Grice e Bacci: natatio

  Inquo'agiturdeBalneisartificialibus,penesinstituta recæperit,hoctempusnon estadeocompertum,nisiquantumlegiturfuisse 40antiquiffiinum.Namexomnibusmonumentisquæadnotitiam hominum peruenerunt,vetustissimahuncritum lauationum,perindenecessariumad communem vitamcommemorant . Balnearum enim mentionem inuenio nonmodòantèRomanorum,& GræcorumImperia;sedantèAsiaticosetiá, & Chaldæosextitisse.Imòsiiactatis,antequam vllaextitissetliterarumin u e n t i o , d i c t e r i j s c r e d a m u s ; e x t a t a p u d P i s a n d r u m i d c i r c o C a l i d a b a l n e a f u i f f e N a t u r a b a l. cognominataHerculea,quòdMineruaolimfessoHerculicalidaparasset.Vel  veterum & Galeni in Thermis primus la tascoëgeritquodammodoadlauacrahomines.Quippe eanecessitas,quæ uationumv. à primordio rerum monftrauerat mortalibus ex agresti vita victum quærere, sus. tectaconstruere,abæstu& frigoresetueri:eadem & fordesabluere,mun ditiæquecultum monftrauit.primo quidem quantum vitæsatisfaceret,donec paulatimaliquaindustriaadhibita,laffatacorporamolliaquarumfoturecrea reedocuit. Verùm quando id inftitutum locum aliquem in Republica habe Romanorum , VANTA fueritnaturæsolertiaincumulandisgratijsaquarú spontemanantium ;& quæ differentiæsinttùm fimplicisEle 20 menti,tùmconsequentesexmisturis;& quisvsusearumin balneis;hactenusproeoacpotuimusexplicauimus. Quis enim prodignitatenaturæ,specialesproprietatescunctarum aquarumsermonemconsequi audeat?In hisautem quæ ad 429 30 Thermarum vsum dicendarestant,sirectèquis Thermarum artificialium magisteriaconsi dignitas. deret,summum artiscum naturacertamenvideripoterit;Vtnesciam anadeo sciueritnaturaelargirimortalibustotadiumentorum materiam,torqueadeo diuinæ dispositionisostentaremiracula inaquis; quanto maiora funt,quæ arsaddiditornamentainThermissuis.PræsertimfubilaRomani Imperij maiestate;inquarummonumentis,quæ exeispartimvidentur,& partimle gunturapudvariosauthores,nonsatisconstatapudme vtrafueritmaior,an magnificentia operis ad illorum temporum instituta, an commoditas popu. larisadvtilitatemlauationum .Principiononeftdubium fiprima quasiin cunabula cæterarum rerum coniectemus , quin ipsa vitæ , ac naturæ necessi quia   quia eidem (vtAthenæus est author)vulcanusmuneris vice feruida suppo fuisset. EtliveracredimusretulissePlatonemtamspectatæfapientiæautho rem,superatomnium seculorummemoriam ,quamipsetraditexantiquissi mis m o n u m e n t i s , de Atlantica m a x i m a olim insula n u n c O c e a n o ipso o c c u pataextràColumnas;quamNeptunimunere cùmomni delitiarum genere T h e r m a r r o n c l a r i s s i m a, h a b u i f f c ( r e f e r t i p s e ) e t i a m b a l n e a s q u æ o m n i c u l t u o r n a t æ p a r t i m vfus, quidemsubdiuopaterent,partim veròsubtectocalentiahaberentlauacrahy Είμαζα,τ'έξιμοιρα,λοιπάτε θερμα,καιανα . CUS . SexcentisautempoftHomerum annis,Hippocratesprimusmedicinæau 4.derat. thor,Thermarumvsumcurandarumægritudinumcaussa,tanquamreiiam inGræciacommunitervsitatecommemorat,acdamnauitaliqua. Floruitau tem(vtratiotemporumhabeatur)natusprimooctogesimæOlympiadis(vt HippocratesSoranustradidit)circàPeloponnesiacum bellum :quod(teftePlinio)gestu estàtricentesimovrbisRoniæannoexactisanteàRegibusannos circitersexa ginta,& ArtaxersePersarumRegemagnam Græciæ partem ,& Hellespontú occupante. Poftquæ temporadum Græciaindies Sapientiffimorum virorú scriptis v e n i r e t illustrior, p e r p e t u a h a b e m u s d e B a l n e i s t e s t i m o n i a , S o c r a t i s , Platonis,Aristotelis,cæterorumquesuccessutemporum authorum,qui& Aliam ,& PersiamnonfolùmGręciambalnearumvsumhabuissefamiliarem LaconesTber testantur.LaconesinterGræcosantiquiores,primamlaudemThermarum marimiznitanquamsuuminuentumsibivendicarevidentur,Dioneauthore:ac abeis tores . pofteàhuncmoremreliquasnationesdidicisse.Quodconfirmatpartiumno 36 mina inThermis Romanis ,quæ omnes græcæ suntvoces,laconicum,Hypo cauftum,Miliarium ,& Thermæ ipfæ,nedicamcætera. Ex quibusconstat vsumThermarumapudRomanos fuiseposteriorem,aceasinæmulationem Græcorum constructastestanturMarcus Varroin librode antiquis nomini bus,& itemVitruuius.VeruntamensubilaRomaniimperijmaiestate,sicut o m n e s a r t e s f l o r u ê r e , a c i n u e n t a p r i u s a b alijs m e l i o r a c u a s é r e, v n d e m e r i t ò Roma QUASI ALTER A MVNDI PARENS dictaest:itaomnium maxi mèThermaruminftitutaincredibiles,& supraquàm exprimivnquam pof sit,habuêreprogressus,eatamen obliterataferèad hancætatem ,necliteris mandata,multisforsanèdoctishæcmeliusscientibus.Quamobrem nos, volentes ad noftrarum lauationum regulam , antiquum Thermarum vsum 40 rcuocareinlucem ;operæ precium eftRomanarum institutaprosequi:inqui bus quæprimaipsarumintroducendarumratiofuerit,quisordopartium,& quisvsus,& quæ tandem ineismedicinæpars extiterit,percurremus.  430 DE THERMIS 10 In Critia, 20 bernotempore,atquefeorsumaliaregibuspriuata,alia viris,aliamulieri bus,aliaitem equis,cæterişúeiumentis.PosterisveròseculispaterHome rus,cuiusscriptisnullumconstatapudGræcostestimoniumantiquius,mul totiescalidaruinlauationummentionemfecit. PræcipuèveròinOdysseæ lib.8.vbiPoëtaomnium fermèrituummemoriadignorum obseruátissimus, Thermas indeliciiscommemorat illisversibus. vic. Homeri lo Aid δωμϊνδαίς τεφίλη,κιθαρίςτε,χοροίτε, De   LIBER SEPTIM VS. 431 affiduisprimùm venatibusdeditos,necminusagrestibusoperibusedu catos,nonaliaferèindustriatùm amplificandæReipublicę,tùmdefen dendæquùm opusfuit,præualuiffe,quàmquoddurataiampacislaboribus corpora,facilèquodcunquemilitiæonussustineredidicerant.Inquo perce lebremhabemusQuintiumCincinnatum ,abaratroaddictaturamvocatum; 1 9 i t e m q u e C . F a b r i t i u m , & C u r i u m D e n t a t u m , q u i r u r e a c m i l i t i æ l a u d a t i f f i m i, omni Spiculacontorquent,cursuque,ictuquelacescunt, Abhisergoexercitijs,vterantfrequentes,harena,puluerequeconspersi,ac fudoreprofusiatqueoleo,vtseminudi acexertisbrachijs,cruribusque,vel liberosaltemhabitu,quo degebant,vteffentadmunia propriores,necessa riò lauationes pofcebant. Qua dere,dum adhuc nouitiavrbs inhis studijs P a t r e s c a m p u m M a r t i u m v i c i n u m T y b e r i , i n q u o i u u e n t u s p o s t e x e r c i t i u m Lib.1.c. 1 0 armorum,ludorem,pulueremque dilueret,aclassitudinem,cursusquela borem natandodeponeret .Qui mos vtpaulatimèreipsa,& quasi nemine Lauationes instituenteseinciuitatemingessit(quęveplurimumsoletesenouorūrituum inTyberi, introductio)itatandem crescente indiesiuuentute,armorumquefimulac exercitiorumaffiduostudio,viamtamfrugiinstitutiaperuit. Sanèinciuile viderinobilemciuitateminluculentisAuminisaquisquotidielauari;aclaua craidcircoAsiaticorum,& Græcorummoreparandaesse,quæpostexercitia non ad munditiam facerentsolùm ,verumetiam recrearent,maiusque robur laffatismembrisadiungerent.Quod tamenpropositumlongissimèdistulêre: nonquideminscitia,autvecordiatamgenerosæciuitatis,sed propter  Antevrbempueri,& priinęuoforeiuuentus. Exercenturequis,domitantqueinpuluerecurrus. A u t acres tendunt arcus , aut lenta lacertis 7.Aeneid. Lauationum DeprimisThermaruminstitutisinvrbeRoma. Cap.11. Aris quidem constarRomanos illosQuirites,antiquosque Sabinos, satissuntexemplonobis,hæcfuisseilliusseculiftudia.Non pecuniapræua lere,non forma, nõ ambitiofo hominum comitatu ,non stemmatis dignitate certare:fedtotamviminproprijanimiexcellentia,viribuscorporis,acexa etacuraReipub.collocare.Feruebanthonestælaudisemulatione ingenia,vt quosarma,& propriavirtusadprimosciuitatishonoreseuexerant, studio,aclaboreæquarent. Quarevbimilitiæinexternosceffassetoccasio,Romanorum quasinatiuoinstinctudeditiadlabores,autrureseagrestibusexercebantope-studia. ribus,autaddisciplinamac roburcorporis,ciuilibus,ijsquevarijs exercita mentis vtebantur:cursu,disco,faltu,lucta,& pugilatu,natatione,atque 2 0 a r m i s . Q u e m m o r e m a n t è v r b e m c o n d i t a m fuiffe q u o q ; a p u d L a t i n o s a n t i quissimum ,planèilisversibusrepresentauitVergilius. necessitas. 36 strenuè adolesceret,præclarum habemus Vegetij testimonium ,constituisse gruentem ,au&taquefpatiotemporis,spectatævrbisinfinitimasterrasautho Aquaríper ducen.decre ritate; deaquistandem èvicinis montibus, Auuijsquein vrbem perducen- tum. 1 (vtegoreor)potissimascauffas:Tùm quiaprimiiliPatresnontamfrugifu turumolimhuncritum existimauêre,quàm luxui,acmollicieiforelenoci nium;idquodaccidisse,posteàdeclarabitur. Deindeobaquarum incom moditatem ,quarum incolles,vbitunchabitabantdifficiliserat,& nonsine maximaimpensa,perductio. Verùmhoc laucitiædesideriovniuersimin dis, duas   dis,decreto S.P.Q.R.publico ftatutum eft:quæ & potuum fimul,& laua tionumrituisuppeterent.Quodfactumestprimùm M.ValerioMax.P.De cioMure Coss.(authorePlinio)circà444. abvrbeconditaannum ,aqua TyberinarīAppiaexTusculanoperducta,CensoreAppioClaudiocurante.Aquibusté. porusdimif.poribus,Tyberinarum aquarum vsus,adeam vsqueætatemtàm potu, quá sus. lauacrofrequentiffimus,exolescerepaulatimincepit:aclauationum simul, a t q u e e x e r c i t a t i o n i s g r a t i a ( v t t r a d i t F e s t u s P o m p e i u s ) P i s c i n a p u b l i c a a d cli PiscinaPub.uiumCapitolinum iuxtàTyberimestconstituta.Pofteà Thermæconstructę. stitut& uationumduntaxat,conftitutæfuerant,haudmagnum habuêreprogressum. Visicùm auctaciuitate,simul atquecrescenteindiesineisiuuentutisapplau. fu;sempermaiorisearumcapacitatisratiofuithabenda.& præsertim vbime dicorum consensu incurationem quoque ægritudinum suscipicæperunt.Ve rumtamenpostinitiadiuadmodum consuetum fuitangustasfieri,actenebri cosas;nonenimcalidævidebanturnisiobscuræ;quem admodum fcribitSe necaadLucillum,fuissebalneum ScipionisAphricaniadLinternum.Cauf faveròamplificationisThermarum præcipua,fuitPalæstrarumadiunctio. Quippecùm apudRomanosveteres,ferèvfqueadAugustum,nonadeo multa extiterit architecturæ dignitas ,nec adeo fuerit consuetudinis Italicæ.20 (vtdesuotemporescripsitVitruuius,& multoetiampost)cumPalęstrisLa uationes habere coniunctas;contentus quisque ruralibus exercitationibus, ThermeadvelCampo ipfoMartio,& harenaPlatearum;solasinThermisobibantla exercitia có uationes. Q u o ritu ad imperium vsque Principum perseuerante (vnde planè stitute. constarepoteritThermas exercitiorumcauffafuiffeinstructas)vbicunqueali qua fierent publica edificia, ac populi celebritas ,iuxtà constituebantur & Thermæ .Exemplo primùm Agrippæ clarissimo ;qui ob celebritatem admira bilistempli Pantheon,atqueCampi Martij;iuxtà,Thermas suas extruxit. SicNeroposteàNeronianassuasiuxtàAgonalem circum,obLudos,quiibi fiebantcelebres,constituit.Necfecus(authoreSuetonio)TitusVespasianus dedicatoAmphitheatro,Thermas celeriterextruiiussit:nimirùm ad Amphi Palestrari theatri,& exercitiorum,quæineofiebantcommoditatem.Donectandem cum Ther.illustratacuniImperijmaiestateArchitecturæperitia,moreGræcorum Palæ mis coniun-ftræcum Thermis fuêre coniunctæ ,vbinimirùm generosa iuuentus,relictis iamruribus,atqueharenis,simul& exercitationesobirentomnisgeneris,ac lauarentur.AtquehincnonsolumoperaThermarum fueruntelegantiùsdi. sposita,atque admodum amplificata, sedtantam etiam promeruerunt o m niumgratiam,vttotaciuitaspaulatim hancsusceperitconsuetudinem,fre quentare singulis diebus Thermas, & tàm Senes,quàm consulares,atque amplissimiordinisviri,necnonartifices,& matronæ.Proveteriinstituto, acftudiovirium,promunditia,& prosanitate,atqueomnicuracorporum. Romanarum Thermarum cenfura,atqueMagnificentia,  Quæ quoniamfrugiinprimis,obeam,quamdixicaussam,& ad ritum la.10 Etæ 40 čtio. Cap. 111. A e c e r g o initia , a t q u e h æ c i n c r e m e n t a f u e r u n t T h e r m a r u m R o m a . norum . Primòquidem institutæob ritum laudabilem ,quem exer citium ,& vitæratioillorum temporum inuexerat .Deinde au 30 Therme con Therma au 4. 432 ·DE THERMIS H   . LIBER SEPTIMVS. 4 33 Ctæobcommunemvtilitatem,& magnificatæcumpalestris. Eradfum mam tandemamplitudinem,acmagnificentiamperductęobdelicias.quem a d m o d u m à n o b i s e x e a r u m a l i q u a d e s c r i p t i o n e m o n f t r a b i t u r. Q u a n q u a m id quidem,prorei,atq;vrbismagnitudine,haudnostroindigerettestimonio,descriptio quiMedicinęduntaxatineisinstitutaprofiteremur:nisiminusplenèomnes,curnecela quideArchitecturaconscripserunt,earummaiestatemexpreffiffent. Nam ria. quiddeVitruuijlibriseliciemus,nisinudaquædam lineamenta,atqueeaqui Invitruvio dem nonadmodum explicata,paucaquelocabalnearumsuitemporis,quan-censura. doperangusta,& blactariafiebantbalnea(vtpauloantèexSenecætestimo 10 niodiximus)quæeiusætate,& poftcàmaximè,locuminterprimasædificio rum vrbismagnificentiashabuêre?Minusàiuniorum scriptis,quimutatis rebusposttotsecula,acminus concordibus, quifparfimdeeismeminerunt authoribus;fatissibi,atquelegentibus fecisseratisunt,sivastamduntaxat Thermarum dixerintmolem ,acDedaleioperisinstaradmirarentur,cùm ta men Romanarum rerum magnitudo cunctarum nationum miracula supera- Medicorum. uerit , n o n in T h e r m i s folum . M i n i m è o m n i u m à medicis :q u o s turpe h o dieadrectamlauandiægrosinstitutionemviderideberethæcignorasse;indi gnissimumveròproea,quam profitenturGaleniimitationem,quæ vixvlla essepotestsinehorumrituumnotitia,inquibusferètotaeiusdoĉtrinaversa 20tur.Quam obremoperæpreciumest,advniuersam institutinostrirationé,Therme an aliquam ThermarumVrbanarum,partiumq;ipfarúcensuramfacere.Princi-publicę,an pioThermas fuissedecreto publico constitutas,( vteftdictü)non eftdubitan priuata. dum .Nam idmultædeclarantauthoritatesscriptorum,acmarmoreæ tabu læ,inquibusvelSenatusconsultaleguntur,vellegespositæinThermis,ve! munera.Quę exmultispofteàritibusdeclarandavenient,vtpotè,inaliquo publicogaudiosinemercedepræstarisolitas;veloleum gratuitodari.incom muni veròluctupublicèThermarum vsum interdicisolitum . Imò in priua tispęnisexéplumlegimusapudValerium Max.lib.2.Titiopręfectoobigno miniofamdeditionemCalpurniumCor.conuictumhominum ,&balnearu 30vsuminterdixisse. Verùm quinegantThermasoperafuiffepublica,memi sedinThermis:quarumhodieamplitudinem ,accelebritatem,hac sancta religioneintroducta , templanostra, ac pia xenodochia immittantur. Quare& ThermæXeniædicte,quæitaapudgræcoscognominarifolebant, quasihospitales,& gratuitæ,quo cognomineThermarum publicarum vtitur manı  Thermarum nissedebentmagnificos in eis Imperatorum titulos , qui æternitate nomi- Thermarum nissui,tantioperismagnitudine affectassevidenturacRomanis suis,velPo- magnitudi Oo pulo gratuito constitutasindicant.Quo planum fitetiam,easfierioportuis secapacissimas. Non enim in templistuncconsueuit populus congregari, quæidcircoangustafiebant,acsuisquisqueindigetisacpenatibuseratcon tentus , Tuniorum , nis ratio . Therma xea 40 .Vndeperperam inhistorijsretulitVolaterranus,quiblice. M.TulliusproCælio legitproSenensibus,cùm nus Francisci Patritij imitatus, Senias primas verò scripta subSenarummenioria.Inter quam balneainantiquislegantur ,quarummeminititem palatine. ,credofuiffePalatinas,atquehas xenias per acpublicas ,ademissariaAquęClaudiæadeaspofteå Cicero,vbiSex.Rosciusoccisus ,authoreeodemSene ,earum cura eratpublicimuneris M a x . ductæ.Necminus ætatem ,qualis& Cato,& Fabius ca ,nobilissimosAediles antesuam ,acsuaetiam & alij,populuminthermisexigendimunditiasgratiareceptare niæ dopH. 2   manutemperarefolitos.BalneatorestameninPlautolegimus,& pofteain BalneatoresM. TullioproCelio,quieiministerioaderant.EtIureconsulcus.Instru et Balneato m e n t o inquit balneatorio legato , balneatores continentur , q u o n i a m sine r i u m l e g a t i . h i s b a l n e æ v f u m s u u m p r æ b e r e n o np o s s u n t . P r o d u c t o a u t e m s e c u t i s a n n i s institutoipsoadluxuriamPrincipum,non solùm capacitatitantævrbis con sultumeft,fedcitràvllam mensuramautmodum ,& (vtAmmianus aflimi Thermarunlat)potiusprouinciaruminftar,quàmvlliusædificijforma Thermascæpe numerus Ther.Impe runtextruere.Extatinterprimamonumenta,M.Agrippam ,inAedilitatis munere;quodpostconsulatum gessit,gratuitapræbuiffebalnea170.quæ'po steasub Nerone ,vt testaturPlinius,ad infinitum auxêre numerum . Sextus autem Aurelius victorin censu partium vrbis, Thermas , amplissima opera Imperatoriaxii.nominauit.Priuatarumveròbalnearú,quasadpriuatosvsus Ther.Priuaquilautèviuerētsibiinproprijsdomibuscompararunt,numerum exeodem ta. fubducimusferèdcccLx.quassuccinctèperregioneshicrecensebimus.Pri m a s e r g o h a r u m d u o d e c i m n o n eft d u b i t a n d u m ,fuisse A g r i p p ę T h e r m a s ,q u i Ther.AgripeodéauthorePlinio,imperáteAugustoeiussocero,multa& egregiainvrbe perfecitopera,acThermas fuaslytostrato,acencaustopinxit,& pauimétaex Neroniana . vitropofuit. ErantautemvltràCampum Martium adfiniftram templiPan theon,vbinunclocusvulgòCiambelladicitur,vtquæinCampo & inAgo naliCircoexercitareturiuuentus,hincTyberisnaturalem aquam,hincverò calentiuminThermisaquarumhaberetcommoditatem ,vbilauaretur.Ineis verocùm nequecapacitati,nequeadeodelicijsconsultumfuisset,eodem au. thore,successitquadragesimocirciterpofteàannoNero profusiffimusImpe. rator,quiadAgonalem ipsum CircumsecundasThermassuonomineextru. xit.Inquibus,vtscribitLampridius,syluasdeputauit;& nonfolùmdulces, Alexandri.sedvelmarinasaquasinterdum ,velalbulasperAquæductusAnienisadduci Hadriani Traiana. eum fecissememinitSuetonius.PonitidēLampridiusAlexandrinas,abAle xandro Seuero extructas in C a m p o Martio ,quas quidam easdem esse N e r o nianas putant , q u a m tanto imperio fastuo- 30 sam ,par erathacquoquenoncareresuperbia.InIli& SerapideMonetaRe g i o n e, c ù m T i t u s A m p h i t h e a t r u m d e d i c a s s e r, T h e r m a s i u x t à c e l e r i t e r e x t r u xit,Suetonio;quæ tertiæfueruntImperatoriæ,nimirùm inAmphitheatri celebritatem& commoda(vtidiximus)& idcircobreues.Quartæiuxtàhas Traianę,quasTraianusobhonoremSuræ,cuiusstudioadimperium perue nerat,erexit,acTitiThermismaiores,vbiquæextantmiraAquarum rece ptaculaseptemSalasvulgoappellant.PriuatæveròintotahacRegione Bal cömodianæneę xxx.InRegioneadPortamCapenam,quintæinordinefueruntCom & Seueria-modianę,quarum &AlexandrumSeuerumaffectassenomenvidetur:etiamsi nę. Antoniana. interpriores,acnoftrosantiquarios,aliquafitdelocis,& temporibus,& cognominumassignationevarietas.Inquapræterhas,extantalicuiusnomi nisapud authoresciuium balnea,Torquati,VettijBolani,Mamertini,Aba s c a n t i a n i , A n t i o c h i a n i , & p r i u a t æ aliæ B a l n e æ L x x x v . S e x t æ i n C i r c o M a ximo Antonianæ,quasmaximas verè dixeris,Spartianoauthore,quieasm e minitadradicesAuentinicollisAntoninumImperatoremcognomento Ca racallaminchoasse,perfeciffeveròeundemSeuerum:mirahodie architectu ra,  10 20 ratoria. pa. na . Agrippina. Titi. instauratas.Adhæc P.Victor Hadriani Thermas.Et ex priuatis BalneisintotahacRegioneLxu11.Eodemtemporeerexitquoq;suasTher- : mas iuxtàExquilias Agrippina Neronismater, 434 DE THERMIS 40  LIBER SEPTIMVS. 435 ra,necimitabili,cumPalęstrisconiuncto.Inhac& Varianæ,& Decianępo sterioresnumeranturaP.Victore,necnonSyriacæaliæcognominatę,& Pri uatæaliæLXIIII.Seueriquoque nominefuêrein TranītyberinaRegioneScueriane. Thermæ,eodeinSpartianoteste.NecnonAurelianz,Vopisco.Balneuitem Aureliane. Ampelidis,BalneumPriscilianæ,& Priuatæaliæ1xxxvi.InterEsquilias &Montem Celium,apudTiti&TraianiThermas,PhilippiImp.Thermas Gordiani. amplifl.acpofitum estadperpetuamreimemoriaminipsabasylicadistichuin,deAngelis. 20 quodlicànobisestrestitutum. QuæfuerantThermæ,nunctemplum estVirginis,auctor El Pivs ipsePater,cediteDeliciz. ruptèdicuntur,&PriuatæintotahacRegione 1xxv.Porròrecenseturinli. 30EsquilijsRegioneOlimpiadisLauacrum ,vbisummo colliculoSanctiLau VltimæCæsarum nomine,ConstantinælegunturThermæinCliuoMontis Q u i r i n a l i s. Q u a s n o n r e p a r a t a s , n o n d e i n t e g r o e x t r u c t a s à C o n s t a n t i n o e x i ftimo,cùmvetuftofatisappareantopére.Necnonmarmoreæ tabulætestimo nio,quodlegitur:HAS CIVILI BELLO DEVAST ATAS QVANT VM PVBLICÆ PATIEBANTUR ANGVSTIÆ PETRONIVS PERPENNA RE STITVIT.Propèhas L.quoq;PauliBalnea,quæ vulgòBalncaNapolicor- BalneaPau rentijinPanisperna,monialium ecclesiahodiecelebratur.AdcliuumcollisàOlympiadis. SuburraAgrippinæNeronis,quod diximusBalneum ,& infràNouati ciuis a l i x b a l n e æ , v b i S . P u d e n t i a n æ e f t e c c l e s i a . E t P r i u a t æ a l i æ in t o t u m l x x v . Subinde vedePriuatisreliquisbreuiteragam :erantinquartaRegione,vbi& Templum Pacis,PriuatæBalnexLxxv.cumDaphnidisbalneo.InCeli montio xx.InviaLataLXXV.InForoRomano iXVI.InPiscinaPubli. caxlinn .InPalatioxxvi.PluresinMartialesparsimlegunturThermæ, Tuccæ,Hetrusci,Grilli,Lupi,Fortunati,Pontij,Seueri,Fausti,Peti,Ti ti,Tigillini,quarum locanon assignantur.PorròextraVrbem nonminor Thermarum cultusessedebuit,vtexquarundam preclariscolligimusm o n u و Constantina. 40 mentis.ErantadHostiamP.TacijThermæ,centum Numidiciscolumnis Thermeer Ooij adscribitPomponiusLçtus.NecproculGordianorumDomus,quam descri psitIul.Capitolinusadmirandam ,ducentascolumnasvnostilohabentem ,& cum Therinisadeolautis,vtprætervrbanas,vixaliæfimileshaberenturin t o t o o r b e t e r r a r u m . I n a l t a S e m i t a R e g i o n e , V i m i n a l i c o l l e , D i o c l e t i a n æ e x - Diocleti.1 1. . tantThermæ ,quasincçperatquidemDiocletianusImp.cuni ordine exactif simo,atque amplissimoPalestrarú omnium generum ,inquarum opus quadra gintamilliaChristianorumeum addixisseaccepimus. Ob magnitudinem ta men (vtinMarmoreatabulalegitur)CONSTANTIVS ET MAXIMIANVS OMNICVLTV PERFECTASROMANIS SVIS DEDICAR.Hę,cùm in fermè ædificio admirandæ permanerent,hodieCartusiensium Mona tegro sterioSacræ,Pio Iu11.Pont.Max.subtituloSanctæMariædeAngelis magnificèrestaurantur:CuranteM.ANTONIO AMV110.S.R.E.CARD.S.Maria exornatæ.Arpini suas instituitThermas Cicero ,scribens ex Asia ad Q . Fra trem.ErantinLucullano,quænuncFrascativulgòdicitur,LuculliThermæ, vbi nos integra vidimus Hypocausti vestigia . Ad Baias autem Thermæ Baians. erantprætervrbanas,supraquàm quisoptarepotuissetvoluptuofiffimæ,na turaipsaibiaquasvberriinèfuppeditante,gelidas,calidas,& plurifariâfalu bres,quasfatisinsuishistorijscelebrauimus.QuidveròhìccęterasItaliępro sequar Philippi. trarbemL .  haberet?quinetiamRusticanas,inquibusfamilia(vtinquitColumella,& Rusticana. exeoPalladius)ferijssaltemdiebuslauaretur:nequeenimfrequenteniearū vsumroboricorporisoperariorumconuenire.Similiterhuncmorem acce Aquarum maris,& portuumcommoditate,aquarumduntaxatsustineretpe-': nuriam;hacinpartevenisseincertamenquodam modo cum naturavisaest, vtaquarum quoqueessetabundantissima.Itaquecumhocdesiderio,crescen teindiesinstitutoThermarum,& modòaliaatquealiaadducta multospatiotemporisintantam aquævenêrecopiam,vtAugustiætate,Stra boneteste,pervrbem ,atquecloacasomnesinundareviderentur,& vni uersæpropemodum ędessubterraneosmeatus,syphones,acfistulasvndo sashaberent.Quo temporeM.AgrippaAugustiipliusgener,quem complura invrbefecisseconstatopera,cultu,atqueedificiomagnifica;aquarum Cu ratorperpetuus,authorePlinio,alijscorriuatisatqueemendatis,& alijs nouiter adductis,septingentos lacus fecit.Pręterea fontes c v,Castella c X X X. 40 LacusintelligoexFrontino,alueosbreuimuro,inquibusaquæ reciperen tur,& aliaexalia,vtfiuntapudnos Fontane,Lauacra,Fullonum stagna, jumentorumaquagia,& huiusmodipublicacommoda.Fontes,quiprimas a c f y n c e r a s e x C a s t e l l o f u n d e r e n t a q u a s , p a u c i o r e s i d c i r c o q u à m l a c u s. C a stella,certaAquæductuum receptacula,adMęniaVitruuio,&inviarumdi uortijs , vbi a q u a r u m facienda esset distributio.Q u a l e e t i a m n u m visitur in E r quilijsCaftellumaquæClaudiæ,indiuortioadportamMaioreinnuncdictá, & ad p i s s e r e l i q u a s P r o u i n c i a s, q u i b u s R o m a n i i m p e r a f f e n t , i n t r a n s c u r s u d i u e r s a rum lectionumobseruauimus. Prætermultas,quaslegimusRomanis anti  436 DE THERMIS Lacus in vr sequarThermas,cùmeatempestatevulgòvilaquælibetdiuitumfuasbalneas quiores,vtquasprimasinGreciadiximus,inAsia,inSicilia,& apudPersas Hebræorum DarijThermas,quasPlutarchusdescribitditiffimas,& lautiffimas. EtIose Hifpanorum phus Hebrçorum Thermas ad Ascalonem , ad Tripolim ,ad Damascum , ad Ptolemaidam.Hispaniaquacalidalauaripoftfecundum bellum Punicum à 10 Romanisdidicêre,anteànon consueueruntnisiinfrigidalauari,authorIu stinusHistoricus.Multæ occurrunt apud authores Thermarum memoriæ ,in Germania,inGallia,inBritannia,aclongè pluraipfarumvestigiavisuntur in Italia,in quibus vidi sępius per inscitiam etiam doctos virosobstupescere, alij Theatra,alijLabirinthos,alijmemorandas moles alicuius sepulchri ia ctantes.Quarum tamenritumlegimusvenisseadeocommunem ,vtnonco lonias, & municipia solum ,sednemo dignè tùm Romanam militiam profi terivisusesset,quinon haberetsuabalnea,& gymnasia,inquibuscommi litonessuiexercerentur. Quod de CleandroTribuno equitum Commodi Cęs.meminitHerodianus.Indomesticisveròvsibusbalneum eratviainci-20 bum ,vtnotauitArthemidorus.Cuiusreipassimhabentur exempla,quùm ex itinere,labore,acexercitio quopiam balneum primò ingredi consueue rint,& pofteamolliaquarumfoturecreatiaccumberent. De aquisvrbanisad vsumThermarumadductis. Externe. aqua ;haud copiaivrbe bequid. Fontes V Ros autemRoma,cùmprætercæterasgratias,quibuseamaltissi musdecorauit,salubritateaëris,situagriadimperium opportuno,zo Cap. 111 .  10 LIBER SEPTIMV S. 437 &adportamSanctiLaurentij,quod pofteàC.Marijtrophæisinsignitum , adhuc illius retinet n o m e n . Porrò fingulis castellis aquaruin erant propositi Trophça suiCastellarij,vtpræclaroquod Romæ legiturepitaphiocostat.D.M.Clemen Aquarum propriacommoda. Mirariveròlicetinprimisipsarumductuumfabricam,duétuumma dignamplanècùmmagnitudineoperis,tùm certèpublicaipsavtilitate,quęgnitudo. pluribusmundispectaculisproponendaessevideatur.Molesingens,àdimi dioferèItaliæquædam perducta,partimexcisisac perforatismontibus,par 30timascendens,partim abimisvallibusperimmensosarcussublata,quibus Aufeia,& 20 fue xit.Etanteàlib.31.cap.3.ClarissimainquitAquaruinomniumintotoorbefri goris, falubritatisquepalmapræconio vrbis Martiaest,inter reliquadeûn damlociscentum& nouempedesaltitudinismensurantur.Vniuersamverò omnium censuramitahabuitFrontinus.AltissimusAnioestnouus,Proxima Claudia,Tertiumlocum tenetIulia,quartum Tepula,dehinc Martia,quæ capiteetiamClaudiælibramæquat,deindeAppia,omnibus humiliorAllie tina.Primaverò,vtpropinquior,& maximècommoda,Appiaadducta co ftarexTusculano:Cenfore(vtfupradiximus)Appio Claudio,annovrbisAppiaaqua CCCCXL1111.quæ perportam Capenam ,nuncSanctiSebastiani,inocto vr munera vrbitributa.Vocabaturhæc quondam Aufeia.Fons autem ipfePico nia.OriturinvltimismontibusPelignorum.TransitMarsos,& Fucinum La piconia . 40 tempus addu tiCæsarum N.SeruoCASTELLARIO Aquæ Claudiæ fecitClaudia Saba tis& fibi& fuis.ExtatSenatusconsultumapudIul.Frontinum ,quoaquam non eratpermissum nisiexcastelloadducere,ne autriui, autfiftulæ publicæ lacerarentur. PublicisidcircoThermis,propriacastellavidenturfuissecon ftituta:qualiavidemusintegraadDiocletianasThermas,& adTraianas,mul tipliciopereconcameratas.InPriuatisautemprimaCensorum,aut Aedi liumeratauthoritas,quorum arbitratupermodulos,digiti,velvncięnomi necertoannuosolutovectigaliconcedebatur. Legequecautum codem te fte,ne quispriuatus aliam duceret,quàm quæ exlacuredundaret,quam ca ducam vocabant : & hancipsam non in alium vsum quàm balnearum , aut fullonicarumdariessesolitam. Omnem aquaminpublicosvsuserogari debere.Cæterùmquotnumeroessenthæaquæ,quæ,quonomine,& quo tempore,& vnde adducerentur,breuiterpercurrendumest.ScribitPro copiusIustinianiCæs.fcriba,Romæ quatuordecim fuisseaquarumductus, excocto latere,ealatitudine,acprofunditate,vtferèequesteripsocúequo pereosposseteuadere.Nos Frontinum imitati,quiNeruaimperantepręfuit hisceoperibuscuratorperpetuus,& fcriptiscunctafidelitermandauit,octo a u t n o u e m s u o e m i s s a r i o p e r d u c t a s d i c i m u s . Q u ę f u e r u n t e x o r d i n e, A p p i a , Anienisvetus,Martia,Tepula,Claudia,Anienisnouus,Iulia,Allietina,& virgo:etiamsipofteàduplici,acplurinomine,vtvsueuenit,fuerintcogno minatæ.NampoftFrontiniætatem ,nonaliamlegitur,prętereasfuissead ductam ,nisieasdemàdiuersisImperatoribusautinstauratas,autseductasad bisRegiones exviginti caftellisdistribuebatur. Quadraginta veròannispo- tus. fteà,exmanubijsPyrrhiRegisEpiri,SpurioGarbilio,L.PapirioCoff.prima Anienisadductafuit,vtetiamcommodavrbi,& altæoriginissupraTybur.Martiaquę. TertiafuitadductaMartia,dicentePliniolib.36.c.15.Q.Martius iussusàSe natuAquarumAppiæ,& Anienistegulaductusreficere,nouamànomine suo appellatam ,cuniculispermontes actis intràpræturæ •cum, Marü. Anienis ve زOo i 1  Triana . c u m , R o m a m n o n d u b i è p e t e n s . M o x s p e c u m e r s a in T i b u r t i n a s e a p e r i t n o . uemmillibuspassuumfornicibusftructisperducta.Primuseam invrbem per ducereauspicatusestAncusMartius,vnus exregibus.Poftea Q.MartiusRex inprętura,rursusquerestituitM.Agrippa.HæcPlinius.Hancdemum& Traia namnuncupatam aseritFrontinus,àTraianoinAuentinumvsq;protracta. QuartafuitTepula,quaabagroLuculli,quéinTusculanoexvarronelegimus Tepula,. Gn.SeruiliusCepio,L.CasiusLonginusCollin Capitolium perduxêre,via , quæ PortaMaiorhodie appellatur,claristitulis Cæsarum ,Claudij, ClaudiaqueVespasianiT,iti,& M.Aurelij.EamquidemdestinaueratpriusCaligula,per & CuriadaduxitveróClaudiusabvsquexxxvi.lapide,viaTiburtina,èfontibusCæ Cerulean ruleo,Curtio,atqueAlbudinocollectam,quibusfæpènominibusscribitur. Adduxithiç& alteramAnienem,cuiductuiaddifferentiamveteris,Nouus Aniocognomentumfuitinditum,Frontinoauthore,qui& ipfumpofteàre FonsAlbu ftituit.ConcipiturautemperagrumTyburtinumxx,milliario,operealtili-. moadPortamEsquilinamadducto.AquamveròIuliamadmiscuitcum Tepu laM.Agrippa,viaLatina,quæabAurelianoiterurmeftituta,eiuscognomen Juliaquęegassumplit.Ållietinam,quam& Augustam,miraturFrontinusAugustumpro Aureliana, uidentiffimumPrincipemperducerecurassenulliusgratiæ,imò & parum sa Alietina, lubrem ,nisi fortecùm opusNaumachiæ aggredereturtransTyberim . Qui dam ob hoc eam intervrbanas aquas non numerant. DE AQVA VIRGIN E,QVAM duxitAgrippa,vtPlin,meminitlib.31.c.3.& deindeClaud.Cęs.Pri mum veròauthorêCaium Cęs.fuisseindicantmarmoreæinscriptiones,quarú 30 vnaineiusaquæductuitalegitur.Tit.CLAVDIVS DrusifiliusCesarAug. Nominisra-ductusaquæVirginisdestinatosperCæs.àfundamétisrefecit,acrestituit.Vir ginis porrò n o m e n ( vt Frontinus scribitnobilis author de aquis vrbanis ) ad cafumfuithuicaquæinditum:nam quærentibusaquammilitibus,puellam v i r g u n c u l a m q u a s d a m v e n a s p r æ m o n s t r a s s e , a c il las s e q u u t o s i n g e n t e m a q u ç moduminueniffe.AediculaidcircoVirginisfontiapposita.Quod nomen posteavidenturadsciuiffeDianæ ,acTriuiænuncupaffe,quasiDianæfonsdi Fons Diane triplex habere dicebatur numen , celebrarisolita,necnon à triplicifonte,qui- 40 bushæcaquaconcipitur. Vel(vtquibusdamplacetantiquarijs)virginisno futurna menindicasseIuturnam,quamNymphamsicdictam(testeVarrone)quòd Nympha. iuuaret,invotisfuisehabitaminfirmis,quiexeaaquabiberent,facramque in via . s i m u l a t q u e p u t e u m , q u i e x t a t, d i u ę M a r i æ V i r g i n i f u i s s e c o n s e c r a t u m , v t r a n InTriuia. libetquiseiusnominisinterpretationem accipiat,verumtamen eofitmagis verisimilisnoftrafententiahuncfontemfuissevirginéàDiana,& Triuianun  438 DE THERMIS Meuiæ ,quæ dinus, Anio nouns 20 vocant Şaloniam , tio. velTriuię. & aquaDiançsacra,quęveteribusvirgohabitaest,& inTriuijs,vt AQVA autemVirgincquoniamsolahæcadnostramhancætatem Romam perducitur,altioraliquantosermohabendusest. Eam p e r cupa Primusaute D thor, ceretur , 10 Latinadextrorsus,longex1,milliapaff.subterraprius,deindearcuatoopere. Quinta,acfaustinominisfuitaquaClaudia,vtinfrontispiciolegiturPortæ idcircohancædemeifuisseconstitutamasseruntiuxtaipsum fontem ,quam Sinct.Mar.posteàReligioneintroducta,insuperstitionempræteritiseculiabolendam,   | JO est Herculaneus riuus , q u e m refugiens, virginis n o m e n obtinuit . Hactenus Ductus lon Plinius. HabetautemductuslongitudinesàcapiteadipsumTriuijfontem,girudo. LIBER SEPTIMVS. 439 spatioabestàviaPrænestina,dicentePlinio.MarcusAgripa & virginéaddu ” xitaquamaboctauilapidisdiuerticuloduomilliapafsuúPrænestinavia:iuxtà (vt Frontinus dimensus est) milliariorum XIIII.n a m vbi fpecus subit montių , vbicircuitcolles,velvallesæquatarcuatoopere,multoshabetflexus. Pro grediturAnienemfuuium,acintersectaTyburtinavia,& exindeNomenta na,& proximèSalariavia;tandeminterCollatinam Portamque estsalaria,& PuteusPo. P i n c i a n a m f u b c o l l e H o r t u l o r ú , q u i e s t h o d i e S a n c t æ T r i n i t a t i s , a d T r i u i u m l i t i a n u s. vicum exilitfonte.Subitautemeum collemprofundiffimnospecu,cuiusho die puteus altissimus repertus estin medio viridario, quod magnifico, ac con spicuointotāvrbem ædificioibiconstituitCardinalisamplish.POLITIA. 20NVS,& vtrinqueduæ eiusaquæ marmoreæ inscriptiones.Tı.CLAVDII nomine. EtquodignotumfuitmagnisilisRomanorumArchitectis,erita; o m n i f u t u r o s e c u l o m e m o r a b i l e C a m i l l i A g r i p p æ A r c h i t e c t i i n u e n t u m , fa . lientemsuaptespontefacitaqua(impulsam tameninæreumtubumrotis ræ,primam fanèlaudem promerentur SanctiffimiD.nostriPivs IIII.& qui - statim ei successit Pivs V. Pont . M a x . quivirginem ipfam aquam ad Virginisper pristinamantiquorumformamperducerecurauêre.Quippe lapfutempo rumhæcaquavariassubijtmutationes,& quodmirum eft,vsqueàPlinijtem lutem.PofteàcraffantibusinItaliam,& invrbemipsamtotbellis,acvaria rumgentiumincursionibus:planainhistorijsmonumenta habentur,quæ ductio. refertPlatina,AdrianumpatriaRomanum Pont.Max.domitisiamaf.Adrianiin fi&isqueLongobardis,annofalutisnoftræcirciterMCCLXXVI.virginisStauratio. aquæductumdirutum,cumalijsvrbisaquæ ductibusrestituisse. Donecite rumnonmultopoftdirutus,protantarerum ,quæsuccessitcalamitate,nuf q u a m p r æ t e r e a v i d e t u r f u i s s e r e s t i t u t u s . N a m q u o d i n i p s o T r i u i j f o n t e l e g i - N i c o l a i. tur,Nicholaumv.annoabhinccxII.virginemfontemrestituiffe,planevi detur isPontifex haud vllam antiqui ductus huius aquæ partem instauraffe; sedconfluentesduntaxatèviciniavenascitràpontem Salarium prorefugio vrbiscollegiffe,quæeftminimapars;virgoigituraquaoctauo(vtdiximus)estSalonia. milliarioconcipitur,vbi nunc locusà Salonedicitur:Quæcunquefuerithu ius nominis significatio apud vulgus, quod,vt consueuit huiusinodi aqua run conceptaculafalasdicere,forsan & hoc obamplitudinem areęSalonem nuncuparit,dicentepræsertimFrontino,hunclocumvnde virgoaquacon- Riuusnúad iicitur,palustremfuiffe,& vtscaturiginescontineret,ligninaoperecom-mititur.  40 c u p a t u m , q u ò d n o m e n i p s u m æ d i s S a n c t a M a r i a in v i a , v u l g a r i ( v t v i d e t u r ) vocemutiladicitur,pro SanctaMariainTriuia,vbimultacũdeuotioneBea. tæMariæVirginisetiamnum eaaquaabinfirmisbibitur.DeFonteergoip f o q u i a d h u c i n T r i u i æ v i c o c e l e b r i s e s t , n o n e s t d u b i t a n d u m . D e o r i g i n e a u - O r i g o. tem ,PliniusapertèdicitconcipiviaPrenestina. FrontinusautemCollatina admilliariumoctauum,quæ vtquidam putant,duorumcircitermilliariorü pore(vtipsememinit )cæpithuius aquæ fimulatqueMartiæpenuria:Ambi » tione(inquit)acauaritiainvilas,acsuburbanadetorquentibuspublicamsa Artificium per Vfurpatio. Herculews 30 1 ipsamaquamvolubilibus,& machinis)quæeximoputeoadsummampla. niciem .25.paffusexilitfonte,actantavbertate,vtnonhortosfolùm ,fed& totamquoquesubiectamvrbispartemreddatirriguam.Cuiustam frugiope Agrippe. mu 4 OO 111)   munitum,quodnuncquoquevisituraliquaparte. IuxtàestriuusHercula neus.quemtamennonadmittit,tùm quialocuspalustrishumilisqueest,ac v l i g i n e t o t u s o b s i t u s ; n e c a q u æe s t s a t i s v t i l i s : t ù m q u i a s a t i s f u p e r q ; a d e a m formamaquæductusSaloniaest. Neceum riuumadmisisseantiquos,satis apertèdeclaranteaPlinijverbaiam allegata. IuxtàestHerculaneusriuusqué ASalinis refugiensVirginisnomenobtinuit.Necsecusdimittendaeorumsententia aqua . est,qui ad Salinas vocatas à Frontino aquas pro Saloniaacceperint :cùm hæ longiusinfluantàSalone,sinistrorsusàviaPræneftina,vcidem Frontinus inquit,passuum septingentorumoctogintaquævelAppiaaqua,velAppix Appi&origo carestudeat,piètamen& publicævtilitaticõsulens,opustàmfrugiprofequu Vltimaper tusest,aquamqueVirginem,adeototseculisdesideratam,hocanno,acmen seMDLxx.decimoseptimoCalen.Septembris,cummaximo totiusvrbis applausu,acgaudioperduxitintotum.Consultistamen prius(vt Sapien tissimumdecetPrincipem)Medicis,àquibus& bonitatemaquæ,& vtilita-20 tem,quampræberepossethuicalmævrbìrelatamcomprobauit.Qua dere Naturaem hæcmeaeftfententia:Sanèmagnumargumentumbonitatishuiusaquæhoc Qualitates esseexistimo,quòdhæcaquafueritinvsu,vtnuncquoqueeft,longiffimis seculis. Quippe hæc primas sempermeruit laudes simulcum aqua Martiain tercæteras vrbisaquas. AuthorePliniolib.eodem 31.cap.3.d.Quantum vir gotactu(hocestfrigore)tantumpræstatMartia haustu:alternantehocbo tactusintfrigidæ,easnonperinde(laudabiles)& haustuesse. HæcsuccinctèPlin.Hácaquam Martialiscognominatcrudam,ilisuerlibus. RitussiplaceanttibiLaconum , Contentuspotesaridovapore 30 teinfluentium,& tepidarum,& frigidarum aquarum ;hancspecialitervsu Ab experi-balneicomprobatfrigore,& profrigida,metricauffadixitcrudam . Velcru mentis . damintelligaseumdixisseincomparationeaquæMartiæ,quæ (vtdictúest) vtiliorhaultuerat,virgotactu. Inexperimentis ,tardius hæccoquit legu mina,accibariareliquaqueTyberisaquęlimpidę,& Cisternalesaliquę.nimi rum quiafluuialeseiusmodi,inrespectu fontium ,omni exutæsuntcrudita te,ac pluuiales magis aëreæ . Cæterùm hęcaquanullis fontium aquis vide- 40 turmeritò postponenda. Cæteraveròquælegunturaquarumvrbisnomina, autvariæduntaxatipso n o m i n e s u n t , f i c u t i a m p l u r a a l i c u i a q u ę a d d u x i m u s n o m i n a :a u t e x t e r n ę s u n t Crabra. Sabatina Lacus Saba saporem,intervrbanasnonadnumerant.NecCrabram,quæ erataliaaqua, aquæ,nonvrbanæ.QuomodoquidamAlfietinam ,itavocatamobingratū tis.Amnis Tusculanis,vndeaduehebatur,relicta.NecSabatinam ,quamàLacuSa Larus . batis,quihodieestamnisLarus,nouissimamomnium aquarum breuimo.  Io ductio. 'Martialis . p a r s p e r C a p e n a m p o r t a m , n u n c S a n c t i S e b a s t i a n i d u c e b a t u r in v r b e m . T o t a ergovirgoaquaSaloniaeft,multisvenarum,& riuulorumacquisitionibus (vtFrontiniverbisvtar)obitervsqueinviamSalariamaucta'.Quam Pivs IIII. Pont.Max.vtdelectabaturvrbem suam æternis monumentis, publi cisq;idgenus operibus adornare,destinauerat.Pivs veròV.Pont.Max.cũ fanèprimùm orthodoxamfidemnoftramàtotseculihuiuserroribusvendi >> 440 DE THERMIS no , vtquæ CrudaVirgineMartiaquemergi. Quo nominehaudquidemcruditatisvitioeāhicPoëtadamnarevoluit;'sed mirisextollenslaudibusHetruscibalneum ,blandiciepræsertim ,& varieta dulo   20 q u a q u a n ı d i u e r f æ à p r æ d i c t i s a q u æ . Q u o d v s u c u e n i t in e t e r n i s i d g e n u s o p e ribus,perpetuamsibiquisquememoriamcomparare.ItaqueprimaTherma structuræ exemplo,nulloqueintegrèscriptoremandataliteris,nisi obiteràmultis,& controuersè.Etquæobfitaadeovetustissimisiacetruinis, vt q u a n q u à m peritissimi multi hacętate antiquarijconquisitiffimè studuerint easinaliquamlucem reuocare:nonminortamenadhucrelictafit,magnis etiamingenijsconfusio,vtquęsparsim dehislegunturauthoritatesscripto rum,cum paucisquæipsarumapparentreliquijsconcordentur.Inprimis describendaessetixvoypapíce,basisquetantiedificij,quam noftriadverbúPlan tamrectèappellant:athæcdiuersissimahabeturabeaquam traditVitruuius, neceadem dispositioinomnibusThermis.Porrò,præterfpatiaplatearum, LIBER SEPTIMVS. 441 m i n a esse t a n t u m a u t i n f t a u r a t o r u m , a u t i n f i g n i u m e o r u n d e m c o n s t a t, h a u d ac additos lucos, hortosque immensos, ac Lacus, distinguenda effentloca exercitationum àbalneis.Acloca propriacuique exercitijgeneriassignanda, vbicominus,acbreuicirco,vbieminusfierent,subDiuo,subtecto,in Xi stis. EtquæratiofuissetexercitioruminPalestris,& qualiaexercitia.Quis v s u s p r æ t e r e a t o t a l i a r ú p a r t i u m : & q u æ d i f p o f i t i o , C o r y c ę i E, p h e b ç i , E l ç o thefij,Conisterij,Exhedrarum,Spheristerij,Xistorum. Etdebalneis,fi singulæThermæplurahabebantbalnea,atdubiumnonest,quæ naniratio 30 distinctionis,ancommoditati,an loco,an ordini,vtcunctislegiturfuisse consultum . An omnibus vnum essetcommune hypocaustum :& feu vnum c o m m u n e o m n i b u s , s e u c o m m u n e v n i p a r t i t i o n i , v t v e r i s i m i l e fit , q u o l o c o maximècommodo.Anbinæ& ternæ,quælegunturlauationes,eodem fie rentbalneo,andiuerso.Etsidiuerso,aneadem pluribusferuiebat,ansin gulisnouaaqua.Velquæ ratiotàmmiriartificijcalefaciendivna hora tantam aquæ quantitatem ,quæ innumerabili populo sufficeret?Vnde & quo certo ductutantæaquæcopia?Quæ ratioeratPensiliumBalnearum,quastantocú applausuVrbis,& totiusItaliæquosdamintroduxisselegitur? Quibusadid valibus,autbalneis,autalueisvtebantur?Etsilabrislapideis(vtquidam pu 4 0 t a n t) q u æ v i d e m u s p e r V r b e m m a x i m i s : q u æ e o r u m e r a n t i n b a l n e i s d i s p o s i tiones,& quosituadaquasaccipiendas?Etdebalnearijsrebus,quæ fanis expedirent,& quæęgris.Quiddicamdelauandirituperordines;perætates, perleges,peranni tempora,peripsaexercitia;acde innumerisdenique id genuscircunstantijs,quasvelnon scriptasabantiquarijs,velper coniectu ramduntaxattentatasàiunioribus,merispotiùserroribusobscuratas,quàm e x p l i c a t a s i n u e n i m u s ? Q u a r e n o s d u m h e c a l i q u a e x p a r t e r e u o c a r e in l u c e m intendimus,& quævsuimaximèmedicoopportunasunt,exponere,nullam Fos Veneris  1 rum instituta,atquemomenta Aquarum ductuum habemus . is fchnographiaThermarum,&dehisquetractandafunt. Cap.v. Hermas veròperpartesliterisinstaurare,haudquaquàm presentis m u n e r i s est . N e c facile esset , p r o t a n t æ m o l i s m a g n i t u d i n e , n õ v n i u s dulorestituitHadrianus I.Pont.Max.quam & Ciminaminterimappellariin uenio,àCiminoipsomonteinFaliscis,fonteVenerisdeducta.Drusaauté, Ciminaaqui Annia,Traiana,Antoniana,Seueriana,Alexandrina,& idgenusaliæ,no. ferè Dubia in Ther. 2 Oov   ferèiuniorum positionemfequemur:sedquátum exrationeillorumrituum, SpaciaThersimulatque locorum ipsorum diligenti consideratione colligerepotuimus, p e r c u r r e m u s . S p a t i a in p r i m i s T h e r m a r u m v i d e m u s a m p l i f f i m a : a t q u e a d e o vtquasdamvndeciesmilliespedumtotaareacontinereconstet,authore Ba ptistaAlbertoinlibrisdeArchitectura.InDiocletianis,quæ inipsaareaappa rentvestigia,præterspatiavndiqueplatearum,& prætermembra,quæinfe riusacsuperiusvarijsThermarum ministerijsferuiebant,centum continent partitiones,varioacnobiliffimoordine. Nec mirum ,siconsidereturpublici çdificijmagnitudo,inquocommunis fueritratiomaximæciuitatisadexer 10 M a g n i t u d o . c i t i a c o r p o r i s , a d b a l n e a s , a d d i s c i p l i n a s. I n h i s e n i m c o m m u n i a e r a n t f t u d i a , tamanimi quàm corporis,necaliaerantartium gymnasia,vndefæpè apud authoresGymnasialegimusprobalneis.Necminus addelicias:Nam ratio Gymnasia acresipsaostendit,nonfolùmvsuiinpartibusThermarumfuiffeconsultum, verumetiamvtiuuentusfaciliùsadeastudiatraheretur,& delicijsmaximè,& ornamento cunctarum rerum . Propterea Thermæ neque digniores occupa bantvrbislocos,nequeintervilioresfiebantvicos,sedvbilocicapacitas,at Forma Ther marum,ac partitið. queoperismaiestasrequireret.Vitruuijtamenętatenon videturfuissecon suetudinis Italicæ(vtipsescribit)magnificareadeo palæstrasac Gymnasia in Thermis :vtquibus satisad exercitiafacerenttùm Campus ipfeMartius,tùm Agonalis,totCirci,totplatex,totaliaexercitationumlocapublica,& pri u a t a . S e d p e r a n g u s t a s fieri, & p a r u a s q u a l e s A g r i p p æ T h e r m a s m e m i n i t P l i nius.Pofteàveroperductoimperiovrbisad luxuriamPrincipum ,non m o dò Græcorum more constitutæ,sed dilatatæfuêreamplius,distinctaquem e liuslocaexercitationum ,acGynınaliaàbalneis.QualesAntonianæ,acDio cletianædemaioribusextant,acmeliusdispositis:quarum sinunc præsumná describeremagnitudinem ,non tam describere, quàm maiorem partem di gnitatis earum mihi videbor minuere :sedharum m a x i m è,ad notitiam tanti ritus, fequarvestigia. In his edificationis eratvaria forma, ac varia dispositio p a r t i u m : s e d a r e a a m p l i s s i m a, q u æ i n q u a d r u m c l a u s a , t r i b u s v e l u t i p e r p e t u i s circuitionibusdiuisaesset. In primovndiq;ambitu,quæ męnioruminftar lib.s.6.11. totum edificium claudebant,erantgymnasiaexercitationum ,varioordine, quædicemus. Insecundo,longèlatequespatiaplatearum ,Xista,acPlatano nes,ad exercitiasub diuo. In medio,totaipfamoles Thermarum,quæ sunt membra balnearum ,Atria,simul atq;Xifti, & Palęstrarum amplissimæ porti cus,vbi(authoreVitruuio)Athletæ perhyberna téporaintectisstadijsexer cerentur,actranfirentstatimadbalneas,vtdelineataprimùmipfarumbasi, distinctèmagissingulaexplanabimus,  442 DE THERMIS marum . Thermæ. lib.5.6.11. 30 1   LIBER SEPTIMVS. 443  Ther.Diocl. 1 Oo vj   Hexedra Lalitudopal. 200 choricen Calidaria FO х NAT  MC ) V R a THERMARVM DIOCLE Longitudo Platego Atriolum Die Scola riú BВ Spheriferti H Tostring 71 Apod TOD Schola Longitudo Ρ Ι Α ΤΑ Laconica Hexedra Basilica Fngida Topida n uนี" Agaagiâetlume ORIINS Hexedma Hephebri ATRIVM nPoarttaitciuosnis la карэхэн Spheristerium 200 Hacera Lpatlitudo .2 沉 Hemicyclus Condste platego Porucus Tres Stadiate Theatric SET   V N M M HT NONES Hexedra A triolum sperifleriâ Laconicü Coniste Hephebell Hexedra pal . Kesedara LongituPdloa . odyterium Hypocau Dico Engda Hexedra 'Jių rium Porticus Staduatę Aquagiấetlume pal. OCCIDENS OS Tres salo ирэхэн •A T I O TES TIANARVM ICON. ATRIVM nPaotrattiicounsis Spenfterum I O O O. Basilica Tepida Frigidai Calidariú Tõstrina A 5oC Hemicjclus sefala ridium PTENTRIO Scola 1    DepartibusThermarum,acexercitationumlocis. Cap.vi. N PRIMAergofacie,quæestadmeridiem,tertiamferèpartemmediamoc cupabatTheatridium.Quæparseratprincipalis,& tanğcaputtotiushuius ædificij:vndeduplicem (vtquibusdamvidetur)habebatvsum;alterum ex t r i n s e c u s , a l t e r u m i n t r i n f e c ù s. A m b i t u m e n i m e x t e r i o r é p o n u n t f u i s s e a r c u a t o opere distinctum ,& apertum ,quo exéplo patet,circūcolumnium poftbafilicam Posticã.ecclesiæLateranen.Vnde.f.ingrederenturquafiperPosticum,fiuedextrâverte rentur,fiuefiniftrâperporticus,apertèvenirentinampliffimam plateam,ac exindè q u ò vellent,fiue in palæstras, fiue in balneas. In conspectu verò interiori ergaplateas,eratTheatrispeciedistinctumcũsedibus,vbi.f.populus,& maximè nobilessubvmbrameridieisederetadludorūspectacula, quiinplateisexercitij c a u s s a f i e r e n t. P a r t e s v e r ò q u æ v t r i n q u e à T h e a t r i d i o p l u r e s s u n t , a l i q u i b a l n e a putant.Ná quodrotundaformaestvtrinqueinversurisvnum ,pinguntessecali darium,& consequenterponunt vnú Tepidarium,vnum Frigidarium,& vnum lib.5.c.1 A p o d y t e r i u m . N e c e q u i d e m n e g a u e r i m d e b u i s s e q u æ d ã b a l n e a s e o r f u m , & q u a l i extràpalestrasconstitui:partimmulieribus,partim artificibus,&hisquivenien tesàciuitate,statimintrarent,& quasiextràconspectumpopularemlauarétur, & abirent.Verütamenhæcnonfuiflebalnea,hauddubièvidetur:nam iuxtàeá ria Sacella. appictionem ,nullus hicvidetur Hypocaufti locus:quoddebuiteffeinmedio, & communevtriqueordinibalnearum ,tefteVitruuio,atinmediohiceftThea tridiummaximum.Nec eratconsentaneum,vtmébraspectaculieffentStuphæ. Deest & laconicum ,nisifortasse hæc opinio confundat laconicum cũ calidario. Saterat& vnum Apodyterium comune,vtpotevnum vestibulum balnearum : hicduo ponuntur.EtprætereaTepidariaduo,cùm tamenidemfitTepidarium, quodApodyterium.Meliusergomihivideturdicendū,hæc fuiffepartimipfius Theatridijmembra,& partimlocaadvsumAthletarum.i.eorum,quiexercendi essentcoram Theatridio,vtpoteConisteria,Elçotesia,& quædam apertè in pla team,forsanequorumcarceres.Duo pofthæcPeristiliaquadracaoblonga,hinc (vtscribitPlin.luniordevillasua)exercitationú generibus.VelSacella,vtnota turperædiculasæquisvndiquespatiisstaruarum.hæceratprimæfacieipartitio. Porròinalterafacie,quæabaquiloneeodemcomensuhuic refpondet,videntur Gymna-fuiffemaioriexparteGymnasia,philofophisdicata,acRhetoribus,reliquisq;q studiisliterarumdediffentoperam.Vtpoteparsmagis remota àftrepituAthle tarum,& litucômodiffimo,tùm propteramenitatévnibrarum(erant.n.inhac plareaPlatanones,vtdicemus)tùm proptergratafontium murmuria, inNataa tionéipsamcadentiū.Quaproptervisum estpluribusantiquariis,inmediohoc Vestibulu.spatioåSeptétrionefuifleprincipalevestibulútotiushuiusædificij.Exquoper40 Hexedre mediosPlatanonespatebataditusadNatationem ,&hinc,& hincinporticus,in & Hemi-basilicas,Diętas,& atria,quæpofteàdicemus.Primùmveròàdextravestibuli, cycli. &àsinistraerantExhedræpluresclausæanteplateam,&cusedibusHemicycli forma,vtdisputantes,&tamloquentes,quàmaudientesseseomnesafpicerent: & aliquæpatentes,cellscholænoftræadleuiorastudia.Maioremverò citer  10 Peristilia fia. 444 DE THERMIS atq;hincvnum àTheatridiq,quasipalestræbreues,veldeābulationes.Acinver Spheriste surisvtrinque,vnum Sphærifterium ,quod diximus rotunda forma,cum plurib. 30 Schola. exercitationum. Gymnasticarum continebant partem duæ vtrinque facies laterales, hinc,atquehinchabebantpartitiones.Ac fuisseeasadexerci quæ conformes tiadicatasvidetur:tùmquiaplatexhælateraleserantliberæ,& amplæmillecir, 1  LIBER SEPTIM VS. 445 citer p e d u m spatio. T ù m quia m e m b r a ipsa partim erant Hemicycli aperti cũ sedibus,acvarioornamento,quod apparet,lignorum ,acpicturarum :& partimconisteria,Elæothesia,aliaquemembra advsumAthletarum oppor tuna . Totam hanc autem primam circunferentiam circundabant continua porticus,ducentiscolumnisvnostylo. Subinde erantPlatex,amplæ ,& .Nam siædificiorumperfectioproportionibushumani corporisresponderedebet,vtVitruuiustradit,perfectisfimèresponder in T h e r m i s D i o c l e t i a n i s , a c m e l i u s q u à m c o n s t i t u a t e x G r æ c i s V i t r u u i u s . E x L i b . 3. 20 eniminhisTheatridium ,vbieratvestibulum ,tanquàmcaput:Apodyteriū, pectus:Hyppocaustum ,Stomachus:vmbilicus,maxima, acregalisbasili-Diocletiana cainmedio:venter,Natatio.Membrorum veròvtrinque,quæfuntbalnea,rummirifica a t r i a , p a l æ s t r æ , p o r t i c u s , D i ę t æ , b a s i l i c æ ; æ q u a r a t i o , a c m e n s u r a e f t, v t b r a a r s , & d e chiorum ,acfæmorum .itavtquæ exvnatradeturparte,cadem ex alterapa basilicaameniffima,vbiconuenirentomnes ,quivelinpalæstrasventuriBasilica. essent,velinbalneas. Idcircosatisampla,ornatuplastices,acpicturis adhucnitetantiquiflimis.HincrectâinDiętam ,quæerateademcapacitate, fed latiortamen basilica,duplicicolumnarum stylotripartita:nam media par teceuatriolum,erataditusinatriummaximum,& inpalestras:capitaverò hincatquehincdeunebantinhemicyclis,vbifortasseAthletarum ferrentur iudicia Circuncolí - l i b e r æ , v t d i x i , t à m q u æ a n t è T h e a t r i d i u m S t a d i u m , nia . ,erant xistum , Platanones, & autem,quæeratanteNatationem enim Xista(authoreVi maximè estiuas idonea . Fiebant adexercitationes Platani,virentesqueidgenusXista,&Syl )interduasporticusSylux,quæerant caperentre-ua. truuio situantèNatationem ,vndeaquarum arboresconfitæ,aptissimo autemStadium,itafiguratum,inquit Vitruuius,vtpof frigeria. PoftXiftum , Athletarum cursus, variaque alia sent h o m i n u m copiæ fine impedimento hæ omneserantpartitionesquoquo latere,& G y m : spectarecertamina.Atque veròoperismaiestas,erattotamolesinme Stadium nasiorum,& platearum. Summa ,acmultimodisearúmē dio,quæ communes habebatpalæstrascum balneis bris,acmiriartificij ,quàm vtræquelaterales. Inea Porticus riterintelligendafit. Incipiemusautem àNatatione,quæpatentiffimapars aspiciebatAquilonem:& exeaàlatereperbasilicas,acdiệtasveniemusin atria,exindeinpalæstrasinteriores,acmaximam bafilicam,& demum ad b a l n e a r u m m e m b r a . E r a t i n q u a m N a t a t i o i n r e c e s s u m e d i o a b a q u i l o n e , l o n N a t a t i o. gitudineducentorumpedum,latitudinedimidiominus,ponte,acarcubus bipartitaadinterioresaditus,vbinuncfactaestmaiorisaltarisbasilica.Habe batautemàcastelloproximoAquæMartiæemiffarium,quodperoccultostu bosferebatadNatationemipfamaquas.Habebat& supernèadlongitudi-Emissarium nem fontesvariaspecie,acMusxa,quæ teftePlinio,expumicibus, acero-aqua Mar fisvetustatefaxisextructa(vthodiequoqueRomæ suntinvsu)specusima-tię. g i n e m referebant, ac fiftulis m o d ò apertis ,m o d ò clausis , vario , blandisli moque salientium aquarumlusu,recentessemperaquasinnatationéipfam Fontes,ac fundebant. Miriscircùmadhibitisornamentis,quorum etiamnumapparetMufaa ædiculæfignorum,& statuarum,fontiumquevestigia,& columnarum bases. A Natationeplura,acnobilissimamembra:primùmabvtroquecapiteerantPorticusna amplissimæporticusconformes,nimirùm& adspectaculaNatationum,& tationis. adrefrigeriaconstitutæ.Etaliæadaltiorem prospectumporticuspensiles,mi noristylo.Exeuntibusveròàporticu,tamdextrâ,quam sinistra,eratprimùm fcriptio. 30 Platanones. ܂ ܙ. ܐ c . 6 ; . ܐi 30. Dięta.  i u d i c i a . I n A t r i j s e r a n t P e r i s t i l i a, h o c e f t c i r c ü c o l u m n i a , q u æ f a c i e b a n t a t r i u m oblongum trecentis pedibus,latitudinedimidiominus.vbiinPorticu ,orie simacum sedibus,quæ tertiaitem partelongiorquàm lata,eratad exercitia Corticum .iuuenumdicata.Sub dextraEphębeieratCorticeum,seuCoryceum àCo. Coryceum.ryco,quodvideturpilægenus inGaleno 11.deSan.tuenda.SeuChoriceum Choriceum dictum ,Choreisnimirùm,acsaltationibuslocusproprius.Proximè Frigi darium ,locusventisperflatus,feneftrisamplis.Ab eoqueiterinSpheristeriú ro oblongum,& fimplex,adpilæludumaptissimum.AdsinistramElçothesium, Spherifleritquæeratadvnctionesfaciendascellaolearia.SubhocConisterium,vbificcó Elçothelium.puluere,velharenaluctaturiseseconspergerent.Ab eoqueiterinPropni. Conisteriú . g e u m , v b i e r a t i n v e r s u r a p o r t i c u s L a c o n i c u m , q u ò d r e f e r e m u s s u o l o c o p o Propnigeú. iteà. A'Peristilioautem ,atrioqueintrantibusad interioresPalæstras,erant Talastre in·Porticus tres stadiatæ ,quas hodie occupat longitudo ecclesiæ.Ex quibus m e teriores . diaparsamplissima,centumpedumlatitudine,superingentescolumnas,al Porticusftatissimaprominettestudine,cæterùmitafactasecundumVitruuium ,vtilate Frigidariit. diate. Xistus. ra,quæ suntvtrinqueadcolumnasmargineshaberent,& qualeshabethodie viaabHadrianimoleadVaticanumsemitas,nonminuspedum denûm,re liquaqueplaniciesoctogintapedúm.Itaquivestitiambularentcircùminmar 20 ginibus,non impediebanturàcunctisfeexercentibus.Hæc autemPorticus ziso'sapud Gręcos vocitatur,in quo Athletæ in tectis stadijs exercerentur.Quę quoniamexacteeratinmedio,& velutiincordetotiusedificij,vbimaximè conueniresolebatnobilitasadexercitiahyberna,adambulationes,& adspe ctacula;cæterasmeritòexceditpartes,tùm magnitudine,tùmregalimaie stateoperis,altiffimisfuperbiffimisqueprominenscolumnis,& patentissima vndiqueinperistilia,inbalneas,inHypocaustum,inNatationein,acfuper nè feneftris illustraturlatissimis. 30 præualereassuesceret:deindeadsanitatemtuendam,quiduofuerant fines præcipui:& demumaddelicias.InquibusomnibusmutuaBalnearum,atq; Exercitationum erantbeneficia . N a m quantum conferebant balnea lassatis rumquesimiliterconiunctaeratvtilitas,acmutuaerantinuicembe Thermarumneficia.NempeThermarum ratioduos,imòtreshabebatfines:primumad instituta,acdisciplinamiuuentutis,quæficviribuscorporis,honestisquevitæconatibus fines. & Exercitaexercitatione,aclaborecorporibusadroburviriumreparandum,& admun tionum mu- ditiam ;tantundem rependebant vtilitatisexercitia,fine quibus balnea non tuobeneficiapossuntessevtilia,maximèsanis.ItaqueGalenusinlibrisdetuendaSan.mo N o n p i l a , n o n f o l l i s, n o n t e p a g a n i c a T h e r m i s Prz .  446 DE THERMIS tali parte,eranthæcmembra,situaliquantifperdiuerfoabeo,quem assignat €phębeum Vitruuius.PrimòEphæbeum ,inmedio,hocautemeratHexædraamplif Balnearum 1 Bal.Recurel Atria . De exercitationumgeneribus,acpreparationibusadbalnea. Cap. vir. C ONSTAT ergohactenus,balnearum locainThermis,atqueExer citationumfuisseconiuncta.Idqueoptimaratione,quoniam vtro dobalneaRecuratoriaviriumessedixit;modò ExercitiaPræparatoriaadbal toria.Exerci nea.Quod frequenterinalijsauthoribuslegimus,& succinctèeoEpigram tatio,Prapa ratoria. mate colligiturMartialis.   LIBER SEPTIMV S. 447 vnde dieta existimatD.Augustinusinconfessionibus,quòd Bénestaisdivíes,idestquòdan xietatestollat.Ergo vtpro veteriinstitutogenerosæ Ciuitatis,quam diximus inlaboribusnatam& educatam,magnaeratomniuminThermiscelebritas; itapro tempore, & proconditionibuspersonarum ,Exercitationeserantva- Exercitatio riæ,& invarijslocis.QuippealiæinPalestrisfiebant,aliæinXistis,aliæinnumloca. Hexedris ,subdioalię,instadio,& platearumliberofpatio;alięinpluribus fiebantlocis.Necsecusquædamerantcommunes exercitationes,pueris, senibus,& iuuenibus,vteocarminenotaturàMartiale. tereolusuum genera,quorum(vtcæterarumrerumviciffitudincsfunt)vix nomi. Iuuenum . 1.De fa.tu.  Præparat,autnudistipitisictushebes. Vara nec iniecto ceromate brachia tendis , Folledecetpuerosludere,follesenes. Quædam propriæ.Iunioresautlucta,autcursu,autfaltu,autpilaludicriss;Personarum 20 idgenusexercitijscepissentafsuescereinEphebęis.Quemplanèmoremre-exercitatio- presentauitPlautusinBacchidibus,vbiinpersonam seuerisenisindicatpue-nes. rosprimisvigintianniscum PedagogoinPalestramantèSolem exorientem veniffefolitos,d. Βαλανέα 10 Romanorum Puerorum . 30 40 Non harpaftamanu puluerulentarapis. Vidiffesigiturtumfrequentemciuitatem,nonfecusatq;hodienossolemusVite ratio facrasEcclefiasfestissolennibus,frequentareThermas.Aliosquidemadho nestos,quos primo instituto proposuimus vitæ conatus .Alios ad sanitatem Ther. tuendam . Etaliosad oblectamenta tam animi ,quàm corporis capienda,pro c e l e b r i t a t e il la p o p u l i , p r o v a r i a r u m r e r u m , a c l u d o r u m s p e c t a c u l i s. E t d e n i que pro amænitate loci deliciosiffimi: vnde barevéesidcirco dictas græca voce Ibi cursu,luctando,hasta,disco,pugilatu,pila, S a l i e n d o s e e x e r c e b a n t ,m a g i s q u à m f c o r t o , a u t f a u i j s . Fortioriautemiuuentaiisdemquidemexercebantur,velacrioribusetiáple runqueludis,halteribus,harpafto,& aliquandocęstu.Velarmorum varijs g e n e r i b u s in P a l e s t r i s . V e l in H i p p o d r o m i s c u r s u e q u ì , v e l a g i t a t u . A t h l e - C a f t u s. t æ v e l s t a d i u m s p e c t a n t e p o p u l o d e c u r r i f f e n t, v e l a c r i p u g i l a t u d i m i c a s s e n t , H a l t e r e s . cum cęstibusplumbeis,acbaltheis implicatismanibus,quo grauiùs percu terent. Alijsaltusimul,&halteribus,item plumbeisglobulis.Alijinsphę risterijslusifsentpila,vel foliinplateis,velHarpasto,pilamaxima. Senio-Harpastum. resquidam ,quorumeratadsanitatem præcipuastudia,vtrecensuitGalenus, ambulationeduntaxatantèbalneumcontentierant. Alijclaralectione,velSenumexer disputationeinHemicyclis,veldeclamationeoratoria,velcantumusico.Alijcitationes. modòvnovtebantur,modòalioperoccasionem,exercitijgenere.idcircos.Defa.tu. necmirum septiesquosdam aliquadielauarisolitos,quod apudPlinium le gitur.AlexanderSeuerus,vtmeminit Lampridiuspostlectionemoperam Palęftræ , aut Sphæristerio , aut cursui,aut luctaminibus mollioribus dabat , m o x v e n i e b a t i n b a l n e u m . A l i j s s u p p l e b a n t d i u r n i o p e r i s l a b o r e s , q u i a d r e O p e r a r i j. creandumlafsatumviriumroburvsuriefsentbalneo.Cæterùm lenisexerci tationismoduseratambulatio,quamSenes,&Virigraues,& imbecilles potiffimùmobibant.Dignioradlaudem ,acdisciplinam,eratexercitatioin Palestris & armiseorum ,quirobustisessentviribus. Etquam oriquazíar,hoc 2.Desa.cu. e s t v m b r a t i l e m p u g n a m , v t i n t e r p r e t a t u r G e l l i u s , G r æ c i a p p e l l a n t, divodepce T e u Tirl ,ob falubritatem à Gymnasticis dictam ,Galeno teste. Innumera præ Рp   nominaadposterasætatestransiêre.Necnostræprofessionisestexercitatio Nostrisecunum singulosmodos,aut genera:quibusiliveteresvterentur,recensê. livita dif ferensaban tiquis. re,quam partemàHieronymoMercuriali,MedicoatquePhilosophoscien tiffimoelucubratam,propedieminlucemeditamvidebimus.Verùm exco rum exercitiorumcensu,quem fecimus,hancpræcipuamhabebimus vtili tatem,considerantes quàm longè differathic præsens nostri seculi viuendi modus,& maximèPrincipum,necopportunopofterosdestituemusconfi lio.Sanèvbiillorumtemporum vitaaffiduisdeditaeratexercitijs,vtpote 10 quæ & fanitatem conseruarent,& promptiores redderentviresad singula, t à m a n i m i ,q u à m c o r p o r i s m u n e r a o b e u n d a ; è c o n t r à h o d i e i n c o n t i n u o o c i o degitur. Età Principibusmaximè ,quiob decorum ,ac ampliffimi ordinis maiestatem , semotam à communi consuetudine degentes vitam ;aut curis animi grauibus iugiter tenentur ;aut siad ludicra aliqui tranfire foleant, ea Exercitianoinertiasunt,tabellæ,alex,velTrochinouusmodus hàcillucsupermensam stritemporisagitati:inquovitægeneretandemobdefidiain,& anxietatem,totam breui inertia, cursu vitædeficiant. Quapropter generalisfimum hoc ,ac saluberrimum sibi 20 Exercitijnequisqueproponeredebet institutum,exercitiumnecessariumessead susten cesitasadvitationemvitæ:inquareomnessapientes,variarumquenationum ritussum moconsensuconueniunt.Verùinquoniamhoctemporenonsolùm pluri maveterum exercitiorumgeneranon funtinvsu,imòvelipsorumnomina (vtdiximus)suntobscura;necadeoilisvtiessetpoffibile,quinec Palestras habemus,necThermas,proptereàingratiamnoftrorunPrincipum,aliquot particularium exercitationumgeneraproponemusexGaleno,atq;alijsan tiquisauthoribus,quarummultassinonincampis,& plateisobirepoterit; licebitfaltem& incameris,& inatrijs,acviridarijsfuis,seruataetiainperso nægrauitate,percommodèexerceri.Exercitationum (inquitGalenus)com Exercitatio-pluresdifferentiæinueniuntur.Aliærobustæsunt,&violentę,fiuevehemen num dife-tes;aliæmediocres,&lenes.Aliæsingulares,aliæcumaliofiunt.Etaliæ rētiæex Gavniuersas simulcorporisexercent partes,aliæ vnam magis,& aliæalteram . le.2.desan.Vehemens exercitatiodicitur,quę& robusta,& celerissit:atquehæcmul tergrauequoduistelum iaculari,& continuatisia&tibusoneremaximo subla  448 DE THERMIS | tame, p e r u e r t e r e t e m p e r a t u r a m c o g u n t u r . V n d e n o n m i r u m est, q u i p r æ p r o p e r a m accelerentsenectam ,incurrantquefacileautinmorbosrenales,autinpoda gram,autinHemicraniam,aliosqueidgenus affectus,medioquevelutiin fum 30 tuen . to, tashabetdifferentias.Quædam enim fiuntocylimèagitatis,quædamrobore, acnixu,quædamfinehis,quædam cumroborepariter&celeritate,& quæ Exercitatio-damlente.Fodererobustaest,& singularisexercitatio,remigare,discum nugenera. mittere,mouericeleriter,saltare;idquefineintermissionemaximè.Simili & accliuisambulare.Grauiarmaturatectumceleriteragitari.Continua tusdiucursus.Et iterfacere.Perfunem manibus apprehensum scandere, m o d o in Palestris q u o 4 0 solitum eratpuerosexerceri.Velèfune,velperticama nuapprehensasublimenpendere,acdiutenere.Manibusinpugnum redu: &tis,iisdemqueprolatis,velinaltumsublatis. Halteribus,feuglobisplus minusgrauibusleorsumpositis,vtraqueseinflectensmanu attollere.Quæ r o b u f t i o r e r i t e x e r c i t a t i o , fi q u i a d s i n i s t r a m m a n u m f u e r i t d e x t r â c o n e t u r a t tollere,& sinistràquiaddexteram.Diuq;,acsępiusidentidem facere.Potest & foliscruribuserectusacvnolococõsistensceleriterexerceri,modò retrora   LIBER SEPTIMVS. 449 suminsiliens,modóinanterioravicifsim crurumvtrunquereferens.Solus fimiliterexerceriest,summispedibusingredi,tensasqueinsublimemanus, hancantrorsum,illamretrorsumcelerrimèmouere.Sehumi celeritercir cumuoluere,velsolum,velcumalijs.Cum alijsverò& citràrobur,& violen tiammultæexercitationesperaguntur. Vtcursusadmetam constitutam.Vel vibratilisarmorummeditatio.Summisinuicem manibusconcertare.Co nes cú alijs. ryco,& paruapilaludere. Stare,nec finereseloco dimoueri;quo exercitij genereMilo Crotoniatescelebratur.Velseerectum ,& circumactum 10astantemmutare.Complecti quempiam manibus,digitisquepectinatimiun ctis,isque diuellere seadnitens . Medium appræhendere ,ac sublatum ceù magnumonusprotendere,&reducere. Luctaytriusqueluctatorisrobur maximèvtipoteruntSeniores,& quiadmotumsuntimbecilles. Ambula .Vltimò Fri &tionessuppleant.His omnibusexercitationumgeneribus,imòinfinitis alijs(vtGalenusinquit)docebantPædotribæexercendumesse:& velinPa læstris,velextrà,velinaltopuluere,velconculcato,& firmosolo,& omni noantèbalneum.Quibus& nosiuxtàpræsentemviuendimodum,siuepro præparatione,fiquisvelitadbalneum,feusinebalneo,vtpleriquehodiefa tecdicere,quæ situborealifrigidas,acpurasstatimàfontibusadmittebat aquas.EratenimNatatio(vtidiximus)separataàpartibusbalnearum : citationes,le  cimus , percommodè vtipoterimus. Sed de exercitationum emolumentis 40 aliolocooccurretdicere:nuncaddescribendasbalnearumpartesinThermis redibimụs,acaliaineisrequisitaexplicabimus . De Natatione . N e i principesautemThermarumpartes,primùmdeNatationeopor Cap. vii . Рp ij nimi. Exercitatio . prope rium mem brorum . 20 30 exercet. Luctaricum roboreest,ambobus cruribus alteralteriuscrus com plecti,manibusintersesecollatis,& collo. Manualteratanquamfunecol loalteriusiniecta,ipsumqueretrorsumtrahere,acreuellere.Pectoribusex a d u e r s o i n n i x i , m a g n o s e c o n a t u i n u i c e m r e t r u d e r e . A d s i n g u l a r e s p o r r ò V n i u e r s a l i s, attinet electionem , qua parte corporis quis vtivelit, aut indigeat exerci- particula tatione . Aliæ enim vniuersas simul exercent corporis partes;quo nomine ludusparuæpilæàGalenoprætercæteracommendatur. Aliæ vnam magis, aliæalteram exercentpartem ,lumbos,crura,brachia,spinam,pulmonē, Deparuępi thoracem .Itatio,cursusquecrurumexercitationessunt.Acrocorisini,hoclxludo. estfestiuæsaltationes,& Sciamachiæ,crurum,brachiorum ,& manuum pro pria.Lumborum autem,affiduèseinclinare,autpondusaliquod àterra tollere,autassiduèmanibus sustinere, Spinam transuersim exercet,atollere (vtdictum est)alternatimhalteres.Thoracis vero,& pulmonis suntpro priæ,maximæRespirationes. Cor.Celsusinterexercitationesimbecillisto lib.2.c.8. machoconferentes,claramcommendatlectionem .Maximaveròvoxvocis quoqueinstrumentaomniapermouet,dilatatque:naturalemexcitatcalo-Clarale&tio. rem,&quomagisfitafsidua,eomagisvniuersiscorporispartibus commu nicatur,vtinnostrisconcionatoribusexperimur,& inlibrodevoceàGale noestproditum.Hocgenereexercitationumpervocem ,quælenessunt,Lenesexer Lufta. Etio,& amo tioneetiam quimagisvalidi.Velequitationessufficiantur,gestationesquebulatio. seucurru,seuproægrotantibusinScimpodio,& Sellaportatili Cap. 18.   nimirùmquiasingulariseiuserat,acpropriusvsus,non tàm quidemadlaua Varzac efttionem ,quàm ad exercitium . Eftenim Natare laboriosum ,quòd itaiacta quoddam e rerectèAristotelesinProbleumatibus,Natationem ,oblaborem,cursuico parat , aquarum periculaexercerentur. Et Galenustestaturdesuotempore,pue 1,Defa.tu,rosin aquis qumasina's Feudasfacere consueuiffe,idest,quòd prima fiebantin of Pifcina, Piscina P u aquispueritiærudimenta. ItaquepræterTyberiscommoditatem,propria adhuncritumlocaconstituta fuisseinvrbediximus,quæ diuersisexplicata nominibusinuenimus,Natationes,Piscinas,Stagna,atqueetiam Nauma chias,Piscinædi&tæ,quòd& pisceshauddubiècontinerent,nontamenad vsum piscium ,nam ad hoc propriaerantviuaria,sed ad munditiam seruanda aquarum,& amoenitatem . Videturautem exercitationumhuiusmodicauf fa, primùm constituta fuiffePiscinapublica dieta sub cliuo Capitolino ,ad veniebatpopulus. Exca& piscinæaliquandofuntdictæparticularesNata tiones,& labralapidea,qualiaRomæ videmusmaxima,necnonportatilia, acligneaadvsumetiamcalidarumaquarum . Quod authoritateconstatM. 08 TullijadQ.Fratrem desuisbalneis,Latiorem (inquit)piscinamvoluissem, vbiiactatabrachianonoffenderentur. HasàGaleno,acalijsGræcisautho x a n u p u s o ' n ga r i b u s , m o d ò x o d u a k r í z s a s , m o d ò B a r i i s u p o e e d i c t a s l e g i m u s . P a r u a a u t e m S o l i a , Capesupulco peluesquequercu's;quam differentiam planamfaciuotGaleniverbalib.7.Mé πυελοι. Stagna. thodi,vbiadventriculisiccitatemcurandam ,quæ Hecticamminetur,nata tioneminbalneofactamconsulitivteīsnonumerisus,ideftinpiscinisnatandocó stitutis,quàmivtotspixpsīsavenoīs. Memoranturporrò& NeronisStagna,vbi Amphitheatrumà MartialeponiturinprimisEpigrammatisd. Hic,vbiconspicuivenerabilisAmphitheatri Erigitur moles Stagna Neronis erant . Quodtamenstagnumnon planèconftatanadnatationisvsum,anproNau stagnocircumpofuit,conseuiffe.StagnihuiusinVaticanoNaumachiæno Nauale Sta minememinitEgelippusGræcusauthor,inD.Petri&Paulimartyrologijs. CæterùmNaumachiapostNatationes& balneas,altiorisfuitinstitutiquàm Naumachia adnatationem ,nec,nifipoftimperiaprincipuminuenta. Nempe inqua nautici certaminis fieret spectaculum , vel ad disciplinam militarem , q u ò faci of FinisduplexliùsmilitespericulaAluminum ,velnaualisbelli,cùın opus fuisset,possent Naumachię euadere.SicPolybiusrefertRomanosprimobelloPunico,quod aduersus Chartaginiensesgesturierant,militessuosinnaualidisciplinaexercuisse.Et SuetoniusAugustumcúm effetcótràPompeiumiturus,inportuIulioapud Baias milites in nauali exercitatione tota vna hieme detinuiffe. Vel eratN a u jucundunfpe Etaculum. machiævsusaddelectationempopuli,vtcæteraspectacula.Pluraenimerãt q u æ præberent animo delectationem :primò aluei magnitudo , ac Cyrci c u  450 DE THERMIS 1 viuarium . blica. quam(vtFestusPompeiusestauthor)& natatum,& exercitationiscauffa duo . rat , gnum . xercitium , tismanibus ,accruribusaffiduè,vniuerfæcorporis exercenturpartes.Qua EtOribasiuseaminteraliaexercitationum generaadnumerat. Imò Natationis in vrbe fuitprimus ,acantiquissimus vsus ante balnea :quando scilicetconftitutæfueruntexercitationesinCampo Martio,vbiiuuenes (te ste V e g e t i o ) p u l u e r e m , s u d o r e m q u e d e t e r g e r e n t , f i m u l a t q u e a d o b e n n d a machiafueritàNeroneconstitutum.Vsumtamen vtrunquepræftarepote Neronis no- sicut& de altero eius nominis meminit Tacitus,claufifle Neronem in m i n e s t a g n a v a l l e V a t i c a n i s p a t i u m , in q u o e q u o s r e g e r e t , a p u d q u e n e m u s , q u o d n a u a l i iusdam OZ   jusdamamplissimiforma,editaadcommoditatem tantiludi,inconspectu maximæciuitatis.Deindeclassisineam ,etiammagnarumnauiumintrodu Etio,& ludusipsecertaminis.Etdemum populicelebritas,& velipsaaqua r u m c o p i a , a t q u e a m æ n i t a s , m a r i s i n f t a r t r a n q u i l l i s s i m i. E t q u æ a p e r t i s e u ripistantamvimaquarun vnohaustureciperet,laxaretquefinitospectaculo.Martialis inquo mouet admirationem aduenæ Martialis,dum sicadulaturDomitiano.locus. Cuiluxprimasacrimunerisipsafuit. Ne tedecipiatratibusnaualisEnyo, (Paruamoraeft)dices,hicmodò Pontuserat. Exquoplanèauthoritatecolligitur,inCyrcotammarisquàm terræcelebraInCyrco rispectaculadebuisse:vbimodòterra(inquit)modòPontuserat.Quod Naumachia. CyrciMaximisitusconfirmatinterAuentinnm montem ,& Palatinum de pressus,inquemGabiusæaquæriuus,quemMarianam posteridixerunt,perGabiusaa petuòinfluit na. na aqua,vtFrontinuseftauthor, quæ fapore,& crafficiemarinamaquam AugustiNa 2 0 æ m u l a b a t u r , i n q u a f a c i l i ù s n a t a t u r , t e f t e q u o q u e A r i s t o t e l e in P r o b l e m a t i - u m a c h i a : subcolleHortulorum ,ademiffarium aquæVirginis. AuthoreSueto Domitiani. nio,quiasseritDomitianum circunstructoiuxtàTyberinilacu( inter Cain pum Martium scilicet& ipsum collem Hortulorum , vbi nunc iuxtà Sancti topluresessentquiexercerentur,'& quifrequentarentThermas adca,quăBal spectaculaquàm quilauarentur.Eteodemtemporemagnahominum co-nearum. piaexercebatur,&quivno,&quialioexercitiigenere. Atadbalneasin trantiumcontinuaficbatsuccessio,nam cùm prioresoccupassentloca,reli qui(vtscribitVitruuius)circunstabant,dum lauarentur.Pleriquesani,ac robusti, poftquàm in exercitijs incaluissent, nullisferè alijsvtebantur bal neis(vtinfràmonftrabitur)nisinatatione.Quæ parsidcircoeratamplissi ma,& exercitationibustamsubdialibus;quàm interniscommodissima.VelBalnearum transiffentduntaxatadbalneascalidas,atqueillicoegrelliinsiliebantinfrigisitus. dam . Summa ergoartificijinbalneishæc fuissevidetur,vtinlocoessentquả commodo omnibus seseexercentibus;acmirandiplanè artificijministerijs totaquarum ,calidarum simul,& tepidarum ,quæcontinụèexsefunderen turin balneas. Pro commoditate ,ac ratione lauationum, erant omnes ad Рpij meri  Etparvndafreti,hicmodò terrafuit. N o n credis ?spectes dum laxent æquora Martem , . Proprièveròadvsum naualiscertaminis,duæ fueruntcertiffi-qua Maria inæNaumachiæ.PriinaAugustitransTyberim,adductâobidineamAlfieti Sylueftriædesapparentvestigia)naualespugnasineo,penè iustarum Claf fiumedidisse. LuxuosissimusHeliogabalus,euripisvinoplenis,naumachia Heliogabali. exhibuisse;traditLampridius. Sednuncadpartesbalnearumpropriasacce damus . De partibusbalnearum,esdeMilliariisvafisinHyp pocausto. Сар. 1х. ÀLNEARVM veròinThermisnoneamvidemuscopiam,quamde BВ e x e r c i t a t i o n u m l o c i s i a m d i x i m u s . E x q u o p l a n è v i d e t u r, q u ò d m u l n u m p l u r a l o Exercitatio 10 LIBER SEPTIMVS. 451 Siquisadeslongisserusspectatoraboris, bus.Alteraverò,& magiscelebris,fuitNaumachia,quamDomitianidixi . mus ) 30 40   Apodyteriú seu Tepida rium . meridiem,vndefolissemperillustrarentur,acfouerenturaspectu. Nam tó: taeafaciesanterioreratdistinctainduosordinesbalnearum ,vnusàdextris Hypocausti,&alteràfiniftris.Etvterqueordo distinguebaturinquatuor C a m e r a s , c o n f o r m e s v t r i n q u e , a c ita c o l l o c a t a s , v t e x v n a i n a l i a m Etuplatearum àsitumeridionaliproposuimus,progressuferèad media pla eratceùvestibulumregaleApodyterium ,seu Tepidarium .Quem lo mirabilem ,meritòalterumnoftræætatisTrimegistum dixerim. Hinc fini HypocaustústrorsumnmodicusintroitusinHypocaustum;fiue(vtmeliusdicam )super Hypocaustilocum ,quirotundaforma,cumopportunishincatquehincmē Cryptoportibris,nuncprimisNouæEcclesiæfacelisdicatuseft.Totaeniminfràmoles res. Aftuaria. darum,aliæfrigidarumaquarumductus,alięcalorumæstuaria,aliægrandes tores(vtvocabulovtarIureconsulti)curamsuccédendi ignemhabebant in Thermis. Eratautem vnicum,testeetiam Vitruuio :collocatum tamenin medio,vtcommuniseiusessetvsusvtrisquecaldarijs,exvnapartevirilibus, 30 exalteramuliebribus.Idqueperopportunaæstuaria,quierantmeatus ab Hypocaustoperpetui,vndecaloresoccultiincameras caldariorumipsorum penetrabant. Quod tetigitinprimoSyluarumPapiniusStatiusd. Vbilanguidusignisinerrat dioplacet)æneatamenpatinasubiecta.Quorumidemeratnomencum ca merisprædictis,vnum Caldarium,alterumTepidarium , tertiumFrigidarių. legitur)item Milliaria,àmagna fortassecapacitate,quali plus millelibrarú aquæ caperent.Quippeidgenusvasa,testeVitruuio,maximi aheni inftar, actestudinataadcircinum ,itaerantcollocata,vtexTepidarioinCaldarium quantumaquæcalidæexisset,infueret,deFrigidarioinTepidariumadeun d e m m o d u m . A t q u e h i n c p l a n u m a r t i f i c i u m e f t, i n q u o t a n t o p e r e l a b o r a u i mus,quomodoadcommuneinvsumtantaaquarum copiaexvafisfuppedi tareturinbalneas. Quod restituoinlucem exSeneca,quidum adLucillum miradeliciaruminuentasuitemporisdetrectat,hocafferitobiter. Construi  452 DE THERMIS team , huiusædificij,concameratainuenitur,acdistinctaaddiuerfosvsus. Aliæ Fornacato. Criptoporticus erant patentes ad refrigeria in magnis caloribus . Aliä сali 40 IO CUS . 20 cum laxum,& hilaremdescribitPliniusadApollinarem,hocest,amænum, acmollisteporis,tùmsolaribusradijsàmeridieillustratum;tùm proximi Hypocausti vapore laxum :vbi nimirùm ingressuri ad balneas exuebát vestes. Qux quoniamprimaerat,acnobiliffimaThermarum pars,nobilissimietiá numapparetartificij. Figurainquadrumoblonga,achemicyclisquaquefa ciedistinctum,cum aditisvndiqueintercolumniorum ,columnisquesuper nætestudinisaltissimis,quætàmauthoris,quàmoperissummam maiestate o s t e n d u n t . V n d e s a p i e n t e r h æ c p a r s , p r o p o f i t a eft pro p r i m a p o r t i c u E c c l e fiæàMichaëleAngeloBonaroto,quem pictura,sculptura,& Architectura cloacæ,vndelauationesexonerarentur,& aliadeniqueHypocaustum,atq; Lib.s.c.10Hypocaustimembra.EratergoHypocaustum fornaxinferior,vbifornaca Aedibus,& tenuemvoluunthypocaustavaporem. vasariatriaSuperHypocaustotriaerantcompositavasariaænea,velplumbea(vtPalla Mincepice Græcishæc Mirsapíe,Latinis(vtapudCatonem ,Senecam,atquePalladium folitum aditus.InmedioquidemeratHypocauftum ,vtrinqueveròinversuris La conicum,deindeconsequenterCalidarium,Frigidarium,& tepidarium,vt planèsingulaexplicabimus.PrincipiocontràTheatridium,quodinprospe pateret 1   LIBER SEPTIM VS. 453 folituminipfisMilliarijsDracones,quæerantfistulatavasatubæ instarære tenui,perdecliuemilliariocircundata,vtaquadum ados draconis con lis canales occultos, q u o r u m aliquæ visæ sunt reliquię in eruendis ad n o u a m 2 0 e c c l e s i a m m a c e r i j s : a t q u e e x h i n c a q u a s d e d u c i s o l i t a s in N a t a t i o n e s , i n F o n sicis organis n o n absimiles . Q u i a d firmitatem quidem , ac robur faciebant Tubi etepi i p s i s v a l i b u s : f i m u l a t q u e a r t i f i c i o f e r è s i m i l i q u o n o s h o d i e R o m æ n y m p h e i s s t o m i a. acviridarijsdamus velarcemusaquas,habebantfiftulasinfra parietes occul tas ,q u æ in cameras balnearum ,vbi opportunis locis essent epistomia,infun d e b a n t a q u a s . Q u o d e x e o d e m S e n e c a n o n eft d u b i u m , d u m n i m i æ l a u t i t i æ adscribit,quod continuèaquacalidaexsefundereturinbalneas,acrecens semper,velutiexcalidofontepercamerastranscurreret. EtexGaleno,vë iam decamerarum dispositionibusdicemus. DeLaconico,esdeSolisBalnearum . Cap.x. RDINES quidembalnearuminThermisduosdiximus,vtrinque scilicetabhypocausto vnum testeVitruuio,alterumvirilium,alte Balnea viri. rum muliebrium.Nam vtscribitGelliuslib.io.cap.3.authoritateVar ronis2.deAnalogia,Pudornon patiebaturvtrunquesexum simullauari,sed do liadoMu aquarкт .  3 e p i s t o m i j s , f u n d e b a n t u r . V b i n o t a h a r u m d u c t u u m in B a l n e a s a l t e r u m a r t i 30fícium.Eranttubięneierecti,tresàdextera,& tresàsinistramilliarijs,m u 40 glomeratispecieplurieseundem ignemambiret,pertantumfueretspatij,vasis. quantum acquirendocalorisatisesset. Quare triplex semper aqua invalis, acinfinitæcopiæ,calida,tepida,frigida,namsuccessiuasvasexvase Caldarium piebataquas.primum quidem,quodCaldariumdicebatur,superprimavas. hypocaustistraturacollocatum,tanquam omnium vasorumvalis,calfa tes , Dracones i 10 са. etasperdraconisinuolucrafundebataquas.Secundumsuperhoc erat Te pidarium ,quod à primivasisvaporibus modicè incalescebat. Tertium Fri- Frigidariú. gidarium:vtpotequodfrigidasstatimabemissarioaquascapiebat,& quan tum subiectavasavacuabantur,tantùm hoc nouarum aquarum infunde- batfinefine. Emissarijveròhuiusobscuraquoqueratioest.Nam vide-Emisariaa mus quidemad Thermas ipsaspropriaaquarum Castella constituta:qualequarum· extatinDiocletianispoftpalestrasorientaliparte. Etin Antonianisàtergo Theatridijadmeridiein.Horumtamenaltitudonullibiexceditplaniciem bal nearum.Necvllusestmodus,neque artificijvlliusvestigium,insummis Thermarumtestudinibus,vndetam altèdeducipotuissentaquæ.Videturita quemihiàproximisiliscaftelliscóstructosfuiffeinfràpauimentatotiusm o Tepidarium lib.io.àministrisbalnearijsveletiam iumento alligato,subleuatæaquæinsu ipsihypocaustopiscinaminfundebantur,quæsponteposteàinsubie pernamn rursusin Tepidarium ,& conse ĉtumFrigidariumcaderent,& exFrigidario , quenterinCaldarium ,velutidiximus. Vndeplenasemper vasasuisaquis imumcalida,medium temperata,supremumfrigida,quæperfistulasencas hincatquehincin quolibetvasecompactas,versisadvnumquenque actum Tympana Fistulęaqua a c a l i a s p i s c i n a s. H i n c , t a n q u à m à c o m m u n i f o n t e , p e r r o t a s a c t y m p a - R o t e a c na,acidgenusaliasmachinasaquæ haustorias,quasdescribitVitruuius commoditasconiungidesiderabat. Quanquaminhisquę poftVarronis,& p o s t V i t r u u i j ę t á t e m f a &t æ s u n t ,h æ c d i s t i n c t i o n o n fit m i h i v e r i s i m i l i s : q u a n rum . liebria.   do aucto ritu exercitationum ,ac lautitia inThermis ,vix publicas potuisse virorum frequentiæ sufficere videtur.Itaquepromiscuas potius ex eo tempo refuissereor,achonestismulieribussatisfecissepriuatas,velquasprincipes Matronas constituisse iam scripsimus, Agrippinæ Neronis matris balneas, terke inbalOlympiadis,atquealias. Cameræinquoqueordinequaternæ,Laconicum, Calidarium,Frigidarium , & Tepidarium . Velternæ adminus :hoc enim non videturdubitandum ,non fuisseThermas vno stylo vbique ,nequevno ordinepartium ,& tam inpublicis,quàm inpriuatis. Et hincinauthoribus Celfus. tantaearuminueniturvarietas.QuaternasponitCelsuslib.1.cap.4. dum scribit,Subvesteprimùm paululuminTepidariosudarefolitos:tùmtranfi- Galenus. readCalidarium,vbisudabaturlargiùs,quodponitproLaconico:tumque autinCalidamdefcendere,autinTepidam ;deindeinFrigidam . Easdem C.i72eroqua λουτρόν Pyriateriit. Hypocaustü ponitGalenuslib.1o.Methodi,àLaconicoincipiens:Primùm eniminquit ingredientesinaëreversanturcalido:hincsecundòinaquam Calidamdefcé dunt,quodproprièaoutcovaitappellari.Abhacmoxintertiam Frigidáibár: & tandem in quarta sudoren detergebant , quod eratTepidarium ,feu A p o dyteriumgræcèdictum;inquo& Celsusdicit,fenouissimèquiselauissent abstergere,& vngereconsueuisse. Quem planèordinem& inhis Thermis, quarumvidemusvestigia,seruatuminuenimus. ExtatLaconicum adsuda tionesinquoqueprimæfacieiangulo vnum ,idquenonadeomagnum ,hu- 200 iusenimpartisnoneratvsuscommunis,nequeadeo necessariusomnibus, vtquibusfatisadsudandum exercitiafeciffent.Sedimbecillisproprius,& quiminusvalidiadexercitia,sudoreshocloco excitabant:subindeintrabát adcæterasbalneas. Nomen autemdeduxitàLaconibus :quos huncritum rium,Laconicumveròcommuniteromnibus,& Ciceroniquodam locoad Sphærifte- Atticum.SuetoniusinVespasianiCæs.vitaSphærifteriumhancpartemap-30 rium . pellat à figuræ rotunditate . Locus quippe concameratus ac rotunda fpecie, Lib.5.c.10.habens,authoreVitruuio,inhemisphæriolumen,exeoqueclypeumæneú cathenispendens,percuiusreductiones,acdemissiones perficereturSuda ClypeusLationumtemperatura,vaporibusnimirùm ficretentis,veldifflatis.Eratauté huiusinstitutiratio,vtfcribitDion inAnnalibus,vtfusèintrantesinhacpar vfus : t e s u d a r e t , & s u b i n d e v n c t i o n e a d h i b i t a , s t a t i m d e s c e n d e r e n t in f r i g i d ā . Q u o d planè clarius ex Galeno fiet pofteà , ac à Martiali obiter tangitur in Hetrusci Thermis , ad Oppianuin tribus versibus . tepidum tamen aquarum vaporem potuissesuscipere. ProindeCelsusineo, affusdixitsudationeslib.z.cap.27. alibiexiccaridixitcorpora:Seneca exani tos  454 DE THERMIS .primòinstituise,PlutarchusinAlcybiadisLacedemonijvitaeftteftis.Græ Calidarium.cialiquando IlupiceSupo's,& nonnullisuTorw50sdictum,ob igneum ineova Sudatorium.porem :Latinis modo Calidarium ,inodò Cella calidaria,Senecæ Sudato Laconici coni, ncis. mari , R i t u s si p l a c e a n t t i b i L a c o n u m Contentus potes arido vapore CrudaVirgine,Martiaquemergi. Vaporíqua Virginem dixit,& MartiaminhisbalneisRomanasaquas,blandissimifrigo litasin Laco ris . Videtur autem Laconici aërem ,siccum quidem fuisse, atque igneum , Bico . Galenus & alijmediciinterdum elixari,Oribafius planè aëreferuidu d i x i t , a c p r æ h u m i d u m i n L a c o n i c o . Q u o d r a t i o n i c o n s o n u m fit : n a m e x æstuarijs,partim quidem siccis,ex quibusiaindiximusabhypocaustooccul   10 s u o t e n u i c a l o r e , d i c e b a t G a l e n u s x .M e t h o d i , r e s e r a t i s v n d i q u e m e a t i bus,liquatisquepertotum corpussuperfluis,sudores,vtilesquemadores clicere,quæ inęqualiasuntęquare,cutimlaxare,& multaquæsubhac de t e n t a e r a n t, v a c u a r e . E x L a c o n i c o p a t e t a d i t u s i n C a l i d a r i u m , q u o d p r o p r i è C a l i d u m S o aoutpór,hocestlauacruindicitur,eodemteste,& calidumSolium.Patetau-lium. tem hæc pars,duplex magnitudine ad cęteras cameras :vt cuius in balreis m a i o r e r a t n e c e s s i t a s , l o n g i o r in e o f i e b a t m o r a , a c v s u s f r e q u e n t i o r , p r æ s e r t i m minusvalidisacimbecillis.VbimeminisseoportetexCelliverbis,quæ pau LIBER SEPTIM VS. 455 Halat& immodicosextaNeronecalet. Mox tertiolocoeratFrigidarium ,seuFrigidumSoliuminquo aquaexquisi. acviresdensatacutifirmarentur. Qui enim,subdit,hoc modo àcalidislaua- Vlus. tionibus,sudationibusquelaconicisftatiminfrigidamnon descendissent, pauloposttranspiratoimmoderatiûscalidoinnato,totumcorpus frigidius euafiffesentiebant.Quodfanèfrigidælauatiofieriprohibebat,totum semel corpusconftringendo,&constipando,nonsecusatqueaccideresoletcalen tiferro,quod quùm infrigidammittitur,& refrigeratur,& induratur.Atque h u i u s r e i c a u s s a p o t i f f i m ù m c o n s t a t i n u e n t a f u i s s e b a l n e a , p r o i m b e c i l l i u vm i delicetcorporumrobore:hoceftvtimbecillacorporapræcalfacerent,itaque adfrigidumSoliumpræpararent.Adeoquepræualuitsemperfrigidarũvsus,Frigidarum 40vtvixquidam alijsbalneisvterentur.CarmisMaffiliensisMedicus,ętateNe-prerogatiua r o n i s , s c r i b i t P l i n i u s l i b . 2 9 . c a p . 1. d a m n a t i s p r i o r i b u s M e d i c i s , a c b a l n e i s , frigidalauarihybernisetiam algoribuspersuasit.MerficęgrosinLacus.Vide bamussenesconsularesinostentationemvsquerigentes. Exfrigidotandem Solioeratexitus inTepidarium ,tepidiscilicetaëris,quod diximus Apody terium,fiueSpoliatorium. Etcratfinisinbalnco.AncèTepidariumtamen Cellaolearia inDiocletianiscommodè eft(vtvidetur)CellaOlearia,eademque Tonstrinæ na.  tôs penetrare ignes in cameras ,partim aqueis per suostubos ac spiracula, v a pores mistiadhemisperiumLaconicipetentes,sub curuaturamagniclypei intenuiffimasconuertebanturaspergines,quæimbriummodòsupercapitaFacultates. corum ,qui morabantur in Laconico depluebant . Potest autem hæc prima pars lo ante retulimus ,vel in calidam fieridescensum , vel in tepidam , & quali ad uno, tenore v t e n t i s a r b i t r i u m p o t u i s s e t e m p e r a r i . E t G a l e n u s i n 3. d e S a n , t u e n d a i d e m videturasserere,nimirùmquòdinCalidoSolioaqua,exvafisquæ diximus Miliariorumcalidis,tepidis,acfrigidis,poteratadvsum trifariam tèfrigida,adhuncvidelicetvsuminquitGalenusx.Methodi;vtquæ fuerantFrigidum.So fòexcalfacta fiue'in lium. , anterioribusSolijs,fiucin exercitijs,hicrefrigerarentur, An balnea calida . fieri,tepidam ,aciustocalidiorem .Quam tamenva ri,nempè temperatam lauationibus,sedinpriuatis,vel non videopotuissefieriinpublicis rietatem , parabatur à Balneatore aqua advsum pu adpriuatosvsus. Nam inThermis compara LO Aeftiuo serues vbi piscem tempore quæris . fortasselocus,vbinimirùmoleaseruarentur,atquevnguenta do Tonstri ,aliique odo blicum,vnotenorecalidaomnibus. Quoddeclarantauthoritatesscripto-frigidæ,alia rum ,quialiasThermas appellantfrigidas,aliasblandas,aliasferuidas :vei frigidassignificauitMartialisinprimoEpigrammatum. InThermisferuaCecilianetuis. Idem inx.Neronianasindicatfuissecalidiffimas,eoepigrammate. Temperat hæc Termas nimios priorhoravapores res cal d a Therme alię   resadopportunosvsus,& quivellentbarbæ,& capillorum cultuivacarent. VnétionesinEratautemhæcparsvnadenecessarijs,acessentialibus(vtitaloquuntur)in Thermis, totorituThermarum ,quandohiçmoseratcommunissimus,vtquisque lo tus,simplicis faltem oleivnctionevteretur,tùmvtsudoresinhiberet,tùm vtfeabextrinsecùsambientisiniuriavendicarepofset.Hunc enim tenorem in omnibus ferè,quę hùc sparsim adductæ sunt,authoritatibus obseruabis : primùmlegiturexercitium,deindebalneum,vbifrictiofiebat,& detersio, inoxstatim frigidæ lauatio,pofteavnctio,posteacibus& potus,vltimòso mnus. Proinderecolome legissepluriesinvitisPrincipum,ficutintermu..10 Oleimunus nerapublicaeratCongiarium,eratRecta,eratSportula,itaoleum aliquan publicum. do publicè donatum , quoin communi velutigaudio,quisque frueretur in balneis.Nimirùm velThermiscùmprimùmdicatis,velfaftualiquoPrinci pis.vnctionum verò,quasquisquesibipriuatimdeferebatadbalneum,luxus legiturinestimabilis.Quidelicatèviuerent,velimbecilles,odoratisvnguen B a l n e a c o n - t i s r e f o u e b a n t s p i r i t u s .Q u o s d a m l e g i m u s i u f f i s s e s p a r g i p a r i e t e s v n g u e n t o . spersa vn-Vtfimul(equidem puto)& lauarentur,proiectisinalueositaimbutosaquis ipfis,& vngerentur,ficpenetranteexactiùsvnguento,& odorem,virtu temquesuam diutiusseruanteincorpore.AtqueitaCaium Principemsoli tum lauari, testisestSuetonius. ScribitLampridius Heliogabalum nunquá inPiscinislauarisolitum ,nisiillæcroco,aliisúepreciosisvnguentisperfusæ fuissent.Velplanèconspersiseomodoadluxum parietibusvtebantur,vedu quis se parieticonfricaret ( quod aliquifacere folebant ,vt apud Spartianum inHadrianoleginus)sineministris,acetiam proprijsmanibusperungilice Balneton ret.Neroautemprofusissimusnonfolùmcalidisbalneasspargebatodorib. guentipre-sed& frigidisquoquevnguentislauabatur,fcribitPlinius.'Recensenturau ciosi. tem hoc in generepræciolamulta,quæ (Galeno teste)Romanorum lauritia Olea,etvn- inueniffevidetur:vtMendelium ,Cyprinum , Narcissinum ,Susinum ,M e guenta pre- galium factum ex balsamo, Regale apud Reges Parthos primò comparatum . ciofa. Nardinumquoque,quod& Foliatumdicebatur,Plinio:& alterum Spicatú, QuodidemNardipisticæpræciosivnguentum legiturinEuangelio.Etitem30 Iasminum oleum ,quododoriscaufla(vtteftiseftDioscorides)non inbal neissolùm,verumetiaminterepulandum apud Persas,vsurpari consueue V n g u e n t a in r a t . D o n o , e q u i d e m o p i n o r , & in X e n i j s ; q u e m m o r e m d i u S p a r t a n o s , a t conuiuijs. quelonasretinuiffenarratValerius quę, Plinio teste,Diapasmata,quasi conspersoria dixeris,Cyprini pulueris instar,quohodievtimurodoratissimi;dequoebriam,putidamq;Felceniam illuditMartialis in primo Epigrammatum ,eo carmine. Quid?quod oletgrauiusmiftumdiapasmatevirus? ApodyteriíVtredeamusergoadcameras,Apodyteriumeratprincipium,& finisinbal  456 DE THERMIS gues. 40 M a x.lib.2.vnguenti,coronarumquein conuiuiodandarum,secundismensis.Erat& Oenanthinuminterpræciosa: quorum fimiliaaliquaapudPaul.Aeginetamlegimusvnguenta,atqueolea. multaqueidgenusaliaapudPlinium lib.13.inalabastrisferuarisolita:nunc o m n i a r a r i s s i m a ,a u t q u e d a m s u b d i t i t i a , v e l a d u l t e r a t a , t a n t æ v e r ò e a t e m p e statecopiæ,vevsuscorum ad vulgaresquoquedefuxerit,quodserioarguit Iuuenalis . MoechisFoliataparantur. Diapasmara A d s u d o r e s a u t e m p r o p r i è c o h i b e n d o s , q u æ d a m ficcis c o n s t a b a n t o d o r i b u s , neo;   LIBER SEPTIMVS. 457 neo:eôdem nimirùm reuertentes,vbiantèbalnearum vestimentacõsignal sent.IdemqueexGaleniverbisplanèintelligiturx.Methodi:hicenim dum cunctarentur,actergerentur,corpusadhucpersudorem ,innoxiè,accitrà refrigerationemvacuabatur,acinnaturalem redibatmediocritatem. Porrò vana quorundam controuersiaest,ponereAuicen.trescasas(itaenim inter p r e t a n t u r ) i n b a l n e o , e a s q u e l o n g è a l i t e r d i s p o f i t a s , q u à m d i x i m u s . C u i b i l. cnimdubium nonfuissebalneasvnostylovbiquenequevnoordine?Defijf setamen pariterapudArabeshunc ritum,testaturAuerroes in Canticis,acBalnearum nonmirùmimperfectastùmeoshabuiffebalneas, Nequeinantiquiffimisanidemsły 10exempliseadistinctioquærendaeft:quandoHippocratisætatenon adeori tèbalneaparabantur,quod & ipseinnuit 3.derationevictusinmorbis acu tis. Neque in priuatismulto minus,quas Galenus aliquando perinde d a m nat,acincommodas, Depensilibusbalneis,acbalneariisrebus. uenirepotuirationem .Nam siPensilesbalncasintellexerissublimesalueos,Pensilequid & quæfupersolariolocatæessent,idmagnuninoneft:ficut& Hortospensi lesvidemus,atquehorrea,acmaiusopus,ThębasAegyptiaspensilesfcribit Plinius.Audiuiquiidartificiumattribuant Laconico,ècuiussuspensura  lusvbique. ENSILIVM veròbalnearum,celebreduntaxatnomenperuenitad nos , fuis se eas inter maiora illius seculi blandimenta : cæterùm Cap. xi. n a m e a r u m f u e r i t r a t i o , n o n f a c i l è e x a u t h o r i b u s c o l l i g i t u r. P o n i t v a 20leriusMax,interluxuriæexemplalib.9.CaiumSergium OratamPensiliabal quæ Auicenna neaprimumfacereinstituiffe.IdquetraditPliniuslib.9.cap: Pensilibal 54.L.Crafsi Ora- neurum inui torisetate,parum anterempub.occupatam.Queminteraliasvoluptates,& torSergius Ostrearum afferitinueniffeviuaria,nectamgulæcaussa,quàm auaritiæ,vtOrata. quiitamangonizatasvendebatvillas.Eadem testaturMacrobius3. Saturna lium cap.15. Porrò venisse eas in gratiam popularem planè oftendit Plinius lib.26.cap.3.AsclepiadisNeronisMediciçtate:vrbe,inquit,imòveròtota Italiaimperatrice,tum primùmvsubalnearumpensiliadinfinitumblandien te.Extat& AnneiSenecęcensuraadLucillum,dePensilibusbalneis:qua vaporesconuersosintenuesaspergines,imbriummodo Aqua pensi supercapitacorum,lis. q u i l a u a b a n t u r , d e p l u e r e d i x i m u s .V e l q u e m a d m o d u m A q u a P e n s i l i s d i c i t u r z F l u u i u s p e n & AuuiusPensilis,itaidbalneumPensilefortasseintelligendum,exquodi-filis. ximus (authore Seneca ,atque Galeno ) calidasperpetuò aquas ,vel quales quisquevellet,& tepidas,& frigidas,velutexcalidofontedepluere, actran {currerepercameras. Verùm nihililliusblandimentivideoinhis,quam ob rem populus eascum tanto applausu receperit,& quæ ad authorem adscri: banturvoluptuosiffimum .Pensilesergobalneęhaudpublicividenturfuisseverabalnea instituti,sedinpriuatisextitiffe.Vtquæpriuatumhabuêreauthorem ,& pri-rum Pensi uatamcaussam ,nempèinuentæaddelicias.Necvllumvestigium,nulladeliurnrutio. hisinThermispublicismentiohabetur,Earumveròrationem ,inquatanto. perehesitaui,elicioexeodem Plinio,cuidererumantiquarummemoriapri ma laussupercæterosscriptores,meritòtribuendaest.Pensileenim dicitur rum inqnit suspensura inuentaest,vtnequid deesset adlautitiam. Hæc ha 3 °benturdeinuentione,atquedelicijsPensilium ,quarum tamen non facilèin 40 P suspen   suspenfum,& mobile:qualesipfememinitlib.19.cap.5.TyberijCesarishor tosPensilesmiræ voluptatis,quoshaudquaquam ponitsupersolariolocatos, sedsuspensos,& mobiles,quos(inquit)singulisdiebuspromouerentadso lemrotisolitores.Quod idemclarainbalneisauthoritateexposuitlib.26. сар.3.dum Cleophantum Medicum commemorat ,authore M.Varrone,alia quoqueblandimentaexcogitaffe,iam(inquit)suspendendo lectulos,quo rum iactatuautmorbosextenuaret,autsomnosalliceret. Iambalneasaui disfimahominumcupiditateinstituendo:easdemscilicet,&suspensas,vtdi xitlectulos.Quam fententiam confirmantquæmoxpaulòsubiunxitverba, quæ allegauimus;Anxiam nimis fuisseAsclepiadis,& quorundam eum se." quentium curan ,tum primùm Pensili balnearum vsu ad infinitum blandien te. Easdem & balnearum suspensurasdixitSeneca.EtValeriusMax.impen faleuibusinitijscępta,suspensis calidæaquæ balneis. Vnde fiiam mente co cipiasvidere hominem inbalneo Pensili,velęgritudine debilem,vel volu ptuofævitæ,çuiusdulcitepore,acleniiactaræ,& nęnijs,& dulciconcentu tibiarum,somno& quietiindulgeretur,iamnihilpoterisexcogitaresuauius. Leftuli non Ex quibus intelligitur,neque lectulorum ritum in publicisextitisse:sed h o erấtinTherrumquoq;,vtPensiliumbalnearum,priuataratioeffedebuit,maximèegris. mis. Vtensilia in Neque particulariumquorundam vtensilium ,quorum in balneisaliquando xandrinusPedagogij lib.3.cap.5.consueuiffenobilesanteferreadbalneasva sainnumerabilia,aurea,atqueargentea,quorum hęcquidem adlauandum, i l l a a d v e s c e n d u m , a l i a a d p r o p i n a n d u m . Q u i n e t i a m c a r b o n u m c r a t i c u l a s, Syndones. &cathedras.Syndonestergendosudoripræparatas,maximèægris,memi-. nusfitpedesdenos,vtgradusinferiorindeauferat,& puluinusduospedes. Labrainvr-HactenusVitruuius. Quare,vtarbitror,labraistalapidea,quæmultavide bemarmo-muspervrbemmaxima,vicenos& ampliuspedeslongitudine,erantfortaf-40 s e i n p r i u a t i s b a l n e i s . V e l a l i q u a f o r t a f f e in T h e r m i s a d m a g n i f i c e n t i a m p o -. tiùsoperis,acornamentum ,quàm advsum . Alioquîadpublicum vsum nó videolocum ,nequeadeofuiffevidenturcapaciapopulo.Pofteàvitroquæ dam extructafuiffeconftat.Pauimentorumautem ,acLythoftrotorum,qui b u s a l u e o s , a t q u e i p s a s c a m e r a s a d o r n a b a n t , l u x u s e r a t i n æ s t i m a b i l i s. Q u o d certè inuentum Agrippæ teftePlinio lib.36.cap.25.In Thermis,inquit,quas Romæ fecitAgrippa,figlinumopusencaustopinxit,inreliquisalbarioador  458 DE THERMIS Sufpenfabal nea , Thermis . m e n t i o fit , q u æ p u e r i s u o q u i s q u e d o m i n o a d b a l n e u m a n t e f e r e b a n t . V t d e Strigili,quosudoreindetergebant;meminitPersius eocarmineIronico. Strigiles Ipuer,& StrigilesCrispiniadbalneadefer. Inęgristamen prostrigilibus,quierantvelofsei,velferrei,velargentei,spon giavtebantur,Galeno testex.Metho. Idgenuserat& Guttus,quodLe cythumquoquelegitur,inquoferuabanturoleuni,velaliavnguenta præ 20 30 rea , ciosaadbalneum.Hydriæ,pelues,alabastri,aliaqueid genusvasa,exau Vasaaurea.ro,argento,ferro, velinterdum lapidibusquibusdam . RefertClemensAle Labra , nitGalenusx.Methodi. Labraautem exVitruuio,& vestigijsipsorumal u e o r u m videntur fuiffe extructa in cameris signino opere ,atque albario : sic enimlegiturlib.5.cap.1o.Labrumsubluminefaciendum videtur,nestan tescircumsuisvmbrisobscurentlucem . Scholasautemlabrorumitafieri oportetspaciosas,vtcùm prioresoccupauerintloca,circumspectantes reli quirectèftarepoffint.Alueiautemlatitudointerparieten& pluteumnemi nauit.  IO nauit.Non dubièvitreasfacturuscameras,fipriusidinuentumfuisset.Libro autem3.cap.12.visasolimscribitBalineasgemmis,acargentostraras,vtnevitres ca v e s t i g i o q u i d e m l o c u s e s s e t. A r g e n t o f æ m i n a s l a u a r i s o l i t a s , a r g e n t e i s f o l i j s , m e r æ g e m Afiaticori LIBER SEPTIM VS. 459 summissemperindelicijsfuisseapudomnes nationesoftenditur,hancpar mirans,hydrias,pelues,vnguentorum odores,& alabastros,cunctaauromaditißimg 20 lita,ac miro ornamento instructa ;ad socios conuersus , & quasi nimiunı il DeritibusantiquisinThermisvrbis. Cap.XII. Primis ergoThermarum ,acPalæstrarum institutis,jam partium earum principalium distinctiones,necnon requisitaad earum vsum magis necessaria tetigimus. D e Ritibus verò in eis , atque ordine publicaemolumentum ,quoniam per hæc oblectamenta,assiduafiebatin Gymnasijsfrequentia,acvarijs,quasdiximuscorporisexercitationibus af suefiebat iuuentusad armorum industriam ,vnde faciliùs posset militiæ labo res,quando hæc erantprimailliusfeculiftudia,sustinere. Hûc accesserat& alia cauffa, quoniam qui tepidescere quodammodo ab honeftis conatibus cepiffent,perhas deliciasretrahebaturàvitijsanimi,sicqueocium,quod eftomnium malorumfomes,tollebantur,feditionesarcebantur,& omnes popularescorruptelæ. Ex quibustriaintercommunes ritusvidenturesse manifesta:primùmsivetustamillamverecundiam,acRomanum decusrespi 40cias,summam inThermishonestatemfuisseferuatam.Simaiestatempopu li,omniaineisfuissemagnifica& splendida,velutidiximus,& quænolen t e s a l l i c e r e n t, a t q u e e t i a m t r a h e r e n t . S i d e n i q u e c o m m u n e m c a u s s a m ; c o m munem ,acliberumearumvnicuiquefuiffevfum . Eratautemhæc balnea-Thermecó. rumconditiocommunissima,vtsingulibalneumingressuriQuadrantem solmunes. uerentbalneatori.Quodplanèaliquæpræclarædeclarantauthoritates:pri Quadrantis mùm M.TullijproCælio,vbiquadrantariamvocatpermutationembalnea tem concludam.Asiaticosdurantesuoimperioluxuofiflimosfuisse,acexeis Thermalu A Fines,etvti &, probrisseruisse.Pauperfibiquisquevide eandeinquemateriam& cibis seexercentium,aclauationum,haudmirum esthæcinstitutasempermaioré mis,acar litatesprin habuisseprogressum ;siconsideremus non folùm hincvitæ cip.ilesTher 30 seruare consueuiffe , fanitatem elegantiam eos ,& roburcorporis;sedquod maius eftinre ز gëtostratę. baturacsordidus(scribitSenecaadLucillum)nisiparietesbalnearūmagnis, a c p r e c i o s i s o r b i b u s r e f u l s i s s e n t. A l e x a n d r i n a m a r m o r a N u m i d i c i s c r u s t i s d i stincta,operosavndique,& picturæmodovariataçircunlitio,Vitroconditæ cameræ.Aquainperargenteaeffundebantepistomia,& adhuc(inquit)ple beiasfiftulasloquor.Relinquocum hisstatuasillicęternitatidestinatas,ope ratectoria,picturas,speculariorumlapidumluxus,quiantècameras præbe bantlumina,& columnarnmingentiumnumerum ,aliaquetantioperisor namentasinefine. AtquehocvnotantùmPlutarchiexemplo,quobalneas primùm adGręcos,& exindeadRomanos huncmorem balnearumema nafse,apud veterum historiarummonumenta clarum est. Cùm ergo Alexa derMagnusdeuictoDariorerumtandem Persię,acimperijeiuspotitusesset, balneumque,vtsudorempugnæleuaret,ingrederetur;aquarum ductusad-DarijTher ludens luxum ,Hoccine (inquit) imperare erat. torifierisolitam . Indicat& cocarmineHoratius, folutio. 1.Saty.3. Qq dum xuofiffima.  Nuditas in Redde pilam ,sonatæs Thermarum ,luderepergis? verecundiasenudumquisqueinbalneasexhibere,& etiaminexercitatio-30 nes.Cuiusreiinteraliafidem faciuntstatuæ,præsertimvirotum,inqui b u s v i d e t u r m i n u e r e p o t u i s s e c o r p o r i s g r a t i a m , a c v e n u f t a t e m , fi n o n p u d e n daetiamfimpliciterenudataessent. Nonnullitameninterexercitationes, autfuccinctafibulaprodiresolebant,autsubligaculis,quæ & subligariavo nihil foluiffe videntur :teste Iuuenali Satir.2.d. Nec puericredunt,nisiquinondum ærelauantur. Quorum tamenpriuatafieretlauatio,hora extraordinariaquæeratpoftde c i m ā , ij p l u r i p r e c i o l a u a b a n t , q u o d i n d i c a t e o c a r m i n e M a r t i a l i s l i b . 1 0 . Balneapostdecimanılafo,centumq;petuntur Quadrantes,& c. incommunitamengaudio,erataliquandohocmunus interaliaPrincipum, vtgratislauaretur.AntoniniPijexemplo,quem balneum sinemercedeprę stitisse,meminitIul.Capitolinus. Siueergoproveteriinstituto,fiueproso Subligaculocabant.AuthoreM.Tullio1.offi.Scenicorum mostantamhabetveterisdi rumvfus.sciplinæverecundiam,vtinScenasinesubligaculoprodeatnemo. 40 Tecta tamen non hac ,qua debes partelauaris. .promi-Cæterùm cum haclicentiabalnei,videturdiuadmodum perdurassemulie. Eal.mulie-rumverecundiam,quænon promiscuècumvirisintrarentinbalneas,nisi perabusum .Hinctotpriuatarumbalnearumnumerus.Etquædam viden  460 DE THER MIS uerecunda. Subligar. " E.. dum tuquadrantelauatum 14.annum, Lauari. CædereSyluanoporcum,& quadrantelauari. Pueri tamen antè Fibula . Bal Rexibis,&c. VituperanseumPrincipem,quivtvnusdemultisqua drāte lauaretur. I d e m Iuuen.authoritate confirmatur in 6.ybi mulieres q u a s d a m a r g u i t i m p u d e n t i æ , q u æ c o m m u n i t e r c u m v i r i s a u d e r e n t , i n q u i t i p s e, lutamercede,hocmanifestumest,commune,acperpetuum fuisseinTher Locai Thermis indultum ,vtlocus inbalneo ,cuicunque tam primati,quàm plebeio co mis commu munis esset , atque indifferens . Ex quo intelligitur Tertulliani similitudo nia. aduersusMarchionem ,QUASI LOCVS IN BALNEIS :quiavidelicetnul li e x m e r i t o d a t u r , n e c t o l l i t u r l o c u s i n b a l n e i s , i a m g r a t u i t ò c o n s t i t u t i s , & T i n t i n n a b u - a d v s u m p u b l i c u m . E r a n t a u t e m t i n t i n n a b u l a in T h e r m i s s u m m o q u o p i a m f a s t i g i o p o s i t a ,f æ r e f a c t i t i o c o n f l a t a , q u o r u m s o n i t u p o p u l u m , f i c u t i h o d i e adfacra;conuocarilauandihoraeratsolitum .TintinnabuluminterXenias exhibuitMartialis,eo disticho. Virginevisfolalotusabiredomum ? Facitadeandem licentiamSuetonijauthoritas,D.TitumCæs.admissaple Secumplebebenonnunquamin Thermissuislauisse.EtAelijSpartianialia,Hadrianum Cæs.tamprobatævitæ,publicèfrequenterselauiconsueuiffecum multis, verecundia etiam priuatis . Inuafiffe enim consuetudo videtur,ex affiduis il lisexercitijs, inbalneis. vndefolutohabitu,acseminudiplerunquehominesdegebant,vtnonesset IdemaffirmatquodamlocoClemensAlexandrinusdeAthletis.& Martialis Sipudoreft,transfersubligarinfaciem . 10 la. Reges lauif. invil. bres . uaret.d. Dum luditmediapopulospectantepalæstra Delapsa est misero fibula verpus erat. Etlib.3.Chionemnotatverecundiæ,quæmuliebriainbalneis contectala tur   LIBER SEPTIMV S. 461 tur publicæ fuissemuliebres, vtAgrippinæ Augustæ Neronismatris . Olym piadisitembalneæinSuburra. EtquastransTyberim,quasiextràconspe čtum hominum habuisseAmpelidem,& PriscilianamexP.Victorerecensui mus.ConqueriturhacdecaussainsuisAmatorijsPropertiusnon eam esse tumRomanisvirginibusinbalneislibertatem,quibuscum moreSpartano publicèliceretcertare,& lauari,hisversibus. Sedmagèvirgineitotbonagymnasij. Quòd noninfamesexercetcorporelaudes cepsbeneinstitutęReip.lapsus)totossingulisdiebuslauaricepisse.Invniuer 20sum ,quicunqueinexercitijsfuis,autlaboribusdefatigatieffent,vixfanam vitam putassent,nisibalneasstatimintrarent,vbisudoré,fordespulueremq; detergerent,acintotum semolliaquarumfoturecrearent.Quoplanèfit,veSeptiesquos dam lauari. mirumessenondebeat,nequeluxuiadscribendum ,quodquidamsepties ea d e m d i e t u m l a u a r i c õ s u e u e r i n t, q u o d P l i n i u s i n p r i m i s r e f e r t : a c p o s t e r i s c r i proresCommodum Cęf.&Gordianum idasseruntfactitasse.Sicenim intelle xêrequotienscunqueexercerentur,laffitudinisacrefrictionisvitarepericula, obstructionestollere,cutis afperitateinlenire,faciei,manuum ,ac vniuersi corporis decorem conciliare. Erant tamen lauandi horæ constitutæ . Scribit Lauandiho I u l.C a p i t o l i n u s a n t è A l e x a n d r i S e u e r i t e m p o r a n u n q u a m T h e r i n a s a n t è a u 30 roram apertas fuisse, & semper antè solis occafum claudi consueuiffe . C o m muniterveròlauandihora eratameridieadvesperum,quando(inquitVi-. t r u u i u s l i b . 5 . c a p . 1 0 .) m a x i m è c a l i d æ a u r æ a s p i r a r e i n c i p i u n t : c u i o m n e s a l i æ a u t h o r i t a t e s c o n s e n t i u n t . H a d r i a n u s C ę s .( i n q u i t A e l i u s S p a r t i a n u s ) a n t è h o ram octauam inpublico neminem,nisiçgrum,lauaripassus est:quod erat duashoraspoftmeridiem .VbioperæpræciumestHorarum apudantiquosHorologiri rationemhabere,quidiemartificialem quolibetannitemporedistinguebanttusapudan horisduodecim ,&no&tenipervigilias.Horæergoerantinęquales,maiorestiquos. estate,quialongiorestuncdies;minoreshieme,& proportionecæteristem poribus.Haud tamen intelligendumest cosà prandiovsosbalneis fuise: Prădijetcę Nam communitervirRomanusimpransus,autientaculotantùm primoma-navfus. nerefectus,bonam dieipartemimpendissetnegocijs:mox àmeridie,àsexta nimirùm ad decimam horam ,exercitijs & balneo ;à balneo autem ,circa vi gesimamscilicet& secundamhoram ,cenabatopiparè.Quam dieiatqueho rarum partitionemconquisitèin eo Martialis epigrammate comprehensam habemus . Primasalutantes,atquealteracontinethora, Exercet raucos tertiacausidicos. Martialis  ma 10 CO, Multa tuæ Spartemiramur iuraPalæstræ , Inter luctantes n u d a puella viros . RefertPlutarchusinterlaudabilesCatonisilliusCenforij mores,hocsum- verecundiă ma:laudiilicefliffe,quodcùmfilionunquàmlauisset.Imò Val.Max.fcribitinterafines. deinstitutisantiquis,necpatercum filiopubere,necsočercum generis la u a b a t u r : q u i a i n t e r ista f a n č t a V i n c u l a , n o n m a g i s q u à m i n a l i q u o f a c r a t o l o nudaresenefasessecredebatur.Sedtranseamusiamadeosritus,qui com inunivsuretinebanturin Thermis.Perinitiainstitutihuius,narratSenecaad Lucillumconsueuifseveteresquotidiebrachia,& cruralauare,totosnundi nisfolùm . Cæterùm poftMagni Pompei ętatē(cuiusmemoria notatur præ ra. 40 Qa ij Ad  Ad quintam variosextenditRoma labores, Sextaquieslafis,septimafiniserit. Sufficitinnonam nitidisoctaua palæstris, Imperatextructosfrangerenonatoros. Horalibellorum decimaestEuphememeorum , Temperatambrosiascùm tuacuradapes. Octauam verò dieihoram fuisselauationibus propriam ,tùm publica,tùm pri M . T u l l i u s, u a t a t e s t a n t u r e x e m p l a . M . T u l l i u s s c r i b i t a d A t t i c u m d e C e s a r e : A m b u l a u i t inquitinlittore,pofthoram octauaminbalneum,vnctusest,accubuit,edit, bibitq;opiparè.Horam & distinctionem temporum aliquamadnotamusex Galenus, Galenov.deSa.tuen.d.AntoninusImp.cognomentoPius,adcuramcorpo rispromptifsimus,subbrumabreuibus,f.diebus,soleOccidenteinpalęstram ingressus,subindeoleoperun&tuslauarieratsolitus:inSolstitioautemhora Thermehie-nona,autfummumdecima.Porròquodlegiturapudaliquosauthores,Ther males,eteftimasaliquasfuiseHiemales,aliquasAestiuas;hæcnoneratcommunisom niumdistinctio,sedquarundam àcertocoelisitudispositio.QualesHiema lesfecissetraditVopiscusAurelianumCæs.in Transtyberinaregione;nimi r ù m ad meridiem expositæ ,apertè solisfouebantur aspectu,itaq;ad hie m a l e s e x e r c i t a t i o n e s a p t i s s i m æ. A e q u a r a t i o n e A e f t i u a s i n G o r d i a n o I u n i o r e meminitIul.Capitolinus,quæinopacofituintermontem Celium&Esqui-20 Bal.vfuspe-lias,gratas estate exercitationibus præftabant vmbras . Alioquî penes anni nesannitemtempora,vixvllaeratlauandidistinctio,sedbenèpersonarum.Nam qui c u n q u e l a u a b a n t u r a d e x e r c i t i u m , i n d i f f e r e n t e r t a m h i e m e, q u à m e s t a t e l a u i f sent,quandocunquescilicetexercerentur.Sanitatisverò& mundicieicauf sa:quandocunque opusfuisset,velad priuatamcuique consuetudinem ,vt d e T e l e p h o G r a m m a t i c o m e m i n i t G a l e n . v. d e S a n . t u . q u i l a u a r i c o n s u e u e r a t hieme bis mense, estate quater ,medijs verò temporibus ter.Et de Primigene quodam philosopho,quiquadienonlauisset,febricitabatomnino.Adde liciasautemacvoluptates,velme tacente,priuataquoqueratioessedebuit,30 &citràvllamautregulam,autmensuram. VndeMeridianælauaționesle Lychniinguntur,atqueetiam antemeridianę,& vespertinæ.Necnon Medicine introductio. xi,trimixi,polymixi,idestangulorum &luminum ,vnius,duorum,trium, plurium, DevrilitatibusBalnearum esquandoprimumDalnceinvfum Medicinavenêre . seruatur;nonaliamlegimusfuiffeRomeMedicinamsexcentisannis, quàm balnea. Quod teftaturPliniuslib.29.cap.1.Receptos primùm èGræcia MedicosL.Aemilio,M.LicinioCoff.vxxxv.VrbisRomæ anno.Quádoqui dempetrarierant,nisiquiobcæliinclementiam crassarenturmorbi.Nam quæ exmalovitæregimine,acextermiscausiseuenirep