Grice e Colombo – idealismo tocano –
filosofia italiana – Luigi Speranza (Milano). Filosofo. Grice: “I love Colombo
as I love Wilde – I mean, the sponsor of the Wilde Lectures on Natural
Religion! Colombo wonders, ‘can ‘theologian’ be written under ‘profession’?
Surely, like me, Colombo distinguishes between theologian and philosophical
theologian – if there is no such distinction, and I’m not sure there is –
perhaps there shouldn’t be, Colombo would say, the ‘philosophical’ in my
‘philosophical eschatology’ is totally otiose and anti-Griceian!” Insegna a
Milano. Si è occupato di antropologia, metafisica e la filosofia italiana --
Rosmini, Martinetti, Volpe, ad Aosta. Altre opere: “Senzo e atto” (Studium,
Roma). La morale communitaria (CUSL, Milano); “Pietra angolare: l’chiesa
d’Inghilterra” (CUSL-Centro Toniolo, Milano-Verona); “Antropologia” (Massimo,
Milano), “L’immanente e il trascendente”; “La correttezza del nome nel Cratilo
– il nome corretto -- in L’origine del
linguaggio (Celestian Milani), Demetra, Verona; Il ri-ordino dei cicli
scolastici, in "Quaderno di Iter", “Filosofia come soteriologia:
L'avventura di Piero Martinetti (Vita e Pensiero, Milano); “Il giusto prezzo
della felicità, -- reasonable or rational? -- Edizioni ISU-Università
Cattolica, Milano); “Antropologia ed etica (EDUCatt, Milano). Forme e modelli del
pensiero filosofico. Introdurre alla comprensione e uso
dei linguaggi e degli strumenti specifici
della metafisica, dell’antropologia, dell’etica;- all’acquisizione
di abilità critiche e analitiche per comprendere le dinamiche del vissuto,
della società e della storia contemporanea dell’uomo occidentale. Salute
e salvezza dell’uomo. Il senso
della cura e dell’educazione. Una
sfida per la ragione e per la fede.Valutazione
critica del rapporto metafisica-antropologia-soteriologia
in tre momenti della storia dell’Occidente. Il mondo antico-classico
greco-romano. Il mondo nuovo Cristiano. Il mondo moderno e
post-moderno.BIBLIOGRAFIA G. coLomBo, I Greci e l’amore incerto: grandezza e
aporia dell’eros platonico: il Simposio, ISU-Università Cattolica del Sacro
Cuore, Milano, S. kierkeGaard, La malattia mortale (qualsiasi
edizione, purché completa): ai fini della
prova d’esameè richiesta la conoscenza della sola Prima
parte: La malattia mortale è la disperazione;J. p. SarTre,
L’esistenzialismo è un umanismo, Armando, Roma, 2006 (o altra edizione, purché
completa). DIDATTICA DEL CORSO. Lezioni in aula, ricerche e percorsi
personalizzati. METODO DI VALUTAZIONEEsame orale finale, valutazione di
eventuali elaborati scritti o relazioni orali. AVVERTENZEIl docente è a
disposizione degli studenti per ogni chiarimento didattico e contenutistico,
per l’assegnazione delle tesi di laurea e l’assistenza necessaria alla loro
elaborazione.Il docente riceve durante il periodo di lezione presso lo studio
universitario, martedì e giovedì h. 10.00-11.30. Cap. I. AIIO A. AoxdZ (loi ikqI iov jtw&avtt 1ft$ ovx d(is-
17i kiztjTos slvca. xcd y«Q lxvy%av ov tcqcoijv sis u6zv o foco- 4
oh <s3 poi* Stallb. ad b. 1. Facit, inquit, Plato Apollodorum inter epulas
versantem et convivis narrantem ea, quae hoc libro continentur. Sed neque
epulae commemorantur, nec convivae Apollodori, ut sane mireris,
Stallbaumium in re dubia et incerta certum iudicium exhibuisse. Platonis
voluntatem declarant verba p. 173. C., quae primus Sydenh.
corrupit. Eius couiecturam cum codd. auctoritate probatam reperirent
ceceutiores, ad unum omues “taUta” pro “tautA” ediderunt* Verissima autem lectio
vulgata est: “ovxoa 8rj iovreS apa xovS AoyovS itepl avt&v
lizoiovpE$a y dkxs,oitEp dpxopevoS EtnoVy ovh ape- AextjxodS d ovv 6 «
nai vptv 6i7]yij<5a6$ai , xavxa XPV 7toutv”. Apollodorus nimirum
cum domo relicta Athenas proficisceretur, sermones in Agathonis convivio
habitos ei repetierat, qui ipsum tum temporis comitabatur. Brevi post
redeuntem, ut videtur, ex urbe cum alii rogarent, ut eosdem sermones ipsis
repeteret: accinctum se paratumque ad rem ostendit ita, ut qui
vellet, quando iuberent, quod brevi ante fecerit, idem nunc facere,
h. e. inter eundum narrare. (p. 178. C. “ovtoo 8? IoyxeS apa xovS
AoyovZ TtEpi avroov ItcoiovpeScx”) TtvvScivEd Se. Vulgo
additur “nun” quod nec codices habent exceptis paucissimis, nec FICINUS
in conversione agnoscit, neque vero sententiae ratio exigit,
merito omiserunt Belck., Stallb., alii. Praeter codd. optimorum fidem “notheias”
suspicionem movet ipsa sedes “nun” particulae , qua sede effcitur,
ut nescias, ad antecedentia pertineat, an ad sequentia temporalis particula.
Schieierm. relata ad “itwBdvetiBE” particula verba convertit: Ich
glaube anf das, wonach ihr ietzt fragt, nicht unvorbereitet zu
sein. Hoo quoniam dici nequit nisi respecta habito alius temporis,
quod praesenti tempori opponatur, otiosam particulam ietzt censebis
rectissime. Nam priori tempore non exegisse viae comites sermonum [“Sttv
avicbv (frahjQo&sv. twv ovv yvaglfiav tig oM 6&sv xatiduiv fis
xotftfa&sv ly.uX.t6B , xal xaLfcav a (ice ry xXy- 6tt, '0
<PaX.ijQtvg , k<py, ovrog, uXoXXoSwqos, ov xbqi-“] narrationem, cor
disertis verbis indicetur, caussam non video. Nou rectius alii cum
Wolfio: letet bin ich vorbereitet, euerea Wunsch zu erfullea. Quid
euim? Tempore aliquo non praemeditatum Apollodorum fuisse ut per se
intelligitor, ita non erat verbo posito indicandum. Ceterum,
ut clarior fiat totius loci ratio, tenendum est, *in medias res* lectores
abripi, ut, cum Apollodori comites dixisse fingantur: Narra, si
lubet, Apollodore, orationes illas nobis, Apollodorus
contra respondeat: Videor equidem mihi ad rem, quam exigitis,
optime instructus. $ a\e poS ev. Phalernm navale Atheuiensium
fuit haud procul ab urbe distans. Aunotat Schol. ad h. 1. $d\7jpoy
6ijpoS AlavriSoS, IB, ov 'AnoWo&GopoS, Quia autem, inquit
Hiickertus, ad mare situm Phalerum, ex veterum more dvikvai positum est de
eo, qui in urbem tendebat, uti ex urbe Piraeeum petens xccxapaiyeiv
dicitur, cf. Plat, de rep. I. init. xal itai?,GDV dpa ry
xXjjdei. locum queudam inesse verbis insequentibus, addito
itaigcov participio declaratur. Variae autem doctorum hominum
sententiae sunt dubitantium, ubi iocus lateat. Wolfius in festiva
(paXypevS vocis pronuntiatione iocum deprehendisse sibi
videtur, Schiitzius de formula judiciali cogitandum censet, quae addito pagi
nomine conspicua allocutionem festiva quadam gravitate ornaret. Sed non
efficitur nisi superaddito patris nomine formula judicialis, v. c, ^ypod^EYTfS
JijpoCSivovS, TlaiaviEvS, quo exemplo usus est Sebo), ad Plat. Gorg.
p.451. B. Adde Aristoph. Nubb, v.134., M. xls £d$’ 6 xoipaS tt/v
Bvpav ; 2rp. # siScovoS 1 v\oS 2rpe- if)id8?fS,
KiJivvv6$£r. Non minus a vero aberrat huius loci interpres in Scbilleri
Nova Thalia T. II., p. 170. # quem Stallb. laudat: Ile da, gestronger
Herr, Biirger und Ziinftcr von Phaleron. Satis lepida haec sunt, sed ab
interprete ficta, non facta a Platone. Ordo verborum mutatus est, atque
hominis nomini nomen, quod a demo derivatur, praepositum;
scin’quam ob caussam? Plato cum scribere debuisset
^TroAAodeapoS" ovzoS o $a\7jpEvS, illum verborum ordinem exhibuit,
ut, qui Apollodorus vocandus esset proprie, idem a7roAAodc*>pot;
epitheto, quod hominis opportunitatem exprimit, ornaretur. Scribendum
igitur est: 6 <Pa\7jpEvS, Eqxrj , ovros, obroA- A od&pof,
commate p6at ovrof posito, ut nominis per iocum dati potestas elficacius
eluceat. OvroS enim in allocutione cum nomine proprio coniungi
solet, ut in Protag. p. 193. D. , quem locum Stallbaumii industriae debeo,
scribitur: onat lyco ttjv tpoavrp' yvovs av-TOV 'imtOHpOLTlfi t Iqxrjv ,
OVTOf, pi) n vEODtEpov ayyzXXziS; Sed I more Homerico nunc
disputamus, r STEpov npoTEpov, Quin statim revertimur ad
explicandum, qui in ficto nomine proprio latet. /isviig; Kayu bntixag
niQii^uva. Kal og, 'AitolXo- dcoQS, S<prj, xal fiTjv xal Evay%os as
Itfpcow, fioviofie- vos 8uatv&i<S&<u xi}v 'Ayu&uvog
Igvvovoiav xal Za- E iocnm lepidissimom? '0 $>ot\r)pevi rectissime
ut cpaXijpiS pronuntiandum censet Astius, non, ut calvitium carpatur
Apollodori, quod nullum fuisse pari iure contendimus nos, atque luisse
Astius suspicatur, sed ut vana Socraticorum morum imitatio
notetur. Consentaneum nimirum est, «et verbis probatur ov
XEpipEVEif, Apollodorum ad Socratis modum festinasse, corporis habitu
pedumque positu e longinquo ( [nopfico - Sey') conspicuum. Ut igitur
Socrates ob incessum (IpivSov in-star fipEvSvedSai dicitur Aristoph. iN
ubb. v* 361, et Syrap. p. 221. B., ita Apollodorus $aXrfpis appellatur,
quae vox eiusdem fere significatus atque fipivSoS, avem aquatilem
denotat altissimis pedibus superbam. Sine dubio autem multo iucuudior
erat, quam Astianum illud calvitium, Apollodoro anoXXo^oapov epitheton,
quando quidem ipse Socrates, cui ille aimilliuius videri gestiebat,
datum se donatumque civitati a deo praedicare solebat, cfr. Apol.
Socr, p.30. E., iav yap .ipk ano- XTEivrfZE, or> jup&UoS
aXXov toiovtov Evpr/dETE aTEXVGof, ei xal yshoioTEpov einely, npoSxeLpevov
xy noXei vno tov Zeov x.t.X. ov X E p l fl£V ElS. Ilaec
est Stephanianae lectio editionis, quam Stallb. in textum
recepit, Bekk., Dind., Riickert. nepiplveiS ediderunt ex auctoritate
codicum. Utraque lectio bona eat i utra verior sit, alii videant.
Unum hoc certum esse puto: in interpunctione et in accentu codicum fidem
perparvam esse aut nullam. Futurum tempus in textum recepi sensu quodam
veri ductus, non ratione. Ad idem fortasse recurrit, futurum an
praesens tempus probuveris, neque est, uisi pronuntiatio verborum,
quae alterutro recepto tempore iminntatur. xal prjv xal £v ayx 0 ^ ^post
pr/Y in vett. cditt. omissum Platoni redditum est e codicibus. De
voculae veritate consentiunt viri docti, de eius explicatione non
item. Riickert. xal ErayxoS esse censet neu 1 i c h sch n, xal prjY
autem, inquit, ne quem offendat in orationis principio positum, non esse
moneo in principio, sed respicere praecedens membrum ov itEpiplvetS, hoc
sensu: Tu non exspectas? Et tamen ego nuper iam te quaesivi. Quid? Tu
non recte explicas, Riickerte , hanc particulam? Et tamen ego cius
significatum ium diu quaero. Satis est, exemplum laudasse unum e multis,
quo exemplo Riickerti explicatio reprobetur. Protag. 310. A., 22.
navv plv ovy . xal XapiY ye siti opan, lav axovi/re. Et. xal pijv
xal rj/ieis daX, iav XiyyS. Stallb. xal pijv xal ad notissimum
comparandi genus revocat, quo utrnmque comparationis membrum
addito xal augetur, e. g. xal ivayxof de i&jtovv, c osnep xal
yvv de %7]TG). Dubito, num recte. Ut exemplo utar Protag. supra
laudato, certum est, amici non hanc sententiam esse: Uti tu no-XQazovg xal
'AlxifittxSov xal zwv nV.ov tav toti Iv r a Owditxva auQaysvojiivav jrfpl
zav Iqcouxuv 16- yav , rivis z\Octv. «AAog yag zig (ioi diqyiizo, «xijxo
ag •bolvixos zov 0Mx aov‘ £<pij di xal Os lidivai. cllkcc yaq
ovdlv el%B Oarptg iiyuv. Ov ovv (ioi St^ytjOak' bis, ita nos tibi,
si dicas, gratias habebimus. Sed ipste videtor sententiam suam
mutasse Stallb. ad Protag. 309. B. , 2. ev Vpotye ido&v ( sc.
SiaxeitiSai d 3 AXxi(5id8r}S itpoS i pe) ovx rpaSta 6e xal xfi vvv
7 ) pipa • xal ydp 7toXXd vTikp ipov ehte, ftorjSaov i pol , xal
ovv xal apxi an baivov £p- XO/iai f convertit enim rectis- sime:
und duher komme ich aoch eben erst von ihm. Videtor igi- tor xal
ZvayxoS, xal qpels, xal apri cett. in hoc genere loquendi cum
gravitate quadam dici , quae cum affirmatione coniuncta sit. Prius
xal autem in initio posi- tum particulis pr/v, pev t dr/, ovv , xoi
ita inservit, ut easdem ia initio enuntiatiouis ponendas, quoniam per
se non possunt euapte vi exordium enuntiatorum esse, suffulciat atque
quodammodo in principem locum orationis in - ducat. Exempla
permulta huius xal expletivi reperiuntur , cfr, Symp. p. 189. C.
xal p7fy 9 eo 3 Epv~ £>ipaxe, ehteiv x ov 3 ApiSroq>dv7j t
aXXy yh tctj iv vqj 2xgo Xeyeiv x. r. A. Ibid. p. 199. C. xalpjjv t o
o (piX e UydBoav, xolXgA poi £$o£,a$ xa$T/y7/6ad5ai xov hoyov.
Adde 220. D. xal ydp SipoS xoxe rjv y quo loco cum gravitate
caussae indicium in prima sede enuntiatiouis positum est;< die
Ur- sache vnr, es war damals Soromer. Contra in verbis 220.
A. beivol ydp avroSi x ei M c »vif. vis epitheti quoniam caussae
gravitatem superat, ab initio Setvol positum est. Cratyl. p. 384.
B. itaXaid itapoipia , oti x d xaXa Isxiv dity $X £t paSelv •
xal 8j} xal xo itepl x tav ovo- patGDv ov dptxpur xvyxavei ov
pa$ypa. Iam nostri loci verba convertenda sunt; Und er
sagtet Apollodorus, in Wahrheit, bucIi neulich schon suchte
ich dich. a\\oS ydp xis poi 8trj- yeixo. H. e. Alius mihi iam
fuit harum rerum narrator, quem Phoenix edocuit, Philippi filius;
te quoque rem compertam habere dixit; verum euimvero nihil
certi narrare potuit; iam tu igitur narra. Proprie ita disposita singula
membra exspectaveris: drAAo? ydp xis poi fterjyeixo — aXXa ydp ov6lv
elxe 6a<pls Xi- yeiy — t<pr\ de xal 6h eiSivai —
tfv ovv poi dvfyrjdat. Invertit, ut videtur, Plato ordinem enuntiatorum,
ut Glauconis audiendi studium et festinationem vividius
exprimeret. dixaioxaXoS yap el . Minus apte in conversione FICINUS:
te enim interest sermones amici tui narrare; neque Stallb. satisfacit
convertens; te eniih maxime decet, amici h. e. Socratis, magistri
tui, sermones referre. Verba sic reddam potius: Convenit enim tibi in
primis, qui Socrs- Sixonbtaxog yag tl zovg rov balgov Koyovg
anayyllluv. ngbttgov 6e pot, ij 6’ og, tini, Ov avtbg nagtyhov tjj
evvovela zavzrj fj ov; Kaya tlnov , ori II uve a- C nctoiv Iones eoi
ovdev diiyytie&ai ecupig 6 Sit]yob(iE- vog, d vmazl qyet vtjv Owove lav
ytyovivai tairtjv; tis, amici tui, sermone» referas. Ceteram ut
snpra <pa\rjpis et deodatns Apollodorus vocatur, ita nunc kxaipoS
2 ah xpccxovS audit. In verbis insequentibus r/ d* OS legitur;
non male. Aptius fortasse est f/6o$, de quo Schol. ad Piat.
Phaedon, a.v. 17 6* 'Eav plv, inquit, # dvo piprj A oyov, Hsxai
£<p?j oSy xovxiSxiv £<pi] 81 ovxof. oi Sb Xeyovdxv , ort auro
pavor drjpaivei xo £<p 7 /. iav $ £r pepoS XoyoVf tsxai <pi\ot
f aif f ASrjvatoi t r) u<pe\oS rir Aiyi- vffxaix. T. A. Bekkerus
e contraria ratione p. 205. C. oAA* opd>S 7/6?/ scribendum vidit
pro oAA* opcoS 7} 6* ip oddkv diijyet 6$ai. Ficin.:
Revera, inquam, certi ni- hil retulisse tibi ille vi- detur. Cum
emphasi dicitur diijyeid^ai ac non sine acerba irrisione eius , de
qno supra di- citur » diTfyeixo. 9 Nimirum cura Glauco dixisset:
oAAo? yap xiS pot dujytixo t Apollodorus ovSlr St ijyetxo dacptS
satis malitiose responsurus erat, quod in orat, obliq. conversum
audit: £oix£ 6ot od&v di7fyEi6$ai. Riickert. infi- nitivum
praesentis dtr/yetd^ai censet, malim imperfecti iuter- pretari.
Exempla si requiris in- finitivi imperf. , cf. p. 176. A. l<prf
— da 'avddt xe 6<pds Ttovrf - 6a6$at xal $6 arx as xdv $eov xal
xaXXa xct vopiZopeva z pi- ne 6$ oct npds xov notor, quo loco quae
momentaneae actiones eunt, aoristo, durantes imperfecto tempore
descriptae sunt. Adde p. 174. D. xoiavx* axxa 6<paS £<prj dia
AexSirra? Uva* et q. seqq. Ceterum addito 6a<p&S ad- verbio
indicatur, Phoenicem nar- rasse quidem , sed narrationem non ita
instituisse, ut res narrata penitus ab auditore percipi pos- set.
Ilinc paullo supra dicitur fiovXoperoS dia 7tv$iti$a$ b. e. cupiens
rem omnem, quomodo gesta ait, accurate de- scriptam audire. De
praepo- sitione did cum verbo composito vid. p. 174. A. jpks yap
avxov diifpvyov h. e. heri fugi ipsum ac vitavi feliciter, p. SIS.
C* aAAa diepijxocvifda), onatS ..., sondern du setztest es
durch, dafs Phaed. p. 97. C. oot apa vovS Isxiv 6 diaxodpcov
xe xal navxw alxioS t ubi diaxo - tipdov est: omnia excepta re
nulla exornans. iyroye drj . Bekk. in textum recepit
£y& drj annotans, in quinque codd, iyaye S 1 ) repe- riri*
Videtur igitur vir doctis- simus codd. auctoritate motus esse
plurimorum, ut lyco di) re- ciperet. In servanda lectione vul- gata
nobiscum consentit Riicker- tus, in explicanda non itera. Ph dij
enim, inqoit, quod caute et cum restrictione affirmat, ut Phaedr.
p. 242. D, Theact. p* 145. D. cum maxime h. 1, aptum esso censeo. E
Ruckerti een- ijv IqukJ. 3 , togrs xal Ifii xagaytved&ai. Eyeyys
fli}. Iloftiv, >)v 6 J lya, ta ttavxcjv; ovx olaft , on xoA,- icov
iroav ’AyaQ ov Iv&aSe ovx Ixidedqfirjxev ; dtp ov d’ iya 2 .'oxqutei
GvvdiatQlfia xal inifuA.es XEXoljjpat ixdattjs rjptQas tldzvai 8 n ctv
Xiyy y nQcctry, ovSeneo 173 tQuc izi) larlv. n qo toti 6e utQirQt%uv oxy
Tv%oifu, ‘ 1*1 • tentia scriptam esse debebat rfyov
- fxal ye Stj ovxgjZ. Contra iyooyt 6t) sc. ?}yovpai ovxooS } cum
gra- vitate quadam , quam vocare in- dignationem possis, affirmat:
Nun freilich dachte ich, aucb da seist dabei gewesen.
7Xo5ev — cd rXavxcov ; Stallb. distinguendum esse docet
a Glaucone, fratre Platonis, Glaucouem hunc, de quo Apollodorus p. 173. A.
ita iudicat, ut divitem quidem hominem fuisse, sed a philosophiae
studio alienissimum recte coniicias. ixoScv cum vi negandi ita semper
ad- hibetur, ut ad praecedens verbum finitum referatur. Dixisset
igitur, explicatius si loqui voluisset, Apollodorus: TCoStEV r/yst
6v , rjv 6* iyco f eo rXavHcov , atque sic, li. e. explicatins,
Plato locutus est ia Cratyl. p. 398. fin.: 6v ix^S elneiv; EPM. it
o$ev, do 9 yo&b, Uxoo; Adde Menex. p. 235. C. M. vvv fibreoi
ol/iai iyoo xov alpeSsvxa ov itavv evitoprj- Ceiv — 2. zoZev sc.
olet . . . do ’ya$E ; iitid e Sr/pr/xev. Scbol. s. v.
*Ay<&<ovoS — xal npoS lApx&aov xdv fja6iXea gj*£to,
coS MaptivaS vEooxEpof, Verisimile est, ut Stallb. ad h. 1.
annotat, Agathonis in Macedoniam pere- grinationem hic tangi.
Quoniam apud Archelaum tyrannum tam laute vivebatur, ut qui cum
eo essent, lautitiis quasi sepelirentur, tectius quidem, sed
iocosius , ut solet, Aristoph. in Ranis v. 83. idem poetae apud
Archelaum di- verticulum notat: *H. UyaSaoy dbxov 'fxtv; d*
oaco- Tancdv p anoixexoci. 'H. 7Coi yfjS 6 xXrjpoov ; J. is
fiaxapoov evaoxfxcS. Errarem quod attinet Glauconis, qui rEGoSxi
celebratum Agathonis convivium arbitrabatur: facillime potuit, cum
multos iam annos Agatho abesset, vel obiter facta temporis
computatio meliora do- cere. Sed non curasse videtur homo
Xpyp<xn£ TIMOS virorum il- lustrium sive absentiam sive prae-
sentiam, nequo studiose secutus osse nisi quae divitias manifesto
augerent. iiei pe\\s it eitoirj pai. Sensus est: Seit ich
aber mit Socrates verkehre, und es roir zum Gesetz gemacht habe,
jeden Tag zu wissen, was er irgeud spricht oder tlint,' sind
noch nicht drei Jahre verlaufen. OTCXf xvxotpt. Scriptam
ex- stat in aliquot codicibus otcoi t. Sermo est de eo, qui, quo
veniat errando, nqn curat. Hinc con- vertenda verba sunt:
temere, ubicunque versarer, ober- rans. Minus recte, ut
videtor, Ficinus, ad cuius conversionem Stallbaumiana comparata est
: an- tea vero, quocunqua continge- i xa\ olnfitvig rt
itoniv, a&luoligos 17 orovovv, ol>x rjctov y <Sv vvvl, olofuvog
Sslv navia. (t/Mov xqut- thv ij <piXo<Soiptiv. Kai fig, Mi]
/Sxibjct, tqitj ' uXX’ ilxe (to i, nate lybvtx o r) 6vvov6la avrrj.
Kayixt thtov , ore JlaiSav ovtcov Tftiav Iri, ots ry tCqixtt]} igciycoSlq
ivi- Ktfitv 'Ayatiav, ty vCxiQulq y y r a hnvUux. &!vtv bat,
oberrans, cfr. Piat. Pbaed. p. 82. D. toiyapioi rovroiS ptv —
\alpnv clxovres avtois, coi ovx eiSodiv, 0X7} gpxortat.
aSXicor e pos r\ orovovv. Schol, ad Gorg. ap. Bekk. p. 847
s, t. a^t]\arovi — aSAiof — o xdSt6iv dvtjxistoiiivujxopcvoi. Pro
7jv volgato o codd. auctori- tate 7/ Platoni restituerunt re-
centiores editores. Eam lectio- nem scholion Bodl, cod. compro- bat
s. t. 7 / : 'Attlxov roveo, axo tov ta (Swypypirov • dj/paivt i 81
rd (a rd vxf/pxov ' Iu ydp axo tov TfV Tiara SiceAvtiiv ‘ico-
yixjjy * "OpTjpoS • rj rore xovpoS la, vvv 5’avri fle yrjpas
bearet. Do 7/ et ijv discrimino Herm. egit ia praef. adS. Oed. T.
p. VII* jt a id cov ovx cov rj pcov it i. Inverso ordine vulgo haec
edi «olent rtoddeov r)pcov orreov hi* Recte fortasse. Ceteram
ambigue haec verba dicta sunt, , ac non «ine magna Socraticae
disciplinae laudatione. Nimirum itoudctS vocat h. e., non pueros, sed
homines pueriles Apollodorus cos, qui Socratica disciplina non imbuti
huc illuc eircumferantur., Verba igitur TCaidojv ovxcov j}pcov hi de
eo tetnpore intelliguntur, quo expers fuit Socraticae
disciplinae Apollodorus. Et quoniam tertius annus erat, ex quo Socrati
«ese ndiunxerat, tempus convivii definit ita, ut qui his
proximis annis tribus convivium Agathonis celebratum neget.
Definitione hac non sufficiente neque accurata Apollodorus pergit: ore
ry 7tpcdxy zpaycodiit ivlxrj6ev ’Ayd- %cov ry vSrtpaUr, rj y rd
imvt- raot l^vev avtuS ts xal ol x°~ pevraL. ore t y rt pcdxy
r p ay codice. Riickert. ad h. 1.: Non integra trilogia, sed prima e
tribus fabula; nam singulis etiam fieri poterat, ut quis victor
existeret. Recte. De tempore, quo prima tragoedia Agatho victoriam
reportavit, vid. Alhen. Deipn. V. p, 217. ore ydp UyaScov ivixa y
IlXarcov tjv 8exate66dpoov iteov 6 p\v ydp litt d pxovzoS Evtprj
fiov S ecp ccv ovtcii Arj- vaiotS. h.e. Olymp, 90, 4. Hoo temporis
indicium perutile quidem est inprimis iis, qui in vitam Agathonis
inquirant et in historiam rerum, quod solertissime fecit Fr.
Ritscbl in Comm. de Agathonis vita, arte et tragoediarum reliquiis, llalis
Sax. 1829.: frustra eo utuutur lectores in opusculo Platonis, qui ipse
pro scripti sui cousilio nullam eius rationem habuit. licivixia USvev.
Solebant poetae victoria reportata festum diem parare iis, qui
susceptis chori partibus, ut populo fabula placeret magis,
effecerant. Quo die quoniam diis sacra fiebant ob victoriam, factam
est, ut ad euni significandam Graeci formula uterentur td iitivixia
Svav. avios tb xa l o t yogivtuL Tlaw , i<pt], aga naXai, wg 1
'oixtv. dkku rlg 601 diyyeito ; fj cevrog Zkaxgdrrjg ; Ov (icc xbv Ala,
i)v 6’ ly <a, akk’ vgxig <Po Ivixl’ ’Agi- &c6di](iog r\v rig,
Kvda&rjvcaBvg , Cfuxgog, dwxoSrjros de l' itagayeyovec 6’ iv ry
Ovvovela 2k<axgdxovg tgu- CTijg wv iv zolg (idhora tav zort, tog i(ioi
doxei. rj avrds 2. Unus cod. Vat, ?/, quam lectionem merito
reie- cerunt editores. Schleiermacberus 7/ part. potestatem non
satis asse- cutus convertit: etwa Socrates selbst? Quamquam eadem
vox manet, sive y sive ? f scripseris, tamen hae formae inter se
discrepant vehementer, y posito omissum cogitatur alterum enun-
tiati membrum a Ttorepov parti- cula instituendum v. c. notEpov
dXXoS xiS 7/ avxoS 2coxpdxyS; et quoniam in huiusmodi enuntiato bimembri,
ubi ab indefiuito ad definitum transitor, loquentia ludicium simul
involvitur, consentaneum est, omisso quidem, sed subintelligendo
membro priori quaestionis alterum vi quadam augeri, quam verisimilitudinem
vocari licebit. Igitur y non tam corrigendi vim habet , ut Stallb.
et Hiickert. iudicare vi- deo, quam probabilitatis. Contra quando 7/
exhibetur, prius illud interrogationis membrum prorsus evanescit,
ut, quoniam neque huc neque illuc interrogationis mo- mentum
declinare possit, inter- rogatio admodum temperetur. Igi- tur 7/
particula qui utitor, suum iudicium ab interrogatione seclu- dit,
et sive negarit sive affirmarit, qui rogatur, ad utrumvis audiendum
paratissimus est. Exem- plum ut afferam, fiunt enim leges linguae
luculeutiores exemplis, legitur vulgo in Platonis Menon. p. 71. B. 3 py
oiSa, itais&v, oitoiov yi xi , el&dyv; y Sonet 6oi
olov te eIvcu, oStiS Mkvcovct py yiyrcStixEi , xonaparcav osxis
isti, tovtov eldivai, eUte xaXoS 7 i. t. A.* Viderunt interpp.
scriben- dum esse y Somei, eorumqne iu- dicium codd, aucto/itate
probatur. Nihil enim certius est, quam Socratem ita instituere
interro- gationem, ut simul indicet, Menonem non posse negare rem in-
terrogatam. Ad nostra verba ut revertar, Glauco, cum Apollodorum htaipov
2<*mpaxovS indi- cavisset 6upra, y avxoS 2ao xpaxys dixit admixta probabili- tatis
notione: am Endo doch wohl Socrates selbst. Iam patet, opinor, cur tanta
gravitate, quanta potuisset, Apollodorus responde- rit: ov pd xov
Jia. Graviora enim negatione opus est in re- sponsis, ubi ita
instituta prae- cedens interrogatio est, ut quae vera non sunt, ea
vera putare, qui interrogat, videatur. Kv6 a 5 yvaievS. Vulgo
legebatur KvdaSyvsvS , quod Fischeri industria correctum est. Steph. Byz.:
KvdaSyvatov. Sfj- poS ryS riaydioridoS <pvXyS' o dypoxyS
KvSa&yvatevS. Eandem formam reperies apud Aristophanem, quem ad h. 1.
laudat Riicker- tus, Vesp. v. 895 et 902. tiptxpoS,
arvicoSytoS a ei* Haec epitheta commemorantur eo consilio, ut
quibus ov fiEvtoi alka xai ZkoxQartj y£ ?vta ijdi] avtjQoptiv
m> Ixsivov ijxovda, stat' (io i (ofioloyu xa&axtQ Iscei- vog
dttjyeito. Tl ovv; Etprj • ov diqyqaco (tot; sravrog tj odog V £t’s atfrt»
fautqSda n opEwoftsvotg stat Asystv stat dxoveiv. Orna di]
lovteg a(ta rovg Aoyoug Jt£gt avtav Aristodemus tanqnam homo So-
cratis amantisaimus indicetur* Nempe solent ita iudicare impe-
ritiores, ut ab externo habita corporis ad ingenia concludant* 2
pvxpoS est , quod nos dicimus : untersetzt. Apud Xenophontem
Aristodemus pixpoS audit M* I. 4. 2. , ibique deos esse negat.
Festis diebus blautis Socrates usus, est, ut videre licet e p. 174.
A. , Aristodemus ut semper ctyvTCodtftoS fuisse censeatur, ad- dito
atl edicitur , quod in ahi ex plurimorum codd. auctoritate Ruckert.
mutavit. Utrum recte fecerit, nec ne, alii videant. iv zois
pdXisra rc ov Ture. h. e. Convivarum illorum, qui Socratem maxime
amaverint, acerrimus amator. Latiore signi- ficatu verba tuiv rore Schleierra.
accepit* der war bei der Gesell- schaft zugegen gewesen und einer
der eifrigsteu Verehrer des So- crates damaliger Zeit, wie mich
dunkt. ov yievtot aXXa. xai , Adhiberi haec dicendi
formula solet, ubi commemoratum est, quod iam satis videri possit
ad rem, quae paratur. Apprime re- spondet Latinorum : nihilo
minus tamen. Interdum xai omittitur, quo omisso edicitor, ut id,
quod ante commemoratum sit, minus probari iodicetur aliudque
adda- tur illo multo probabilius, cfr* Piat» Meuen. p. 86. B, n
dw ptv ovv* ov pkvxoi, gj 2&>Hpa- teS, aXX’ iyooye
ixelvo av r/dLSta, Zltep TjpOflTJV TOTtp&JTOV , Hai
Cxetpaijxijv xcti dxovdcujn. — Eodem plane modo xai omittitur
in formula dicendi ov fiovov — dXXitj de qua vide sis, quae an-
notata sunt ad p* 180* A. ovdiyyr/cco poi. UtGraeci, ita nos:
erziihltest du mir das nicbt? quod ita dictum est, ut explicandum
sit: scio te nolle narrare, quaro exorandus es mihi. Alia plane
ratione Stallb* hanc dicendi figuram explicat: Ilaec interrogatio
, inquit , alacritatem qtiandam animi et aviditatem sciendi
indicat, fere ut Latinorum: quin tu mihi — narres? Alia ratio est
Verborum p. 2 12. D. rtaiStf, $<py t ov tixeipetiSe, ubi
ad lectionem codd. trium (SxeifsadSe Riickertus annotavit: Aoristum
ut non admittendum, ita non omni ex parte spernendum duxerim. Male.
Vid.annot. Ceterum T i ovv ab inseqncntibus verbis maiore
interpunctione disiunxi, nam non possunt, ut videtur, in una
cademqne interrogatione ri ovv ov couiungi. - - itdvxoot 7 } J 6 o
f. parti- culam, veritus Bekkeri auctori- , tatem, e textu semovi,
quam- quam Riickerti exemplis edicitur, ut certum iudicium de
eadem edere dubites. Laudat enim ille Piat, de Legg. I* p. 625.^
A. ftposdoxdi ovx av dt}8&> rjpd? C irtoiov(ie&cc , i
vgte, otcbq ccQ%o^evog tfotov, ovx dfiste- zrjxcog I '//a. el ovv dei xa
l vfilv dirjyytiacfftac , ravra ^937 iioielv. xal yaQ fyutys xal dXXag ,
otav [Uv twag % egi <ptXo 6 ocpiag Xoyovg rj avtog nouafiai y ccXXcov
axovcoy flebis tov 0 ie< 3 ftca tocpeXelti&at, vTteQtpv wg cSg
%ccIq(j' otav 6 s aXXovg zivag , aXXag te xal tovg vfie- tBQovg tovg tav
itXovtilcov xal xqtjimxxlGxlxcov, avxog te a r&oiiat, vpag te tovg
ixaigovg l?.eco, on oceG&e n D Ttoielv ovdev % OLOvvteg.
xal icspt re xoXireiaS xd vvv xal vopcjv xrjv 8iaxpi/5?jv
XiyovxaS re xal axovovxas apa nara Trjv nopdav rfonjdetiScti.
7tav- tgX 6 9 rj ye ix KvooGov odds — oo$ axovopev, ixavtj x.x.X .
Adde Apol. S. p. 33. D. xi ptj avxol ySei-OV, xgjv olxeioov
xi- vds tqjv ixsivcov , itaxipaS xal adeAcpovS xal aXXovS rovZ
itpoS- T/xovraZ , eiitep vn ipov xi xaxov litEitovSEfSav avxdtv
ol olxslot, vvv pEpvijdSaz. TcdvtooS Se 7tdp£i6iv ocvxqdv tcoXXoI
lv- xavSoi, ovS iyco opta x. x. A* Ce- terum convertenda verba
DOstra sunt: Wie nun? sagte er, woll- tcst du mir nicht erzahlen?
je- * dcnfalls ist der Weg in die Stadt gecignet fiir eine
gcgenseitige Unterhaltung wiihrcnd dea Geliens. Picinus habet: apta
quidem via est, quae ducit iu urbem, et ad audiendum pariter et ad
dicendum. xovSXoyovSrtEpl ClvxgSy, Nota vim articuli , quo absente
ecnsus existeret hic: Sic igitur inter eundum de his collocuti
eumus. cfr. p. 207* A. xavxa X8 ovv Ttdvta iSldadxi p£ , oxoxs nept
xc ov iptDXixdjy Xoyovf nounxo x . A. Addito articulo sententia
haec est: Sic inter eun- dum, quae verba fecimus, de his
Icag av v[ie lg i[ie yyeiti&e fecimus, cfr. p. 216« C*
aAAa di pov dxovdzxxe t aoi opoioS xi iStiv ols iyco eixa6a avxov
xal xrjv Svvapzv , Savpadiav lx?i h, e. et vim , quae
ipsi est, quam admirabilem habet. ei ovv Sei — xcqieiv .
De his verbis vide quae annotata sunt ad p. 172. A. Docet
autem hic locus, qui dilferaut Sei et Xpi}, de qua differentia
verborum jam a Ruckerto est ad h. 1. 'an- notatum. dei necessitatem
ex- primit, XP 1 ? voluntatem necessi- tati inservientem, cfr,
Aesch. Or. c. Tim. p. 29. 6 vopo^ixijS — aTtadsi^Ev, ovZ XPV
6rjp7jyoptiv xal ovf ov Sei Xiyszv iv xaa dijpoo h. e. Manifesto
legislator declaravit, qui velle debeant coram populo verba facere
et quibus orationem habere non li- ceat. v iC8p
cpv&S co S xalpv* Orta est haec dicendi formula ex
vitEp<pvGjf x a ip°° & Xatptof quod cum non intelligerent ,
qni describendis libris occupati essent, factum est, ut coS saepius
omit- teretur. Seusus est totius loci : lam si etiam vobis
narran- dum est, volo equidem, quod feci nuper , idem nunc
facere lubentissime. Namque aeque nunc atque alias sive ipse
instituam, xccxodaifiova slvai, xal oto^icu vfiag dhjfrij oi&tJ
' iyco [dvtot vfiug ovx olo/uu, uiX tv olda. Cap. II. ET. 'AH
ofioiog st, tn 'AnoXXodoQB' ail yag 6ctv- tov rs xaxt]yoQUs xal rovg
dXl.ovg, xal Soxng fioi aTE%v wg ndvtug d&Xlovg tjysi6&ttL xlijv
EaxQccrovg, ano (Savrov aglifievog. xal ono&cv aozl rav tijv tfjv
vive narratos audiam philosophi- cos sermones, praeter quod
augeri me scientia puto» impense etiam laetor» Xprj
paxi^x ix gjv. Stallb.ad h. 1, a Vulgo XPWonrti&v- Illud aptius
hoc loco recte indicavit Fischerns. Praecedit enim n\ov- 61gov.» Recte
xpVf £0LTt StixtaY receperunt editores non satis recta de caussa»
Licuisse enim con- tendo Graecia dicere: ol it\ov- dioi xal XPV
paziSxad, ut Latinis licuit fures ^et malefici dicere , neque dubito ,
quin lectio vulgata p. 221. B. xovS q>i\ov$ xal x ovS itoXtpiovS
recipienda sit» Nostro contra loco, quoniam non de certo quodam
hominum genere sermo est, h. e. de foene- ratoribus, sed homines
indicantur quovis modo lucro inhiantes, XpTJpocTtftiXGov unice
verum est. l6ooS av vpeiZ, Schleierm» convertit: Vielleicht
nuo haltet ihr wieder eurerseits (lafiir, dafs ich iibel
daran bin , und ich glaube, ihr mogt ganz richtig glauben, ich aber
glaube es nicht von euch, sondern weifs es. Oh6Sai> aXtjSf} . o
letiSat ( opSd SoZdctsiv p. 202. A.) eldivai, vocabula Socratica
sunt, quibus Apollodorus uti videtur li. 1», ut Socratis discipulum
se probet. Ceterum laudaro Plauti versus lubet petitos c Cas.
initio: Clcostr» Face, Chaline, certiorem me, quid meus me vir
velit» Chal. Ille edepol videre arden- tem te extra Portam
Metiam, Clcostr. Credo ecastor velle. Chal, At pol' ego haud
credo, sed terto scio. dei o fio io S — it\r)v 2? X p
dtx O v?» Vario modo haec verba ab interpretibus explicantor.
Wolfius Iv pbv yap xoiS XoyotS dictam esse censuit pro aX \d yap iv
xotS \6yoiS . Frustra. Astius convertit: unde tandem nomen
pavixoS acceperis, non perspicio: namque in dmnibus tuis sermonibus
tantum abest, ut pavixoS sis h, e. nimius et vehemens in laudando,
ut et te et alios praeter Socratem cum acerbitate quadam
reprehen- das. Apoll. Et merito pavtxoS a vobis audio, de me et
vobis ita sentiens. Hanc conversionem nemo probabit. Nam neque usu
qno- dam loquendi probatur, pavtxoS inprimis de laudatorum
studiis valere, neque ex kxaipov ver- bis colligitur satis, pavixov
ni- mium in laudando significare. Quid dicam de responso
Apollo- dori , quod ex Astii conversione iit languidissimum?
Pessime do fitavvfiiav UXafltg, ro /icevtxog xaXiUs&ai, ovx oida
sycryt ' Iv /jiv y«Q rolg Aoyotg «fi roiovzog fi' tiav roi T6 xai zolg
aXXoig dyQiatveig xXt)v Zaxgcczovg. ATIO A. * Si q>lXzccz£, xai
dfjXov ys dij , on ovtw diavoov(iBvog xai xeqi Ifuctrcov xai x£qI vfuav
(ictCvo- (icu xdt xaQaxcaOi nostro loco meritu. est Ruckertus, qui,
cum non posset, quid kratpoS sibi voluerit his verbis, intelligere,
scilicet e codd. ya- haxoS pro jxavixo? in textum re- cepit. gUnde
tandem mollis ap- pellatus sis, equidem non intel- ligo; in
sermonibus enim semper talem te exhibes : et tibi et aliis
succenses praeter Socratem.» Haec ut pugnant cum sequentibus, ita
ut ne pugnare videantur, Riicker- tus ,in verbis Gqlvxqj re xai
roiS aWoif dypicdveiS insaniae la- tentem notionem deprehendit,
ad quam respiciens, quamque augens in maius per indignationem
Apol- lodorus dixerit: o5 <piXtave , xai dfjXoy ye 6rj x. r, A.
Artificiosa haec suut, non vera, Neque Plauti auctoritate nunc
movemur, qua uti Riickcrtus potuisset in re sua. Legitur nimirum in
Me- nuechra. v. 224. Both. Insanit hic quidem, qui ipse
maledicit sibi, et v, 228. Nam tu quidem berclo certo nou
sanus satis, Menaechme, qui nunc ipsns maledicas tibi.
8tallb., quoniam Apollodori inge- nium ad morositatem proclive
fuerit, etiam pavixoS de ingepii * tristitia et morositate intelligendum
indicat. Deinde supplendum ccnsfet opS&S 6h doxeis Xapeiv
avTjjy ante verba iv plv yap totS XoyoiS ael roiovroS ei. Tot-
ovroS autem interpretator /um- xof> tristis et morosus.
Ut libere dicam, quid mihi videatur, Apollodorus et ad tristitiam
et ad hilaritatem propensissimus erat ita, ut sive tristis sive
hilaris suarum rerum modum ha- beret nullum. Nimium ia
tristitia Apollodorum icperimus Pbaed. p, 117. D. in risu atque in
maerore Phaed, p. 59* A. in vitnperio Symp. p. 178* C.etD.» et quo
animo hominem in ma- gistri laude fuisse censes, qui praeter
Socratem omnes mortales infelices indicabat? Ia quo indicio ut ro
fjLcrvixov eluceret magis, Plato dypiaiveiv verbo usus est, quo verbo
animi summa commotio exprimitur. Idem cadit in uvccfipvxqGduevoS
parti- cipium, quod quo exquisitius, eo aptius est ad turbas animi
ex- primendas. Iam patere arbitror, fxavixoS h. 1. neque de
immodica laudo neque de nimia morositate dici , sed de laudis
vituperiique immoderatione. Rectissime autem Stallb, vidit, ante
verba iv y\v yctp roiS A. aliquid supplendum esse. Solet enim yap
particula ita adhiberi , ut sententia quae- dam , quum facile e
cogitationum serie supplere possis, omissa in- dicetur. Stallb.
supplendum censet op^djS 81 doxeis \afieiv avrjjv. Nobis placet ei
/i?} lx rcov A o- ycov. Totius loci conversio haec est: Immer bist
du derselbe, o Apollodorus, Immer klagst do ET. Ovx a£iov xig l r
ovtcav, a 'AxoiioSags, vvv IqI&iv' di A’ Sxeg ideofieftu <Sov, (itj
&iiag xoi-q- ffjjg, aiid diyytjdtti rtvsg tj6av ot ioyoi. •
AIIOA. r IJ<Sav tolvvv Ixuvoi roioiSs tivk g. fidi- iov d’ UdQZVS
v/uv, dff ixeivog diijyeito, xcd lyw xu- 174 . gadofiat dirjyrjdaa&au
, 'dich and die andern an, and scheinst mir ohne weiteres, aufser
Socrates, alie fur ungliickselig za halten , indem da mit dir
selbst den Anfang maclist. Und woher da in aller Wclt den
Beinamen da hast, dafs man dich den Toll- kopf netfnt, das weifs
ich nicht, Ermufstedenn aut deinen Aeufse- rungeu herstammcn. In
diesen zeigst da dich wirklich so; da ziirnst dir and den andern,
und zollst allein dem Socrates ein unmafsiges Lob. o3
(piXtate — 7tapa • naico. His verbis, quae de f ia - vi xoS nomine
annotavimus, con- firmari videntur perpulere. 'Ezcu~ poS nimirum
cum non nisi to jaclyihoS xaXiitiSai commemoras se t, consueta vehementia
usus Apollodorus paivopat xal 7ta- paitaioa dixit. Haec verba
optime transtnlit summus Schleierm. : 0 Liebster, so ist es jaklar,
wenn ich so denke von mir und euch, dafs ich toll bin and von
Sumen. Inest tamen aliqaid his verbis, quod male me habet. Nimirum
amicas dixit: E dictis tuis illud cognomen ortum est, aut eius
originem et caussam ignoro. Ad haec verba nnm quadrare tibi videtor
Apollodori responsum? Quid quaeris ? res acta est scilicet, saevio
et mente captus sum. Si quid vi- deo, ol pavixoi at
exaggerant res, ita rixari amant, ad utrum- que nutura ducente. Ad
rixas autem se compos^js se Apollodorum etiam verba amici
docent: ovx a£>iov nepl tovtgdv, 'AtcoXXo- ScopE, vvv
ipi&iv. Quid mul- tis? Posito post napaitaico signo
interrogandi verba convertenda sunt: O Liebster, ist es denn
nqn schon so ausgemacht, da fs ich toll bin und von Sinnen,
wenn ich so denke uber mich and euch? toioiSs rivi?,
Additur indefinitum pronomen, ut indi- cetur, sermones non verbo
tenus ab Apollodoro referri. Recte Stallb. ferehuinsmodi convertit.
Sic paullo infra p. 174. D. roiavt arra <5q>dS i(p7j SioXexSev-
ra? Uvau Schleierm.: so ohn- geflihr ... Adde p. 176. A. Ad- yov
roiovtov rivo? xatdpxEtv. p. 180. C. &ai8pov fikv roiov - rov
riva Xoyov £q>rj eItceIv . MaXXov 8i eius est, qui ipse se
corrigit. Habet Ficinus ; immo vero a principio eodem ordine, quo
Aristodemus retulit, vobis ipse nunc recensere conabor, cfr. p.
188. D. ovra. ) jroAA?/V xal fiiEyctXrjv , fi.aXXov 8h nd6av
Svva/nv x. t . A. adde p. 193. E. Vva xal rd>v X oixcov dxov-
dajjiev ti ExaCroS ipely pdXXov 8h rt kxdtspo ? * UydSGor yap xal
2aoxpdr7]S Xoiitoi. p. 194. A. si 8h yivoio , ov vvv iyoo tlpiy
yaXXov 81 i'8a>? ov Stio/iai x t r. A.*Eqsr) yuQ of ZkoxQcm)
ivrv%m> leXov/ibov ts xal tag (Skavrag vxoSeSefdvov , a Ixtivog
bliydxig biolti, Mul iQt6%cu avrov, onoi fot ovta xcdbg
yByEvrjiiivog. xai rbv datlv , oti 'Em, delavov dg 'Aya&covog.
yaQ avrov ddcpvyov roig huvixloig , ipofirj^ilg rbv Zyhov'
6fiol6yri<5u d’ dg vifoiEQOv mQiGttiftai,. tavta $ij $q>7)
yup ol Scoxpatif, E nostra cogitandi ratione verba si spectas,
scriptam exspectaveris : lepr) yap 2cDxpdt£i Ivtvx&v. Illud
genus dicendi ex objectivitate enatum est, qua pro ingenio suo Graeci
utebantur in narratione. Eo autem efficitur dicendi genere, ut
Socratis loti calceisque ornati imago oculis obversans lectorum, ut
Apollodoro , ita quaestionem moveat lectori l oitoi tot ovtgj xaXoi
yeyevTjplvoS. Sexcenties hoc dicendi genus reperias apud Graecos
scriptores, unum exem- plum ut laudem, cfr. p. 174. E. ol phy yap
evSvf nalSa riva SvdoSev ditavzr\6avta ayetv n. t .A.
taS fiXavt a£. Schol. ha- bet : v4t o 8r} par a.ol fiXav-
tia, 6av8dXuz l6xvd. Satis no- tura est, Socratem perraro cal- ceis
usum esse, id quod nostro loeo colligitur e verbis a ix£i- voS
oXiyaxiS iitoiet. Quod raro fecit Socrates, ut calceis uteretur,
idem Aristodemus nunquam fe- cisse perhibetur p. 173. B. *Api-
StoSrjpoS yv nSj Kv8a$7]Yai£vZ i dpixpof, dvvxo Srjt oS a e i. X^^S
yap avrov 8 iir tpvyov . De 8iacp£vy£iv verbi potestate vide quae
annotata sunt ad p. 7* Ceterum brevius qui- dem Socrates loquitar,
non item obscurius. Sententiarum ordo haec est: Iam
heriAgatho me vocavit, sed non im- petravit a me,
utfaoe- rem, quod juberet. Odiosa enim erat concitatiorum
hominum turba strepens. Promisi autem ei hodie ad coenam,
tavta 8i } ixaXXcon rt- daprjv. Rostius V. Cl. %d verba
ixaXXoDTtiddprjv , Iva — £g a an- notat: ornavi me (et nunc orna
tns sura) ut accedam. Vide Stallb. ad Piat de rep. V. p. 472. C.,
qui laudat Rost. Gramm. §. 122. not 4. b. Herm. ad Viger. p 850.
Buttra. 126. i. Tavta 8ij interpretes positum esse censent pro 8ia
tavta 8 t} } de quo usu loqueudi vid. Matth. Gramm. pl. §. 470. 7.
p. 873* Rectius opinor, tavta de ornatu intelli- gitar, ut verba
convertenda sint: Hoc igitur, quem miraris {ovta» xaXof y£y£vr/p£vo$),
ornata or- navi me et nunc ornatus sum, ut pulcher ad pulcrum
accedam, Si dictam esset supra ortoi for VJ/- pepov ovteo xctXoS
ysyevTjp^- voS, unice probaremus iuncturam hanc: promisi autem ei
hodie ad coenam, atque eius rei gratia ornavi mo cet.
TtpoS t 6 i$&\eiv dv livai a Stephani hanc emendationem, inquit
Riickertns, li- brorum lectionis aviivai a Bek- kero, Dindorho,
Astio, Sommero, Stallbanmio receptam, admodnm dubitanter retinui.
Quod enim in sequentibus simpl, Uvat po- 9 ixaXAaxiodfitjv,
ivu xaXog xaga xakov ia. t?A<la Ov, tj 6’ og, ntUs H £l S XQog t 6
l&iXuv dv livai axhytog Ixl B Sslnvov} Kciyco, Itpr}, th tov, ori
Ovrag, Sxwg dv Ov xtfav]jg. "Ex ov rolvw, fqpi?, Ivu jc «1 rtjV
xagoifilav Siarp&dgafttv (itra^dXXovrtg , ag aga xal dya&iov
liti Saltas laOiv avtoparoi aya&ot. "0(irjgog (itv ydg
xiv- sitom *st, «t eo non «equitor, ut etiam h* 1. debeat. Imino
si locus, e quo Socrates cum Arislo- demo profecturus erat,
inferior fuit quam is, ubi Agatho habitabat, nonne tum primo loco
poni licuit aviivai , sufficiebat in seqq, simplex verbum?» , Hia
verbis contra eos dispotatum est rectissime, qui e sequentibus {
a6iv et Urat de dv levat iu- dicarunt. Atqpe sic Stallb. iu- dicasse
miror annotantem: Codd. et vett. editiones omnes £$i\eiv aviivai,
quod de Stepbani contectura mutavimus praeeunte Astio et Bekkcro,
JSimirum sequitur deinde la6iv et livai de ea- dem re dictum . Caecutiisse
videntur interpretes, ubi scriptor verborum positu studiose fecit,
nt clare videre potuissent, *Enl deinvov et ad livai pertinet et ad
axXrjXot) nam ut xaXeiv ini deinvov recte dicitur, ita axXrj- tot
ini deinvov he ne habet; rursum livai arctius cum dxXrjxot coniungendum
est, et est in hac coniunctione enuntiati acumen. Verba convertenda
sunt: Konn- test du dich wohl entschliessen, obgleich
uneingeladen, doch zu kommen zum Gast- tnahl. lam concedamus
necesse est Riickerto , aviivai ini deinvov recte dici, si in
altiore loco Aga- thonis domicilium fuisse constaret, non recte
dici aviivai axXrj- xot Ruckerti aequitas concedet nobis,
cfr. p. 174.C. axXrjxov inoirjdev i X 5 d v x a tov Mevi- Xeoav ini
xrjv Soivrjv, ubi rur- sum indicare licet e posito ver- borum de
scriptoris voluntate. Adde p. 174. D. iyoo plv ovx dpoXoyrj6cn
axXrjxot tj x e i v , aXX' vno 6ov xexXr^- pivot. Ceterum ndot
Mystt npdt x 6 iSiXeiv dv verba respondent nostratium: Wie steht es
bei dir mit der Lust ... pro Hattest du wohl Lust .... cfr. p. 176.
B. diopat vpcov dxovdai , nd)S fet npds td ipfi&dSai
niveiv 'AyaS gjv. Iva xal tijv napoipiav pex aftaXXovx et»
Socra- tes haud raro poetarum versus immutabat, ut mutati
contrariam sententiam funderent. Tangit liuuc morem Appulei. Flor,
p. 6. ed. I. Bosschae: Nec ista re cum Plautino milite congruebat,
qui ita ait: Pluris est oculatus testis unus, quam auriti
decem. Itnmo enimvero hunc versum ille (sc. Socrates) ad
examinan- dum homines converteret: Pluris est auritus testis
unus, quam oculati decem. Editores fere omnes e codd plu-
rimorum auctoritate pexaftaXov- tet receperunt. Praetulit pexa-
paXXovxet Bastius, quod et codd, nonnulli iique melioris notae ex-
hibent. Couveitit Stallb. mutatione corrumpamus , participio in
2 dvvivst ov (iovov duttp&eipcu 9 aXXa scccl vpQldat e!$ tavvfjv
rijv rcaqoiplav. noirjdccg rov 'Aytqdpvova C diacptQovTOG ecyadcv
ccvdQa substantivum converso, quo sub- stantivo temporum
discrimen ve- latur. Unice rectum est pxxctfiaX- XovteS. Nam qui
mutat, eo ipso, quod mutat, proverbium corrumpit. Vides igitur,
'eiusdem actionis esse et 6ia<p$sipe iv et fterapdXXetv, cuius
actionis et obiectum et ef- fectus h.l. commemorantur. Hoc autem
videtur doctis viris' fraudi fuisse, ut putarent, de duplice
actione, quae temporis discrimen in se susciperet, Platonem egisse,
eo £ dpa xal dyaScvv. Schol. ad hnnc locnm : avtopa- rot 8* ayctSoi
8«Ac3v ini dcn- raS la6iv. xavxtjv 81 X iyovdir tiprjtiSat ini
'HpaxXei, o$ ott kfStidovto ro3 Kj/vxi £,lvoi iniCxrj* KpaxtvoS 81
iv IJvXcda jiEtaX* Xti%a$ avTtjv ypdtpti ovtoof. otd’ av2r’ ijpnS,
w? 6 itaXaioS A J- yot, avxopdxovS aya&ovS Uvai xoptpdjv ini
douxa 3 eaxav . xal EvnoXiS iv Xpvtitk 3 yivtu E schol. verbis
facile colligitur, vario modo hoc proverbium im- mutatum fuisse a
Graecis, vid, Athen. IV, 27. p* 178. Cal, De primaria autem
proverbii forma, quam Schol. indicat, Schleierm. haec disputat in
den Anmerk. zur Uebers. p. 524, Eiu sonderbarer Gedanke ist es von*
dem Scho- liasten, dass er uns an das zweite Spriichwort des Athenaeos
ver- weiset, welches von Tapfern und Feigherzigen handelt
(aya$ol SeiXgov) , wahrscheinlich in dem kriegerischen oder
feindseligen Sinn, dass dic Tapfern ungeladen erscheinen und, die
Feigherzigen vertreibend, sich selbst an die ra
scoXffUxa , xov di Mtvt Sehiisseln setzen. Sondern So- crates meint
aya$o\ dyaSajv ini Scuraf, und aagt nor acherz- vreise, sic wollten
es durch eias Umdrehung eiumal verderben, iu- dem sie niimlich den
Agathon und seine Gnate ayc&ovf nann- ten. .... Der Homerische
Fall lrisst sich auf das ayaSot ini 8 e iXoHv gar nicht anwenden,
weil, wenn nur eine Anwendung uber- haupt da sein soli,
Agamemnon rousste ein 8nXoS sein. Sondern «ras Socrates dem Homer
vor- wirft, ist, dass er auf das Spruch- wort, ais sei es alter,
anspielend den Menelaus einen ayaSoG nenn». Haec subtilius, quam
verius disputata sunt. Primaria proverbii forma ea est, quam
Scholiasta laudat, quae quomodo mutata sit et ab Homero et a Platone,
iam videamus. Nam etiam ii interpretes, qui Schol. formam ut primariam
proverbii agnoscunt, de mutationis et corruptionis ratione male
indicarunt. Legitur apud Homer. II. /5, 408. ctvxoparoS di oi ?/A3«
floTjv ayaSoZ MtviXaoS, de quibus verbis Plato ita videtur
iudicasse, ut fiotjv aya$oS voce non virtute fortem interpretaretur, idqne
verbis ayaSov ra jCoXejxixa ac. ipya opponeret. Assumto deinde
Apollinis iudicio, quod legitor II. p f 588., aperte eloquitur! ignavum
ad fortem accessisse &xX rjxov h. e. invocatum. Proverbii
primitiva forma si est, nt diximus, avxopocxot 8 9 ciya -
3oI8£iAcJt' ini daitai iadtv, facillime agnoscas licet homcricae hov
fia}.9axov alxfirjrtjv, Qvalav itoiovfiivov xret tOruov- rog tov
'styafisfivovos axhjxov ixolrjatv IX&ovxu rbv Mt- veltav Isi t>)v
Qoivtjv, %dga ovr a Isi rt)v xov « yeivovog. poeaeoa superbiam , qaae
iisdem verbis eodemqne usa verborum ordine sententiae innocentiam
ita pervertit , nt proverbium audiat : avxoparot 6*' dya^cor 6 et
Aoi ini Saltat ladiv* Iam quod Homerus fecit, idem licere sibi,
ut proverbium corrumperet, Socrates putabat, Neqae tamen pro SeiXdiv,
quod in primitiva pro- verbii forma legitur, ad Agatho- nis nomen
alludens dyaSdir scripsit, ut Stallbauraium judi- cantem video, — r
forma enim proverbii elficeretur haec: avto- patoi 6* ayaSoi
dya^av, qui verborum ordo non reperitur nostro loco, neqae xai
part., ut Riickert. censet, hoins muta- tionis indicium facit, —
pertinet enim vocula ad totam enuntiatio- nem, eoius exemplum habes
Symp. p. 193, C, ei Se rotiro ctpt6tov t dvayxalov xai zcov vvv
nap- orroor ro xovxov iyyvtdtca dptdxov elvai. Adde p. 206,
A. dtp ovr, iq>rj , xai ov povor elvai , aXXa xai dei elvat ,
— sed Homericum SetXoi in ayaSoi mutavit, minus, ut videtur,
Aga- thonis nomen (dyaSdiv), quam Aristodemi laudem (ayaSol )
respiciens ; avxopaxoi 6 * ayaSdtv dyaSol 'ini Saltat fadtr.
Comprobatur haec explicatio no- stra perpulere Aristodemi mo-
destissimo responso : IdoDt pivrot xirdi ryevdod xai iy o> ovx tiv
Xiytit , <w 2oSxpaxet, aXXa xa%’ "Oprfpov cpavXo t oSv ini
dotpov avSpot Urat SoirrjY dxXrjto t, Ceterum ad Homericam illam
proverbii corruptionem, non ad primariam formam eius Socratem a. Platonem
respexisse, etiam ex ordine verborum colligitur, qui est apud Pla- touem.
Homerum enim ex avro- paxoi 6’ ayaSoi SeiXcov fecisse consentaneum
est: avxopaxot 5* dyaSdiv SeiXoL nihil mutata verborum sede, et
tamen mntata sede subiecti. Iam servato, qni apud Homerum est,
verborum or- dine Plato scripsit: dyaSwr avxopaxot aya~
fiaXZaxov alxjiTfTijr. Fortem et strenuum bellatorem Menelaum
fuisse, e multis Homeri locis colligitur. Semel apud eundem vocatur
paXSaxot alxprjr/fS II. p f v. 588., ad quem locum Platonem
respexisse multi fuere, qui annotarunt. Utitor autem il- lis verbis
deus Graecis infestus atque rerum bellicarum minus peritus, Apollo,
non, ut ignaviam Menelai notaret , sed Hectoris euimurn nt
excitaret et augeret. Si displicet igitar, quam supra
commemoravimus, malitiosa fiotjY aya$ot verborum interpretatio,
(licere autem interdum poetarum versiculos psr iocum falso inter-
pretari, quis negabit}: quibas ta- men displiceat, iis dictum esto:
Menelaum paXSctXOY appellari, ut Agamemnone inferior, non ut'
ignavus ffcisse indicetur Quid, quod Aristodemus paullo infra di-
cit p. 174. C. "I6&S pevxoi xiv$v~ yevdco — cpavXot axv ini
6o<pov dr8p dt Uvai Soivijr dxXrjxot, num revera hominem
nequam 2 • Tavz uxovOaq ilitnv £<pt]' *I<Stas pivtot
xivSwivOu xal iyd ov% ag 6v Xtynq , a ZdxQare g, aXla xo&’
" OfiijQOV , tpctvkoq m> ini <5o<pov avSQOg Uvai tooivrjv D
KxXrjtoq. atj ovv aytov (ii ti axoXoytjGu; uiq lyto fiev ox>x
b[io).oyTj<Sa axXr t roq ijxeiv, a/U’ vxo aov xzxXttfd- foisse
putas, aot ita moratum, ut qui ipse tpavXov se esse confi- teretur?
Si quid video, nihil aliud indicare Aristodemus voluit addita
tpavXoS vocula, quara se cum Agathonis sapientia comparatum Agathene
inferiorem esse. ovv aytov pe naxo- Xoyrjdei; Verba
difficillima sunt ad explicandum. Faciendum igitur est, ut,
antequam senten- tiam qualemcunque nostram ape- riamus, quid alii de
hoc loco consuerint, videamus. Levissima accentus mutatione Astius
scri- bendam coniecit : dp* ovv aytov pe ti aitoXoyjfdei. Sed
duplex interrogatio ab hoc loco alienis- sima videtur. Creuzer.
Leet. Piat, ad Plotin. de pulcritud. p. 5l8. ay aytov coniecit,
quod saepis- sime scribarum incuria in ayccv mutatum reperies. Ea
coniectura Stallbaumio probatur, qui verba convertit: Nam igitur
aliqua ra- tione excusare poteris, quod me adduxeris? Addit autem,
non quaerere Aristodemum, ecquam h abiturus sit excusatio-
nem, dum ipsum adducat, sed num futurum sit, ut possit excusari
aliquo modo, quum ipsum ad epu- las secura duxerit* Non male.
— Nihil coniectura opus est. Ut rectius verba intelligantur, ab
Aristodemi responso exordiendum est, quod legitor p. 174. B. ovttoS
( sc. 2x?> ) OTttoS av Cv neXevys h, e. ibo, manebo, prout
iusseris. Haee eo consilio di- cuntur, ut Aristodemus, quod in-
vocatus veuisset, a nemine pos- set, utpote qui vocatus esset a
Socrate, rusticitatis accusari. Socrates contra, ut. hominem ad suscipiendum
iter dulcedine quadam pelliceret simulque itineris suscepti excusationem
a se amoveret, Aristodeme, inquit, dic, si placet, Agathoui , quod
Homerus fecerit, at verba proverbii corrumperet : avtopatoi 6* dyaSok o
6eiX<uv ln\ daitaS iadiv , idem te experiri voluisse, atque eius
rei gratia ad ^AyaSt&v Saltas venisse avto patov d y a- 3 6 v.
Aristodemus autem quum vereretur, ne q>ax>XoS potius ad
normam Homerici proverbii, quam dyc&oS ad Agothonem profectu-
rus sit, a Socratica proverbii mu- tatione adventus excusationem
petitum iri negat, atque iturum se fastidit, nisi a Socrate voca-
tus esse dicatur. Iam quo faci- lius hominis animam obfirmatum
perspicias, aytov scriptum est non ay aytov in interrogatione, quam
nunc interpretaturi sumus. Nimirum praesentis temporis par-
ticipium eam vim habet, ut de Socratis actione intelligendom si-
mul Aristodemi voluntatem in- volvat manifesto: ei ayoiS pe. Sensus
est : Wenn i c h mich von dir fiihren lasse d wollte. Spreta autem
dulcedine illa, quae in Socratica pro- verbii mutatione continetur,
et vog. £vv te dv , iq)tj y Iq%ou.Ivg3 , tcqo 6 tov fiovXev-
dujlt&u 0 XI iQOVptV. ctiX t&piV. Toiavx arra (Upccg
Itptj dtalex^tvvccg livai. tov ovv ZkoxQUxrj iatrup it&g stQogtyovzct
tov vovv xccra ti/v o6ov itoQEvsti&cci VTtoteizopevov , xal
stEg^aivovtog qua dicitur ad bonam accedere invocatus
ayaSof, aliam iam exigit excusationem uon sibi, quod accesserit
invocatus, sed Socrati, quod se vocaverit* Haec verborum explicatio
sequentibus verbis perpulere probari videtur. Schleierm. convertit:
Wirst da inich also uuch etwas entschul- digeu, weun du mich
einfiihrst? Rectior verborum conversio haec est ; Num ig>tur, si
duci me a te patiar , aliud quid habes , quo possis to, quod me
vocave- ris, excusare? Quod ad me, ovx dpo\oyi} 6 a) anArjxoi
?jxttr, aXX viro 6 ov H&HXrjfJL&voS. — Tl pro rl aXXo
positum reperies haud *aro upud scriptores Graecos, cfr. Piat, de
rep. I. p. 8S2. C. atXXd t i oiei ; £<pij. Sed quid aliud tu
censes Mallem tamen b. 1. legere olKKo tl olti ; Adde Piat. Crit.
p. 50. C. cap. XI. fin., ad quem locum Stallb. laudat Lanib. Dos.
de Ellips, p. 27. ed. Schaef. Ut unum locum o Latinis scriptoribus
laudem, apud Terent, legitor Heuut. Act. I. 8c. L v. 17« Nunquam
tam mane egredior, neque tam vesperi domum revertor^ quin to in fundo
conspicer fo- dere aut arare ant aliquid fa- cere denique,
<jvr tl 8 v, seqq. An- notat Stallb. ad h. 1.2 a Alludit
ad II. X. v* 224.," unde suum hausit Ruckertus scribens satis
negligenter: Hom. II. x • 224. Pro Xpo o tov , qua^iFischeri
confectura est, libri exhibent ad unum omnes itpo ddov , 'O
tov antiquitus disiunctim scriptum cui% seriore tempore coniunctim,
ut lit, ederetur, ad mutationem •aapte figura pellexit. Ceterum Xpo
o tov nou debebat Stallb. convertere alter altero me- lius.
Socrates controversiae per- taesus, et sibi et Aristodemo ex-
cusatione opus esse concedit. 'Sibi, quod invitaverit, illi, quod
audiens luerit vocauti. Sensbs est: In- ter eundum tu milii,
ego tibi, quid otrique dicen- dum sit, prospiciamus.
naxa xijv o 8 o'v iro- ptvEoSai. Habet Ficinus: Socratem
cogitabundum lento nimis passu gra- die ntem exspectasse sae-
pius, tandem iussisse So- cratem, ut praeiret. Enar- ratio haec
est, non conversio verborum. Ficini verba qui accuratius examinaverit,
mecumj& ^a\ suspicabitur fortasse, Graecira po -3 verbis oliro
infuisse, quod O r/J ce uti orum cura sublatum, magna»? ;&
££ molestias Ficino excitaverit. i it e 181 } Sh y evs 6
$ Stephanus iyiveto scribendum coniecit, Wolf. do ellipsi 6
vvi{Stt verbi cogitavit. Ut irttidr? — yevidSai, ita panllo infra
ei&vf 8 * ovr &>> I 6 etv. Haec structura virtus
admirabilis est Graecae orationis, qna efticitur h. 1., ut et de
prioris narratoris vivaci- ^ tato, et de alterius narratoris
• >* ov xeXevuv ngoiivai tlg to XQoOdev. htubr t ds yt-
vlo&ai hd t)j olida rrj 'Ayaftavog, dvcayfuvt/v xata- E Xafi flavetv
xrjv &vqciv , xal u Mtpij ccvzo&i ytloiov na- ftuv. ol (llv yag
tvdvg naiSa uva IvSo&cv dzavti/- fide, aliena, non sun,
exhibentis, lector admoneatur. Exempla huius structurae plurima
iuterpp. ad li I. laudant v. c. Piat, de rep. X. p. 617 . D. d (paS
ovv , iiteidi/ d<prx£d^ai , ev$vS 6elv ikrai itpds ttjv Aaxtdiv.
p. 619. C., p. 620. D , p. 621. B. Ceterum in tota hnc enuntiatione
infinitivi imperfecti 'et aoristi al- ternant ita, ut aoristicum
tempus actiones momentaneas , imperfectum durantes actiones denotet.
ol p$v ydp. lloc legitur in Bodl. aliisque codd. non paucis.
Inceptae stmeturae potestatem, de qua modo dictum est ad ijteidt }
— yivkdScti , misere tur- bant rov plv verba , quae olitn pro ol
yiev edebantm. Facere autem non potnit Apollodorus, ut, cum
Aristodemum paullo ante lo- quentem induxisset, nunc desub- Ito
ipse in sc reciperet illius orationem, id qnod X 6 V piv scriptura
efficitor. Recte igitur editores ol piv Platoui vindicarunt, quod et
Photius praebet in Lex. s. v. ol. Habet enim: ol
itepidTt&fi&vcoS dvrl t ov kccvxdr dZvTuvcoZ di ouroz*
dvpTtodiov ol plv ydp ev S vS itaibd riva luv ivSor (?)
ujTocvtijdetvta. xal xaxaXapfidvetv. tToc loco ne quis cum
Ruckerto arbitretur, quod in antecedente orationis membro obiectum
sit, Sn hoc subiectum esse yiaraXap- ftdvsiv verbi : aytiv abso1ute
positum eat. Structura verborum haec est. ?.<prj — ol ditavxj)-
riavTa — «ruida dytiv , h. e : dixit, puerum, qui obviam
venis- set sibi, ducem fuisse udeurn locum, ubi ceteri
cousedissent, et £<prj xaTaXapfidveiv t/Stj p. — Ceterum
solebant Graeci verbi transitivi infinitivo, qui idem snblectum
habeat, atque verbum fiu tum, e quo peudet, subiectum nou addere ea
fortasse de caussa, nc dupliciter posito accusativo (subiecti et
obiecti) ambiguitas oriretur sententiae, atque ut facilius obiectum
aguosceretur. cfr. Enrip. Piioeu. v. SI. TCudiv ittUtoi TEhiir, ubi
non addi potest pro- nomen personale, quiu ambigui- tatem
sententiae efficiat. Huius loquendi normae adeo severi ar- bitri
Graeci eraut, ut ne in in- transitivis quidem verbis, quae e
dicendi verbis penderent, accusativum pronomiuis casum iuiiuitivo oddi
paterentur. Ubi autem pro- nomen ponendam erat necessario, ut in
Piat. Parra, p. 127. 1). nominativum posuerunt, nou ac- cusativum :
.at>roV re ETteifeXStir $<prj o IloSodupoS xal rov
ILxppevlSrfy. evSvS 6* ovv. Mtv et 6e particulae ita
plerumque adhiberi soleut, ut duorum verborum, qui- bus apponantur,
mutuum relatio- nem iudiccnt. Relatio haec esse liequit nisi inter
verba, quae suapte natura possont alterum ad alterum referri.
Adhibentur itaqne, ubi nomen nomini, verbum verbo, particula
particulae respondet. Igitur nostro loco scriptum ex- spectaveris ,
quoniam ol vocuU nominis» proprii locum obtinet
xrMnozioM. 23 ilavxa cfyuv au xaxixuvxa oi aMoi, xai
xutakaujia vuw y8rj (ittlovtas deutvBiv. tv& i>s 6’ ovv tog Iduv
tov ’Jya&a)va , tpctvcu, '^iQiaxuSyfis , elg xa/.ov yxeig,
Zlxeog evvdunvijOjii' sl 8’ aXXov xivog evexa yX&ig, ei ulv — xur Si 'AyaSava. De- Ilex isse
autem scriptor a consueto harum particularum usu videtur, quod
enuntiatio itu conformanda «rut, ut non solum ol responde- ret
sequenti xdv 'AyaSuvct , sed «tiam evSvS ad sequens tv$vS
referretur. Duplicem hanc relationem indicare tantummodo scri- ptor
potuit, revera exprimere non potuit. Scripsit itaque ol pkv — U'3
vS 6£. Sed quoniam hac di- «endi ratione nou sublata quidem et
prorsus deleta , sed turbata tamen atque imminuta est vis
relationis utriusque ol pty — roV 'AyaSooya et rvj&vV ptr r—
tvZvS 6£l ne singula totius «•nuntiati membra dissoluta vide-
rentur, OVY particulam scriptor adiecit, quae ut contiouandi par- t
cula est, ita membrorum hiatum explet commodissime. Simili ra- tione
scriptum reperies Apol. 8ocr. init, ott p\v vpeif , oj avSpeS
’A$7/vatoi , xexovSaxs vxd xc ov £/i6jv xaxr/ydpav, ovh ol6a * £ y
o> 6’ ovv xat avxo$ xnt auioov oXiyov ipaviov £xe- AxxSopJfy.
Qno loco non vptlS ptr — £yoj 8£ Plato scripsit, quod inceptae
enuntiationis ratio «tiam o xt ptv — dsivotaxor 8t flagitabat. OvY
priori particulae additum reperies Symp. p. 176. B. £y co plv ovy
\£yoo vplv dxt reo ovxi rtdyv jtfAe- *rcJf 1'xo* vxo x ov
xoxov y* a$ 6iopm dvaipvxy* xtvuf, olfiat 6* xa\ vpaiv tovS
«roAAoirf, quo loco chiasmi ratio, qui plerumque in Uuiosrundi locis
reperitur, iyoo non ad A iyes docet sed ad ^aAtTrciiS’ ^gj re-
ferendum esse. interdum ovy particula omittitur in hoo dicendi genere de
industria, ut re- pugnantia quaedam voluutatis ex- primatur,
verboruraque relatio minus sibi respondentium deuotet id, quod apud
Homerum Cst Ixc Jy atxovxl ye Sv/igj. E.g. Piat. Ep. VII. p. $25.
A. TtaXiv 61 fi p a 8 v x ep ov plv,El\x8 8 £ pe ojucof 7 } 7iip\
xd TtparxEiv xd xoiva >t<x\ noXixixd txiSv- pla. Adde Soph.
Oed. C. v. 521. i/YEyxoY xax6xax\ (u B,ivot, ijveyxov, dxaov plv,
$£C>V ioxeo, xovxgjy 6 * avSaipETOv ovStr , quo loco Reisig.
axojy pav scri- bendum couiccit, Dubito, unm rect'. Pessime autem
alii docuerunt, supplendam esse post ukgov ptr — IxaJy 6k oi/.
Ceterum huius structurae exempla permulta rc- periuntur, quibus
ellectura est, ut scribae interdum 8 * ovy pone- rent, ubi y ovy a
Platone exhi- bitum est. E is xaXov 7/ X EI S , d X
G0> 6vy 6et7tY i/ 6y$. Fortasse e Dawesiana illa lege , quae
cum couiunctivo aor. I. vetat oXgjS couiungi , Bekk. v*
tivvSet- XYt/dEiS coi rexerunt. Frustra. Stallh.
nnnotut ad h. 1.: Vulga- tum dx coS 6vv8ti7tvrj6ff> mutari, non
quo coniunctivum aoristi primi soloecum putaverim, quae fuit
Grammaticorum quoruudaro opinio, sed quod luturum rei ipsi m a g i s
accommodatum •sso videbAter. Continet «eim klgccvft ig AvuftccAov '
cog nccl %$zg {tytcSv (Jfc, i-va xctAa- dccifu , oi?£ olog ** ^ Idslv.
aM.cc IkaxQcctr] 7j(iiv icdig ovtc aysig; Kal lyu\ iq >rj
fisra<5TQEq)6pEvog , — ovdafiov uqcS UaxQatT] iitofievov. eItcov ovv ,
ott xal avtog Utra UcoTCQatovg ijxoifju, xXrj&elg iri Ixrivov Sevq
Ini cohortationem Aristodemi, ut epulis iuteresse' velit, adeoque
indi- cat, Agathonem persuasum habere, hoc ab eo factum iri. Nam
in invitandi formulis Qraeci sempcr post O7CG0S iuferuut
futurum tempus, nunquam coniunctivum aoristi. — Scripsit autem
V, D. elS xaXov fjxetS* oxqjS 6vr- &£i7tv?j6EiS. Efficitur
autem hac verborum disjunctione, ut Agatho, ceteroquiu homo
elegantissimus, parum honeste nunc egisse vi- deatur. E Stullb.
sententia con- vertenda sunt Agathonis verba: Schon, dass du
gekommen bistj •peise nun mit! Hoc non tam est vocare aliquem ad
coenum, quam exprobrare alicui tecte ad- ventus temeritatem; quasi
non per se intelligatur, eum, qui ad- venerit, una couvivari.
Rectior explicatio haec est : Du kdmmst gerade noch zur rechteu
Zeit, um mit uua zu essen: hoo modo praeposterae invitationis
odiosa commemoratio vitatur fe- liciter et rectius simul verba
explicantur : Hi xaXov rjxeiS. Sci- das habet: ds xaXov ' evxaipaS.
Recte, cjS xal Urbanitatem Agathonia ex his verbis
coguoscas licet. Sensus eat: Si alius, rei gratia huc profectu» es,
in posterum di f fer; idem enim et ego facere coactus eram heri,
cum te quaereiem, ad epulas ut‘lnvitarera, te nusquam
terrarum conspiciens. ovx olo S t ij 18 eir. Stallb. addito
verbo nullo f\Y edidit, quae vulgata lectio est , pro rf . Acute
Ruckertus: confirmare V lectionem videntur etiam libri i»»
qui plane omittunt verbum, quod fieri non potuisset, nisi v abes-
set, ut interire rf in sequente r posset. Vide quae annotata sunt
ad p. 9. dXXa Swxpdtij — &yeiS, Rogat propterea, quod
scit, eum semper cum Socrate esse, R iickert Vide ad p. 173. B.
quae annotata sunt. Ut illic ex epi- thetis, ita h. 1. ex Agathonis
interrogatione colligere licet, Aristodemum Socrati amicissimum
fuisse, xal lyv,l<prj fieradt pe- <pu pevoS, X, t. A.
Comma po- tu i mas post peraCfpetpoperoS , delevimus, quod in
omnibus edi* tionibus exstat, post i<prf , quo deleto sententiae
vigorem auctum habebis, et errorem Aristodemi descriptum vividius.
Sensus est : uud ich , sagte er sich mndre- hend, / — sehe nirgends
den So- crates mir folgen. Si qui snnt, qui post Hqtff
interpurfetionem flagiteut , /iiprjpacToS gratissimi severi osores
, non repugnabimus quidem: hoc certam est tameu, nostra
interpunctione lepidiorem Ari»todemi orationem fieri. Ce- teium
lineolam post pe%adtpe<po- ETMI10EI0N. 25
dst Jtvov. Kctliog y' , %<p?l , nouov <Sv ' «Aia srou Itiuv
ovzog ; — “Om6&bv ifiov &q n dgyu. alXa ticcuud^a xal avxbg
xov av eti]. — Ov axitpu, H<pr), itai, cpcivai 175 zbv 'Ayaftava , xal
tlga^BiS Saxffavtj; Ov 8’, rj 8’ os, 'AQiazvdrftis , 7ta(j
'Eov&tiaxov xaxaxllvov. peroS ponendam cnra?imns, nam
per aposiopeain xal iyco verba posita sunt. Dicturus nimirum'
Aristodemus erat: xal iyoo ijxco avxoS pera ScaxpdxovS , converso autem
ipsi inter loquendum, quoniam Socrates nusquam comparebat, prae stupore
lingua hae- sit* Paullo post animo resumto, ut orationem
interruptam expleret , xal iyco repetit ita : ehtov ovv , oxi. xal avxoS
//era 2co~ xpaxovS rjxoipi h e. : ich sagte nun, dass ich ja
anch gekouimen ware, ich rait Socrates* Male Stallb,, quem
Riickertus secutus est, xal avxoS verba arctius coniun- genda
censet atque convertenda : dass ich j a e b e n mit dem So- trates
gekommen ware. Ceterum aikxo-S pexa 2arxpaxovS h. 1. dicitur, ut
sexcenties alias v* c. in Xeuoph. H* Gr. 2. 2. 17. scriptum legitur:
psxaxavxa ypi$Tf npedfievxtjs is Aaxedatpova avxoxpdxcapfd exaxoS
avxoS. Numerus ordinalis, quem vocant, StvxEpoS nou additus est
nostro )oco , quod addito Socratis no- mine plane otiosus erat
atque inutilis. xXijSelS vit ixeivov . Facit
Aristodemus, quod facturum se esse indicaver.it p. 174. D. ooS iyoj
phv ovy opoXoyijdta dxXrjxoS ijxeiv dXXd vito do v xexXrj pkv
oS. xaXcoS y\ £<ptj, rtoitov dv * aXXa x. r. A. Octo
Bekkeri codd. yi omittunt; qnf qno sunt melioris notae, co
studiosiores editores in expungenda purticula fuerunt. Fi
particulam Platoni restituit doctissimus Stallb., quem Riickertus
secutus est, motus Uterqne constanti usu yi parti- culae in hac
dicendi formula apud Platonem. Lundat Stallb. ad h. 1.
Charmid. p. 156. A. xa- AcSff ye dv , ipr 8* iyoS , ir otior.
Hipp. M. iuit. xaXcoS ye dv — voplZoov. Lnchet. p. 192. B.
op-\ &<oS ye dv X iyajv. Theaet. p. 181 . , D. o
p$coS ye XeycjY. Lysid, p, 204. A. xaXtoSy, tjy 8*iyco f itoiovrxeS
, quibus adde si pla- cet exemplorum congeriem, quam addidit
Riickertus in edit. Symp, p. 17* Convertenda verba sunt: Bene
quidem, inquit, fa- ctam a te, sed abigentium est ille? xal
avtoS. Addito xal iu- dicatur, magnopere mirari etiam Agathonem (
aXXd nov edxtr OVXOS ;") absentiam Socratis, Mi- nus igitur
placet, quod in uno cod. Paris, legitur aAAa xal $avpd$a>, neqne
videre possum, cur id in textum receperint Astius et Reyuders. .
Ficinus habet . * quare ipse qnoque miror, nt eundem legisse
suspiceris < aXXd xal avxoS SabpaZ co-, quod cum correxisset ,
serior manna xal avxoS ponendo post Sav- paZa> f factum est
fortasse, ut 4 xal remaneret ante $avpd?,ca. ov dxllf>€l.
Futurum cum Cap. III. Ka\ 2 fiiv Scprj dnovltuv tov aalSa , T va
xaxa- xloito' aV.ov is uva tajv naiSav tjxuv dyyUkovta,
negatione iu interrogationibus ad- hiberi solet liaud raro pro im-
perativo, Potest adiuncta esse huic dicendi formulae indignatio-
liis* irae, clementiae notio, prout verba pronuntiaveris.
Servitutem clementem apnd Agathonem fuisse servis, verba docent p,
175» B. itccvTcoS icapaxi^ETt oxt av ftov - XrfOSe, iytstdctr ns
vuir MV ifpeSttjxy • d iyv ovSencdxoxs iirobj6a et q. sqq. Verba
con- vertenda sunt igitur nostri loci: Wil 1 s t du nicbt einmal
nachseheu, •agte er , habe Agatbon gesagt, and den Socrates hereinfiibren
? xrrl J?jukr x.t.\."E p£v Bastii cprrectio praeclara
scriptnrae Vul- gatae xa\ ifif, quam hodie nemo explicabilem
indicabit. Probatur his verbis , quod supra annota- vimus p. 22.,
ad evitandam ambiguitatem Graecos per- sonale pronomen omittere
solere In transitivorum verborum infi- nitivis, qui e dicendi
verbis peu- deant idemque, atque illa, sub- lectum habeant.
Efficitur autem hae loquendi norma h, 1. , ut puer Aristodemum
abluisse dica- tur, non vice versa puerum Ari- stodemus, quod
Graece audiret; xal leprj axorifieir ?ov Konda. Puerum li e. servum
quod attinet ; fitallb. toV itaidct videlicet, inquit, quem antea
compellaverat. Riickert. : 6 itaiS est h. 1. is 6errus , a quo
supra Aristodemum introduci vidimus. Neuter satis recte h. 1.
articuli vim rnlerprtUtar. 'O raif «t petius servus, cui pedum
lavanda- rum officium mandatum erat. SVa xax axioix o.
Modus optativus cum particulu finali couiuuctus satis demonstrat,
duo- ruteir non praesentis tempuris, sed praeteriti infinitivum
esse. Vide ud p/ 7. quae annotata sunt. Imperfecti participium
ha- bes p. 174. E. &•£oxal t ur (>£ iva xaXcdtxifji x. r. A.
In vett. editionibus scriptum exstat ira 7Cov xaxotxioixoy quod
nullo modo lcrri potest. Depravatiouia fontem felicissime Stallb.
inda- gavit. Cod. nimirum Flor., lit- tera a apud Stallb.
insignitus, 0 7 tov. habet ty a xaxaxeotxo. i r x
gJ t cor ysixor o»r npoSvpu). Vitruv. Arcli. libr* VI. 10.
7Cp6$vpa, inquit, Graeco dicuntur, quae sunt ante ianuam vestibula.
Addendum est, itpd- Svpcc non nisi privatarum aedium vestibula
esse, publicarum aedium vestibula TtponvXaia Graece vo- cari, Minus
apte igitur Schlcieriu. npdSvpor con vertit : Vorhof, quo verbo
npoTtvXaia indicantur. Narrationem quod attinet Aristodemi: Socrates
inter proficiscen- dum meditatus, cum prius itiucris, quam
cogitationum fiuem reperis— •et, ad vestibulum vicinae domus deverterat.
xapov xaXovvxoi. Ilacc est vulgata lectio. Codd. non pauci
xal 6ov habent, Eekk. ex optimorum auctoritate codicum edidit xen
or>j caiot patt«eini«na ot* SmxQcttTjs ovtos «vajjopjJtfas Iv xta xiov
yutovav ZQofrvQip tOtrjxe , xaftov xukovvxog ovx i&tte
tlsi&vtu. "Atoxov y' , s<pi], kiyug ' ovxovv nutes uvtov xul
(tri utprjGBis; Kal og 'iqirj tlittiv, MijSufica s, ukX iuts uvtov.
B suscepit !n Epliem. Litt. Ienens. Jul. 1852, N. 1SS.
censor Riik- kert. editionis : a Fragt es sicli, ob hier g er ad e
Red e odor abhan- £ i g o besscr sei , so ziemt die Jelztere mehr
darum , weil sie das i 11 den Vorder- und das iu den Ilintergruud
der Uuterhaltung Gebdrige schon abstuiend die das Gesprach der lJuuptpei*-
soueu unterbrecheude Meldung des Sclaven glcichsum episodisch
zuriickstcllt. Und gleichwie diese Form auch iu dem Uebrigeu her- vortritt
, indein 'kein H<pjj ein- fiilirt , so sprechen fur xa\ ov, aul'
welches wir schon durch in- nere Griinde hiugewiesen wer- deu (?) i
auch enlscliieden dio besteu llandschriiten , welcben llekker mit
Ilecht gefolgt ist. Dcnn auch das Einzige, woran cin Vertheidiger
des xdfiov sich konute halten wollen, das ovxoS bei ^LtDxpdcxrfS
vertragt sicli auch mit ungerader Rede : dass Socrates hier iu der Niihe
stehe.w llaec speciosius sunt, quam verius dis- putata. Quid, si
ipsa pueri verba scriptor exhibuit, ut, ad quae omnes convivae
aures ar- rexisse consentaneum est, eadem jm»e ceteris etiam
emineant? Non dispiciendum est autem, quid obstet, quominus
xa/iov scribatur, praesertim cum hac scriptura totius loci vigor
augea- tur incredibiliter. Iluc accedit, quod Agatbonis verba
atOTtov y\ &<pr} , Xkyttt et q. seqq. ipsis nuntii verbis
apprimo eoaveniant. Verba conrertenda sunt: Eiu anderer aber von
Aga- thon's Sclaven sei gekommen und habe berichtet: Socrates der
* steht beiseit am Hofraum des Nachbarn, und ich rief ilin
mehr- mals, aber er will nicbt heroin- kommen. ato*or
y, £<PV> XeyttS* Suut fortasse, qui scribi iubeant axoitov yk
xt, E<prj , XkyuS. Utrumque geuus dicendi in usu erat Graecis.
Iu formula axo- xov yk xi y l<pT), XkyuS, XkytiS verbum
transitivum est, ex ecquo xl pronomen exaptatur, cui aro- Xoy est
additum. Omisso t\ pronomiue atoxov adiectivum adverbii vices
obtinet, XLytii absolute pouitur ut nostratium sprechen; exempla si
quaeris huius usus, vide sis Indices. Ea- dem dicendi formula
explicatius perscripta audiret: axoitov y, 2<p V , Xuyov Xiyetf,
Felicissimo Si hleierm verba convertit : Wun- dorlicher Bericht!
habe Agathon gesagr. ovxovv xaXetS aifrov * xal fu)
a(pi/ <$iiS ; Vulgo male xotXel legitur, paoci r.odd. etiam
soloece exhibent u<pi]6yi pro aqtijOEiS* Ovxovv vocem quod
attinet, usu loquendi factam est, ut iu interrogatione non ovxow , qnod
ratio exigit, eed ovxovv scriberetur. Igitur interrogationi
conclusionem addi- tam habes, quae voluntatem iubentis certissimo
describit. Ceterum non possa- I fdos y&Q ti tovx' X%u‘
Ivioth dnoOtag , Znoi, 3v rvffl, itSTtjxtv. $u Si avxixa, cog fyw olpcu.
fir) ow nivtite, aAA’ lare. ’AkX ovxco %VV mas huius
dictionis nisi hac ra- tione assequi potestatem, ut con- vertamus:
Du rufst ilio aiso uud lasseat uicht ctwu von ihm ab. Mi/
particula quopiam non ea , quae revera fiunt, sed rei alicuius
nonnisi possibilitatem, veuia sit verbo, cogitatam negat, additis
nicht etwa verbis commode redditur. Recte Hermauuus ad Soph.
Aiae, v. 75. /at/ sic positum dubita- tivdm esse docuit. l$o?
yap xt tovx* Cave otiosum censeas x\ prono- men. Priscian. XVIII.
p. 1208. costro loco exemplo utitur, quo demonstret, Atticos
scriptores interdum x\ pronomen abundanter adhibuisse Iu Platon.
Hipp. M. V* 287. B. , quem locum Stallb. laudat, eandem enuntia-
tionem reperies verbo immutato nullo. Facit inprimis ad agno-
scendam xt additi potestatem Thuc. 1. 132. *ApyiXio? — Xvet x ds
inidxoXa? — vnovof/da? xt x oiovx ov TtposeitedraXSat x. r. X % h.
e. Argilius cum suspi- caretur, harum rerum aliquid imperatum esse et q
seqq. Adde Pl. Syrop. p. 191. A. fX<AY XI TOlOVtOY OpyUYpY
, olor vl dnvxoxopoi. p. 194. E. onoio? di xi? av roV oav
xavra id&pi/- daro. Gorg. 472 ,C. idxi pbv ovv ovxoS xt? tpoito
$ iXiyxov, ei? 6v xt olet nat aXXot noXXoi . Hom. II. 9. . 11.
xovxo xl /tot xaXXidxav M <ppedlv eldexat tlvat. Verba nostra
convertenda sunt: dat ist «o teiue Art; okoliIv , il <Joi Soxu,
(pavas ort ot av rv XV H.
e. d«- • istens interdum, ubicun- que locorum est, ibi
con- sistere solet. Quando iu- delinite loquuntur Graeci,
cum' verbo finito quietem significante, non quietis sed motus
uotiouem coniungere amant. Ut igitur de certo loco dictum supra est
Sdfij- 7<EY lv rcJ TCOV ytlXOYt&Y 7CpO- St Logo, ita nunc,
quoniam certus locus Aristodemi animo non obversatur, Znoi non Znx/
rectissime scribitur. Illud meliorum codd. auctoritnte confirmatur,
haec vul- gata lectio est, quae etiam rvxp habet pro rvxot. Ali.
ratio eat verborum c, I. p. 173. A, X po rov Se xeptrpexuv oxy rvxpipt
(«c.. xepirpixuv ) ubi posito rv- XOipi sc. xeptrpexuv, verbo mo-
tum significanti admugitur notio quietia. Adde Piat. Phaed. p. 113.
B. — ov hcA oi fivotxf s ano- OxdSparadvacpvSuSiv, ot iy av rvxarfi
rrjs yyS, quo loco ad Tvxatdtv supplendum est e prae- cedente verbo
finito participium motum in aliqnem locum sigivJA ficans ararpv
Purus. Aiioch. p. 365 C. artioxet 61 SioS :n — ti otfpypopai roSSe
rov <pu- roi xai ruv dyaSur, aetSti/S te xa l axvPtoS dxoixote
xeioo- pai Orproftevos, eis evids nat xruSa.la perafiaMuv. de
repi IX. p. 589. A. uste t^xeOSai oxy dv ixdvuv oxorepor dyp.
Ibid, VI. p. 492. C. qtepopivtjv nata (Sovv, y av ovro s <pepy.
prj ovv xivelxe, aAA’ iaxe avrd v. Valgo xivffte exhibetur,
quod Grammaticorum tov
'Aya&ava. ukX fjpccs, eo xaiStg, rovg aM.ovg £< Jtt « T8 ‘ Ttavtas
xccqcitI&stb S u ixv ffoviija&s , Ixudav t ig v/iiv fifj hpte
vtjxu' o iya ovSeikoxotb ixohjoa. vvv , praeceptis repugnat.
Aristodemo* autem cum supra dixisset aAA* idxe ccvxov, eadem verba
nimo repetit cuqj vi maiore, quod ser- vos Agathonis, dicto heri
audien- tes paratos adhuc ad vocandum Socratem animadvertebat.
Ce- terum e xtrnr verbo facili ne- gotio Socratis meditabundi
ima- ginem lingere tibi possis. Aft- reidScn nimirum dicitur,
quod ipsum se non movet. Ad Socra- tem adhibitum , hominem
osten- dit sine motu dantem atque re- rum externaruimoblitum,
qualem, descriptum legimus infra p. 220. C. cfr. p. 218. C. xal
eheov xtrt/daf aVxcrr, quae verba de eo dicuntor, qui sine motu
iacet atque somno quasi sepnltns. Adde Pl. de rep. I. p. 829. D.
xal iyoj aya6Se\s ctvrov einorxoS ravxa, fiovXo piros hi
Xkytir avxor ixirovr xal ditor x.x.X. Consentaneum est, Cephalum^
fi- nita oratione, rem, de qua dixis- set, secum reputantem, sine
motu sedisse, qua propter ixivow avxor Socrates ait. a
XX ovrct) XPV • v *d. 9 ,, ac annotata sunt p. 12. Addendum est h.
1., discrimen, quod ad p.* 178. C. inter XPV et cx ” stare
annotavimus , non dbique apud Platonem exemplis probari.
Reperiuntur enim loci, obi Sii pro XPV et vice versa XPV pro 6sl
adhibetor. Ne igitur Pro- dici sophistae instar nimia se- dulitate
usi esse videamur in in- dagando verborum discrimine: hoc
certissimum est: nusquam reperiri in una eademque enuntiatione verbnm
ntrumqne, quin alterum necessitatem ex- primat, alterum
inservientem ne- cessitati voluntatem denotet.' navtcoS it
apaxiSets. * IlapaxiSedSai dicitur de cibis et mensis, ut Lat.
apponere monente Stallbaumio in annot. ad Piat. Pol. p. 854. B. In
ali- quot codd. reperitur xovS aXXovS idxiaxe ndvxaS xal
itapaxi$ixc % * quod, Thierschio, Reyudeisio, Ruckerto, probatur.
Male. Nihil enim languidius xovt aXXovf — ndvxaS verbis }
correxerunt autem olim ita, qui de narxoaS vocis explicatione
desperarent. IJdrxaiS 9 inquit Riickerlos, habet, quod offendat.
Quid enim sibi vult ly 1. omnino, iiberhaupt? Cogitatione arctius
couiungendum est izarxwS cum oxi ar fiov- Xv6$£ f ut respondeat
nostratium; Thut ganz, wie ibr wcllt, setxt vdlJig vor, V.U3 euch
beliebt. iieeiddv xi s vp.tr pif iipedxtjxy . Satis
colligitur e lectiouis varietate, doctos homines iam antiquitus do
huius loci explicatione admodum du- bitavisse. Vix
commemorandum est vpir , quod in aliquot codd. reperitur pro vpir:
gravior va- rietas est in verbo i<pEdxt}xy. Pauci sed optimae
notae codd. iq>idtrjxei exhibent, tres atpe- 6xtfX7f, unus
itpetdxijxu , alius itpidtrpiE commendant. Stallb. convertenda
verba censet; quum nemo vobis praepositus sit, id quod ego
nunquam feci, In Scliieierm, conversione 30
ijaatqnoz ovv vofitgovxis xal l/ii v<p vficov «fxX fjo9ai ixl
dtZ- C xvov, *«l rovgSs rovg u/J.ovg Qtgaxeutts, iva viiag
httuvaftev. Mtxu xavxa iqyrj oepcic; (iiv dunvtlv, rov di ZcoxQocnj ovx
slgdvau xov ovv 'Aya&ava ita/j.uxiq xilivetv aaaxlii^ttOdM xov
ZtoxQtxit] , X di ovx iav. legitor p. 889.; trogt aof, was
ihr wollt, wenn euch doch Niemand Befehl er- thcilt, was ich noch n
i e • mnis g e t h a n habe. Riicker- tus verba convertit :
Apponito quaecu nque vultis, quam nemo vobis est praeposi-
tus. Ficinus , cuius maxime conversio probabilis: Ceterum vos, o
pueri, aliis epulas afferte, et, quodcunque lubet, apponite: vobis
si quidem nullus praesidet. Sed nmn credibile est, herum, qui
revera neminem servis suis praeposuerit, dixisse: si qui- dem nemo
vobis praesi- det? Plato scripsit fortasse iitt i, 'r av, x\S i '
ptv MV t*P E ’ tSrjjxp h. e. nam, pueri, aliquis vobis ne sit
praepo- situs. Atque ne cui maior videatur huius s'cripturae
audacia: scriptum exstat in omnibus codicibns p. 174. D. itpo odov,
ubi manifestum est, Platonem vtpo 6 xov exhibuisse. Ceterum pro
ppdtii cum vi ponitur h. 1. r\S — jJ7j ita, ut r is per euphenismum
dicatur. Sententia est: diros aliquis homo vobis ne sit praepositus. vvv
ovv vopi£ovteS seqq. Laborat hic locus ex in- terpunctione mala,
quam ut ce- teri editores, ita huius libri ia- terpres celeb.
Schleierm. immu- tatam retinuit: Denkt also, auch ich wiire von
euch tum Gastmahl geladen, so wie (?) die Andern, uud
bedient uus so. Commate post xovS aXXovS deleto et posl ini Selnvcv
posito sententia verborum haec est : nunc igitur me quoque ad coensm
vocatum exi- stimantes , m e et ceteros , voa ut laudare possimus,
curate. Ac ne cui mira videatur ijti prono- minis omissio, dicturus
Agatho erat: vvv ovv vofiigovxsS xal ipk v <p vpavV%KexXrj6$ai
ini Setnvov Sepanewxe sc. ijifc Sed quonium non tam se, quam
convivas servis commendaturus erat, ea dicendi ligurii utebatur,
quae omisso ipi pronomine in- prirois convivas curandos osten- det
et. Haud dissimilis est nostro loco Piat, Pol. I. p. 329. D. xal
iyoo fiovXupEvoS Exi Xi~ yeiv avx 6 v ixivow xal tutov x. x. X.£ 61
ovx iav. Bekk. ex aliquot codd. d intextum recepit, qua lectione
oppositionis ratio turbatur, vid, Malth. Gramm. pl. f. 536. p.
1054. annot. Ut hoc, ita t spernendum est, quod non recepisse in
textam frustra Bekkerum piguit. Equidem Ru- ckerti iudicio
subscribo, qui in aunotatione ad h. 1,; Egit, in- quit, de hoc
ignoto nominativo pron. pers, Buttm. Gr. pl. I. p. 291. T. II. p.
413. seqq. al- latis testimoniis grammaticorum, quibus id quidem
edicitur, ut vix liceat dubitare, quin exstite- rit ea forma apud
Atticos scrl- fytiw ovv avtov ov nokvv xqovo v, cag da&n , HuccqI-
ipctvtcc , dlka (iah6xa 8(pa$ peOovv dHitvovvtag* xov ovv 'jiyafravcc,
tvy%ccvuv yccQ £<fyarov xazaxei[iBvov t (io- voVy sdtvQ , %(pij
q)uvcu> ZaxQccreg , 7tag ips xatdxBuJo, tvu xal tov fSotpov
[ajtxofuvog tSov ] c#oAav<fo, o tfot D ptores, Ternra nt
recipere liceat alio loco, ubi codd. desit auctoritas, non
ef- ficitur. Quare cum in tot scriptis Platonis ne uno quidem
loco, quod sciam , ullo in codice haec forma occurrat, haud scio,
an recte inde colligatur, ab hoc certe scriptore eam prorsus alie-
nam esse. Ad verba izoWaxiS xeXtvetv annotatum est ia Sym- posii
ediiione Wolfiana Lips. 1828, p. 13.2 TtoXXdxtf xeXevur xnuss vom
bJossen Wollcn ge- nommen werden , wie das Fol- gende zeigt. Male,
Sensas est: Agathoa habe wirklich oftcr den Befehl gegeben , den
Socrates herbei zu scbaifen , er aber habe es nicht
gestottet. xov ovv’AydS<avct, rvy- Xceveiv ydp x. r. A.
Haud raro apud Graecos scriptores ea pars orationis*, quae caussam
continet alicuius rei, ei orationis parti praefigitur, qua res ipsa
continetur. Huius usus exempla ai quaeris, adi Mattii. Gramm. pl,
$. 615. p. 1242. Exemplo est etiam hic Jocus, quo prius commemoratum est,
cur Agatho Socratem vocaverit, quam id ipsum dictum sit, Agathonem ad
se Socratem vocasse. Nollem tamen huius loquendi usus severior
ar- t biter exstitisset Riickertus,* qui ad h. 1. haec annotat: c
Quod nemo, cui vehementiorem dederit natura animum, non, ut
ego opi* nor, experitur, scribendo exprimere omnes verentur,
Graeci, quorum nondum regulis esset adscriptas stilus, licere sibi
putabant, nt inchoatae sententiae aliam insererent mediam , qua
illam vel explicarent vel proba- rent priusquam totam legisset
audivissetqne, ad quem dirigere- tur. Quamquam apud Herodotum, apud
quem exsurgens prosa ora- tio nullodum freno tenetur, fre- quentior
hic usus , quam apud seriores prosarios scriptores. » Quem, quaeso,
nostratium offen- det Platonicorum verborum con- versio haec : •
Agathon nun denn zufal liger Weise habe et allein am letzten Tische
seinea Platz gehabt — hatte gerufen: Hierher , o Socrates u. s. w
. Hdxatov xat OLxtiptv ov 9 pQYOV, Interpunctionem ponen- dam
curavimus post xatocxttps.- yoy, ut, qui ultimae mensae ac- cubuisse
dicitur, idem significantius* solus fuisse perhibeatur. Festis diebus
pluribus mensis utebantur Graeci, singulis autem non nisi ties
convivae accumbere solebant. Hinc nomen tricli- nium
ortum. Iva. xal tov 6o<pov [aitto pevoS Oov] aito - A pcv
6ao, Ia paucis sed melioris notae codd. v, c. in Bodl. omit- tuntur
verba ctittoptvds 6ov , quibus negari nequit, orationem paullo
rigidiorem fieri atque in- comiorem. Nam duobus geni- jrpog&frij
totg jrpoO-upoig. djjAov yap ott tvpsg auro KKt i^Etg • ou.yap «v
nQoaxiattjs. Kal rov EcJXQiaij xa&t&6&at xal ilitslv, on Ev
uv fyoi, tpavox, m ’Aya- &cov, tl xowvtov rfij rj Gorpla, togr’ bt
rov nk^oiortoov lis tw xivwtQov quv •fjfibv, lav ciTtzojju&cc
akh)Xav, tivis divertas relationis inita positis facile fiet
i possit» ut verba falso construantur: tov do<pov
dntdpEvoS dov ano • Xavdoo. Omuia bene haberent, ai scriptum
exstaret: tva anxo- pevoS 6ov tov dotpov ano- Xavdco, o doi
nposidxy x. r. A. Videlicet Agatho dnxEdSai xivoS tropico sensu h.
e. de sedis vi- cinitate intelligeret , Socrates autem verbum
premeret pro more suo satis festive, atque de con- tactu materiali
intelligeret. For- tasse anxopevoS dov verba e Socratis responso
huc translata sunt , atque in sede minus apta posita. Uncis eadem
compegi- mus, ut quibus deletis Agathouis sententia plane non
mntetur, et flumen orationis minus retarde- tur. — Verba
convertenda sunt: Hierher, Socrates, zu mir lege dich nieder,
damit ich zugleich der W e i • -heit froh werde, welche vor dem
Hofr&um ‘der N a ch b a rs chaf t dir bei- kam. Iam quo
sapientiae lau- dem in Agathonem converteret, Socrates posito pro
xaxaxEidSai napct xiv a verbo dnrsd^ai ri- vos , respondit, ut
Fiemus qui- dem verba convertit: Bene se res nostrae
haberent, Agatho a si sapientia talis esset, ut in va- cuum hominem
ex pleniore ipso contactu proflueret, quemadmodum «qua ex pleno calice
io vacuum per lanam influens. Si enim sapientia ita se habet,
permolli facio, quod apud te se* dto, repleri quippe abs tc uber-
rima et praeclara sapientia puto. oti yap npo anedxyS. Sensus
est; non enim ah eo investigando abstinuis- ses prius, quam id
repe- ris se 3 .^ Supplendum igitur est: y EvpeS avxo , non ut
Stall- baumio visum. est, ei py EvpES avxo . Negari nequit,
interdum npo praepositionem comt veibis consociatam temporis
ratio- nem eum indicare, qua aliquid prius fiat, quam aliud
quid evenerit, cfr. Piat. Gorg. p. 454. C. onep yap Xiyco y
tov k%yS Ivixa nspaiysGSat tov \6yov i pando, ov dov ZvExa y aX A*
Zva py ZSiZojptSa vnovoovvxeS npo apnaZeiv dXX.yX.cov td
Xtyopeya x. r. A. Possis hoc modo explicare etiam notissimum versum
Hom. II. a, $. noXXds A* ixpSipovS iftvxaS dtdi npotaipev
?}poocov , quo loco npoidnxeiv significet aliquem
prius, quam exigat na- tura, in Orcum demittere, vali- dum
florentemque aetate necare. Vides, quam bene huic notioni conveniat
Z(p$ipoS epitheton, quod proprie ad ypcooov refe- rendum est. Adde
II. XI. , 55. f noXXaS ltp$ipovS xe<paX.aS a£6t vpoidipeir-
Priore versu usos es,t Luciun. in epigr. 24» Anthol. Gr,
lacobs. T, II, p. 25» medicis :w $ &SMQ zi Iv zaig xvh!-iv
&8 g>q zoi (5«? zov IqLov Qtov lx ttjs irbjQSiStsQas eis tfjv
xtvarsQav. d yaQ ovzcog fyu xal tj Gotpla, nollou ziuiofiai r rjv xaQ«
Coi xazct- E X/UGiv’ olfiat, yaQ fie naga Gov noli fjs xal xabjg
Go~ tpiag nXrjQa&rjGEG&ai. rj fitv yaQ ifiri tpavltj ztg av
illudens adeo festive, ut mihi non obtemperem, quin totum
epi- gramma hic perscribam: 9 Iijtrjp xi i i pol xov lov
tplXov v\6v IrCEjnpEV, coite pa$elv nap' i pol xccvxa x d
ypapparixd. c oS Sfc to pijviv aei8e noti aXy&a pvpi
HSrjxev lyvco , xal xo xpitov xoi68 9 axoXovSov Inoi , noXXai
6 * ItpSipovi ipv- X a S & 'i 6 i n potarfi ev , ovnhi piv
nipnei npoi pe paSrjdopevov. aXXa p idcjv 6 narrjpj 2ol plv
Xapiij einev, hraipe • avxap 6 notii nap e pol xavxct paSeiv
dvvarai • xalyap iyoo noXXai rpvxdi didi npoYantaj xal
npoi xovt ovdev ypap- patixov 8iopai . e ii xov xev ojxepov.
Hano Wolfii coniecturam nonnullis co- dicibus probatam editores
rece- perunt ad unum omnes excepto Itiickerto, qui eli xo
xevcoxepov retinuit, annotans : Platonem non de homine, sed de
hominis mente cogitasse , ut eli xo x % ifpGov esset id, quod
inanius est in alterutro nostrum Artificiosior est quam verior
haec explicandi ratio, qua nemo non videt nativam orationis
pulcri- tudinem corrumpi» 8ia xov ipiov fi io v. Horum
verborum explicatio recta Geelio debetur, qui haec anno- tat in
Bibi. Crit, Nov. T. H. p, 274.: a 8ocratcs filum laneum significat»
Nam verum hoc eat, quum duo pocula sibi proximo adiunguntur , quorum
alterum aqua repletum sit, alterum va- cuum, ac filum laneum
made- factum contiguis horum margi- nibus ita impouitur, ut pars
im- mergatur aquae, pars in vacuum fundum immittatur, fore, ut
ali- quid liquoris tanquam per cana- lem transeat. Hic lusus
institui non potest nisi cum poculis» Hinc apta eius mentio inter
convivas. Eundem lusum scriptor
noster in animo habuisse videtur Menon, p. 70. B. J fl Mivcov t npd
xov plv QextaXbl evduxipot jjtiav iv xoii n E7iXv6i xal i$av-
pagovxo icp * \nnixy xe ?cal nXovxcp , vvv 81, coi ipol Soxei, xal
ini docpia. — iv$d8e 8e 9 co tplXe Mivooy , xo ivavxioy
nepiidrrjxev • doin e p avxpoS xts xiji dotplai yiyove , xal xiv 8vv
evei ixtdov8e tgov xoncov nap 9 vpai oixedSai tj 6o<pia.
X 7fv napd 6ol xataxXi - <$tv. Pro xaxaxXi6ii alio nomino
scriptor usus esset, eoque quidem a xaxatxeidSai verbo derivato, si
id in liogua Graeca exstitisset» Comparata enim nostra verba sunt
ad Agathonis adhortationem nap 9 ipe xataxeido , quae, quo- niam
contrario seusu Socrates % l tYt] xctl ,
tjg xl 9 ovaQ ovda' t] de <Srj X auTtQti *£ y.cd jtoXXrjv
laldodiv %oi>o«, rj ye naga dov viov ovtrog ovtcj GepodQU i^tXaiupe
xcu exepuvtjg iyeveto TtQtonv Iv (i£.qtxhH tcSv 'EXXtjvav icliov rj
TQigfivgioig. 'rfctdTrjs li, a<pq, m ZaxQtnes, 6 'Aya%av. dXXcc
ravta fitv xul dXiyov vcStiqov diadixadofie&a lyio ts xai 6v
xsqi rrjs dcxpiag dixadrtj %Qtxi(itvoi rep Aiovvdta • vvv 17C <5 e
xqos to dtlnvov ngoxa xgizov. ntinc cxliibet, ippiitr/i
vocator putillo infra p. 175« E. oluat ydp pe itapa dov
— nXtf pcaSy <fed$ ai* Scri- ptum exspectaveris ex lege gram-
matica, de qua supra dictum est p. 22. olpai nXijpcD^yded^ai 'itapa.
dov. Interdum tamen ad- ditur personale pronomen oppo- sitionis
gratia , quae nostro loco manifesta reperitur. Socrates enim ad
Agathonis adhortationem respiciens, quae p, 175. D. le- gitur,
dicturas erat: ut ego a tc, non tu a me accipias ad- inirabileni
quandam sapientiae abundantiam, cfr. Symp. p. 175. fi. xov ovv
*Ayd5a>va icoWiimS xeXeveiv peta7t£jJipa6Saz xov 2(a>xpdxy,
'i 8 l ovx iav, Adde p. 220. E. fin. avxoS izpoSvpo- xepoi iyivov
xcov dxpaxyydov iph Xafielv y davxov, qoo loco avxoS pro davxov
scribi etiam praecedens avtoS non pa- titor. p. 223. B. xov plv
ovv 3 Epv&ipaxov —o *Apidxo- ftyuoS oixed^ai diciovxaS ,
e Ztcvqv Aafieiv xoii xaxadapSeiY x. r. A. 6oq>laS.
Wolfium audi ad hoc verbum laudantem Sydenh. an- notationem: Den
Ausdruck docpla braucht Platon sehr oft, und in »wei verschiedenen
allgemeinen. Bedeutungen , lOTOn die eino znr pliilosopbischen Sprache
ge— hnrtj und da bedeutet docpla dio Wissenschaft von der Natur
und den ersten Grundursachen der Dinge. Io der andern
gemeinera heisst es iede Vortrefllichkeit in irgend einer
besonderen Wisaen- schaft oder Kunat, irgend eia vorziigliches
Talent, Kenntnisa, Geschicklichkeit, wie es hier vom Agathon dem
Dichter gesagt wird. S* Piat. Theag. vom herein und Arist. Eth. ad
Nicom. VI* 7* iv papxvdi xcov *EWy- YcoY.y h, e. coram
specta- toribus. Satis nota est haec signikcalio iv praepositionis,
quae unde orta sit , facile intelligi- tur. Ut Latini dicunt in
oculis versari, esse in con- spectu alicuius, ita etiam Grae- cos
arbitror primitus dixisse: iv oppadi papxvpoov, deinde cogi- tasse
tontumraodo ita, scripsisse autem iv papxvdiv . Sic reperiea
sexcenties iv orjpoo, iv dixadxai iv 3 eoiS , alia* 7tep\ xyS
docpla?. Delevi- mus comma , qnod post docpla? in omnibus
editionibus reperitur, non ut verba arctius coniungan- tur nepl
trjS docpla? dixadxy Xpcopevoi diovvdu), sed ut XP°^~ pevoi 8. d.
ad praecedens 8ia8i- xadopeSa pertinere clarius in- Cap.
IV. Mera zctvra, Sq>t), xaraxhvlvrog tov EaxQaroyg xul
HeinvrjGavrog xul xav aMcov, GjtovSdg te G<pug nocfoaG&at, xul
aGuvtug tov &tov, xul ralla tu vo- ptgofiEva, TQtnsGftai XQog tov
Ttorov- Tov ovv ITav- Cuvlav £tpij loyov xoiovrov tivbg xuraQxsiv. Eltv }
uv- dicetar. Tlepl rr/S dotplaf autem verba explicando xavxa
prono- mini inserviant* Sensas est .* Hieriiber wollen wir nach
einer kleinen Weile entscheiden, ich tmd du, narolich iiber die
Weisheit, nnd Dionysos soli Ricbter sein. Continetur his verbis
festiva adhortatio ad bibendam , quod quo fiat iucundius, rerum
seria- rum, curae Bacchi indicio subii- ciendae esse
censentor» xai x 66v aXXav ac. d«- 7tV7]6avTG)V , nam ad
alterum participium xaxaxXtvkvxoS haec verba non referenda sunt.
Habet Ficinus; Post haec, inquit Aristodemus, Socrate simul et
aliis discumbentibus, libare invicem et degustare vina
sacrificantium ritu. xal xaXXa x a vopiZo- fjLBva .
Magna est horum ver- borum difficultas. Sive spectas structuram ,
nescias , quid id sit, ad quod verba referas xal xaXXa tol
vojiiZopEva , sive ad significatum animum advertis, voluntatem scriptoris
explicata diffi- cillimam reperias. Astius scri- bendum coniecit
Marce xa vopi- gopsva. Censor in Ephem» Lit- tcr. Ien, Iuli 1832.
N. 52. xal &6avxaS xor $edv xa YOjj.iZ6jj.Eva commendat.
Audacias uterque, ut videtur. Stallb. absolute po- sita verba
ceoset hoc sensu: et quae alia suat usitata. Non male. Melius
Riickertus participium aCavxaS ad accusa- tivum utrumque pertinere
con- tendit, nt convivae et hymnum in deum et quae praeterea
cani soleant, cecinisse di- cantur. Restat, ut explicemus, quid sit
id , quod praeter hymnum in deum cecinisse convivae perhi- bentur.
Pro adsiv alind verbum ponitur in Sympos. Xenoph. II, 1. G oS 6’
dep%peS?j(jav ai xpa - xtEZai xal idTCeitjavxo xal in aiavitiar,
kpxexai ns h. x . A. Adde Athen., qui ad no- strum locum respexit
V. 7. p. 214. &S7tEp xal nXdxoDv <pvXa66Et ieaxd x 6
dvjixodiov pexa ydp xo bmtvrj6ca tfitovSdf xk cprj6i itoirjtiui xal
xov Seov xaicovi- 6avx aS xois vopiZojikvoiS yk - padiv. Colligi ex
his locis pot- est , verba xal xaXXa xa voju- Zopeva addita esse a
scriptore, ut a8eiv vocis simplicitatem ex- plerent atque notionem
efficerent itaiGoviZEiv verbi. Paullo infra legitur p. 177. A.
aXXoiS pkv Xi6i Segov vjjvovf xal 7tutu>vaS tivat X. T, A., ad
quae verba schol. haec annotat: xaiavaS * tj xovS XEyojikvovS
7taidvaS f vjjvovS eis UxoXXojva iirl xa- 3
* SQtg, <puvcu, riva tQoitov
qu<Stu xiofiefra ; iya jisv ovv Xtya vfiiv, otl ra ovci navv %aXeitas
£z a vito tov ^i>£S izotov, xal deocca dvcaln>xijs tivog, ot(iai de
xal B vfimv zoiig noXXovg. xaQrjte yccQ yfitg. axomtO&e ovv.
ranavdei Xoi/tov’ y Tlomjora tdv tcov Sediv iatpov * rj
nauo- vaS t coi vvv, cJSaS ini evtvxip xal vlxy, 8id tov gj, iB,
ov xal nauovl^Eiv. Est in hoc scholio , alienam manam quod
prodat, hoc tara^n certum esse reor, naiGovigeiv significare et
hymnum in laudem Apol- linis aliusve dei canere, et carmen canere
ini £vtv~ Xia xal vixy. cfr. Xenoph, Hell. IV* 7. Bdetder 6
$eof xal 61 jJ.lv Aaxedaijiovioiy ap- ZapivGOV toov ano
dajiotiaS, navtsS vjuvrjdoev tov nepl tov IlodEidco naiava. Alterum
ver- his expressum est adavtaS tov Seov, alterum in verbis
contine- tur xal taXXa ta vopi^djiEra. In conviviis igitur primam
libatio fiebat poculis , ut Schol. lluhnk. habet, tribus:
ixipvdovto yap iv avtcdS ( tais dvvov- diaiS') xpatypeZ tpeiS * xal
tov plv npGDtov Jids 9 OXvjiniov xal Segov ’OXvjtni(ov iXeyov
• tov 51 Sevtspov 'Hpcooov' tov 61 tpitov 2a)t?jpo£.
Libatione oblata illud facere solebant, quod naUkJvL2,£iv vocatur.
Hoc rite per- acto vino se invitabant» tpinedSai npoS tov
notov . Praecedente tempore aoristo infinitivas imperfecti positus est, ut
esset, quo possent momentaneae, quas vocamus, actiones , a duraturis
discerni» Tphcsd&ai enim npoS notov ipsam bibendi actionem
exprimit, quae ad multam usque noctem extenditur. Ceterum
articulus additas est, ut certa quaedam potatio, ad quam convivas
poeta invitaverat , denotetur. bIev , av8p£S, (parat.
Schol. ad Politic. annotat: eJbv ay£ 5rj' rj dvyxatdSedtS jikv tcov
ElprjfiivGQVj 6wa<p?) 6'e npos ta piWovta , rj ava<panrt]jia
ofioiov tov aWa. Utnntur hac voce ii, qui aliis facile aliquid concedunt,
quo facilius possent, illis pacatis, quid ipsi sentiant, aperire»
Iam qui assentituc, is habeat necesse est, cui assentia- tur»
Igitur dicta alicuius prae- cedant necesse est elsv voci; quae
quoniam non comparent, supplenda sunt. Videtnr autem Agatho dixisse
: aWa tpenGQjieSa vvv npoS tov notov , quae ad- hortatio Agathonis
.facile eruitur e verbis dcpaS tpinedSai npoS tov notov. Agathonis
dictum Pausanias cum audisset , bene hoc quidem, inquit, o viri,
hoc dictum ab Agathone, - sed qua ratione bibemus suavissime?
Ut nostro loco, ita etiam in Phaedon» p. 117. A» supplemento
quodam opus est ante eiev. Verba haec sunt : xal 6 nais iHeASojv
xal dvyvov xpuvor diarptyaS yxev dyajv tov jiiXXovta dcodeiv
td epappaxov , iv xvXixi epipovta tEtpijifj&vov. I8z>v 61 d
2?coxpa- tyS tov avSpcjnov elev f Utprj, d> f SeXrtdte , dv yap
rovrojv inidtlj/icov • ti xpy notEiv Patet, hominem cum poculum
afferret, virus a se parati vim laudasse ita , ut eius haustui
celerrimam mortem adseriberet. Respondit tlvt tQoTtcp kv c5g
QaCta xtvoiusv. 'tov ovv 'AqiGzo- tpavrj ihttlv ' Tovzo fiiinoi ev Ityus
, ca FlavGavla , zo xavxl ZQOTtcp mxQaGMvdGaG&ai qccGuovijv uva zijs
Jto Oecus- sc u\ yag avzo$ Eifii tcov z&es
@E(icaizc0/iEvav. Socrates: Gnt, o Bester, das xnasst da ja wissen.
Was muss ich non thua? vide quae annotata sunt ad p. 204. C. cap.
XXIV. init, . fi a 6 x a itio /ie$ a. Haec est
optimorum codd. lectio, quam in textum receperunt Bekk. , Stallb.,
alii. Vulgo 7/8i6ra ntoo- fie$a exhibetur. Bene Riickertus od h. 1,
Futurum, inquibj propter- ea h. 1. praeferendam est, quod non, quid
debeat neri, Pausanias rogat, sed quomodo, quod futu- rum sit ,
fieri possit commodis- sime. Indicativum habes etiam infra p. 21 4.
A. tov 6’ ’Epv%l- /iaxov , Uc 5? ovv f cpavaij <J * A7oafiid8r\
, Koiovfiiv ; ovtcof ovte ti Xeyofiev ini tf/ xvXixt ovt indSofiev
, » a\\* atexv doSrtep ol 8n}>d)vtES itiofie^a ; Ceterum Schol.
ad h. 1. fiadta r 6 ?j diota ivtavSa dTjpalvet, quae verba laudo,
nt facilius in- telligatur, unde vulgata lectio rjdidta
fluxerit* lydo fi sv ovv \eyao. Pro- prie dicendum erat:
Xiyco fiev tjjjIv — olfiet i 6i. De addita ovv particula , qua Jliv
et 66 particularum positara excusatur, qnaeque minus sibi respondentia
orationis membra, quoad eius fieri potest, inter se conciliat, vide
quae annotata sunt ad p. 22. vfi&v tov S noWovS sc.
S£id^ai dvaipvxyZ* Prorsus eo- dem modo cap. IV* initio neti t6jv
dWoov positum reperies. Laudat Stallb. ad h. 1. V). Apol* Socr, p.
£5. E. tavra iyco doi ndSoficn , oj Ml\r}te f olfica 81 ovde
aX\ov dySpooitcov ovdiva ac. iteidedSai Coi. Eutyphr. p. S. E. a)
Wa Cv re vara vovv dya- viei rr)v 8lxr\v , olfiat 81 xal ifik tijv
i/irjv ac. dycov induat. 7ta padxeva dad ^ai.Belk., quem
Riickertus secutus est , e codd. non paucis in textum re- cepit
itapadxevdB,ed^ai. Recte fortasse, quamquam etiam aoristi
infinitivus habet, quo se commen- det. Ceterum ne quis forte seri-
, •bendum censeat itapadxevada- d$at 8eiv atque cum Riickerto
convertcudum : Hoc recte dicis, omni modo esso parandam
commoditatem : Aristophanis vo- luntas hacc est: Das erachtest
du in der That ganz recht fiir nothwendig , dass man namlich
sich auf allc Wcise das Trinken angenehm zu machen suche, Ni- mirum
in huiusmodi enuntiatis verba Xeyeiv, fjyeidSai, Soxelv, dB,iovv,
vo/ii^etv al. significant: aequum ceosere , suadere alieni,
necessarium putare, vid. Ilcind* ad Piat. Prot. p* 346, Stallb. ad
Phaed. p. 95. B« et ad Polit. VI. p, 504. E., ubi laudat Ilom. II.
IX. 626. ov yap fiot 8oxiei j,iv$oio teXevtrj rySs y 68 (y
npaviedSat, xal yap avtoS. Valgo le- gitur xal yap xal avtoS.
Bodl. uliique codd. non paoci alterum tcai omittunt, omiserunt
Bekk. Stallb. alii. Ac Stallb. qoidem, Videtur, iuquit, 7tal
additum esse ab iis, qui nat yap non solum 'AxoviSavra ovv ttvrav
£<pij 'Ego^liiaxov rov 'Axovfit- vov, *H xafaos, tpavai , ilyftt. xal
t'n hos Siofiai vfiav axoveai, Xcog fjrei xgog r 6 t§§&09ca ittvsiv
’Aya- C 9av; OvSapas, <pavai, ovd’ ccvtds tooatiat.
"Egfiaiov av tb) rifitv, q 6’ os, »s htxs, i(ioi rtjtai
'Agiaxodqfuo 0ten!<n, sed etiam nam et, nam etiam significare
ignorarent* Non repugnandam est co- dicum auctoritati, minus tamen
Stallbaumii sententia placet exi- stimantis xal yap h* 1. esse nam
et. Id nimirum si expri- mere voluisset Plato, scripsisset, opinor,
tuxi yap iyco el/n, uti scriptum exstat apud Homerum lliad.IV, 58.
xal yap iyoo tlfu h. e., denn auch ich biu eine Gottin. Nostro loco
malim xai putare expletivum , cuius exemplum infra habes p. 198.
C. xal yap pe ropyiov 6 XoyoS drepipyyjdxev , ofere x. x. A.
Eodem modo interpretor verba Pl. Pol. V. p. 468* D. ’JAXct pijv xal
xa$* r/ Oprjpov xolS xotoisde dlxaiov xtpdv tcjv yLcov 0601 ayaSoi
. xal yap "OpilpoS x . r. A., quo loco, quo- niam praecedit
Homeri comme- moratio, xal yap^OpjjpoS verba significant: nam
Homerus. fiefi anxi6 pkv Conve- nit perfecti temporis
participium cum praecedente Pausaniae dicto: tcolyv ^aAfTrooS*
Ex& vito xov tzotov. Beftanxi6pevodv verbi significatum
explicat Iacobs* ad Eueni Epigr. XV* v. 6., ubi legitur :
ftaitxiZei d’ vrtvcp yeixovi tgj Savaxo ) . tt Clem. Alex. Paed,
II. p. 1 82. 29. , V7CO p&ijs (5a - TlTlB,6ptVOS tlSVTZYOY.
fia7CTi<>£- (5$at enim et ii dicuutur, qui se largius
invitarunt vino.* Lu- cian. a Iacobsio laudatus habet T.
III. p. 8t. 41. xaptjfiapovYTi xal fteftanti6pivcp loixev . Apud
Plautum Ps. V, 2, 7* reperitar: madide madere* xal Exi IvoV*
Ficinus in conversione exhibet: Probe dici- tis , atque hoc insuper
a vobis audire desidero. Rectius Schleier- znach. : Nur von e in em
nuter euch xnochte ich noch horen, wie er bei Kraften ist zura
trin- ken. Ceterum idveiv hoc loco idem videtur esse atque tcoXvv
niveiv olvov , quod paullo infra positum reperitur; respondet igi-
tur nostratium zecheo* " E ppatov dv eZrj yj piv — ei
vpets — yvv aTcei- prjxaxe . Ein unverhoflter Ge- winn wiire es uns
, wenn ihr, die tapfersten Zecher, dieses Mal das Trinken im Ernst
aufgae- bet. Nescit nimirum Eryximachus, utrum ioci caussa, au
serio Agatho ante locatus sit. Indicat autem illatus post optativum
cum el part. coniunctum indicativus , de obiectira alicuius rei
veritate agi, quam verbis exprimere so- lemus: im Ernste, wirklich,
in Wahrheit. Exempla si requiris huius structurae, vide Stallb.
ad Apol. Socr. c. 12, annotationem. Adde Symp. p. 177* D. el
ovv Zwdoxei xal vpiv , ykvoix dv i)piv iv A oyoiS IxavtJ Siaxptftif
Apol. S. p. 35. A. ei ovr xjpcHv ol Soxovvxe? 6ia(p&peiy ehe
tiocpLqi etx8 avdput ei'xe dAAp xal &al8pa xal tolgde, ei Vfiets ot
6vv'm<&taxoi it Lieiv vvv diieiQr\xctxe' ijfiei 'g (ilv yag dei
advvaroi. StaxQttttj 8’ lt,aiQC3 Xoyov ' Uavog y«(J xal dp.rpuxtQa, agt
i^ccQ- xetisi avrta qxoxeq av itouofiev. ineidrj ovv fioi doxei
ovSeig rmv itaQovxcov itQodvnag %%eiv xgog ro itokvv tfnviovv
(Sorpiit roiovroi S6ov- rat, al6xpoy av sfrf. b, e. Wenn nun die
anter ench , welche fiir weise, tapfer oder soust tugend- begabt
gehalten werden , wirk- lich s o sich zeigen sollten , so ware daa
aller Verachtnng werth. iB,aipw Xoyov, Vulgo i^cdpoj rov
Xoyov legitur. Ar- ticulum plurimi codd. omittunt, quem ut minus
desideremus, exempla faciunt Phaedr. p. 242. B., de Rep, VI. p. 492.
E. alia, et similium locutionum analogia. Legitor v. c. in Rep.
PJat. L. II. p. 357. A. o oprjv Xoyov dnrjWdxScLi, quo loco
arti- culas in uno tantummodo Paris, cod. comparet. Neque
seriorum scriptorum auctoritatem nunc curamus, qui articulum addiderunt;
hoc fecisse constat, qui nostrum locum imitatus est, Aristidem
Orat. II. Tom. II. p, 269. TlXa- tcjva 8* lt,aif)oo rov Xoyov
ixecvoS yap apupotepa. Articulum addidit, quem non abesse posse putaret,
xcd omisit, quod non intelligeret. Kal autem ita positum est, ut
indicium primi- tivae conformationis verborum ait: ixavoS xalrovro
xal ixava, pro quibus verbis cum per compendium loquendi dixisset
Plato dp<p6TEj}a , xcd remansit. dist ££> apx e6 ei
avT(p. Stallb. rectissime : ut satis habiturus sit, ut ei
satisfacturum sit, utrumcun- que faciamus, ovSelf rcor xaportcor
. H. e. Nemo eorum, qui hio adsunt in convivio. Admoneor his verbis
de loco quodam Apol. Socr. p 22. B, c. 7., quem hucusque nemo videtur
recte interpretatus esse. oXiyov avr cov anavTES ol icapovisS av
fttXnov UXeyov xepl gjv avrol inenoripiEtiar. Convertit haec ver-
ba Stallb.: omnes, qui ad- erant, melius istis de car- minibus
solebant indicare, quae illi ipsi composuerant. Addit autem, non sine
vi repetitum esse pronomen avtol , quo graviter significetur
poeta» ipsos de suis ipsorum carminibus peius iudicasse., quam
alios ho- mines, qui illos carmiua recitantes audierint. Melius in
explicandis his verbis versatus est WoIUus: a Nam prope dixerim
omnes paene, qui hic adsunt, istis meiins dicerent Ue iis,
quae isti composuerant; « quamquam ne hic quidem Platonis
voluntatem agnovit. Non verisimile euiin, homines fiavavoovS , qui
nuuc arbitri sunt iu iudicio, melius potuisse de carminibus
iudicare, quam poetas. Sensus est totius loci: Ich schame mich nnn,
ilir Miinner, ench die Wahrlieit zu sageu, Dennoch muss es
heraus. Alie, die hier anwesend sind, wurden fast besser, ais jeue
uber ihre Werke, uber das sprechen, vas sife irgend selbst gemacht
hiitten (h.e. si qui ex sua qnis- f itlvuv qIvov ,
l'dog av lym tcbqI tov (U&vtixeQftai , olov D ictiy raXri%^ Xiyav
rjtrov av eirjv ajjdtjg. ifiol yccg di] tovro ys oiuca xcctadrjl ov
yeyovivai ix tijg Icctql- xijg, ott %ateitbv tolg (iv&QcoTioig 7]
(ilfhj loti, xai ovre ctvxbg bxcqv rivca xoqqqj l&riyfiaitu av
iti&iv, ovxs akkco qtxt arto aliquid fecissent, vid.
Matth. Gr. pl, {.599. p. 119S.) idcjS av ifri ~ 7/ xx ov Av
eiijv. Repetita est av particula in eadem enuutiatione non negligentia
scriptoris, at olim multi arbitrabantur, nequo explendae orationis
caussa , sed at loquentia modestia elaceat ma- gis, qui sperat
fore, ut de ebrietatis natura quae sit, si ve- rum dixerit, minus
fortasse molestus convivis videatur. Tari cuuctatiouo et
modestia, quae tum io verborum modesto significatu, tam ia
singularum orationis partium dispositione cernitur, Cie. de
oificiis loquitur L. I. c. 1. §. 2. Nam pkilosophaudi scientiam concedens
multis, quod est orationis propriam, apte, distincte ornateque
dicere, quoniam in eo studio aetatem consumsi , si id mihi
assumo, videor id meo iare quodam modo vindicare. ort
xaXeirov — 7 / JIES 7 / idxty . Adiectivom haud ruro neutro genere
poni seqoente substantivo, ad quod pertinet, femini masculinive generis ,
satis hodie notum est. vid. Matth. Gr. plen. §, 437. p. 815. Sed
non perinde esse, utrum genus nominis in se suscipiat necne, nd-
iectivum, Rdckertu» ad h. 1. docuit. Puto autem, inquit, nd- 7 4oetiva
sabiccti genus tum sequi, quum res aliqua, qualis sit, quae que
attributa habeat, describatur, omnino quum do certa re certi
quid pronuntietur} contra neu- trum locum habere, quoties vel de
certa re, cui generi adnumeranda sit, praedicetur, vel de re in
universum cogitata aliquid pronuntietur. Equidem sic statuo!
Adiectivum substantivi genus in se suscipiens substantivo subiungi
ita, ut, qnod singulae alicui rei conve- niat, significet, contra
nentro genere positum , substantivo non subiunctum esse, sed ad
idem aequiparatnm. cfr, Lach. p. 192. ovh dpa zi)v ys roiavtyv
xaprepiav drdpiocv opoXoyi)- otis elvat, bceidfptep ov xccXij idttv
, 7/ avdpia xaXov idttv . Adde Ilipp. Mai. p. 288. B. StjXsia imtoS
xaXr) ov xa- A ov; Ibid, p, 288. C. Xvpa xaXrf ov xaXov; xvrpa
xaXi) ov xaXov ; kxcov elvai , Addito infi- nitivo
hominis alicuius liberrima voluntas significatur ita, ut simul
coerceri posse atque minui liber- tas illa indicetur, cfr. Phaedon,
p. 80. E. idv phv xaSapa (sc„ V fax ?}- ) dnaXXdtTJftai p?/6lv Tov
doopatoS i(peXxov6a dre ovdtv xoivGjvovda avxai iv rea fiUp kxovda
elvat; utpote quae nullam suscipiat, quoad eius fieri potest,
quan- tum in eius potestate est, cum corpore cdmmercium. Addendam
hoc est atque beue te- nendum , non adhiberi Ixojv
GvfifiovXivScani aXXag te xal XQcuTCaXaivra tzi hi rijg
TtQOtiQciiag. ’AXXa [irjv, Hq)ij cpuvai vTtoXa^itvta (bal- Sqov tov
MvQQivovelov , eyays Ooi sia&a xti&eodca aXXcog te xai cczz’ av
mqI IcaQixijs As/?;g' vvv 6’ av fiovXovzcu xal oi XomqI. Tavzcc drj
axovSavzag Ovy- E I tlvai nisi in iis
enuntiationibns, quae actionem quandam conti- neant sive revera
additaxn, sive mente supplendam. Idem cudit iu omnes figuras
dicendi, quae nostrae consimiles sunt, v. c. to vvv elvai. cfr.
Lach. cap, SI* fin, zo 5h vvv elvai ttjv dvv - ovdiav SiaXvdGJjuev
h. e. wir vrollcn aber fiir jetzt, d. b. vas nns fiir jetzt uur zu
th uu iibrig bleibt, nns treuneu, Finitus nimirum dies erat,
noctisque adventas in proximum diem differri disputationem iubebat;'
quare Socrates aXXct Ttoir/doo, inquit, gj Avdtpaxe, tama, xal tf
£<0 Ttapd. dl aypiovj iav Seo* i&4 Xy. Male autem Mutth. in
Gramm. plen. $. 546. p. 1071. g liuc trahit Piat, Protag. p, 317.
A. eycj t ovtoiS dnadi xaxa rovro elvai ov B,vji<pkpojiai
, neque recte, opinor, Stallb. verba convertit in Protag. ed. p,
45. : mihi yero cum his omnibus, quantum quidem ad hoo attinet, non
convenit. Kata tovro eodem prorsus modo h. 1. positum est, quo in
Apol. Socr. p. 17. B. legitur: el jtev yap tovto A eyovdiv ,
opoXoyoiyv av lycoye ov x at a rovro vs elvai fitjzcap. Itaque
certum esse reor, Protagorara dicere 1.1. i mihi vero cum his
omnibus hac ratione sophistae esse non conducit* Explica- tius paullo
infra p. S17* B. eandem sententiam Protagoras pro- t fert :
iyco ovv xovtgjv xrjv ivav- xiav aitadav oSov iAh/XvSa, xal o^ioXoy
gj xe docpidxrjS elvai 7ial xaideveiv av$pGJ7tovS* x. r. A.
dXXcoS xe xal xpanta- X&vxa £xi. Exspectaveris
XpantaXojvxi, Infertur interdum post dativum casum accusativas
augendae gravitatis caussa. Nam vis quaedam est in anomalia ha-
betque, quod praeter exspectatio- nem fit, proprium suum acumen.
Ceterum nou poni solet dativo praecedente accusativus, nisi infi-
nitivus adsit ut nostro loco Ttieiv y cura qno arctius coniungatur.
Si- militer iu Pl, Criton. p, 51. D, ofiojS Tcpoayopevopev xgj
i£ov- Oiav TtETtoupiivai f A$7jyaLcj v xco povXojikvcp ,\ . .
igeivai Xa- fiovxa xd avrov aitievai OTioi av ftovXr/rar. Lex
nimi- rum Attica, quae cum gravitate h. 1. laudatur — ajti$i
Xapojv xd ddvrov x. X. A. audisse vi- detur. Symp. p, 188. I).
ovroS (sc. o"Ep(&S') xyv jiEyidXTjv 8v- vajuv kxei xal
nadav y/dv evdcxipoviav 7tapadxevd?,ei xal dXXyXoiS dvvapkvovS
oj.uA.elv xal <pi\o elvai x. x. A., ad quae verba vide
annotationem. lyooys do l el&Sa xel- $ed$ai.
Interpunctionem post 'XefaedSai vulgo positam expun- gendam
curavimus ; verborum enim dXXojS xe xai ea ratio est, ut
antecedentia cnm sequentibus arctissime coniungant. Eodem %toQtZv
mxvrag firj Sia iil&rjs itoir]<Su<s9ai zrjv l v tm itaif- ovri
OvvovUtav, aXX’ ovta, xivovza g XQog iidovtjv. Cap. V.
’Exh8t\ tolvw, cpavca rov ’EQvi,liitt%ov , tovto fiiv deSoxtai,
xlvuv '6<Sov av ixaotog (Sovfojzca., Ixavayxeg modo in superioribus
comma delevimus post 6 vp( 5 ovXev 6 aipi et post itielv, ut ne esset ,,
quod obstaret, quominus xpainaXarvxa participium ad infinitivum
prae- cedentem referatur. Ceterum recte Stallb. monet, art * av
Xi- yrjS cum gravitate dictum esse pro iav rl XiyyS.
vvv 8 * av fiovXovxai xal ol A oixzol, Vulgo post av legitur
ev , idque probant codd. plcriquc. Pro av noa paucis in codicibus
av reperitur; tredecimcodd. ^ovAcj^tarihabcnt. lia.stius cum
intelligeret, ol Aor- J rol non de iis intelligi posse, qui
assensum suum declarassent in praecedentibus, neque vero ad ceteros
convivas relatum, com- mode cum insequentibus verbis conciliari :
xavxa 87} axovSar- xaS tivyxcoptlv navxas x. r, A., scribendum
coniecit Spec. erit, p. 12.: vvv 8’ av iv fiovXevGov- xai xal ol
Xontoi, hoc ut esset : modo ceteri quoque bene sibi consulant.
Eodem fere modo Ficinus in coiit. : nunc- si militer , modo
ceteri quoque consentiant. Tliierscli. in Spcc. edit. Symp. Piat.
p. 8. vvv 8 * av ftovXotvx * av xal ol X olito i verbis locnm
sanare studnit. Astius vvv avxa (iovXovxai xal ol X ontoi exhibuit.
Orell. ad Isecr. de Antidos. maluit p. 324. : vvv 8* el ftovXovrai
xal ol Xontoi. Wyttenbach: vvv 8* opa ei vel vvv 8' av et
fiovXovxai , quod Reyndera. In textum recepit. Riickertus
Platonem scripsisse su- spicatur : xal vvv 8* av , iav fiovXovxai
xal ol Xontoi: Con- sueri in omnibus tibi obtempe- rare, quae dicis
de arte medica, et nunc quoque (sc. tibi pbtemperabo) modo
velint etiam reliqui, Stkllb. verbis nihil mutatis nisi quod ev
post av positum omitteret, haec ex- quisita, inquit, brevitate
dicta sunt hoc sensu: uunc vero rursus idem fiet,
quando quidem etiam ceteri^con- vivae volunt. Quam exqui-
sitam boc loco Stallb. laudat di- cendi brevitatem, equidem licen-
tiosam appellare malim atque in- solentem. Sed pone, verba vvv 8*
av jiovXovXat significare posse nunc vero rursus idem fiet, quando
q ni dem — volunt, num verisimile est, Phaedrum dixisse : Soleo
tibi credere cum alias, tum potissimum disserenti su- per rebus e medica
arte depromtis, nunc vero rur- sum tibi credam? — Nihil
coniectura opus est, ut rectissime Stallb. censet, neque quicquanx
praeter ev vnlgo post av posi • tum expungendum. Indicat autem av
praegressae alicuius rei actio- nisve repetitionem, manifestoque
declarat hoc loon, ftovXovrat per prolepsin pro itei&ovxai positum
esse. Verba convertenda sunt: Nunc vero rursus etiam ce- Si yrjSiv iivut,
ro fi era rovro tlsrjyoviuu rr/v fiiv agri tlgeX&ovSav avlyrgtSa
%algeiv tav, «vlovaav lavry -rj, lav /JouAijt at, raig yvvai^l raig
tvSov, yyag 8's Sue Aoj/cw «AAijAots (Svvuvcn ro ryyegov. xal Si oiav A
o- yav, tl (iovAca&E, l&tXa vy.lv slgyyySaS&ca.
&avca teris (fidem habentibus tibi) li- bitara est (sc.
quaerere potatio-* uis qu and ara moderationem.) Hoc dictum ut
intelligatur, quam bene cum insequentibus verbis conve- niat :
Phaedrus verba vvv 6 * av fiovXovxai xal ol Xoiitol dixisse
cogitandus est vultu ad con- vivas converso quasi ro- gitaturus:
Rectene loquor atque de sententia vestra? fi 1 } did Nota
huno usum dia praepositionis. Optime Scliieierip* convertit:
Ilier au f also waren alie iiberein- gekommen, es bei ihrem
diesmaligen Zusammeu- sein nichtauf den Rausch anzulegen. Paullo
infra p.176. E. eodem modo 8ia Xoyav d/ 1- XijXoiS dvveivai.
Apposite Stallb. laudat Piat, de Legg. I, p. 640. B. 1.6X1 8£ ys
xoiavxrj <Swov6ia, tbttp tdxai Sia 2r}$ , ovx dSopvfioS.
Plura exempla si quaeris huius dicendi usus, adi Klattli. Gramm.
plen. $. 580. c. p. 1149. ♦ d XX* bvx a , 7t lv o y x
ai jxpos ijSovrjv. ctXX* ovxa sc. Ttotf\6a65ai. Ceterum ovxa
accuratius definitur verbis inse- qoentibus itivovxaS 7tpoS
ySovrjv, Male Stallb. coniungenda censet ovxa itpoS TfdovTfy. nur
so zum Vergniigen. cfr. Symp. p. 193- C, oxi ovtodS av rjpav
ro ykvoS evSaipov yivoiro, tl £xx eX& tiatpev rov £ pa-
ra x. x. X. Adde p. 215. A. 2 coxpaxTj 6* iya htaivetv , cJ avdpes
y ovxcoS ticixtipytia. Si bIxqy av . Exempla huius dicendi usus
plurima reperiuntur, quibus possis adnumerare quale reperitur in
Alcib. I. p. 105. cap. 4. oxi avxov 6£ Sei dt>- Vadxevsiv £v ry
Evpdiry, quo loco indefinitum avxov praefigi- tur accuratiori
indicio £v xy Evpany • Ad nostrum locum ut revertar, Ttpo S'
?}5ovijv apprime respondet nostratium : nach Wohl-# gefallen.
Probatur haec verbi notio verbis sequentibus : nlvtiv o6ov dv
txa6xoS ftovXi/xai, bca- vayxeS 6 e prjdlv elvai. £tz dv
ayxeZ pySlr tlvai. Solebaiit regem (tftyi- 7C06iapxov') eligere
convivae, qui bibendi leges daret, quibus convivae ad bibendum
coge- rentur. cfr. Symp. p. 213. E. apxovza ovv alpovpai zijs
no 6egqS y taC dv vpuS IxavaS Tityre, ipavxov *ro perci rovro
yovpai. Tope ra rovro cum gravitate dietnm significat: quod attinet
ad id, quod post haec sequitur. Recte autem annota- tum est a
Riickerto: verba haec nunquam temporis solam conse- quentiam
denotare, sed ubique internum aliquem nexura inter praecedentia et
sequentia desi- gnare. ElSrfyovpai verbum quod 177 bt] itavtuq xcd
flovXiaft ai xat xsltvuv airov elgijytL- 6&cu. Elnslv ovv zbv
’Egv!;ltitt%ov , on 'H (ih> ftot aQyjj tov f.oyov lari xara rr/v
EvqmISov MtXavlitittjV ov yaQ ijibs 6 pv&os, tt/U« <PuldQov tovSs,
ov fitiZa attinet, Hcsycli. interjpretator elft]- yeldSai •
dv/ifiovXtveiv h. e* suaclere, censere , aliquid faciendum esse. Apprime
verbo respondere videtur nostratium : etwas zum Vorschlag
bringen, x i)v yev — • av Xrj x p iS a Xaipeiv lav, Tibicinam
di- mitti Eryximachus iubet, ut 8id Xdycov aXX?jXoiS dvveivai
con- vivae possint. Notari autem h. 1. Xenophontem, qui in
convivio suo tibicinae locum dedisset, ho- minum quoruudam liodie
satis explosa opinio fuit, vid, Boeckh, de simultate, quae Platoni
cum Xenophonte intercessisse dicitur 8, seqq. cfr. Protug. 347.
C, Tiocl ydp 8oxei poi xo 7Cepl 7Coir]decoS diaXtyeCSai
opoiuxa- rov dvai xoiS dvpitodloiS xoi$ xgjv q>avXa>Y TtctL
ayopaicDV dvSrpGJTtGDY. xal ydp ovxoi, 8ia ro pj) SvrctdSai
aXXj}XoiS 8i iavxcZv tivv&Lvai iv tg5 itoxco pr}8\ 8id xijs
kavxcov (pcovijs ■holi xoov Xoycov xcoy kavxcov vito ditaiSsvtiiaS,
xipiaS noiovdt xds avXrjxpidaZ , rcoAAov pi- OSoiytEvoi aAXorpiav
cpcovifY xijv xqjy avXaiv , 7ia\ 8id xifi ixeivaov qxxvifi
aXXijXoiS dvv- eidtv. onov 8e xaXol xayaS ol dvurcoxai xal
TCuraihtvpirui elo \v , ovh dv l SotS ovt avXr r xpidai ovxe
opx*/dxpi8aS ovza ipaXrpias , «AA* avcovZ avxolS \xavovS ovxaS
dvvtivai dvtv xu)v Xi/pav xe xal ItlXlhlddV xovxcov dia xijs
avx&v (pwpS, A lyovxaS xe xai dxovoyxas Iv pipet lavxojy
xodplooS , nav 7tdvv itoXvy oivov itioodiv. Perscripsi hunc locum,
quo non Pla- tonis sententia Socrati adseripta contineri videtur,
sed ipsius So- cratis iudicium exprimi, ut cla- rius intelligatur,
etiam in minu- tioribus rebus Platonem ad So- craticos mores
scriptionem suam accommodavisse. xait yvyaiZi talZ Ev-
8ov, cfr, Corn. Nep. praef. $. 7. Neque sedet (ac. mulier) nisi in
interiore parte aedium, quae gynaeconi- tis appellatur. Ceterum
ut paullo supra 8ia pi$TjS, fla nunc 8ta Xdyojv positum est
adhae- rente, ni fallor, notione temporis, quasi dicere voluerit
Eryximachus: 8ia Xuyor 8iax pipeiv xtjv tj ylpav . ei p
ovXe 0% e , i^iXoo. Differre inter se videntur haeo verba eodem
modo, quo inter se differaut verba et XPV* Nimirum eam voluntatem
i$£- A eiv verbum denotat, quae cou- silio nititur atque
intelligentia , PovXedSai contra adhiberi se- let , ubi aliquis
impetu quo- dam animi fortuito abripitur, cf. 174). D. avAovday
kavtij , rj , lav PovXrjxai , xaiS yvvat - £,Lv h • r, A. h. e.,'
oder wenu sie Lust liat. Adde p. 179. B. xa\ p?/v
vjrEpaito$V7}dx£iv ye povoi ESlXovdiy ol ipaov- xeS. Symp. p. 190.
A. lito- pEVETO 8t> Op$6v , GjSTZEp YVYf uTtorlpcjdf
povXjfSeitj h. e. nach welchcr Seite es ihn hintrieb, cr Lust
liattc. Igitur con- Mysiv. OaiSpog yuQ sxaetots xqus (t£ aynvaxztSv
Xe- yzi • Ov 8uv6v, (prjGiv, u’Eqv^m%e, kXXol g [iiv ruti &iav
vfivovg xal ncamvag sivca vico tiov itoirjtdiv ke- jcoirjjiivovg , ta di
'Eqciu, rijXixovtcj ovu xal xoGovtto vertenda snnt verUo nostra :
Mit welchen Reden wir non den Tag hinbringen wollen , bin icb,
so ihr Lust habt, each vorati - schlagen entschlossen.
Prorsus eoden# modo Syrap. p. 199. A, a\Xd rd ye aXrj$i} % el fiov
X b6$e, iSiXoj linetv xar ipavrdv. cpavai drj rtdvra?
seqq. h. e. Es hatten nun alie ja ge- sagt und sie urollten es and
hat- ten in ihn gedrungeft, er mochte ihnen die Eroflnung
machen. Coacervatis verborum infinitivis satis vivide turba
describitur' convivarum strepenti clamore ser- monum materiam
exigentium. Ttard r?}v Ev ptniS ov MsXav innyv. Versus Euri-
pideus est: ovx i/ioS 6 pv$oS, aXX’ ipij? pi/rpo? Ttdpa
, ad quem alludens Eryximachus dicit ov ydp ipoS o' pv$o?,
aXXd $ai8pov rovSe. cfr. Alcib. I, p. 113. C. rd r ov
EvpiniSov apa ZvpftaivEi , co AXxifiiddtj, dov rade xiv8vv ev ei? ,
aXX 3 ovx ipov axrjxoevai, ov8* tya/ eij.il d ravra Xkycov, aXXd
6v. Adde Apol. Socr. p. 20. E. xal poi , a> avSpe? ’A5?jvaioi ,
jn) Sopv- firfirjrE, prj8\ dv dd%Go n vplv /xkya Xeyeiv, ov ydp ip
dv ipcd rov Xoyov x. r. A. Ad amoven- dam dictorum invidiam hoc
Euripidis versu veteres usos esse saepenumero, et ab interpretibus passim
annotatum est et exempla docent, quorum ex numero Apol. Socr. p.
20. E. Nostro loco Eryximachus versum Euripideum laudat, non
quo dicti magnificen- tiam excuset, aut sententiae in- solentiam,
qoibus invidia auditorum interdum excitotur , sed suum cuique tribuendi
studio. Initium orationis, inquit, ad Euripidis Melanippen
accommodandum est, nam non mcasant, quae dictu- ras sum, sed
Phaedrus, qui hic assidet, eadem excogitavit. vpvovS xal Ttai
co v a Tlaidva? codd. nonnulli habent et scliol. Verba schol.
laudata p. 35. in hunc modum restituenda sunt fortasse: rraidiv aS'
ij rovS Xeyopkvov? naiavas, vpvovS Ei? 'JnoXXava htl
xara- navdsi Xoipov. [rj Ilatr/ova r dv tcov $£gov iarpdv •] 7}
naicova? 00? vvv, cddds ini evrvxia xal vtxy, 8rd rov &j, i% ov
xal natcoviSjEtv. Verba rj Tlanjova rdv rcov Seiuv larpov uucis
inclusimus, quod aut abaliena raauu addita sunt, aut casu quodam a
sede sua in alienam translata. rrjXtxovrtp ovrt xal ro6ovrcj
J Ficinus habet: tantum talem ve deum, Ast. verba convertit talem tan-
tum q ne. Stallb. tam multorum bonorum auctori et tam potenti. Exhibet in
con- versione Schleicrm.: dem Eros aber, eiuem so grossen und
herrlichen Gotte, Optime Riickcrt. rrjXixovro ? essa tam vetustus
annotavit. Ad- dit idem, Eryximachum querelam B &£a, firjSh £W
ndxoTE toCovtav ytyovotov xoiijrdv jttTKnrjxivca (irjdiv iyxco/uov; tl d£
fiovlu uv axi$a6&ai tovg ZQijGrovs tiotpxitas, 'IlQuxktovg (iiv xtd
uklav Phaedri referre, qtil in oratione sua hoc ipso nomiue
vel maximo honore dignam amorem praedicet, quod omnium deorum sit
vetu- stissimus. Iloc igitur ei indignum videri , quod Hercules
quidem, recens donatus immortalitate, lau- datores repererit, Amor
autem, omnibus ipse prior, suis laudibus careat. prjSlv
iyxwpi ov. Val- ckenar. Diatr. iu Eurip. Reliqq. p. 157. scribendum
coniecit prjSk iyxooptov 9 quam scripturam ut ardori loquentia
apprimo conve- nientem probaremus , si lyxco- piov verbum latiore
potestate careret. Complectitur autem iu se vfivovj xal TtaidSvaS ,
ut Ilgen. ad Scolia p. XXXVII* docuit. Queritur igitur
Phaedrus, quod , cum in ceteros eosdemque Erote multo inferiores
deos poetae hymnos composuissent et carmina pro salute et
felicitate suscepta, e tanto eorum numero ne unus quidem in Erotem
carmen con- scripserit. sl SI ftov\et av tixlipa- 65ai
— dvyyp d <pei v. Fi- ciuus habet : atqui, si vis, inquit, o
Eryximache, quaerere, inve- nies profecto Sophistas disertos soluta
oratione Herculem alios- qne laudasse, quemadmodum pe- ritissimus Prodicus
, quamquam hoc minus alicui mirum videri debet, sed etc. Hac
conversione motus Stallb. Platonem scripsisse censet : EvprjdetS
'HpaxXeovS plv xai aXXxay — i ivyypdtpeiv (sc. avt ovS.) Dubito,
num recte. Nam illud invenies addita- mentum est, ut videtur,
Ficini, qui concitatioris hominis verba apta brevitate reddere
desperaret, Riickert. interpunctione post do- xpxdxaS deleta et
posito post 6x&- rpadSai commate sensum vetfborum ait esse;
porro optimos so- phistas. Etenim formula, in- quit, ei Se ftovXst,
cui plerumque non ndditor infinitivus, quem h. 1. appositum videmus, ita
ad- hiberi solet, ut novum inducat vel exemplum vel
argumentum. Accusat. rovS <So<px<$xds propter hanc, quam
indicavimus, formulae vim nou putem obiecti casum esse ad
tixhpatiSau , quamquam supplendus hic ipse erit ad hunc infiuit.,
sed subiecti ad seq. dvy- ypdtpeiv. Inde patet, usque ad
SvyypacpEiv omnia pendere e verbis ov Seiyov. — Displicet haec
interpretatio tribus de caus- sis. Primum tl Se ftovXet nus- quam
reperitur cum infinitivis verborum coniunctum, ut no- vum exemplum
commemorari denotet; deinde mireris post 6xtif)a6Sai
interpunctionem, qua efiiciatur, ut xovS XPV^ ^ovS 6o~ xpidtds non
cum dXEiftadSoct con- jungatur, ad quod verba illa supplenda sint
tamen. Postremo verba tovS xpijdtovS — dotpxdxds e praecedente ov
Seiyov apta tortuosam atque hiulcam senten- tiam efficiunt. Si quid
video, Phaedrus diettirus erat: si 8h ftovXei av
<5xiif>a6$ax rovf XPV~ 6rovS 6o(pi6rfx?yHp<xxXEOvS ptv
xaldXXa>y iizaivovS (sc, avTovf) xataXoydSrfY 6vyypd<pe3Y>
tZs- xoxahoyaSriv tivyyQacpEiv , 6 pUufStog Tlgodixos — xai
tovto fisv ytrov xai ftavfiad rov — alX kyaye ?jdrj nvi lvttv%ov (hpttcd
ccvdQog Cocpov , Iv (p ivrjdav ateg i iCEp O fttXtltftOS
Tlp6SlX0S?E p G>- t oS 8h ov , tovz ov 5 a vy fiadx (Sx axov ;
Facit nobis* cum in hac reFiciuus, qui paullo infra addit in
conversione: cui non gravissimum videa- tur? — Sed cum nondum
ad finem enuntiationis pervenisset loquendo Phaedrus , . in
mentem ipsi venit salis quaedam laudatio» qua minus etiam mira
Herculis aliornmque encomium indicari debeat. Igitur suppressis
verbis "Epc&ti dfc ov, xovx ov Savfioc dTGnaxoY , statim
pergit; xai tovto puv ytTOY xai Savfia- (Stoy , aAA’ fycoys x. r.
A._ xovS XP ydTovS. Ironice hoc dictum esse y ut mox 6 /JeA-
xtdtoS ITpodtxoS , Stallb. docet. Sohleicrm. verba convertit: und
willst du dicli auch untcr den edlen Sophisten umsehen, dass sie
auf den Herakles und Andero in ungebundener Rede Lobschrif- ten
verfertigen, vie der vortrelf- liche Prodicus. Riickert. ad h. 1.:
XpydToi , inquit, sunt boni, optimi, die guten. Adhibe- tur enim
haec vox iq derisione. TovS xpyfaovS 6o<pi6raS nou So- cratis
verba sunt Sophistis in- festissimi, sed Phaedri, hominis a studio
sophistarum non alieni, ut laudatio Erotis docet sophia stica arte
composita p. 178. seqq. Vehementius autem quam iu poe- tas,
Phaedrus in sophistas inve- hitur, utpote qui, cum siot re- rum
utilium laudatores strenui, inprimis Erotem lau- dare debuerint. Sententia
est totius loci ♦ Ist es nicht achreck- licii, dass andere
Gotter von den Dichtern gefeiert werden, dem Eros abfcr, dem
altesten und segenreichsten Gotte auch vou koi- nem der vielen Dichter
ein L«ed dargebracht worden ist? Willst du nuu aber die
praktischeu Sophisten ins Auge fassen : dass sie uber Hercules uod
andere Lobschriften abfassen , wie der tuchtigate uuter ihnen,
Prodicas — und das ist weniger noch xu bewundern, — aber mir
kam sogar eiumal ein Ruch zu Han- den, in dem der Nutzen des
Sal- zes auf bewundernswerthe Art erhoben war. xa\
tovto filv yTTOY xcl\ S av pa6 T ov. Unus cod. Vindob. et Vatican,
liber alterum hoc xai omittunt probantibus Bastio atque Thierschio.
Sed recte servant illud ceteri codices. Pertinet autem ad ?/ttoy,
ut sen- sas hic sit: atque hoc minus etiam mirum est, quam
hoc, quod in librum qu*u- dam incidi etc. Nec mirum est 7/ttoy
praemitti voculae, quum t ovcodtY habeat. Quam* quam non in promtu
sunt alia huius collocationis exempla, Stallb. Iy cj ivrjdav
aA,£f, Apto comparari iubet Stallb. Isocr. Helen. Laud. p. 304. tvy
fily yap TovS /5oppv\tovS xa\ xovS aXaS' xai xd xoiavxa
floyXy- SivTtoY iitaiveiv ovdeis 7too7fore XoyaY T]7c6p7jdEY. Cic.
Brut* $. 47. Singularum rerum lau- dationes vituperationesque
cou* scripsit, quod iudicaret hoc lora* C titaivov davfiuGiov
i'xovres xqos w(fi/.uav • y.at aXXa Toiavta (5v %va XSoie Sv
iyxexMiuaGfieva. r 6 ovv xoiov- rcov fiev ittQi noXXrjV GxovStjv itoirjOaG&cu
, "Egma Se Hijdtva Tta av&Q dxav ter otyiyxivca tls ravxrjvl
xrjv tjpi- toris esse propriom, rem angere posse laudando
viluperandoque rursus affligere. Vid. Wolf, Prolegg, ad Demostii.
Lept. p. XXXV* Restat, ut indicemus, cur Prodicus Ceus hoc loco
fiii l- r idxoC audiat. Multam operam posuisse perhibetur in
verborum discrimine explicando, quae 8iai- pfdtff rcov ovopdxcov
vocator Prolog, p. 358. A. Iloc studium acerrime perstringitur
Prot. 337. A., D. et C , laudatur Piat. Lach* p. 197. §• 26. Haec
StalpedtS quamquam summopere a Prodico exculta, tamen Phaedro tanti
esse nou potuit, ut fiiXtidrofi Pro- dicum appellandum esse
putaret. Satis notum est, Prodicum lucri caussa Epicharmi versum in
ore gessisse: d 81 X £ ^P tc * v X&P a viP,£i. 8oS n xal Xapi
n. vid, Axibch. 366. C. Sed ne hoc quidem satis caussae est,
cur fiiA XidxoS appelletur. Videtur potius, ut ita piAxiCxoS
de eo valere, qui rerum laudem non nisi ex earum utilitate
ex- aptat. Prodicus autem ne a diis quidem rationem utilitatis
cohi- bere solebat, ut videre Jicet e dicto eius servato apud
Sext. Empir, adv. Mathcm. 9. 18. i/Aiov xai defajnjr na\
Ttoxa- povf xal xpTjvaS xat xaSoAov itdvta r d cocpsXovvxa xov
ftiov rjpwv ol itaAaiol Seov S ivo - puSctv 8ia X7}v ait avxcOv
coepi- Anav f KciSditEp ol AlyiJitxioi xov NeiAov t xa\ 8id
xovxorov Mtv dpxov Ji/prjxpav vopidSij- vat xov 8h oivor Jiovvdov
nal x d 8h vSaop Ilodsidcova , to 6h TXu p n Ilepaidxov xal
ehee rcov evxprjdovxcov ditavxa. Addo Cic, de N. D* I, 42. m Quid
Pro- dicus Ceus, qui ea, quae pro- dessent hominum vitae,
deorum ia numero habita esso dixit , quam tandem religiouem
reliquit?» Iam quod Prodicus fe- cit, ut iu deorum laudatione non
deos, sed rerum utilitatem laudaret divino nomine insignitam, idem
fero iu Erotis eocomio a Phaedro factum. Nou in indolem inquirit
atque iu naturam dei, sed rerum, quarum auctor Eroa esse perhibetur,
utilitatem expo- nit j quo maiorem illam videt, eo maiore honore
deum exornat nullo veritatis respectu habito* Non mirum igitur, si
Prodicum maxime laudandum Phaedrus cen- suit, ad cuius exemplar
ipse laudationem Erotis composuit. Ceterum quod Herculis laudationem
attinet, Riickertum audi ad h. 1. annotantem: Herculis laudationem
scripserat (sc, Prodicus) in libro, coi oopai titulus, ex quo notissimam
de Hercule in trivio fa- bulam mqtuatus est Xcnoph* Mem* II* , 20.
Prodici quippe admirator usque adeo, ut, quum in Boeotia vinctus
esset, quo tempore ibi sophista versabatur, vade dato ad audiendum
eum o carcere prodiret auctore PJiilostr. vit. soph. I, 12.
ro ovv x oiovtov seqq* Vulgo post -dpvij<5<xi comma
positum reperitur, pun- ctum post Wyttenbach* Qttv a^ltog
i(twj<Sai — - ukX ornag tffilbftcu toGovtos S-eos ! Tavxa 8tj poi
SoxtZ ev tiyuv ®ccZ8qos. eyui ow Int&vfico a fi a (ilv tovra iqctvov
elgeveyxeZv xal ^txQiSao&cu , afict de tv tc3 xccqovti itQ&nov
jioi 8oxeZ Bibi. Crit.^T. I. YoL, ra. p. 10. oti ante ovxcoS
inferciendam cenanit ; Steplianus coniecit a\\’ ovxcaS TjpsAijdSai
xodovxoy Seov. Non mirum, lumines doctos in verborum
structura admodum haesisse , in qua com- ponenda ipse, qui
loquitor, impe- ditum se atque implicitum sentiebat, Addita ovv particula
ma- nifesto indicatur, verba superiori- bus annectenda esse; sed
quoniam omissa sunt illic, e quibus haec exaptari potuissent, xovx
vv SavpadxaSxaxoy; factum est, ut quaedam structurae ambigui- tas
oriretur, et dicenti, et audi- enti molestissima. Ex hac stru-
cturae difficultate ut se extrica- ret Eryximachus, dissecto inceptae
structurae filo pro infinitivo in- dicativum posuit. Hinc bene
habet exclamandi * signum , quod post &eoS positam est ab
interpretibus, minus probem post vpvijdai, Verba convertenda sunt:
Dass, sage ich, an solche Dinge viele Miihe verschwendet wird, den
Eros aber Iceiner noch wiirdig zu feiern versucht hat, sondern so
vernachlassigt wird ein so segenreicher Gott! a^icoS v pvrf
dat. Wolfiu» ad verba tc3 6b "Epooxi — ptj- 6bv iyxoopioy annotavit:
Man muss annehmen, und dies scheint mir das wahrste , dass
Platon vorsatzlich seinen Phaedrus et- was sagen lasst, das nicht
ge- grundet war. Viro doetissimo concedimus, Eroti laudatores
vix deesse potuisse ; sed cavendum est, ne Phaedro aliquid
imputemus, quod nec cogitavit nec dixit. Negat tantummodo reper-
tum esse adhuc, qui laudem deo dignam ediderit, non ne- gat,
prorsus neglectum iacerc atque contemtum a poetis sophistis- que deum,
Iam quid sit laudem deo dignam edere s. dB,iooS vpvijdai (roV Seoy),
infra paullo explicabitur. ipavov elfey eyxetv h, e.'
symbolam dare. Non caret lepore in symposio philosophico haec dictio , de cuins
tror pico usu conferri iubet Stal». Casaub. ad Theophr.
Charact, c. XV. xo dpijdai xov Seov. Mi- nus
qusfcrendum h. 1. est , quid omnino xodpEiv significet et aB,iooS
v/ivelv, quod paullo su- pra legitur, quam qua significatione haec
verba adhibuerit Phaedrus. Socratem ipsum interpretem sume p. 198.
E. x 6 dk apa (sc. ro iyxcopia^Eiv') ov xovxo jjy xd xa\co$
ixaivEHy oxiovv, aAAcz xo aZs pkytdxa av axt$ i- v at x ai
itpaypaxi xal co S xdWidx a iav x e y ovxgdS iav xe prf'
el dfc TfiEvdrj , ovdbv ap yv izpayjxa x. x. A. Atque eodem
fere modo ipse Eryximachus p. 177. D. Soxei yap poi t inquit,
Xpijyai txadxov ypoSv Adyov eItzeiv Inaivov *EpooxoS — cJ S av
Svvyxat xaWidx ov. v rj ptv iy \6yoiS . Wolf* convertit :
eine reichhaltige, weit- 4 tlvui rjuiv toig xuqovOi
xoOfiijtiai rov &tov. tl ow D £ vvdoxei xai vfilv, ytvoiv’ civ rjfiiv
iv koyoig ixavi) dictTptfir). doxei yaa fioi yjirjvca Zy.utirov i^fiwv
kbyov tiiteiv htaivov "Eqmos 1% i dsha wg av Svvtjrai xak-
kidrov, a$yuv 61 QcuSqov icgtotov, inudrj xai arpsJrog xaraxuzai xai
1'tiuv cifia xarr/Q rov koyov. OvStlg Coi, o3 ’EQv£lntt%£, (favea zbv
Eoxqcizi) , ivavzla iprjcpiti- lauftige Materio zum Reden. ypiv iv
X oyotS idem fero est, atque yperipoiS Ir A oyoiS. Sen- sus est.*
Wenn nun auch euch wirklich so diinkt, so hatten wir in aasern
Reden sattsame Unterhaltung» De structura huius enuntiati vide ad
p. 176. C. Minus probabilis Stallb. ratio explicandi est haec: tl
ovv %vv- - xai vjuiv, ovtco Ttoicoptv yevoiro yap av ypiv iv
Ao- yoi$ ixavy biarpifty. i tz\ btB,ia. Sic Bekk»
Stallb* alii; Riickertns veterum editionum lectionem imbLB,ia in
tettum re- cepit usu Homerico nixus, quem Plato haud raro imitatus
sit* Vid. F»uttm. Lexil. p. 173» seqq. For- tasse recte habet
iitibiByia^ ubi narratur, quo ordine aliquid factum sit; contra quo
ordine aliqnid fieri debeat, ubi indicator, rectius ini 6e%id
exhibetur, v. c. in Piat, de rep, IV, p, 420. £. xai rovS xtpapia?
xaxaxXlvavraS t inibi%ia Ttpoi ro itvp bta- nivovrds Tt xai
tvcDXovpivovS H . T. A. De xPV y Cct verbi potestate J es miisse wolleu ,
vide annot. ad p. 176. E. narrjp rov Xoyov . J7a- nyp
vocis insolentiam Stallbaum* leniri posse arbitratus est addito
exemplo Phaedri p. 257* B* &aidp6s re xai iyco Avdiav rov rov
Xoyov nazipa alxioo- pevoS. Fortasse EryxtfBachus rursus ad
Euripideum illum versum respexit ovx ifioS o javSoS, aXX* ipffS jirjrpo S
napa , at- que a se quidem profectum ser- monem negat: patrem
eius Phaedram esse contendit* y ra i p anxa. De his verbis vide
Commentat. de Piat» Symp, Certissimum autem esse existimo, Platonem
his verbis le- ctoris animum ad futuram So- cratis orationem
tanquam ad caput libelli dirigere voluisse. Ceterum ne mireris, cur, cum
Socrates ra ipoxixa initizatiSat dicatur, Aristophanes Bacchi Venerisque
cultor nomiuetur, Agatho et Pausanias indicio addito nullo ad Erotis
laudem celebrandam promti perhibeantur: Schoi. ha- bet s. v, f
Aya$QDVoS .... rpa - yaSt . ... ini paXaxia . . . zaby . yv b*
ovtoS ... itaiSj 'ASyvaioS .... naibixa JJavbaviov rov r pay ixov ,
x. r. A. Qui mutuo amore se complectebantur, iis nihil iucundius contingere
po- tuisse consentaneum est, quam laudationem Erotis. Non
com- memoratur autem h. 1. Pausaniae et Agathonis amor mutuus
diser- tis verbis , quod tum temporis notissimus erat.
ovbh pyv 9 Api(StO(pdvTjS. ovbh fiyv illatam post ovre ap-
t rta. ovts yaQ av xov lya c<ito<p>j<5aiui , og ovdiv
gtijyt alio IniGtotGxfai rj ra Igatixa , ovts xov Aya&av xal e
ITavUuviag , ovds yrjv ’AQiOTu<pdvr t g , a xsqI AwvvGov xal
'AtpQoSktjv xdoct tj diatQcjli) , ovds allog ovdelg tovtavl av lya oQa. xal
r oi ovx l| iGov ylyvstai 7jy.lv Tolg vGtcctoig xataxstfdvoig ' ali’ Idv
oi xqogQsv txavu g xal xal wg sYxaOiv, IgaQxtGst r}yZv . alia tvxu
prime respondet Latinorum ne- que vero etiam, quibus verbis
res quaedam induci solet , quae maioris momenti est, quam res
paullo ante per simplex neque commemorata. Igitur cum gravitate
Aristophanes totus perhi- betur cura Baccho et Venere oc- cupatus
esse. De Baccho liquet, nam res scenica, inquit Stallb., Baccho
erat sacra, vid. Casaub. de Satyr. poesi p. 9. ed. llamb. Venerem
autem commemoratam h. 1. censet Riickertus, quod plenae sint ve n
eris Aristophanis comoediae. Wolfius ad h. 1. an- notat : In
wiefern er mit der Ve- nus zu thun gehabt habe, bezieht sich
vielleicht auf einen Um- stand , der der Gesellschaft be- kaunt
sein konnte, fiir uus aber verloren gegangen ist, vielleicht auf
die Sitten ' des Dichters. Aliter nobis videtnr de hoc
loco statuendum esse, quamquam in hujusmodi tenebris quis clare vi-
dere se audeat dicere? Ilaud raro Socrates nomina propria facili
quadam litterarum mutatione cor- rumpere solebat atque ita immu-
tare, nt nomen existeret, quod aive laudem sive vituperium ex-
primeret. Exemplo est p. 198, C., quo loco Gorgiae Gorgnsque nomina
inter se conferuntur le- pidissime. Adhibita accentus mutatione in
’Ayd$oov et dya~ Scov nominibus
ludit p. 174. B. Quid, si etiam hoc loco in Ari- stophanis nomine
lusit? Significat 9 Api6xo<pd.V7}S cum, qni opti- mum prodit.
Optimam autem, veteri proverbio, vinum et venus est, quod Graece
audit: dptdxov diovvdoS xal *A(ppo~ dlXTf . x ai x oi
ovx i B, Id ov —<*AA. Magnopere se torquent in huius loci
explicatione, qui xal xoi conianctim exhibuerunt. Ut gravior esset
xoi port. affir- matio, vocula ex scriptoris sen- tentia initio
enuntiationis ponenda erat. Id quoniam vetant fieri linguae leges ,
xai expletivum praepositum est, do quo p. 6. diximus. Latine
reddenda sunt verba: Pol non aequa cou- ditione, qui ultimi con-
sedimus, utimur. Quae se- quitur aWa particula, ita com- mode
explicatur, nt omissum co- gitetur, quod facillime suppleri potest:
7 j/ieiS ovv ovx ipovfiev^ «AA* idv — iBiapxidei Locus nostro
simillimus est Par- menid. p. 128. C. xai xoi GJSnep ye ael
Adxatvai dxvXaxeS ev pexaSeiS xe xal IxveveiS td \£X$ivx a. aXXd
npuxov fiev Ce xovxo Aay$dvet, oxi x. x. A,, quo loco ante aWd
facillimo suppletur ovx zvpeZ xrjv afa/Seiav. 4 *
! aya9y xaTaQ%itto OtauSpog xtu lpta[HCc£ha rov "Egona.
Tavta S>) xal ot nXHoi xaw Eg uqu £ we<p«<Sav t e xal 178
helevov axtg 6 Zuxqkti] g. ndvrav ylv ovv a exadros tfotev , ovre navv 6
'AgiOroSyyog lu.iy.vyto oirt av tyto « helvos Ueye mxvtct. « ydliGta xal
av l<5o£e fioc d^ioyvrjfiovevtav sivca, tovttov v/iiv iga exdtStov
xov loyov. tffiiv to iS v6tdx 01 $ xa- x an eipkv o
tS. Dictam supra est p. 175. C. xov ovv 3 'Ayd - Saova, x vyxdveiv
yap kdxotxov naTaxalpevov , povov * Jevp cpctvai, oo 2ooxpaxeS f
nap iul xaxaxeido. Sunt igitur ol vdxaxoi xataxeipevot
Socrates ct Agatho. xv XV dyaSy. Formula erat, qua
feliciter succlamare Graeci so- lebant iis, qui aut navem conscendebant,
ant ad bellum proficiscebantur, aut aliud negotium suscipiebant, cuius
incertus even- tus esset, cfr. Griton. p. 43. D, dW\ gj Kpitcov ,
xvxy aya$y. navxeS dpa £vvk<pa- 6 av. Wyttenb. scribendum
con- iecit dpa pro dpa t qua con- tectura efficitur, ut omnes
uno ore consensisse dicantur. Hoc consentaneum est convivas
fecisse. Sed quoniam non sine turba et clamore hoc fieri poterat •*
nt quietius convivae egisse viderentur, dpa non dpa Plato scripsit.
De hi^ius particulae significatu vide Heisigii annot. ad Oed. Coi.
Enarr. p. CCVIH. Ortum dpa est ab apeo , soletque adhiberi , ubi ab
argumentorum enarratione ora- tio ad finem tendit, h. e. ad
conclusionem. Et cum singulos convivas Socrates nominasset ita, ut
simul, cur ad laudem Erotis praedicandam parati essent,
caus- sam adderet: ' om nes igitur consensisse perhibentur.
Minus apte Schleierm. in conversione: Hierrait nun stimmten dann
anch die Uebrigen alie uberein, ovre navv 6 *Api6t o & 1
J' poS. De horam verborum fine^ vide quae dicta sunt in Com-
mentat. de Piat. Sympos. Minut placet, quod Stallb. attulit ad ad
hunc locum: Caute, inquit, haec interposuit, ne legentes in eam
inciderent opinionem, ut has orationes revera habitas , non ab ipso
cuiusque ingenio convenienter fictas esse putarent.
a^topvypovevtcov elvai. Codd. plerique a£,io - pYTjpovevxoY j
Bodl. omisso elvai 00 habet dZtopvrjpovevxov; in Pa-
ris, uno, Vindob. duobus pancis- que aliis d&iopvijp6v£vta ex-
stat, quod Bekk. in textum re- cepit, quem Stallb, Riickert. alii
secuti sunt. Videlicet docti viri negant, a^topvripovevxovS ora-
tores vocari posse , atque non nisi orationes illo epitheto recte
Insigniri. Aliter nobis de hoc loco statuendum videtur. Verba
xovxoov vpiv ipoo kxadtoy xov Xoyov ad praecedentia referan- tur
drv UoB,k poi dZiopvypo- vevxcov elvai: verba a pa- \idra nihil
habent, quod ipsis 9 I Cap. VI.
Flgarov (ih> y«Q, Cstuq Xiya, Irpi) &ui8qov aQ^d- ftivov
tv&ivdt xo&tv ktyuv, ori filyag &tos ut) 6 ”Equs xal
fravfiaatos Iv av&Qthitoig re xal &Eolg, sroA Aa%jj fiiv xal aXXy
, ov% rpiMtd de xatd rtjv yivEdiv. rd 'yuQ Iv tolg XQtafivzcccav tlvcu
tbv &eov, tlyuov, ij 8’ os' tex/iq- B respondeat. Igitur
dubitari ne- quit de xai voculae potestate, Kctl nimirum auget
corrigendo sigoificatque atque potius. Exempla si requiris huius
usus, vide Stallb. ad Apol. Socr. p. 23. A. Convertenda autem verba
sunt: Was mir nun am meisten — oder besser, welche Redner mir
am wichtigsten und merkwiirdig- sten zu scin schienen, deren Ke-
den will ich euch einzelu dar- stellen. Proprie dicendum erat oi
E8o£dv poi p <x\i6xa a.B,io- pvjjpovevxoi elvai , xovxarv .... Genitivi
e praecedente d exapta ta sunt, quod xai addito quoaiam paene
evanescit, infra positum habes xovxgov vplv ipdb kxa- 6tov xov
Xoyov. Ceterum ex his verbis iodicnri licet de Apol- lodori
ingenio, qui orationes non tam ex orationum rationibus, quam ex
auctoritate et celebri- tate oratorum indicabat. Simili ratione
paullo infra p. 180, C. non orationum, sed oratorum obli- tus esse
dicitur Apollodorus his verbis: $al8pov p\v xoiovzov riva \6yov
Z<pij tinuv , pera $at8pov aAAovS’ tivaf, (li. e. oratores non
orationes,) elvat, ojy ov jtavv dispvt]- liovev ev.
icp&xov p\v yap. Phae- drus demonstrare studet, Erotem
deum antiquissimum et honoratissimum esse, atque summorum bohorum,
virtutis atque felicitatis benignissimum auctorem. Vide Comment. de
Piat. Sympos. Ce- terum de Phaedro, Pythoclis fi- lio, quem
Socratis aequalem fuisse negat Athenaeus XI, p, 505. F., et qui in
Protag. p. 315. C. in- ter Calliae convivas memoratur, rectissime
Stallb, m Erat inquit, homo mollis ac delicatus, <Soq>oS T a
ipGDZixd vid, Phaedr. p. 227* A, Sectatus autem rhetores Sicu- los,
iuprimis Tisiam et Lysiam, mirifice sibi placebat in oratione
comenda et calamistris ornanda» vid. Phaedr, p, 227.» p. 273** al.
Itaque oratio, quam Tlato hic ab eo habitam facit, habet nescio
quid fucati coloris et or- namenti, ut facile appareat, ho- minis
ingenium et mores ut ce- terorum convivatum, q Platone ad ipsam
veritatem esse ex- pressos. rd yap iv xoiS iep£6fivr
xaxov. Sic optimi codd. Legebatur olim iv roiS Ttpetipvtd- XoiS sequente
elrat xc ov Segov. Non dubium est, quin dixerint antiquitus Graeci
iv xoiS itps- tipvtdtoiS Tipedftvtarov et iv raiS nps6pvrdxaiS
itpstipvta- xr\v\ sed usu loquendi factum paullatim est, ut non
solum iv xo U ltpE6fivtaxoS dicaretur, sed qiov de tovtov' yovijg
yc<Q "Eoatog ovz elolv ovre kt- yovrcu vtc ovdevog ovre ISiutov
ovre TCoitjzov, aAA’ 'HaioSog xquwv filv %aog yeveO&ca (ptjOlv ,
' avtdp inerra etiam iv Toi? rtpedfivtdry, Videlicet ea
amplitudine verba £ v toi? esse voluerunt, ut quae gene- ris
discrimen non suscipiant, quasi dicas, omnium rerum, quae cogitari
possint, antiquissimam, maximum, pulcherrimum. Exemplum huius structurae
est p. 173. B. napayeyovei 8* iv ry dvvovdine 2ooxpdrov? ipet-
Crrj? cov iv toi? paXidra tcor rore. Adde Symp, p. 178. C. iv xoiS
7tpedftvraro? elvai. tifiiov, i / 5* o? . In upo Vindob.
exstat eido? pro y 8’ d?, ex qua scriptura, dupliciter po- sita
rifiiov vocis syllaba finali, rijiiov ovetSo? effinxit Creuzerus ad
Plotin, de Pulcritud. p, 146. Consentire videtur nobiscum vir
doctissimus, tlpior verbum hoc loco "admodum frigere, neque
nilo modo praecedentibus dei epithetis ^avpadro? et piya?
respondere. Exspectaveris potius superlativum, qui exstat apud
Aristot. Metuph. 1. 3. rifUQora* rov yap rd Ttpedftvrarov, Non
mutandum est y 8 1 5?, quibus verbis ipsissima Phaedri verba premi
manifesto indicatur. Phae- drum nutem dixisse reor: r o yap iv rot?
nptdfivrarov eivat rdr 3coV ov rifuov . Addita nega- tione et
interrogatione instituta efficitur, ut" orationis vigore
vis superlativi compensetur. Ceterum eo facilius scribae passi sunt
ne- gationem a praecedentis verbi syllaba finali absorberi, quo
mi- nus iotelligerent , interrogandi signo forte, ut fit,
oblitterato, qui possit non honorifica esse laus
antiquitatis. T EXfltf ptov 8 £ TOVTOV. Hacc verba si abessent, a
nemine desiderarentur, et facilius suaviusque flumen oratiouis procederet.
Cui euim non arrideat, enuntiatorum iunctura haec : rd yap iv t 61?
7fp£(jpvraxov elvai rov Stov ov xt/uov; ?/ 8 9 u?, yovy? 8e,”Eporo?
x, r.A. Cave tamen otiosum additamentum T exuypiov tovtov verba
cen- seas. Nimirum orationis conti- nuitatem ita intercidunt
h. J., ut gravior fiat caussae comme- moratio; simulque indicant,
quoniam oratorum, ut videtur, pro- pria sunt, Phaedri orationem
verbo tenus referri,# Huius rei, h. e. accuratissimae repetionis,
iudicium sunt etiam ?/ 8 ds verba, quae Apollodorus posuit, ut cla-
rius indicetur, iuitium orationis non nisi Phaedri sententias, Ari-
stodemi, non ipsius Phaedri verbis descriptas ( ap^dpevov iv- $£v6e
itoSiv') contiuere, nunc autem ita pergi in repetenda oratioue
Phaedri, ut etiam ipsa eius verba repetantur. Ceterum perraro
xexpypiov 8i, paprv- piov 8i , similia ponuntur, quia in
subsequentihus yap part. repe- riatur, v. c. Plat, de Legg. VII. p.
821. E. r expypiov 8i, iycd tovtov ovre vio? ovre itaXat axyxoa
depov. ovx eld\v ovte i.iyov- taiy II. e. neque sunt
revera parentes Erotis, neque esse a Vat £vpv6xspvo? , Ttdvtcoy e8o?
a<5(paX\? aiei f ’H8’ "EpoS. &rj(Sl {ietcc ro
%aog 6vo rovta yeviti&cu, yrpv re 'Aoi "Eqch tcl. IIccQpsvldr (
g 8e trjv ttvttiiv liyzi, quoquam perhibentur. Non esse
revera parentes Erotis, non pro- bator; non dici a quoquam ita
tantummodo confirmatum liabes, ut allatis versibus quibusdam, quid
Hesiodus et Parmeuides de Erotis ortu tradiderint, edoceare.
Notabis igitur, quam Plato car- pit, levitatem argumentandi.
ovxe i 8 1 cozov . ’l8iarr?]f latissimi significatus verbum
est, quod plerumque ex opposito ac- curatius definitur. Igitur
non placet Ficini conversio: Id autem ex eo c o 11 s t at, q
u o d parentes Erotis a nullo vel poeta vel alio quo- vis
descripti sunt. Nec prosarium scriptorem cum Stallb. interpretari
velim Idiooxi]? vocem. Antiquiores enim philosophi, ut Parmenidis
exemplo docemur, prosa oratione non usi sunt, cfr. Olympiod. ad
Phaedon» p, 65« E* izoiTjxaS XeyEi ( sc. o JlXd - ro ov)
llapjiEvL8?fv f 'EpTttdoxXiot, *Entxappov* ovxoi ydp x. t\ A.
Consentaneum est autem, philoso- phos et poetas ibi tangi, non
poetas et prosarios scriptores, tibi in Erotis originem inquiritur»
Convertit Schleierm.: von irgend cinem Dichter oder andern
Erzahler» Exempla si quaeris IduaXTj? vocis ex opposito ex-
plicandae, legitur infra p. 178. D. ovxe tcoXiy ovxe ISiqjxtjy h.
e* vreder ein ganzer Staat nocli ein einxelner Biirger. Prot. p.
322. *C» ei? Ixooy laxpixijv itoXXoiS IxctvoS l8icoxatS x* x.
A. tprjdl pexa ro x^oS — x a i ”E p m r a. Haec verba
quo- niam cum autecedentibus nullo modo consociari possunt,
Ilein- dorf. , quem Schleierm» secutus est, post Iloio8oS pronomen
re- lativum o? ponendam ceusuit, Wolfins <pij6\ 67
scribendum existimavit. Ileynius, Astins , alii, verba glossema
censent, quod iudfcium Riickertus probaret, si Socratis haec verba
essent, non Phaedri hominis inepti* (?) Sed ipsum audi Kiickcrtum:
In Phaedri, inquit, oratione nihil decerno , quae tota tam
inepta ei/, ut ii tollere velis omnia t quae displiceant , haud
scio , an nullum versiculum sis incolumem habiturus . (!?) — Plato
poeta- rum versus laudare solet duplici modo» Aut nudos versus
afiert, aut commemorat aliquid, quod idem in sequentibus
versibus continetor iisque comprobatur. Atque huius quidem
rationis exemplum occurrit p, 195. D. n OytjpoS ydp *Ax?}v Seoy
xe <pj]6iv ejvcn xa\ ditaXr/v' xovt yovv 71 6 8 a S avxij?
dita~ Aou? Etv at , XlycoY Tij? piv$' djraXol TiddeS*
ov ydp iit ov6eoS niXvatai y aXX’ apa 1 ) ye xax* dv8poav xpdaxa
fiaivei. Prioris rationis exemplum est p. 197. C. Nusquam,
quantum scio, poetarum versus laudat ita, ut prolatis ipsis eorum
prosariam explicationem addat. Fortasse cum Riickerto foedidam
quandam Phaedri sedulitatem Platonem no- taturum fuisse contendis.
Audio, / f »
npoitititov pkv * Epcora Itetur pijritSato xavrojv. C Htitodu
81 xal ’Axov<slk ag ofiokoyti. ovta itolkct%6&tv neque probo
tamen. Nam hoc certe negari nequit , Phaedrum recte loqui potuisse, ut
non cre- dibile sit, eundem hoc loco bal- butientium instar locutum
esse. Scribendum videtur esse: dAA’ 'Hdlodof xpturov plv xdoS
tp?j6l yevidSat avtap Ixeixa tpj]6l yai’ ev
pv 6t epv oS, nav - tcov 28oS adqxxMs alsi rj 8 * "EpoS.
Repetitum tprjdlv est, quo magis pateret, ab obliqua oratione
ad ipsa poetae verba trausiri. Factum autem videtur esse casu
quodam, ut tprjdiv a sede sua in eo loco, quo id codd. exhibent,
colloca- retur, ubi ansam dedit nescio cui sciolo Hesiodeos versus
prosaria oratione explicandi. De tprjdi verba ipsa poetae indicante
cfr. p. 177. A. $al8poS yap b«x- QTore itpoS pe dyctvcottoov
Ai- yet* ov 8eiv6v, tprjdiv x.r. A. Adde p, 202. C. Tcal iyco eluor
, TtCOSTOVTO, 2<pTjv, \iyeiS. Al- cib. II, p, 142. c. 8. A iyei
8i xooS tu8i * Zev fiocdikev, r a plv a, <prj6i, xai
evxopivoiS Ttotl avevHTOiS ctppi SiSov , rcc di 8eiva xa\
evxopivoiS axa- A dB,eiv yteXe-vei. Tlap pevidrjS 81 —
tcov, Haec quoque verba sunt, qui expungenda censeant. Omisit ea
cum superioribus tprfdl pera ro xdoi 8vo zovzgo ' yevidSai, yrjv re
xal " Epcora , Stob. in Kclog, phys. I. p. 154. Verba sanissima
esse iam colligere possis e praecedentibus verbis ov8l idtturov ovre
icotrjtov , Quibus ! commemoratis et poetarum et
philosophorum certe unum exem- plum laudari debebat ; si
Hesiodum solum Phaedrus laudare volebat, philosophorum mentionem
facere non debebat. Verba sanissima esse etiam e rectius
explicato TevidecoS verbo patebit. Sic statuo: Duae sunt in Mythologia
Graecorum Veneres, quarnm altera maior, altera minor aetate, Atqne minor
quidem dea, *Aq>po- SirrjS nomine insignita , a poetis celebrabatur, a
populo colebatur. Maior natu dea, quam numen rectius voces , iis
tan- tummodo nota erat, qui omne studium in coguo&cendis
rerum caussis ponebant, b. e. viris phi- losophicis, Factum autem
vide- tur philosophorum inter se dissen- tientium industria, ut
plus minus divinae dignitatis dea maior nata particeps haberetur,
et cum vario modo spectaretur, ne certo qui- dem nomine
insigniretur. Ti- vediv eam vocarunt, et $i\lav f et XaoS ; aeque,
qui fons est magnae confusionis, ab A<ppo8l - r rjS nomine
abstinuerant, quin maiori illi deae interdum attri- buerent. Sic
Plutarch. Erot, p. 756. F. UtppoSityv posuit pro Tevedet, sed
addita Ipycav voce, qua nominis mutatio satis excusatur: 8io IIappevl8ijS
plv axo- tpcdvei r ov "Eptura rtuv ’Acppo- SirrjS ipycov
xpetifivrocrov iv zy xodpoypacpia ypdtpcav * xpoS- zitirov plv *
Epoota h. r. A. ri- ve 6iv autem Parmenidei versas subiectum esse,
etiam Aristotelis verbis probatur Mctaph. 1. 4. xal ydp ovroS (sc.
fla p pe - opoAqgtirtu 6 *Eqc>s iv rofe XQE<S(Svtatos tlvai.
XQtaflv- torros ol tw ptybSxsov &ya9mv ij ftw a?ttos itfrtv. ou
viSrfS) xctxadxEvdZoov rrjv tov navxoS yivediv' npcvxidxov
p&v, tprjdiv f "Eparxa Sevtv pr/xldaxo ndvxcov. Notasset
enim, si revera abesset, sabiecti absentiam philosophus. Satis notus
autem Graecismus est» quo dicitur trjv Ovediv Xiyei *
nptoxidxov x. r. X, pro Akytt * npoSxidxov ptv rj rivEdiS *Epooxa
Segqy pTjxidctxo ndvxoov. Iam patere opinor, Hesiodeos versus
cum Parmenidis testimonio optime convenire. Nam quod Xaos
apud illum est, ttyedis Parmenidi vo - catur, Igitur nullo modo
pro- banda est ea evplicandi ratio, qua Phaedrus callide dicitur
sub- iectum versiculi reticuisse, ne quod testimonium pro sua
sen- tentia afferat, quod idem contra ipsum testari nimis
manifestum sit. Verendum nimirum erat, ne quis convivarum, qui
Parmenidis versum memoria teneret, erroris atque fraudis loquentem
accusa- ret, aut, si non teneret, e ve- stigio subiectum rogaret.
Ceterum quod terram simul Hesiodus commemorat, (videlicet ut esset,
quo incedere Eros posset), id ei non officit, qui deorum
antiquissi- mum Erotem probaturus est. Ad- dere placet Simplicii ad
Arist» Phys. p. 9. revidecaS definitionem. Indicat nimirum, Parme-
nidem habuisse $eg5y alxiav Scri- povct iv pido» ndvxarv , T]
navxct Hvftepra, quam 3 Avdyxrjv s. xrjy xAydovyov Stallb. minus
accommodate interpretatur, xal *Axov diXe uf o /io- do y e 2.
Suidas habet; *Axov~ diAaoS, Kafia vlof 9 ‘ 'ApyeioS ano KepxdSoS
noAeaS , ovdtfi AvAiSoS nXrjdiov , IdxopixoS npedftvxaxoi * iypanpe
<5£ ye- veaAoyiaS ix 6iXx oov ds XoyoS evpelv tov naxipa
avxov opv&avxd riva xonov xrjS oixiaS avxov . Hinc de Clem,
Alex, testimonio iudicabis, qui Strqm. VI, p. 629. A. Acusilanm
nihil nisi Theogoniam Hesiodeam in prosam orationem con- vertisse docet.
Phaedrum Acu- silai auctoritate temere usum esse contendit Stallb.
Habet, inquit, hominis oratio , ut iam supra dictum est , nonnihil
sophistici acuminis et tumoris. Aliter nos, atque fecit Stallb,, de
Acusilai testimonio indicamus. Videtur Acusilaus Argivus non
Hesiodi solum mythos collegisse atque in prosam orationem
convertisse, sed etiam aliorum poetarum narrationes addidisse, ut
fecisse constat omnes eos, qui Logogra- phorum nomine insigniuntur.
Iu tanta autem, quanta erat antiqui- tatis farrago mythorum,
critica abhibita sedulo caverunt, no discordia etinter se pugnantia
col- ligerent. Fieri igitur poterat, nt Acusilaus interdum ab
Hesiodo discreparet; igitur illius testimonio Phaedrus uti potoit
satis commode, cfr. Otfried Mulier ia den Prolegg. zu einer
*isseuschaftlichen Mythologie p. 13.: Iudcssen hatten sie (die
Logo- graphen) zugleich die Absicht, die Mythen zu ordnen und
io Zusammenhang zu briugen, woriu ihnen auch schon die
kyklischeu und geueslogischen Epiker voran- gegangen wareo. Bel
diesem yuQ %yay typ tlxsiv o zi fieltov louv ccya&otUtov&vs
vtco uvzt, ij iQaetijS * Kt tQCKSzi] ncadixu « yag Ordnen mussten
natiirlich oft Mythen vorgezogen und aufge- nommen, andere
zuriickgestellt und iibergangen, es mnsstc eiue gewis.se Kritik
geubt werden. — ovtcj 7t oWaxoSev opo- Xoy eiTai. Parmenidis
Tersum delere dubitarunt interpretes non pauci ideo, quod ridiculum
e&set, solo Hesiodi et Acusilai testimonio laudato ita pergi :
ovzca xoXXaxfaty opioXoyEitau Haec verba num excusabiliora
censes testimoniis allatis tribus? Spe- ciosius quam verius annotat
ad h. 1, Wolf, : Er braucht, wiewohi er nur drei Gcwahrsmanner
on-gefiihrt Hat, TtoXXaxo^EV , weil em jeder von diesen das Haupt
einerSekte war, au deren Gruud- satzen sich eine Menge anderer
bekannten. Quid tandem? Num ad Phaedri confugiendum est sophisticum
illum tumorem? Non, placet. Ovtgd seiungendum est a tfoXXaxb$EY
verbo, non arctius cum eodem coniungendum, quod interpretes ad unum
omnes fecisse video. Ovtcj est, ut alias saepissime, hac, qua dixi,
ra- tione, hoc modo. Scbleierm, verba convertit: Von so
vielen Seiten her wird dem Eros zuge- standen, unter die altesten
zu gehdren» Phaedri haec potius mens est: Auf diese Weiao
wird noch von vielen an- dern zugestanden, dass Eros der
alleralteste i st. Ovtcj vocis sic positae si exempla quaeris, cf. Piat.
Menex. p. 240. A., ubi commemorata Per- sarum regum felicitate haec
le- guntur: ai di yvwpai dedov- i Xcjpivai a7tocvtcov
dv&pujecay ?]dav • ovtcj noXAd xal pe- yaXa xal pdxipa ykvij
narot- dEdovXojpkyrf t/v Tf TJtpdcoy dpxrf t h. e * hac ratione
factam est, ut multae et magnae atque fortissimae olim nationes
Persa- 4, rum potestati subiicerentur. Adde Symp. p. 188. D. ovtcj
KoXXr t y nat piydX?jy, paXXov 6£ itdtiav dvvapiv ix Et HvXXt/PSrjr
p\y 6 7CaS "EpojS , quo loco e» sen- tentiarum nexu patet ,
ovtcj esse hac ratione, hoc modo. itpEdftvTaToSdecjy
pe- yidTcoy ct y a $ gj y ijplv aftloS IdtlY, Ficini, ut videtur,
horum verborum conversione motus: Cum vero talis sit, maximorum
bonorum no- bis est caussa, Bastius scri- bendum coniecit: irpoS
dfcrouro» tmr % peyidtcov h. t. A. Frustra. Transitur his verbis ab
altera oratiouis parte ad alteram, h. e. ab aetatis ad beneficiorum
com- memorationem. Non omni ex parte Graecis verbis respondet
conversio Stallb. ; Quemad- modum autem est deorum antiquissimus,
ita idem nobis est auctor maximo- rum bonorum. Est enim,
quam ille non reddidit conver- tendo , species
argumentationis verbis admixta, quam sophistarum sectatores captare
solebant. ov yap iycoy — noti ipadxjj tc aiStxd.
Riickertna ad h. 1. annotat: Non accurate haec disposita sunt; quum
enim esiet dicendum: nullum est maius bonum homini, blgitized^TGTOsIe
XQrj ctv&Quxoig yyEi6&ccc itavros rov (Uov toTg t-dlhivGt, •Aul
cos (hmOst&ttt, tovto ovte fcvyyivsuc ola re tfinotuv quam A PRIMA
IUVENTUTE probus AMATOR, et postea AMANTI PUER similis, sic
eloquutus est, quasi otrumque ad verba evSvS vico ovxi esset re-
ferendum, Quod fieri non potest, nec voluit cogitari orator. Notandum hoc
duxi , sicut alia multa in hac oratione, quo magis fiat perspicuum,
quam multis ea vitiis laboret in omnibus, quae ad sententias earumque
cohaerentiam pertineut. Quod quum perspectum fuerit , qua cautione
in textu talium locorum casti- gando utendum sit, plane iotel-
ligetur. Cur de uno eodemqne homine accipienda sint hoc loco, non DE
DUOBUS HOMINIBUS MUTUO AMORE se amplectentibus, vioS et ipatitijs verba,
equidem caussam nou video. Ruckerto non rectius Sdfileierm, verba
interpretatas est: Dean ich meiues Theiles weiss nicht zu
ssgen , was ein grosscres Gut ware fur eiuen Iiingling, ais gleich
ein wohlmein en der Liebhaber oder dem Liebhaber ein Liebling. Ad
xaiStxa repetendum interpretes censent jf/aj/dta. Minus apte, ut videtur.
Nam nihil melius esse iuveni quam probum amatorem, Phaedrus ita
profert, ut iureni opus esse indicet homine aliquo, cuius praeceptis
et exemplo melior fiat. Non potest autem is, qui melior reddendus est,
eius, qui meliotem reddit, h. e. AMATORIS epitheto ornari. Si
igitur XPV& *oS nomen repetendam est, ad ipadty referendum est, non ad
kaidixa. Ceterum Riickerto assentimur de structurae molestia querenti,
qua et ad AMATOREM et ad amusium verba non referri non possint: ev$vS
vico ovrt , de lectionis veritate non assentimur; sedulo enim cavendum
est, ut nimio studio servandae alicuius lectionis ne iniusti simus
atque vitia v alicui imputemus, qui nulla commisit. Ne multis, scripsisse
Plato videtur: o v yap iyooy &X& sIxeiy, oxi pst£ov itixiv dyaSov
ev$vf vico ovxi, Tjipadrrjs xal ipadtjj, (sc. XPV&&)
V ^ou6txei 0 Sententia verborum haec est: Denn ich kenne kein Gut,
das eiuem gleich von dea friihesten Iahren an dienlicher ware,
ais ein verstiindiger Liebhaber, und das diesem ( dem
verstaiidigen Liebhaber} dienlicher ware, ais ein Liebling.
avSp cotcoiZ rjyzi6$ ail De jjyEidSai verbi structura vide
sis Indices. Ceterum interpositis verbis pluribus a verbo, ad quod
pertinet, seiunctum est xoiS piX- Xovdi xaXdoS fttQo6E62ou , ut vis
maior esset enuntiati. Sen- sus est: deno was den Menscheu ein
Leitstern sein muss des gan- zen Lebens , nam licii denen, welche
recht zu lebeu wunschen, cfr. p» 198. E. ro 81 apa , (gJs’ Hoixey ,
ov tovto rjv x 6 xa~ XcoS iit ot.iv eiv otiovv x. T. X. f ad quem
locum vid. ann.ad p. 202. C. tj xoXprj6aiS dv tiva. pij <pavai
xaXov x e xal svdai- pova $ Eooy elvca ; tovto ovtE
Hvyyivsia x, t. X. Pro Hvyyiviia Wyt- tenb, Epist. erit, p, 9.
evyiveui D ovta jeaAros ovts tifial ovts nlovtog oi W «AAo ovSiv (o
S £qo S . tiya 8's 8rj il tovto ; rijv iarl fisv totg cdaxQocs al6%vvT[v,
Ixl de totg xaloig tpiXoufilav. ov yuQ Zauv avtv tovtav ovts ttoXiv ovts
Idiatqv (isyaA.cc xal xcda %Qya QtQya&GSai. tolwv lyio avdgcc ostig
Iqcc, scribendam coniecit, quod fue- runt, quibus magnopere
placeret* Stallb. gvyykvEiav gratiam esse contendit et auctoritatem,
qua quis propter hominum potentium affinitatem apud alios valeat. Rectioris
explicationis gloriolam mihi praereptam vides a Riickerto, qui
B,vyykvEiav de ipsis necessariis accipit, de eorum disciplina, maxime
autem de pudore , quo horum cogitatio iuvenem afficiat. l)icit
enim, Riickertus ait, in se- quentibus, nec matris nec patris tantopere,
si quid peccet, pudere, quam eius, quem amet, pariter* que amatum
amatoris. Conferri iubet praeterea Legg, I. p. 627. C, nxeo vtgjv
jj.Iv xoor itovif- pdjv {j te olxia xal 7} B,vyyk- reia avrij 7ta6a
ytrcov havtfjS Xkyoix av. V, 320. B. itoXiv te xal <pi\ovZ xal
B,vyykvEiav, Adde Alcib. I. p. 105. cap. V, xal ov t inixponoS ovte
dvy- ysvijf ovte aAAoS' ovdels Ixa- voS rtapaSovvai ttjv
dvvapiv x. , T. A. Restat, ut de verbis dicamus ovtco naAoiS , quae
a viris quibusdam impugnata sunt ac permutata, Reyndersius nimi-
rum pro ovtcj xa\<jj£ scribendum censuit ovte xaWoS infarcto
ante IpitoiEiv verbo ovtcjS. Iacobsius legendum proposuit :
ifutottiv ovtcjS 9 ovte xaXAoS x . r, A. Ovtcj xaAcjS verba
Phaedrus addidit, ut indicaret, aliquid con- ferre ad corrigendos
mores tara pa- rentum admonitiones tum honorum divitiarnmque faturam
possessionem : sed his maiorem esse atque validiorem amorem. Igitur
muta- tioni non locus est, neque satis- facit Stallb, dicens.;
quamquam pulcritudinis mentio in talibus frequens est, tamen non
ita necessaria videtor, ut libris invitis aliquid inferciendum sit y
praesertim quum addantar haec: ov t aKKo ovSkv, quibus verbis
cetera | quae vulgo bona ha- bentur, significari manifestum est. —
Verbis ov x aAAa ovdkv amicorum favor, gloriolae dulcedo, alia hoc
genus subin- telligi possunt, pulcritudo non potest. Patet enim,
non nisi de bonis sermonem esse, quae recto vitae modo servantur
augentur- qne, cadunt malo. Polcritudo autem non metuendam est,
ne malefactis imminuatur; igitnr ea non movetur, qui pulcher est
et malus , malos mores ut corrigat. Igitur ab hoc loco
pulcritudinis commemoratio alienissima est. Bene Ficinus: haec
natem no- bis neque genus neque divitiae neque honores
praestare citius ac me- lius quam amor possunt. \kyta 81 81}
ti tovto; Scriptum 'est in aliqnot codici- bus: A kyo 81 6jj ti
tovto \ quod Bastius recepit. Iniuria. Sententia enim foret
nostro loco minime conveniens: Num est aliquid id, quod dico?
& ti al<S%Qov itouov xcadSijlog ytyvoixo rj itdoyav vito tov , di
avavdQiav (irj iqivvoyitvog , ovt av vito itaxgog offntivxa ovrag
dlyijiScci ovts vnb halpuv ovts vit ailov ovdtvog ag vit 6 itaidixiZv.
xavtov Ss tovto xal E xov iQcofiivov oQajisv, Btt SiatpeQovtag tovg
tQu6tag aut demto interrogandi signo j Est autem revera
aliquid, quod dico. Sexcenties apud Platonem rcperies mediae
orationi interrogationes interseminatas , quibus efficitur, ut ad
rem, quae proferatur, lectores attentiores reddantur. Vid. A st. ad
Piat, de P* 29. Heusd. spec. erit, p. 87. cfr. Sympos. p. 206.
E. itavv pkv ovv, £<pj / • xi 8 ?) ovv TTjS yevvtjdeooS; Ceterum
Stallb. haec verba explicat: zi de 8?} tovto idxiv, o XiycD,
Commo- dior videtur explicatio haec, ut, cum primitus dicatur A iyco
di) tovto, interposito interrogandi verbo ti , verba illa
immutata maneant Xiyco 8?) — - ti — tovto. Ad huius dictionis
exemplar verba Phaedon, p, 73. C. emendanda sunt: ap ovv xal to8e 0
// 0 A 0 - yov/iev , dzav ixidn/pr/ itapa - yiyvr/rai rpoxeo
toiovto), ava- /ivi/div alvai ; Xeyoj 8e tiva Tpoxov tovtov . In
codd. ali- quot bonae notae riva pro tiva reperitnr. Stallb,
scribendum vidit esse Xeyco dfc riva Tpoxov; Tovtov*, neque tamen ipse
sibi satisfecit. In verbis, ^juae in- terrogationi praecedunt,
cave credas, Tpoxov verbum ita posi- tum esse, ut quod in
sequente interrogatione qxplicandum pro- ponatur. Scripsisset enim
Plato, hoc si, edicere voluisset, A iyco 6h Tpoxov tiva tovtov;
Scri- psisse videtur autem: A iyco 6} riva rpoxov tovto; sc, t 6
dva~ pvr/dw eivai zo Ixidn/pr/v i tot- payiyvEdSca.
<prip\ toivvv iy<o . h. e. Meino Meinuug ist also nun.
Quae brevius ante dicta erant, ea nunc a Phaedro re- feruntur explicatius.
In sequentibus cum Astio et Riickerto comma ponendum curavimus post
vxo tov , ut 8i avavSpiav ar- tius cum pi/ apvvopevoS cou-
iungendum esse indicetur. Verba ovt av vxo xarpoS o<p$evTct
Ruckerti explicationem £,vyyi~ vtiav praecedentis confirmant. MV
a fivv opev of , Nam viri fortis esse potabatur iniu- riam acceptam
ulcisci et punire. Stallb. zavtov 81 tovto. Du- plicem
structuram haec verba ad- mittunt. Aut enim absolute posita
cogitari possunt, aut ab in- equente opaopev apta. Prior explicandi
ratio rectior. Sed audi Stallb. annotantem ad hunc locum: In his,
inquit, tavtdv Tovto absolute positum est. Cf. Phileb. p. 37. IX
pdov ovx op- $rjv ptv do£av ipovpev , av dpSoTrjxa itixXh tovtov 81
7/8 o- vr/v; ubi Tavrov 8i absolute accipiendum: pariterque
vo- luptatem. Cratyl. p. 404. E, tavrov 6h xal xspl tov
'AxoAAgq. Protagor. p. 344. D. xal yscop- yov x&tenv &pa
ixeXSovdat dpr/xavov av Seir/ xal laxpdv zavzd tocvta. Menon, p.
90. D, «2 ai<fywET«i , otav 6(p&y iv cdtixQV
tLVl & v - d ®w %avrj rtg yivoLto, cagre noXiv yeveg&ai xj
axgccxoxeSov tQaOxav Ti xal nui8ucdv, ovx k'<Sxiv oitag av
cc/iavov olxfcsiav xxjv sccvtdv jj axE^uficvoi xiavxav xdv aia%gdv
xccl xpdounovpevot xgdg dMqiovg. xul (iccxoftivoi y av ovxovv xoc\
7txp\ CCVfofySeOOf xal ruv aWaov ravxa xavxa icoWi / avoict ItiTiv
, ftovXajiivovS x. x.X. Demosth. Midian. p. 526. extr. cd. Reisk.
faeiS* 6 nXrjyeif ht&voS vito xov TIo\v$i/\ov ravto xovxo iStoe
dtocXvodye- roS — ovd’ elSijyays tov IIoXv- ZijXov. Loquendi genus
tum alibi, tum hoc loco viros doctos fefellit. iv
aidxpfi ttvt cov. * Ev a . X. eIvoci est defixum ^sse in re turpi,
versuuken scin im B6- sen, im Argen seinj hoc dicendi genus
breviloquentia quaedam est, supplendumque mente ver- bum est, quod
cum iv praepo- sitione commode consocietur. Pro iv oddxpd* xtvl a)V
primitus di xisse videntur Craeev iv al6xp<fi rivi xtijuevoS , ut iv
fiopfiopu) xeidExoci legitur Pl. Phaed. p. 69. C« De similibus
dicendi formis : iv olva> £ivai t iv xy x iyyy elvai y iv
itoztjdEi ylyvedSai ai. vide Matth. Gramm. pien. J. 577, p.
1140. el ovv p7jx av V Xl * Y&- voixo . Sensus est:
Wenn es sichnuumachen 1iesse, dass ein Staat entstunde
oder eine Kriegsgesellenscliaft aus Liebhabern und Lieblingen, so
konn- ten sie ihren Staat nicht besser verwaltea, ais owenn
sie sich alles Hiisslicheu enthielten und ei ner dea an dem zam Best cn
aufmunterte. His verbis aliquid iuesse videtur, quod minus cum sententiae
ratione conveuiat. Etenim civitatem non melius administrari posse, quam
si a turpibus abstineant chrcs, bo- nis studeant, hoc non tam in
amantes et amasios cadit, quam in homines universos. Debebat potius
ita loqui Phaedrus: ne- minem, si civitas existerct aman- tium ,
melius civitatem admini- straturura esse, quam amantes. Non dubium
est, quin vitium verba contraxeriut, quod ubi lateat, quis audeat,
codicibus tacentibus, fidenter dicere? Videtur nobis apEivov vox
tanquam scioli additamentum expungenda esse, qua deleta verba
convertenda sint: Wenn nun ein Staat von Liebenden und Geliebten
entstunde: so konnten dies e deuselben gar nicht an-» ders
verwaltea, ais so, dass sie das Hassliche ver abscheueten und das
Gute rait gemcinsamer Anstrengung zu vollbringen s \\q h t e n . Iam
admireris licet mutui amoris utilitatem. Ut enim nunc in civitatibus
multa pessime geruutur, turpia laudan- tur, honesta expelluntur,
ita in civitate cx amantibus composita Eros efficeret, ut cives ne
pos- sent quidem male aliquid agere, sed nt optime h. e. malarum
rerum fuga, bonarum studio, civi- tatem administrarent. (itr aXXyXmv
o l xovovxoi vmcoev av, okiyoi ovrsg, cog &rog BfouZv, itavxag
dv&Qcort ovg. bqcjv ydg dvr/g vnb TZcadixcov oyftrjvca ij Xiticqv
xa%iv q OTtXa a7tof}(tffl>v r\ t- xov av dtjrtov Si^acxo rj V7to Ttavrcov
xcov aXXcov , xal 7cgb xovxov x i&vdvai av TCokXdiug ikoixo * xai
(irjv ly • 7tct\ /jotxo fiev oi y*. ITaec propter antecedens ?/
6xpar6ize- 8ov adiiciontur, quo effectum etiam est, ut in
praecedentibus additum habeas xijv tavTGov; nam verbis his uou opus
erat, si alio loco posuisset aut prorsus omisisset rj 6xpax6Tt(.8ov
verba scriptor. Ceterum certam 'quan- dam txcnpiav Phaedrum in
mente habuisse, v. c. sacram Thebano- rum cohortem, haud credibile
est propterea, quod antecedit el ovv pi 1X av V tl y yivotto.
Significant autem haec verba, poni, aliquid fieri posse, quod revera
aut ne- queat fieri aut quod adhuc factum non sit dtS litof
Etieeiv. Phaedrus ne nimius in laudando videatur esse dicens,
paucos facile su- peraturos esse homines omnes, cdS titoS eItceiv
addit, quibus ver- bis vis iudicii paullisper immi- nutur.
Pertinent autem non so- lum ad 7cdvxaS dv5pc>SjtovS , ut Stallb.
iudicantam video, sed etiam ad d X.iyovf, ut alteri verbo addatur
aliquid, alteri de- matur. Vide quae de £icoS eiiceiY verbis
annotata sunt ad p. 215. I).
Xiitriv — ait o ftaXoov . Nam \EiitOTa£,ict turpissima .ha-
bebatur. , Lex Attica, cuius me- minit Lysias Or. xaxd <Pl\covoS
Compadia? T, V. p. 887. ed. Rcisk, et Demosth. adv. Neaer. T. II.
p. 1353. roy kiicovxa tijv td&iv d7C£Xrt$ai 4 ayopaS pijxe
dxecpctvovdScn prjt eISiIvcu sl$ t d Ispd ra St/poxEXtj. Nec
mi- nor erat infamia eorum, qui arma turpiter nbiecissent: de qua
re fuse disputavit Klotz. ad Tyrt* 10, 27. cfr. ’de Rep. V.
p. 468. B., de Legg. XII. p. 945. Stallb. Adde Arist. de
Morib. V. 3. TtpOSXGtXXEl l) YO/IOS , Xal ra rov dvdpeiov Ipyct
icouly, olov pi} XeiitEiY t i/y rdt,iv , /irjSk tpevyELY, pr/61
filxtnv xd oitXa .1 } vico 7t d yt oo v rcov aA- Xcjy. IIctYTES ol
dXXoi inpri- mis parentes suut, fratres, amici, vide ann. ad p.
178. C. tovto ovtE ZvyyivEia ola te ipnotEiv ovv oo xaXdoS ovte
xipai ovte nXovxos — eqS ZpvS. — JJpd xovxov sc. 7t po rov
6<p$fjvai V7CO iroadixdov. t e$ v dv at dtv TtoXXdmS,
Schleierm. convertit: und dafiir wiirde er lieber oftmals sterbeu
wollen. Graeci ut nos : und da- fiir wiirde cr lieber hundert Mal
todt sein wollen. Videlicet adeo invisum omnibus est ro oraro-
$vr}dxEiv, ut pro eo Graeci te - Svavai dixerint, nostrates di-
cant todt sein. Huius tempo- ris usus ita iuvaluit, ut id adhi-
berent Graeci etiam, ubi proprio praesens tempus ponendum erat. Sic
Criton. init, legitur: if t d icXmoY a<pixtai, ov 8 eI aq>t - 4
xopkvov Te$vdvai ps, Vide Stallb, anaot* ad Apol. Socr, p.
Ixardbxiiv ys r a xaiSixa i} (iij porj&rjOai xivSvvevovu — oi3d£t$
ovta xttxog, 3 vtiva ovx av avtog 6 "Epag Iv&iov xotrjaeio itQog
uQitijv , ugtB ofiowv dvai tu B fhji6tip xpvOu. xal aTi%vag, o tqn)
"OfiijQog, (itvog ift- jcvivaca Ivioxg tnv yQauv rov &tav, tomo
6 "Epug tolg IquOi naQijtt, yiyvofitvov xaQ avtov. SO.
B. Igitur non asseutiendum Buttmanno ia Gramm. pleo. j, 114.
p. 161. «D«* Streben nach Nachdruck hat deo Perfekt- begriff
ale entechiedener uod ge- wisscr Jautcnd au dia Stella des Praesens
gebracht.» xal pt/v iyxaraXixeiv y e. Non sine magna animi
com- motione haec a Phaedro profe- runtor, qui vix cogitari
nedum fieri posse contendit, nt amator aut deserat amasinm, aut
peri- clitanti auxilium non ferat. Hac commotione animi, quam
indigna- tionem vocare possis, factum est, ut aposiopesis orta sit,
quam oculis legentium addita lineoia indicavimus. Non nliter
Astios in «nuet, ad Convers. Symposii p. 279.: Der Text ist
unver- derbt; xal yt/v — yt ist ja auch, d. h. in diesem
Zusam- xnenhange v o 1 i e n d s , und die ubgebrochene Rede, die
mit einem allgemeinen Satze endet ( OVOllS ovia xaxoS x. r. X . )
charakte- risirt treffend deu Phaedros ais leidenschaftlichen
Erotiker , den der Gedanke, dass der Liebhaber den Geliebten
verlassen und ihm in der Gefahr nicbt beisteben solite, empdrt und
fast ausser sich setzt. Ceterum xal pr/Y — yt particula» Astius, ut
modo in- dicavimus, vo lien da, Schleierm. gar converterunt. Apta
oobis visa est »d Phaedri exprimendum ardorem utriuaqua vocis coni
unctio, nt verba convertenda sint: \ olleuds gar den Liebling
im Stiche lasseu , oder ihm nichl bcispringen in der Noth. —
cfr. Symp, p 196. C. xal fitjv eis yt aySpetay ’ Epcort ovSi
“jtprjS avSioxaxai. Alia ratio est particularum p. 202. B. xal
pi}v, T)V S tyoo, opoXuytirai ye napa xdvxooy peyaS StoS tivcct, ad
quaa verba vide annot. xtvSvvevovti »c. av reo. Nimirum
xaiStxd verbum non nisi unum amasium significat. Laudat Ruckert.
Phaedr. p. 2S9. A. ovre 657 xpeixxa ovtc ItSov- ptvov Ixtuv
ipadxrjS xat&ixu aveSexai , rjxxa> 61 xal V7IO- StiiSxtpov
ad dxepydderat. Phaedr. p. 240. A. • Ixi roiwr ayapoY , axatSa,
aotxov on xXtitSxov xp°yov xaiStxa ipa- dxrjs evSatxo av ytvtaSot.
Vide sis de generis mutatione Theaet. p. 146. B. a\Ad xwy
fittpaodcov xwa xtXevt dos dxoxplredUca. Prot. 315. D. xxjv 6’ ovy
iSear xdvv xaXoS, ubi papdxtov praecedit, avxo S <%E
P gj S. Phaedrus neminem adeo mala indole cen- ' set esse, quin ab
ipso Erote ad virtutem propelli possit. Quae- ritor, quid sibi
velit avroS pro- nomen hoe loco? Fischerns com- mode explicari
censet, si oppo- sita existimentur praecepta vir- tutis, leges,
educatio atque quae Cap. m Kai fftjv viriQcoto&vrjaxuv yi
fiovoi l&iXovGw ol tQavreg, ov (lovov ou &vdQsg y dUa xal cd
ywaTxeg. praeterea ad virtutem adducere possint. Hac explicandi
ratione num minas otiosum pronomen censes $ Stallbaumio visum
est ita frigere, nt corruptam cense- ret atque in ovxgdZ immutandum;
verba convertit idem : Nemo adeo malus est, quem AMOR non
possit tanto incendere virtutis studio, ut vel optimo nihil cedat.
Sed ipsi huic sententiae inest, quod admodum displiceat. AMATOREM AMASIUM
periclitantem deserere posse Phaedrus praefracte negavit. Eius rei
argumeutum nura credibile est eundem Phaedrum hoc addidisse: Nemo
adeo malus est, quem non possit AMOR tanto incendere
virtutis studio, ut vel optimo nihil ce- dat ? Dicendam potias
erat: neminem adeo malum esse, quem Amor non revera incendat*
Nihil mutandum est, et omnia beno habent. Abstractum pro concreto
positum est, h. e. , dei nomen pro re, cui ille praeposi- tus est.
Sensus est verborum: Nemo, qui amat, adeo mala in- dole praeditus
est , quin ipso amore suo fortissimus fiat atque iis simillimas,
qui optima indole gaudent fortissimique sunt non amore , sed natura
ad virtutem docente. Annotat Riickertus ad h. 1.: ttvtoS
o"Ep<oS f ipse Amor, h. e, hoc ipsum , quod amat, etiamsi
sit alio- quin ignavus. Virum doctiss. in huius loci
rectiore explicatione nobiscum consentire magno cum gaudio vidimus.
Ceterum monemur hoc loco de verbis Alcib. II. p. 1 88. B. : Ovxovy doxei
<5ot sroAA^f 7Cpop7]$daS ye 7tpoCdti- 65ai y uncos pjj XrjtSet
xis avtov eijxopevoS ptydXa xaxa, doxoov 6 ayaSa ; oi £fol
tvxgoGiy iv xccvxy ovxeS xy ££ei, iy y diSoadiv avxol a xif
evxope- voS xvyxdvei; Frustra Buttra. ad h. 1. libenter, inquit,
care- rem voce avxoi . — Sensus est: Nonne igitur magna cautione
tibi opus esse videtur, ne forte ali- quis bona precari opinatus,
ma- xima mala sibi expetat? diique ita morati sint, ut qui ipsi, h.
e., nullis precibus moti, faciles, mit- tant, quod quis sibi
expetat? o Uqnj "OprjpoS* Laudavit Fisch. ad h. 1. Hom.
II. x. 482. r&5 6’ tpnvEvtiz pivoS y\avx£>- *A5Tjv7j. et II.
o , 262. cj $ tirtaor Hpjtvevtie pevoS pkya. itoipkvt A ocoSy. Iu
sequentibus Orell. ad Isocr. Or. Ttepl arxtS. . p. 825. ob
praecedens ivioiS xqjy yptooav scribendum coniecit toiS ipcodi
ita6i i tap£x et * Frustra, Non enim quaeritur, utrum omnibus an
paucis qui- busdam hoc praestet Eros, ut fortes fiant, sed de
ratione agi- tur, qua ad virtutem amantes impellantur. Neque verum
est, omnes amatores ad virtutem impelli AMORE etiam ii amant, qui
natura fortissimi sunt, 5 tovtov 6's -mu tj
lltXiov dvyarrjQ "JXxtjUne Lxavriv fiaQ- ut illo Erotis
impetu lucile indigeant. y ty v apev ov rcap avtov. Omisit
haec verba Schleierm. in conversione: Ia gewisa was Ho- meros sagt,
dass c inige der Hel- den eiu Gott mit Muth beseelte, das leistet
Eros den Liebenden. Neque aliter Ficinus: hoc AMOR AMANTIBUS efficit.
Verba non 'otiosa sunt, indicant euim, eam vim esse atque
potestatem avxov tov ipdv, ut ignavos virtute augeat. Pertinent
uutem ad praecedens Tovto, a qua voce scri- ptor eadem seiunxit, ut
eorum vim augeret, vid. ad. p.,178,- C* d yap Xprf av 5 peon 01S
?}yeb 6Scn navroS xov (iiov xolS piXXo vtil xaXaiS (iicStie-
6$ai> Adde Pl. Cratyl. p. 423« fin. el xiS avxo xovto pipeitfSai Svvaito,
kxaCxov t^v ovdiav h. e. venn jemand es selbst nachabmen konnte,
ich mei ne, die Wesenheit von ie- dem. Convertenda verba
nostra sunt : Das gewahrt Eros den Liebenden, and zwar unmittelbar
aus sich. xal pyv vn epan o%vy - 6xeiv ye. De nat pyv —
yk particularum potestate supra di- ctam est ad p. 64. Solent
eae- dem adhiberi, ubi commemoratur, quod aut praeter
exspectationem accidit, aut qnod fidem superat hominum, aut in
rebus summae gravitatis* Apprime igitur commotiori animo conveniant
Phaedri, qui has maluit, quam con- sequentiae particnlas adhibere,
quarum usum orationis conformatio flagitare videtur. Debebat nimirum
Phaedrus, laudata Erotis vi, sic pergere proprie; Hinc £eri solet
plerumque, ut soli AMANTES. clXXcl xal ai yvv atxeS . Hanc
lectionem, quam verissimam ducimus, Clark, exhibet aliique codd.
non pauci. Satis notum est, Graecos substantivis duobus, quae
pariter definita atque per ov povov — a\\d xal , ovx oti — aXXa xal
sim. coniuncta sunt, aut addere articulum duplicem, aut demere. Sic in
Protag. p. 342. D. legitor! eidi iv zavxaiS xaiS noXediv ov po- vov
avdpef ini naidevdet peya tppovovvxes, aXXa xal ywatxtS h. e. ut
viri, ita mulieres «... scribere etiam potuisset Plato nullo
sententiae discrimine ov povov ol avSpeS — aXXa xal ai yvvaixtS.
Xenopli. Mem. II, 9. 8. ovx^oti povoS 6 Kpixcjv iv 7/dvxia rjv ,
aXXa xal ol qjiXoi avxov. Ad huiusmodi exempla H. Stephanus
respiciens, cum legeret aXXa xal al yv- vaixeSy nostrum locum hoc
modo emendandum censuit: ov povov oi avSpeS, aXXa xal ai
yvvai- xtS , qua coniectura sanissimus locus corrumpitur manifesto.
Sive addis sive demis in huiusmodi locutionibus duplicem
articulum, eiusdem dignitatis, pretii, pon- deris substantiva esse
indican- tur, quae per ov povov , ovx oxi — aXXa xal
coniungun- tur. Sed quoniam feminae viris multo debiliores sunt,
Phaedrus, quo gravius vim Erotis extollelet, feminarum nomen pondere
praevalere hic voluit ita, ut non viri solum , sed quod mirere
magis, feminae quoque dicantur voluntariam mortem oppetere. Hoc
efficitur addito ai articulo. Eodem fere modo alteri substan-
tvqiclv inlg rovds tov A oyov etg xovg "EX- tivo articulas
additus est, omis- sus in altero Alcib. I. p. 104. B. cap. IV. iav
6* ivSdde pi- yi6xoS y ? , xal iv xols dXXoiS n EXX7/6iv * xal ov
pdvov iv "EXX 7 / 61 V , aWa. xal iv x 01 S fiapfidpoiS , 0601
iv xy avxy 7 /ptv olxovd iv yneipcp. Amplissimas terras barbaros
habi- tare, satis notum erat eo tem- pore, quo Alcib. I. conscriptus
est. Ut igitur regnandi cupido, qua Alcibiades teneretur, validius
emineret, praecedentibus iv "EA- \r\6iv verbis barbarorum
nomini articulum scriptor adiunxit. Sen- sus est: Wenn da aber in
At- tica der grdsste warest, meintest du es auch uuter den
iibrigen Griechen zu werden, und nicht allein unter Griechen ,
sondern was noch viel mehr sagen will, auch unter deu
Barbare», rfb viel deren mit uns dasselbe Festland bewohnen. Adde
Aelian. Var. H. II, 41. p. 181. ed. Abr. Gronov. KXeigo , cpa6iv ,
eis dpiXXav lov6a ov yvvaiBX po- vaiSy aXXa xai xois dvSpadi
ro!> dvpitdxaiS detvoxdxr/ itiziv 7/v xai ixpdzei itdvxcov h. e.
Kleio, wird erzahlt, konnte aus- serordeiitlich trinken und wetteiferte
hierin nicht blos mitWei- bern , sondern , was weit mehr sagen
will^ mit Mannern , die mit ihr dem Zechen ergeben waren, und
ubertraf sie. xovxov — vitip xovde xov A oyov, Schleierm.
convertit : und dessen giebt una schon Alkestis». die Tochter des
Pelias, hinlanglichen Beweis fur diese Wahrheit ... Recte V. D.
verba servavit, quae frustra sunt, qui expungenda censent. Heind.
ad Protag, p.471* locum sic in- terpretatur: ut huic dicto
fidem faciam. Heindorfio Stallbaumius assentitur. Riicker-
tus ad h. 1. Nos sic, inquit, sta- tuimus, si Socratis haec oratio esset,
intolerabile hoc additamentum nobis appariturum; quam Phaedri sit,
ineptum quidem esse et lan- guidissimum , attamen consulto posse a
PJatone adiectum esse. Si scriptum exstaret xovxo di xai 7 } TleXiov
Svydxr/p x. r. A., sedulo interpretes tantum non omnes annotarent:
inceptae stru cturae Phaedrum oblitum esse/ liuiusmodi confusionis
exempla plura reperirij Platonem h. J. satis eleganter non
praemeditatae orationis indicium edidisse. Ao possit sane commodius
rotrro explicari, quam xovxov l sed etiam xovxov bene habet.
Revocandum nimirum hoc dicendi genus est ad oratorum consuetudinem post
apodosin praegres- sam protasin repetendi. Vide quae annotata sunt
ad p, 186. B. Ut v. c. in Apol. Socr, p. 20. C.
dicitur: ov ydp di/nov tiovye ovdiv xcov aXX&v —
itepixxoxepov itpaypa- x ev opiv ov , inetxa xoCavxrj tpt/pr/ xc
xolI XdyoS yiyovEv> e I xi £ 7cpaxteS aXXoiov fj oi
TtoXXoiy ita nostro looo quidni liceat oratori xovxov praecedens
verbis interpositis plu- ribus ita repetere, ut simul ac- curatius
definiat anctiusqne exponat? Verba convertenda sunt: Hiervon giebt auch
des Pelias Tocher, Alkestis, einen hinlanglichen Beweis liber das
eben Gesagte. Ceterum non nisi oratoribus, quorum interdum oratio
altius exsurgit, neque vulgaribus prosae dictionis re- 5 •
JLijvasi i&sh}(Ja(la (lovq vniQ tov avvqg <xv8qo s ano- C
&uviiv , ovxav ccvta nccrgog te xal firjtQog' ovg ixrfvt) toOovtov
vxBQtficdtTo ty tfiXLq dia tov "Equxcc, iSgre anodilgai avtoi/g
allotQlovg ovtag tgj viti xal ovognlis tenetur, hoc loquendi genu»
largiendum, a ceteris scriptoribus prorsus seiungeudum est.
*AXxif6ttf* Schol. ad h. 1. ?} nepl rrjs * A\xrjdxi8oS
vnoSediS TOUXVTTf T is idttv • 'AxoXXgoy pxrjdaxo napa xcov Motp&v,
onatS d' v A8ppxoS xeXevxav peX- Xcjv napadxp tov V7ilp tavxov 1x6
vr a xeSvrjiiopeYov, ira idoy xgj npoxipa) xp6vov &i6Q' xal St)
v AXxijdxiS 7] yvn) xov x ov ineScoxer kavxt/r , ov8e xe- pov tcor yoricov
SeXpdavioS vix ep xov naiSoS dnoSavelv. Stalibaumius laudat Senec.
ad Hei 7. c. 17. Nobilitatur carmi- nibus omnium, quae se pro
con- ioge vicariam dedit» eis xovS "EXArjvaS.
Vulgo ad sequentia haec verba trahuntur» Male. Pertinent ad praecedens
papxvpiav . Ceterum non assentimur Stallbaumio ad h. 1. annotanti: Neque vero
eis pro iv dictum putari debet, sed cum vi pro dativo positum est,
ut Latine reddi possit coram. Nimi- rum eis praepositio quoniam
mo- tum indicat ad finem qucndam, cum verbo transitivo
primitus coniuncta, id agit, uth.l, actionem simul involvat eius,
qui clarus esse dicitur. Sic inidffpoS elS Stjpov eum denotat, qui
se cla- rum insiguemque coram populo fecit, contra inidrjpoS Iv
Stjpat is est, quem clarum populus existimat atque laude
dignum. Hinc intelliges, h. 1. de actione Aleestis sermonem esse,
quae dou tam populi laudibus incla- ruerit , quam voluutaria
morte immortale virtutis testimonium ipsa populo dederit»
Exempla si quaeris huius usus, e Stall- baumii penu depromam
haec Menex, p 239. A. noAXa 81 xal xaXd ipya dne<pt)vavxo
elS navxaS drSpainovS xal idiot xal Srjpodiqt, ad quem locum
vid. Engelh. anuot» ed. p. 260. Protag. p. 312. A, dv 8± — ovx dv
aidxvvoio eiS rovS "EX- XrjvaS avxov dotptdxpr nape- X&v i
Gorg» p. 526. C. eis 81 xat navv iXX oytpoS ytyore xal eis xovS
a\XovS "EXXrfvaS ’Aptdxei8ijS 6 Avdipaxov , quo loco yiyove
cum eiS praeposi- tione coniunctum est eodem modo, quo 8id
praepositio cum dvveivat verbo coniungitur p. 176. D, ijpaS 81 8ici
Xoyatv aXXrjXoiS dvreirai pro rjpaS 8 i 8ia Xoyatv Siatpifirjv
noieid^ai. vid. ad p. 43. aunot* l&eXjj dada povrj .
De ISeXeir potestate verbi dictum supra est ad p. 44. De re
ipsa cf. Eurip. Alc. v. 15. narras 8* iXeyZaS xal 8ie£,e A-
Sgdy tpiXovS naxipa yepaiar 7 } dtp irixxe prjxtpa, ovx
evpe nXrjr ywaixoS , yriS 7/$eXe Saveir npd xeivov . »
rp tptXiqe, 8ia w Epoora. Perperam minuscula littera exhi-
beri solet ipeoxa. Hoc enim AMANTIBUS Eros praebet idque
Bigitizdd bfCjodgFe : pati povov itQosrjxovras. xal tovx’ iQyaOaflivrj x
6 Zoyov ovxu xctkov i'So£ sv IpyatSati&ai ov fiovov
av&Qcbjtoig, akku xal Qeois , Se t£ itokkSv nokka xal xaku
tQyaCa- pivav EVttQi&nijtoig di \ ritiiv tdoGav xovxo ytQU g
oi quidem ex «e profectam, ut soli mortalium alter pro altero
volun- tariam mortem oppetant, quod ne- que %vyy£veicc efficere
potest, ut Admeti exemplo docemur, neque honos et divitiae, quarum
summam facultatem regi fuisse, quis negabit? Restat, ut de <piXiqt
dicamus, quae vox non nisi feminis convenit et amasiis. Epav di-
cuntnr omnes non feminae, sed VIRI, qui amant. Feminae contra, ut
alias, ita in amore viris debiliores habitae, et amasii, aetate iuniores, quam
AMATORES, tpiXovdt tantummodo , capi se ac teneri patiuntur. Sic
Antig. Sophocl. t. 523. ov x oi Gxxvki&eiY aXXa
dvpqn- Xeiv itpvr • Amasii qnXlaS si requiris exem- plum, p.
182, C. legitur oyap jipidtoyeiroYOS £pooS xal rj \ Ap - /xoSLov
<piXla /UficaoS yeropivTj TtareXvdey avr&v xr\y apxV v *
Adde p. 183. C. xal xu ipav ■xal x 6 q>lXov$ yiyvedSai xolS
ipadxaiS. AMATORIS esse to ipav patet e verbis p. 180. A, Al6x v A oS 61
(pXvapei qxxdxaoY faiX- A ia UaxpoxXov ipar , 0 * r\y xaXXicoy x,
x. A. oj$xe artodeiZai avxovt dXXoxpiavS, Ut
ostenderet, illos n fflio alienos esse et no- mine tantum cogn atos
, h. e, ut efficeret, ut flHftiderentur tan- tum esse cogtlJPPfacta
comparatione eius umorft, quem ipsa illi probavisset , et cognatorum ,
qui noluissent pro eo mori, t» t ai 1 b. Iuvat laudare Scolion
incerti auctoris, quod in lacobsii Anthol. Gr. T. I. p. 90.
reperitar et quo iuvenis admonetur, ut non nisi forti amatori sese
tradat: \A8pijtov XoyoYj cJ ’xaipe, paScuv [tovS]aya$ovS
<p(X.ei, [teUv] 8ei- iA 6’ dxexov yvovS oxi 8eiXoiS oXlytf x a P
lSt xovxo yepaS. Articulum addiderunt Fischerus,
Wolfius, Astins. Frustra, Tovxo sublectum est, yepaS praedicatum,
cfr. Apol. Socrat. p. 18. A. 5x- xadxov plv, yap avxrj aperi},
ptjtopoS 81 xaX.ij$ii Xeyeiv. Piat, de Legg. p, 683. B. vvv 81 8rj
xttdptij xiS rjfUY avtij itoXif, ei 81 fiovXetiZe, &voS ?/xei
xa- xoixiZdperoy. Ib, VIII. p. 829. D. rovro aTio8i8dvxQov
avtois yepaS. de rep. I. p. 331* U» ovx dpa ovtoS o poS Idxl
dixaiodvvris x. x. A, (3 ST s 7toXXcjy itoXXcc x, r.A. Rursum
habes oratoriae di- ctionis exemplum, quod^ prosae orationis leges h. e.
ad logicen examinatum summopere displiceat. Scriptum enim
exspectaveris: Atque hoc faci- nus cum patrasset, adeo pulcrum
visum est non solum hominibus. sed etiam diis, ut, quod alias npu
uisi paucissimis, qui praeclaras res gessissent, tribuerent honoris loco,
idem admiratione' com- moti facinoris huic concederent, # Sed si
sententiae Otol , ii "AlSov TCahv uvtlvai ttjv 4>v%t]v , aXX.a
zqv Ixti- 0 vr/s aveiUav dyaO&ivze g Ttp ovra xal &eoi xr/v
xcsgl x ov "Egena Gnovbijv re xal agexrjv (laXiGxu ufiaOiv.
exprimendae ratio, quae Phaedro placuit, cum lodicis regulis minas
convenit, habet contra, e rhetorica arte rem si iudicas, quo se
vehementer commendet audi- toribus, Cave igitur, hoc loco quicquam
mutandum censeas. Pro alpyadpEvtoY, quae vulgata lectio est, codd.
melioris notae ipya - Capkvtov habent, quod a Bek- kero,
Stallbaumio, aliis receptum est. Recte, Aoristicum enim tempus
perfecto tempore multo aptius hoc loco. dWa xrjv ixeivrjS
avet- 6av, Vulgo post aAAa legeba- tur xal, quam voculam ex
XXII, codd. auctoritate recentiores edi- tores omiserunt. Addidit
autem eandem aliquis olim, ut loco mederetur, quem uos quoque
corruptissimum censemus. Quid enim? Censent dixisse Phaedrum: X)eos
paucas quasdam animas ex Orco remisisse honoris loco, sed
Alcestidem remisisse cum admi- rati o affari n oris ? Quid
diiferuut inter onoris loco et eam admiratione facinoris,
re- misisse et remisisse? Neque satisfacit Stallb, ad h. 1, annotans:
Ipondus huic sententia a addunt verba ay a6$ £vxeS xp Epyto , ut
tota verborum comprehensio possit explicari sic: Hoc facinus eius
diis adeo ' . probatum est, ut cum non nisi paucis quibusdam
cx inferis redire concesse- rint, huic non solam tri- buerint
hoc beneficiam, sed cum admiratione tan- tae animi
magnitudinis concesserint. E duplice vi- tio locus laborat, ‘sed
facillima mutatione utramque emendatur. Alterum vitium in avewai
latet, pro quo dvikvat scribendam est. Sensas est: Paucas animas
passi sunt dii ex Orco redire, sed Alcestidem ex Orco remise-
runt, Alteram iu dya6$ivreS participio reperitur, quod, verissime
annotante Ruhnkenio ad Tim. L. V. Pl. p, 9, si nostrum locum excipias,
nusquam apud Platonem cum dativo coniunctum reperitur. Scriptum antiquitus
erat aveitiavavayxatiSivTeS, Syllaba nltima aveitiav verbi cum
sequens av absorbuisset, editum esse vi- detur : aveldav
ayxaCS&vxeS, ex quo enatum est aveidav aya - CSlvxeS. Haud
absimili ratione Phaedon, p. 78, A. cum'scripsis- set Plato 5xt av
svxatpdxEpov dvaXldxoixe, scribarum incuria exhibitum est
dveyxaipoxepov et dvayxaipdxepov. Serior manus ut uostro loco x, in
hac forma p expunxit , habentqne Bas. 2. Bodl, Tub: Venet. avay-
xaiQxepov, Ad nostrum locum ut revertar, sensas est verborum :
Wenigen, die viel Scho- nes vollbracht hatteu, ge- statteten
dieGotter, um sic za ehren, das, dass sie wieder insLeben %
zuriick- k e h r e n konn t e n , a b e r diese sendjjfepn
sie, ge- zwangen d^Rn ihre herr- liche That, an das Licht
zuriick. * Avayxa65kvx& con- firmari videtur schol. verbis!
'HpaxXiovS lni8r}pr]6avxoS Er ?1 OQ<pla di tbv Olayoov
ArtXrj aitintpiiav Zrfitiou, <p<x(S[icc dellzccvteg zrjg yirvaixog,
l(p ijv ipav> ccvzijv 61 ov dovztg, o ti iKtXftaKi&dftcn tdoxei ,
ars av xi^agadbg, rg GertaXla SiaGcS&rat fiia- 6 ap iv
ov xovS jfioviovS $e- ovs ned depeXofievov xi)v yv~ vaina. Nimirum
Phaedrus hunc mythum pro consilii sui ratione interpretatus est
ita, nt Alcesti- dis virtutem cum Herculea virtute compararet, alteramque
al- teri substitueret* ov t o nal Seol. Convertit
Schleierm, : So wollen auch die Uotter den Eifer und die Tiich-
tigkeit in der Liebe vorziiglich ehren. lloc foret ovt cd nal ol
$£oi, sed nusquam articulus re- peritur. Sensus est potius: Sic
etiam ipsi dii summo honore virile studium amantium dignum
censent. 1 Optpia 81 xor Oldy pov. Stallb. annotat ad h. 1.:
Etiam iu hac narratione de Orpheo quaedam insunt a vulgari
fabula discrepautia , quae Phaedrus aut ipse pro consilii sui
ratione im- mutavit aut repetiit ab iis , qui rem ita memoriae
tradideraut, ut facile omnia possent accoih- modari praesenti
disputationi. — ndXitir a T ifioS 6 iv , nam^ ut cum Terentio
loquar, quod habuerunt summum, pretium persolveruut illi. (p u6 fi
a 6 el&avT£$ xijS yvv aixoS. Ovid. Metomorph. X. 50.
Hanc simul et legem Rhodopeius accipit heros Ne flectat retro
sua lumina, donec Avernas Exierit valles, aut irrita doua fu-
tura Carpitur ucclirus per muta silen- tia trames,
Ardnus, obscurus, caligine densos opaca Nec procul abfuerunt telluris
margine summae. Hic, ne deficeret, metaens, avi- dusque
videndi Flexit amans oculos: et protinus illa relapsa est
Bracliiaque intendens, prendique et prendele captans Nil nisi
cedentes infelix arripit auras. i q> tjv f/nev. Abest a
co- dicibus longe plurimis , c^uod vulgo legitur hxoov post dtp
i/v positum. Qui factum sit, ut iu textum irrepserit hoc verbum,
aliis indagandum relinquo. dxe dSv hi$ apa>8 6 S. Ci- thara non
paucarum chordarum instrumentum nativa hormonia- ram varietate aures
audientium permulcere quidem putabatur, sed animorum robur paullatim
infringere atque quasi colli quefacere. Igitur quod de arte
tibicinum dicitur iu Piat, Gorg. p. 501. E, xijv ijSovtfV — porov
Sidtneiv, aAAo o Jdb' q>povxi2,eiv , idem io citharam
cadit. Qua cum usus esset in Orco Orpheus, Nasone teste Metamorph.
10, 41, Exsangues flebant animae, nec Tantalns undam Captavit
refugam, stupuitque Ixio- nis orbis , IJec carpsere iecur volucres,
urnisquo vacarunt Belides, ioque tuo sedisti, Sisyphe, saxo.
1 xcd ov roAfuev Evtxu xov "Egenos djto9vrjOxuv , ogafp
Alxt]<SXig, ulla 6iu[iTi%av&6&(H £<»v tlgiivcu elg
"Aidov. xotyagtoi 8uc xuvra dtxqv avrtS tntftsclav, xul
InoiTjaav xov ftavurov avxov vxb yvvaix wv ytvt(S&cu , ov%
d>gmg Tum primam lacrymi* victarum carmine fama est
fcumenidum maduisse genas , nec regia coniux Sustinet oranti , nec
qui regit ima, negare. Igitur non mirum, paXSaxlge- 6$at visum
esse eum , qui citharae adhibitis sonis alios delenire maluit, quam ipse
fortis animi specimen edere atque Zvtxa x ov "EparcoS mortem
oppetere. Ceteram maiuscula littera Erotis nomen scribendam
curavimus, nam ut supra p. 179* A. ovziret ovx av avroS 6
"EpcoS ZvSeov XOtTjtiete x. t. X. abstractum pro concreto positum
est, ita non intelligitur, cur non idem in nostrum etiam locum
cadat. xiSikvai eis n Ai8 ov. Quoniam qui in Orcum se
conferunt, e superiore loco in inferiorem descendunt, pro eisitvai
positum exspectaveris eundi verbum cum xata praepositione
coniunctum. Sed miuus h, 1. 1 regionis ratio habetur, quam versus
proficiscun- tur, qui Orcum appetant, quam xei, quaeuxn veteres
Orcum com- parare solebant. Petita nimirum a sepulcris imagine,
quae aedes sunt mortuorum, Zv " 'Aidov sc. Sopois et eis r
Aidov sc. dopovS dixerunt. Aedium autem notioni tiSikvai et
ZS,ikvai verba ap- prime conveniunt. Igitur nostro loco nulla
ratioue habita regionis subterraneae tisikvoa dicitur fis Aidov sc.
dopovS. Simili ratione paullo supra legitur areXrj ait Zite
pip av Aidov sc. 66- pcov ; contra p. 179. C. Z& a Atdov
dviivai reperitur et dvei- tiav sc, ZB, n Aidov. Adde Piat, de rep.
I. p. 527. xaxkfiijr aiS Ileipaid , et paullo in- fra
7tpoSEv%dpevot — anypey itpoS zq a6rv. xoiyapxot dia
xavxa. Haec verba ita posita sunt, ut sive xotyapxoi sive dia
ravra omiseris, sententiae ratio prorsus non mutetur. Cave tamen
pror- sus otiosum alterutrum verbum existimes. Nimirum Graeci ac-
curatiori alicuius rei indicio prae- mittere amant verbum latioris
significationis, tum orationem ut expleant grata quadam ubertate
verborum, tum, ut adsit, cui fa- cilius sequentia annectantur.
Verba convertenda sunt: Dahcr legten sie ihm denn also wegen
dieser Schwache eine Strafe auf. Idem dicendi genas paullo infra
repe- ritur p. 184. A. ovrcj df/ vito xavtijS xrjS xtixiaS ,
. xai Zitoirjdav xov $d- vaxov. Nota vim xov articuli,
de qua supra dictum est ad p. 12. ovxgj Srj iovxeS dpa xovS Xo-
yovS itepl avxdjv ZitoiovptSa. Noluit dicere Phaedrus , deos morte
poetam puniisse, sed tan- tummodo effecisse, ut eo tempore, quo
tempore Orpheo moriendum esset , poeta a mulieribus inter-
ficeretur. Rectissime Schleierm.: Deshalb haben sie ihm Strafe
aufgelegt, nnd veranstaltet, dass sein Tod durch Wtiber cr-
£itif e a£y ^CTu *A%i Xlka rov tijg Qitidog viov ItlprjfSav xal elg
fiaxagav E i rijtiovg aitETtEprpccv , ort jtETivtipEvog itaga tijg
{irjtgog , cog ttttofta.voZto aTtoxTELvag "Extoga , (irj %ou]6ag di
xovxo o”xccd’ iX&cov yiiQcuog xeXsvrrjGot,, ItoXprjdEv
Elt<5&ai folgte. Addo Symp. p. 195. E. iv ydp 7 }$e6iy
xtjy oixrjdiv ZSpvxau ovx <vfit£p *Ax^XXia i xi p 7/ 6 a y
. Hauc brevilo- quentiam, quam vernaculo ser- mone assequimur
, Schleiermach. aspernatus est in couversione : 9 Deshalb
anch habeo, sie ihra Strate aofgelegt — nicht ihu, wie den
Achilleus, deo Sohn der The- tis, geehrt und in der Seligen Inselu
gescbickt. Recte Stallb. orationem hoo modo explendam esse censuit
: aAA* ovx ixtprjdccY avtoY £>S7tEp ^zAA^or , dv xal ei f
paxapcov vijdovS dnirrepipav, ori x. r. A. Legitur paullo in- fra
p, 189. C. ipol 8 oxov6iy avSpooitoi — SvtiLaS dv rtoiEiv pEyidxaS
, ovx coSnep yvy rov - tqjy ovSey yiyvsxai itepl avxov. Exempla
plura huius structurae Stallb. collegit ad h. 1., Heind, ad Gorg.
p. 592. A. et ad Frotag. p. 841. A. eis paxdpGov
vydovf* De insulis beatorum vide Hesiod. "Epy. xal 7/. v. 170.
xai xo\ piv valovOiv axrjSia Svpov UxOYTtS iv paxapoov
vi]6o%6i rtap 'Elxia- YOY fta^vSivTfY oA fi tot
rjpoJEf, zoloi peXi tjdiat XCLpTtOY rpiS SxeoS SdXkovxa
(pipet SiDpoS apovpa Multi fuerunt, qui in insulis
bea- torum Achillem versari narrarent. Aliter Hom. Od. XI, 487.,
obi Ulysi felicitatem Pelidae praedicanti respondet Achilles: pr}
6rj poi Solyccxov ysrtapavSa, <pai8ip 'O6v0dev, fioyXotprjv x
indpovpos Igov STfXEVEpEY aXXcp ecvdpl rtap* dxXrjpcp, co pr}
filo* xoZ izohvS eItj i} itadiv yexve66i xaxacpSipi- voi6i
olv&6<$eiy % Ad hos versus aetate Phaedri haud dubie
notissimos ille nunc non respexit, sed aliorum testi- monia
praetulit, quae rem suam melius probarent. rtsitvdpivoS 7tapd
x rjS prjXpoS. Haec cum Homero conveniunt, vel ex eodem
potius depromta sunt^ cfr. II. XVIIl.v.94. ojxvpopoS 8rj jxaiy
xixoS, iddeai. oj^dyopEveis* ocvxtxa ydp xoi Actito.
peS* n 'Europa 7tdxpoS hxolpoS. p?} rtoirjdax 8b xovxo.
Haec est lectio vulgata, quam ex VIII. codicum auctoritate in pif
artoursivaS Sb xovxoy im- mutarunt Bekkerus, Astius, Stall-
baumius. Hoc certum est, veri- similius esse, ad explicandum p?)
noir/daS dk xovxo margini ad- scriptum, post in textum rece- ptum
esse pr} drcoxXElvaS 8b Xpvxov f quam vice versa ad hoc explicandam
glossema fuisse pr} itoirjdaS dfe xovxo. Fidenter igi- tur vulgatam
lectionem in textum recepimus. fiprjSr)<$a$ fw
ipadxy Jlax po x\<jp xal Xtpaprj - 180 (SoqQqiSas
no tQaOTij TlarQoxkw xal rifiUQTjaces ou! fto- vov vxEQUxo&aveCv ,
ulXa [xal] inaxoftavuv titeAevtij- jtor i. o9ev St] ) ud
vxtQayttO&Evug oi frsol St-atpiQotncog 6 aS, Wolfias ad h. 1.
annota- vit: Es kann fioySydaS nicht vou einer wirklichen
Hulfe in der Schlacht verstandeu werden : deim da Patroclus umkam ,
war seiu Freund noch nicht wieder ira 8chlachtfelde , uud er erfuhr
die Nachricht davon erst durch den Antilochus. Recte. Kai
igitur ante xipOJpljdaS explicativum est, cuius exemplum paullo
supra reperitur p. 179. D. xoiydpxoi Sia xavra 8ixyv~ avxcp ineSe-
vav na\ ixoiydctv n. X. A. Adde p, 179. E. ovx doSxep *Axi AA«x tov
xyS GixtdoS vldv ixipydav na i eis pandpcov vrjdovS aniittpipav. Nostra
verba conver- tenda sunt: indem er dem Patroclus beistand, d.
h. ihn rachte. Argutius quam verius de his verbis Riickcrtus
iudicavit exsulto Phaedrum (ioy- $EtV verbo usum esse censens. Quum
enim, inquit, non tulisset opem Achilles , quamvis prope abesset a
certaminis loco , ne quid probri iude videretur in ' eum, quem
laudaret, redundare, abducendi erant ab hac cogita- tioue quantum
heri posset audi- tores , id quod hoc ipso verbo factum esse
puto. dXXd na\ iitcritoSccvetY» Vitii aliquid haec verba
contra- xerunt nat addito, quod nullo modo explicari potest.
Titepa- noSaveiv adhibetur, ubi aliquis pro aliquo eoque vivente
moritor, ut Alceste mortua esse dicitur pro Admeto p. 179. C.
&$e\y6a6a povy vitep tov avxyS dvdp6*i dnoSav ilv .
'ETtaico^aveiv est : mori pro ali- quo, qui iam mortuu*, est. Fici-
nus verba convertit: nec pro illo mori solum, sed et peremto illo
interfici. — Igitur utrnmquc fecit , et mor- tuus est pro Patroclo
super- stito Achilles, et mortuo illo morti se dedicavit.
Phaedrum aliud quid dicere voluisse certis- simum est. Expungendum
est nat, quod uncis includendum curavimus nimiae audaciae
crimen fugientes. Est autem ov povov • — aXXd eius , qui alterum
mem- brum orationis, quod per ov juo- vov commemoratur, negat,
al- terum probat se ipsum corrigendo. Sensus est: non dicam vitepa
- itoSavetv, sed potius Inarto - Savelv. Vide p. 11. de ov
pev- roi — aXXd et ov pivxot — aXXa nat .cfr. Alcib. II. p.
142. A. 61 61 apidxa 6onovv - xeS avxoov rtpdxxeiv , 6ia 7roA- Xqjv
mvdvvoov iXSuvxeS ncA yjoficjy , ov pov ov iy xavry xy Cxpuxyyict ,
a A A* , iitei eis xyv tavzajv naryXS ov , varo xgjv (SvnocpavxGbv
rtoXiopnovpe- vot itoXiopniav ovSiv iXaxx a> xyS vrto xdov
rtoXepiaav 6ie.xe- Xetiav, vSre n. x. A. o2e v 6?} na l —
iitoielto. Haec verba si abessent , nemo opinor desideraret. Nihil
enim coutineut aliud, quam praecedeu- tium verborum meram
repetitio- nem. Sed de industria haec re- petiit orator, ut quanti
a diis aestimetur virtus amatoris , durius eluceret» Eadem de
caussa, atque ut exemplo demonstretur, avtov Irliitjcsccv , oti xov
lQaOtr\v ovtbj xbqI itoXXov ixoiuto. AlCyvXog d's cplvuQU cpcctSxav
’A%Mtcc JJoxqo- xAou iquv, fig r\v xaXtiuv ov (iuvov IlatQoy.Xov ,
aXkce amasiorum quam amatorum vir- tutem maioris aestimari,
paullo infra dicitur p. 180. B. : dia. xctvxct xcti tov
*AxiMict xrjS 'jJbtrjtiTiSoS paWov ixLptjOav, eis paxccpav vrjtiovS
dnonep- iltavxeS , ovtco itepl rtoXAov. Du- pliciter
ovzcj vocula in huius- modi euuntiatis adhiberi solet, atque aut
praefigi praepositioni aut eidem postponi. Nou perinde est, utram
sedem occupet. Praepositioni ubi praemittitur, aut ad praecedens dictum
respici significat, quod eandem rem, quae nunc commemoretur,
enarratam contineat, aut hominum opinio- nem tangit memoriamve
audito- rum, qui bene/ teneant id, da quo nunc agatur. Sic nostro
loco ovxcd nepl noXXov explicandum est: quod amatorem, ut
supra dictum est, tanti fecisset. Adde Piat, de rep. III. p.
391. D. fiy toivw , 7 / v 6* £ya), p^re rade neiSaopeSa , pyx'
idjpev Xiyeir, qjS QrjtievS Uo6ei6wYoS vlds IletplSovS te JioS
(Sppij- Gav ovzcoS ini deivcis apita- yaS x. r. A., quo loco
ovxaoS manifesto significat: ut homi- num opiuio est, ut
vulgo putant. Minus recte igitur Stallbaumius ad h. 1.
annotasse videtur: ovzcoS ini 6eivds ap- itayaS h. e. i<p ovxco
detrds apnayds. Non aliter explican- dus est tovus Xeuoph.
Cyrop. II. 2. 13» fin. opcoS ovzcoS iv TtoWii dzipia ijpdS ixeiS,
ubi ovzgoS convertendum est: ita, ut nunc facis, ut facientem te
videmus, cet. Contra praepositioni postposita ovzcoS vocula
proximum verbum ita extollit , ut additamento opus sit, qno illud
accuratius definiatur.AitixvXoS cpXvapei . Phaedri oratio ad eum finem
ten- dit, ut Achillis allato exemplo probetur, deos amasii amore
ma- gis delectari, quam amatoris fide. Factum autem tragicorum
fabulis erat , ut homines illo tempore Achillem amatorem non
amasioui Patrocli putarent. Priusquam igitur eo, quo tendebat, Fhacdri
oratio pervenire pot- erat, illa hominum opinio corrigenda erat et
emendanda. Hino verba Aidx^XoS. 6e — "OprjpoS necessaria ad
rem censenda sunt, /ruslraque fuerunt , qui ea ex- pungenda
censuerunt,Valckenarius ad Euripidis Rell. p. 13., Wol- fius,
Beckius, alii. xal iri ayivetoS. Pulcherrimum omnium Achillem
fuisse discas ex Iliad. p , 673. NipevSy ds xaXXiGzoS avijp vno
"IXiov tjASe Z(2v aXXcov docvaoov, per dpv- pova
IhjXelcova, Patroclo iuniorem verba indicaut Iliad. A, 787.
x ixvov ipoy , yevey p\v vn ap- te poS idziv 'AxiXXavS,
TtpeGfivtepoS 61 6v l66i, ' Adde Od. A, 469. AXotvxoS oS
dpidzoS itjv eidos re Sipas re rcov dXXcov davadiv, pex apv-
povcz IbjXeloova . Imberbem adhuc fuisse "nusquam apud Homerum
indicatam repe- M xal
t(ov fjQcbav ccjtavxuv, xal ta uytvuos , Ixtita vtta- TEQOS Itolv, <3g
CptfiLV "OjllJQOS. ctkKu yaq xcj ovxi (iu- kiOta (itv ravxijv xi)v
doeri/v ot 9col UficSoi zijv xeqI B xbv "Eqara , fid/J.ov fttvxot
ftuviux^ovat xal ayavxat xal ries. Hinc factnra est, opinor, ut
Riickertus lectionem vulgatam revocaret atque in textum reci- peret
d\ X dpa xai. Colligebatur enim, inquit, magis ex Homero, omnium
pulcherrimum Achillem fuisse (atque adhuc imberbem) quam ut disertis
verbis ab eo dictum esset . Sed facile dpa voce caremus, quam optimae
notae libri non agnoscant. Efficitur enim verbis (*>S <pr\6iv
"OfirjpoS, quae cum prae- cedentibus htEixa vearcepoS itoXv
arctius coniungenda sunt, ut Phaedrus non nisi de aetate Achillis
poetae testimonio usus esse videatur, pulcrum autem im- berbemqne
eum vocet ©x artili- cum statuis indicium capiens. Hae statuae
imberbem, ut constat, Achillem repraesentabant, barba- tos heroes
ceteros, v. c. Hectorem, Agamemnouem, Ulixem, alios. Ceteram ne otiosa
verba censeas xal Ixt dyivEiof; ama- sius non nisi imberbis
pulcher habebatur. Verba convertenda sunt: Aeschylus aber faseft,
wenn er sagt, dass Achilles der Liebhaber des Patroclus sei. Er
war nicht blos schoner, ais Patroclus, sondern auch schoner,
ais alie Helden, und noch bartlos, dann um vieles jiinger, wie
Ho- mer es ausdrucklich bezeugt. % aWa yap rcu ovxi.
Re- ctissime Stallb. monet, verbis de- letis Aldxvtos , di —
"Owpof, non aXXa yap , sed xal yap ponendum fuisse.
Indicatur autem aAAtr yap particulis, Aeschylum ne ita quidem
Homericam narrationem pervertisse , ot Achillis laudem augeret facinusque
eius clarius redderet. Nam deos lau- dare quidem et admirari
virtutem AMATORUM, magis tamen admirari et laudare amasios, qui pro
AMATORIBUS mortem voluntariam oppetierint. 1 r i)v Ttepi t(jv w
EpGoxa. Haud raro accuratiores definitio*- ues verborum a verbis, quae
de- finiunt, seiunguntur plurimis in- terpositis verbis augendae
gra- vitatis caussa. Vide quae ad p. 66. annotata suut.
Conver- tenda verba sunt : Dic Gotter eliren diese Mannhaftigkeit
ganz ausserordentlich , ich meine die, welche der Liebhaber
zu haben pflegt ; cf. Piat. Hipp. M. p. 294. A. 7/pEiS yap nov
ixuro igrjxovjxev , go n dvxa xa xaXa. Ttpdypaxa xa\a t itixiv ,
ooSTtep c5 jectvxa ta peyaXa itixl px- yaka> xqo v7C£pix oyr
u $av paZovd i x al dy ar- tat xal ev itoiov 6iv sc. xav-
r rfv xrjv dpex-qr tijv 7tepl xor "Epwxa. Ceterum ayadSai ita
a SavpaZEiv verbo differt, ut admi- rationem cum laude
coniunctam exprimat. Bene Schleierraacherus in conversione verba t
reddidit • weit mehr jedocb bewundern und loben und vcrgelten
sit es dyarttji . Quoniam in sup«~ zr Ninos ion.
77 IV xoiovdiv, orav 6 inwatvog tov iQa<St)]v uyanu i}
OZCiV 6 BQCtOTTjS TU XCUdtXtt. &SIUXBQOV yccQ (QUOTTIS Ttca-
dixmv ‘ iv&eog yaQ ion. dia xavta xal tov 'AydXia tijs 'AXxrjOndos
palXov itifir^av, ds (luxaQav Mjtfovg an o- rioribus de
significata verborum diximus ipav et <pi\tiv , iam videamus
etiam de notione aya - rtav verbi. Mediae est autem, quod vocant,
significationis ver- bum, maiorem quam (piXEiv, mi- norem , quam
ipav potestatem habens. Hinc raro adhibetur, ubi de vero amore
sermo est. Legitor autem apud Xenoph. Mem. I, 5. 4. x a S”
TtopvaS dyanoovxa pdXXov t) xovS kxaipovS. Piat. Dion. 4. p.
175. itpiXt/daXE CtVXOY <*)$ TCCttEpOC xal i/ y a 7Cij doct e
gjS ev e p - yijxrjv. Symp. p. 181. C, ro <pv6ei
ipficopEYEdXEpoY xal vovv paXXov %x ov dyan&vTE?* Videtur
ayaitav verbum circum- scriptum esse iu Simonidis dicto, quod
legitur Piat. Protag. p. 345* D. mxvT aS 81 Inalvrjti i xal
tpi\hx> irtwv oSTtS f.pSy /vjSlv al^xpov. Nostro loco Phaedrus
hoc verbo usus est , quia neque <pi\eiv neque ipav ad ntruraque
enuntiati membrum h. e. ad AMATOREM et ad amasium referri poterat.
$ siot e pov ydp ipa- 6tyj S itai8txd>v. De neutro genere
StiotEpov verbi vide quae annotota sunt ad p. 176. D. ott XaXEito v
xoiS dvSpcoiroiS 7/ idxlv. Sententiam quod attinet, cfr. p. 179. A.
ov8e\S ovxod xaxoS , ovxiva ovx dv avtoS d "EpoaS ivSeov
itoirj6Ete xpoS dpETtjv , dpoiov slvai tc5 dpidxcp <pv6ei
, quae verba in amatores tantummodo , non item in amasios dicuntur.
Ce- terum otium nobis fecit Riickerti unnotatio ad h. 1. ,
ed. p. 46. : Phaedrus sic est ratiocinatus : qui amat , non suo ,
sed divino impulsu agit , est enim ZySeoS; contra qui amatur, eo
caret, Iam qui alieno et quidem divino im- pulsu agit , ei facilius
est , magna perpetrare , praesertim amanti , qui non potest non
subvenire amdto , quam ei , qui huiusmodi incitamento caret . Atqui
quo difficilius cuique est praeclare agere , eo maior virtus est ,
si fe- cerit i igitur qui non amat , maiore dignus est admiratione ,
quam qui artiat * Sola enim caritate facit id, quod amatorem
ut fa- ciat , vis divina impellit , — tov 'AxtXXea xrjs
'AXxi]- 6xi8o$. Interdum ipsas femi- nas Erotis auxilio gaudere,
cap. VII. initio Phaedrus docuit. Recto igitur scripsisse nobis
videmur p. 179. C. ovS ixElvtf xo6ovxov vnepEffdXexo xy ipiXint 8id
xov w Epoora, c oSXE x. X. A. Alcestis enim et ipsa UvSeoS.
Minoris autem a diis Alcestis habebatur, quam Achilles , nam illa
Erote ad mortem ducente mortua est, hic pietate erga Patroclum
motus, mortem oppetiit. ovxoo Srf HyatyE. Aliquot codd»
habent ovxui 81 ) xal fyooye Mple. Iu sequentibus ter posi- tum est
xal, ut epitheta Erotis, quae dei laudem efficiunt, signi-
ficantius extollantur. Comparari potest cum nostris verbis p. 180.
B. paXXuv pivxoi $avpd%ovd7 jr
i[i4'avTeg. o vtco drj iycyys cprjfu *EQ(oza %mv xccl ttqe- C^vtcctov xal
r ipidt azov xal xvQudtarov uvai slg aQETrjg xa l Bvdatjioviag xr rjow
av&QaTtotg xal £c5oi xal zeAev- %r}<Sa(Siv. xal
ayavxcn xal ev iroiovdiv . Sensas est: Hac igitnr, qua dixi»
ratione equidem contendo, Erotem et antiquissimum deorum esse ct
honoratissimum et ad vir- tutis felicitatisque assequendam frugem
et viventibus et mortuis auctorem potentissimum. Sed ipsa haec
verba mirum est, quam male cum praecedentibus conve- niant. Etenim
Phaedrus cum dixisset : maioris aestimandam esse virtutem
eorum, qui nullo Erotis auxilio adiuti fortes se praebuerint, quam
quorum virtus non nisi divino quodam instinctu quasi excanduerit,
num recte ita perrexit: ovxco 87) iycoyi (prjpi n Epcoxa $£gov xal
npedfvxazov — xal xvp iGoratov elvai eis a pexi} 5 xxrjdiv x, x. A.
roiovroV xiva Xoyov. Vide ann. ad p. 15. Sequentia verba
aXXovS xivaS tlvat convertenda sunt: nach Phaedrus wiiren einige
andere an der R e i h e gewesen. Pactum nimi- rum erat, ut eodem
ordine, quo sederent, convivae placita sua proferrent, cfr. p. 177.
D. 80- xel poi xPV vat exadxov \6yov etostr inauror "EpcoxoS
ini 8e- Btiu — apxeir 8\ <Pai8por npco- T or. Sed non verisimile
est, in- ter Phaedrum Pausaniamque lo- cum habuisse omnes eos,
quorum orationes ab Aristodemo praeter- missae sunt, vel quas
Apollodo- rus, quippe memoria non dignas, oblitus erat. (cfr. p.
178. A. nav Tcav pkr ovr , a ZxacdxoS elnev, ovxe navv 6
*Apidxo8ij- fioS iyiyvT^co, ovx 9 av lyco t o IxeivoS iXeye,
Ttavxa). Igitur Riickertus in uberiore expositione convivii p. §61.
quaesivi , inquit, doctus videlicet nihil negligere zn Eia tonis
libris , in quibus haud raro res gravissimae ad perspiciendum
scriptionis consi- lium ex istiusmodi minutis vestigiis eruendae sunt,
cur hoc loco omissionem Aristodemus indicas- set , ceteris
reticuisset . Et olim quidem mihi risus sum reperisse , aliter tum
etiam statuens de ipsis orationibus , in quibus tem- poris quendam
ordinem observari putabam , quo singulae, quarum placita proferret,
sectae sese excepissent philosophorum . Post, mutata sententia rursus eo
de- ductus sum , ut nescirem . Com- mode possis hac ratione
hanc rem tibi explicare, ut Aristode- mus quidem, qui Symposio
inter- fuit, accurate locos indicaverit, quibus locis et aliorum et
suam ipsius orationem omiserit, ut Apollodorus autem satis
habuerit memoriae mandare, quid convivae dixissent, nou item mente
te- nuerit, quo loco quorum oratio- nes ab Aristodemo non
repete- rentur. Ut tamen aliqno modo commemorandarum
orationum paucitatem excusaret , Phaedri relata oratione alios
quosdam fuisse nniversim narrat, quorum orationes Aristodemus non
retu- lerit. De sua ipsius memoria tacet, quamquam panllo
supra p. 178. A. in minatis rebus de- biliorem confessas. Cap.
VIU. #>«[(5(301' fiiv toiovtuv riva Ivyov hfn) tlxuv, fi Era
c Ss 9 uISqov aXkovg uvas iivca, uv ov nciw die^vtj^i- tuv
ov itavv 8 1 tfivi; fi 6- vevev. Comparari cum his pot- est Piat.
Lacii, p, 189. C. iav 81 fiitaB,v dXXoi Xoyot yiv cov- xaiyOv ndvv
jiiyvTjycn, ad quem locum Engelhardtus de oi3 itayv vocularum
potestate disserens h. e., inquit, plane non recordor. Sic ov ndvv
saepissime} cfr. Theaet. p. 156. C. , Phaedr. p. 228. E,, ul,, nec
non in respon- sis, v. c. Xeooph. Mem. S. III' i , 12. Eodem modo
latinum non sane saepe idem siguificat, quod ov ndvv i. e.
plane noni de quo vide Heindorfium ad Horat. sat. II. 3. 138., p.
S04* Ov ndvv xi autem non satis, non sane multum explican-
dum esse videtur, cfr. Locian» Contempl» I, p. 506. elni pot,
Ct8?/poS tpvExai £v Avdiot ; ov ndvv xi i. e. non sane mul- tum.
Piat. Eutyphr. init, ovd avxoS ndvv x i yzyvcodxco, to EvSveppov, r
ov av8pa i. e. ne- que ipse hominem satis novi. Pronomen indefinitum quod
attinet, certum equidem esse reor, xi in huiusmodi enuntiatis non
ad ov ndvv pertinere, sed ad verbum finitura. Quis enim ne- get, ut
ad Eutyphronis locum modo laudatum revertar, Graece dici
yiyvdrfxEiS xi x ov avdpa , ut rectius Platonis verba convertenda sint:
ne ipse quidem ma- gnopere usquam hominem novi. Luciani verba ov
ndvv x t converterim : non sane usquam sc* reperitur. Rectissime
autem Stallbaumius io annotat, ad verba ApoL Soc^ p. 41. D.
p. 95. ed.: 8id rovxo xal £ph ovSapov dnixptipe x 6 tiijfiEiov, xal
Hyaoye xoiS xaxarl>r}(pi<jajAbvoiS pov xal r oiS xaxtjyopoiS
ov ndvv X a ^~ natvcd h. e. haud sane, non magnopere, nicht
eben, qua formula nos qooque cum Elpcoviict loquentes gravius
ne- gare solemus. Haec, quam Stallbaumius laudat, ov ndvv
vocularum uotio apprime ad no- strum locum quadrat. Apollodo- rus
nimirum alios quosdam fuisse narrat, qui Erotis laudationem
edidissent, factum autem esse il- larum laudatiounm mediocritate,
ut earum non magnopere re- cordaretur, Earum autem pror- sus
oblitum ne fingere qui- dem tibi Aristodemum possis, qui Phaedri,
Pausaniae, aliorum orationes memoriter recitarit. Restat , ut
dicamus de Lachetis loco supra laudato, qui sane do- cere videtur,
ov ndvv significare prorsus non. Verba sunt haec : iycj ptv yap xal
iniXav- Sdvopai 7/6 tj xd noXXa 8ia xrjv rjXvtlar (Zv dv
8ictvo7j^d> £p£- 6$aij xal av d dv axov6a). iav 81 ptxat,v aXXoi
Xoyot yi - * vgoyxoci , ov ndvv pipvrjpau Nonne frigidissimam conversio-
nem censes hanc: Ich pflege namlich Alters halber immer das
meiste zn vergessen, was ich im Sinne habe, sie zu fragen , and so
auch , was ich hore (h. e., was sie antworten)* Falleq aber noch
qndere Erdrterungen da- zwischen, so erinnere ich mich vevev
* ovg TtccQELQ tov Jlavdavlov Ao yov dirjyeixo. slitelv d’ av toVy ot
l Ov fcaktog f 101 6oxtl y o5 <&ai$QE, XQOpEpXijO&cu
7jgiZv 6 nicht eben leicht des Vorigen? Multo nptins lectores censebunt
Lysimachi verba converti: Fallen aber noch andere Erdr- terungen
dazwischen , so ist es mit mei nem Gedachtniss g a n z- lich aus.
Sed neque Haec con- versio recta est, neque omni ex parte Platonis
verba recte exhi- bentur. Maior interpunctio post axovdco poni
solet, pro qua si comma posueris, optime sibi re- spondentia verba
habebis irti- Xav^dvopai ra itoWa et ov itavv fiipytffiat .
Lysimachi sententia haec est: Denn ich vcr- gesse Alters
halber das Meiste von dem, was ich im Sinne habe sie zu fragen, und
erinnere mich wicderom nicht an das, was ich hore, d. h. was sie
auf meine Fragen antworten, besonders wenn anderweitige Gesprache
dazwi- schen fallen» tov JJavdaviov Xoyov. Phaedrum ,
qui iracrj/p tov A o- ; yov vocatur p, 177. D. , Pausanias vituperat,
quod nihil accuratiore definitione usus Erotem laudandum proposuerit.
Etenim ut duplicem Aphroditen, ita Erotem duplicem esse, ut
Phaedrus, si recte atque ordine habendarum orationum materiam edere
voluis- set, anto indicasset, uter Eros laudandus sit. His
praemissis Pausanias in utriusque dei natu- ram inquirit, ac
Pandemum quidem h. e. vulgarem minus laudabilem iudicat, contra
summis laudibus extollendum Uraniam existimat. Idem iudicium
opti- marum civitatium legibus, quae sint de AMORE, probari
censet. Athenienses enim et Lacedaemonios Erotem per se spectatam
ne- que laudandum censere nequo contemnendum, sed accurate
sem- per cognoscere studere, virtuti» an voluptatis studio AMATOR AMASIUM
AMET, AMASIUS AMATORI se tradat, atque eum solum AMOREM admittere et probare
et laudare, qui homines ad virtutem impellet. De Pausania paucissima
sunt, quae scimus. AMATOREM Agathonis fuisse Pausaniam e Protag. p.S15. E.
colligas. Adde Xenoph. Symp. c. VIII. §. 32. Scholiasta, cuius
verba laudavi- mus p. 50., Agathonem amasium fuisse tradit
Pausaniae tra- gici. Aelian. Var. Hist. II. cap. 21. narrat,
Pausaniam una cum Agathone apud Archelaum regem vixisse : tls *Apx £
Aaou icotk ctcpi- xovto o te ipadtrjs xoci 6 ipri- fiEvoS ovtoi ;
de quo diverticulo vide annot. p. 8. Dixit autem Aelianus 1. 1. eIs
*Ap x £ Xaov eodem dicendi compendio, quo eif *Ai6 Ov dici solet,
quae ra- tio dicendi Aristophanis aetate ^ fortasse usitatissima
ansam dedit comico diverticulum illud elu- dendi Ran, v. 83-
Ceterum non minus, quam Agathonem, Pausa- niam mollitiei atque
luxuriae de- ditum fuisse, ex eius apud Ar- chelaum tyrannum
diverticulo coniicere possis* r 6 «jrAca? ovtu) yt . r. A. b.
e. definitione addita nulla, tam simpliciter, sine ulla
explicatione accuratiore. Quaeritur, stru- loyos, ro ecxAag ovra
xceQyyyel&ai lyxmfuaguv “Egcora! fl filv yaQ tlg yv 6 "Eq0 g,
xaXug av sl%s. vvv SI — ov yag louv tlg- prj ovzog Se Ivog, 6q&6z£qov
Ioti ctnram verborum quod attinet, utrum nominativo an
accusativo casu posita haec verba rectius accipiantur. Ut verba
vulgo ex- hibento?) nihil certius esse reor, quam nominativum casum
unice probari posse. Efficiunt enim X 6 anXcoZ ovtcoS verba
praece- dentium verborum appositionem: Nicht gut scheiut mir, o
Phaedrus, die Aufgabe gestellt zu sein, namlich so schlechthin
aufzuge- 1 ben, den Eros zu loben. Neque probaverim accusativum
casum, qui Riickerto placet» Caussam enim, inquit, proponit, cor
non recte proposita dicendi materia sit, quatenus cet.
Nimirum hac structurae ratione frigidiorem orationem effici
censemus atque sedatiorem , quam quae Pausaniae, homini inprimis
ipco- xixfi , conveniat. Fortasse hoc modo Pausaniae verba
scribenda snnt, ov xaXc jS poi Soxei , gj $alSp £ ,
7tpofi£ft\f/6$cti ijjiiv 6 XoyoS • ro anXoaS ovtoo napr\y- yiXScci
iyxcopia^eiv " Epcoxa ! qua verborum distinctione quan- topere
vi augeatur totum enun- tiatum, sponte apparet. Habes enim
vituperationem Phaedri coniunctam illam cum indigna- tione summa,
quam per me licet etiam irrisionem interpretari: Wie kann man nur
so schlechthin die Aufgabe stellen, den Eros zu lo- ben ! Atque, si
quid video , haec natis malitiose a Pausania pro- feruntur ita , ut
ad praecedens Phaedri dictum comparentur p. 177, C. io ovv xoiovtov
phr itkpi TtoXXjjv (xxovdrjv noirjtia- 6$ai y"Ep(oxa&k
pT}8ha ita> av - SpQOItCDV TEToXflTjxlvai tfe XCCV- Ttfvl xrjv
rjpkpav aZlooS vjuvtj - Coa! Ceterum iu aliquot codd* non malae
notae ovtgo? exhibetur, quam formam h. 1, unice probamus» Sed fusius de
ovrvt et ovtgdS formis infra disputaturi sumus. vvv 8h — ov
yap l6xiv sis* Haec verba sunt, qui nno tenore pronuntianda
censeant; v» c. Engelhardtus ad Apol» Socr* p. 83* B. p. 221. ita
iudicat, nt nullam prorsus omissionem verborum Graecos sensisse
statuat» Sed neque hoc indicium proba- verim, neque vero iis
accesserim, qui vvv dh — ov yap verba li- neola apposita
disiungunt, vide- licet ut esset, quo legen- tium oculis
«aposiopesis* indicaretur. Aposiopesis enim non nisi in iis locis
reperitur, in quibus aliquis ita commoto animo loquitur, nt pauca
verbis expri- mat, cetera legentibus divinanda relinquat. Non
igitur aposiope- sin agnosces in verbis : Hoc vidi, neque
vero illud, aed omissionem praecedentis verbi fi- niti, quod, quoniam
facillime e praecedentibus suppletur, ne nimia abundantia oratio
laboret, lectoribus supplendum relinqui- tur, Idem in nostrum locum
cadit, ubi, cum praecedat xaXcoS av £?££, facillime post vvv da
suppletur ov xaXcoS $X ei - I an * quid differat aposiopesis ab
omissione verborum, quam 'ellipsin vocari licet, statim ap- paret.
Aposiopesis reticentia P •xaotEQOv xgo^QTj&rjvai vxolov det Ixcavuv .
lya ovv nu- » p«(Jof(«t tovto ixavoQ&uOaO&aL , xqutov fiiv
"Egara eorum est, quae aliquis additurus rebatur potius, uter eorum
laucrat , sed propter ammi comraodandus esset, quam qualis esset tionem
disertis verbis non ex- is, quem laudari oporteret. R ii Im- pressit;
ellipsis contra elegantem kert. verborum omissionem indicat,
inavopSudatiSat. Hu- quae in praecedentibus leguntor, ius yerbi
potestatem Ficiui conet quorum repetitio foedam quau- versio non satis
assequitur: hoc dam abundantiam dictionis eifi- itaque emendare
conabor, ceret. Ad nostrum locum ut re- Ea nimirum ini praepositionis
vertar, lineolam post vvv 8e cum verbis compositae vis est, verba
ponendam curavimus, ut ut aliquid post aliquid fieri e praecedentibus
verbis aliquid significet, cfr. p. 180. A. oti supplendum esse clarius
indicetur. nenvdpivoS napa tijS prjxpoS Simillimus nostro loco est
Lachetis ais’ dn o$ av olxo — ixoXprf- p. 200. E. el fikv ovv iv xols
tfev •— ov jiovov vnepanoSa- SiaXoyoiS xols apxi iyco plv veiv aXXa
inanoS av elv, Itpdvqv elSooS , xooSe 81 p?) quo loco quid differant ano-
elSoxe , Sixatov av rj iph / ia - $av&65ai et inanoSctvtiv , Xidxa
ini xovxo x 6 ipyov na - sponte intelligitur. Adde Protag. paxaXeiv' vvv
81 — opoicof p. 328. E. vvv 81 nbteidpai * ydp itavxeS iv ctnopia iyevo-
nXr,v dpixpov xi poi ipnoScdv, pe$a, quo loco post vvv Se o 8f/Xov oxt
TlponayopaS (ict- supplendum esse ratio loci docet: 8la>S in ex 8 18
dB,ei , ineiSi} ovx ig>dv7fv eISojS. nal xa noXXa xavxa
it,e8l- 7t poxepov n po ij - 8a%ev. xal yap el piv xiS
vai . Haec. verba ex abundantia nepl avxdov tiityyevotxo oxojovv
quadam posita sunt, quam etiam xdiv Srpirjyopoiv , xa% dv xal Latini
adamarunt dicentes : prius xoiovxovS XoyovS axovdeiev ij praefari. Simili
modo supra IlepixhiovS i) dXXov xivoS xoov p* 177. D. dicitur: apx £ ^v
8h Ixavcov elneiv * el inave- 4?al8pov n pdixov , neque no- poixo xiva
xi, Gjfi tep (iifiXia strates ab Jmiusroodi diccudi ge- ovSev i'xov6iv
ovxe dnoxpiva- nere abhorrent. Quem enim of- 6$ai ovxe avxol ipidSai,
aAA* fendat conversio haec: Phaedrus iav rtS xal dpixpov inepta - hahe
zuerst den Anfang gemacht? Xrj6y x i xtav prjSivxtav, Ssnep Nostra verba
Schl ei erm ac heras xa x a hxela nXrjyevxa paxpov convertit: dasi zuvor
bestiramt rfx £ 1 xdl anoxeivei, iav prj werde. Graecis verbis magis re-
imXdfirfxai xiS , xal ol fiijxopeS spondet: dass zuvor vorausbe- ovxta
dpixpa iptaxrjS ivxes 8o- stimmt werde. Xixdv xaxaxelvov6i x ov
Xoyov. 6 nolo v 8 el in aiv £iv ., Perscripsi totum hunc locum,
ut Nondum licebat oitoxepov dici, lectores e vestigio de
Stallbaumii s quia quot Amores essent, nondum sententia iudicare possent.
Jn erat definitum ; accedit v quod, his, inquit, vereor, ne vitium
alietinmsi esset, tamen non id quae- quod lateat. Quum enim in av t-
i ' i (pQtzGcu ov 6tl Inaivtlv , insita Inaivioai a^tcag tov
&sov. navzss yag Zapsv, on ovx isziv civiv "Egazos p £ 6%
a i sit interrogare aliquid praeter illa , quae ipsi oratores
dixerunt, haud scio an deinde parum accurate dicatur In e p cj -
Ti) 6 Tfl. Equidem scriptum malim av EpGDtrj dp, h , e . interrogando
denuo attingat, Quamquam codices veterem lectionem tuentur omnes.
-Nihil mutandum est, et omnia bene habent. f Enav£pid%ai est
ali- enius rei , de qaa paollo ante dictam sit, caussam et rationem
sciscitari. Enepcoxdv contra eius est, qni audita qua- dam oratione
alicuius sententiae sire repetitionem sive enarratio- nem flagitat.
Sensus verborum est: lefzt aber glaube ich es, Nur eine Kleinigkeit
ht mir noch im Wege, die Protagoras ^ gewiss nachtraglich recht gut
beseitigen wird, da er iiber so Vieles mir Belehruug gab. Wenn
freilich Iemaud iiber denselben Gegen- stand mit eiuem der
gewdhnlichen lledner sich bespriiche, so mdchte er leicht solclie
Reden horen, sci es von Pericles oder von irgend einem andern, der
zu reden versteht. Fruge dagegen Iemand nachtraglich nach Grund und
Ursache irgend eines Satzes , so haben sie, wie die Biicher, keine
Antwort und bleiben stnmm ; biito Iemand aber um die Wiederho- luug
nur eines kleinen Satzes, so sind diese Redner vrie Erz , das lange
klingt und tont, wenn man es nicht anfasst, und geben ia solcher
Weise (vide ann. p. 58, nam ut illic ovxgj noXXaxoSEV, Protag. loco
ovxco dpixpa positam est) auf eine kleine Frage einen unendlichen Sermoo»
Ad nostrum locum ut revertar, verba convertenda snnt : ich
will nun versuchen, diesen Fehler nach- traglich zu
berichtigen. npootov 'jtlv " E p coxa. <p p a 6 cci .
Ne quis forte xoci particulam desideret, qua haeo verba
praecedentibus commodius annectantur: Sol ent Graeci, verissime notante
Stallbaumio ad Apol. Socr. p. 22. A., eas sententias, quae aliis sub
— iiciuutur explicationis causia, ita addere, ut particularum et
conjunctio- num vincula omittant. Effici autem videtnr hoc
asyn- deto, ut gravitate quadam oratio augeatur, quae addita xai
par- ticula prorsus evanescat. Hoc di- cendi genus tam simplex est
at- que omnis expers artis , ut non mirum, idem iam apud
Homerum reperiri, cf. II. a, 504. seqq. coS zco y dvxifiioidi
pax^dda- peveo inktddiv dvdtT/tTjy • Xvdav 6 * dyopt/v napa
vsvdlv Axaiar. IJqXeiSqS psv ini xXidiaS xal vijaS ildaS
rfie, dvv re Mtvoixiu.br) 7ca\ oli Ixcepoidiv * 9 Atptibr)i 6
* upa vija $or)v aXabe npoipvddtv , is 6* ipirai i-xpivsv x. r. A.
Adde Phaedon, p. 91. B. Xoyi- B,opai ydp, oo <piXe Ixcfipe.
xal Sioedoa gjS nXeovexTixtiS • tl pev tvyxdret dXrjSrj ov xa
cc Xiyoo , xaXcoS 6t { xo nei- dSrjvai* eI bl prjbbr idxi
xe- Xttrxijdavxiy dXX ovv rovxov yt x ov xpovov avxdv tov
itpd tov Savatov ijxxoY xoiS na- -6 * . ’Aq>Qo6ltt].
(tiag (ilv ovv ovGtjs ttg av Tjv “Egag' hct 1 dt 8q 8vo Igtov, 8vo
dvayxrj xal "Eqqhb tlvav. xag 8' ov povdiv u7j6i} 5 Idopoa.
odvpo- ptVOf. c tB,loo S tov 5eov. Haec verba vario
modo interpretari li- cet. Possunt de elegantia lau- dationis intelligi
, de sinceritate laudatoris» de laudationis veritate cett. Sed
horum nihil Pausanias in mente habuisse videtur. ’A£UgjS tovSbov
esse: ita deum laudare, ut nihil omittas eorum, qnae deo conveniant
atque ad praedicandam eius laudem pertineant, ver- bis indicatur p. 180.
E. a 8 ’ ovv huctrepoS eTlKtjxe, itEipaxkov Elireiv.
TtdvTsS ydp tdpEV* Omne s, inquit, s c i m u s, Aphrodite n' non
esse sine Erote. Sed quod omnes scire dicuntor, idem fieri interdum
potest , ut scire se opinentur tantummodo, revera non sciant.
Eandem igi- tur argumentandi sive levitatem sive audaciam habes hoc
loco, qua Phaedrus in oratione sua usus est p. 178. B. yovijs
ydp KpcDToS ovt sidlv ovte Xiyov- xai vit* ovSevoS ovte
iSicorov ovte noirjTov f ad quae verba vide ann. p. 55. Cur
Aphrodite sine Erote non sit quaerentibus variae caussae se
offerunt, quarum aut una vera est aut nulla. Eas nunc recensere eo
facilins omit- tere possumus , quo minas ipse ^Pausanias de caussis
rei cogitasse videtur, quam rem omnes compertam habere narrat.
Ceterum ut TtdvtES ydp Idpsv h . t. A. Pausanias dicit, ita
Socrates dissimulato ingenii acumine p. 202. B. neti jnjv, inquit,
?jv 6* iycd 9 opoAoyeirai ye napd ndvxoov pty/US etvai.
« ptciS p\v ovv ovdtj S*. Ve- teres editt. habent
TavrrjZ 8\ pia* phr ovdrjS , quod fuerunt, qui probarent. Sed non
dubium est, verissime notante Stallbau- tnio, quin id grammatico
alieni debeatur. Bekkerns e codd. non pancis piaS p\v ovdtjS
edidit, quod sane habet, quo magnopere se commendet. Tantnm
enim ponderis enuntiationi, quae quasi fundamentum eat totius
disputa- tionis, infert, qnantnm eidem ap- prime convenire videtor.
Sed codd. optimorom auctoritas re- spicienda est, qui coniunetivam
particulam exhibent. Probatur eadem nobis etiam propter du- plicem
relationem, quae hoc loco manifesta est, et de qua
fusins disputavimus p, 22. et 2$. Pro- prie dicendum erat: pia?
p\y ovdrjSf sii av ijv^Epwg' Svolv 8^ 8r) ovt o iv, 8vo dvayjcrj
xal EpcoTe slvaiy sed eandem enun- tiationem etiam hoc modo
cogi- tari Pausanias voluit, E i p\v pia Tfv , eU dv t/v^EpcoS-
insl <$?/ 8vo idTov , 8vo dvdyxrf v.a\ "Epare elvai.
Duplicem hanc et nominum et particularum relationem mutuam indicare
Pausanias tantummodo potuit, non item disertis verbis exprimere*
Indicatur autem ea, pkv vocnla ad prius nomen apposita, 8s autem
cura posteriore particula coniuucta ptaS p\y — iitEi dL Sed hac
scribendi ratione repugnantia quaedam exoritur singu- larum orationis
partiam , quae addita alterutri sive nomini sive particulae ovv
particula mitigatur atque lenitur. Riickertus ad h, I* ita disputat, ut
Pausaniae 6vo Tio &ea; rj (iiv yk loti itQEOjivztQa x«l
afi^rap, OvQavov &vyutr]Q, tjv Srj xal OvQavlav l%ovo(iatfiiiiv
' Teri) a corruptissima ceuseat atque non nisi verborum
mutatione sa- nanda. Videtur enim , inquit, haec ipsa varietas ,
quod alii tavTTjS 8 i, alii ovv addide- runt, argumento esse ,
antiquius hic vitium latere , quod variis modis sarcire stpduerint
librarii. Itaque in mentem mihi venit olim, essetne Platonis manus haec
; *Aq>po8ixrf % j]S ytiaS plv ovdTjS, Cui si quando acci-
disset, ut negligens librarius pro *Aq> poSitjj ?fS scriberet
*Acppo~ 6 It rj S , Jieri postea non potuit, quin ~6 abiiceretur,
quo facto alias coniungendi verba rationes iniri oportebat, quarum
ad nos duae pervenerunt. Perscripsijhaec verba, ne deesset, quibus
nostra displicerent, quo commodius Pau- saniae verba
explicarent. 7t 65 i 8 * ov 8 vo x oo $ ea. Vulgo xa $ed; sed
miuus usi- tatum hoc apud Atticos ex prae- cepto Grammaticorum.
Eodem xnodo reperitur rcJ 68 co in Piat, Gorg. p. 524. A» Plura
huius loquendi usus exempla Matth. congessit Gramm. ampl. $.
456. 1. p. 812. Ceterum haec interrogatio ex eo genere est, de quo
diximus ad verba c.VI. p. 60. Xkya 8tf xi xovxo; Mediae orationi
interrogationes immisceri haud raro, ut vigor orationis structurae
mutatione augeatur, satis notum est. Hoc vigore, quem
oratorium vocare licet, Pausanias ita utitur, ut argumentorum
absentiam obtegat, quibus duplex deae numen probandum erat,
?} pkv yk itov Ttptd flv- tkpat, Riickerto yk particula
videtur non argumentationi, sed expositioni ante dictorum
inservire. Frustra. Quod modo annotatum est ad praecedentem in- terrogationem,
optime cum huius particulae vi, quae est vis argumentationis, convenit.
Rectissime Buttmanni praeceptum ad Dem, Mid. p. 46. laudavit
Stallbaum: Quum quis uno argumento ,vel exemplo aliquid probat,
potest hoc ut suiliciens afferre : quod fit particqla ydp ; potest
etiam significare, plura quidem posse desiderari , sed hoc unum
satis grave esse : quod fit addito yk, certe, saltem. Restat, ut
de tcov particula dicamus, cuius po- testatem non satis recte
Riicker- tus interpretatus est. Annotat nimirum ad h. 1.; Addita
part. itov urbanitatis declaratio est , ' qua speciem exhibet qui
dicit ' etiam de re certissima dubitatio- nis atque ad lectoris
assensum provocationis . ' Non aliter Butt- mannus de eadem vocula
indicat in Indic, ad Piat, Dial. IV. Be- rol. MDCCCXXII, Sed
quam hi urbanitatem dicunt, equidem in Pausaniae oratione
arrogantiam interpretari malim. Nimirum 7tov vocula e dicendi
genere ov xl Tt ov depromta est, atque iu in- terrogatione positum
significat, mirari atque indignari eum , qui interroget, si quis
aliter atque ipso de aliqua re indicaturus sit» IIov vocula igitur
non tam wol con- vertenda est, quam doch wol, doch sicher, doch
gewiss. Usu loquendi factum paullatim est," ut nov particula
significet, notissimum aliquid esse ita , ut de eo dubitari
nequeat. 5ic in ij 8e vecotIqcc Aioq xai Aicovrjgy yv 8% ITavdrjfiov
xa- E Xovusv. avayxaiov 8rj xai * 'Eqcotcc tov (iiv ty hijpqc
jfrvSQybv IIdvdypov 6 q$ ag xcUsid&ac , zov di Ovq&vlov. Alcib. I*
p. 129. C. 'O di XP°^~ pEvoS xai (L xpip ai °vx aXXo ; — TIgoS A
eyeiS ; — "fhSTtEp tixv- toxojioS xipvei itov tojjeI xai
d/it\y xai aXkoiS opydvoiS. Adde Criton. p. 44. A. IIuSey rovro
TExpatipg ; — EyoS Coi ipaj. x\f yttp ttov vCxspaia Sei pe ditoSvijCxeiv,
if v dv Z\$oi to tcKoiov h. e. den Tag darauf mus» ich, wie du
weisst, sterben, wenn das SchifF zuriickgekommen sein wird,
xai Ov p avia. De Venere Urania atque Vulgivaga secun- dum
Platonis sententiam dispu- tarunt Apulei. Apolog, p. 281* cd.
Oudend., Io. Lydus de men- tibus p. 89. seqq. Alios lauda- vit
Astius ad h. 1. Qudd autem illa dicitur dprjxcap 7 pro magna deorum
laude haberi solere, quod alterutro parente careant, docte
demonstravit Wesseling, Obserr. II, 10, p, 177. seqq. De
Venere Vulgivaga ex Iove et Dione nata v. interpp. ad Cic. de Nat.
Deor. III, 23. Elmeuhorst, ad Apulei, p. 328. seqq. et quos
laudat Bach. ad Xenopb. Symp. VIII. 19. Ceterum vix est, quod
moneam, totum hoc argumentum a Pausania ita tractari , ut fabulas
de Amore et Venere pro consilio ano mutaverit eique accommodaverit.
Stallb. iit aiv eiv piv ovv det itavtaS SeovS. Vario
modo sollicitarunt haec verba interpre- tes. Bastius scribendum
couiecit inaiYEiv pkv ov dei itavxa (sc. w EpGDxa ). Orsilius ad
Isocr. de Antidos. p.326. iitaiveiv juv — 3cod 5* expungenda
censuit. Riickertus Astio assentitur, qui vel superstitionis caussa vel
propter metum verba addita esse iudicat, videlicet ne Pausanias
deos con- temnere videretur. Stallbaumius, ne Pausanias sibi
contradicere rideatur, facto inter litaiveiv et iyxajpidpEiv
discrimine verba convertit ; Omnes deos cum honoris
significatione commemorate pietatis est; non autem omnes en-
comio digni haberi pos- sunt, Hanc verborum interpretationem cave
probandam censeas. Non yerum est enim, quod Stallbaumius inter
hcaiveiv et iyxwpidpEiv discrimen sta- tuit, neque idem scriptorum
locis probatur, cfr. Piat. Menex. p. 235. A. yorjxevovdiv T\pdtv
ras ipvxaS xai xrjv ito\iv iyxoopidpovxeS xaxd itav- r aS xpoxovS
xai xovi texeXev- TTjxoxaS iv x<p noXipw xai TovS TtpoyovovS
?}pcjv dnavxaS tov f ipitpoCSsv xai avxovf TjfiaS xovS Zxi ZrivxaS
Ijtai- vovvxss x. r. A., ad quem locum Engelbardtus verissime
annotavit p. 241. ed.: irtaiv ovvr e$ ni- hil est nisi
repetitio quaedam praecedentis iyxcopidP,ovx eS ob enun-
tiati longitudinem ad- iecta. FICINI conversio, ne verbo tenus
quidem facta, audit : laudare quidem deos omnes decet, sed utriusque AMORIS
opera distinguenda Pausaniae mens haec estx Male ’ Enaivilv yh> ovv dei fiavtag ftsovg' «
& ovv txattQog *’i hj%B, XBiQceriov tlitilv. Uda a yag
ngd^ig <od’ fyti' aixrj hp avtijg figar- Phaedra» nihil definitione
nccuratiore usus Erotem laudandam proposuit. Duo enim sunt Erote». Duo
igitur (ovv) nunc Erotes laudandi sunt, quoniam omnes dii, ut dii,
non possunt non laudari. Ea laudatio ut recte fiat atque digne
deis, quid utri** que Eroti datum sit muneris, iam dicendum est.
Pausanias igitur , quod in laudatione Erotis a Phaedro proposita duos E
rotes commemoret, alterum Ovpdviov , alterum ndvSypov , eius rei
excusationem petitum iri putat et a negligentia Phae- dri, qui
Erotem laudandum propovicrit dei naturam duplicem non respiciens,
et a pietate quam diis omnibus mortales praestare debeant. Restat, ut de
ovv particula dicamus, quae h. 1. dupliciter posita est. Prior part. con-
tinuandae orationi inservit, de ulterius potestate dictam supra est
p. 22. et p, 84, o(vt fj i<p avtyS itpat- ropivy.
HpatTopevy parti- cipium adeo suspectum visum est hominibus
quibnsdum doctis, ut tanquam inutile additamentum expungendum
censerent. Neque his assentimur , nec Stallbaumio credimus, quod
annotat ad h. 1.: Poterat omitti participium, fateor: et omisissent
fortasse alii, qui non haberent Pausaniae in- genium, Ficinus in
convers.parti- cipium non expressit, cuius tamen parva in huiosmodi
rebus auctoritas. Quid? quod Gellius, verba graeca laudans N. A, XVII,
20. participium edidit, idem in latina conversione omisit.
Participii vis haec est: itatict yap itpct%iS c o6 9 ix*f avty
avtrjS TtpdB,iS o v 6 a ... h, e,. Mit • aller Handlung
verhiilt es sich so: so fern sie an und'fiir sich Handlung
ist,ist sie weder gut uocli^ schlecht. Haud raro Graeci scriptores
verbis transitivis utun- tur ita, ut addito obiecto nullo, non
aliquam actionem denotent, sed meram verbi notionem ex- primant.
cfr. Symp. p, 184 . B, av t eu epyetovpevoS eis XPV- para. — p y
nata<p povij 6y h. e,, wenn er in Beziehung auf Geldgeschenke
oder auf Befdrde- rungen im Staatsdienste s e i n e Verachtung
niclit zeigt. Pl. Gorg. p, 489 , D. y olei pe Xeyeiv, idv CvpqtetoS
6v\ Xepy 6oi> Xcov 9tal 7tocYto8ot7td)V av- SpcoitGQV pySevoS
d£,ia>v rtXyv iocj? tc 3 dajpazi itixvpfcaOSai, xal ovroi
<pd>6 iY t avia tavuc elvat vojptpa; in his verbis, cum
praegnantem , quam vocant, g>dvai verbi siguifteationem non
perspicerent, Heindoriius, Butt- mannus, lleusdius, ad conie-
cturas ingenii confugerunt, xal ovtoi <poo6iv est: und (wenn)
diese das Wort nelimen, ihre Stimme erheben. Pro- tag. 384. D,
coSicep ovv dv el ItvyXOLVOV VltOXGDtyOS cov, <5ov av xP 7
} yai t tlnep epeXXis /tot diaXkZetiBai, pelP t ov cp$ty- yeCSai y
itpoS tovS dXXouS, ubi pei2,ov positum est pro pdA- 181 TOfiivtj
ovzs xcdrj ovzs ale^Qa. olov 8 vvv tfftus holov ■ ptv, nlvsiv Tj aSuv rj
duxkeyto&cu, ovx i'<J n zovzay, > avzo xafr’ ccbzb xaXov
ovSlv, ai. A’ Iv zy sipaiju, a ; av nqayfiy , tocovtov «jrifJij* xcdas
(itv yaq nqaxzb ■ fiivov xal oq&w s xcdbv ylyvszai , prj OQftas de
alctyQOv . ovza 8rj xal zo Iquv. xal 6 “Equis ov nas eOn xaXbi;
ovdi agto<; lyxujiui&<5%at, , aiX b xaXw$ nQOZQtnuv
Iqcxv. Aor, ut esset, quod verbis q>$oy- yov itapexeiv (b. e. tpSiyye
- 6Sai) conveniret. Adde Apol. S. p. 80. D. — idv ipl
ditantei- vrjxe — ovx ijj.1 pel^QD fiXa- ifrete rj vpaS avzov$ t
quo loco ad utrumque dicendi genus re- spicitur. Hac significatione
verborum praegnanti factum est, ut multa verba cum genitivo couiungi soleant,
ubi quartum casum exspectaveris cfr. Protag. 851. E* itorepov ovv ,
rjv 5* iyc & , tfti fiovXei ijyepovevEiv (h. e. 7jys- jj.Gov
elvat) xrjs dnhpeooSy rj iyco ijydopai ; JixaioS, £<prj f 6v
Tjyei- G$ai' 6v yap xal xaxdpx xov Xoyov. Ne praeteritum pro
xorcdpXEtf exigas, sensus est; da bist ia auch der Urheber der
Rede. Menex* p. 237* cap. 6* xijS 8* Evyereiaf icpcoxov vxrjp^e
toiSSe i} tgoy Ttpoyovaov ylve^ 6i$ tu T, A. h. e. war die Ur-
sache* Adde e latinis scriptori- bus, apud quos rarior hic usus,
Plaut. Asia. v. 256. Both. Aeta- tem ego velim servire (h. e. servus
esse), Liburnum ut conveniam modo. roiovrov ditiftTj* Tropum
aliquetn in mente Pausaniam habuisse, certum est* Fortasse proverbium
erat, ad quem allu- sit: talem farinam prodire solere , qualis in mola
parata sit* ovtoo 8ij xal to ipav. Post ipav nulla interpunctio
reperitur neque in codicibus uequ s in libris editis ; graviorem
posui- mus nos, qualem sententiarum ratio exigit. Pausaniae
mem haec est: ut quaevis actio per se spectata neque tur- pis
est nec pulchra: sola ratioue agendi cogno- mentum accipit: ita
nitiii in se habet % Q ipay per se spectatum, qnod veli
vituperes vel laudes: ex sola amandi ratione indicatur. Quod sequitur xai
non mera copula est, sed fortiorem significatum habet, quo apud
La- tinos poni constat adhaerento consequentiae notione atque
pro atque igitur* Verba con- vertenda sunt: So verhalt es sieh auch
mit dem hieben, Und ist also nichtieder Eros schon und eines b
e- sonderen Lobes wiirdig, sonderu nur der, welclier auf eiue
schone Weise zur Liebe treibt. ooS dXySooS Ttav 8 rj
jio Quid sibi velit goS «A?;3o3s' , a nemine demonstratum video.
Si- gnificat autem , propria potestate adhiberi, h. e. adieotivum
esso non nomen, 7tdv8rjjioS. Recte igitur aliis in locis mihi
videor K t Cap. IX. 'O (Tsv ovv Ttjg HavSy/iov
'AcpQoStzrjg eos aArj&cog JtavSrifiog eOzc xul itiegya&tai o xi
av xv%y xal ovxog B lozt/v, ov ot tpavAoi xmv dv&Qtltxcov igatiiv.
£ga( H 6s ol xoiovxoi ngdhov (iiv o&% fjxxov yvitcaxav i}
itaiSav, IWf hxa, eoi/ jcal tQcoGi , zov Gufiuzav puAA ov xj zav
m«inscnla littera UdvSyfioS «eri- psisae. iZepyagexat
3 xt «Y xvxy^ Vett. edd. pro xvXQ exhibent xvyoi, Male. Ad xvxy
•imple* verbum e praecedentibus repetendam est, uon
compositam i&pya$Qp£YQf, ut visum est Stalibaumio, Sensos est:
und was irgend noter seine Hande Itomnrt, das henutzt er oh
ne vr e i ter es fur seinen Zweck. Huius structurae exempla
per- multa reperiuntur. cfr. Phaedon. P- ( 64, C. 6H(ij!<ti St},
<J dyaSl, £av apa xal dol %w8oxy, aixep Xal £fio\ (ac. doHtl,')
Pari modo affirmativum verbum repetendum est praecedente verbo
negativo Platon. Gorg. 457. D. — <ft A' iav Ttepi zov
dfupidftnxtjdatdi xal prf <pfj o exepos x ov Sxe- (>ov opS/wS
Aiyuv fj fit } o'a- tptaS JC. tpy, Sententiam ipsam quod attinet
cfr. Piat. Pro- t*g- P- 353. A. xi SI, o! 2aS~ HpccxcS, §ei ?)
licis 0xoixei6$ca T?jy tgm* 7toXXcov Sdfcctv ctv~ Spomtaiv, o'{ oxt
av xvxoodi, xovxo Uyovdiv, Adde Piat, Criton. p, 44, O. xal
ovxoS idxxv, ov x. X, A. Pausanias si brevius loqui voluisset,
verba audirent xal tovzov — ipwdtv, Illam oratoriam dicendi figuram etiam
in- fra reperies p. 182. A. ovxot yap cldiv ol x. x. A,, p. 186.
C. xal xovxo idxxv , fi ovofia %o iaxpiHov et alias sexcenties.
Ceterum ipdv coniunctum cum quarta essu verbum transitivum esse, cum
genitivo, praegnanti, quae vocatur, potestate adhiberi, ut idem
sit, atque amatorem esse alicuius, supra annotatum est p. 88. Hinc
nostra verba con- vertenda sunt; und das ist der, welchen die
minder Gebildeten unter den Menschen lieben. Liebhaber aber «ind
solebo zuerst, nicht minder von Wei- bern ais von Knaben,
cos av Svvatvxai avotj- xoxaxoov. Stallbaumii ad h. 1,
annotatio haec est: Tribus par- tibus ait constare diiferentiam
inter asseclas Amoris coelestia atque vulgivagi, primum sexu, qui
ametur, deinde parte, quae ametur, postremo amandi modo. Itaquo
mutavimus lectionem vulgatam avo7/XQxdxa>Y Schiitaio obsecuti, cuius
coniecturam fir- mant codd. aliquot non malae notae (Paris, et duo
Vindobb.) Satis speciosa est, neutiquam ta- men vera haec verborum
interpretatio. Tantum euim abest, ut temeritate tanquam argumento
Pausanias utatur, quo tpavAovS il'v%ibv , htuxu m g av Svvavtai'
avorjxoxazmv , jrpog ro ' diangdl-aO&ai fiovov fi /.{novies, a/eel
ovvteg de xov xa- AcJg ij [trj. o&ev 6rj %v[ifiatvu avrols o rt, av
xvfjaGi, xovxo ngdxxuv, opotcos pev ccya&i>v , opoias Si
xovvav- C riov. laxi yag xal ano xijs &eov vecoxega g xe ov6t]S
nolv rj xijs exigas, xal pexe%ov<3ris Iv rjj yeviaei xal I
• tu>v avSpcdnoDy Pandemum amaro quam pueros, deinde corpus
magis probet, ut potius allatis argumen- quam animum amant,
postremo tis tribas Pandemi amatores te- natu minores» mernrios
esse doceat intempe- icpdf x 6 Siart pd£,a6Sai. raritesque atque eorum,
in quos* Ut paullo supra i^epya^ed^at, cunque inciderint, ineptissimos
ita hoc loco dianpaB,ad%ai verbi corruptores. Nullo enim, inquit, di-
latissimo significata turpissimae scrimine facto etmulierum etpue* rei
notio obtegitur. Schleierrn. rorum AMATORES sunt, deinde sire in
conversione habet: indem sie mulierem amant sive puerum, cor- nur auf die
Befriedigung sehen, poris quam animi pulcritudinema- unbekiimmert, ob auf
sebdne gis delectantur, postremo, quain Weise oder nicht. Ceterum
per- fieri maxime potest — uum i ne- pulcre hoc additamento
explicatio p tis simo m od o Pausaniam di- nostra dyoj/xotdxcjy verbi
pro- xisse censes? — quid ineptius in bari videtur. Aetate enim pro amore
cogitari potest, quam cor- vectiores cordatique homines haud pore magis
quam animo delectari? facile ab iis corrumpi possunt, K evocanda lectio
vulgata est avorj- quos temerarios libidinososque ToxarcDYy quam
Riickertus quoque amatores esse intelligOnt. Contra, in textum recepit,
minas tamen quorum aetas prudentia caret, recte verbom interpretatus.
Avorj- quo facilius fraudi obnoxia est, j oraro i enim h» 1. non stuleo
cupidius ab illis tissimi sunt, sed infirmio- Edti ydp jcai ris
aetatis. Hinc verba ex- 5 eov. Cave Riickerto crcda» plicabis p. 181. D.
xp V v dk xal annotanti ad Jianc locam, da- vo/iov tdvctt pyj ipay it a i
8 cov t riorem omissionem verborum esse fya pjj eis adfjXoy tcoAAtj
dirovdi/ o "EpGOS ovtoS , nulla videlicet arrjAitixero ' x. r. A.,
ad quae in proximis praecedente Erotis verba vide annot» Quid? qivH,
mentione. Brevior Pausanias esse quae his verbis praecedunt, no- maluit
atque, quae facillime sup- etram explicationem apertissime pleri possint,
eadem -audientibus probant: aXX* ovx i^anarf/day- supplenda relinquere,
quam ora- xe£ , iy aq> p o dv y y Xaftov - tionera exhibere nimia
verbositate x eS cis* viov x. T, A» Pausa- laborantem. Proprie euim
dt- niae igitur voluntas haec est: cendum erati eidi ydp xal and
Pandemi amatores non nisi e ge- xovxov rov "EpaxoS , oS idxtv
nere temerariorum hominum sunt; and xi/S Seov x . T» A. Similiter
quorumcunque ipsis potestas est, Pausanias brevitatis studio dixit eos
Amant, non miuus feminas p. 181. C. ol ix tovxov xov
oppetitur. and x ii s ahjtaos xal aQQtvog. o 61 tijg
OvQccvtag tcqStov ftlv ou (izxzyovdijg &t]A.sog, a A A’ ctQQBvog
ftovov — xal Igxlv ovtog o tojv italdav Eqco g — 1'sr utk itQEGfivttQcig,
yfigcag CC(lolQOV. 0&BV 6tj iJU tO UQtjBV TQZTCOVXai 01 £x
XOVtOV rov “Ego rog Mxvoi, ro <pv6e i iggauBvzdtzgov xal
vovv fiuMov Myov ayuTtavttg. xal ng av yvotrj xal tv avry
EpGDToS hnnvoi pro ol ix tov- TOV TOV^EpcuroS tov <X 7 CO xav-
TtjS rijS iitiitvoi. Cetcrnm ne mireris itoXv voculae post comparativum
posituram, ita lo- quuntur interdum Graeci, ut se- dis insolentia
verborum potestas augeatur» Exempla huius locu- tionis non rara •
supra reperitur p. 180. A. xal itt aykvEioS, hcEira VEooTEpoS
7to\v, <2s <prj- div "OprjpoS. Adde Piat. Gorg. p» 488.
E. ol yap xpEixxovf fisAxiovS itoXv xaxa rov dov 4 \ 6 yov. Plura
exempla Stallbuu- mius laudavit ad h. 1. ed. p. 50. xal
^rfX^os xal a?/3/5e- YOf, Ilis verbis explicatur, qui fiat, ut
TlarSjJpov asseclae et femineo et masculo sexu dele- ctentur. Hoc
quamquam disertis verbis non commemoratum est a Pausanid, tamen
colligere licet ex iis, quae paullo infra legun- tur: aW afifisvof
povov — xal idxir ovxos 6 xwv itaiScjv "EponS — quae verba
immerito tanquam glossema expungenda censuerunt Wolfius,
Schiitzius, Astios. Sensus est: und dar- auf beruht das W e s e n
der Knabenlicbe. OvxoS autem pronomen positum est e generis
haud rara assimilatione prorotiro. vfipscoS a/ioipov . In his
asyndeton improbantes Astios et Orellios alter xk inseruit, alter
apoipoS scribendum existimavit. Frustra. Solent addita
eopola nulla ens partes orationis enu- merare Graeci , quarum
suam quaeque pondus habet, cf. Symp. P 17 3. B. ’Apt<5To8t//toS
7/y xiS, KvSaSijvauis , apixpoS , dv v- noSijroS dei. p. 175. C.
rov ovv AyaScava, xvy x dvctv ydp ?d X a- rov xaxaxclperor, yiivov.
Ce- terum vfiptaS d/ioipos Urania dicitnr ita, ut simj| ,* 0 P a
„de- mon Aphroditen oratio dirigatur, cuius Swepyos perfidos et
cavillatores asseclas reddit, cf. p. 181. D. aAA^ ovx iSoxaxijCavxeS,
iv dtppo6vvy XapoVTtS cjV viov, xaxayeXddavxes oi x ji
d £ d $ ct i ije \ccX\oy djzo — xpi X ovx£S x. x. A.
oSev 8xf — trixinvoi. Haec accuratiori explicationi in-
serviunt praecedentium xal Hdxiv ovxos o xtiv itaiSov *Epa>s.
quae verba quoniam ita exhibita snnt, ut pro concreto, quod vo-
cant grammatici, abstractum po- situm sit, nostro loco concretum
ha^es h. e. masculi generis ama- tores in abstracti nomiuis locum
substitutos. Cave igitur h. 1. de inutili praecedentis «licti re-
petitione cogites, "Exixvoi vo- cem qnod attinet, cfr. Piat.
Me- non.^p. 99. D. cpaipiv civ Seiovs xe tLvai xal IvSovtiidZetv,
inl- TtvovS ovxaS xal xar£ X opevovS ix xov Seov. Adde etiam
Phae- dri verba p. 179. Br xal dxe- XvdiS , S £<pi) ” Opi/pof ,
pivoS Ttj muSigatitla tovg tUtxgivcSs vno xovtou tov *
'Egatog D oQiirjfdvovs. ov yag igmat nalfa iv t «M* ix$Ldav rjdq
i/iitvevdai Mot$ xgjv ypcocjv TOV jSfoV, TOVTO 6 "EpGOS T
OlS i paxSi Ttapixei yiyvo/ieyoy itap avxovx tq
cp vdet ififxu/isyidTe- pov x. r. 'A. cfr. Piat, de rep. V. p. 455.
D. ovdb' dpa idxir , c 5 <pi\s, imxtfSevpa tgov noXiv
dioixovvTGDY yvvaixoS Stoxi yv - vy) , ov8 * avdpoS 616x1 dvtjp ,
aX A* 6/1 oie os 6iEditap/iEvai ai cpvdtiS iv a/jypoiv xoiv
Z&oiv, xai icdvroov plv pexexsi yvvrj faixjfdevpdtGrv naxa
cpvdiv , irarxGJY 6 l ayijp , in\ icadi 6h adSevidxepw yvvjj
avdpoS. Ceteram came h. 1. Pausanias dyanwvxeS participium
exhibuit, tie forte aliquis, si ipcovXES di- xisset, rei
iutelligentiam perver- teret explendae voluptatis notio* nem simul
adiungenx. nat tiS av yvoiij xal iv avxy xy icai8 spadxia
» Inest his verbis , quod male me habet. Nullum in codicibus
vestigium est deprationis, igitur commendanda tantummodo lectoribus , non
item in textum inferenda scriptura haeo est: xai tiS av xai yvotrj iv
avxf/ ty izaidepadxioc K. x. A, Nihil frequeutiua apud scriptores
Graecos dicendi genere xai T\S xal, xal Tivef xal , similibus. Unum
hu- ius dictionis exemplum nt com- memorem, in Piat. Criton.
p,4$. A. legitur; ZvvrjSrjS. JjSrj jaoI idxtv, <y 2 &lx
parces t 6id xo jr oXXaxiX Sevpa q>oixdv’ xal ti xai
evepyeretxai vk i/iov, quo loro Stallhnumia rectius Buttniauuuf
edidit evepyexelxat, ille evepyhrjxca in textum re- cepit.
Sensus est; Er kennt mich scliou , o Socrates, da ich oft hierher
komme \ dann uud wann bekommt er aufch etwas von mir. Ad nostram
locum ut revertar, certissimum esse reor, Platonem non scripsisse
xai far aruxy xy ica\8epadxla. Satia enim erat dixisse far* avxy
xy itaiSepadxlq. aut addita xal vocula xa\ iv xy TCcaSepadxla.
elXixpiy dt X k Etymol. M. p. 298, 56. Sylb.. elXixpivrjS' 6
xaSapoS hqi\ d/Mtfifc kxepov. icapd xo eXv, 1 } Sep/iadia, xal xo
xpivGOy q iv xy £Xtf xexpi- /aevoS. Alii aliter hanc vocem
explicare studuerant; nobis, unde haec vox depromta sit, quaeren-
tibus sponte se obtulit salia comparatio , quod coquendo purius fit et
clarius. Salinatoribus igitur vox antiquitus propria fuisse
videtur; deinde, ut fit, ia quotidiauao vitae consuetudinem ita
abiit, ut propria eius signi- ficatio prorsus evanesceret, cfr*
Symp. p. 211. E* xi 8rjxct , iqrq, olopeSa , el xoo ykvQixo avxo xo
xaXov 18eiy elXixpivls, xa$ a pov , a/iixxov , dXXd. /xi}
avaicXecov dapxcov xe av- $ p coTziv-ojv xal xpGopdxGov xal aXXyS
itoXXi}? <pXvaplaS $vrj- xrjS , aAA* avxo xo, Seiov xa- Xov
6vvaixo jaov o$i8hS xa- xi8e\v ; Adde Piat. Menex. p. 245. cap. 17^
8ia xo eiXixpi- vdoS elvca h £X\7/yeS xal dpiy&ls fiapfidfiGJY.
Sunt igitur, Riicker- tus inquit, ol eiXixpivcaS vico Xovxov xov
"EpooxoS capptjpivoi, qui pure, sincere, ab hoc Amore aguntur,
nec admistum habent agxavtcn vovv ”6%uv • roxho Ss itlijOuc&i t< 3
yivuadxuv. XKQBOxsvccOfievoi yuQ, olfiat, tlalv ol ivrev&tv
agxu/iE- qnicquam de viliore illo et vul- ga ri.^
ov ydp i p oj 61 it ai8 cov , «AA* ineiSav x. x. A. Haec est
librorum omnium lectio, quam H. Stephaniis primus ita immutavit, ut
aAA’ iitsiddv verbis 7 voculam interponeret. Ea scriptio tum aliis tum
Stallbso- mio adeo probabilis visa est, ut eam in textum reciperet.
Con- stat autem , aAA* ?/ voculis du- plicem rationem, quae
proprie non nisi duabus enuntiationibus exprimi potest, in una
euuntiatione coniunctam indicari. Sic nostro loco dicere possis ov
ydp (npoxepov) ipcodt naidcov 7 iiteidav jjSrj apx&vxai
vovv $6X £lv t dicere possis etiam ov ydp ipcooi izaldGov, aAA’
(ipu>~ 6iv avtoov) insidar 7/67 ap- X<&vt ai vovv 1 l6x £
iv ’ His enun- tiatis in unum couflatis dicendi genus efficitur hoc
: ov ydp ipdodi nalScov, aAA* 7 / iiceiSdv X. t. A. Hoc per
se spectatum, cur reprehendas , non habebis. Nam quod Riickertus ad
h. 1, dubitare se ait, num recte jral- 8tS dici possiut ii, qui iam
pu- bescant, eo quidem argumento lectores non admodum movebuntur.
Quaeritur autem, an Pausa- nias ita locutus sit. Certi quid equidem
statuere non ausim, ve- risimile tamen mihi videtor, Pausaniam, cum
paullo ante AMATORES nominasset, qui eo delectentur, quod validius natura sit
atque intelligentia emineat, nostro loco non nisi oppositionis rationem
habuisse , Ttald&v nomen autem ita posuisse, ut idem sit atque
dvorjxoxdxav , quod p, 1 8 1 . B. reperitur. Eodem significatu
paullo infra dicit: XPV y ^ vopov elvat jn) ipav naiS 00 v ( h. e.
pueros immaturos ) , ivct p7) elS dd?jAov iroAAr) freovSt/
dv7]At6xEro. xo ydp xdov n aci- da) v xiAoS aSr/Aov, ol xeAevtcc
xaxlaS xal dpexi/S. Ceterum ellipticam enuntiationem habes, quam
cave per aposiopesin explicandam censeas. Expletior enuntiatio audit: ov
ydp ipcodt icaiScov, aAA* ineiddv ?/8 tj dp - Xcovxai vovv l6x £iv
y r dxe ipdj- 6iv avxGJV. Sensus est: Sio sind nicht
Liebhaber von noch unausgebildeten Knaben, sondern zeigeu sich
ihnen erst dann ais selche, weun iene anfangen Verstand zu bekommcn.
Schleiermacheri conversio: Dean sic He- ben nicht Kinder et q.
seqq., ea -de caussa minus nobis pro- batur, quod illud nomen
de utroque sexu intelligitur , h, 1, antem non nisi de masculo
sermo est. Noluit autem Pausanias dicere: orAA* 7/67 vovv
{(Sxovxcov, quia significantius indicatura» erat, amato ies id
agere, ut ea aetate, qAMASIOSua
intelligentia efflorescere posset , omni studio excolerent,
consilio adiuvarent, exemplo meliores reddereut. Hinc apx £
<S$ctt verbum appositum habes temporis momentum significans , quo tempore
amasiorum ingenia excoli possint, atque 7toXAy 6itov8y amatorum,
quae<, p. 181. E. commemoratur, eru- diri, porro iireiddv finali
parti- cula Pausanias usus est, tardum maturitatis proventum depingens,
x g 5 yeveidtixeiv. Ne hoc quidem, inquit Stallb., Pausaniae roi
igav cog tov filov Szavra gvvetfofitvoi xal xoivy OvfijiiaOofisvoi, alf!
ovx t^cczccrrj 6 avrig , iv dtpQotivvr/ J.ajiovzig wg viov,
xazuyiluGavtts olxrfitQ^ai lz’ aliov ingenio indignam est, quod
aeta- tem illam adolescentium diligen- tias indicat, qua perveniant
ad maturitatem quandam rationis, et qua iam liceat veris illis,
quos dicit, amatoribus eorum uti consuetudine, Nimirum pubertas est
{/fit} ^nyjzetfrnr//, ut ait Nom. Od. X. 279. De hoc loco vid.
Comm. de Symp. Platonis. itape6xEvct6 pivoi ydp, olpat,
Eidiv seqq. Verba haec Stallbnumius convertit: Nam qui inde ab hoc
tempore amare incipiunt, ii se ita comparave- runt, ut velint per
totam vitam cum amasio suo versari, non quum eum, quippe quem
depre- henderint iuvenem, imperitum et imprudentem fefellerint ac
dece- perint, cum risu et contcmtu ad alium aufugere. — Participia
igi- tur ita posita censet Stallbaumius, ut ad praecedentis
participii ex- plicatiouem sequens fucer® exi- stimet. Sic iv
dfppotivvy A a- fidvTEf toS viov. quae verba Orellius in £zr'
dtppo6vvy Xa- fidvttS mutanda censuit , ovx iB,anati}6avTES verbis
explicau- dis inservire arbitratur. Nostro arbitratu non dubium
est, quin i^axarrj(javTcS participium ver- bis supra lectis tcov
datpdtcav fiaXXov v T&jy rpvx&v, iv drppo - 6vvr? XafiovtES
o oS viov, intifbc cjS dv dvvGovtai dvoTjzoTarajv respondeat.
Igitur hoc loco participia propriam ac suam potestatem habent, id quod Orellius
Eix pro iv scribendo indicaturus erat. Verba convertenda sunt: Deno
entschlossen sind, meino ich, die, welche das mannliche
Gesclilecht von diesem Alter aa zu lieben beginnen , die gauze
Lebenszeit mit ihm zusammen zu sein nud ein gemeinsames Leben zu
fuhren, nicht Betrug an ihm zu dben, nicht es in seinem
Iugendunverstan- de zu iiberlisten, nicht mit Hohn davon zu
gehen, indem sie zu einem andern ab- springen. Ceterum participia
cu mulari solent vinculis nullis col- ligata, quando loquens
inducitur, qui est animo commotiore, cfr» Gorg. p. 471. B. favidaS
xal xarapESvdaS avrov re xal tov viov avrov ’A\i%av6pov ,
dve- ifnov avrov , cfredoV r/A ixigjttjv, i p fiaXodv e 1$ ltpaB,av
7 vvxrcop i^ayaycjv ani- 6<pa£,Ev x. t. A. Adde Symp. p. 2
1 0 . D . xal fiXiiearv 7tpo$ noXi) 7/677 ro xaXov , prjxin r 6
itap Ivi — dyanuv x. r, A. i 71 dXXov dxor p i x° y
T E S. Aliquo modo hoc loquendi genus vernaculo sermone assequimur
quidem, sed repugnante plerumque dicendi usu. Aliena enim a nostrae
linguae indole illa facilitas est, quam felicita- tem vocare possis
, qua scripto- res Graeci complurium actionum rationes in una
enuntiatione con- iunctas exhibuerunt. Schleicr- macherus habet in
convers.: und von ihm zu einem cmdern zu entlaufeu. XPV
v ^ xal vdpov tlvat x . r.A. De XPVVU 1 verbi notione supra dictum
est p. 12 . dncrtQiyovtu;. XQ , 1 V vofiov ilvai firj igdv mxiScav,
ivcc fitj tls aSrjkov xolfo) Onovdij dvr t liaxtxQ. zo ydg zwv e
Ttaldav zti.og udrj?.ov ol Tlievza xaxiag xal ctgctqs Significat
autem: Debere aliqnem aliquid facere ita, ut, si id omi- serit ,
officio suo defuisse censeatur. Imperfecto eiusdem tempo- ris exprimitur:
Debuisse aliquem aliquid facere, quod revera non fecerit olTicium
suum male exse- cutus. Iam nostro loco quoniam non comparet, cui
male servati officii crimen imputare possis, verba hoe modo
convertere li- cet ; Eigentlich hiitte , wenn es nach Fug und Recht
gehen solite, ein Gesetz da^seiu miissen etc. Ceterum cave av
particulam XP*j y verbo adiungendam censeas. Ea enim si adderetur,
particulae potestas esset , ut, quod olim fieri oportuisse dictam sit,
idem nunc non opportere fieri indicetur. Sed oflicii quovis tempore
eadem conditio est, ut nou possit aliquo tempore officium esse,
quod idem alio tempore non officium ait. Alia ratio est Selv
verbi, quod quoniam necessitatem indicat extrinsecus illatam h. e.
cer- tis quibusdam de caussis ortam, £8ei dv commode dicere
possis ita, ut cedentibus iliis caussis vetere proverbio effectus
cessisse cogitetur; 18 ei dv autem significat, olim necessa- rium
fuisse, nunc autem non amplios necessarium esse. Et quoniam
saepissime contittgit; ut non amplius necessarium videatur praesenti
hora , quod olim ma- xime necessarium fait , non mi- rum est, $8ei
av crebro opud veteres scriptores reperiri ; con- tra XPV V
nusquam, quantum scio* occurrit apud veteres, coitis rei argumentum
est, quam supra commemoravi, officii constantia. tva ut) eis
aSrjXov — avTj XioxET o. Codices aliquot dvaMoxoixo exhibent, quae
le- ctio bene haberet hoc loco, si Pausanias non nisi de
possibili- tate, quam vocant, xov dvaXi -' tiHEdSca ageret.
Indicaturus autem ille aperte erat, saepe iam fa- ctum esse, ut AMATORES
AMASIOS frustra ad virtutem propellere studerent , ut unice rectum
censendum sit avtjXLoHETO . Optativi modi exemplum est Alcib. I. p„
105. E. YEGOXtpGD filEV OVV OVXl doi xal itplv xodavxrjS iXxidoS
yipEiv, gj £ ipoi doxEiy ovx sia. 6 5eoS diaXayeoSai , iva prj
fxaTTjv StaXey oiprj v. Opta- tivo autem modo Socrates hic utitur,
quod revera non expertus erat, ut in erudiendo Alcibiade frustra
operam consumeret. Adde Menon, p. 89. B. ouff TjptiS dv
TtapaXaftovxEf ixtivoov djzoepij- vdvxcDV icpvXaxTopEV Iv dxpo-
tcoXei — ivot pij8 eis avxovS 8lE<p$EipEV, aXX ETtElS)}
dtpLXoivxo eis xijy 7/Xixlav xp*j- Cipoi ylyvoivxo xals itoXtdiv. Plat.
Criton. p. 44. D. ti yap dxpEXov f cJ KpitcQV, oIoIxe eivat ol
noXXol x d piyi6xa xaxdf.£ep~ yd&CSau tv u oloixs i)6av xal
aya$d xd pkytdxa. vid r Rostii Gramm. §. 122. 12. to yap
x&v 7tai8wv xk- XoS x. x.'X. Duplici significata TtaiSajv
nomine Pausanias utitur, ut id aut masculum genus deno- tet cfr. p.
181. C. xal idxiv 4’vxrj s te jrtot xal 6ca(iaros. ot (uv ovv
ccya9ol rov vopov tovtov avtol avrolg exovteg ri&Evraf x9V v ^
ovtoS 6 tcov itai§Gdv w EpcoS — oSev 8 rj ini to afifiev
tpinov- tat x. t • A., «ut veootipovS significet, ut hoc loco.
Schleier- macheriis haec verba convertit: Denn bei den Kinderji ist
der Ausgang ungewiss, wo es hineus will, ob zur Schlechtigkeit
oder Tugend der Seele und des Lei- bes. Ut V. D. convertendum
censuit, h. e. virtutem a vitiosi- tate disjungendam , non conjungendam
cum eadem, ita Graeca verba scribenda sunt; nullo enim modo ferri
potest, quod in omni- bus editionibus exstat xccxlaS xal apErrjS .
Constat autem saepissime xal pro r/ et 7} pro xal exhiberi in
libris, ut non audacias agere censeri queat, qui sensu flagitante
verborum alteram vocem in alterius locum substi- tuat. Scribendum
igitur h. 1. puto esse xaxiaS r/ apEtijs. Ge- nitivos quod attinet
xaxiaS et apEtrjSy qui e praecedente loci adverbio pendent, vide
Matth. ampl. $. 324. p. 632. avtol avtols %xovxeS
tiSEVtai» Media forma Pau- sanias usus est TtSivat verbi, quod qui
legem scribunt, iidem illi legi sese subiiciunt. Eodem modo apud
Xenoph. Oecon. 9. 14. scriptum reperitur iv tatS EvvopovpivaiS
noXsdtv ovx ap- * XEIY SoXEt TOtS XoXltaiS , 7 JY vopovS xaXovS
ypa~ if> cjy t at , quo loco Pausaniae verba abundantia quadam
exhi- bita esse doceare. Satis erat dixisSe r ol plv ovv
dya$ol tOY YOpOY TOVtOY ixOYtES tl- Sevtai. Addidit autem
avtol avtolS 9 ut aequitas illorum ama- torum clarius
eluceret, qui ipsi nulla necessitate nrgente, sed li- berrima
voluntate {biovtES') il- lam legem scribant. tovtovS tovS
itavStf- povS ipadtaS, OvtoS pro- nomen nominibus praeponi
solet ita, ut significet, de aliqua re sermonem esse sive landanda
sive turpi, quae alias iam innotuerit* Igitur et laudis et
ignominiae exprimenda* notioni inservit. Ac nostro quidem loco non
obscu- ram esse potest, quo significatu pronomen accipiendum sit,
et recte Stallbaumius annotat, ovtoS cum contemtu dici.
Exempla huius usus ubivis obvia sunt. Laudat Stallbaumius Piat.
Criton. p. 45. A. ovx opacS tovtovS x ovS 6vxog>dvtaS coS
EvTeXeiS, quilus verbis occasionem datam video, de Sycophantarum
nomine quid mihi videatur, aperiendi. Ad- modum enim displicet,
quod Schol. annotat, ad Piat, de rep. I. apud Bekk. Comment. Crit.
T. II. p. 397* dvxotpavTTjS XkyEtat d iffEvSddS ti xtv oS
xatTjyopdiv. XExXijdSai 8* ovra> nap ./ISi/- vaiotS TCpdrtov
EvpESivtoS rov t pvxov rtjS dvxtjf, xal 8ta tovto xgoXvoytcjy
iZayeiv ta dvxa, tc ov dk (paivoYtGJV tovS i£d- yovtaS
dvxoq>avtcoY xXr]^h'-~ TGJVy dvviftrj xal t ovS 6na>So\jr
xarrjyopovvtaS ttvurv tptXane - X^TfpovooS ovtoj npoSayops->j -
$ijvai % Duplex schnl. eat ad Aristoph. Plut. 37. Alterum ctim
Platonico convenit, alteram haec habet : Xipov yEvopivov iv r y 9
Attixy tivls Xa$pp taS dvxxS taS atpiEpcopivaS toiS SeoiS
ixapicovvtOy pera 8h rav:at xui rovtovg tovg navdrjfiovg tgatixag
itQogavayxa&iv to roiovrov , wgittQ xal tc5v EvSrjviaS
' yevope vtjS xanjyo- povv TOVZGDV rivis, xcti £xel- $ev
dvxocpctvrai Xiyovzai, Mae narrationes non dubium est , quin fictae
sint, qnibus 6vxo- qxxvr&v nomen explicetur. Per- cit schol.
Aristopli, evpijrai 61 itepl tovto v xcd hvepct Idro- pia itavv
ipvxpd, Sed ipsa illa schol, explicatio admodum friget,
2vxo<pavTcov nomen a 6axxv- <pavT7jS descendit, dc qua voce
Pollux habet X. 192. otav drj- jLiodS&vrjS Eiitrf
GaxxvcpdvTaS, rovS itXixovraS rctiS ywcnBX XEXpvcpaXovS axovovdiv,
Hoc genus hominum consentaneum est loquacissimum fuisse et
cu- riosissimum nequitiaque refertis- simum, atque in omni re
tonso- ribus, obstetricibus, aliis similli- mum, Factum est autem
usa „ loquendi atque, ut in Piat, Cra- tyl. est p, 421. C. dia —
ro navraxy GrpicpedSai ra ovo - para, ut nomen
6vxxo<pdvnjS audiret, ex quo 6vxo<pdvTi\S enatum, it
poSav ay xd2,tiv to roiovrov . Pauci libri pro t d roiovrov habpnt
rdHv roiov- roov. Exspectabas, inquit Stall- baumius, oldyitep idrl
tovto, ori xal ro ov iXEv^Epoav y . it . avtovS p?) ipav. Sed nihil
mutandum. Annotat Riickertus ad h. 1,: Spe- ctat pronomen ad snpra
lecta verba pyj ipav itaidoov. Neque habet duplex accusativus
huic verbo iunctus quicquam , quod offendat. Alia ratione
nobis hic locus explicandus videtur, Pausanias nimirum cum
praedi- casset eorum amatorum iustitiam et aequitatem, qui^ipsi
tibi lu- ite v&igav ywaixav xqos- beatissime illam
legem imponant, nunc id agit, ut non cogendos Pandemi amatores
censeat, ut eandem legem sibi scribant, at- que ab immaturis pueris
absti- neant , sed statim ad rationem cogendi abit, modumque
indicat, quo modo viles isti amatores ab immaturis retineri
possint. Sen- tentia igitur verborum haec est: Die guten Liebhaber
legen sich dieses Gesetz aus eigenem An- triebe aufj non muss man
eigent- liph auch deo Anhiingern des Pandemos dieses Gesetz
aufdrin- gen, g an z in der Weise, wie wir sie nach Kraften
nothi— gen , freigebornen Frauen ihro Liebe nicbt zu widmeu.
Prono- mina generis neutrius cum arti- culo coniuncta haud raro sic
ad- hibentur , ut absolute ponantur atque adverbii vices
obtineant, . Sic in Piat. Phaedone legitur p. 65. B. olov ro
roiovde XeycD, quo loco to towv6e absoluto positam est,
vehementerque dif- fert a verbis, quae leguntur Eutyphr. p. 13. B.
olov toiovds se, Xiyco. Symp, p. 178. E., ad qnem locum vide
annotat, p. 61., t avrdv 6e tovto xcd rdv ipeo - pevov op&fiEV
, on x. T. A. ubi T avrov tovto est : ganz auf die- sflbe Weise.
Adde Piat, de Tep„ X. p. 605. B. t avrdv xal rdv piprjrixov
itotfjrr/v (pyjdopev — ipitoieiv x . r. A. Prorsus eodem modo ro
roiovrov positum est nostro loco. De plv ov v — Si particulis vide
aunot. p, 22» r qoy £Xev$& pcov ywai - xgjv — prj ipav.
Liberae mulieres ex hominum conspecta quam heri potuit maxime
remo- 7 182 avayxatofiev ccvrovg, xa&’ 5 Oov dwapi&a,
fiif igav. ovroi yag tlaiv oi xai to oveidog ntnoirpimtg , ujtftt
rivas toAj iiav kiytw , co$ aloxgov jjK(x'£tC0ai IgaOralg. X iyovai 5a
sl$ rovrovg unofiXbiovns , ogwvrig avrdv rrjv axuigiav xai ddixlav' htd
ov Sr/ xov xo6(Uas yi vehantur, cfr. Symp. p. 176. E. tals
yvvailA raiS IvSov, ad qnera locum Nepotis praefat. $. 7.
laudavimus p. 44. Mens Pausaniae hic esse videtor: De- bete, si
heri posset, pueros immatoros domi manere abscon- ditos, ut liberae
mulieres domi maneant, hominum adspectum fu- gientes , ne amatorum
prava se- dulitate corrumpantur. ovxoi ydp eidiv oi xai
x* t. A. Pronomen sequente ar- ticulo cum contemtu positum est, ut
supra tovrovS r ovf TtavSif- pouS. Sic p. 181. B. non sine
adhaerente ignominiae notione dicitur xai ovtoS idtiv , ov ob
cpavXoi rcov dv^pcditcov ipdodiv,, Kal vocula hoc modo explicanda
est: Isti enim cum aliorum ma- lorum, tum etiam auctores illius
rumoris sunt, quoad quidem non- nulli dicere non dubitant, torpe •
esse amatoribus gratificari. Pro < Sire TivdSf quae optimorum
co- dicum lectio est, vulgo tuSre rtvd legitur. Sed singularis
numerus minus aptus hoc loco, non quod sequitur pluralis numerus
Xiyovdi 81 x. r. A. , sed ne forte lateat lectorem, non certi cuiusdam
viri, sed populi rumorem hic tangi. Ad to oreiSoS Riickertns
anno- tavit: Graeci, quamvis frequen- tissimus usus sanxisset
quodam- modo hunc amorem , tamen ut probarent eum , nunquam
indu- xerunt animum, immo turpitudi- nis nota erat, non quidem
amasse pueros amatoribus , sed pueris amori eorum
satisjecisse . Aliter, atque Riickerto visum est, super puerorum
amore iudicarunt Grae- ci. Vide Commentat. de Symp. Platonis.
avrcov tTjy axaipiav xai aSixiav. cf. p. 181. D.
i&aKazrjdavreS , iv dtppodvvy XafiovreS coS viov , xatayeXa-
davtts olxytfedScu iit aXXov dnotplxovxES. Ibid. 1. B. itpoS to
8ianpd£>ct65ai pdvov fiXe- itovTtS, dpeXovvteS 61 tov xa- Acuff
?/ firj et q. seqq, i x el ot) Srjxov — yi . Haec est
optimorum codicum le- ctio; vulgo male ov Srjitov — re exhibetur,
ri ad verba perti- net , quibus appositum est, et conditionem
indicat ita, ut ap- prime Latinorum si quidem respondeat. 8tjxov
voculam quod attinet, supra de itov particulae significatu dictum
est ad p. 180. D. Eius significatus vis 8tf ac- cedente, cui
ironica potestas est, ut in Piat. Menone p. 86. D. iireiSij 6h dv
davxov pkv ov8' imxetpeis apxtiv, tva 8 rj iXev- SepoS tjS ,
maximopere augetur. Ficiuus verba convertit satis fri- gide, ut
videtnr: nihil autem, quod n\odeste etlegitime fit, vituperare
decet. Verba convertenda sunt potius: Dena es ktnn doch
offenbar wol ir- gend eine Handlung, wenn an- ders sie mit Maass
und Fug un- xai vofilfiag orwvv Ttgayucc nQuvcbtitvov i poyov av
Si- xaiag tptQoi. Kul 8rj xal 6 xcgl tov tgcoza vvfiog iv
fiiv ra is ctM.cug itoktGt, vorjecu gudiog' anXag yag SquStcu ' o
6’ iv&dds xal v iv AaxtSulyiovi TtoixUog. iv "HXiSi B
ternommen wird, tiicht mit Recht getadelt werden. Prorsas eodem
modo dicitor in Apol. Socr. no- tissimo loco p. 20* C. o v ydp
djfrtov dovye ovdev xcov aAA.Gov nepixxoxepov npaypaxevopivov,
t7TF.iT a toGavxij tprjpTj xe xal AoyoS yiyovev x. r. A.., quo loco
interpunctionem post dovye delendan^ curavimus» Sensus est: Denn es
hatte doch offcnbar wol, vvenn auders du nichts weiteres gethan
hiittest , ais die andern, eia solches Gerede und Geschwatz nicht
entstelien kdnnen» xal 8?) xal . Harum parti- cularum notionem
Sehleiermache- rus in conversione non reddidit, neque Ficinus
easdem convertendo expressit. Exhibet enim: lex utique de AMORE et
q, seqq. Biickertus ad h. 1. haec annotat - Particulae coniunctae
xal 6r} xai ibi locum habeut, ubi a genera- raliore sententia ad
specialem transitur , h. e. , quum id , quod in universum
disputavimus, etiam de certa aliqua re valere dici- mus, quo in
nexu semper aliquid conclusionis est. Habet igitur harum vocum
quaevis vim suam nativam; quarum prima copulat cum prioribus,
altera vel conclusionem indicat, vel rem pro certa ponit, quam particulae
8rj vim velim ostensivam appellare, ter- tia adiungit, fierique
subsumtio- riera docet» — Negari nequit, xal 8rj xai particulas
interdum ita a scriptoribus adhibitas esse, ut iis transiri
significent ail ea, quibus, quae antea in universum dispntata essent,
proben- tur. Cave tamen , omuibus in locis hanc particularum
significationem veram habeas. Ac no- stro quidem Joco Pausanias ad
novam rem , b. e. ad civitatium leges transit ita, ut, cum cora-
memorusset p 182. A. duplex de AMORE iudicium Atheniensium, quorum
alii ipsum laudent, alii vituperent, aliorum civitatium iudicia
annectat, et quomodo in- ter se differant, exponat. Ad eum rem
commemorandam adi- tum patefacit 8rj particula, quae quo magis
emineat, initio enuntiati ponenda erat, atque eidem xai expletivum
, quo suf- fulciatur, praefigendum, vide annot, p. 5* an
ydp <2 pitixa i. E recta ditA&S vocis explicatione sequentis
verbi itoixiAoS recta explicatio sequitur. Illud denotat actionis reive
alfeuius sim- plicissimam conditionem, qua ef- ficitur, ut facile
possis et quasi primo obtutu, quid sit actio sivo res inspecta,
cognoscere. Jlot- . xi\oS contra de plurimarum re- rum inprimisque
de colorum compositione valet, quae ita comparata est, ut nequeas
dicere statim, cuius coloris sit id, quod noixiXov vocatur. Hinc ad
ho- minem relatum noixiXoS eum significat, quem non tam ver-
sicolorem, quam varium appella- fiev yaQ kcc I Iv Boiorolg , xal ov firj
docpol Alysiv> ca tAiJg vEvqfio&itrjtai xalov eo %aQl£E6ftcci
Ipatiraig, xal ovx av ug tlxoi ovts veog ovts itcdcuog d>g al-
ti iQQVy iva , olfiat, ^XQaypcn? t%atit Aoyco «stgi»- rnnt et versipellem
Romani. No - //oS"; iroixiXoS est igitur lex, quao ex
ambiguitate sententiae labo- rat. Eius ambiguitatis in Athe-
niensium et Lacedaemoniorum lege Erotica exemplum explica- tius
enarratam habes p. 182* D. seqq. iv "IIAiS i plv yap\
seqq. Triplex apud Graecos de AMORE lex obvaluit. In Elide et in
Rocotia atque in iis civitatibus omnibus, quae eloquentia carebant,
obsequi amatoribus pulcrum habebatur. Apud Iones eosque, qui barbaris
subiecti erant, ut philosophicae gymoasticaeque exercitationes, ita obsequium
erga AMATORES dedecori erat. Ambigua lex erat apud Athenienses et
Lacedaemonios, ambiguumque indicium. Nimirum ro xapl<Sa<$$ai
ipadralS et pul- crum et turpe habebatur. vEvopo^irrjrai.
Sydenh. annotat, ad h, 1, laudatus u Wolfio :• Dies Wort, wie das
vor- hin nnd mehrmals gebrauchte vo- poS, muss man nicht von
einem geschriebenen Gesetz, von einer positiven Satzung in
ausdriick- lichen Worten verstehen , son- dern von Gcwohnheit und
Gebrauch , der nach und nach das Ansehn eines Gesetzes gewiunt.
cfr. p. 183* D. rjyrjdair av •xaXiv altixtdrov ro roiovrov ivSaSe v
o pi^ed^ai. In Piat. Cratyl. p. 384. v. 16. Bekk. ov ydp tpvtiei
kxddrca necpvxivat dvopa ov8hv ovdevi, dPiA.cz v o- pep xal
rc ov iSitidrtarv te xal xaAovvtcDV, Ib. p. 388, Hermogenes interrogatus
a So- crate, quis nominum usum sup- peditaverit, cum id nescire
se confiteretur, ille ap ovxl , inquit, d vopoS doxei doi tlvat 6
xol- padidovS av ia i Iva prj Ttpaypar x. r. A. His
verbis Pausaniae indicium continetur demonstrantis , qui factum sit , ut
cautione adhibita nulla paederastia in Boeotia et in Elide pulcra
indi- caretur, Sed ex ambiguitate qua- dam hoc indicium laborat,
de qua interpretes nihil annotarunt. Aut enim licere obsequi amatoribns
dicit, ut impetrent amatores, quod lege prohibente iuvenibus
nunquam persuadere possint, ut ipsis concedant, aut propterea legem
illam latam censet, ut iu- venes, quos Boeoti atque Elidenses admonitione
non possent, AMORIS vi ad virtutem impellerentur. Utra explicatio
rectior sit, in Commcnt* de Symp. Platonis explicatum habes.
r 7 } S 8 h 9 IcDviaS xal «A- XoSt n oAAaxov. Quid Pau-
sanias dicere voluerit, ut facil- lime intelligitur , ita
difficillima structurae ratio est, quam nemodum sati3 explicavit.
Plerique interpretes ad coniecturas inge- nii confugerant, quarum
numero pon minus turbatum te senties, quam ipsa difficultate
Platonici loci, H. Stephanus scribendum coniecit rrjs 81 IooviaS
jroAAa- fitvoi ntiftuv rovg veovg, Sn aSvvcttoi Ikyuv. r rj$ di 'I
avias xal aklo&i xoXku%ov altSxQov vtvo[u<Stai , cicJot vito
fiaQfiuQoig olxovGi. rotg yag fiaefidQOi s Sicc rag TVQawidus aloxQo v
tovxo ys, xal % yt <pdo<Soq>la r.al C ' x°v xal aAAoSz x.
r. A.; Thier- «chias ty 6i luriae, Astius rois 6 h 'iGDviaS conieceruut.
Ut elios silentio praeteream, ingeniose Riickertns scribendam duxit
rijS * IcarlaS xal aAAoSt #oAAa- Xov al6xpov vevopidzat , pa-
\i6xcl 6 * o6ql vno fiapfidpois olxov6iv. Stallbaumius , vide,
inquit , ne genitivas pendeat e pronomine vdoi vel potius e pro-
nomine demonstrativo ante 0601 intelligendo. Nemo enim olTen- deret
in his TrjS 61 'iooviaS xal dXXuv noXkuv x^pdjy 0601 vno
fiapfidpois oixovdt , napd t ovroiS ai6xpov vevopidrat. Quum autem
orator post r 7/S 61 'iuvlaS posuisset adverbia <*A~ Ao.9i
noXXaxov, addidit statim aldxpovvevopidTcti, quae sic non poterant
commode alio Joco collocari, atque deinde demum ad inchoatam structuram ,
quam in mente habuit, reverti putandas est. Haec explicatio
impeditissimae structnrae et ipsa impeditior est. Riickerti
ingeniosa quidem sed audacior coniectnra est, atque cura veritate rei
non satis conveniens. Ceterae coniecturae omnes ita comparatae
sunt, ut intelligere sane non possis, qui factam sit, ut lectio ad
sensum facilior in difficiliorem sit mutata. Ut meam, qualiscunque est,
sententiam proferam,' cum in praecedentibus Pausanias iv*H\i8i pev
yap xal iv Boiu- totS xal ov pi) Cocpoi XiyEiv dixisset, pev
particula adhibita, verba secutura esse indicavit, quae illis verbis
opponerentur, Ilaec oppositio ut validius emineret, ita instituta est, ut
altero membro oppositionis ad ulterios exemplar comparato
adhibitoque chiasmo gratissima varietate delecteris. Igitur cum proprie
dicere debuisset Pausanias iv 61 zy 'ioDviot , ut supra legitur iv
v H\i6i — xal iv BoiuzoiS, di- xit rif 'luvlat, nomen ad praecedens ov
comparans; pro aXXoov TtoXXuv x<* opuv , quod optime cum
sequente otioi — olxovdiv conciliaretur , «AAo3t ^roAAa^ov posuit ,
ut esset , quod praece- dentibus dativis cum iv praepo- sitione
coniunctis respouderet. Iam certam est, genitivum r rjS *Iuvia5 per
se spectatum non esse explicabilem ; excusabilem autem indicabis, si
ad prius oppositionis membrum respexeris. xal i} ye tpiXodo
epia. Gymnasia philosophorumque scho- las matres fuisse et altrices
pae- derastiae , a multis vantiquitatis scriptoribus traditum Cst.
Unum ut laudem, cfr, Cic, Tuse, Q, IV. 53. Mihi quidem haec
in Graecorum gymnasiis nata consuetudo videtur l in quibus isti
liberi et concessi sunt AMORES. Bene ergo Ennius: Flagitii prin-
cipium est nudare inter cives corpora , Persecuti autem esse
barbari dicuntur pari vehementia et filiam et matres , quia elatio-
res animos hominibus ingignerent, novarumque rerum studio pectora
incenderent. t) (pUoyvfivaarla. ov yag, olfiat, <Sv/uplgsi roig Sq-
XOVOi tpQovrjfiaTa fttydXa lyylyvs<s9at rav ag%ofievcov, o«(5e tpiltag
loxvgctg xai xotvmvLag, o drj fuelusxtt tpt- hi tu re ulla narra xai 6
"Egcog ifinoieiv. igya 6h tovto Pfia&ov xai oi tv&uSe
xvgavvot' 6 ydg 'AgiGxo- ov y <x p , olfiat. Olfiat
rerbam haud raro modestiae in- dicium est, indicatque, qui eo utitur se
nnimi iudicium pro opinione haberi velle. Nostro loco non sine
acerba ironia adhibitum est , cu- ius usus exemplum est Piat, de
rep. I. p. 337. A., ad quem lo- cum vide Stallbaumii annot.
<p po vrj pax a peydXa — fc 5 v upxopiroor. Minus apte
Sdileierroacherus convertit: grosse Einsichten. Amore efficiuntur
potius atque procrean- tur elatiores animi h. e. grossartige, kiihue
Gedanken. cfr. Me- jaex.p.239. fiu. cj v 6 ptr np&- XoS, KvpoS
, l\£v$FpGo6aS Tllp- tiaS rovs avrov TtoXlzaS tgj avrov <p
povr)fLaTi cepa xai rot)? diuitoTaS MifiovS idov - Xoodaxo x. r. A.
Pro tgjv ap- XOpivoov io aliquot codd. repe- ritur r diS apxopirotS
, quo casu Plato non usus est , ut dupli- cis dativi vel
ambiguitatem vel simplicitatem vitaret. Ne mireris autem lyylyvt6$ai
verbum siae dativo positum esse: paullo infra legitur o 81} paXiOxa
cpi- Xu — 6 *EpcoS ipzou.lv. Adde, quem locum lluckertus
laudat Piat, de rep. V. p. 464. D. tjSo- vdt re xai aX yijBovas
ipzoiouv- taS }$la>v ovxoov idlaS. o 8 1 } pdXi6x a
epiXei, Adhiberi solet singularis numerus pronominis relativi,
quando ad plura nomina refertur, quae plurali numero posita sunt.
Ultra pluralem numerum egredi non licuit , igitur singularis
repertus est generis neutrius, quo prae- cedentia
comprehenderentur, ra re dXXa narra. Annotat ad haec verba
Schleier- roacherus: Dieses andere al — les kann doch nur Philosophia
tmd Gymnastik sein , uud fur diese wenigeu Falle ist der Ausdruck etwas
zu reich. Allein, wo so viele Biicher alie schwei- gen , und die
Nothweudigkeit nicht sehr dringend ist, da ist andern vorwitzig.
Eine solche Nothwendigkeit scheint aberwobl vorhunden zu scin.
Igitur pro narra V. O. scribendum censuit xavxa, quam couiecturam
Riik- kertus vulgatae scripturae praefert. Monet contra Astius : sensum
esse verborum: prae ceteris omnibus maxime amor. Hoc ex- plicandi
genus et Stallbaumio placet, et nobis probatur. Pausaniae mens haec est:
nihil esse, quod non odium moveat tyrannorum,
philosophiam, gymnasticam, musicam, poesin alia hoc genus: nihil
autem mugis illis invisum esse, quam puerorum amorem, quo iuprimis
elatiores animi , firmae amicitiae atque contubernia efficerentur.
xax iXv6 ev avrcov rrjv dpx V v ' Pausaoiam h, 1. in historia
Pisistratidarum errasse primus, ut videtur, Abrah. Grono- ytltovog
Hq<os xcu tj 'Jgfiodlav tpMu filfiaiog ytvofiivt/ xctttXvOtv avrdv
xfjv KQ%i)v. ovuog, ov fiiv al6%Qov tte&i] xaQi&e&ai
£Qct<Staig > naula rdv ftipivav xuxcu, xdv fitv aQxovxov it
Xtovd-ia , rdv Si ciQxofiivav avav- W 8(/ia' ov dg xaXov aitldg
Ivouia&rj , Sia xyv rdv 9e- vins rectissime docuit in annotat,
ad Aelian. V. H. XI. 8. Tantam eaim abfuit, at interfecto Hipparcho
libertas civibus Athe- niensibus redderetur , ut potias Hippiae
tyrannis durissima secuta sit. cfr, Thucyd. VI. 54. Neque hic error
solius Pausaniae fuit, sed Atheniensium fere omninra, qui ob
libertatem restitutam Har- modium et Aristogitonem summopere colebant.
Sic in spolio no- bilissimo, quod apud Athenaeum exstat XV. p. 695.
B. dicitur: Ev pvptov xAordl to BiitpoS (pOf)lf Ogj
&SitEpApp68ioS x *Api6xoyeircav , ore rov xvpavvov
xxavlxj/v ItiovopovS r *A$ tjvaS licoi- rj6dxrjv. Nihil igitur
mutandum , neque interpretatione xataAveiv verbi potestas mitiganda
est, qua aperte indicatur, Pisistratidarum dominationem funditas eversam
esse. Restat, at paucis dicamus de verbis fiifiatoS yerdfiim/, quae
opposita esse videntur xaxeAvOev verbo. Minus placet Schlcier-
macheri conversio : denn des Aristogeiton und Harmodius zu einer festen
Freundschaft gedieliene Liebe zerstorte ibre Herrschaft.
Converterim equidem potias : Denn so wie die Liebe des Aristogeiton and
die Neigung des Harmodius Halt und Festigkeit gcwonneu hatte,
stiirzten sie die Herrschaft der Tyrannen. Ka- xeAvdev autem
dictam est, non xoneAvdar, at significantius indicetur, nou viros ipsos,
sed animum elatiorem, qui EX MUTUO AMORE natus sit, interitas aucto-
rem fuisse. xaxiac rc ov 5 epiv cov. ol Siperotf ut sequentia
docent, et tyranni sunt, et ii , qui tyrannis sublecti sunt.
KetdSai, de tabulis solenne, quibus leges inscribebantur, de more
dicitur, qui hominum pectoribus intixus est atque quasi
innatus. rijs i>vxy S apyiav. Sa- pra dictum habes: tva f
oipai, pr) npaypax ixatit A oya> nei - pcopevoi TCeiSnv xovS
viovS. Recte igitur apyiav xijS tyvxijS converteris: Tragheit, Stumpfheit
des Geistes. 'Ey$ vpTjSivzi y ctp. Hia verbis quid respondeat
in proximis, non reperies. Igitur Pausaniam inceptae verborum structurae
oblitum recte existimave- ris, ut Stallbaumias censet, qui Ex hoo
loco , inquit, Pausa- niae ingenium plane cognoscas, qui plurimis
sententiis coacervatis magooque cnm studio collectis deinde inchoatae
structurae adeo obliviscitur, ut videatur ia alia omnia abiisse,
donec ad ex- tremum in memoriam eorum re- deat, de quibus ab initio
coepe rat dicere. Nos Stallbaumio clementiores oratori nou praemeditato
largiendum esse ceu- I
fdvcav TTjS *l>vxrj$ agylav. Iv&ude Sl itokv tovxcav xctk-
Xlov vevofio&iTijTcu xal, SjtEQ tlxov, ov {tudiov xata-
voijCui. Cap. X. 'Ev&vfirj&Evu yccQ, ott
Ityecat. xaXkwv r 6 tpavE- * ptag Iq&v rov lu%Qa, xal fuxfooxa vav
yEwmotatav semus hoc, at interdata, senten- tiarum accedente
mole, quae me- ditatione in ordinem non digesta sit, ab incepta
structura oratio deflectat. Aestu sententiarum refrigerato
Pausanias ad oratio- nem suam revertit p, 183. C. rauxy plv ovv
otySeirt av xi$ x, T. A. ut eum dicturum fuisse colligas :
<pi\odo<pla$ xd piyidta xapnotx dv oveldrj, ndyxaXov 6 o£eiev
av vopigedSai iv xy8e xy ndXei xal xd ipdv xal rd <pi\ov$
yiyvedSai xois ipa- dxcaS. rd q>avEp&$ ipdv rov
XdSpa. Aperte amare pulcriua esse, quam tecte amare nusquam, si
lionc locum exceperis , apud Platonem commemoratur. Con- sentaneum,
est autem, Athenien- ses sic consuisse, ut ab improbo bonus amator
facilius discerne- retur. Convenit cum nostris verbis, quod infra
legitur p. 184. A, rovrovs 87} ftovXexai o ypi- tepoS vopos eu xal
xaAdoS fiat- davi^Eiv x, r. A. In sequenti- bus yervaidraroi
iuvenes intel- liguntnr nobilissimo loco orti ; aptdxoi sunt, qui
optima indole gaudent, aldxlovS autem epithe- ton de corporis, non
item de animi habitu accipiendum est. Sententia verborum est;
Dicitur h, e. censetur ( nara Xiytxai eiusdem h. 1. significationis
est atque vopi^exat, neque dubiam est, quin hominum iudiciam
tan- gatur, quod vopoS a Pausania vocatur, vid. annot* p. 100.),
dicitur igitur pulcrius esse aperte quam tecte AMARE iubetnrque AMATOR
AMARE quam maxime fieri potest, nobilissimos atque optima indole praebitos,
etiamsi minus for- mositate excellant. ovx &S tl aidxpdv
7Coi- O vvxi. Stallbanmius haec verba arctius cum praecedentibus
coniungenda censet, quae hanc in se . » h sententiam
contineant: xal oxt 7) napaxtXzvdiS rrJ ipdUvxi napdt itctvx&Y
ylyvtxai ok $ av p a - dxov xi itoiovvxi, Displicet haec explicatio
duabus de caussis } primum aliud quid sensisse Pausanias perhibetnr, quam
qaod verbis expressit, deinde si ponas, cum ita sensisse, admodum
frigent sequentia xal itpoS xo ini - XEipelv — i^ovdiav 6 vopoS 6
£8 coxe rej ipadxy Savpa- dxa Ipya ipyaZopevcp iitat - VEitiSaif de
quorum verborum sensu mox dicetur. ' Verba ovx <yf xi aidxpov
7Xoiovvxi ad rc3 ipwrxi pertinent, apposita autem sunt propter
napaxeXevdiX padxtf verborum ambiguitatem. JJapaxiXsvdiS enim et
iis fit, qui aliquid facere jubentur , et iis , qui aliquid ut ne
faciant, admonentur. Possit igitur li. 1. xal agldtav, xav al6%iov
g cUrav wGi, xal ori au tj xagaxblevG ig ta igairu maga jcavtav
davfiaGz!] — ov% ag %i al6%gov itowvvxi — xal eXovti te xculor
Soxtl ilvai xal (it/ slovri alti%g'ov, xal ngog ro etii^uqhv e tkuv
i^ovGlav 6 vouog dlSaxt tcj iga&ty &av(ia6ta %gya Igyaifiiiiva
tnaivEiG&ai , a ei ng roXfup// tcoleiv aXti Iruovv diaxav xal
povXuuevog biaitgalaa&ai icXr/y 183 re» ipiUvTi xapaxiAevdiS
etiam ita intelligi, at uoa amplius AMARO AMANS iubeatur. Sed ne
haec verba sic intelligerentar , Pausa- nias ovx fifr xi aldxpdv
noiovvxi verba apposuit* Sententia totius loci haec est: Si quis
reputat apud se, — ingentem ab omni- bus cohortationem fieri
amapti non quasi turpe aliquid faceret et q. seqq, xal
kXovxi xe xaXov, K venatione repetuutur verba in re amatoria
usurpari solita; qui amat , duaxei , si res succedit, alpel XOV
ipcopevov, AMATUS aXtdxexai. Riickert* N 011 sine caussa iisdem
venatoriis verbis Plato etiam de vero indagando utitur, cuius usus
exempla non rara sunt. cf. Stallbaumium ad Piat, Phaedon, p. C6. A.
Cete- rum cum eodem Stallbaumio e praecedentibus verbis dxi
parti- culam repetere nolumus; etenim iam his verbis Pausanias ab
incepta structura verborum defle- xisse videtur. xal 7tpoS x 6
iittxei pstv ZitaiveidSai, Non caret hic locus difficultate.
Stallbaumius verba convertenda censet: et quod attinet ad
studium amasii capiendi etiam laudari licere quamvis AMATOREM
mira lacientem. Quae conversio e duplici vitio laborat, quorum
alterum est in male intellecta 7CpoS praepo- sitione, de altero
paullo iufra di- cetur. Certissimum hoc est, at- que xal ante — „
xe — xal vocula posita probatur, verba kXovxi xe xaXov 8oxel
elvat, xal p?} kXovxt aldxpoy posita essp, ut confirmentur
praeceden- tia ovx ri aldxpoy Ttoiovvxi. Interdum enim Graeci, qnae
ad- dita caussali particula proferenda sunt, praecedentibus copula
ad- hibita annectunt. Possis igitur verba convertere: nicht,
ais vena er etwas hassliclies tbate, denu wer Beute fing, dem
wird Lob zu Theil, dem beutcloseu folgt Sclimach. Recte igitur
post Savpadxri et post aldxpoy li- neolas posuisse nobis
videmur, quippe quibus legentium ocu- lis , quae enuntiationes
arctius coniungendae sint, indicetQr. Iam non dubium est, quin
verba ori av rj TzapaxtXivdi? rw tpajpxi napa ndvxQjv Savpecdxij
de studio amasii dicantur, quod in- fra vocatur xo imxsipEiv
kXetv. Non verisimile igitur, Pansaniam cum cohortationem amatoris
commemorasset h. e. cius , qui cupiendi amasii cupidus est, itu
perrexisse: xal itpd? xd iiti - Xeiptir kXetv et quod attiuct ad
studium amasii capiendi» Desideratur nimirum rovro, [(piXotSoyiag'] ra
(ityiata kccqi rott av ovsidrj. tl yag »; X9W a ra fiovlofiBvos i tagd
rov lafieiv fj ccQxr/v ag^ai i j tlv akXrjv dvvctiuv idtloi xouiv ola neg
ol yi particula, qua respici indicetur ad id t de qno iarn
sapra dictnra sit: xai TtpoS ye x 6 Imxetpety ?(. x. A. Non parvi
aestimandum Astii evpTjftat, quo illud deside- rium mitigatur: xal
npoS x<p tjnxnpuy kXeiv x. x. A. Cave, tamen coniecturam
aliquam pro- bes , ubi codd. lectio commode explicatur. Rectissime
autem Ficinus verba convertit : Ad AMATUM sibi
conciliandum; codcmque modo Schleierm icherns: u m den Versuch z 0 '
m a - i- heu, ob er i'lin gewinnen konue. Quod verba attinet
t&ovtitay — 6f.6g.ixf — lucuveraSctij mira Stallbaumiana ex- plicandi
ratio, qua lex permit- tere dicitur amatori, ut laudetur. Quamquam satis
intelligitur quidem, quid sit, quod dicitur permittere alicui, ut
laudetur, tamen non lau- dabilem hanc dictionem merito censeas. Non
autem id agit h\x ad augendum amasii capieudi studium, ut, quamvis mira
faciat amator, tamen eundem Inudandum censeat, sed ea sine dedecore facere
permittit, quae si quis alius h. e. non amans facere auderet,
summopere vituperaretur. Posi- tura igitur participium pro' infinitivo
est, infinitivus participii Jocum obtinet notissimo Graecorum usu, qui
iam apud Home- rum haud infrequens, cfr. II. IX. 540. oS xenia
rroAA* Ip6e6xtv t'5ci)v pro oS itoAAa xaxd ip- Guv Proprie igitur
Pausanias dicturus erat: xal TtpoS x 6 litixtipcty kXely iZovdlccv
6 YopoS SlSwce xg> lpa6xy $av- pa<$td Mpya i py agetiS ai xai
( sc. dldooxe ) litatvFitiSai lit\ xovtcj . Ad 816coxf e praecedentibus
ne l£,6v6iay nomen ad- dendum censeas, videunnot. p. 89. [ip
i\o 6 oq>iaS] x a plyi~ 6ta xapitotx’ dv oyeidtj. Uncis
inclusimus <pi\o6oq>iaS nomen, quod nullo modo ferri potest.
Idem Bekkerns fecit rectissime. Stallbaumius, ut veritatem illius nominis
probaret» verba convertenda censuit; quae si quis faceret alias,
eruditorum maxima acciperet opprobria. Sed agitur hoc loco non tam de
eruditorum indicio , quam de totius populi existhnatioue, neque
aliud tangit Pausanias , nisi roV TtEpl XOY "EpeJta vdpor , ad
quem con- •titiieuduin eruditorum iudicia aliquid conferunt
tantummodo, non omnem constituunt. Iam quaeritur, quo modo haec
vocula iu textam irrepserit. Diximus de haere in Commentat. de
Syra- pos. Platonis, ad quam lectores ablegamus. 7 / t iv* aX
\ tj v &v vapiv. Uniusmodi zeugmata non rara sunt apud
scriptores Graecos, quotidiani sermonis indicia, non praemeditatae
orationis orna- menta. Idem dicendi genus ROMANIS in usu fuit, siquidem
apud Terent, exstat in Andr. I. 1. 28 « Quod plerique omnes faciunt
adu- ' lesccntuli ; tQtttiTtti ngog ra naiSixd,
Ixttflag te xtd dvTifioXriOug iv Tcclg dirjdiCt noiov/itvoi, xal opxovg 6
/ivvvrcg, xal xoifu/O sig in i frvQtug, xal i&iXovtag SovXtiag dovXeveiv
Ut animam ad aliquod studium udiungaut, aut equos Alere, aut
canes ad renandum, aut ad philosophos, Horum ille nihil egregie
praeter cetera Studebat. Idem dicendi genus patillo infra
recurrit: xal xoipr)6etS ini 5v- pai$, quo loco frustra xotpGopE-
voS Bastius addendum, Riickertus transponenda verba esse censuerunt. Alia
ratio est Piat. Apol. S. p. 23. D. xccvxa Xlyovdiv, oxi x a
/.UTc&pa xal ra vno jniS , xal SeqvS /«?} vopi?,Eiv xal xuv yxxo
0 A oyov xpeixxGO n oze/K, quibus verbis variae hominum
susurra** tiones ielicissime depinguntur adiuncta simul temporis,
quo edebantur, diversitate. Ac temporis quidem diversitatem mutatio
structurae indicat, fiuitorum verborum omissiones hominum
opinantium, haesitan- tium, aliquid aut nihil scientium sermones
depiugunt. Brevius de eadem re et signifi- cantius, adde sis
lepidius, Socrates loquitur Apol. S. p. 18, B. ipov yap ttoAAoi
xaxrjyopot ytyo- radi npo 1 » vpds, xal naXai itoXXa 7/drj Hxtj xal
ovSlv aXe- A eyovTES7 quibus verbis et multos iam annos
accusatores exstitisse dicuntor nihilqoe veri dixisse; his tertium
additur, quod verborum sono Socrates assecutas est. Dixit nimirum itaXai
- jcoXXayjSijecrj, quod sonat ut natJcdXtj , atque vanos
accusatorum susurrationes rumoresque lepidissime describit.
xal o p no vi d j-ivvvte?. Num iureinrando non nisi amanti uti
licuit? Quid, si quis pecu- niam ab aliquo sumsit, non debere censendus
est ad reddendum se inreiorando obstringere ? Aut qui rei publicae
administrandae praeponendus est, eine cives se iniurato subiicient?
Non dubium est, quin upxovS dpvvvtES de periurio inteliigendum sit
, quod iu quavis alia re turpissimum, in amore, e Pausaniae certe
senten- t a, maxime excusabile est. Quaeritur autem , qui possit
opxovS o/.ivuvteS periurare signifi- care, Pluralis numerus
upxovS indicat, ut videtur, iusiuran- dum semper in ore gerere, at,
quicquid dixeris, eodem confirmes. Hoc qni faciunt, iurmuraudi
sanctitatem non magui aestimare solent, eo- demque haud raro
confirmare, quod est fulsissimnm. Iliuc fa- ctum, ut upxovf
oprvvrfS haud raro peri uros significet. xal xoipijdeis ini
3*J- paiS. Amatores pernoctare so- lebaut ante fores amasiorum ,
ut severitatem eorum misericordia adhibita/ infringerent.
Notum Nasonis praeceptura est: Auto fores iaceat; crudelis
ianua! clamet» xal eXoyt af 5oij- A eiaS 8 ovXevetr ,
Vulgo l$£\ovtdS legitur, quod imme- rito Astius in iSeXorxai
immu- tandum cenauit, Recentiores edi* tores ad unum omnes
/SeXoi'T£S probaverunt , quod plurimorum ”3*. olag ot56’ av
dovlog ovdelg, l/ixoSt£oito av ftrj it pat- ii thv ovtci tjjv XQcrhv xal
vito (pD.av xal vtcd effipav, t(5v [tfv vveidi^ovrcov xo kaxdas xal
KveAev&epias , tav de vov&etovvtuv xal ala^wo/ilrm’ vnep avtcaV
ra 6’ fpuvn navta tuita noiovvu %a.Qi s iitedti , xal dtdotai
codicum auctoritate confirmatur, u Stullbaumio autem ita
expli- catur, quasi positum sit pro xal iSeXovzl SovAeiaS
8ov~ AevovxaS. Eius videlicet loquendi normae memor est, de qila diximus
p 106. Praeplacet nobis i%eAov~ xaS, quod arctius cum dovXevetv
iuhnitivo coniunctum notionem c ilicit iSeAoSovAeUtS, quae infra
commemoratur p* 1S4. C. avtjf av i/ i5tAo8ovAela ovx ai6xpd tlvai
ov8s xoAaxda. Adde prae- terea p. i84. B. c Zsnep ini xolS ipadxaiS
fjy dovAtvetv iSeAoYxa ifYTivovv SovAeiav x. r. A. ijnt o 8
igoiT o av pj) 7 T pdx r eiv ♦ Impediendi verba vel cum solo
infinitivo exhiberi soleut, vel addito infinitivo, qui cum jn}
couianctus est, si im- pediri significant, ne quid t‘i a t. Contra
ubi cautio indi- canda est, ne fiat, quod iam saepius factum sit,
infinitivus cum prj et articulo* exhibetur. Exemplo e$t Thuc. III.
1., quem Incani Riickerti industriae debeo, flpyw xo J17J
TtpOE^lOVlLXS XWV OitAojy xd iyyvS rijS 71 u AecoS
Xtthovpytlv. xal aldyvv o ji iveay vnlp (xvttv y- lTep\
ovtcHv B ii cicer to videtur non ad actiones referen- dum esse,
quas aliquis commisit, sed ad homiuem, a quo sunt pa- tratae, Habet
haec explicatio, quo so commendet, neque oilicit eidem pluralis
numerus, ad quem a singulari numero Graeci solent interdum
transire, Praeplacet tamen nobis ea explicandi ratio, quam cum
ceteris interpretibus Schleicrtnaclierus recepit. Verba convertit:
indem dieso ihm Schmeichelci und INiedrigkeit vor- werfen,
ieue ihn zurecht wei- sen und sich dariiber acharnen wiirden.
xal Sedoxat t )ico rov r 6 jio v dvev 6 v e 18 ovS np .
Prorsus eodem modo , quam- quam verbis paullisper immuta- tis, p.
182. E. xal — iZovdiav 6 vdpoS 8i8coxe rc3 Ipadxjj Savjiadra ipya
ipya? t opeva) iitaiveidSai. Iu sequentibus pro bianpaxxopLvov
veteres editt, codicesque pauci 8ianpaxropiv(p ex 'libent, quae
scriptio quoniam ad explicandum facilior est, quam illa, minus est
hoc loco probanda. Possis conferre cum nostris ver- bis, quae
leguntur p. 182* C, , xal oxi av 1 } napaxiAevdiS rc3
ip&vri napd ndvxoov Savjxa- c ni} ovx <*jS xi aidxpov noi-
OVYTl. o 8 e 8 eiYoxaxov x, t. A. Rarior haec
structura, eademque oratorio dicendi generi apprime couveiiieus ;
vide Matth, Gramm, ampl. 482, p. 806, Verba convertenda suntvQ uod
autem gravissimum est, h o p est, quod cet. Quae sequuntur
verba, &S ye Akyovdiv ol noA- A ol et ad praecedentia referri vxo
tov v6(iov ccviv oveiSovg xquvcuv, wg xayxttXbv. u jtQayfi a
SiaXQcmofiivov. o di duvbtarov , Sg yt Xt- yovGiv oi jtoXXol, on xal
opvvvti fiova Ovyyvatfii] naga &ec5v ixfidvrt jwv oqxov ' utpQodiGiov
yctQ opxov ov (fdGiv elvcu. ovto xal vi &eol xal o i av&gazoi
xaGav possunt, et ad sequentia; quae- ritor, utra relatio
rectior sit Ruckertus ad h. 1. Verba, in- quit, gjS yt Atyovdiv ol
itoXKol non ad seqq. referenda sunt, quasi dicat: quod vulgo
dicunt veniam esse cett., hoc enim ipse sentit Pausanias pariter
atque vulgus, in eo autem discrepat, quod vulgus hanc rem
gravem, admirabilem putat esse, qnipJ| quod caussam ignoret; ipse
auten^ gnarus caussae, non admiratur. Pertinent igitur haec verba
ad adiect. 8tivotaxov\ Quod autem gravissimum est ex vulgi
quidem sententia, hoc est , quod cet. Re- ctius quam Ruckertus f
fecit , Schleiermacherus et Astius de ho- rum verborum explicatione
cen- suernnt. Verba nimirum ojS yt Xkyovdiv ol TtoXXol ad
sequen- tia trahenda esse, ipsius Pausaniae verbis , quae
insequuntur, demonstratur. Dicit nimirum d<ppo8i6iov yap opxov
ov <p ce- ti iv elvccij a quibus verbis, quo- niam suum indicium
Pausanias secludit, satis apparet, eundem de impunitate periurii
certe du- bitavisse. Quid, quod Pausanias p. 183. E. turpis amoris
indi- cium censet, si quis amasium aetate provectiorem
relinquat, jcoWovS A oyovS xalvno- dx&<> £1 *
xqraidxvvaS, umn verisimile est, eundem per- iurii impunitatem
credidisse? Certissimum igitur est verba cjS yt Aiyovdtv ol zoAAol
ad se- quentia pertinere, quibus ea prae- posita sunt, ut
clarius appareat, vulgus , non Pausaniam sic iu- dicare*
ixfidvti t gj v opxoov. Stnllbaumius FJekkerum secutus ut
exquisitius tov opxov in textum recepit, quae lectio Vindobb* duorum est
; eadem apud Cyril- lum adv. Iulian. VI. p. 187. re- peritur. Sed
minus placet nu- merus singularis, (vid. p. 107.) et genitivi, quem
plurimi codd* habent, certissimum exemplum Ruckertus suppeditat de
rep. I* p. 538. E. tov tovtov ixfial- vovra xoAd^oudir, Vix
iutel- ligitur autem, cur Plato hoc loco exquisitiorem verborum
structu- ram admiserit, alio loco eandem probaverit minus.
dcppo8 i diov y a p op- xov. Schol. habet ad h. U d(ppo8idtoS
opxoS ovx Ipnoi - vipaS, ikl ttav 6i Hpt&TOt dpvvv- tgjk
itoXAaxis xal intopxovv- tcov ptpvrfxai 81 tavti/S xal 'IldioSoS
Aiyarv, ’Ex tovS’ opxov £St/xev apti- vova dvSpcoxoidt,
vod(pi8laov ipyoov ittprl Kvitpi - 8oS. xal TIA.d.toav iv.
Svputodicp. cfr* Aristaenet. II. 20. p. 105. tov£ 8h opxov? avrol
(parh p?} itpoS- Ttikd&iY zois g )dl tgov Secor. Adde Epigr.
Callim. IX. v. 3* in Anthol* Gr. Iacobsii T. I. p. 214. C
llovtilctv ntJtoirjxatii tu tQavn, wg o v6(iog (prjdv o ivftads. rccury
[ilv ovv ohftdrj av ng nayxaXov vofii- & 0 &cu iv ryde rij ndXu
xal ro igav xcc i ro xplXovg ytyv£0&ai toig igaOtaig. insidav da
naidaycoyovg ini - CryOav rsg oi narigsg tolg igcsuevoig firj ico6i
diaXs- yeti&ca xolg igaCralg, xai ra naidayaytp rctvta ngogre-
tofioCev' aXXd Xlycvtiiv aXifiia, ita aggressos est, ut p. 183. D.
rovS iv ipcoxi diceret: eif xavxa xiS av dpxovS pij Svvetv ovar is
aSa- fiXitfuxS» His verbis ioest autem, 4 h * vutgjy. quod minos
bene habere videtor. ovtcd xa\ ol 2 eoi. Si Constat quidem, 5i
purtjcnlam non addita essent verba coS 6 adhiberi saepenumero , ut
ad vdfioS (pjjolv d ivScide , ncmi- praecedentia orationem
recurrero nem esse puto , qui Pausaniae eaqoe quasi resumere
indicetur, argumentationem non rideret. sed ita tamen noster locus
com- Colligeret nimirum ille e vulgiJkuratus est, ut foitiorem
parti- de periurio sententia, eoius ve-^Ptulam desiderare videatur.
Eau- ritatem ipse addubitare se osteu- dem in lectione vulgata habes
: dit, d«*os revera summam agendi eis 6r t xavxa XiS av ftX itpaS,
• licentiam AMANTIBUS concessisse. quam recepissem in textum,
si Addito autem d)S d vdpoS (ptj6iY plurimorum codicum auctoritas
6 ivSade nihil, quod reprehen- non obstaret. De paedagogis,
das, habebis. Ceterum discas ex qui puerorum et puellarum do- liis
verbis, qua potestate vofioS ctores fuerunt atque doctores, nomen
Pausanias exhibeat. Si- Stallbaumius laudavit Piguorium gniiicat
enim nihil aliud, quam De Servis p. 116. seqq. rulgi opinionem.
ftif ico6i SiaXeyetiSai xavxy /ilv ovv olrj^eitf x otS i p a6x ais
. Ad senten- av xiS. Si quis igitur reputat tiam quod attinet,
nihil est in apud se, pulcrum haberi xd ipdv bis verbis , quod
reprehendas, ita, ut, qui amet, potitus amasii Dicuntur nimirum patres
familias laudetur, eidemque iurato periurii pueris praeficere, qui
prohibeant, poena apud deos nulla esse ere- no cum amatoribus
congrediantur datur, is dubitare non potest, quin coufabulenturque.
Sed si ad iu hacce civitate pulcherrimum cen- conformationem
enuntiationis re- aeatur et amatorem puerorum esse spicis, duplici dativo
offenderis, et amatpri amasium gratificari, quem Graeci scriptores
perraro iiteiddv 51 7t ai6 ay co - admiserunt, quippe osores acer-
bo vS. Plenius si dicere Pausa- rimi fortuitae ambiguitatis. Unum nias
voluisset, verba audirent exemplum huius rei ut afferam, ineiddv de xiS
opii, oxi ine6xy- Plato insolei^iorem verborum 6av ol natepeS —
tjyijcaix' dv structuram admittere maluit, quam x. x. A. Sed ipsam
rem h, e, duplici dativo ambiguam oratio- xo i7tt6xTjvat xovS
TtaxipaS x. nem edere atque e nominum s^- x. A. non intercedente
upa verbo millima terminatione laborantem tayniva y, rjfoiudtTai de xccl
eraigoi dveidl£co6iv, euv xi ogatii roLovro yiyvofievov , xcd rovg 6
veidi£ovtag .av oi 7tQS0pvtfQ0i (i?'j 6ucxco?.vcoCt prjdh koidoQcoCtv cdg
ovx D OQftug Myovrag, elg de ravta ng av fiAi^ag rjyyCcxLx av naXiv
td6%i6xov ro tolovtov ivftade vopltecftai. Td de, oluca , cJd’ ov%
ccTthovv iouv , onsg p. 182. C. OV tivjupfpu TOlS a pxov 6 1
tppovijpaxa peydXa iyylyve6$cti zoS v dpxope- vcov, ad quem locum
vide annotationem p. 102. Nostra verba quod attiuet , videtur
du- plicem dativum Flato admisisse* ne nescias, amasios an
amatores confabulandi facultate privare dicantur amasiorum patres.
Quoniam autem amatorum pro- prium erat, ut loquendi cum amasiis
initium facerent, non amasiorum, ut cum amatoribus: optime Orellius
pro xaiS ipa - tirc&S scribendum esse vidit xovS ipadxds,
z 6 6^, oi/utt, To 8i poni solet, ubi ab opinionum falsarum
mentione ad id, quod rectius est et verius, tranaitur. Hinc re vera
autem verborum significationem esse Biickertus censet. Recte.
Prin- cipium, inquit, hic usus duxisse videtur, ab eiusmodi
enuntiatis, quale hoc nostrum est, ut ro 8i revera esset illud
autem, sub- iectique vim haberet suo in mem- bro , quod deinde
alterum exci- peret d<5vv8ixG)X, at h.l., postea contracta sunt
in uuum duo haec membra, et quidem vel sic, ut td maneret
subjectum, quod ad rem, de qua sermo esset, respiceret, suumque haberet
subsequens praedicatum , vel at subiecti vim plane amitteret. xal ro3
naidaycoycp r avxa xpoSxezaypera y. h. e. and dem Fiihrer dies
ausdriicklich xur Pflicht gemacht ist sc. fttf idr xotS Ipcouf.voiS 6ia-
} AiyttiSaci xovzipatixdr. Iu sequentibus libri ad unum omnes
ixepoi exhibent, quod praeennte Heiudorfio ad Piat. Pbaedr. p. 210.
plerique editores in ixalpoi immutaverunt. Schleiermacherus , quem
Riickertas secutus est, ui- mia cura, ut videtur, JVepot retinuerunt.
Adnumerandus hic locus iis est, quos summa con- stantia male
exhibuerunt codd. Vide p 21. annot, ad verba npo 6 xov.
ovx anXovr l6x\v y oizep seqq. Respicit Pausanias ad verba
cap. VIII. TcaCa ydp' itpa£,iS gj6* avtt) lq> ccvxijs Ttpat-
TopkvTj ovxe xaXjj ovxe aiCxpd d\\’ iv ry npa£ei, d>> av
npax^ift xoiovxor dnifir/. Fue- runt, qui uegutionem ante nr^Aotiv
positam uncis includerent tan- quam ineptum scribarum additamentum; alii
alia ratioue locum sanissimum emendare studuerunt, v. c. Astius eivoct omisso,
quod in codd. aliquot non comparet, scribendum censuit: ovx chzXajS
idxlr, onep IB, ap- XyS &\&x2V > ovxe xaAov avtd
xa$*avx6 ovxe aitixpov . — Qoo minus recte verba intelligerentur,
interpunctio impedimento fuit, quam post iXix$V * n omnibus £*
aQxrj s IA s%fhj ovts xakov ilvca avxo xa&' atrto (wtb cdaxQov , dXka
xakug fisv ngccrrofievov xukbv, altSxQag 6i cdtSxQuv. cdOxQajg (itv ovv
iorl tcovj]qc 5 re xal itovrjQhig %uQit,t d9ai, xakidg i5s jjpjjffroj te
xal xa- E koog. novrjQog d’ itsnv ixtivog 6 IgaOrr/g 6 itavdtjiiog,
o rov (Suficcrog fidkkov yj rijg ilwpjg eqdjV xal ydg obSi /luvLjiog iauv
, ars ovdi (lovlfio v Igav ngayfia- rog' ccfia yag tcS rov Gcjjiarog
av&Et foyyovti , ovjreji editionibus repertam
delevimus. Subiectum enuntiati est ro <pt- Xelv s . ro x a pfe*i
1$oci ipatizaif, SensOs est: Gratificar i ama- tori uoo simplex
actio est, quoad quidem sta- t i m ab initio actio per se
spectata nec pulcra esse nec turpis dicta est, sed pulcre acta
pulcra, malo acta mala est. cti(S XP&Z p\v ovv * Haec
est codd. plurimorum lectio, quam cum olhn io sequentibus KOtXov 8s
legeretur, in aldxpov pev ovv immutavit II Stcpha- nus. Nunc illud
codd. consensu probatur, igitur xaXajS 6e scri- bendum est etiamsi
non in qua- tuor codd. exstaret. Ceterum non recte Stallbaumius ad
al- 6xp&$ et xaXcjS censet e supe- rioribus intelligeudum esse
Tcpaz- T6iv . Nimirum iu superioribus p. 181. B. seqq. Pausanias
cum de ipav actionis ambiguitate lo- cutus esset, nunc eo orationis finem
direxit, ut et de amasii amore h. e. de tpiXtiv, quid videretur,
ediceret. Sensus est: 'Hassliche Liebe nun ist beim Liebling, wenn
er sich einem Schlechten auf schlehte Weise e r -
giebt. ixtivoS o ipa<5z?jS. Ille, de quo dictum est p. 181.
B. Collocata verba ita sunt, ut necessaria articuli repetitio conteintum
qnendam exprimat, quo maliim amatorem Pausanias atFiciat. Padem articuli
repetitio honorifica est p. 187. E. xal ovtoS itiziv o' xaXoSf 6 OvpdvioG
, o t rjs Ov pavias Mov6rjS "EpcaS* Igitur neque honorifica neque
ignominiosa significatio ixeivoS verbo cum duplici articulo con-
juncto eilicitur, sed extollit tan- tummodo verba, quibus apponimur, quae
verborum sublatio pro sententiae ratione in bonam aut in malam
partrm accipienda est» offerat ukotcz a pzv os. Haec verba ex
Homero II. ^,71* depromta sunt, ut primus Fische- rus vidit.
Reperiuntur eadem haud raro apud poetas serioris aevi, ut apud
Mare, Argentar. cp. VIII. 1. opvi , zl fioi cpiXov vvtzov acptfp -
7ca6a$ ; ?}8v 6h II vfifijjS EidcDXoy xoizjjS (&x £Z dnonza.-
pevov. Ceterum quam bene Homerica dictio rei describendae
conveniat, iam vide. AMATORIS am^siique coniunctio cum ^mimae et
corpo- ris conjunctione comparatur, quae nisi coniuncta sunt, esse
non possunt. Amator igitur amasium deserens levitate sua, quae
azco- I i tjQct, ot %tT<u a7CoitT<x[isvoSj itollovq
Zoyovg xal vito- tf%E<SEig xcaai<S%vvug. 6 8 e rov ij&ovg %Qr}6
rov ovrog egatirrig duc p Lov [ievel , ars iiovifico Gvvray.ug. rov
- rovg 8ij povlezca o rmitEQog vofiog ev xal jccdiug pa- Gavltuv,
xal roig ]itv %aQL($cc<sftcu, rovg 8s 8tcc<psv - yuv. 8ta recura
ovv tolg fuv duoxeiv itaQaxEXBV&caiy roig $£ (pEvyEiv ,
ayavo&etdjv xcd Patiavl^cov jtoztQav 7toxs iGnv 6 eq&v xcd jrotEQav
6 6QcZtiEvog. alita 6q ittdyevoG participio expressa. Umbrae
imaginem repraesentat; amasius ab amatore derelictas miserrimam
conditionem ostendit quasi corpus sine anima iacens. Sensus est
totius loci : Denn er (o itdrdijfioS ) ist nicht treuhaft, da er
nichts dauerndes liebt. Denn mit dem Verwslkon der \ Bliithe
des Korpers, die er Jiebte, schwindet er fiatternd daron nnd
xnacht viele Worte' nud viele Versprechungen z u ni chte
. r ovrovS 6 rj fiov\ st ai seqq. Verba convertit
Schleierm.: Diese also will unsere Sitte, dass man wohl and
rccht priif j, nndden einen gefallig sci, die andern aber meide.
Iisdem fere ver- bis in convers. Symposii usas est Scbnlthessius p.
75 Riickertus verborum sensum esse ait: Velle legem explorare
amatores, facta autem ex- ploratione pueros aliia obsequi, alios
vitare. Aliter atque doctissimis viris visum est; nobis de his verbis
statuendum videtur; sed ut Pausaniao voluntatem fucilins
cognoscamus, brevi repetitione opus est sententiarum, quae in eius oratione continentur.
Athenis nimirum legimus fuisse de amore legem ambignam, cfr. p.
182. B. Eius rei caussam esse, quod quaevis actio per se spectata
et pulcra esse possit et turpis. Actionem enim non cx actione sed
ex agendi ratione recte iudicari, cfr, p. 181» A. Hinc bonum amato-
rem esse , qui bene amet , ma- lam , qui male, cfr. p 181. A. fin.
Pari modo amasium malum vocari, qui male se tradat ama- tori,
bonum, qui bene, cfr. p. 183. D. AMATOREM, Pausanias pergit, ad
persequendum amasium omni modo impelli lege Attica, cfr. p. 182. D.,
amasium contra ab eius congressu retineri. % cfr* p. 183. C. Hoc quo
consilio fiat, iam dicendam est. Utrosqae videlicet, h. e, et
amatores et amasios, lex Attica explorare studet, atque bonis
amatoribus araasiisque favere, malos pellere. Huic explicationi
Graeca verba optime respondent excepto uno,- quod de legis
efficacitate dictum admodum friget, Atacptvyeiv , si quid video,
depravatum est, scripsitqae Piato (pvyaSeve iv. 8ict roruta
ovv toiS iikv seqq. Totam hanc enuntiationem delendam censuerunt
Schiitzius et Astius. Mitto aliorum conie- cturas commemorare ,
quibus non 8 vxo rav tijs tijg atrius XQtarov [liv ro
aXlGxtG^ai ta% v altSxgov vtv6(u<Srai, iva %qovos iyyivrytai, og Srj
Soxti tu xo Xka xahas fieafavl£eiv ' ixura ro vito %qj]- B [turav xal vxo
xoXvttxav Svva/iitov aitovai (iIg%qov, luv rs xaxcos xa6%cov xryfy xai
/irj xaQtipyGy, av t tviQyetov(iEvo$ elg ZQijfiara i) eis Sucxga^ei , g
xohuxas sonatur, sed corrumpitur locus sanissimus. Mens
Pausaniae haec est: Um nun die Sinnesart der Liebenden kennen
zu lcrnen, mnntett das Ge- setz die Liebhaber znr Verfolgung
derLieblinge, die Lieblinge zur Fluclit vor den Liebhabern
auf, und ^ichtet nun and priift, wes Geistes RinderLieb-
haber uud Lieblinge sind, ob sie zu den schlechten oder zu den
guten gelid • ren. Eodem fere modo in con- versione Ficinus : et
hos qui- dem sequi iubet, illos fu- gere, diiud icar, s et
examinans, quae quis amet et quae in quovis amen- tur, Nam ex iis ,
quae quis amat, cognoscere possis, utrum bene amet necne,
ovtej 8 rf vxo x avxrjS xyS aixiaS , Hac igitur, qua dixi,
ratione atque ea de caussa sc. ut amantium ingeuia accurate
examinentur, vide annotat, p. 72^ xpcoxov p\v xo aXl6x£~ 6^ at.
Statim capi atque te- neri amasio dedecori est, quod intercedente
tempore nullo amasius de amatore indicare non potest, fierique potest, ut
malo se tradat. oS 8rj 8 o x ei. cfr, Meleagri Epigr,
LXII. in Iacobsii Authol, T. I. p. 20. EItte AvxatviSi AopxaS' F6’ ok
£xixr)xta tptXovda "HXgqZ. ov xpvxret xXaCrov ipeota
xpovoS. xo vxo XPV t 1 *** cov aXdjvat. Divitiis atque
potentia in civitate capi, h. e. si quis invenis diviti viro et
potenti se tradat , non qao mores probet , sed quia* divitem eum
esse videat atque poteotem; quod quibus modis heri possit, in aeqq.
statim exponitur} mem- bra enim, quae seqnuntnr, iuueta particulis
iav xe — av xe, non nova quaedam continent, quae ubi locum habeant,
torpe sit amati obsequium, quem sensam Astii versio exprimit, sed
dupli- cem viam indicant , qua - possit heri, ut divitiis aut
potentia quis capi se patiatnr, si aut male tractatos ab amatore
praepotente reformidet, nec audeat fortiter resistere, immo metu se
submittat, aut beneficiis pellectus non con- temnat, sed tradat se
homini, qn» pecuniam det, in reboa pu- blicis gerendis adiuvet,
Riik- kert. De xaxa(ppov?/6y verbi significatu supra dictum est
ad p. 87. vxo noXtx txGov 8vyd- pec ov. h. e. spe
magnae in civitate auctoritatis et potestatis, vid.
Wyttenbach. ad Plut. de Ser. Num. Vind. p. 58. StaUb. Eodem modo
posi- prj xctTCKpQovrjtffl, ovdlv yap 'SoxeZ rovtav ovrs fiiflcaov
OVTE fLOVLflOV ElVUl %dQl$ tOV fMfdi 7tE(pVxlvai ai£ CiVTCDV
yEwalav tpiklav. pia 8rj Ieltcstccl r<3 ^psziQtp vopcp oSog, et
(iskkeo nakng %ctQieZ<5&cu iQa&rjj jcaidwa. fifrt yaQ rjpZv
vopog, &Q7UQ Irii roZg iQaCtaZg ijv — dov - Xevuv i&tkovra
qvtwovv dovkeiav icaidu&olg pfj xoka- C tam habet p. 178. D. ovxe
xi- pal ovte irkovxoS h. e, neqae honoram neqae divitiarum
futara possessio, vid. annot. p. 60. iav te xax&S zadx
oav X. X. A. Expressit haec Phaedrus p* 178. D. hoc modo* ei
xi alOxpov zoidZv xaxaSf/koZ yl- yvoixo 7f 7tCt6XG>V VICO xov
6i avavdpiav prj dpvYopEYoS, ad quae verba vide annot, p. 61.
XMpif xov pijdl 7tE(p v- xkvai . Recte Stallbaumius:
praeterquam quod ne ori- tur quidem inde generosa amicitia. Eadem
dictio repe- ritur Symp. p. 173- C. xgo/jI? xov ofedSai
QotpEktidSai vnep- <pvooS c oS X a tp°°* Exempla plura huius dictionis
Stallbaumius congessit ad Apol. Socr. p. 35. B. fin, : x&P^S & r
V s 8o5y*> cJ dvdpES, ovSl Sinaiov fioi Soxei elvai x, r. A
$ikiav cave latiore sensu dictam putes $ non enim valet nisi de
amasii erga amatorem benevolentia, vid. an- not. p. 69.
' %6xi yap ijpiY vopoS seqq. Haec Verba, ut vulgo disppsita sunt,
non nisi per anacoluthiam explicari possunt. Dicere debebat Pausanias : l6xi
yap rjpiv vopoS, Ssicep iitl xoiiS ipadxalS tjy SovAeveiy —
ovtgo xal uWtjy piav iiovrjY 6ou- A eiav kxovdiov tivai x. x.
A. Acquiescentem, in anacoluthi* Stallbaomium video, quae in
hu- ius enuntiationis brevitate satia molesta est. Displicuit
eadem et aliis , qui vario modo locum sanare studuerunt. Aliquid vitii
verbis inesse videtur, sed non mutauda verba sunt pia poY7f 9 de
quibus Thierschius egit Spec. Crit. p. 47. seqq. et Schaeferus
Melett. Cr. p. 19. Plura exempla attolitStallbRumius ad h. 1.
Rectis- simum est, quod in uno Bekkeri codice legitur, oSitep pro
daSzep\ verba hoc modo disponenda sant: £ 6 xi yap i}piv vopoS t
oSnep inX xoiS kpadxalS 7 }V • dovkeveiv kSkXoYta ifvnvovY
dovXeiaY itaidixols p?} xoXaxeiav elvat pr/de £zoYEi 6 t 6 xoY *
oyxeo 87 } xal aXkrj x, x. A. Sensus est: Lex nimirum nobis
est, quam AMATORUM esse supra diximus: Si quis quo- libet modo
serviat ama- siis, eam servitutem non ignominiosam esse, lam
nt amatori, ita amasio etiam lex est eaqne sola, quae serviri
amatori concedit quidem, sed non nist ita, ut id fiat virtutis
ergo. Iutelligent prudentiores, quid homo sibi ve- lit. Apprime huc
pertinet Xe- noph. Symp. c. VIII. $ 32. xaixot TLai) 6 aviaS
ye, 6 *Aya - Sgovo? xov TtoiTjxov £pa 6 xijS 9 dzokoyovpEYoS vnlp
tgjv axpa- dia dvyxvXiYdovpEYODv , eZpij- xev , coS xat dtpaxEvpa
cifoa- 8 • xdav dvv.i pijdl iitovtiduS tov, ovtco drj xcct alit]
pia povq Sovlda ixovdiog Idrttrai ovx htovdSitixog. avri] di iduv
rj xeqI zqv ccQBttjv. Cap. XI. NsvopiGtca ya.Q drj
fjpiv , idv ng t&ily uva &£- QttJtevtLV rjyovpsvog 8i ixelvov
apelvav HcBti&at, rj xcczcc (iocplav riva ij xaza cillo oxiovv pigog
dgszfjg, ccvrq au % l&Elodovltla ovx cdo%Qd tlvai o vdb
xolaxela. ficorarov dv ykvotzo in nauSi - xojv te xal
ipadzcov. i} nata dotpiav riva. De latiore tiotpicxS
significatu, quae qn\o6ocpia. paullo infra vo- catur, vide annot.
p. 34. Satis autem erat dixisse: y Maza. 60- rpitxv riva ij holS*
onovv fii- poS dpEZrjS, Sed haud raro Graeci iu rebus, quae
genere non differunt, specie di- screpant coniungendis vtWoS
nomeu -addunt, quod qua ratione fiut , infra docebitur. Exempla
sunt huius usus Symp. p. 188. A. civ$pGj7toiS "Hat zotS aAXoiS
ZqjoiS T£ HCtl (pvzoiS. Gorg. p, 473. C. ZtjXgdtuS qqv nat cvdai-
povt%dpevoS vi zo zaiv itoXtzdjv xai z<yv aXXcov gtva) v. Alcib,
I. p. 112. B. xal al paxen ye xal oi Sdvazot dux zavryv trjv
dicupopav toiS ze 'AxaioiS tux\ to2s aAAoiS Tpco6iv iyivovro.
%v /tftaleiv cis tavto. Bene Riickertus , duae, inquit, hae
leges in unum quasi locum conferendae sunt, h. e. cura agenda est/
ut harum legum utra- que valeat atque observetur, quo- ties amatori
puer se dedut , ut ille nihil recuset facere atque pati, quo
dilecti gratiam consequatur, hic eo flagret sapientiae atque virtutis
studio, ut cum fugiat, qui ad hanc nihil conferre possit, contra qui
virtutis auctor sit, ci se tradat, nihilque, quo gratus illi sit,
facere recuset. ro ipadty itaibrxa x a ~ pitiatiScei.
Plerumque solet duobus nominibus hoc modo iunctis articulus demi, si in
uni- versum de toto genere sermo est cfr. Piat. Eutyphr. cap.
IV. dvodiov yap etvai zo vi 6 v itazpi <dovov I xe&iivai.
Symp, p. 1 84. B. cl ftiXXei xaXcvS x a ~ pul6$ai ipa&cy
naidixet. Tw ipcttizy autem, quamquam sensu nou cassum est, tamen,
quoniam sententiae rationi minus convenit, prae pauciorum codd.
lectione zo ipa6zy postputandum est. Et- enim non dispicias , cur
suo quisque amatori amasius re- ctius dicatur, quam iu
univer- sum amatori amasius grati- ficari. otav yap e
Is zo avzo l f Sensus verborum est: Weun uumlich Liebhaber and
Liebling den eincu Zweck vpr Augen haben, velcher sicli aus der
Vercioigung ihrer hei- 6e Z Sfi xa vufia xovta ^vfificduv elg ruito, xov
re itegl t>)v mu8iQu6tiuv xal xov % egi t>)v epdotiotplav r t
1J xal rijV aU.ijv dgtzijv, el fisXXn ^vafir/vai xaXov yt- veOftcu
xo IgaOrfj xtcadixu xagl<Sa(SQai. otav yag elg r 6 tcvx o iX&coOiv
iguGxrjg xe xal naiSixcc , vo/xov %% cov ixaxtQOg, 6 (i iv %aQ(J5ayLtvoig
xcadixoig vxi/geuav ouovv Stxulag av v7tt]QBTBLV, 6 de xa xoiovvu avtov
Corpov xe xal aya&ov Sixaiag av ouovv av vnovgyelv , xal 6 (itv
dvvafiivos elg tpQovrjOev xal xrjv aAXijv dgextjv £i\u- (iaXXeO&ai, 6
Se Stotnvog elg nalSevOiv xal xijv aV.rjv e derseitigen Gesetze
ergiebt. Co- piosius paullo infra p. 1S4. E» dicitur: rore — rodrmv
ZvvioY- tc av eIs x avtov xgjy ropcav. Minus recte RiickertusJ
Quum enim conveniunt. na l ti}v &XXrfv d p ex ?}y
Bivfi{jdXA.e6$ai. Verba tran- sitiva, quae vi quadam pronun- tianda
sunt, ut iis seutcntiae caput contineatur, haud raro ab- solute ponuntur.
Verba conver- tenda sunt*, indem der eine in Beziehung auf Weisheit
und Tu- gend Befordcrer zu seiu verraag, der anderc in Bezieliung
auf Bil- dung und Weisheit Besitzer zu sein verlangt ... Vide, quae
de absoluto usu verborum supra an- notata sunt p, 87. Eius
usus ut unum exemplum hic addam, legitur Symp. p. 175. A.
napov naXovYtos ovn faeXei eisiEYca, quo loco, quid differat
naXe.lv et naXeiY xivd , edocearis; re- ctius igitur, quam factum a
me est p. 27., verba convertenda sunt: und ich rief mehrmols , h.
e, liess mehrmals den Ruf ergehen. xox e 61 / — eis
xavxov- X gdy YvpGDY. Wenn dann, sage ich, dicse Gesetze zu
einem Zweck sicli vereinigen. di/ particula positu est , ut
filum orationis interpositis verbis ab- ruptum rursum anuecteretur.
Pror- sus eodem modo p. 183. D. t.is 61 } xavtd xiS av (IXtipaS,
ad quem locum vid. anuot. p. 110. Pertinet autem b. 1. tore Stj
n. x. A. ad, praecedens otocv }'dp eIs tu avxo £A $a> 6 iv n. r.
A. Coniecturis verba frustra sollici- tarunt Astius et
Bastius. B,v p it i nx Et xo naXoY elvai . Phavoriuus :
6t>j.iitl- Ttt E iy XiyErai nal xo tivpftai- veiy et s. v.
6v/iftE<SeiY : <5tyi- iriittEiY • opov yEvk6Sai • oi /uS?
"Oprjpov trjY Aefciv nal inz xi’xypd>Y aTtofiaGEWY ti-
SeadiY. Stallb. tovxcj. Convertit Schultbessius : Selbst
sicli hier- i n getauscbt zu finden , briugt keine Sebande.
Schleiermaclic- rus, cuius verba Riickertus pro- bat , exhibet in
convers. : i n diesem Falle. Ficinus verba red- didit; in hoc
utique falli turpe non est. Unice vera Stnllbaumii interpretatio
est: quum sic a f- ' fecti sunt animo. Errat 'autem Ruckeitus, xo
ititcutaxu- <3o<piav maci&ca , r6te Srj tovtcov kvviovrav tlg
xavrov xav vofiav (iova%ov Ivrav&a fcv/ixlserei to xaX ov elvai
XcuSixk IqccG xjj %aQlQa6&UL , aAXofrc de ovda/iov. ini zovToy xal
Hganaxqfrijvai ovdiv alaxQoV ini fis rotg «X- Xoig nceifi xal
i^anarafiiva alo%vvr t v tpiqa xal fitj. ei 185 yecQ «S tQaarjj ag
nXovdicp nXovxov evexa xaQiQa^ievog htanaxri&eiri xui ur/ Xafioi XQVf
lccta ) ivcupuvivxog tov d$ai ad solam amasium perti- nere
censens, non item ad ama- torem. Etenim quae sequuntur exempla,
quamquam non nisi de amasio loquuntur, tamen simul amatoris imagiuem
involvant, qui vel amasium frustratur falso amore, vel ipse amasii
studio falsissimo decipitur. Verba con- vertenda sunt: Bei solcher
Absicht ist selbst die Tauschnng deseinenoder des a"n
dem nichtschimpf- lich. Bei ieder undern Absicht dagegeu
bringt Lieben undLiebling sein Sebande, mag nun einer
getauscht werdea oder nicht. lB,cntaTi\% elrj xal jxy
Xdftoi. Si quis spe excideret h. e. si non acciperet. Igitur xal h.
1 . explicativum est, de qua vide sis Indices, cfr. Al- cib. II, p.
143- c. 10. xaxov apa — idrlv rf tov fieXxidxov dyvoia xal xo
dyvoelvSo fie A- xidxov. Dc iusequentcava^nrW*'- TOS Riickertas
<K ava<paive6$ai f inquit, verbum proprie significat ex
inferiore loco emergendo apparere $ hinc subito apparere, dicitarque haud
raro de iis, quae cum speciem quandam habuissent antea, falsam
illam, subito, qualia revera sunt, se ostenderunt,» Displicet hoc
subito, quod ne quis, verum habeat, videat Piat, de rep. VI. p.
484. A. oi pty di} <piXodocpoi — xal ol /ii} dux /laxpov xivoS
die- ZeXSovtoS Xoyov /loyiS it co s dve<pavTj6av olol eldiv
a/i- i poxepoi . Neque debebat Rii- ckertus exemplum putare ,
quo sententiam suam probet Symp. p. 213. C. eicSSeiS
l€,aCpvi)S ava<paived$ai onov iyoj di/u/v r/xidxa de idedSat,
quo loco neutiquam abundat i%al<pv7jS verbum, XO y e
avxov: quod ipsum qttinet, quantum quidem in ipsius potestate
est. Wolfius verba convertit: sei- nen Charakter, seine Ge-
sinnnug, quod quamquam ferri potest, tamen propter iusequens to xa$
avxov etiam aliis minus probatur. ovdiv jjxxov aldxpov
h. e, non minus turpe est, quam si AMATOR revera dives esset, AMASIUS
igitur non deciperetur atque pecuniam acciperet. xav ei' xiS <ȣ
dyaSai. De xav el particularum signifi- catu disseruit Buttmaunus
ad De- mosth, Mid. p, 33. Nimirum quoniam non nisi ad modum
verbi alicuius referri potest dv particula, conseutaneum est in
fdr- Igadrov xlit/ros, ovdhv qzzov alexQov. Coxsl yng o toiovtos xo
ye avxov budet%eu , oxi svBxa %gyiia xav oxcovv av oxaovv vxtyQtxoi'
xovxo Se ov xakov. xaxd xov ctvzbv 6r/ luyov xav el ug ®g aya&m
jragvSafUvos xai oevxos wg dfidvcav toofuvo g Sia X rjv epiHav xov
tQaOzov i^aitazri&tlT} , dvcupavevxos Ixdvov xaxov xal B ov
XExxijfiivov ccQtzijV, oncas xcdtj rj dxaxtj. doxei ydg mula xav
ei, av particulam ad alterum post ei verbum perti- nere, Igitur
recte dici Batt- mannos ait xal, ei xovxo itoioirjv, ev av
itoioirjv et 6oxco jiot xav t ei xovxo noioirjv , ev itoieiv ,
Inter- dum praecedente xav, quod od apodosin refertur, verbo in
apo- dosi posito av superadditur, ut recte dicatur Graece
tioxm jxoi , xav, ei tovro itoioirjv, ev av Ttoieiv . Nostro loco
quo- niam apodosin uon habes, ad quam av particulam referas,
ca- put enuntiati esse xai ei i£- ait axrj $ eirj censendum
est. Et quoniam xal el conditionem exprimit , qua revera
fieri posse significatur illud, quod in couditione continetis, haud
abs re visum est scriptoribus av particulae in hoc dicendi
genere additamentum , quo possibilitatis , notio in
verisimilitudinis notio- nem immutetur, Sensus est: Anf- dieselbc
Weise nun, wenu einer, indem er einem sich ergiebt, ais einem guten
, um selbst. besser eu wenlen, getcuscht wird (and das kann gar
leicht ge- scliehen and ist schon oft geichehen), s. Gesetzt
nun, es wiirde einer wirklich be- tfogeu, indem er cett.
6ia rrjv qnXiav xov l pati tov. Deerat olimroti ar-
ticulus, quem ex octo codicibus addiderunt interpretes. In an-
notatione Riickertus habet : s u am caritatem erga amatorem,
Schleiermacherns : d u r c h die Freuudscliaft 'seines Lieb-
habers. Scbulthessius: durcli seine Fren,ndschaft. Ama- sius, qui AMATORI
sededtrrat, quem bonum putaverat, ubi frustra id se fecisse videt,
non caritate erga amatorem deceptus est, sed malo amdre
amatoris. Verba 6ia xrjv <piMav xov ipa- tixov prorsus repuguare
videntur iis, quae de (piXiaS notione supra annotavimus p. 69.
Neque tameu illic non recte iudicare nobis vi- demur, et
commodissime huius loci verba explicantur. Satis notum est, viros,
quarum igna- via notunda sit, feminas interdum appellari. Exemplo
est huius usus notissimam Homeri dictum 'jixatdeS ovx ix* *Axcuol.
Nou minore, ut videtur, cum acerbi- tate virorum ignavia notatur
ad- dito , quod solis feminis laudi est. Quis feminas dou laudet
in nendo subtemine diligentes? at Herculem colo assidentem quis uon
vituperet atque derideat? tpiXiav Achillis, Patrocli amasii, summis
laudibus eilert Phaedrus p. 180, B. Alcestidis laudat p. 179. C.,
nam et amasiis et mu- lieribus propria <pi\ia\ vide an- ai xal
ovzog t o xa& avrov StStj Xaxtvai, on uQEtijg y svExa xal tov
jleXztav yEVE<S#ai ndv av navtl tzqo- %vfi7]&ehj ' zovzo Sb av
nuvzav xakhdzov. ovzco itav- rog ys xaXov dpiZTjg ivexa %uqI%e<5%(U.
ovzog Idriv 6 tijg OvgcivLag &eov "Eqoq xal OvQaviog xal
noXXov utjiog xal xoXei xal USuircug, xoXXijv tx^iXetav, dvay-
not. p. 69., nostro loco amatoris <pi\ia ita
commemoratur, ut ma- lam, effocminatum, turpem amo- rem siguificet.
Similiter feminis a serioribus praecipue scriptori- bus ipcoS nomen
attribnitur adhaerente ignominiae notione. Caute igitur Phaedrus,
Alcestidis laudans in amore virtutem , non 8i ipeaxa dixit, quo
verbo omnis laudatio misere periret in licen- tiae crimen conversa,
sed (pi~ "kicLY commemorat, qua pa- rentes superarit
mulier fortissima 8 ia x6v*EpGJxa* xal o v x exxTjpiv
ov dpexrjv. Prorsus eodem modo supra dictum est p. 185. A,
i£- anazTjSehj xal prj Xaftot XPV~ / iaxa , ad quae verba vide
uunot. Adde p. 185. C; apexijS y £v£- xa xal xov fieXxiaov
yevitiSaz X. t. A. In sequentibus o/idoS xdAjJ tj anati} verba
conver- tenda sunt: tamen non igno- miniosa fraudatio est,
ignominia cum frauda- tione amasii non coniun- cta est. Sic p. 184.
E. ini tovto) xal i%aitat?]$jjvai ovdlv aidxpov. Soxez
yap av xal ov- toS*. Kai scriptor posuisse cen- seri potest ita, ut
ad praecedens 8oxet yap 6 toiovxos — Im- 8tlB,at x, T. A.
respexerit. Ha- bet tamen haec dictio , quod mihi quidem admodum
displicet. Quid, si scripsit Plato Soxel yap av xal ovz gjS? h. e.
videtur eoim etiam hac conditione i. e. etiam si hoc ei contigerit,
nt ab amatore deciperetur, quantum in ipsius potestate est,
declarasse satis et q. seqq. ndvrcos: ye xaXov ape -
xij$ ivexa h. e. Hac igitur ratione in universum pul- crum virtutis
ergo ama- toribus gratificari. In permultis codd. yi legitur
post dpetrfi, quam particulam recentiores editores delerunt
Riickerto excepto, qui eandem in textum recepit. Particulam non
exhibent Bodl., Vatie. Vindob., quorum librorum tanta auctoritas est , ut
recipienda particula sit, si hi eandem exhiberent contra ceterorum
auctoritatem. Ut res nunc se habet, particula delenda est.
ovroS’ l6tivot ijSOvpa- v ia$ $ eoi)”Ep gdS. Ut ovxa haud
raro significat: hac ra - tione, qua dixi, ita ovtoS h. 1.
convertere possis: Ecce ta- lis est, qualem descripsi, Uraniae
Eros, Quod sequitur OvpavioS nomen maiuscula littera scribendum curavimus
, nomen enim revera est, non adiectivum. Minus apte Schleier-
maclierus verba convertit : Dieses Ist der Eros der himmlischen
Guttin und scibst himmlisch. v t£iki xatov, MlBltS&ai 3CQ0 S
ttQEtifV TOV TS Iq 10VTU‘ ttVTOV C ctvrov xal tov igcoftevov' oi 6’
ersgoi navus T ^S Bti- qus, rijjs ITavSrftiov. Tama <joi, iipij, cog
ix tov nu- Qu%Qrj[ia, (o <PaiSQB, nsgii "Egenos
OvfifSuklofiai. TlavOctviov Se navGafiivov — didatSxovSi yag
fis Ida Xtyuv ovtadl ot Oocpot — Igpjj 6 ^QiOzodrjfios Alia
ratio ndvSjjfiof verbi, qnod supra p. 181. B. ut adiectivum positam
est : d fib' ovv t ljs Ilcevdtjftov 'AfppodhijS coS a\?/~ itctv Si]
fxo S idziv x.t.X. Perfacile autem fieri potuit, ut aliquis cum
ovpavioS littera mi- nuscula scriptum exstaretin codd., xat
adderet, quo orationem, quam censeret mutilatam, expleret. In codd,
nullum vestigium deprava- tionis est, igitur ne uncis quidem voculam
inclusimus, nimiae audaciae crimen fugientes. tov te ipcovta
— xa\ tov' i poS fievov . Post roV ipco/ievov rursus
iutelligas avzdv avtov. Frustra Bastius et Astius tov ipcopkvov
scribendum putarunt: quod si ab ipso Platone esset profectam , ordo
verborum hic, opinor, foret: tok ipajvxct avtov te avtov xal tov
ipoo - pkvov. Nunc sententia liaec est: Eros Uranius utrumqae, et
amatorem et eum, qui amatur, impellit et cogit, ut omnem coram
ponat in studio virtutis et sapientiae. Stallb. Eodem modo verba
intellexit Scbleiermacherus in convers. p. 405. *. indem er den
Liebenden nothiget viel Sorgfalt auf seine eigene Tugeud zu weuden,
und auch den Geliebten. coS ix tov itctpaxpT/ fia. Schol.
habet:, ix tov avxopa- toVf ix tov itpoxeipov. Appo- site
Stallbaumius ad h. 1. Xenoph, laudat Hell. I. 1. 21. A £- yeiv ta p\y anu
tov nctpaxprj- pof, ta 6h fiov\ev6atp£voi'S* Non dubiam est autem,
quin additis his verbis Pausauias ex- cusare voluerit orationem
suam, quam elegantiorcm atque poli- tiorem edere potuisset , si
ad eam rem aliquid otii datum fuisset. Ilavdaviov 8e
tfavda- pkvov. De sophistarum irri- sione hic agi, qui similes sonos
verborum studiose quaesiverint, iisque orationem suam exornaverint,
conseutiens iudiciom est interpretum omnium. 9ed non verisimile
est, Apollodorum TIavdavlov 81 7Cav6af.ie.vov verbis ita usum esse, ut ad
Pausaniae orationem non respiceret, in qua illius studii sophistici
nullum vestigium reperitur. Praecellit autem haec oratio prae
ceteris verbositate, ut non videam equi- dem , quid obstet,
quominus in hanc verbositatem Tlavdavlov navdapkvov verba directa
esse censeamus. Fuerunt, ut ipse Apollodorus indicat
sequentibus verbis, magistri dicendi , qui si- militudines verborum
discipulis commendarent. Sed commenda- runt eas ita , ut quibus
aliquid efficeretur, quod modo indicatum est esse h. 1. iuanis
cuiusdam verbositatis satis acerbum vita- 6'siv fiiv Agiarorpccvij
Xiyuv, t v%dv 8e avta uva rj vno srAijfffiov^s rj vito rivos allov A vyya
liaitmra- xvlav xal ov% olov re elvat Xiyuv , aAA’ tliteiv av- ii
tbv — iv z)j xarto yag avrov rov laxgbv ’E(>v!;!pa%ov xcaccxeia&ai
— r £l ’EQv%l(ia%s , d mulos d ij itavOai pcriiim. Non igitur
illos dicendi magistros Apollodorus carpere voluisse censendus est,
ad quorum praeceptum ipse verba sua composuit, sed eos commemoravit
tantummodo, ut eorum auctoritate dictionis iusolentiara excusat et. Restat, ut
de conver- sione verborum Tlavdavlov Sl navdapivov dicamus:
Schleier- mucherus exhibet; Ais nun Pau- sanias ausgesugt hatte.
Schult- hessius habet: Nachdem ntm Pausanias pausirt hatte.
Astius verba reddidit: Nachdem Pausanias eudlich geendet, quae couversio
Orellio displicet, quod ni- mis longa oratione Pausanias usus esse
dicatur. Sed ea ipsa de caussa Astiaua illa conversio r.obis
magnopere placet. Est ta- men nobis, qnod Graecis verbis mugis
respondeat, quod si durias videbitur atque minus elegans, non
magnopere dolebimus, quippe exhibituri, quod revera excu- satione
indigeret tg ov dotp&vx Ais Pausanias nuu ansposaunt
hatte, ovTGodl oi do <pol . TovS tiocpouS dicendi
magistros esse, supra indicatum est. vide quae de docplaS notione
annotata sunt p. $4. SI avrcp riva — ii vyya.
Scbol, ad h. 1. varias singultus caussas laudat eiuaque sanandi
modos studiosissime re- fert, quos hic repetere longum est. Unum hoc ex
eius annotatione depromam, quo prndentiores de Aristophanis voluntate
certiores fieri possunt : zo rov A vypov dvpnzcopa irtiylvezat tgj
dtopaxoo Sta 7t\ij pojdtv rj xiv od div r) if>v % iv, iviote xal
dia 8rj£,iv Spipe arv vypo)V xal (pappaxoaS&v zalS noidztdiv.
Pluribus de Aristo- phanico singultu dicturi sumus in Commeut. de
Symp. Platonis, ad quam lectores ablegamus, iv x y xdteo.
Haec est lectio codicum plurimorum. Vulgo iyyvtdzcD legitur, quam
lectionem Astius retinendam censuit. Frustra. Non enim de
vicinitate hic agitor, sed de ordine seden- tium; quandoquidem
Eryxima- chus praecepit: Zxadrov \6yov eltceiv hcaivov
"EpcjroS ini 8e- £,id. Saepissime autem ivzoS, iyyvS , iv x\j
xdra> , iyyvrdzco, similia, commutata reperiuntor in libris, ut
non defuerint, qui etiam Lachetis loco ditficiliimo p. 187* $• 13.
iyyvzata vocem mutan- dam censerent. Beue tamen id habet eo loco.
Verba sunt haec: ov poi Saxeis elSivai , dzi ds dv iyyvzata
2a)xpdzovS y A oya>, c Zsnep yivet , xal n\r/— Qid^y
SiaXeyopevoS, quae verba quoniam nullo modo explicari possunt, in
hunc modum emen- danda suut: ut; poi SoxeiS eiSi- rai, ori ds av'
iyyvzata 2iu- xpdzovS ift A oyoj, &snep yv- vatxl nXrjdid^et
SiaXeydpevoS, fis xijg Ivyyog, q liysw vxig Itiov, smg av iyd xav-
Cafiai. Kal xov ’Egv£liia%ov slntiv, 'Alia xoiqe a dfitpoTSQa tavxa. iyd
fiiv ycig igd iv xd <5(5 fiigsi, 6v 6’ insUlav xavtiy, iv r a ifid' iv
a S’ av iyd liyca, idv fi iv <Soi iftihj dxvtvOxi l%ovxi aolvv
%go- xa\ dvdyxij av ro3 x.r.X, Agi- tnr autem satis lepide
de mulieribus , qui severissime in virorum suorum vitam inquirunt, ne-
que prius ab interrogando atque explorando desistunt, quam omnem
vitam , quomodo gesta sit gera - turque, cognoverint. Verba con-
vertenda sunt : Du scheinst mir nicht zu wissen , dass wer dem Socrates
zu Leibe geht ,« der gleichsam mit einem eifersuch- tigeo Weibe
anbindet, und er muss , wenn er auch vorher -von etwas ganz andcrm
zu reden^begonnen hat, ohne Aufhdren sich von ihm im Zirkel
herumfiihren lassen, bis er sich endlich vervrickelt, und gesteht, wie er
ietzt lebt und wie er geiebt hat. dixaio? el rj navtial
pe x. r. X. De SlxaioS vocis si- gnificatu supra dictum est p.
6, Male Ficinus in conver», exhibet: O Eryximache, tua tunc
(nunc?) iuterest. Ceterum dixaio? h, 1, Eryximachus dicitur
duabus de caussis. Nam medicus erat, ut siugultui mederi posset
atque a dextra sedebat, ut ad eum per- veniret dicendi munus, si
Aristophanes, quominus ipse loqueretur, singultu prohiberetur. Quae
sequuntur verba, eoo? av iyco itavdoofiai abundantia quadam laborare
videntur, quandoquidem personali prouoraine facillime carueris. Cave
tamen id mutandum censeas aut delendum. Dicturus Aristophanes erat; Dicere tnte
debes, donec ego possim. Sed inter dicendum factum est et hic et
alias haud raro, ut, cum stru- ctura verborum ad verbnm comparata sit,
qnod scriptor iu mente habuisset, pro illo verbo subito aliud
poneretur, quod cum incepta structura verborum mions Cfcuveniret.
Optime igitur se ha- beret scriptura haec: 7/ Xlyetv vnlp ijiiov 7
Eoo? av iyoo Xiyeiv dvvoopai, sed non minus bene dicitur Ego? av
iyoo — rfau- (S oo fica. idv ftiv 6o i i$iXp — el /i
r/. idv fiiv praecedente scriptum exspectaveris idv 8i y ut legitur
iu Piat, Protag. p. 848. A. idv fisv fiovXy Exi epoo - rav ,
Etoipo? elpi 6ot napi- Xeiv anoxpivopevo ? • idv fiovXy, 6v Ipol
ndpa6x£y nepl co v petaS,v inctv6ape$a 6ie - B,wvxe? , rovroxs’
reWtf iniSel- vai. Passim annotatura est ab interpretibus, el
interdum poni idv praecedente, eiusque rei caussam indicare studuit
Engelhardtus ad Piat. Menex. p. 237, ed. non satis, ut videtur, veterum
scriptorum voluntatem assecutus: particulae idv , inquit, inest notio
exspectationis manifestum fore, sitne id, tjuod hypothetice ponimus , necne. Si
ergo duae res hypothetice opponuntur , iam tufjicit , semel hanc
notionem additan¥ esse , et quidem priori membro , quia id prius po
- vov ituviGftai v) Avyl' tl 51 (ilj , vScezi uvaxoyxvlla- E Oov. d
S’ aga itavv lo%vga Idziv, avaXujiijv zi zoi- ovzov, oim xivfacus av zqv
(uva , itzagt' xal lav zovzo nere solemus , quod nostra
magis interest ; superflua haec notio in altero membro est.* Nos sic
sta- tuimus. Ubi idv phy — idv 6e ponitur, duae enuntiationes
hypotheticae sibi aequiparantur, in quibus , quod fieri ponitur,
idem facile fieri posse certis qui- busdam de caussis exprimitur.
In aequiparandis enuntiatis veteres te — T £ particulis saepius utuntur,
quam fiiv — - 8£ t igitur saepius idv TE — idv te repe- rias, quam
idv phv — idv 8£. Exemplum habes Symp. p. 184. B, init. Pro altero
iav veteres scriptores etiam si posuere. Sic legitur no- atro loco idv
phv — sl Si, nusquam cutem £dv te — eX te reperias. Colligitur
inde, el post idv po- situm non eiusdem potestatis esse atque iav
praecedentem particulam, sed alius, quae cum 8£ adver- sativo commode
consocietur, non item cum te vocula, de cuius potestate supra
diximus, conveniat. Ut paucis dicam, iav poni aliquid
signiiicat,H|uod fieri posse cogitatur certis quibusdam de caussis, el cum
adversativa particula coniunctum exprimit id poni, quod contra
exspectationem revera contigerit. Ad nostrum lo- cum ut revertamur, dicit
Eryxi- machus : Vide , an tibi ditvtv - Cz l ixovTi h. e.
animum reprimenti aliquod tempus singultus abeat, (et credo, fore, ut
ab- iturus sit, experientia edoctus) sin vero minus h. e.
wenn dcrSchlucken aber gegen ali es Erwarten wirklich nicht
weiclit..cf.Plat*derep, VII. p. 540. C. pvypeta 5*
avTOlf XOLL Svtiiotf TJ/V Tt6\lV 8ypo6la jtoieiv, idv xal ?}
TIv- $ia B,vvavaipy (neque dubito, quin id factura sit Pythia)
coS daipodiv’ ei 8h py (&z.£,vvai- vaipEi h. e. contra
exspectatio- nem non, revera non) eoS’ EvSat- poCi te xal SeoTZ,
Hoc dicendi genus quid diflerat ab eI — eI oh pi/ sponte
intelligitnr. cf. Piat. Churmid. c, 14. Heind. ed. p. 190. eI ovv
Coi <pt\ov, i$£X co Cxoieeiv pera Cov • ti d£ p ?/, idv. Adde
quem Stall— baumius laudat ad PJat. Piiacd. p v JB8. ed. Isocrat.
Archid. 44. p. #11. ed. Lang. idv phv yap iSiXcopEv djtoSvjjCxEiv
vithp t&v dixalcov — aCtpaXdjS yplv iZtCTai r,ijv m tl 6h
<pofiySyCo- pe$a tovS xivbvvovs x. T. A, Ceterum post y Xvy%
supplen- dum censent ev %X £t Minus no- bis placet hoc explicandi
genus; meliorem explicationem iu con- versione huius loci dedimus.
v 8 aTt av axo yxvXla- dov. Schol. habet: dvaxoyx v- XiuCai t
6 xXvtiai ryr cpdpvy- ya } d Xiyopsv avayapyapiCat . oXoo x
ivyC aiS dv Tyv piva ♦ Vulgatum xivyCaiS , quod codd. omnes
exhibent, et Athenaeus servat V. 2. p. 187* iv 8h Tofis xnto&yxaiS
tov xap - tpovS > tva Tyv piva xivy6a$ TtTapy , itapiypt %
mutatum in xvyCaiS apud Stob., Florii. Tit. 98. p. 542. reperitur.
Eam lectionem cum aptiorem censerent Wyttenbachius, Creuz. ad
Plot. 2 noirj6]iS «Jfal ij 5lg, xal sl itaw 1 <S%vqu t<Sn,
3iav~ (Sectu. Ovx av cp&avois liyav , cpavai xov ’A QKScocpavi
j' ly w di Tttvra noti^a. Einuv 6rj tov ’Eqv!-!iikxov' de palent,»,
Astius , alii, nemo luit excepto Riickerto,. qui vulgatam lectionem
defendere atque in textum revocare auderet, Riickerto autem tutius visum
est retiuere, quod libri darent, a a t- que nisi bonum, at.
non absurdum esset. Aliud no- bis de vulgatae lectionis prae-
stautia iudiciutn est. Kivei v ni- mirum nou significat solum movere, sed
movere ita ali- quid, ut id se moveat. Sic iu amore verbum
usitatissimum, adhibeturque, ubi aliquis ad nequitias allicitur, Pari modo
in pro- verbiali dictione dicitur pijxiVEiv, tov ev 'heIjievov
videlicet, ne is, qui moveatur, ubi motum se sen- serit, moventi
molestias paret» Iam vides xiveiv r?/V f)lva esse, movere nasum
atque -excitare ita, ut se moveat h. e. ut orian- tur nxappoi,
Bekkerus xvjfdaio habet, quod apud Stobaeum le- gitur 1, 1.
Sternutatione mota pelli singultum probatur Mippocr* Aphor. VI. 13-
t; 7to Xvypov £*o- pivaj ittapfiol iitiyEvopEvoi Au- ov6i xov
Xvypov. xal eI 7tavv l6xvpa idxiv . De xal el et eI xai
part. ita disputavit Heind, ad Platon. Gorg. p, 509. A. , ut
negaret, couditionulis enuntiati seutentiam mutari, sive xal eI
sive ti xai scripseris. Consentit cum Heindorfio Matth. Gr, ampl. T, II.
p. 1252. Nostra verba etiam t um, si vel ma- xime pervicax sit,
cessabit Eugelhardtus interpretator 5 rectissime idem de xal el et
el xal purticularnm discrimine dis- serit ad Apol. Socr. pag. edit.
196. Ex eius annotatione haec laudare iuvat: el xai rem aut ponit,
aut indicat fieri posse, ut ait, ita ut latiue reddendum sit
quamquam, etsi vel quamquam fortasse. Kal eI sem- per de incerta
hypothesi usurpatur, quam sive ponit ali- quis sive non ponit,
tamen id fieri oportet, quod in apodosi ponitor. ovx av
q> 5 av o tG Xiyoov. Schol. habet: ini ccor eIg 5 T$- paG
ayovTGJV aZioatilv tivoG //>/- 7 tcj nipas iiei^EvxoS avx\j.
Pro- prie verba significant: Mit dem Reden kannst du nicht zu
frxih komme^ h. e. quin statim loquere. Haec annotavi, ut liqueret,
interrogandi signum ab hac dicendi formula non abesse non posse,
quod in Phaedone positura est apud Stallb. p, 100. C. akXa prjv ,
l(pr\ o KifirfG, coG 8 i86vtoG 601 ovx av cpSavoiG itepaivav
; eIkeiv 8\ tov 9 Epv%l- / iaxov . Eryximachus medicus,
qui nunc dicturas est, Acumeni medici filius, Hippiae auditor ana
cum Phaedro aliisque fuisse tra- ditur Piat. Protag. p. 315. C.,
Phaedro AMICUM fuisse discas e Piat. Phaedr. p. 268. A. , ubi
Socrates cum Phaedro colloquens el xiG , inquit, 7tpoGE A- $qjv t (3
kraipfp 6ov ’Epv%i- fjiaxcp V ‘&^ 7tar P' t &VXQV ! 'Ahqv -
/.ievco tircW x.t. A. Cap. xn. AoxeZ roivw fio i ccvayxcaov tivca,
timSi/ Tlav- 186 6avlag OQ^rfias htl rov kbyov xabag ov% txuvas
aite- teXeGe, 6 s Zv ifis XEigaGftai teAos htifrElmn rc5 Aoj/gj. tb
fisv yag Saikovv tlvai xbv "Egara SoxeZ [ioi xa- xaXco ? ov x
Inavco?. Ex Eryximachi sententia Pausanias rectissime disseruit de
duplici Erote atque de utriusque dei na- tura , minus recte de erotica
vi locutus est, quae vis latius pa- teat, nec solum in animis
mor- talium, sed etiam ia universa re- rum natura eillcacissima
conspi- cietur. Respicit autem , Stall- ba umius ait, Eryximachus
haud dubie ad nobilissimam illam et inultis, ut videtur, posteris
temporibus probatam sententiam vetferum quomndam philosophorum, qui
statuerunt elementa totius rerum universitatis inter se pugnantia per
concordiam et amicitiam ( tpiXiav ) esse inter se conciliata et in
ordinem redacta, vid. Arist. Metaphys. I. 4. et quos laudant
interpp. ad Aristopli. Avv. v. 695. seqq. zcAo? iniSslvai rc3
Ad- ' y<*>» * EitiSEivcti ex artificum officinis
depromtura est, qni eam reliquum corpus sive hominis sive animalis
arte elaborassent, capite ad postremum elaborato caput imposuisse
dicantur simul atque opus ad finem perduxisse. IJaec formula
iam apud Homerum reperitur II. r, 107. tfjEv6xrj6Ei? ovd* av re xiX
o? /iv$cp imSfoeiS. Adde Piat. Alcib. I. p. l^D. xov - Tccv yap Ooi
arfJthov xcov Siaro?/juarGjy x JX o? inite^r/vat avev i/iov
advvaxov. Cratyl. p. S95. A. xivSvvEvei yap xoi- ovroS xi? tlvai 6
'Ayapkpvcav, olo?, a av dcZeiev avufj 6ia- 7iov£i6$cn xal
jtapTEpEtv, riXo? inniStl? xol? SoZatii di’ a pEtrjv. oxi
< 5 £ ov /iovov &6xlv seqq. Schleiermacherus conver- tit:
dass er aber nicht a I- lein iiber die Seelen der “Menschen w altet
in Be- ziehung auf die schonen, sondern auch auf vieles
Andere and auch in allen andern Dingen Quaeri potest primum,
quid sit id, ad quod, praeter pulcros homines Eros in animis
hominum insitas pertineat. Deinde si Schleiermacherianae conversionis
sensum Eryximachus exprimere voluisset, haud dubium esse potest,
quin dicere debuisset ov /iovov idrlv in\ tat? Tpvxai? xcov
av^peo- Ttcov — ctXXd yioct iv xol? aX~ Xoi? Quoquo modo verba
specte*, distorti quid enuntiationi huic inesse senties, quod
deleto xai post rtoXXa posito optime removeri potest. Verba nimirum
per chiasmum explicanda censeas, nt non solum in animis ho-
minum formosae iuven— tutis, sed etiam aliarum rerum multarum Eros
in aliis rebus habitare dicatur. kag SicXla&KL' on 8s ov (tovov
Ifiriv ini taig cjiv- ya lg tav av&Qconav jrpog rov$ xcdovs, dii-cc
xal tiqos «AAa 3Coi-i.cc xal iv tolg ai.i. 0 tg, rolg re Oci^aGL tui/
ndvrav %d>uv xcd tols iv ry yy tpvofievois, xal, mg fjtog tlntlv, iv
nccGc tols ovGl, xa&toQuxtvaL ycoi 8oxa ix vfjs luTQLxrjs, rijs
ryitxiQag TeyvySt wg (dyas xal &av{ia<St6$ xcd ini ndv 6 fttog
ttLvu xal xaz’ B Posses etiam hac ratione verba emendare:
ort ov [IOVOV ini x aiS ifwxcfis tgjv txvSfjQQitoav xaz 7
tpos xov? JutXuvS' , a XX a xal npo? aXXa noXXa xal iv toiS aXXoiS
x. r. X. Haec olim scripseram. Sed neutra mutandi ratio nunc placet
et omrfSa bene habent, modo Moi post itoX Xa positum non und sed
aach in- terpreteris. / co? Eno? elneiv, vide annot* p. 63-
Schol. ' autem haec verba explicat: gg? maivExai, cbs iv Xoycp
sinetv, addmjue: xovxo dxVM ar ^ £taz Kapa xois na - A aioi? xal cJ
s e in st v EnoS xal eo? inoS einetv xal co? ino? (pavai xal guS’
opavai inoS, Exi dfc xal Sia pia? Xi~ %egoS ixtpcoveixai , olor goS
<pa- vai xal as slneiv. drpial - vei 81 x 6 avxo . ol 8s
<pa(5iv av xi xov co ? <p aiv ex ai xei- C$ai i f avxl xov
ooS iv A oycp e in Eiv . Converterim verba : in den Korpern aller 1
ebenden Wesen und in den Erzeugnissen der Erde, und, ich vage es zu
be - haupten, in alleu Dingen, Adhibentur nimirum verba ilia,
ubi aliquis aliquid dicturus est, quod fidem hominum superare, ipse
sentit, go? ftiyaS xal 6x 6 5. Stallbaumius in his,
in- quit, ~co? significat nam, quip- pe, usu haudquaquom
infrequenti. Male. Praecedenti protasi, cui apodosin Eryximnchus
praemisit, altera apodosis additur, alterius potestatemquae
amplificat et auget. Haec verborum structura ex oratorio genere
dicendi de- promta est. cfr. Apol. Socr. p, 20. C. o t; y ce p 8 rj
nov dov- ye ov8ev xgov a XXgov n e- ptxx ox e pov np ay /xax
ev o- pivov, ixetra xo6avx?j (pqprj te xal Xdyo? yiyovtv , e i
/ir/ xi Enpaxxs? aXXotov rj ol noXXoL Compara cum his verbis
Symp. p. 211. E. xi 8i)xa , iq>7j,oio[iE§a, sl xod yivoixo avxo
x 6 xaXov i8slv eIXi - xptvE?, xa$ a pov , agt- xx ov, aXXa /n)
dvdnXeaov uap - xgov te avSpoDnivGDV xal XP&- p areor xal
dXXi)? noXXijS epXva- pia? $V7]T7] ?, a A A* avxo xo Seiov xaXov
Svvaixo pov oei 81? xaxt8 Etv, Adde Cicer. Orat, pro Rose.
Amer, e. V, §. 14. Atque ut facilius intelligere possitis, ludie#*,
ca, quae facta sunt, indigniora esse, quam haec sunt, quae dicimus, vobis
exponemus, quo facilius et huius ho- minis innocentissimi mi-
serias et illorum audaciam cognoscere possitis et rei publicae
calamita- av^gajuva xal xara &na jigdyfiaza. ccq^oucu Se airo
rijg Icczgixfjg ktyuv, iva xal ngta^eva(iev zr/v zt%vi]v. 'H yag (pvGig
rcov Oafirczav zbv Sutkovv "Egena zovzov ex,ei. ro yag vyiig tov
tidfiazog xal ro vo- Covv buo7.oyoviii.vag ezegbv re xal avvftoiov eozi.
ro Se dvopoiov avofiolmv izci&vfiei xal ega. akkog fiev ovv o
eztl za vyieiva egag, akkog 6 e b tjtl ra vo- OibSei. eCzi Si ) , dgneg
agzi JIavOaviag ekeys zoig tem. Huic loquendi generi non
adnumeranda sunt verba Alcib. II* p. 138. B. , quae sunt, qui
corrupta censeant ; sed ut clarius videas, corruptelae indicia ipsis nulla
inesse, hoc modo disponenda sunt : ooSKEp TOV OiSlnovv avzl- xa
(padiv ev&ad$ai xoAxgj 8ie-> A sdSai rd narpifia rovS vleiS’
l£,6v OVTCk) TC OV TZCtpOYTGDV aVTGJ xaxoov anozpomjv riva tv£,a~
ti$cu, crepa npoS roiS vitap * Xov6i xaxypdzo. xal ini nav
o5£o?. Ne forte ad SavpadxoS supplendum censeas idriv et scribendum
xal cjS ini nav , tria dei epitlieta sunt: magnus,
admirabilis, late potens. Dicitur cutem ini nav — xeivet pro ini
nav teIvov — idriv vid. annot. p. 87. Sensus est totius
enuntia- tionis: Dass er aber uicht blosden See1en der Menschen in
Beziehung auf das Schonc, sonderu auch i u Beziehung auf
vules indere auch den anaeren Dingen einwohnt, sowohl den
Leibern der gesamm- ten Thierwelt ais den Erderzeugniss e n and,
ich wage es z u sagen, a 11 en nur vorhandenen Dingen, glaube
ich aus der Medi- cin, meiner angestamm- ten Kunst, ersehen
zu ha- ben, dass ^ros s nnd wunderbarund ei n flus s reich auf
alles der Gott ist, so in mgnschlichen, so in gottlichen Ange1eg en
h eiten. Ut n(#tro loco ab hominibus ad animalia, ab anima- libus ad
mineralia transitur, haec tria autem verbis comprehendun- tur :
ndvra z d ovra , eodem modo in Riaedon. p. 70. D. le- gitur :
prj toivvv xar avSpGo- ncov dxonei povov rovro , aWa xal nara Zwgdv
navrojv xal <pv - tgov xal BtvWiffidrjv. odanep ix& yivediv,
nept navtcov idea- fiev , ap ovzojdl yiyvetat ndvra.
iva xal n p ed fiev gdjjlev . Explicat Schol. ad h. 1. npe—
dfiEvcopev npozipeopev , peya- XvYGOpEV. npEdfieveiv riva est
aliquem ut senem venerari, ali- cui ut seni primum locum attri-
buere. Non iniuria Phaedrus dixit Symp. p. 178. B. zo yap iv rols
npedfivrarov slvai — [ov] rifiiov ; Eryximachus autem di- cit: ut
simul primi loci hono- rem nostrae arti attribuamus. Kai enim ita
explicandum est, ut proprie verba audire dicantur: iva xal A
eycopsv nepl xovzcdv xal npEdfie.voDfj.Ev x. z. A. (i\v clyadoig zcdov
xaQl&Gftai rtdv kv&qcojt av, roig c di axolaOtoig alOxgov, ovra
xal Iv avroig roig GcS- ftadi roig fiiv dyadoig exkGtov tov Ga fiarog xai
vym- voig xcdov yaol^iGxTui xai dii, xai rovro iGnv a fivo/ta r 6
iatQixov, rois di xaxoig xai voGadiGiv alGxQov r e xai dii dxaQiGrtiv, it
iiii.Xu ng nxvixog tivai. tori yctQ latQixtj , tag Iv xiipaXaia ilmiv, ixiGr^i]
rav rov Otoiiurog igamxav nQog xXtjGfiovTjv xai xivuOiv,
Itepor re xal avopotov. Rectissime annotatum est ab Astio et
Stallbaumio, Thierschium fru- stra scribendum coniecisse PrzpoY ti
xal avopoiov. Nimirum Zxzpov h. 1, non alind sed diversum est, quae
verbi signi' ficatio non rara apud Platonem, cfr. Alcib. I. p. 11
4. B. xorzpoy 81 ravrd i6ri 8lxaia rz xal <Svp<pkpovra , y
erzpa. Adde Piat. Protag. p. 833. A. note- pov — Xvdcopev rcJ v
Xoycoy; ro fy M juoror Ivavtiov zlvai, y ixetvov , iv cp iXkytro at
ep ov etvai daxppotivvyC do<pia — : xal irpoS rep trzpov
zlvai xal avopoia x. r. X. xaXov x a pineti Sai tgoy
txvS pant oo y. Verba rdov ay - SpconcoY seiuncta snnt ab iis
rerbis, e quibus pendet rolS p\v ayaSoiS, ut pondere augerentur.
Huius exemplum structurae verba aunt p. 178. C. o ydp XPV av~
$pG07toiS yytZ6$ai nayroS rov piov rolS pkXXovdi xaXcuS pia$-
<5e<5$ai x.r.X. Urgendum autem prounntiando est tgjy
dySpeoTteoY ideo , quod, cum Pausanias in hominnm tantummodo
animis dixisset Erotem versari, Eryxixnachus contra etiam in corpo-
ribus habitare deum narret, indicandum erat atque demonstrandum auditori,
quibus modis ab illius oratione medici oratio ,
diflerret. xal rovro Idrtv gj uvo- pa ro larptxdv h. c.
und darin besteht das Wesen dessen, was wir das Medicinischo
nennen. Prorsus eodem modo p. 185. B ovrco nccynoS yz xa- Xoy
apztyS y Zyejicc xapiZe- 6$ at. Ovr 6 S itirtY 6 fijs OvpctvictS
SzoxPEpaoS xal Ovpd - YtoS X . T. A.’ Ad ea, quae insequuntur, apte
laudatur ub interpp. Hippocr. De morbo sacro sub Cu. Xpy — py
avZziy r d vov6y- para , aXXa <5 iczv8ziy rpvxztv ,
7rpoS<pzpovtaS ry yovCco to' ito- Xepicoraroy kxatfry, pt) r 6
epi- Xoy xal 6vvySZS * vn 6 ptv ydp T7/S' CvYijSEiaS SdXXzi xal
aij&z- , rai f vito 81 rov noXzplov <p$l- vzi xal apavpovrai
. %6rt ydp larpixy. Hippocr. de flatibus : r d IvavricL
rc oy irarrloav itiriy Irjpara. larpixy ydp i<Sn xpoCSeCif
xal d(pa{pz(itS‘ dg>aipzOiS plv rooY v 7f zppaXX oYroyy ,
7tpo6$f6iZ dlroor iXXzin ovrco v' o Ss xdX- Xidra rovro noizcov
apitiroS lyrpoS. Articulum ne desideres, omittitur, ubi per se
positum spectatur nomen, cfr. Piat. Lach. p. 191. c. 18. rovro r
oiyvv alriov iXeyoY , das also 9 130
riAAT&NOZ xui 6 Siayiyvmoxav iv zovzoig zov xakov re xal
D aioxQov " Egaza , ovzog lottv 6 lazgixdzazog' xai 6 jit- rajidlkuv
noicdv, dgze dvri zov tzigov "Egeor og zov tre- gov xzrjOtta&cu,
xal ot<j [irj bveOuv "Egcog , dii <5’ lyyt- viafrcu, IxiOzo^itvog
i/XTeoiijOai xai ivovra ifcksiv, aya- meinte icli mit dem Worte
altiov. Alcib. I. p. 133. c. 57* o 87 } xal xo pijv xaXovjtev :
Was wir auch mit dem Worte xop7j bezeichnen ; Symp. p. 196*
C* civai ydp opoXoyEitai 6a>- <pp 0 6VY7J tO XpOLTElY
IjdoVGJY xal iirt^vjiuav , dcun unter der Be/.eichnnng:
6coq>po6v V7j wird allgemein yerstaaden Itaque hoc Eryximachus
dicit: Es ist namlich, was wir * iatpi - X 7/ » neunen, der
Hauptsache n a c h cet* xal o diaytyvcSdxcov iv tovtoif.
Difficillimam esse atque gravissimam morborum e symptomatis petitam
cognitionem, quam diagnosin medici vocant, iutelligunt etiam ii,
qui artis medicae imperiti sunt* xal 6 yi Et a ft
aXXeiv not djv. sc. td i porrixa tcov (jayiaTCJV j hinc post cJsre
sup- plendum est td tioopata. Caven- dum est enim, ne quis tov
£T£- pov subiectum esse censeat enuntiationis» Quae sequuntur
verba a xai incipientia, praecedentium verborum explicationem
eflicinut. Sensus est : Wer die Nei- g u « gen der Kdrper so
umaodert, dass sie an- statt der einen Neigung die andere erlangen
d. h. wer es verateht, Korpern eine Neigung einzupflan- zen,
die ihnen nicht ein- wolint, aber ihnen c i n w o hnen muss, und die
einwohnende, die nicht einwohnen darf, heraus zu trei-
ben, iitidtapEvoS i/iTtoiif - 6ai xal ivovta IB,eXeiy. >
Quod de duplici Erote hic dicit Eryximachus, Socrates de morbo
profert in Piat, de rep. I. p. 333* E. ap * ovv xal vodov o6tiS
8ei- yoS <pvXatia65ai xal ptj Xa~ $etv , ovtoS deivotatoS
xal iyutoirj6ai , quem locum inter- pretes propter xal jutj
XaSeiv verba vario modo sollicitarunt. AaSeiv, quae vulgata lectio
est, rectissime e duorum codd. auctoritate in TtaSitv mutaverunt.
Non est autem assentiendum Stallbau- mio xai ante pnj TtaSetv
delenti. Nodov <pvXd%a6$ai positum habes propter antecedentia :
ap * ovx o natabat SeivotaroZ iv pdxy ritE nvxtixy tltE tivl
xal dXXy , ovtoS xai <pvXa- B,aOSai , quae si non praecederent, pro
<pvXd£,a6$ai Socrates alio verbo usus esset, quod cum YOtioS
nomine melius consociaretur, Veritus autem, ne quis yotiov tpvXdgatiSai
non satis iutelligeret, accuratiorem explica- tionem verborum
statifei addidit, quae in verbis xal yirj TCo&EtY continetur.
Kai igitur explica- tivum est, atque hoc est, id est, significat.
a y aS 6 Z dr 8 tj p tov py 6 i. Ad 8 yfiiovpyoS Stallbaumius i
.e. ttog 'Sv rft] drjiaovQyos. SsT yag Si/ rn SjftuSut mna iv tcj
Softari fpD.a olov t ilvcn noteiv xal Igiiv akfo)- >.av. ?< ito
lybiOta tcc Ivavxudtara' 4 'vzqov itio fio), zixgdv ykvxtl,
$>]quv vyQtjj zavra rcc roiccvra. roinoig • ime uj9elg "Egma
iyzoiijeai xal oydvoiav d TjfikcQog E inquit, iarpof. Sed /admodum
haec verba languerent, si prae- cedente superlativo sequeretur
dyaSoS larpof. Eryximachus ab artis medicae theoria ad pra- xin
transit ita, ut, cum larpt- xuraror appellasset eum , qui malum et
bonum Erotem in cor- poribus dignoscere posset, aya - J3oV
drjpiovpyor practicum medicum vocet, qui medicina adhibita malum
Erotem e corpore removere, bonum in corpus immittere possit.
<pi\a olovr elvai not- at v xal i par aWijX&v .
Sublatum discrimen vides in Eryxi- machi oratione, quod intef (piXt~ir
t <piMa f q>i\o$ et Spei S*, ipdr ex- stare supra annotavimus
p.69 ,quibuscumcf.annot p.lS2. Docemur autem hoc exemplo, qui Hat, ut
vocabulorum significationes vergente aetate saepius immutatae sint.
Verba nimirum quasi alSaXa sunt cogitaudi rationis, quae ratio ubi
mutatur, corrumpi necesse est atque perverti verborum significationes.
narra rar otavr a. Wol- fiu* asyndeto offensus xai ante narra
ponendum coniecit. Possumus nos quidem in eiusmodi dictionibus copula non
carere, qua propter Schleiermachenis ia conversione und a lies
der- gleichen exhibuit. Verum non solum Graeci sed etiam
Romaui copulam omisere, quippe efficatius eo indicantes,
verba narra ra rotavra eiusdem potestatis et iuris esse, atque
praecedentia, quae dOvrSercjS enu- merantur, exempla, cfr. Gorg,
503* E. olor tl fiovhet idatr rovS ZwypaqjovZf rovS oixodo - povS f
rods* ravnrjyovS , rov£ dXXovS ndrraS SrjpiovpyovS or- tiva fiovXai
avrdUr. Demosth. Orat, pro corona c. 74. , quem locum
Stallbaumianae industriae debeo: para ravra dvdrdvroov olf ?}r
impeXlS iph xax&S notetv , xal ypacpds , tvSvva?, tlsayytXlaS ,
narra rotavra inayovrt&r x. r. A.Verba mxpur yXvxti a sciolo
quodam addita censent, praesertim quum in nostri loci repetitione
non reperiantur p. 188. A., Astiua Stallbaumius , Riickertus.
Atque Riickertus quidem, quatuor haec , inquit, frigidum, calidum ,
siccum et humidum t saepius in corpore esse diversasque eius
mutationes procreare dicuntur : at ntxpoV et y Xvxv in corpore
huntano quid sibi Velint , non intell igitur. Accedit , quod injra
p, 188. A. ipse E ryx irn achus repetens huius loci dicta caetera enumerat
, haec omittit . Cavendum est, ne quia his assentiatur. Nimirum p.
188. A., ubi nixpor yXvxal verba non reponuntur , ne poterant
quidem apte poni, quoniam anui muta- tionibus, de quibus illic
sermo est, neque cum acerbo neque cum dulci qnicqunm
commercii XQoyovos 'Aoxkijjuoe t <Zg <pa6tv oTSe o i
xoiijtcu xal iyu mi&ouat , 0vvt<Sti]6E rr/v ijfUztQav
ze%vt)v. est. Nostro contra loco verba i['t'Xf)6v Seppry, itmpov
yXvxtt, Bypov vypcp, Ttavxa rd xoiavxa nou corporis conditioni
describendae, sed explicando inserviunt praecedente verbo xa
ivavxiao- xctxa. Sensus est totius enun- tiationis ! Er muss
namlich das Feindlichste ira K d r- per sich befreunden las-
se n u n d zu gegenseitiger Neigung umstimmeu kdn- nen. I c h
verstehe ab er «n ter dem Worte iv av - xt cjxaxa (ride anno't. p.
129.) dic reinen Gegensiitze: kalt und warm, bitter nud suss,
trockan und feucht, und alles dergleichen* Ceterum ne quis forte
putet itavxa xa xoiavxa verba rectius poni , ubi duo exempla
aliata sint, quam ubi tria posita repe- nantur: legitur in Piat*
Gorg., quem locum Heiudorfius laudat, p. 517. D. ixitopi&w, iar
plv xeivy xa doipata yjpcov, dixia — idv di fnyco, Ipaxia ,
dxpGo- paxa , vxoStjpaxa , aXXa , gjv epxsxai CoSpaxa eis
imSvpiav. Dubito autem, num reperiatur locus, in quo duobus
tantum exemplis laudatis zdvxa xa xoiavxa, dXXa t simileve sit
po- situm* zovxoiS Itci dxtjS e/f seqq. xovroiS ad tu
ivavxtcdxaxa re- ferendum est, non ad singula xoov iyavxiooxdxcDV
exempla , quae non nisi ad explicandam vocem xa ivavxuoTaxa
apposita sunt. E p coxa i pno irj d ai xal 6 pov oiav . Supra iam
anno- tatum est ad verba cptXa olov x iivaixal ipdv
dWr/Xcjv, signi» beatum verborum (ptXelv et €pav t <piXia et £poj£,
similium, in Ery- ximachi oratione prorsus mutari, "EpeoS
igitur nostro loco nihil alind siguificat , qn <m rerum sibi
repugnantium concordiam. Huius nominis vim ipse Eryximachus additis
xal 6 povoiav verbis declarat, ubi xai rursus explicativum est:
Liebe d. h. Einklang. Si quaeris autem, cur amandi verbis •>
nominibusque Eryximachus uta- tur, memineris velim, laudandi Erotis
cQUssa orationem ab Ery- ximacho haberi, atqna eundem statim ab
initio orationis suae ita censuisse, ut etiam artes ab Erote regi
atque per cum esse contenderet, cfr. infra p. 187* C. xi]v 81
opoXoyiav nadi xov - zoiS, GjS7tEp ix£i rj ieexpim }, lv- zav$a j/
povdix? } IvxiSrjdiv, *EpGDxa xal 6 povoiav aXXijXoav
ipxon'/dada. o?8e ol TtoiTjtai dicitur propterea, quod
adfuerunt Agatho et Aristophanes : wie die Dic h- terzunft da
behauptet» Testantur autem poetae, Aescula- pium medicorum npoyovov
esse: artem medicam euudem constituisse , ut qui res in corpore
contrarias sibi conciliant, non testantur. Igitur minus apte verba
Schleiermacherus convertit : Dass diesen Liebe und Wolwollca unser
A h n - herr Asclepios einzuflos- sen verstand, dadurch hat
er, wie die Dichter hier sageu und ich es glaube, unser e Lunst
gegriindet. ”H te ovv laxQMTj, <og itEQ liya, ituOa dut TOV
9eov tovtov 'xvfiegvutai , agavrag 6'e xai yvfxvaOttxlj 7f' t s ov
v lar pixr} , o)S - 71 £ p Xiy cd seqq. Si scriptam exstaret rj x e
ovv latpvkr}, cofnep Xiyoa, nuda. dia xov $eov tov- tov xvfiepvaxai
xai yvpva- titiXT] xai yeoDpyia, nihil esset, quod lectorem olleuderet.
Nam et medica ars, et gymn.<stice di- cerentur atque agricultura
dei ope gubernari. Accedentibus verbis coSccvxcdS di, manente Te
parti- cula , dicendi genus eilicitur, quod certe minus usitatum
est. Non nescimus quidem, xe — di sibi respondere saepeuumero,
sed tum scriptum exspectamus : i/ xe ovv iaxpixi] .... xvpepvaxai
, yvptatixixi) xai yeoipyia GjSavTGoS. Huc accedit, quod post
xi Graeci scriptores di «on admittunt nisi in rei, quae prae- cedentem
gravitate superat, com- memoratione, ut Lutiue conver- tendum sit:
et vero, et vero etiam. Ea gravitas nostri loci verbis convenire
frustra docet Stallbaumius ad Piat, de rep. II, p. 367. C. Cave
tamen, quic- quam mutarum censeas. Ery- ximachus in^Hae structurae
obli- tus , quasi dixissset ?/ /ikv ovv principio enuntiationis,
coSaiixcoS di dixit. Vide de piv ovv — di voculis annot, p. 23.
Alia ratio verborum est Piat, de rep. III. p. 494. C. iv xe xy
xmv &K& v x oirjdei itoXAaxov de xai a\Ao$i, ubi plus
ponderis in altera] enuntiati parte est, quam in altera , ut ti * —
di apprime respondeat Latinorum cum — tum. Adde Piat, de rep. VI.
p. 489. C. ix di xoivvv tovxqov xai iv xovxoiS ov fiadiov
evdo- mpelv — TtoXv dfc peyidxy xai Idxvpoxdxtf dtafioXrf
yiyvexat xy tpi\o6ocpioc x. t, A. wSitep A iy<a.
Praesens tempus A iyeiv verbi de senten- tia loquentis valet ,
praeteritum ad praecedentia eius verba le- ctorem revocat cfr.
Apol. Socr. p. 17. B. ovxoi piv ovv, cofnep iyco Ai^or^ut mihi
videtur) y xi y oidlv aXySl* elpi]xa6iv. Adde Symp, p. 221. D. ei ^
prf apa oh iy oj A iyoo diteixa^oi TiS avxpv . yv
pvatix ix?} xai yecop - yia . Articulum haud raro omitti in artium
nominibus, Schaeferus, Ileindorfius, alii do- cuerunt. Nostro
quidem loco eum omitti eo magis etiam mirum, quod antecedit fj TE
ovv iaxpixi] . Si quid video, non piomiscue veteres artium
nominibus aut addiderunt articulum aut dem- serunt. Addidisse
videntur, ubi de re sermo est, quae omnibus nota est, vel qbae
definitione prae- missa nunc innotuit. Demseruut articulum , ubi de
re nondum explicata, aut in universum de aliqua re dixerunt. Nostro
loco artis medicae definitionem Ery- ximachus dederat in
superioribus, ut de huius artis natura certio- res facti auditores
intelligerent, quomodo per Erotem ars medica dicatur gubernari.
Hinc iaxpixi ] verbum articulo insignitum est utpote definitum
atque notura, non insignitae sunt yvpvadtixif et yecopyia , quotam
uon ex- plicatae sunt atque accuratius de-- finitae: Die Arzncikunst
nua wird mei ner Ansiclit nacli gunz dur ch diesen Gott 187
xul yeagyiu. fiovGix!/ de xal navxi xurciSijAog ra xcd Gfuxoov oJtqogtypvti
zov vovv, ori xazct zavza lyei zov- tois, ogneQ iGcog xal 'IlguxXei zog
(iovXerca Xtyiiv, g f 1 e i t e t , ani gleiche Wcise auch
das, vas Gy- mnastike und Georgia g e- n u n n t wird. Ceteram
Syden- liainium audi laudatum a WolGo; Per E u d z w e c k der
Arz- lieikuust i s t Gesundheit, und der GymnastikStarke des
Korpers. Ab er in deu Mitteln, lvodurch b e i d e K u n s t e ihren
Ziveck zu erreiclien suchen, indem sie der g u t e u
korperli- cheu Anlage uachgeben, und der schlechten e n t -
gegen liandeln und sie verbessern, sind sie ei nan- de i- ganz
aualog. So hat auch die Eigenschaft des Bodens Analogie mit
dem Tempcrament des Kdr- pers und die vershiede*? lien
Gattungen von D ii n - gung mit deu Nahrungi- und Anzueimittelu*
Eia guter Boden gewinnt durch eine homogene B e - handlung,
ein schjechter wird durch eine entgegenr gcsetzto
Bchandluugsart bosser, und iindert se i ne Icatur. Was iibrigens
die M etaphcr von der L i e b e lietfifit, so brauclit mao
diese in d e r Land wirth-r" scliaft auch h e u t zu Tage*
Auch wir sagenreinBaum, einePflanze liebtdiesen, - 1 i e b t j e n
Boden. naxa tavxa £xet xov- XoiS h. e, arti medicae et
iis, (|uae gymnastice et georgia ap- pellantur. Pe xaxpc
praepositionis significatu vide annot. p. 41. Paullo infra eodem modo p.
187. E. xal iv pov6ix\ \j 6t) xal iv iaxpixy Xal iv xoiS p:AA
oiS itd6i sc. artium nominibus sive terrestrium sive
divinarum. cjSirep iticoS xal 'Hpa~ x\f ix o S. Heraclitus
Ephesius Ut morum asperitate, ita orationis dura quadam obscuritate
insignis, Schol. ad Piat, de rep. VI. habet 'HpdxXeiroS , BaSiurvoS,
9 Ecpe- OioSy pef'QtA.p<ppGDV yeyovwS xal v7tepo7txrjS Ttctp
oyxiyovy. Orationis obscuritas cum ex brevi- tate quadam dicendi, tum e
ne- glecta singularum orationis partium iunctura orta est, ut Ari-
stoteles narrat Rhet. III. 6. Videtur ea ipsa de caussa Heracliti oratio
cum maris fluctuatione comparata esse, qnae cum innu- merabiles
undas exhibeat, ut sen- tentiolas illa, neqoe finem neque initium
undarum discerni pati- tur. Lectorem igitur Heracliti, ne mole
seutentianyn quasi fluctu undarum immergatur ( fl? xd p?}
(tnojtviyfjvai iv avfcS), djjXiov XoXvpfit/TTfv esse debere
Socrates censuit, Ut quqsi brachiis validis, fi. e. interpunctione
posita, con- tinuum tenorem discerneret ac disiuugeret verborum,
jJtjAioi XoXvpfirjxai celeberrimi erant plurimumque natando
pollebant, vide Wachsmuths Alterthumsk. II. 1. p, 404. , qui
laudat piog. Laert. %y 22. 9, 11, Ipterpun- ctionem omissam, nop
verba ipsa obscuritatem illam effecisse , ut clarius appareat,
fragmeptum lau- dabo Heracliti, quod in dissert. txel tois ys
QTrj/iuatv ov xaAw? Atyfi. ro Sv y«P, qn]al, StawEQo^ov avrb «fap
tvficpiQSO&ai, &&*<) ««f/ V iav roiov re x«l fi»» S'e
™AA>7 aAoyt'« «r de Samo -Thraces nnminibns ex- plicare
studnit Schellingios: iV to dorpov povvov MyedSai ovx tiitet xal
i&fAtt Z)/ro? ovopa. ro i \y yap, <pi]di,
Statpe- p&pevov seqq. Caute distinguendum est, quid Heraclitus
o CxuzilvoS his verbis exprimere voluerit, et quomodo Kryximachus
eius verba explicaverit. Medicus nimirum de musica loquens verba
illa laudat ita, ut non nisi de re musica dicta intelligeret, i. q.
ex additamento perspicitur, quo Siatpcpd piva explicat p. 187.
B. rov o Sio s xal ftapioS atque e subiecti mutatione. Ap-
poviav nimirum reo ivi Eryxi- machus substituit. Heracliti autem
voluntas haec videtur esse: Das Eins ist in sich selbst entgcgengesetzt
Eins , wie die Eiuheit des Bogens und der Lyra h. e. das Eins ist
nicht absolut Eins, sondern momeutan zusamraenge- seut aus
Gegensatzeu, wie die Eine Kraft des Bogens (Schuss) momentane
Verschmelzung ist xwreier Gegensiitze, oder der Eine Klang (Accord)
der Lyra momentane Verschmelzung mehrerer Uissouanzen. Non recte
autem, ut videtur, 'interpretes to fV totam rerum univer- sitatem
significare censucruut, neque recte Simplicii testimonio ntuutur ad
Aristot. Pbys. p. 11» A. iveSeixwxo Si (sc. HpaxXti- roS') ti}v iv
ty ytvidu ivap- fioviov piSiv tuiv ivavuurv, quae senteutia ex
enuntiato illo derivata est, atque eidem, tan- quam in basi,
innititor. Proba- tur hoc Plutarchi testimonio Do animi procreat,
p. 1026. ^B. 'IIpdxteiToS SixaUvxponov ap- povhjv xodpov, oxgdS xep
Av- pijS xal ToSov. Erostra autem in dicto Heracliteo aliquid
mu- tandum censuerunt Astius , Ba- stius, alii. Ad Hcracliteae
dictio- nis exemplum supra laudatum ut revertamur, videtur
Schellingio interpunctio ponenda esse post ovxiSiXei; nobis haec
verborum dispositio placet: ir 10 dotpov povvov AiyedSai ovx ISitei
xal l$i\n ZtjyoS ovopa. Absolut Eins ist nur das W e i s e ,
Absoluta unitas nostrae rationi repugnat, eam repugnantiam ita
expressit Heraclitus, ut diceret: es will nicht und will Eins
genannt sein der Name des Zeus. Audi Goe- thii nobilissima verba,
quae si- milem rationis repugnantiam fe- licissime describunt
- AVer darf ihn nennen? Und wer bekenncn: Ich
glaub’ ihn? Wer empfinden Und sich unterwindcn
Zu sagen; ich glaub’ ihn rycliU. yiyovcv V7t d TrjS pOV-
dtxijS tixrV*- Vulgo addi- tur V dppovia, quod addita- mentum per
se spectatum non_ habet, quo offendat. Saepius enim subiectum e
praecedentibus repetitur, non tam augendae gra- vitatis caussa,
quam perspicuita- tis. Sed non agnoscunt nostro loco XXI. codd. 7/
dppovia verba, fioviav ipdvca SiaiptQfGftai jJ ix dtatptgofilvav $n
tlvcu. aX£ 1'aag toSe ipovksto Xiyuv , on ix diacpt- B gofiivav xgotegov,
rov 6 |eog xal ftagtog , 1'xuru vOteqov onoXoyrjedvrcov yiyovev vito zijg
(lovaixrj g xi- %vrfi, ov yag 8g xov Ix Siaq>sgo[iEvav ye izi tov oj-iog
xal fiagiog agfiovla av ity. rj yag agfiovla evfupavla lari, Cvfupuvla ds
ofioXoyla zig' f>(ioXoyiav ds Ix Sux,- <pego[isvav , sag av
Siacpigavzai, advvarov tlvai' dta- (ptgoiitvov ds av xal firj ofioXoyovv
advvaxov uQuoOai. igitnr cnm Bekkero, Stallbaamio, Rukkerto delenda
curavimus. De verbis insequentibus ov yap 8tf nov vide annot. p, 85
et 98« rj yap ap povia* Bene Schleiermacherus in
conversione: Denn Harmonie ist Zu- sammenstimmuug, Zusam-
mcnstimmang aber Ein- tracht; Eintracht aber kann unter entzweitem,
solange es entzweit ist, nnmoglich s e i n ; und das entzweitenicht
e i n t r a c h- tige kann wieder unmog- lich
ausammeiutimmen, dZfnep ye xal 6 fivSpof* 8ensus est verborum
: quemad- modum, ut hoc unum exem- plum commemorem, rythmns ,
. . Indicat igitur yk particula, plura exempla afferri potuisse,
quibus res probari posset, unum sufficere, vid. annot, p, 88.
8ievrjvey pkv wy xtpoxe- pov. Ante 8 levrfveypkvoov omnes \
fere codices ix praepositionem habent, quam cum tacide omisis- sent
interpretes, Riickertus solus exstitit, qui in verborum ordinem
revocaret. Sed dubito, num ali- quo modo excusari possit. Aut
repugnandum est codicum aucto- ritati, atque ix e verborum or-
$ \ a dine tanquam inutile additamen- tum
expellendum, aut scriben- dum est ojsxep ye xal 6 /5uS- poS 6 ix
tov rorato?? xal fipa* 8 ioS, ix 8 iEV 7 ]ytypkvojv itpoxe- pov ,
vtixepov 61 6po\oyrj0dv toov ykyovev. In sequentibus codd. non
pauci habent "Epasta xal opovoiav aAA^Aozf , quae lectio unde
orta sit, haud diffi- cile est ad intelligendum. Ni- mirum scribae
seducti sunt vi- cino ipnoieiv verbo, ut dativum pfo genitivo
exhiberent, quem nunc novem tantummodo codd* exhibent. tyAozf
autem, ut et Riickertus vidit, non satis commode explicari potest;
aut igitur «AAr/Aiwv scribendum est, quod in textum recepimus
(de ipnoieiv vid, annot, p. 102.) aut exhibendum avxoiS y
cuius vocis ne unum quidem in codi- cibus vestigium apparet.
xal iv pkv ye ctvty ty 6v6x a 6 et x, r. A, Stallbau- mius ad
h. 1. annotat: Jn ipsi* rationibus musicis , h, a. in har- monia et
rhythmo t nullo negotio ait cognosci et animadverti posse X a i p
a) x ix d , h. e, quae sint consona et congruentia : simplices enim
illas esse et quae non pa- tiantur discrepantiam aut diver- t s
itate m ullam i sed in usu et ex- r —a' /
&gitzg ys xal o $v&[wg ex zov ta% zog xal (fgadzos
dievtjVCyfiBvoiv itgoxzgov, v6zsg ov 5 e of loloyrjOdvzav yt- c yovs.
rrjv SI ofiokoylav ituOi zovzoig, agxf g IxeI fj latQLxrj , lvzav%a y
(lovtSixrj EvrlftrjGLv, "Egazu xal 6fto- voiav akkrjkav
l(i]tou]Oa<Sa' xal lazw av fiovtSixt] nzgl agfioviav xal gv&jj-bv
Igertixcav Imazyfirj. xal Iv fitv ys avxy rjj tivOzadEt. agfiovias te xal
gv&fiov ovdev Xakenov ra iganixa Siayiyvbi6xuv , ov Se 6 SiTtXovg
'Egag ivzccv&u ncog ttinv’ ak£ inziSuv Sky itgog z oi>s
dv&gw- ercitatione musices -plurimum in - ter esse , quo modo
illis utaris , atque hic cerni vim duplicis il- lius Amoris ,
coelestis et vulgi- vagi* Mira est sententia , fateor : sed non
sine caussa Eryximacho tributa* Ineptit enim nunc acer- rimus iste
Heracliti cavillator adeo , ut propter inanem illam sophistarum
imitationem misere vapulet . Perperam igitur Schiitzius haec : ovSh 6
$iit\ov S *E p oo S ivi av$ a irtuf idtiv delenda iudicavit.
Isimirum non intellexit vir acutissimus homi- nis ineptias. Non
rectius Plato- nis verba Schleicrmacherus inter- pretatas est io
eonvers. p. 408. Und in dem Aufstellen des Wol- lautes und des
Zeitmaasses selbst ist es wol nicht schwer, die Liebesregungen zu
erkennen, noch findet sich hierin jener zwcifache Eros. Hoc si
dixisset Eryximachus, merito vituperaretur» at vituperandus
est Riickertus ad h. 1, annotans: Ego nescio, quo hic stupore
tenear, cui, ut ineptias videam, plane non contingat. Nihil mutaudum
est, neque quicquam e verborum ordine expellendum, sed rectiore
explicatione opus est enuntiati, quam a nemine hucusqde repertam esse
miror. Verba nimirum ovSh o 8in\ovs"Epoo$ iviccvSci
yrooS 1 idtiv elliptice posita 'sunt, atque supplendum e
praecedenti- bus est £tfA£7roV. Mens Eryxi- machi haec est: In
derblos schematischen Aufstel1ung der Harmonie und des Rhythmus ist
es nicht schwer, die erotischen Elcmente zu erkennen, noch
macht der zwiefache Eros 'hier irgend Beschwerden. Quae sequuntur, optime
cum hac verborum explicatione conveniunt. a\X' iiteidav 6iy
itpoS rotis 1 ctv$ ptortovS x. r. X. Schleiermacherus exhibet in
conversione: Allein wenn man vor den Menschen Wollaut und Zeitmaass
in Anwendung brin- gen soli; quae si mens fuisset Eryximachi,
scripsisset haud dubie iv dvSpooitoiS. Ficinus non sa- tis
explicate, sed Schleiermachero rectius, ut videtur, verba inter-
pretatur: sed tunc demum, cum ad alios rhythmo et harmonia est utendum.
Nobis Eryximachus de rhythmi' atque harmoniae usu eo loqui videtur,
qui hominum utilitati inserviat. Rectissime Matth. Gramm. plen. J.
591- p. 1180. seqq, ita de ifpoS praepo- sitionis potestate
disputat, ut D jrovg xara-/Q^<S^ca Qv&fiai te xal ccq/iovm tj
noiovvtu, o &rj fuloTtouav xcdovtiiv, rj %qc!>hsvov 6q&(5$
roig 7ie- jro»;fi£votg ( uiketii re xal fierpoig, 3 bi) ncudeia
Ixlq&rj, Ivrav&cc dt] xal %oAenhv xal dyct&ov SrjfuovQyov
dei ncihv yuQ ijxei 6 aviog loyog, o« rofg n'tv xodfiioig plerumque
dxoftEiv verbi notio- nem loquentia animo obversari diceret. Possis
igitnr nostro loco 7 t poS TovS avSpodirovS Graece explicare: itpoS
ti/V xgjv av- Spamwv utpiXeiav dxoitovvtfc. o 81 }
peXoit oit a v x a - Xov 6 iv . His verbis exemplo usas est Mattii.
Grarom. plcn. §. 475. C. p, 891», quo probaret, pronomina relativa
iu explicativis enuntiatis haud raro ad praece- dentium nominum
genus confor- mari. Interdum ad sequentis nominis genus effingi pronomen,
notissimum est. Utroque dicendi genere, quorum alterum accuratius, alteram
elegantius est, Latini quoque usi sunt Vide sis Kriiger, de Attractione
Lat. Liug. $. 56. p. 129. o Si) TtaiSeia cfr. Piat, de
rep. If. p. 376. E. c. XVII. TiS ovv ?} naiStla ; T/ x a Xt7t6v
evpeiv piXtico ryS vito tov noXXov xpovov Evpij- pEvrjS; i.6tt Se
7tov 7 } p\v ini yv/tvcttitix?/, ij 8 ini vxf/ povdVHjj. Adde de
7tai- StiaS notione verba Waclismuthii in libro; Hellenische
Alterthuras- kunde Th. II. Abth, II. p. 4. Recte ad h. 1. Riickcrtos,
Omnis, inquit , institutio liberalis apud Graecos duas habebat
partes, y v- /iv adnxijv et povdixijv, quarum illa ad corpus
pertine- bat, haec ad animi culturam , at- que in poetarum maxime
carmi- nibus legendis ediscendisque versabatur, addita sonorum
modorumque arte . Ceterum ne offen- das in temporis mutatione, cum
supra o 81 } xaXovgev , nostro loco o 81 } ixXy&rj dicatur:
illud est: vias man nennt; hoc signi- ficat: was man gewohnlich
nennt s, Mas man zu nenuen pflegt. ivT otv 5 a 87 } xotl
£aA£- 7 t o y x. r. A. se. ta ipootixa 8 iayiyvoS 6 xeiv. Scriptum
exspectabam equidem ivxavSa 81 } xat goAaroV, ut ad verba respiceretur
ou<$£ o SiicXovS EpoiS ivravSa ncoS itirtv. Nam ro
SiayiyvGjdxEiv theoriae, quam vocant, ut medicae (vid. p. 186. D.
init,} ita poeticae artis cou- venit. Nostro autem loco non de
theoria poeseos sermo est, quam Eryximachns tetigit verbis iv piv
ys avty ry dvdraCEi X. T, A., sed de eius usu hominum utilitati
accommodato, ut haud sciam, an non et aliis probabilis videatur verborum
conversio haec: Aber weun man Rhythmus und Harmonie zum Nutzen der
Men&chen in Anwen- dung bringt, — da macht der zwiefache Eros
grosse Beschwerde, und es bedarf eines tuclitigcu Pruktikers.
naXtr yap yxei 6 avroS X oyoS, Riickertus ad Pausa- niae
verba liic respici docet, quibus praecipiatur: iis tantum AMATORIBUS
obsequium praestan- ziov av&Qwxmv, xal ag ccv xoafueyzeQOz ylyvoivro
oi (hjjtm ovze g, Sei xaQifea&cu xal (pvXctzzuv zov zovtav
"E(iaxtt, xal ovzog i6ztv b xaXbg, b Ovquvios, b rijg OiiQavlag
MovOrjg "Egcog 6 Se Ilokvfiviag , b IlccuSt]- E ( tog , ov Sei
evkaflov[ievov TZQOgtptguv otg «v TtgogqiiQij, dum esse ab
amasiis, qui et ipsi virtutem colaut, et ad eam co- lcudam amasios
adhorteutur. Hioc factum, ut Eryximachi contortiorem censeret et obscuram
et subineptam orationem. Certis- simum est autem , praeceptum
medicorum ab Eryxiraacho tangi, quod legitur p, 186. C. lv ctvrolS
tols 6oopaoi, rols ply dyaSol? ixddrov tov dooparoS xal vyut- roiS
xaXov x a ptfe6$ ai *dl xal tovtq Idxiy y co ovopa tu laxpixuy ,
%oiS 61 xaxols xal YodcoSedty fddxPOY re xal 6ti dx<xpidT£iv>
ei yeXXei ris texyi- xoS. elvai. Mens Eryxituaclii haec est- ut
illic medicus corpori , ita nunc poeta sive magister consulere debet animo ADOLESCENTIUM,
atque bene moratis, et quo liant meliores , ita prospicere, ut nulla res,
cuius laude corrumpi possent, laudetur, o trjs Ov parias
Mov-r 6t]S "E paS . Haec verba cave ad praecedens
"Ep&ta verbum referas. Pertinent potius ad ro
Xapi&dSat et x 6 cpvXdtTEiv, quae nomina e praegressis facillime
eruuntur. Ov%oS autem e generis haud rara assimilatione, de ‘qua
vide annot. p. 129. positum est. Sensus est : Gutgearteteliing-
linge zu beriicksichtigen und ihre naturliche Neigqng zu bewahre»,
darin besteht das Wesen des Eros der Urania* Vide etiam au- uot. p.
126. o' Sfc TloXvpviaS. Poly- , hymniam Musam cum
Pandemo Aphrodite comparari ab Eiyxima- cho nemo non videt. Iam quaeritur,
quo iore id fiat. Polyhymnia vulgo cantuom multitudinem si- li i
fica t; possis igitur ea de caussa illam comparationem institutam
putare, ut cum AMASIORUM multitudine, quae a Pandemi asseclis ametur,
illa carmiuum multitudo comparetur. Possis etiam, quae Riickerti
sententia est, ita judicare, ut numero abunda ntiora rarioribus viliora
censeas. Neutra explicandi ratio nobis nunc placet, neque credimus,
Polyhy- mniam nostro loco carminum mul- titudinem denotare. Agitur
de Jiarmoniae atque rhythmi mota- tione, quae iusto saepius in
car- minibus admissa TloXvpviaS nomine insignitur. Ut igitur Ilar-
6)jpov asseclae ab uno amusio ad alterum transeunt, non virtutis, sed LIBIDINIS
ergo, quae e varietate amatorum oritor , ita poiitae, asseclae
llav6i)pov , qui HoXvpviaS £,vvtpy6$ est, sigui- ficautur harmoniae
atque rhythmi varietatem captare, aurium, non animi
oblectamenta. npoScpipEiv oU dv 7tpos~ (pepXJ. Vulgo male olS
ar TtpoSiplpoi. Minus accurate haec verba Ficinus reddidit ! cui
summa cautione indulgendum est , ut voluptatem quidem homines
hau- riant , incontinentiam vero devi- tent, , Sensus est: quem,
qui*? 1 twreg av zyv /xev ySovyv avzov xagjtd<S7]zai ,
dxolu- clav 6e (lyStfiiav tftsronjtf}/ , tog xtg iv ry yy, triga
xi%vy fiiya 1'gyov raig jitgl z yv oiponouxyv ri%vyv im- ftvfitaLS xaXtag
XQyOScu, togr’ ctvtv voOov zyv ydovijv xagnddao&a*. xal iv yovOr/.y
Sy xal iv lazgixy xal iv rotg ctlXoig ndai xal roig dv&gaittiotg xal
_ toig &tiotg, xu\r' ot Sov Jtagdxti, tpvXaxztov ixdztgov
xbv’'Egcoxa’ 188 ivtazov yug. bus adhibetur cunque, magna cum
cantione adhiberi oportet, nt suavi- tate quidem eius fruatur, qui
eo ntitnr vel poeta, vel lector, sed turbas devitet atque ordini*
cor- ruptionem. Harmoniae autem atque rhythmi commutationes
le- gibus artis poeticae probantur ita, ut paucis quibusdam in
locis, quibus conducere possint, modice admittantur v. c. in
exprimendis animi allectibus. Iu sequentibus ad xapjtGjdrjxat
pronomen indefiuitnm subintelligendum est, qnod et ad poetas et ad
lectores referatur. Ad poetas refertur ita, ut artis poeticae opera
componendo, ad lectores, ut eadem legeudo sibi cavere moneantur, ue
rhythmorum atqne harmoniae ordinem concinnitatemque turbent, vel non
satis recte agno- scant. Clarior res fit exemplo, quod Eryximachus
statim addit. Nimirum artis coqninuriae deli- cias medicis in
universum pro- bari negat. Interdum tamen li- cere ait eas delicias
hominibus commendare, quae et delectent et damni nihil
aderant. xa& o6ov itapeixei. Convertit haec verba
Stallbaumius: quoad eius fieri potest. Recte. Laudat idem nostrum locum in
annot. ad Piat. Polit. II. , p. 574. E. 6p 6* uvx anobtiTaatkov,
o6oy y av bvvapiS irapeixq. Ceterum verba sunt non pauca, quae
omisso subiecto suo transitivam vim amittunt, atque ut verba
imper- soualiu adhibentur. Quem usum huius verbi cqm non notum
ha- berent librarii, factam est, ut in eius scriptura libri non
consen- tirent. Bodl. enim aliique codd, itapijxEt exhibent.
Ceterum con- ferri iubet Riickertus ad h. 1. Thucyd. III, 1,
TCpoSfioXcA iyl - yvovxo TG7Y * A^i}v cxxqdv inithov , onxf
icapeixoi. Soph. Philoct. 1048. ic6\X av Xiynv ix ol M l TCpoS ta
xovd’ hcr\ eE, pot ita- peixot. xa\ rj tcov eo p cov tov
Ivi- avxov 6v6x adiS, Schleier- macherus exhibet in convers.
p. 409. Die Anordnung der Iahres— zeiten und der Witterung.
Fici- nus verba convertit ; Anni tem- porum constitutio. Neutra
6v- OxadiS nominis conversio nobis nunc placet satis ; verbum
desi- deramus potius, qno significantius exprimatur , de finibus
atque de initiis anni temporum hio agi. Nimirum consentiunt medici
, nihil perniciosius esse corpori hu- mano animalibusque et
plantis, quam subitas coeli mutationes, Cap. xm. '/Sarti
arcti rj twv wQiav tov Iviaircov OvtSraOig /is- 6tf) laziv
IXtUpOtfQUV TOVTCOV, 5 tttl ixSlSaV fllv ICQOg a IX>;?. a tov xoOfiLov
tv%\) "EQcnog 8 vvv St] lyu tk tyov, za re &EQ(itc xal tu
ilrv%Qcc xal |i;p« xul vyga, xal cp- l toviav xal xqkClv AajSy CwcpQovu,
jjjactc yigovTu tvetij- v. c. si frigus acerbissimum se-
quatur subito aestus ferventissimus. Patet igitur, Eryxiinucbum .medicum
non tum / de ipsis anui temporibus, quam de eorum finibus iuitiisque apte
coniungendis agere, ut tivtiratiiS nomen convertendum sit: Verkuiipfung,
Ver- biudung. xal dppovLav xal x pa- ti iv. Vulgo
omittitur xal ante apporiar positum , quo omisso atque commate post
vypa deleto sententia verborum haec evadit : Si calida et frigida
houesto amore consociantur, porro si sicca et humida harmoniam et
mix- turam aptam admittunt.*. Haec quominus probemus, vetant
a rvr 8tf iXeyov verba , quibus t d re Seppa xal rd ipvxpd
xai £,r}pu xal vypa arctius couiun- genda esse docemur.
Ceterum ad ea haec comparata sunt, quae de musica arte supra
dicuntur. Ut illic xo dS,v xal fiapv, tq tax v xal fipadv com-
memorantur, uostro loco habes rd Seppa xal rd if/vxpa t rd £rjpa
xal rd vypa. Kpatiif tiojippoov autem in re rhytii mica evpv^plar
gignit, quae eodem modo iuvenum moribus erudiendis inservit, quo, modo
sanitatem generis humani auimalium- que et plantaram progignit eve-
rrjpia. Apte Stallbaumius comparari iubet Piat. Phileb. p. 26* B.
ovxovr ix rovrcov copai re xal otia xaXd narra rjptv yi- yove ,
rcor re dnelpcjv xal rcbv nepas ixorroav £,vppi- XSerrar ;
tico cppova. Substantiva haud raro a verbis, e quibus pen-
deant, seiungi, ut gravitate ex- hibeantur auctiora* supra indicavimus p.
59. et p. 66. Pari modo a substantivis adiectiva disjunguntur,
cuius usus noster locus exemplum est. Sensus est: Wenn das Warme and
das Kalte, Trocknes und Feuchtes gegensei- tig des geordneten Eros
sicli er- freut, und es einer Harmonia und einer Mischung, namlich
einer ganz zweckmdssigen , theilhaft wird ... xal ovSlr ?jdixtjtiev.
Aoristicum tempus praecedente tempore praesente i/xei ne quem
offendat, habet praeteriti fere potestatem yxeiv verbum, cfr* Piat.
Crit. p. 43* A. apri 6h jJxeiS 7f naXai ; kamst da eben erst oder
schou lange? Igi- tur ijxei epepovta idem fere est atque ijve^xev.
Proprium aotem aoristicum tempus in rebus, quas experientia docuit,
recteque prae- cipiunt grammatici , haud raro giav TE xai vyiuav
av&Qcoicoig xai xoig aklotg tcootg te xai cpvxoig y xcd oijScv
xjStxijdEV" oxav Ss o uncc xijg vPgsiog "Egag byxQaxiexEQog ntgi
xag xov Iviavxov agag B ysvtjrai , 6d(p&EiQS x e xokka xcd
•fjdtxrjtlEV. oi! xe yag koiftoi gidovOi ylyvEO^ca 1% xav xocovxav xcd
ak£ uvojioitt 7to?J.a [vo<3>juaxa ] xai xoig fhjgloig xai
tofcf aoristum usurpari, ubi indicetur, aliquid fieri solere.
Eodera modo explicanda verba sunt, quae paullo infra leguntur; 8 i
e cp$ e i- pe v, 7f8 ixrj6ev . Alia ra- tio est Piat. Phaedon, p.
84. D. xai Ss 1 axovdaS iyeXa6i re 7 jpepa xcd qn\6iv .. etenim
ab aoristico tempore ad praesens subito transitur, quoniam
nunc non narratur, quid Socrates dixerit, sed ipsa eius verba af-
feruntur: Hoc audito ille cum subrisisset: Vae, in- quit, o
Sim mi a. Adde Piat, de rep. VI* p. 508. D. otav per, ov xataXapnei
ab/ $ eia. re xai ro ov, tls rovto dne- peior/rai (ac. ?j if>
vx/f) evoi\6e re xai Eyveo avxd xai vovv If^erv (paLverat . Quo
loco quid anima facere soleat , aoristo, lo- qucntis de animae
conditione iudicium praesente tempore exprimitur. Ne plura huiusmodi
exempla afferam, lioc in universum tenendum est, aoristo et praebente
in eadem enuntiatione positis non eandem potestatem esse, sed
ao- ristum quod fieri soleat, aut quod factum * sit indicare ,
praesens tempus vel facti veritatem ex- primere, vel aliquod
iudicium loquenti? in se continere. xai d XX dv 6 pota TtoX*
\u v o pax a 4 Haec verba Corrtipta esse multi fuerunt, qui
annotarunt eademque emendaro studuerunt, Ficiuus habet: Testes siquidem ex
/iis oriri con- sueverunt, aliique morbi permulti et vani brutis ac
plantis infia - sci. Igitur legisse eum Stall- bunmius censet xa\
aXXa noXXa )xal nocytola vodijpara* Schii- tzius scribendum
couiecit xai aXX’ opota, Orellius ad Isoctf. do Antid. p. 330. :
ciXX’ dv opoia. Astius aXX * axr opoia , quod Stallbaumio probari
video. Fa- teor, harum mutationum nullam mihi placere. Olim
scribendum putabam xai aXX * dvopa noXXci [ vo6rj pacta .] Ac v 067
) para qui- dem etiam nunc persuasum habeo glossema esse eius, qui,
cum recte intellexisset avopoia t ut et alii intelligerent, verbi
expli- cationem margini adseripserit* Memor autem Eryximachus
ver- borum erat p* 186. B. ro 81 dvopotov dvopoloDV huSvpei
xai ipa, ad quae respiciens avopoia dixit, ut simul ad in tGDV X
OtovTGOV supplendum sit avopoioov xov iviavx6v (opcSv . xai
tols $tjpiotf' t xai toiS epVtolS . Eryximachus cum supra dixisset
dv^pcbnoii xai xoli aXXoiS ZgjoiS re xai cpxnoiS, humani generis
nunc videtur esse oblitus* Verum licet medicis de re medica loquentibus homines
animalibus adnumerare : den thierischen und vegetabilischen Korpern,
xai ipvdifiat» Timaeus iu L, V, Pl. : ipvtiifiai piXxoa - cpvrolg * xal
yag ita%vat xal %aXat,ai xal iQVtiSfiai ix Tckeovs^lag xal axodplag Jtsgl
aXXijXa zwv zolovzuv yi~ yvezca sp&zixcov , av iitufziyfiq adzgav re
q)ogag xal IvLavztiv agag adzgovopta xaXzlzai. %xi roivvv xal
ftvdiai itadai xal olg [lavuxij htidrazel — zavza 69 l6zlv rj negl fteovg
ze xal dv^gtbnovg jcgog t&XXiqXovg C drfS Spodos • itax y V
SpodoS XiovqoStjS. Hesych. ipvdiftrf. vo - 6oS riS aepoS
iitiyevopivT} toiS cpvtotS xa i xapnoiS. Pro yi~ yverai pluralem
numerum exhi- bet Stobaeus, quem numerum Fischerus et Wolfius
reposuerunt. Frustra. Naturae phae- nomena quoniam verbis impersonalibus
exprimi atque describi solent, substantiva etiam, quae cum his
cohaerent, ut infinitivi, quibus deest subiectum certum, tractantur.
Vide Astii annot. ad Flat» Polit» p. 400. Adde Matth. Gramm. plen.
$. 303- p. 603* ojv ire tdnj p.7j xaXetr at. Fuerunt, qui haec verba
delenda censerent; alii eadem coniecturis teutarunt» Primus Astios
monuit, meteorologiam et astrolo-giam veteribus astronomiam appellatam, neque
meteorologiam antiquitus ab astronomia disiun- ctam fuisse» Id
factum ideo, quod astrologorum non solum erat, sidera observare, sed
etiam tempestatis mutationes, quae si- derum indicari solent vel
ortu vel obitu , praedicere. Quod autem, Stallbaumius ait,
Eryxi- jnachus hanc defiuitionem astro- nomiae addit, atque mox
etiam defiuitionem pavrixi}S\ id nemo inepte aut temere fieri
arbitrabitur, qui reputaverit, hominem sophistarum artibus
assuefactum ridicule captare inanem quandam doctrinae speciem atque
umbram. Aliter nobis videtur de his verbis iudicandum esse.
Solebat vulgo astronomia definiri ita, ut imdri/prf adrpu>v re
{popoiv xal iviavtcov copcov vocetur. Hanc definitionem veram
esse Eryximachus negat, astronomiam inidtTjfirjy ip GJtixoJV
ite- pl adrpav re q>opaS xal ivi avt air copaS esse
contendens. iri roivvv xal Svdiai TCadai . Haec est
xneliornm codd. lectio, quorum iu numero primus est Clarkianus.
Probatur ea lectio fiekkero , Astio, Stallbaumio. Alii habent xal al
SvdLai aitadai ; minus apte, ut videtur» Non enim ita de
sacrificiis loquitur Eryximachus, ut singula quaeque sacrificia significet
intel- ligcnda esse, sed in universum sacrificiorum mentionem
facit» Convertenda verba sunt : Ferner auch alie Arten von Opfern
und das, woriiber die Mantik gesetzt ist. Memorabilis hic locus
est, quo veterum de religione iudi- cium continetur. Dupliciter
cum diis agi Graeci censuerunt, eorumque numina aut sacrificiis
adhi- bitis placare studuerunt propter vitae anteactae scelus , aut
pav- tixg usi sunt, cuius auxilio de deorum voluntate
certiores fierent, futurainque viam ad ean- dem dirigerent» Vide
Wachsmuthium, qui nostrum locum lau- davit ia libro; Helleniiche
Al** xoivavta — ov xepl «AAo xi lotiv tj xeqI "Egcrtog tpv-
Xaxyv te y.cd TaOiv. tcccGcc yciQ ij aGtfiua tpiktZ ylyvE- Gfrai, tuv
fiTj tls toj xoGpla ”Equti ittQltfiTcu (irjdh ripa tcrtliumslunde P. II.
T. II. p. 222. In sequentibus xavxa non solum ad verba pertinet ols
pavxixi } iitidxaxel , sed cliam ad Svdiai itadat. Recte igitur
Schleiermacherus in conversione: denn dies insgesammt ist die Ge-
meinschaft der Gotter und Mcn- schen unter einonder. Ceterum ut
melius intelligas, verba X avxa 6* idxlv i } nepl $eov* xe xal
dvSpcJnovS npoS dXXTfXovS xoi - VGQvtac immerito a Schiitzio in
suspicionem vocari : Eryximachi mens haec est: Ferner sind pun auch
alie Opferungen und das, wortiber die Mantik gesetzt ist dies zosatmnen
aber ist nach der gewohnlichen Meinung fiir' den vrecbselseitigen
Verkehr zwi- schen Gottern und Menschen cigentlich nichts anderes,
ais die Bewahrung und Htilung des Eros, Epi*Epa>xoS
tpvXa- xrjy xe xal tadiY. "EpcjS hoc loco generaliter positum
significat et malos et bonos affectus- Pluralem numerum paullo infra liabes p.
188. C. fin. a 61 } nposHxaxxai xfi /tavxixp ini - Cxoniiv x ovi
" EpcoxaS xal la- rpeveiv. Adde p, 188. D. ubi 6 naS *EpG>$
legitur. nuda ydp 1 } adi fi eia. Nihil in his verbis comparet
le- ctionis varietatis. Mallem tamen abesset articulus, ut de
impietate in universum, non de impietate in certis quibusdam
actionibus Eryximachus loqueretur, cfr, p* 188 . D, fidXXov 61
nddav 6v - ra/nv fyei x. x. X. Paullo in- fra nadccv ij/itY
eVdaipoviaY. Restat, ut de cpiXeiv verbi potestate dicamus, qtfam vulgo
non satis accurate interpretantur docti homines. Annotant enim,
Grae- corum (piXetY atque Latinorum amare haud raro rebus
actioni- busque ita apponi, ut quibus esse fierive solere res
actionesque indicentur. Merito autem quae- ritur, quid differat hic
qnXeiv verbi significatus ab aoristorum temporum usu, de quo p.
142« diximus, et quibus itidem so- lere aliquid fieri significatur.
cfr. Eugelliardtus ad Piat. Menex. p. 240. ed., Stallbaumius ad Plat,
de rep. VIII, p. 650. B., ed. p. 183. Matth. Gramm. plen. J. 602. 3
> p. 954. Aori- stum poni adhaerente notione s o- Iere verbi,
ubi de actionibus sermo ait, quae iam saepius factae sint, satis
notum. $iXeIy contra ad- hiberi solet de rebus, quae non tam factae
sunt iam saepius, sed quibus vim quandam inesso indicatur, qua
necessario fiant. Et quoniam quae necessario fiunt, saepias iam facta
esso possunt, multis in locis perindo est, utrnm aoristicum tempus,
an tpiXeiY cum praesentis temporia infinitivo coniunctum
posueris» Sic nostro loco, quoniam pestis Atticam terram saepius
invasit, Eryximachus etiam dicere pot- erat: ol xe ydp Xotjiol iyi
- rOYXO ix T(k)Y TOIOVXCDV x.r. A, Adhibito 9»iAeiV verbo haec
eius voluntas est: Nam pestis ea natura est, nt quae facillime ex
hie zs tevrov xal TCQEBpEvy Iv Ttavr l fpy», «Ala rov eteqov, xal
7tEQi yoviag xal t,avtag xal xtTtltvzrjxbtag xal xeqI foovg. a 6 tj
TtQogxiraxtai zy (uxvuxrj inuSxontlv zovg exoriri possit et
qaae seqq. Con- ferri potest cum hoc <ptXeir verbi usus iStXeiv
et fiovXedSat ver- borum in rebus inanimatis ; sic v. c. legitur in
Piat. Phaed. p.74. D. ovxovv opoXoyovpEv, oxar x iS xi idcjy ivroijdy,
oxt fiovXexai plv xovxo, o vvr iydo opcj , elvai olov dAAo xi
XGQV OVXQDY , Mei 8h XCtl OV dvvaxai xoiovxor elvai x. x. A.,
quo loco non dubium est, quin eadem rerum natura, quam cum instincta
animalium comparari licet, tangatur, ad quam etiam cpiXeiv verbum
referendum est. iav fiif x iS seqq. Notabis hic usum
Graecorum in collo- canda negatione a nostro disce- dentem. Nos
enim, cum non ipsam sententiam negamus, sed partem aliquam
sententiae, curam agimus diligentissime, ne negatio- ni» particulam
collocemus ita, ut cum verbo possit coniungi, recte facientes, ut
opinor. Sic nostro loco non x 6 x a P^ £ ^ at negatur, sed asseritur
aliquis X a P^ m c>ed$ai quidem, at non ta xo- d/iioo sed fc3
hxepa "Epcoxi. Id nos sic exprimimus: Wenn Ie- mand nicht dem
gesitteten Eros folgt, sondern dem andern. Con- tra Graeci ita
amant negandi particulam cum coniunctiouibus ei, iav, oitGDS aliis,
arte coniungere, nt perspicuitatis illa lego neglecta breves certe
voculas, ante illam ponendas, post eam reii- ciant. Quod in pronomine
indef. xis maxime fit. cfr. Crat. p. 453* C. ei jirj xi xaXaS
ixe&q dictum pro et n firj xoXgjS Xenoph. Hell. VI. 4. % ei pij
xiS iaorj avtovopovS xaS noXeiS elvai. Non negatur ibi ro id
v riva, sed affirmatur xo prj iav. Pariter ante xal Tbucjrd. VI,
60. collocat: hceidev avxov cuf XPV el jxjj xal 6e6paxev x.x.X.
pro ei xal prj didpaxer. Quin etiam ante ipsam coniunctionem ib.
VI. 18. xov yap xpovxovxa ov jiovoY iitiovxa xis ayvvexai,
a?iAd xal prj oitaS iiteidi itpo - xazahafifidvei. Riickert.
d XXa xov Zxepov. Vulgo aAXct nepl xov ixepor, quod ferri
potest nullo modo. Illud in Vin- dob. 2. et apud Stobaenm repe-
ritur Ecl. phys. p. 24. Memo- rabile exemplum, quo probatur,
interdum falsum esse, quod codd. fere omnium consensu exhibetur.
d 6 r) 7tpo Sxlxaxrai. Schulthessios: Desshalb ist es eben
das Amt der Wahrsagekunst. Astius habet: qua in caussa.
Schleiermacherus : w o r i n eben der Wahrsagekunst obliegt. Care *
scribendum censeas, quod olim mihi in mentem venit: d dij
icpoSxhaxxai xy pavxixy ini- dxoiceiv xal xovS *Ep coxas ia -
rpevei >o. d enim est: in welcher Beziehung s. und in dieser Be-
ziehung liegt es der Mantik ob, die Neigungen zu betrachten und
Heilung anzuwenden. xal idxtv av i ) fiiavxixj}* Spectat av 'ad p.
188. C, xavxct o idxlv ?} Titpl $eovS te xal dvSpooTtovS izpoi
aAXyXovS xoi - varia. Definitur autem 7 f yar- Zixrj nane ita, ut dicatur
conci- 10 $ Ega zag xal largtvuv , xal %6nv ccv f\
(mvzzxrj tpMag I) ftttZv xal dv&gnxav 8t](uovgyog za htiGzuGfrai za
xazu av&ga>7tovg igaztxa , o6u ztivu ngog depiv xal a<St-
jleiav. orto xokXrjv xal (isydX rjv, fiaMov 81 naGciv 8vvu(uv %vM.rjf}8tiv
(itv 6 xag "Egcog, 6 81 sr egi tcc «ya&d atra
<Saq>go<3vvr]g xal Sixai oGvvqg caioze- Aovptvos xal xag xal
itagd. &solg, ovzog zrjv (liyiazrjv 6vva[uv iysi xal xaOocv
‘tjixiv tvSaifiovlav itagadxeva&i, xal «AA>]Aotg Sirvafilvovg
ojuXelv xal (pllovg uvai xal zoZg xgelzzoGiv ijfiuv &eoZg. —
"iGag E utv ovv xal lya zov * 'Egaza txaivcov xoXXce naga-kdxa, ov
(itvzot, kxav yf liatrix esse amicitiae inter deo* et
homines eo» qaod sciat, quid ad procreandam et pietatem et
impietatem habeant in homines Krotes potestatis. Auctor definitionum p.
4l4. B. habet: par- XIX}], iltltiTljuTJ $EG)ptjTtxf/ tOV OVTOS XOtl
ptXXoYTOS Zgjgj $V7]- tgo. Yerior haec definitio illa, quam
Eryximachus profert, quae ad duplicis Erotis naturam hominibus
inhabitantem comparata est. ovtu 7 Co\\t}y xal pe- yaAljn' seqq.
Convertit Schleier- xnachcrus : So vielfache and grosse oder
vielmehr alie Kraft besitzt Eros iiberhaupt... Errat iisdem paene
verbis usus Schulthessius» Ovtgj seiungendum est a verbis insequentibus
et ad totam enun- tiationem referendum : Hac ra- tione multam habet
ma- gna m q u e potestatem Eros» vide ad p* 58. Sequentia
verba ZvXXrjfidrjV p\v 6 7taS "EpuS clare docent, Eryximachum,
quoad eius fieri posset, se accommodare Phaedri proposito voluisse:
iyxco - pia&iv " Epcata . Idem Pausaniam fecisse
annotavimus ad p» 180» akX (X tt i^sXuiov , Oov £q~ E.
htaivnv ptv ovv dei tcolv- x aS SeovS. xal aXXrjXot^
dvvapik- vovS opiXeir, vid, adp.4l., ubi dvvaplvovS pro SvvatiScti
rjpaS dictum esse censuimus. Igi- tur participii accusativam accom-
datum censeas ad ?}pdS prono- men, quod ad opiXeiv supplendam est. Non
assentimur autem Buckerto, qui xai ante tolS xpeitto6iv rfpeov
SeoiS expun- gendum putat. Cohaerent inter se xal aXXrjXoiS — xal
xoiS xpeitrodtY tjjic&v SeolS , atque ea cohaerentia horam
verborum ut, emineret magis, dwapevovS a Platone scriptam est, non
6v- vapkvoit. xal iyco. Ut Pausanias, ita fortasse
etiam ego multa intacta relinquo. Tempore praesente Eryximachus
ntitnr, ut ad audi- torum sententias oratio compa- rata sit magis,
qui forte cen- seant, oxi noXXa itapaXeixet ’Epv%ipaxoS, De
insequendum verborum explicatione liteidq xal rjjs Xvyyos xatavCai
audias Fi- yov , c S 'AgiGtocpctVES, avaxXr]Q<3(Sai' Jj ll stas
alias iv va %xns lyxaftid&iv rov 8eov, lyxa/iltt&, Insidr/
xal rtjs Ivyyos ninavaca. jExfcfaftEi/ov ovv £q»] shniv rov
'AQiGToyttvt] on 180 Kal {iaX htu.v6u.to , oi5 fihvtot scyfo ys rov
straQ/iov stQOSEvtx&rjvai avry, agts fie &avfia£uv, el r 6
xo- <S[uov rov amfiaxos htfovfiil rotovrcov s^ocpav xal yuy-
ycch6[iuv, olov xal 6 straQfios ItSti. stavv yay ev9vs istavGato ,
htEtZSrj avra rov strayfiov stgosrjvEyxa. Kal rov 'Eqv^iiuxov , r
£l 'ya&E, cpavat, 'JyiGzocpuvEg, oya tl stottlg ; yElarostouis
(isllav liytiv, xal tpv- laxa (te rov loyov avayxatfivs yiyvEG&ai rov
esavrov, scherum: Particula xal a Stephano ciici non debebat . Nam
Eryximachus ostendit, partes disserendi iam Aristophani susciiendas esse non
modo propter ordinis rationem, sed etiam propter ea, quod singultibus non
impediretur, quibus sedatis promisisset se verba esse 'de Amore facturum
. Prorsus eodem modo dicitur paullo infra olov xal 6 7trappoS idrtv,
ubi xai addito indicatur manifesto, non solum sternutationem hic
tangi, sed cetera etiam, quae Eryximachus praescripsit, remedia
singultus, ov fisvtoi itpiv ys itpof ev ex$V v ai ccvtji i.
Dixerat Eryximachus p. 185. E. tl d’ apa itavv Itiyvpd idnv,
dvaXaftdv n toiovrov, oVfp xi- vijoaiS av rijv f)iva , nrdpe. Vides
igitur, cur articulum Aristophanes adhibuerit rov ittap- fiov . h. e.
sternutationem eatn, quam praecepisti. (3sre pe £ avfidd,szv .
Haec est lectio codd, omnium. Bekkeros, Astius , alii, ia textum
receperunt «stf lp\ SccvftaZetv ea opinor de caussa, quod
prae- cipi solet, particulas non pati iuxta se positam encliticara
for- mam pronominum. Huius regulae rationem quoniam neque nos
perspicimus, neque ab aliis satia explicatam reperimos , codicum
auctoritati, quam mutandi libidini obedire maluimus. Sententiam quod
attinet, Stallbaoinias ad h.l. ridet , inquit , quae Eryximachus
disputavit supra p. 187. D. et E, Audi Riickerti annotat, ad h. 1,:
habet etiam Eryximachus, quod respondeat, non r 6 xod fiiov illud
appetere, verum r d axo— 6fiov hac ratione expellendum esse. Id non
facit respondentem Eryximachum , ne urbanitatem violaret i lectori reliquit
inveniendum , erant que inventuri f qui mores hominis nossent, facillime,
nec potest latere attentum lectorem, qui totum hoc episodium de Aristophanis
singultu quorsum spectet , secum reputa- verit » Vide Comment. de
Sympos. Platonis, ijtstdq avrdi . Ia aliquot 10
iav n yeXoiov tixys , ll,ov Ooi Iv tlffrjvy Xlytiv. Kal tov ’
AQiOtoipavr] ytXcKSavta tlntiv, Ev Xiyug, a ’Egv- £l(ia%£ , v-al fiot,
t6ta aggr/tu tu fifnjfiLva. aXXa fir/ fis tpvXatts' tog fy 0 *
(pofiovfiat ntgl twv fisXXovtav QjjftijOttSfrcu, ov n, fiij ysXoZa sYxa,
tovto fisv yag av xigdos tfij xal tijg r/fistsgag MovOrjs truxagiov,
clXXa fir/ xatayiXuGui. BaXav y£, giavai , a ’Agi<Sto<pa-
codd. avnj repentur, quae le- ctio 'eorum sedulitati debetur, qui
pronomen ad trjv Xvyya re- ferendum censuerunt, Riickertus ad h.
1.: Non habet, iuquit, neu- trum hoc, ad quod reteratur. Nolim avtdj
neutrum putare. Quamquam enim Eryximachus r ijS A vyyoS nomine usus
est, tamen hoc loco quasi tov Xvy/iov dixisset , pOSUit CtVTGJ. iav
ti yiXoiov etayS, Sensus est: Vide v , quid agas. Rides
sententiam meam, qui ijiso nunc dicturus es, meque custodem esse iubes
orationis tuae, ai quid ridiculum forte proferas, cum tamen
liceret tibi securo tutoque orationem habere. i£,ov 601
iv elprfvy Xi- ysiv Grammatici in i&ov, 6iov, aliis participiis
nominati- vam absolutam agnoscant. Haec participia, quoquo modo
explicaveris, nam certa explicandi ratio non reperietur in dicendi
formis, quae quotidiano usu loquendi quasi sancitae cum linguae
legi- bus minus conveniunt, recte cum nostratium formulis
comparantur: vorausgesetzt, dass; angenommen, dass. ov ti ,
ilt} yeXoia efarm. Stalibanmius ad h. 1. rectissime: Hoc ov 1 1 ,
inquit, connectas cum cpofiov fiat. Nam sen- tentia haec est : Noli
me custodire: nam ego vereor de iis, quae nunc dicturus sum, non
quidem, ne ridicula proferam — hoc enim lucrum foret et
comicae Musae nostrae consentaneum, sed ne de- ridenda. Revocandum
est ov Ti — aXXa ad notissimam formulam loqudbdi ov Xiyco oti aXXa,
de qua vide annot. p. 66. Verba convertenda sunt: Gieb auf mich uur
nicht so genau Aclit, dena ich iiirchte mich, liber die gestellte
Aufgabe spre- chen zu miissen, nicht etwa, dass ich durch meiue
Worte Laclien erregto, sondern dass ich Thd- rigtes vorbringen
konnte, ^ ytXoxa xaray
iXa- 6ra* a Dicitur yeXoia ex mente Aristophanis, qui narrat de
aliis, quae risum moveant, vel omnioo res alienas in partem profert
ri- diculam. Qua in rp quum non- nihil sit artificii positum,
tota- quc comici professio in co ver- tatur, ut moveat risum
audien- tibus , non timet hoc , immo in lucro .ponit, si contigerit.
At ‘KaxaykXa6xa qui dicit, sui in- genii fatuitatem prodit,
sunt enim deridenda. Est igitur verum discrimen, quod hic a poeta
ponitur, in ipsaque fundatum ety- vf g, o Xsi htxpsvfcsaftcu; nXXa TtQogsys tov
vovv xcci ovtGf$ Isye dos dcoOcov loyov. iGas (isvtol> av 86 C
ffOt, U(pTj(JCO as. Cap. XIV. Kal \Lrp>> iS
*Eqv%Iim%s > slittlv tov 'jiQUStoyavrj, SXly yk ity Iv vtp Ikyuv y y
Cv re xal JlavGa- mologia , at vulgari in usu non
observatam, cai xaxaykXadra quidem semper sunt deridenda, cfr,
infra p. 198. C. ivEVorjda tote apa xaxaykXatfxoS c ov. Apol. p.
28. D. tva pi) iv$a8e pkvco xataykXadxoS icapct vrjvdl xopcovidi.
Ibid. p. S5. B, xa- 9ykXadxov xrjv noXxv noiovv - teS ; ysXolov
vero est quodcun- que risum movet, sive consilio eius, qui facit
dicitve, sive im- prudentia. cfr. iufra p. 199. D. yeXoiov
ipcoxijpa i. c. xaxayk - Xadxov p. 213. C. ubi Aristophanes yeXoioS
dicitur h. e. dedita opera risum excitans.» Haec Iliickerti verba sunt
optimo de discrimine yeXoiof ct xaxa- ykXadxo? verborum
disserentis. Minus bene V. D. addit: Itaque, et quum minime sit
huius loci vocum discrimina explicare , ne- minem esse puto, quin
Prodici in his agnoscat disciplinam, modo sit memor eorum, qnae de
hoc homine discimus e Protag. p. 337. A., p. 341. A., Crat. p. 384.
B. , Euthyd. p. 277. E» , Lacii, p. 197. B.Vide Conuncnt. de Piat.
Symposio. fiaXcov y e — oZei kxcp e v~ B,e6%ai; Suidas Tom.
I. p. 414. ed. Kiist. ftaXcov tpEvgsdSai oZei ; itpoS tovS xctxov
xi 8pa - davtaS xol\ olopkvovS lx(psv- yetv. IIoc proverbium e rc
militari petitum est, uh! aliquis misso in hostes telo tela
hostilia vitaturus recedit. Riickertus proverbium hoc modo
reddendam censet: Ia, nachdem du ab- gcschloss en, denkst du
davou zu kommen. av 8 6 B,xi po t. Si videbi- 0 tur h. e. si
rationem reddideris, qnae' satis mihi et sufficiens esse
videbitur. xal /u}r >elxeiv tov 9 Api6r o cp dvtj.
Aristophanem intelligi comicum poetam, comoediarum lepidissimarum
auctorem, extra dubitationem positum est. Eius oratione recreabuntur,
qui Pausaniae Eryximachique ora- tiones legerint. Nam et a di-
ctionis elegantia pulcherrima est, et ad rem si respicis, tanta referta
venustato, ut dubitari ne- queat, quin multam studii in
ea conscribenda Plato consumserit. Orditor autem Aristophanes
a praedicanda Erotis laude , cuius naturam non cognoscere
possit, nisi qui prius in hnmauam na- turam inqnisiverit atque in
7ta - $i}f.ictTa eius. Aliam, atque nunc sit, olim fuisse narrat,
quatenus quidem non duplex fuerit, sed triplex antiquissimis
temporibus genus humanum *Av8p6ywov enim , cuius non nisi nomen
re- liquam sit idque ia igaominia 150
IIAATSINOE vias tlnirriv. i/iol yag 8oxov6lv av&Qcoitoi it
avraitatSt rtjv rov ’ 'Eqozos Svvafuv ovx ijO&fjti&ai., litti
cdoftav 6- positam, tertiam genas exstitisse viribas
pollens, felicissima inte- gritate gaudens atque tanto ani- morum
superbia praeditum, ut ipsos deos aggrederetur. Iovcra autem
ceterosque deos dia haesisse inopes consilii, neque, quomodo eius superbiam infringe-
rent, habuisse. Tandem lori in mentem venisse Androgyni dis-
sectionem, qua eftecta Androgy- num periisse, neque remansisse nisi
segmenta hominum, quae amissae integritatis desiderio ve-
hementissimo agerentur. Huic desiderio AMOREM nomen, eiusque tantam vim
esse, ut, ubi partem suam pars repererit, ab eodem nunquam discedat.
Igitur summorum bonorum hominibus auctorem Erotem esse, ntpote qui ad
pristinae integritatis felicitatem homines perducat. xal /i 7} y 9
co ’Epv Zlfiaxe* Male ad h. i. Ruckertus : Videntur , inquit, ad
Eryximachi verba respicere xal prjv particulae , ut oppositionem
contineant . Quum enim spem faciat Eryximachus , fore , ut dimittat
Aristophanem, hic tale quid videtur dicere : Cupio equidem me
dimitti, sed tamen vereor ut fiat, sam enim aliam viam a vestra
diversam ingressuras* cfr. Menex. p. 234. cap. 2. init, xal prjv ,
co IMevIUeve, TtohXaxv xivSvvevei X. t. A., quem locum laudo,
ut lectores tutius de Ruckerti ex- plicatione 7tal pijv
vocularum iudicent. Ut nostro loco, ita ia Menexeno xal pjjv nihil
nisi gra- vem affirmationem exprimit. Astios habet: ac
nimirum, quod nullo modo probari potest. Unice rectam
particularum interpretationem Schleiermacherus exhibet in conversione:
Allerdings. KaL expletivum est; vide annot. p. 6. et p. 38,
elrtitTjv. Bekkerns, quem secutus est Astius , eliterov edi-
dit. Stallbaamius cum audaciam eorum non probaret, qui secan- dam
personam dualem nunquam a tertia diversam fuisse docerent (Elmsl.
ad Arist. Acharn. v. 773» ad Eurip. Med. v. 104 1., Monk. ad Eur.
Alcest. v. 282. ) , hrc certum esse annotat: apud sciW ptores
veteris dialecti Atticae se- cundam personam saepenumero in — ttjv
terminari. Schaeferas, quem laudat Stallbaamius ad Schol. Apoll. Rh.
p. 146. anno- tat: prisca graecitas dua- lpm certe activi in
his temporibus videtor bifariam flexiss e etoy, et ov et kxr\Y ,
itrjy , sed poste- riorum usus temporum, grammatica subtilius
an argutius exculta, termi- nationem in oy assignasse secundae
personae, in tjv tertiae. Secundae personae in Ttjv terminatio
saepius reperitur apud Platonem, exempla collegit Stallbaamius ad
h. 1. cfr. praeterea Duttm. Oraram, plen. Vol* II, p. 417. Matth. Gramm.
T.I. $. 195. n. 1. p. 347. itavt anadt — ovx y 6$ij-
at. Negat Aristophanes, Erotis vim hominibus satis notam esse, atque
aperte indicat, pror- sus aliter, atque Phaedrus, Pau-i. i
(itvol ys (liyiOz av avtov lega xmttGMvaOtti xul (ta )- (lovgy xai
&v<Ji<x$ av sioiuv (ityiorus, ov% agnig vvv sanias,
Eryximachus dixerint, de deo sese dicturam esse. Idem paullo supra
disertis verbis ex- pressum est : &AAy yk Tty , in quibus verbis
nou urbanitate, ut Hiickerto videtur, sed ironia At- tica factum
est, ut aAAu verbi austeritas addita 7ty voce miti- garetur? ejn
weuig anders. Hac ironia Socrates haud raro usus est, ut summam rem
tan- quam minutam exilemquc profer- ret. Exemplo est PJat. Prot.
p. 828. E. vvv itkitttdpat, 7tfo/v (Spixpov ri jnoi ijixoSaoy, d
8ij- Aov , oti tlpooxayopas fiqtSkoS I7cex8i8d£,et f iiteidr} xai
td noX- Aa xavxa i%E$ida%Ev, ipol ydp 6 oxov div ctv-.
SpooTtoi. Haec est codd. le- ctio plurimorum, Wolfius e tribus ol
dv^pcJ7COi in textum recepit, ©e gerere in universum hic ar-
poortoi dictum putari senten- tiae ratio non patitur, neque
vero cum contemtu homines commemorantur h, 1. Nihil igitur esse vides ,
quo possis articuli defectum explicare. Fortasse scribendum est
dv^pco7toi eodem modo, ut avSpcDTCoi nunc haud raro apud Platonem
reperitur. cfr, Symp. p, 206. A. ooS ovSkv ye aXAo i6x\v f ov
ipdUtitv avSpco- jcoi, ad quae verba Stallbaumius annotat; Non opns
articulo, cuius omissio admodum usitata est in eiasmodi vocabulis, qualia
sunt avjjp, adeAtpos, yvvrj, yij , aliis, quum de genere posita
sunt. Vi- giuti codd. articulum addunt. Fortasse et 1». 1., quoniam
dege- nero humano verba non puta- mus accipi posse, av$p<*)itoi
scri- bendum est. De formae huius veritate vide Apollonium
iu Bekkeri Anecd» gr. II. p. 495. 24. apeivov ovv. itapa8k%a6$ot.i
dto- ptxrjv peraSEtiiv xov J eis xo a , xal gjS' 6 avijp dvrjp y o
«y* $pGD7TOS aV$pG)7COS 9 OVXCJS XO ixepov Sdxspov idxiv.
ixel altiSavd fiev ol ys. Aptissimus hic locus, ad quem de ItieI
vocis natura et potestate, quid videatur, dicamus. Satis notum est,
atque exemplis ubivis obviis probatur, etCel nou solum
consequentiae, verum etiam caussae notionem habere. Eius notio- nis origo
est liteita vox , quae loquendi usu, ut fit, iu breviorem formam
mutata ita adhiberi so- let, ut temporis notio cum con- sequentiae
caussacve notioue commutetur. Iu vernaculo sermone eodem modo e
temporali- bus daun et wann factum est caussale d e n n , et
coqditionalo nv e u n . Sic cap. XIII, initio ijtsl XOLl 7} TGJV
GOpcZv XOV iviavxov 6v6ta6iS jtE6tij idxiv dpfporkpcov xovtoav x,
x. A,, quo loco eadem ixei vocis po- testas est, atque iitEixa .
Ery- ximachus nimirum cum dixisset, in arte musica et in medica
du- plicem Erotem reperiri, ita pergit : Hernach ist auch die
Yerknupfung der Iahreszeiten voli von diesca beiden. Non
repugnabimus autem si quis verterit; Denu auch die Verkniipfung
cet. , quoniam in omnibus artibus et re- bus duplicem Erotem
reperiri dictam erat, quibus verbis procedentibus efficitur, ut quod
po- stea sequi dicatur, idem illius 152
HAA TS&N02 tovtcov ovdtv ylyveua itsgl avtov, Siov itavtav
(laAidta D ylyvs<S&ai. €<fn yug &Eav tfnlav^ganotatos ,
Ixlxovgog te uv tav avftganmv xal largos tovttov, av la&iv-
tcov (isylOTTj av Ev6cu[iovla rei av^gamla ytvEi eitj. lyto ovv xugaOouai
vytlv ElsrjytjOaO&ai tyv 8vvay.iv avtov, v(itls 8s rav aXkav
8i8d<SxaXoi ttiEC&E. 8eI Se itgatov vyag fia&elv tffP
dv&gazivjjv qwOiv xal ta xa~ ftrjyazu avTjjg. dicti veritatem,
ut caussam veri- tatis, comprobet, cfr. Apol. Socr. p. 26. D. jua
At , c5 av8peS 6ixa6ta \ , inel rov p\v t/Xior XiSov (prj6\v etvai
, r i}v 8\ d£- A rjvrjv yifv. In Alcib. II. p. 143. C. ixeidr)
ovtoa 6ot 8oxti 6<po - 8pa Seirov Elrai ro jtpaypa, Ssre x, r.
A., imi pro litEi8r\ scribendum est; scribae enim inei vocis
significatum non per- cipientes 6jj addidisse videntor. Battm. ad
h. 1. bteiSij 86 scribendum censuit» Dubito, num recte. Adde Prot. 334.
B. ei 6 f i$6\oiS hti xovS mopSovS xal tovff viovS TcXtavaS
InifiaKkeiv (sc. TTjY 'H07tp0V) TtOVXCL dnoX- A v6iv iitel xal r d
iXaioy roiS plv <pvxoiS anadiv Itixi ituyxccKOV x. r. A. Adde p.
181. C. d St rfjs OvpccriaS rtpdSxov f-tlv ov pexexovdtfS StjA-eoS,
aAA* dfifieroS fiovov — xat idnv ovxoS 6 rcor TtalScov " EpcoS—
in e ix a izpetifivxipaS , vfipEGDS dpolpov , quo loco iittira con-
sequentiae notionem habere vi- detor. Dieser aber gehort zur
Urania, welche zuvorderst nicht Theil hat am Weiblichen, son- dern
bloss am Manolichen — welche folglich die Aeltere und ohne
Uebermuth ist. Antiquissimis eoim temporibus illis masculum genas
exstitit tantummodo, non item femininam» Adde p. 180. A. S! r\v xdWiov
ov povov JlaxpoxXov aA\’ apa xal xoay rjpcdcjv dnavXGtv, xal
iri ayivEiof, ineixa vecotEpoS Ttohv , <2s (p7]6iv n OpiipoS. Ad
nostram locum nt revertamur, litei temporalem potestatem ha- bet,
quo simul effectum est, at sequentes infinitivi e praecedente
finito verbo 8oxov6iv exaptaren- rentor. Sensus est: Denn mir
scheint, dass die Menschen durch- aus des Eros Bedeotung nicht ver-
standen haben, hernach, dass sie, wenn sie dieselbe verstanden
hatten — die grossten Heiligthiimer erbaut haben wiirden... Simillimus
nostro loco est Xe- nophontis , quem Stallbaumias laudat, Hell.
VII. 1. 38» 7 tpoS dfe rovroiS xal ro rcor XPV~ lid.XGov7t\i}$oS
dXaZoveiar avxcp doxEiv slyai iqnj, in si xal rijy vfivovpbrqv av
xpv6rjr itXdxa- vov ovx Ixavrjv elrai rkxnyt tfxtccv napix^y*
fitiy t6r av avrov lepa. Wolfius ad h. 1. annotat: Schoo aus
diesen Worten hatten manche Sammler von Mythologien ler- nen konnen
, dass Amor keine Gottheit war, die der Volksglaube zu cincm
Gegenstaud der einge- fiilirten Religion gemacht, son- 'H yuQ xaXai
yficov cpvOig ov% avtrj rjv Sjiteg vvv, dXX’ dXXoia. xqiBtov [ilv yuQ
rgla fjV ta yevrj ta. TtZv dv&QUXMV , OVI «S**0 vvv 8vo , u$Qtv xal
frijlv, ctXXa xcd tqItov xgogijv xoivov ov d[icpottQow tovtarv, E
ov vvv ovofia Xoatov, avto 81 ^tpavuStai. dvdgoyv- vov yciQ tv tore [ilv
ryv xal sidog [xal Svo[ia ] , au- tpotegav xoivov, tov te ccQQevog xal
frqXeog, vvv 8’ ovx Sotiv aXX’ y iv oveidei ovo[ia xeljxtvov.
exeircc ilern mehr ein Abstractam , das den Dichtern seinen
Platz im 01} rap zu danken hatte. Ceteram xaxadxev adai aoristicum
tempus positam est sequente itottlv imperfecti infinitivo, at actio
praeteriens, qualis est templorum aedificatio, a sacrorum fe- rendorum
consuetudine discer- neretur. Vide Engelhardtum ad Meocx. pag. 234.
c. 2. xal yap tacpf/S xaXrjS xe xal fie- yaXonpeitovS rvy^ayn,
xal iav rtivrjS xiS uiv xeJLevxrfdp, xal iitaivov av itvxe,
xal idv <pav\oS j} x. x. A. ovx vSrtsp' vid. ad p.
179. E. annotat. Oratio plenior foret «AA* ovx av litoiow ,
usitep vvv , o xi xovrarv ovSlv yl- y vexat. Nvv autem Tocula
non solum de praeaente tempore intelligenda est, sed etiam de ve-
ritate rei. De verbis insequen- tibus 6 eov 7 tavTGDV paXidxa yi-
yvedSai, vid. ad p. 131. i%ov doi iv elpyvy A kyeiv. litlxov
poS x £ &v. Addito elvat verbi participio epitheti veritas
indicatur, ut convertenda verba sint: denn er ist unter den Gdttern
des menschenfreund- lichste and der walirhaftige llclfer der
Menschen and Arzt der Uebel , deren Heilung dem
Menschengeschlechte zur grossten Gliickseligkeit gereichen miisste.
vjjieiS 61 xoHvdXXcDV 8i- ' 8a6xaXoi i&edSe, Haec verba
vario modo explicari pos- sunt. Fortasse Aristophanes vulta ad
serenitatem composito , tan- quam summae veritatis rem probaturas satis
festive, ut comicum decet, doctoris formam imitatus Vobis, inquit,
ego, vos ce- teris praeceptores eritis. ovx avxrj rjv, rjitep
vvv. Bekkerus, quem secuti sunt Astius et Reyudersius ex
Euscbii Prae- par. Evang. XII. p. 585. C. i) avxrj in textum
recepit. Fiemus habet: neque enim, qualis nunc est, olim erat,
sed longe diversa. Nihil mu- tandum est. Verba proprie au-
diunt generis assimilatione omissa: 7} ydp Ttakai rjpcov cpvdiS ov
tovto ijv , Zizep vvv, aAA* aA- A owv xt. Sed minus adamatum hoc
dicendi genus fuit Graecis; quamquam enira rectius censeri potest,
atque exprimendae sen- tentiae convenientius, tamen minus elegans est
atque durius. Hinc factum, ut generis assimi- latione adhibita
scriberetur ovx avtrj — tjxEp — . Diximus de hoc genere dicendi p.
139. «Aov rjv hiouSt ov tov &v9q<6xov to slSog, GtQoyyvA ov,
vojtov y.al kXevqus xvxXa %ov. %HQas Si xtrtaQas tljE, xui Gxibi tu %6u
tuis X e Q^' *«* Xqosuzu Svo avdpoyvvovydp e v r o- te y\v
rjv xal eido S [xal ovo/ia.] Ficinus Tcrba con- vertit: Androgynum
quippe tunc erat et specie et nomine, ex maris et feminae sexu
commix- tum. Eum secutus est in conversione Schultliessius: Deuu dazumal
war das Mannweib wirk- lich wie im Namen, so in der Gestalt
vorhatiden. Stallbaumius od h. 1. deest, inquit, ev in mul- tis
codicibus, itidem apud Sto- baeum ct Eusebium. Quod vide, ne
omittendum sit. Riickertus %v verbo servato verba conver- tit :
Androgynum enim tunc unum erat non minus genus quam no- men , ex
utroque conflatum , vi- rili et muliebri ; nunc non est nisi nomen
opprobrii caussa inditum, Displicet haec conversio eo nomine, quod
repetitionem iuutilem continet praecedentium verborum : crAAoc xal
rpixov (sc. yivoS) itposijv xoivov « 7 / 90 - xipCDv rovx&v x.
t. A. Porro caussam frustra quaesiveris, qui fiat, ut commemorato in
prueee-» dentibus yevo$ verbo nunc elSoS idem significet atque
yivoS. Po- stremo male se habet: Tore h. e. tum temporis unum
fuisse et ge- nus et nomen avdpoyvvov , quasi non et Platonis
aetate unum nomen avdpoyvvov fuisset. Ev voce deleta sententia haec
est verborum: Mannweib war damals in Beziehung auf Gestalt
uud Numen aus beiden, dem Mann- Jichen. u. Weiblicheu ausatnmen
- gesetat. Sed rursnm quaeras, nuin Aristophanis aetate
Androgyni nomen ex ntriusqne generis no- mine non compositum
fuerit? Si qnid video , ineptum scioli additamentum est xal ovo/ia
, quod praecedentibus verbis ov vvv ovofia A ontov nullo modo
explicari potest. Deleto eo optime huius loci verba se habent. Ari-
stophanis mens haec est : sed et tertium genus insuper erat utrios-
que generis et masculi et femi- nini particeps , cuius nunc no- men
superstes , ipsum t periit* Videlicet androgynum (ut nunc nomen,
ita) tum temporis nnum erat etiam eldoS utriusque par- ticeps generis
, masculi femi- neiqne. v v v d’ ovx tdxiv aAA* rj i v
6 v eide t ovo y a xeiy e- vov. Ietzidagegen istes (das An-
drogynum) niclits auderes, ais ein schimpflicher Name. Scripsi aAA
pro vulgato aAA*. * Vide Engel- liardtum ad Piat, Apol. . ed. p.
207. Similiter scribendum est Gorg. p. 447. A. trAA*, 7/, xo
Xeyoyevov, xaxomv hopxijS rfxo - pev xal vdxepovjiEV \ Non ubi- vis
autem scribendum <*A A ?/ esse, Phaedonis Jocus docet p. 81. B.
goSte yt/dlv dAXo doxelv BLVCLi aAijSlZ aAA* ij xo dcojia- X
oeideis x. t. A,, ad quem lo- cum Stallbaumius rectissime: Orta
est,' inquit, haec locutio ex coniunctione duarum loqnendx
formularum , , quarum altera op- positionem altera comparationem
indicat. Hcrmannus disiungendas esso has particulas iocet atque 7J cum
altero 7/, quod in me mbro orationis supplendo comparcat, In'
av%ivi xvxXoteqcT, ouoicc itavty xscpceXrjv 8 ' In 190 aiKpoxiaous rovg
ngoganoig ivavxloig nEx/ihoig [ilav, xai coxa xlxxaQa , y.al alSola 8vo,
xal talla navxa ug iungen xal talla navxa ug
iungendura. Nimiram expletiorem orationem esse, ut v. c. nostram
locum ad Hermanni praeceptum exornemus: vvy 8 ’ ovx l 6 xiv d\\’ V
& v dvelSei oyopa xei/isvov r) ovx ol 8 a iv ct xsixai. Sed
falsam esse, Ed. Haenischius ait in annot. ad Amat. p.45., hanc explicandi
rationem, hinc maxime apparet, quod, si yera esset, nemo sic
diceret, nisi qui aut ipse se rem suam pa- rum compertam habere
profiteretur, aut id, quod certo sciret et eloqueretur, ita afiirmaret,
ut, si non verum id esset, se de suo ipsius indicio desperaturum
esse significaret. — Pro dXX ?/ inter- dum 7 tX?}v r/ reperitur,
neque ra- rum Tt\f\v olK X ?/, quibus for- mulis similes sunt
formulae no- stratium ausserals, uls nur, ausser ais nur. De
xsi- G$at verbi potestate dictum est ad p. 100. Ut de legibus
civi- tatis , ita de usu loquendi re- cepto saepissime apud
scriptores reperitur. Ceterum Riickerto non assentimur, ovopa iv ov
sidet xsiuevov eodem modo dictum censenti, atque Xafislv iv cpipvy
^Svpiav y Syriam dotis loco accipere. Ut Homerico J SsgUv iv
yovvadt xsixai fatura infle- xibile significatur, ut iv ftop” popeo
xsidSai in Phaedon, p. 69. B. de aeternitate vitae miserrimae
dicitur, sic ovopa iv oveiSst xsipsvov usus recepti constan- tiam
exprimit. — dvdpoyvvov . v. Suid. s. r* dvdpoyvvoS et Muson.
Fragm. p« 208. ed* Peerlk* Alter habet: 6 xa avdpoS rtoiGov
X&l xd ywcnxwv TzaoxGDv. Alter: ol ys dvkxovxat avdpoyvvoi
xal yvvaiXG) 8 etS opatiSai ovxe ? 9 onsp s 8 ei (pevysiv iB,
anavxoS, si 87 ) roi> dvxi avdpss 7/tiav, Urtsixa.
Praecedente irp<a- tov psv, quod male Ficinus con- vertit a
principio,» htsixa 8 s scri- ptum exspectaveris. Sexcenties autem
iizsixa reperitur omissa 8 i particula, quoniam htsita tantae gravitatis
est, ut ipsum pos- sit, hoc est, non adhibita dfc par- ticula ,
oppositionis pondus su- stinere. Unum e multis exem- plum ut
laudem, p. 194. E. le- gitur! iy<d 81 87 } (iovXopai xtpooxov
p\v tlittiv , y XPV M e elrtEtv , IneiXOL shtsiv . In se-
quentibus Ruckerti annotatione factum est, ut post xo EiduS
comma poneremus. Riickertus autem. Me oppositio, inquit, quae hic
adest pristinae integritatis et insecutae postea dissectionis
admonuit, ut oXov praedicatum esse censerem, quam interpre-
tationem haud scio an commen- det etiam vocis locus ante 7/v y quem
vix teneret, si cum sldoS esset conuectenda. Dicit igitur hoc:
Deinde iutegra erat hominis figura, rotunda, dor- sum et
latera circa habens (non,* ut nunc, dorsum, latera et pe-
ctus.} xEEpaXrfY 8 * — plav. Quis non Iani meminerit,
Latinorum dei antiquissimi, quem uno capite, facie duplici insignem
venerabantur? Erat autem Ianus dito rovtcov &v rig tlxdaniv.
litoQtveto 51 6q9ov, agitSQ vvv, oitoztQaOs fiovXq&ilt] ’ xal ditor e
xu%v oq- (itjGut &siv, iSgittQ ot xvfiiatavrig slg oq&ov tcc
Oxalrj itsQitpsQOfisvot xv)3 MJtiutft xvxha, oxuo Tore ov<5t tolg
fitXs~ Civ aitEQEid6[iEvoi xa^v Itpiqov to xvxlco o yv da Sia
taura pacis dens, nt verba Aristophanis iu Erotem directa et Iano
con- veniant: l6xi Seoov cpiXotv^pco- TtQTCtTOS, $7tlxOVp6f TE G$V
XGOV dvSpdiccdv 7 (ai laxpoS xovxgdy, cor IocSevxcjv psyidrr/ av
ev- Saipovioc rc5 dv^pcjTteiw ykvEi fi?;. Adde p. 191. D. $6xi 6?}
— 17/ f dpxalaS q>v6£GDS 0vvayco- yevf, xal inixEipivv 7Xoiijdai
'ev lx Svotv xal latiadSai xrpr tpvtiiv x tjv dvSpGDTtivTjv.
Quid, quod ipsum nomen Iani aliquam haberevidetur cum {aivco verbo cohaerentiam?
Romaui bellorum quam amoris intentiores rixis, concordiae amantium
pacem pacisque conditiones videntur substituisse. ijtOpEVEXO
OpSor, GjSrXEp rvr. Koti vulgo ante vpSov positum deest in
codd. non paucis, Bekkerus vocem in textum recepit, uncis
Stallbau» mitis et Dindorfius incluserunt. Ficini conversio haec
est: Incedebat hoc tunc et rectus, ut nunc, in utram vellet partem.
Kai vocis tuemluc provinciam suscepit Ruckertus his verbis usus:
Duplex incessus pristinorum hominum narratur, erectus, quem nunc
etiam habent, eo tantum ab hodierno diversus, quod tum , utram in
partem vel- lent, pariter praecedebant , /z. e, prorsum et
retrorsum , alter ro- tationi quam meatui similior • Sequentia
igitur verba hoc modo exhibere voluit : Jtal, dxots xaxv
oppyjdEie $Etv, ooSTtEp ol 7wfh- CxdvreS x, X. X., nam in eius
editione comma post Ttai non comparet. Sensos est: Er ging aber
aufrecht, wie jetzt, nach welober Seite hin er wollte, und, wenu
der eine oder der andere schneller sich bewegen wollte ete. Vulgo
pro opfiJjdeu legitnr opprf- Cei pro %eiy verbo IXSeiy, Male.
<k)S7XEp ol XVfildXGOYXES* Derivatur hoc verbum a xv(bj
> quod idem aotiquitus significasse perhibetur, atque XEqjaXij.
Igi- tur primaria xvfit6xdv verbi si- gnificatio videtur esse:
capite insistere, se praecipitem dare, cfr. Hom. II. 21.
554. XElpOYX lyx^Xvk? x e hclI Ix^veS, , o*l xotra
Sivaf ol xotra xaXa fissSpa xvfiidxcor $v$a xcii $vSa.
Erat autem apud Graecos salta- tionis genus, quo qui
utebantur, caput deorsum, pedes sursum proiicere solebant, non nisi
pe- dibus solum attacturi. Summa corporis atque inprimis
spinae mobilitate opus erat saltantibus, quare Patroclus Kebriouc,
Hectoris auriga, iuterfecto, satis acerbe II. 16* 745. haec profert
<L nbxoi> r\ pdX 9 iXatppoZ dvrjp, fisla xvfhtixd
et v. 749. <6$ vvv Iv txeSIgj IB, itctcoov pEta xvptdxd r)
fia xal iv TpdedCi xv(h6xq- rr/peS iadiv.tqlcc ra ylvr) xal roiavta, on r
6 fitv kqqiv rjv r ov rjXtov B t rjv «QXV V Pxyovov, to Se %rjXv Trjs
yijs, to Se aiupo- TSQC3V iitzs%ov vfjs OiXrjvrjs , ori xal rj Gelrjvtj
a[i<pore- QatK yiEzl%u. TtEQirptQrj Se Sr) yv xal avrcc xal rj
noQsia avrav Sia zo rotg yovevOiv ofioia elvai. rjv ovv xrjv Tangit
fortasse hoc saltandi ge- nos Herodotus 6, 129. — 6'bt- izoxAeiSyS
— ixiAevdi oi riva tpanaZav iSevEtxai * iASovtiyS 8h ryS
rpaTtE&jS n patra plv in avrijs oopxyoaro Aaxaovtxd &XV~
paria’ pera. 81 a\Aa *Arnxd • to rpirov t ?/ v xecpaArjv
ipeidaS ini r rjv rpane- %av roidi 6xiXe6i ix «i- povopyde.
Schol, ad nostrum locum iusto brevius : xvfiidryp 6 opxydryS xal
xvfiidtav to op- XsiGSai. eis opSov ra dxiAy n. Ante
eiS in plerisque codd,, qua- tuor exceptis, xai legitur, quae
depravatio textus est manifesta. Omiserunt voculam editt.
omnes. Orta ea lectio est e mala intel- ligentia praecedentium
verborum, quae intellexit, quisquis fuit, qui xai interposuit, hoc
modo : ino - pevsro 81 opSov (3snep vvv , xal, sc. (inopsvero)
ditare tax t) opprjdeie Seiv, ooSnep ol xvfti- dravrsS ’ xal eis
opSov x. r. A. oxtgj tore ovdi. Vulgo legitor rore oxrcJ x. r, A.
Trans- posuit verba , qui putaret , rore ad praecedens onore
pertinere. Probari posset vulgatus verborum ordo, si scriptum
exstaret: rore rolS uxtgd piAediv anepEiSope - voi x.t. A. Sed non
addito Ar- ticulo, ovdiv autem participio adhibito, cur is ordo
verbornm unice probandus sit, quem cdd, omnes probarunt, facile
iutelli- gitur. 7/v dk Sia Tavta Tpla Ta yivy xal
toiavra. Ad certam quandam philosophiam comicum poetam respexisse,
quam- quam a multis annotatum est, tamen ut credamus, animum
in- ducere non possumus. Vulgatum euim hoc erat , et vero
etiam nominum terminatione firmatum, TfXiov, solem, virili
potestate esse, yyv , tellurem, feminea, qua propter etiam rerum
ma- ter vocata est. Fieri igitur facillime potuit, ut philosophia
ad- vocata nulla, mera vulgi opinione nixus solis prolem masculum
genus vocaret, terrae femineum Aristophanes. Restat ut de Androgyni
origine dicamus, quod cur Lunae prolem dixerit, disertis verbis indicatum
est; ori xal ?} dsAyvy dptporipoov perixei. Atque ipso nomioe
deXyvyS haec coniunctio terrae ac solis indi- cata est. Dorica forma
est (?£- A avaia, quam convertere pos- sis Glauzerde.
Solebant autem veteres novam quandam in huiusmodi rebus
opinionem prolaturi, argumentorum loco er ipsa rerum natura
petitorum, alias res conquirere, quibus illam pro- barent, Sic
Pausanias, ut du- plicem Erotem esse probaret, ad duplicis
Aphrodites mentionem confugit, quarum suum utrique Erotem
assignaret, n epitpepij 8h 8?) yv. Non gkreisformig,» quod
in Astii et S chleier macheri Itfrvv 8 uva xal xijv qcoiiijv, xal xa
tpQovrniWK (itycda tl%ov, lnt%dqvfiav de zoig &eolg, xal o kiyu
"OfitjQos 3 csqI Ecpiccltov xs xal ”ilrov, jtejh Ixdvav Xeyixai,
xo C ds tow ovgavov dvafiaGiv im%UQelv noielv , ag Ixi&iy
Gofiivav xoiig tteois. versionibns legimus (adde etiam Schulthessii
conversionem p. 88. ed. Orellii,) quis enim circuli formam
corpori tribuat, sed kugclformig. Riickert. In sequentibus
8ia to — opoia eivai verba Schleier- macheros convertit: um
ibren Erzeugern ahnlich zu sein. Rectius Ficinus: quia parentum
similia. xal ta (ppovrfiiaT a pe* ya\a elxov.
Schleiermache- rus: nnd hatten auch grosse Gedanken. Minus
accurate. Ar- ticulo enim addito efficitur, ut sensus sit: und der
Hochmuth, den sie hatten, ging ins Un* geheuere. vide annot. p. 12.
Articulo non addito supra legitur p. 182. C. ov yap, olpai, dvp-
tpipei toiS apxovdi tppowjpara peyaXa lyyiyvedSai, quem laudo
locum, ut de nostri loci articulo facilius certiusque iudicari
possit a lectore. MeyaXa <pporj}para dicuntur autem habere, qui
con- tra dominos conspirant, cfr. p. 182. C. ov, yap, olfiat,
dvpq>e- pei toiS apxovdi (ppovrjpata fieydXa lyyiyvedSat tgjv
dp- XoiUvoov ad quem locum ' vide annot*. p. 102.
Comparativum exspectaveris, non positivum ; ille tameu in hac
formula solennis. o Xkyei "O prj poS. Od. 11. Sl4.
"Oddav iic OvXvjiitto pe* padav SepEY, avtap £tz
"Oddy JlrfXiov elv o diq>v\\ov,lv* ov pavos
apfiaxoS etr/. ooS litiSr] 6 o pkv gjy roiS SeoiS. Riickertus
iungenda haec, inquit, cum Ttepl ixeivGOV , quae structura propter
interiectum membrum to — tcoieiy , in quo avxovS subiectum est ,
aliquid incommoditatis habet. — Ad l7Ci$t]6op£vcjv supplendum
est potius avTCDY. Exhibetur autem genitivus participii cum
gjS, ubi aliquis refert quod aut ex alio- rum opinione depromtum
est, ant quod ab aliis vult cogitari , ut in Piat. Apol. Socr. p.
30. B. itpoS lavra , (pocbpr av, cJ av— 8 pes *A%r]vaioi , rj
nelSedSs *Avvxcp rj pjj — oj S ipov ovk av itoiijdovroS «AAo x,
T. A., h, e. de me ita cogitate, me nunquam quicquam facturum esse
aliud. *0 ovy Z evS xal ol a A- Aot $ 80 i. Omnem hanc
narrationem de deorum consultatione et quid facerent, dubitatione,
nt cupierint quidem punitam humani generis protervitatem, sed
nec severitate uti ausi fuerint, quam laesa maiestas exigere
rideretur, nec aliud invenerint remedium, quo et illi poenas darent
et suus honor salvus maneret, donec ad postremum Iapiter aegre
aliquid excogitaverit, hanc,, inquam, a d deorum derision em
com- Cap. XV. 'O ovv Zevg xa l ol «A Aoi 9iol Ijiovltvovto o
« %(M} avtovg 'MHrjtScu xal TjXoQow. ovte yag onag axo-
positam esse neminem poto non videre. Riickert. Male; vide Comm. de
Piat. Symposio» oti XPV ctvtovS rtOtij- 6 at. Ne quis pro
indicativo optativum reponendum censeat, quod Astius olim fecit, post
infectum, voluit: Graeci ingenii tanta est vivacitas, ut structuras
verborum doas, quarum ntraque suam quan- dem iucunditatem habet,
confun- derent atque commiscerent, videlicet ne, cum alteram prae-
tulissent alteri , alterius gratias simul amitterent. Igitur oxi
XPV avtovS rtoii}6ai compositum est ex oratione obliqua oti XP E ty
avtovS it. et ex oratione recte ti XPV ocvtovS Xotijtica xal
ojSitep, rovS ylyav - taS xepavrccHj arreS. Stall- ' baumius ,
intellige, inquit, post yiyavtaS tfq>avi6otv ex proximo
ctqxxvldEiEV , cuius breviloquen- tiae exempla collegit Wyttenbachius od
Selecta Princip. Hi- ator. p. 364. Riickertns verba sic inngenda
esse censuit : ovte yap eIxov ortcoS drtoxTEtvcaev (sc. avtovS) xal
ro ylvoS dtpa . - vldaiEv , XEpavvGotiavtES GDinep rovS yiyavtaS .
Neutra expli- candi ratio nobis placet. cuV itep h. 1, non
similitudinem indicat, sed agendi rationem describit, yl- yavteS
autem homines vocantor illi ipsi, qui e masculo et fenri- neo
genere compositi viribus freti ac robore, elatiores animos ale-
bant. Sensus est: Sie wuss- ten iiberhaupt weder ei-
nenRath, dass sie sie tod- teten, und besonders w i e sie, nach
Erlegung der Riesen durch den B 1 i t z das ganze Geschlecht
verdiir- b e n . Disertis verbis ylyavtES commemorantur, ut esset,
quod sequenti ykvoS opponeretur. Quo- niam autem homines nondum
dis- secti erant, fieri non potuit, quin caesis hominibus illis totum
ge- nus hominum misere periret, at- que nemo remaneret, qui
deos veneraretur. ai tipal yap avtolS — 7/ <p
avi$£t o. cfr. Symp. 198. C. vit ai6xvvr]S oXiyov arto- dpaS
<px^PV v ? KV MX 0V - Nemo Stallbaumio melius de in- dicativo
huius loci explicando disseruit. Eius verba haec sunt: * Aoi istas
et imperfectum sine av particula positum in talibus si- gnificat
certo et haud dubie aliquid fuisse futurum , pr opter ea quod
habeat obiectivam , quam dicunt , necessitateniy ut Lat^ fu- turum erat:
accedente autem av particula etsi paene idem significatur , tamen
conditionis et mudalitatis , quam vocant philo- sophi , accedit
notatio , ab hoc loco, paene prorsus aliena . Quocirca non tantum XPV V
> £5 Et, npoSijxEV , ut Lat , oportebat , decebat , debebam ,
ita usurpatum est, sed multa alia verba , irtpri- m slvaiEV ii%ov
xal 'cos it£Q, tovg ylyavzag xsgawdeav- reg, to ytvog oxpavLaaitv , al
rifial yag avroig xal rcc tfQcc ra naga rwv av&Qamov rjtpavl&ro —
ov& oitag latv aCilyaivuv. fioytg 8rj 6 Zsvg IworjtSag Xlyu,
ore zloxd fioi , %<pi], %%uv iiTjiavijv, wg av iliv te
uv&gaicoi D xal xavOaivro t ijg axoAaOlag aG&tvtGztQoc
ycvofuvou vvv (iiv yag axnovg, £cprj mis ea, quae
natura sua conti- nent aliquam obiectiuae necessi- tatis
significationem. Indicativo in hypothetica enuntiatione Latini osi sunt
plerumque ita , ut non tam obiectivae ne- cessitatis, qoam temporis
ratio- nem haberent, quo tempore ali- quid, quominus fieret,
impedi- tum esset, cfr. Tac. Histor. II. 46. iamquo castra
legio-^ dum exscindere parabant, ni Mucianus sextam legionem
opposuisset, h. e. achon waren sie daran, das La- ger der Legiouen
zu veruichten, hatte niclit zur rechten Zeit noch Mucianus die
sechste Le- gion entgegen geworfeu. Adde notissimum Horatii locum
Od. II. 17* 28. Me truncus illa- psus cerebro sustulerat,
nisi Faunus ictum dextra levasset h. e. Mich hatte der auf mein
Haupt stiirzende Stamm getodtet, hatte niciit noch zur rechten Zeit
Faunus durch seine llechte die Kraft der Wucht gebrocheu. Temporis
hanc notionem quando assequi volunt Graeci scriptores, eodem
dicendi geuere utuntur quidem, sed non nisi addita iv3v$ particula
temporali, cfr. Thucyd. VIII. 86., quem locum Stallbaumins laudavit
iv gj da- tpidxaxa 'looviav neti 'i&U?/- dtarenco $i%a exadtov,
xal difovtov evSvS’ eTxov ol ito - TUfiioi,
doxdj fioi, £<PVt Quod supra annotavimus p. 159. ad verba
o n XPV olvtovS itoitj- dai y id iis vehementer displice- bit, qui
omnino duas verborum structuras confundi atque com- misceri neguut.
Negant autem, qui non intelligunt structurae originem. Etenim rem
animo suo ita informant, ut censeant, scriptores positis dnabus
verborum structuris artificiose ex utriusque quibusdam fragmentis tertiam
composuisse. Nobis persuasum est, hoc structurae genus non e scriptorum
officina prodiisse, sed e quotidianae vitae sermone iu scriptorum libros
im- migrasse. Pertinet huc noster locus, ubi praemisso ott,
quod indicium est orationis obliquae, ipsa alicuius verba
laudantur. Pa- tet autem, proprie dicendum fu- isse Aristophani :
\iyet, ori do- mi ol Ixew prjx ay yv r. A. Factum autem Graeci
ingenii fa- cilitatemne dicas an felicitatem, ut servato obliquae
orationis indicio rectam orationem retinerent, atque orationis suspensae
continuitatem cum rectae orationis vigore coninngerent. De hac
structura vide etiam Mattii. Gramm. plen. $. 623. 2. b. p*
1270. a «pa fiev &0&svl<3teQOi $<Sovzai 9 apia
%Q7]diu6TEQoi Tjfilv dia ro irXEtovg tov dgi&ndv ysyovEvai' xal fia-
* diovvtai O 0 #oi liti dvoiv dxsXoiv. lav d 9 Htt, doxaCiv
aGzXyuivEiv xal firj e$eXco0iv i]0v%iav ayeiv, itdXiv 'av, %(pr] 9 refiu
dl%a, wgz’ Ecp kvdg xoQEvdovzai OxtXovg doxcoXia^orreg. ravza thtcov
Sze^vs rovg dv^Qunovg di%a, &g%EQ oi za da zipivovzEg xal (isXXovzEg
zapixsvsiv, ij E xal ajia n'ev adSeri- 6tepoi idovz ai. Sensas
est: nane eos dividam bifariam, at et debiliores homines sint et
utiliores nobis, quippe nam ero auctiores. Amant Graeci, quae
de certissimo eventa actionis praecedentis dicantur, ea xal addito
superioribus annectere. Paullo infra legitur naXiv av te/ico 8ixa ,
Sst iq> kvoS no- psvdovtai x.T.X., ubi bene ha- beret xai pro
gjSte positum ; hoc tamen scriptor praetulit, quod reiterata
divisio cogitatur tantummodo , non tanqaam actio, quae hat aliquando
certissime, proponitur. 7tdA.iv av t Zcptf, teji c 3
Sixa. Rursum exemplum habes verbi, quod casu suo spoliatum ita
exhibetur, ut notio verbi pre- matur magis, quam vis actionis,
Minus recte Schleiermacherus iu conversione: So will ich sie,
sprach er, noch einmal zerschneiden. Rectior conversio liaec est:
So wiederhole ich die Theilung noch einmal. Atque obiter ut hoc
moneam, ut Graeci naXiv av, ita nos nochmals wiederliolen,
pleonastice loqui solemus. txdxcoXt ccZoyteS. Schol; ad h. 1
. a<jKG)\id?,Eiv xvpicoS filv tu ini tovS adxovS aAA«-
d$an dXrfXippkvovS , iq>* ovS in7fdc.iv yaXoiov ivsxa • TivlS
xal ini tcoy Cvf.tnE(pvx6<5i zotS dxkXEdiv dXXo/ikvcDV. . ?fdrf
61 TiSkadi xal ini tov aAAe- 69 ai to YEvpov (Bekk. legen- dum
censet roV Sr Epov ) took noddUv avkxovTa^ rj a>S vvv ini
OxkXovS kvoS fiaivovTa. %6ti 61 xal to x^XatYEiv. E Schol.' ad
Aristophan. Plut 1130., ubi complures ddXGoXtdgEtv verbi
explicationes reperiuntur, male autem adxcoXia vocatur iopTtj tov
Jiovvdov , nisi fortasse latiore significatu accipiendum est hopTif
verbum, ex huius, in- quam , Schol. annotatione se- legi haec :
xvpioS ddxciXid- Zbiy iXEyov to ini tciy ddxoov aXXEdSai ZvExa tov
yk Aco- ro: noiEtv • iv /ikti& 61 tov $sdrpov ZtISeyto adxovS
ns- (pvdifpkvovS xal aAijXififikvovS , fis ovS ivaXXufiEvoi
ivaXiOSai- vov xaSansp EvftovXoS cpifdi • xal npoS ys tovto ctdxov
elS fikdov xazaSkvTES , EtsdXXedSa xal xayxd&Te ini rols
xarafi- fikovdtv . — ddxooXia^Eiv 'eXe- yov To ivdXXsdSai tois
doxols, ?/ to ini ivds nodos dXXedSat. Haec satis de significatu
adxcj- Xia&iY verbi. Non dubium est autem, quin h. 1.
doxa>XutP,EiY uno pede saltare significet» Ut, cum humanum genus
primi- 11 162 II AA TSINOE wgmo ot
tu (bu xaTg ovrtvu fie rifioi, rov 'Aitbkha ExtktVE T 6 TE TtQO
gtOJCOV flETU0TQEtpElV XUt TO TOV ClVyi- vog ijfiiGv tcqos Ttjv rofiijv,
tvu &Etbfiivog rtjv avxov TfirjGiv xoC/ucoTEgog d'rj 6 av&Qmnog ,
xal tukka ia6&at IxiklVE V. O 61 TO TE KQogUltOV liETEtiTQEqiE , XUt
GVVtkxaV tos nvfiuStav dicatur, post ln\ Svoiv dHeXoiv
fiaUiZEiv, futoro tempore ddxooXiddEtv dicatur. Uno pede etiam
hodie saltari in Helvetia, Italia, Graecia, satis notum est.
&S 7t ep ol r d da xkpy ov- tf? nal pkXXoy x eS xapi-
Xeveiv. Lectio vulgata est c oa, quam merito interpretes recen-
tiores improbarunt. Nimirum legitur in L. V. PJ. Timaei: da dxpodpvojy
eldoS pr/XotS pi- xpois iptpepis. Colligitur inde, Platonem hoc
verbum commemorasse in scriptis. Ilaud facile autem locum Platonis
invenias, cui vox illa magis conveniat. Interpretantur, qui harum
rerum periti sunt, da sorba (Arlesbeeren , quae condita esse, nt diutias
conservarentur, non pauci sunt, qui tradidere; cftvVarr. de re
rust. I, 69. ( Putant manere) sorba quidam dissecta et in sole macerata,
ut pira, et sorba per se ubicunque sint posita, in arido facile
manere. Quae sequuntur verba, spuria censuerunt Sydenhamius,
Bastins, Astius. Frustra. Quamquam enim prorsus nescimus , cur in
ovis dissecandis crinibus usi sint ve- teres, hoc certum est:
duobus allatis exemplis Aristophanem et facilitatem et
artificium dissectionis indicare voluisse: ao Jexcbt, wie man
Arlesbeeren zum Einmachen spaltet, so fein und kunstlich, wie man
Eier mit Ilaaren theilt. Eodem modo explicanda sunt verba
Plut. Amat, p. 770. B. ojSittp cdov avrtdv Tpify Siaip&tiSai t
rjv cpikiav. Male igitur Rtickertus ad h. 1. Hoc quidem, inquit, concedimus,
languidiusculam esse alteram com- parationem, concedimus, fieri potuisse,
ut ab alio adderetur; sed additam esse tantum abest, ut contendamus,
ut facetiarum captatori Aristophani recte tributam esse censeamus.
Ceterum coniicio equidem, ovornm per crines dissectionem ludi
genus fuisse; fortasse ex ovorum dissectione per crines facta
convivae futura praedicere solebant. 7t p o 5 xr)y xoprjv. Ut
in praecedd. ad xa cJa supplendum est e proximis xiproyxeZ, ita h.
1. psxa6xpl<peiy recte repetieris. Toprf significat proprie 'id,
quod ex aliqua re abscissum est ; no- stro loco corporis eam
partem denotat, quae dissectionem passa est. Similiter topi j apud
Hom. II. a , 234. positum repentur: va\-pa rode dxijnxpov, To
p\y ov%ot e (pvXXa xa\ d £ov? $>vdei, iiteidr} TCpddxa t
o- pijy iy opeddt XeXoi7tev, quo loco truncum denotat , ex
quo sceptrum abscissum erat. In sequentibus pro Trjy avxov xpij-
diy , quod recentiores editores omnes habent, plurimi codd. avxov
exhibent. Non male , si 3 iuvtct%ofttv r 6 SsQjia Ixl xrjv yaCtiga vvv
xaXov(ik- vi]v, SgntQ ta eioxaUxa (iaXavtuc, tv 0 x 6 ( 1 « xoicov
ank- Sh xaxce (ii(St]V xrjv yaOxtQa, .0 Srj vvv 6 (upcd 6 v
xaXovOi. xal rag (iiv aXXag Qvxldag xag xoXXag igtlLcuve, xcd xa
191 Gzrforj dujp&QOv , ijrcw n xoiovxov ogyavov, olov ol Cxv-
avrov pro avxoSi positum ac- cipius ; melius tamen illud
habet. xalraAAa ladSai ixe- A evev. Schleicrmacherus ia
conversione habet ; u n d das ubrige beiahl er ihm auch zu hei 1
en. Scriptum quidem exspectaveris xa\ navxa iadSai ixiXcvEv ;
addita auch particula insolentia verborum non mitigatur. Ficinus
verba convertit: reliquis autem mederi iussit. Alia nobis
explicandi ratio placet. xaXXa a sequente infinitivo seiungendnm
est, iddSai absolute positum est : und iibrigens befahl er ihm Hei-
lung an. De hoc usu verborum saepius iam annotavimus , vide anuot.
p. 22. , 27* al. Paullo \ v infra eodem modo 8ioatavEd$ai positum,
ut non actio, sed notio verbi exprimatur tva — ittoj- dpovi) yovv
yiyvoiTo xi}$ 6w- ovdiaS xal dianavoivro h. e. ut satietas esset
amplexandi et quies. ln\ xr)v — yadrepa vvv xaXov
pivrjv. Schlciermache- rus : tiber das, was wir jetzt deu
Bauch nennen. Non satis accommodate, ut vide- tur. Cum vi
pronnutiandum est yadripa, ut ne vernaculo qui- dem sermone
articulus recte addi possit. Structura verborum pri- maria haec
est: ItzI to yadz?'fp vvv xaXovpsvov , quam structu- ram ut minus
elegantem incom- tioremque aetas Graecorum ex- cultior nou tulit.
<3 Sirsp ra dvdnadxa fta- Xavxia. Poli. V. Si. in recen-
sendo venatorio apparatu xv» vovxof, inquit, 8ipya podx^ov t lis o
brciSexai ro Sixxvov , rcJ 6XVP<* XI TCHlOnjpbvOV , (3 Sit E
p xa dvdnadxa ftaXavzia. Ficinus convertit: tanquam contracta
marsupia. Ar- ticulo addito effici videtur, ut sententia sit: in
Form von zu- sammengezogenen Beutcln, -wio ihr sio ja kennet.
o 6 7 vvv o ptpaXov xa- A ovdi. Codd. omnes habent o 8i) xov
u/i<paXov xocXovdi , idque editores in ordinem ver- borum
receperunt. Male ; urgenda est vox ojutpaXof, atque vi qua- dam
pronuntianda, quae vis ad- dito articulo funditus perit. Si-
militer Sjrmp. p. 180. E. ov 8?} ndvdtjfiov xaXovpev, de rep. I. p.
332. C. r) xidiv ovv xi dito8i8ovda — xixyrj iarpixj) xaXEixai p.
191. B. o 8?} vvv yvyaixa xaXovpev. Menon, p. 81- B. o 8tj
artoSvyjdxEiv xaXovdiv. Alcib. II. p. 140. B, ovS 8ij xaXovpEv
iaxpovS. ib« p; 187. D. o 8jf pEXonottav xaXovdiv., Ibid. *L p.
382. D. yj x idi x i ano8i8ovda — xixrv payEipixrj xaXtixai.
vide annot. p. 129 et 130. xi xoiovxov op - yavov. De
indefinito pronomine supra dictum est p. 28. ad verba £3 o r yap xi xovx
£*«. 11 * IUAT&N02 rotofiOi, xiqI rov
xaXccnoda Xeatv ovreg rag tav dxvrmv QvrlSccg' b Xlyag 6 e xaxlXmi , rag
mqI avrrjv n)v yaStega mu rov ofitpaXov , (m/ftaov dvca rov nctXcaov
xa&ovg. 'Enubi] ovv r; (pviiig Sixa no&Ovv exaGrov
ro t}fu6v ro avrov tvvfai, xai neo^aXXovre.g rag %UQug xal
£v[inXex6/i£V0i uXXt/Xoig, em&vfiovvrsg Ovfirpvvai, ane- to 9 tn] 6
xov vnb Xiuo v xai rrjg aXXijg agyiag dea ro (iTjdev e&iXuv %w@ls
aXXijXtov noielv. xai onore ri ano%avoi Quibus verbis ut
respondere an- notavimus nostratium J d as so sfeine Art, ita verba
no- stra convertenda videntur esse: indeift er etwa ein soK-
chesWerkzeug hatte, wie die Lederschneider, Creu- zerus Lect. Piat*
p. 525. censet, ut p. 185. E. dicatur dvaXaftobv xi roiovtov, ita
h. 1* satis esse l 'x&v n roiovtov. F rastra* nepl rov
xaXditodot XsaivovtsS. Pes ligneus vide- tur fuisse, super quem
coria ex- tendebantur, quo facilius et explicarentur et ad pedis
formam adaptarentur. Etym. habet xa- AoVovV XvplooS o ZvXivoS
itovS* xaXov ydp xd B,vXov. Suid. s. v. xdXaf xaXov ydp rd B,vXoy
% ig ov xai xctXoTrovS, 6 gvXivoS itovS. E Pollucis auctoritate,
qui habet X. l4l. rd dxvrord- pov dxevij — uaXd/tovS, iv rc J
dvpitodicp y Bckkerus, Stallbaumius , alii dederunt xaXditoda, codd. non
pauci xctXo7Co8ec ex- hibent. Fortasse utra^ue forma Graecis
scriptoribus usitata fuit* rov itctXaiov itdSovS . h, e. rjLitfacjf,
?/v titaSsv o dv~ SpGoitoS iv r<ji TtdXaicp xpovoo. cfr, p* 189*
D. insidi) ovv 7} tpvdiS. Annotat Riickertus ad h* I. :
Offendit Astium nude positum vocabulum , post quod avrdov vel rjfi&v
excidisse putat. Of- fendit nos quoque $ sed putamus ipsius
Platonis peccatum esse posse . Etiam Stallbaumius ad h. 1.
avt&v supplendum esse censet. Aliter nos statuimus de hoc loco;
Articulum exhibuere veteres scriptores haud raro , ut ’ indicarent,
de re sermonem esse, quam in praecedentibus iam te- tigerant. cf.
p. 189. D. ?/ ydp TtdXai ij/tcov <pv6i$ ovx avnj 7jv rjitsp vvv
x. r. X. Mens Aristophanis est; Da non die urspriingliche Einheit
der Kor- per, vou der oben gesproclien worden ist, gelosst war cet.
Exem* pia si quaeris huius usus articuli, vide anuot. p. 12.
, vito Xipov xai rrjs aX- Xt}S apyiaS. Vulgo vito rov
Xiuov legitur, quae lectio cur ferri nequeat , e praegressa annotatione
colligitur. Ceterum aX - AoS 1 rebus apponi, quae genere non
differant, specie dis- crepent, supra annotatum est p. 116. Restat,
ut dicamus, quo iure id fiat. Riickertus ad h. 1. Videtur, inquit,
aXXrf alia verti non posse, neque negare licet aAAo? non nunquam
ita dictum esse graece, ut propriam hanc vim neutiquam exerceret, de
qua ffi>v yfiteeav, t 6 81 lutp^sit], zo letcp&ev aXko IfiJ
tu xai avvmkixezo v eize yvvcuxog tijg o ki/g hrcv%oi Jjfiian, o
Sr/ vvv yyvcuxu xakovfi sv, iit’ avSgog' xai ovroig attiiiXkvvto.
ekerjSag Se 6 Z evg cckhjv [ij]%avt}v xogltexai, ■ xai fuzazt&rjtiiv
avzuv tu aldoia elg ro jtgoO&ev zeag yag xai zavza exzog (l%ov, xai
lylvvcov xai Izixxov ovx elg akkijkovg, akk’ elg yfjv, agxsg ol zexziyeg.
fiezi&rjxt C re ovv ouzag avta elg ro XQod&ev] xai Sta
zovxav re non est, cor hic pium dicam, qui nostrum locum, ex
hoc numero excipiendum esse censeam. Nam cxpyla non segnitia est,
sed cessatio, vacatio a re quacunque, sicut ager dicitur <£pyo$
t dum cessat a cultura. Jam igitur Ai- fivv in genere xfjf ctpyiaS
esse apparet, est enim cessatio a capiendo cibo , licuitque dicere,
homines illos, cessantes et a cibo capiendo et ab omni opere su-
scipiendo emortuos esse. — Ridiculi aliquid inest his verbis; quis enim
ferat cibi capiendi cum ipyoo comparationem? Deinde male Ruckertus
posteriori nomini tantam vim tribuit, ut ad id di- rigeretur prius.
"AAAoS semper ita adbibetur in huiusmodi dicendi genere, ut priori
nomini addatur, quod cura eodem cohaereat, quod ex eodem
genere sit, quod cognatum sit cum eodem. Primitus autem dixisse arbitror
vete- res, ut ad nostrum locum rever- tar, vito Aipov xai tov
dAAov, li. e, fame et ceteris, quao cum ea cohaerent. Acce-
dente autem appositione ad verba tov dAAov, ne incomtius existeret
atque inelegantius dicendi genus, tov aAA.ov, apyiaS , admissa ge-
neris assimilatione xrjs dAAi]S, apyiaS edictum eat. Sic com-
mode explicatur Piat. Gorg. p. 473. C. etyAcoxoS tov xai
evbai- povi?,6fuvoS vito t<Sv icoAixgjv xai xgov dAA.Gov (sc. )
HevQov. Alia exempla, quibus nostram explicandi rationem probare
pos- sis, laudavimus iu aunot, p. 116, ooSitep ol xixxiy eS.
Audi Wolfti ad h. 1. annot. : Sie thun dieses vermittelst eines
Stacbels, den das Weibchen aui Hinter- theile luit, and der eiu
Dritttbeil der Langte des gauzen Thieres Husmacht. Damit bohren sie
in die E«de, dDnen ihu und lasseu die Kier in deu Sand fallen,
wo sie vou der Sonne ansgebriitet werden. cfr. Aelian. H. A. II,
22, tals acpvaiS o* itijAoG yiveais id xi' bi aAAi/Acov 61 ov
xt- xxovdiv avbh iniyivovxai x.x.A. f.t£T i ^ TJX i X E OVV
OVtGOf avxtov elS xo it. OvtgjS iu multis codd. non comparet,
quare id uncis inclusit Dindorfius, Reyn- dersius expunxit. Idem
Stall- baumius servandum censet rectis- sime, Plerumque enim haec
vox ita adhiberi solet , ut ad aliquid respici significetur, quod
in prae- cedentibus est conteuturo. Spe- ctat autem nostro loco
ovtcoS ad verba iXEijdaS bl 6 ZsvS, et convertendam est: hac
ratio- ne» qua dixi, vide annot. p. i ryv yhvtOiv iv
aXXyhnq IxolyGB, dia rov UQQtvos Iv Tqj ftrjXei, tuvSi tvBxa , iva Iv ry
GvfixXoxy afia fiiv ei avrjQ yvvaixl ivzvioi, yivvaiv xal yiyvouzo to
ytvog, 63- et p. 146. Deinde qninqae melioris notae libri
pro avtcov exhibent avta, quod a Stallbau- roio, Astio, aliis io verborum
or- dinem receptum est. Audacias fortasse quam rectius. Avta
verbi avToov correctio est, avxdov autem scribae alicuius sedulitate
e praegressis olvtgjv ta al8ola eis to izpoCSev huc translatum
est. llectissime, ut videtur, Ru- ckertus ad h. 1.: Mihi , inquit
, Plato videtur scripsisse: fi £T £- te ovv ovtcoS eis
to itpodSev. Ficinus verba con- vertit : cum vero ad ante-
riora transposuisset, ut legisse eum censeas, quod Rii- ckertus
dedit, e( nos unice pro- bamus. Ceterum verba fisti- 2yxe te ovtGoS
eis to itpodSev repetiit Aristophanes , ut cum sequentibus artias
coniuugerentur: 8ux tovtoov trjv yevediv Iv aXXyXoiS irtolydev,
quae couiunctio per ti — xal particulas instituta quam vim habeat,
nunc dicendum est. Coniunguntur duae hae actiones ita, ut eo-
dem fere tempore gestae esse dicantur: Simul atque ea ad
anteriora transposuit, per da tyv yevediv effecit. cfr. Flat.
Phaedon. 73. D. , qui lo- cus huius significatas luculentissimum exemplum
est: iyvoo- dav te trjv Xvpocv xal iv trj Siavolqt iXaftov to eldoS
tov iraiSoSj ov tjv rj A vpa. Ad haec verba Stallbaumius aoristi ,
in- quit, indicant, rem identidem fieri solitam. Essent ex hoc
prae- cepto verba convertenda: Sie pflegen die Lyra ru
erkennen und das Bild des Geliebten, dem die Lyra gehorte, in der
Seele aufzufasseu» Verum tenendum* est accurate, quod in
superioribus Cebes dixit: Reminisci non solum eius esse, qui aliquid
agnoscat, sed qui aliud, ab illo diversum , mente simul complectatur , ut hoc
non ex eadem perceptione animi h. e. e perceptione animi praesente, sed
ex alia eaque priore ( ov y v y Xvpa) pendeat. Probatur haec
sententia imagine amasii, quae AMATORIS animo statim obversetur, simul
atque hic lyram conspexerit, quam amasii esse iam dudura observaverat. Non
ingratum lectoribus erit exemplum e Taciti Hist. petitum I. 76 ,
quo doceatar, quomodo illam dicendi normam Romani sint imitati:
Primus Othoni fiduciam addidit ex Illyrico nuntius, iurasse in eum
Dalmatiae ac Pannoniae et Moe- siae legiones. Idem ex Hispania
allatam : laudatusque per edictum Cluvius Rufus et statim cognitam
est, con- versam ad Vitellium Hispaniam., nal ylyvoito to yivoS. In
his verbis Riickertus haesit non immerito; Iovem enim fe- cisse,
quae fecisse narratur, nt nasceretur genas huma- num, (Astius
habet: ct progenies existeret) quis probet? Schleier- macherus in
conversione exhibuit» und Nachkommenschaft entstiind e. Id dicturus
vide- licet erat Aristophanes. Fortasse afia 6’ tl xal u^qy/v ilpoivt,
, itl^apovij yovv yiyvoiro rrjg GwovOtus, xal diaitavoivzo xal htl rd
fpya rps- Ttoivto xal xov dXXov /3i'ov tmiiiXoivro. 'idn drj ovv ix
aliquid vitii verba contraxerunt, lluckerto scribendum videtur
xal iti yiyvovto to yivoS. Faci- lior, ut videtor haec
coniectura est : holI yiyvoiro yovoS. Facillime nutem demonstrari
potest, qui factum sit, ut manus Platonis corrumperetur. Incuria
ni- mirum scribarum syllaba finali yiyvoiro verbi dupliciter
posita erat: yiyvoiro r 6 yovoS, Quod cum seriore tempore alii
men- dosum esse intelligerent, ro ye - voS scribendo locum
emendare atque sanare stndueruut. a // a 8 9 ei n a l a /3
f>tjv afifievi. In quatuor codd. Flor, ct apud Stobaeum
afjjiev legitur pro afifajv, quod plurimi libri habent. Illud
Stallbaumius in textum recepit ut exquisitius. Masculinum genas
neutro praetulimus propter praecedens et avijp yvvaixi. Reddidit
verba Schleiermacherus : Wenn aber ein Mann dem andern.,.,
omissa xai particula, de cuius significatu interpretes ad h. 1.
nihil anno- tarunt. Schulthessius habet: zu- gleich aber , wenn
Mann und Weib sich einten . ... vitio, ut videtor, typothetarum.
Sententia est totius loci: damit in der Umarmung, wenrf dem
Weibe ein Mann zu Theii wiirde, sie der Zeugung sich ergiiben
und Nachkommenschaft entstiinde , -wenn aber dem Manne auch
(h. e. wieder) ein Mann, wenigstens et quae seqq, 7t\ij
<$ p ovr} yovv . Postquam dissecta corpora fuerunt, parte» dimidiae
amplexari se adhuc non desierant, immo mutuis in amplexibus deperibant.
Ut igi- tur plane abstinerent a complexa, non potuit Iupiter
efficere, ni- mium enim urgebat vis naturae. Itaque quum totum
consequi non posset, novo instituto, quantum potuit assequi,
molitus est, ut satietate caperentur coeundi intervallaque facerent. Hinc
yovv cnr positum sit, intelligitur, Riickert, na\ Siartavoivto.
Haec codicum est lectio. Vulgo 8ux— vcntcivoivxo , quod unde
ortum sit, facile intelligitur. ^Margini enim interpres aliquis
avoc7tccv~ oivxo .adseripsit, ut 8ia.7t<xvb6%oii verbi raritatem
explicaret. Post alius nimia sedulitate ductus in ava
textq posuit 8icc7tavoivxo t ex quo factum est 8iavanavoivxo.
Ceterum non opus est ad 8iol — Ttavoivxo suppleas avtijS. Verbum absolute
positum est: und sie Ruhefanden und sich der Arbcit zuwendeten und
Sorgo triigen fur ibren weiteren Un- terhalt, ini rd
ipya. Haec verba de agricultura intelligcnda sunt noa minus, quam
quod supra legitur p. 191 . B. vno Xipov xal ttjs aXXr/S dpyiaS.
O ftioS in se res omnes complecti- tur, quae ad vitam
sustentandam necessariae sunt. De scriptura imytXolYTo cfr. Thomas
M.: impiXopai xaXXtoy >j inipe- Xovpai. Adde Buttm. Gramm.
ampl. T. II. P. I- P. 187. : Die C DtoOov o "Eqcxs
tyywos aXXrjXav xolg ccv&qkmois xcd rijg agyaiag cpvGmg Gvvayayevs,
xal Imysigav xoiijacu. 'iv ix dvolv xal laGaoftcu zljv tpvOiV trjv
txv&gaxivqv. Cap. XVI. "ExaG rog ovv rjfiwv
iGzlv kv&qq irtov fcvfijioXov , are Formen des Compositi
imjJEX?}- Copai etc. werden gewohnlich za i7ti/i£\ei6$ai gestcllt,
welches eiue ganz gleichbedeutende Ne- beulbrm von iitiftiXedSca
ist, die aber von den Atticisteo fiir xninder gut erkliirt wird.
Bei- de Formen sind iudessen in nn- sern fiucliern so haufig ,
dass wenigstens an den einzclnen Stel- ' len sicli nicht entscheiden
lasst, ob wirklich der Schriftsteller so geschrieben. Doch ist kein
Zwei- fcl, dass lnifi£\E6$cti das altere ist, ond die Flexion von
faipe- Xijdopai urspjiinglich dazu ge- hurt. wSitEp al
Tpijttai. Piscium genus iprjrtai Graecis notissimum, quandoquidem
Callonice in Aristoph, Lysistr. v. 116. dicit: ' fyo$ 6i y <* v
> uSitEpeX tprjt- rav 8ox65 dovrat av ipaxrcfjs
xapra/tovdoc Srjpidv ad quem locum male Schol. iprjr-
tot, inquit, opYEOv rerprjpEvov nata ro pidov cJ S oi 6q>ij - x
e S. XeyEi ovv , ori xav dvpfifi ripvE6$ai ro ijju6v jiov ftov-
Tiopoci. Rectius Schol. ad no- strum iocnm annotat: ix$v8iov
n rcov irXocriw 7 } ipijrra £x Svo $ Ep parco v 6vyxEi6$ai
rrjv idEav doxovv , o rives davSd- Taov uaXovdWf oi 6'e fiovyXGod-
<Sov, xaxooS 8 e. dXXa yap idti ravta. Colligitor px bis verbis,
Tfxrjrrav cum in altera corporis parte os, oculos , nares
posita habere, tum ca corporis figura esse, ut dissecta censeri
queat, atque non integra nisi cum altera couiungatur. Facit igitur
nostro loco ifxrjrrta v mentio ad descri- bendam figuram androgyni
dis- secti, contra ' ZvpfioXov nomen nataram et conditionem eins
expri- mit. &vpfioXov nimirum tessera hospitalitatis est,
annuli, astragali, alius cuiusvis rei pars al- tera, quam hospes hospiti
conr credere solebat, ut alter ad al- terum veniens haberet, qno
agno- sceretur familiariterque excipere- tnr. Hoc facto uterqne a
fraude tutus erat. Nam si quis pere- grinus ficticia hospitalitatis
tes- sera prolata sibi exposceret, quae non nisi amicis amici
praestare solebant, receptaculum, cibi ac potus facultatem, alia
hoc genus, tessera admota tesserae rem ve- ram aperiebat.
Zr/ret 8?) ro avtov %xa- 6roS £,v p$ oXov. In aliquot
codicibus 8£ legitur pro 8t}. Il- lud, minus aptum hoc loco, ut ia
sententia communi; nam d?j apud nostrum ceterosqne prosae ora-
tionis scriptores haud raro eius- dem potestatis est, atque r oi
particula apud tragicos poetas, quamquam etiam huius particulao
frequens est apud illos usus. cfr. Matth. Gr. plen. $. 627. p.
1281. " ExatitoS cum Bekkero et Stoll- tBT{it]iilvog mgxEQ at
i’rjrrai , i£ e vos Svo. Srj ad 1 6 avrov exaiSTog £vti(iokov. ooot
(iiv ovv r tov dvSgcov tov xoivov t fiij/xa sltSiv , o di] tore avSgoywov
ixa- Aelto, (piXoyvvaixtg te eIoI xal ot sroAAot rcov fioi%tav ex
tovtov rov yivovg ytydvaOt • xal oOat av yvvalxig £ rpikav&Qoi te xal
(ioi%EvtQiat, Ix tovtov tov ytvovg yt~ baumio ex codicum
auctoritate in textu posuimus pro vulgato 2xa6xov, quod Iluckertus
frustra reposuit. Ficinus verba conver- tit: quaerit autem sui
quis- que dimidium. Nam ut mit- tam geuus masculinum, quod et
praecedit et insequitur, ut exa- 6xov vix ferri posse videatur:
etiam ambiguitas quaedam exoritur vulgata scriptura admissa, cuius vitandae
Graeci studiosissimi erant. Certum est enim, verba non hoc modo
intelligenda esse: ixa6xov £,vfi(joXov etyXEt a e i To ccutov.
Sententiam quod attinet, homines dissecti cum peA egrinis comparantur*
qui habent tesseram hospitalitatis, sed hospitem reperire non possunt,
illam qui agnoscat, ipsosque comiter excipiat, eaque, quibus opus
sit, ipsis suppeditet, o 6 t} tore av 8 p 6 yvv ov
ixaXsixo , h. e. quod tum temporis androgynum vo- cari diximus. De
genere neu- tro relativi pronomiuis vide an- notat. p. 138. Ceterum
dicendi, indicandi, similia verba in huiusmodi enuntiatis saepissime
reticentur ita, ut infinitivi, qui ex iisdem penderent, id tempus
assumant, quo tempore dicendi verba proterenda erant. Exempla huius usus
permulta repe- riuntur. cfr. Piat. Alcib, I. p. 106, D, ovxovr
xavxa povov ottiSa, a Ttap’ aXXcov £fia$eG t V ovtqS
l&Evpe£ ; nbi oldSa dictum est pro eldivai XiysiS. Ibid. p,
111. E. Ti 8* eI pov- XtjSdrjfUv Eivat jjt} povov noioi avSponol
Eidiv , aXX* onotoi vytEivol rj voGc&dsiS, apa \xa- vol jxv
rjfj.lv tfCav (pro i-cptjfisv av Eivat ) 8i8d(jxaXoi ol itoX- Xoi;
Adde Piat. Crit. p. 47. D. cp eI ftrj axoXovSrjdofiEV , 8ia -
<p$ EpovjJEY ixEtvo xal Xajfiij- dojJESa , o tg3 Sixaitp
fiiXrtov iyiyvsxo, xcp 81 d8lx(p a- 7tGoXXvr o , Vide praeterea
En- gelhardtura ad Piat. Lachetem p. 185. ed. p. 28., qui ad
lo- cum modo laudatum verissime haec annotat: Quamvis
disertis verbis haec sententia nondum sit dicta, continetur tamen
quo- dammodo in praecedentibus. Post- quam enim recta exercendi
ra- tione corpus melius reddi, prava perdi ostendit, sic pergit
Socra- tes : ovxovv xal xaXXa, co Kpl - zooVf ovtgjZ, Iva prf
itavxa 8ii - Qjfjtv , xal 8 j) xal nEpl rcov Sixaie&v xal
adlxcav x. t. A., ubi verbis xal xaXXa TCavxot omnia complexns iam
id sibi concedi vult Socrates, animam iniustitia et pravitate
perdi; quare pergere licuit: o tgj jj\v 8ixaicp fieXxiov
iyiyvsxo , rc3 ddiHoo anaXXvxo. Eodem modo , h. e. supplendo
dicendi verbo explicandus versus est Me* leagri in epigr. XII, 5«
T* 1» p. 6, ed. Iacobsii. yvovzca. odae di zcbv yvvcax&v yvvccixog
Z(irj(id sidiv, ov 7tdvv avzai zolg avdQadc zov vovv itQogiyovdiv,
dXXa pdXAov itpbg zag yvvalxag zErpappivca tldi, xai ?/ taxet xovvop’
%x £t tavxov povov , ipya 81 xpedd cov, ubi Ixet positum est
pro ixetv XeyeiS* Malimi tamen ix 01 le- gere, quod positum esset
pro. ?/ taxet tpairjS. xai bdai av yvvaixeS —
yiyvovtai. Av plerum- que ita ponitur, ut eadem ali- cuius actionis
reive conditio in- dicetur, quae in praegressis re- peritur» Hinc
fit, ut av posito saepissime verba omittantur, qui- bus conditio
illa exprimatur. Expletior oratio haec foret: xai odai yvvaixeS tov
xoivov xpij- pa eldiv % 6 8tj tote avdpoyv- rov ixacXetto,
tpiXavSpol t* ei- di xai al noXXoil xgjv jioixsv - tpicbv ix tovtov
tov ytvovS yeyovadiv. Sed nemo non vi- det, e nimia verbositate
haec verba laborare ; quapropter av vocula adhibita, qua ea, quae
in praecedentibus continentur, suppiendaque esse siguificantur, no-
stro loco omissa sunt. Et quoniam praecedit ix tovtov tov yivovS
yeyovadiv , haud scio, an non insiticia verba sint ix tovtov tov
yevovS yiyvovtai ; quibus omissis neque sententiae vigor minuitur
et comtior fit elegan- tiorque oratio. Sed nihil mutau- dum contra
codicum auctoritatem , qui ad unum omues verba illa exhibent, EaMem etiam
Fi- cini conversio probat: Rursus quae cunque mulieres virorum
cupidae moechaeque sunt, hac stirpe nascuntur, ov navv —
ciXXd paX- Xov. Dictam supra est de ov navv vocularum
significatu io an- notat. p. 49* Recte ibi contra Engelhardtum
monuisse nobis videmur, ov navv non esse plane non, sed non magnopere, non
sane. Exemplorum, quae illic laudavimus, nul- lum esse puto, quod probandae
huic sententiae magis inserviat, quam nostrum locum. Addito nimirum
paXXov comparativo statim intelligitur, Aristophanem dubitanter
loqui, atque illarum mulierum erga viros amorem non prorsus
negare. xai al htaip idtptai. Timaeus p. 123. Itaipidtpiai'
al xaXovpevai xpifiadeS , ubi Bnhnkenius : tales crissantes, in-
™it, mulieres, quae aliis nomi- nibus Lesbiades , tribades, frictrices et
subagitatrices vocantur, in telligi t Clemens Alex. Puedag, II, p. 264.
yvvaixeS avSpi%ov- teS napd. <pvdiv. Stallb, Te- tigit nostrum
locum Wachsmu- thius in libro: Hellenische Alter- thumskunde T, II.
Abth. H, p. 48 et 49, bdoi 8h dflpevoS tpij- pa. Ut
concinnitati singula- rum partiam orationis cousoleret, Bastius
scribendum coniecit odoi afifreveS afifaevoS tpijpa el - dtv.
Recte fortasse, neque au- dacior haec coniectura censenda est.
Factam est enim scribarum incuria haud raro, ut, ubi scriptor duo verba
iuxta posuit, quae inter se aut plane non differ- rent aut non
multum, alterum at iTaigldTQiai Ix tovtov tov ytvovg yiyvovrca. oGoc
iis k$qsvos tfirjiia d<St, rcc a§§iva SuoxovGi , xal Tiag fihv av
accidis u<Hv, are Tcicu%ca orna tov aggivog. chartae mandarent, alteram
omit- terent. Hoc modo depravatas est v* c. locus pulcherrimus
Platonis, Crit. p.45 A et B.; verba haec sunt: 2. apri 81 Tjxet S 7
) TtakcLi; Kp. iniExxooS itdXai. 2. sita 7tdo? ovx evBrvS
iitjjyeipaS pe, aXXd diyy itcrpaxdSjjtiou ; Kp. ov,pd tov di\ <0
2ojxpattS i ov8* dv avToS ?/3eAov iv to~ davrp te ay pv it vi at
xal Xi >7ty elvai • aXXa xal dov naXai $av pa^Go al-
.dSavopevoS, co? t/SegoS xa$ £V 6 EiS . Faoit Stallbaumius in annot. ad
h. 1, ed. p» 102. Critonem loquentem : Ne ipse quidem vellem
in tanta insomnia tantoque moerore versari, in' quo revera
sum, tibi autem, * cui tam gravis imminet calamitas, haec tua
quies non videbatur turbanda esse. Cur Socratem e somno non
excitaverit Crito, caussam justissimam habes * placidissima quies
non videbatur turbanda esse. Cur tacide consederit (diyjf 7ta-
paxaSt/dat), ei quaestioni quid respondeat in Critonis responso,
frustra quaeras. Tantum enim abest, ut verba; ne ipse qui- dem
vellem in tanta insomnia tantoque moero- re versari aliquo modo cum
Socratis quaestione illa conciliari possint, silentiumque excusent,
ut potius ipsa inepti quid ha- beant atque excusatione indigeant*
Verba Critonis depravata sunt* atqne eo modo, quo Bastius nostrum
Symposii locum emendare studuit, corrigenda. Satis notum est, summam
animi anxietatem eam esse, quae silentium non patiatur. Quid
multis? Scripsit Plato: ov pd tov di*, oi*S* av avTvft avav8o?
iSeXor x. t. X. Haec verba scribarum incuria in hunc modum
depravata sunt: Ov8 9 dv avroS avavToS , ut scripserunt Symp. p. 174. D.
itpo o8ov pro t tpo o rov ; post alii, cum dv avroS verba male
repe- tita esse putarent, pro dv av - ToS avavroS scripserunt dr av
- toS, Sensus est totius loci ; Socr. Warum wecktest du dann
(quae vox quomodo cum d e n n cogna- ta sit, dixi p. 151 .)
mich nicht sogleich auf, soudern setztest dich schweigend ' neben
lier? Krit. Ceim Zeus , o Socrates, ich selbst vermochte es
bei so grosser Unruhe and Traner nicht uber mich 2 u bringen (vide,
quae de iSeXsiV verbi potestate dicta sunt ia annot. p. 44.) ganz-
lich lauti os zu sein; und doch bewundere ich dich schon lange,
indem ich bemerke, wie sanft du schlafst. Emendatione nostra
quantum gratiarum Crito- nis responso accedat, prudentio- res
persentiscent. .1 xal TiajS plv dv itat - 8 e? G)di. Memorabilis
hic lo- cas, quo relativa potestate tegjS positum est. Astius
praeter no- strum locum cum nullum in Pla- tonicis scriptis
reperisset, qui eadem potestate exhiberet tIgoS vocem usurpatam ,
egoS scribeudum coniecit. Tego? in textu tpilovOi xovg av$QKg xal %aiQovGi
dvyxcttcixtlfiivoi 192 xal avpKtxltyulvot roig dvdQccGt • xal d6iv ovroi
(itX- ttOrot tau nalScov xal [itigaxCcov , uve dvdQuozaroL ovrtg
tpvOU’ tpaol 6 'e dy rivtg ainovg dvaiOyvvrovg Eivai, . ipEvdouEvoi ' oi5
yccQ vit dvatOyvvxlag zovro dgwOtv, dXX’ vito &<x$Qovg xal
dvdQtiag xal ccQQEva- posuit prudentissime Stallbau- mius, cuius
silentium aliter, at- que Riickcrtum fecisse video, ego
interpretor. Ipsum Riickcrtum audit Tacet, inquit, de h. I.
Stallbaumius , sed mallem dixisset, si quid haberet , quo defenderet T iooS
relative usurpatum. Si repcritur in veterum libris, quod contra
consuetum dicendi usum est, codd. autem auctoritute probatur, a mutando
abstinendum notauduque est, si eo opus •it, novitas rei. Nostro loco
T tcoS non idem atque MgoS esse, quem lateat? sed quo id defendat, quis
habeat? cpiXovtil to v 5 d v 8 p a S — x ots avS patii v .
$iXttv verbum feminis amasiisque ple- rumque convenire supra
annota- tum est p* 69. Ceterum prae- cedente XOvS dvSpaS in
sequentibus scriptum exspectaveris fortasse pro xoiS avdpatii prono- men
avroif, quod cur non posuerit Aristophanes, caussa in prompta est. Solent
enim inter- dum veteres praecedente aliquo nomine non pronomen
exhibere, sed ipsum illud nomen repetere, nt id significantius
emineret le- ctorumque animis maiore cum gravitate insinuaretur.
Igitur nostro loco pueri, quatenus segmen- ta sunt integrorum VIRORUM,
VIROS AMARE dicuntur, atque cum VIRIS lubentissime congredi, ut io
universum significetur, PUEROS illos non nisi VIRORUM societate delectari. In
sequentibus pro xai tltiiv ovroi fUXtitiroi scribendum coniioio na
i tltiiv ovroi oi (iiXntiroi. Articulus fi- nali syllaba ovroi
verbi absorptus est, ut factum est haud raro. Unum depravationis
huius exemplum ut laudem, in plerisque codd, male exhibetur p. 179.
B. ov ftovov ori avSptX, aXXd xal yv- vaixtS. Alio loco de
superlativo vel cum articnlo vel sine eo exhibendo dicemus, quam
rem nemo Grammaticus, quautum scimus, adhuc satis accurate tetigit.
ars avSptiotar oS ov- XtS (pvtitl. Alludit Aristo- phanes lioc loco
ad avSptioX nominis ambiguitatem. Signifi- cat enim et fortem ct
eum, qui cum VIRIS aliquid habet coniunctiouis, similitudinis,
commercii. Neque dubium est, quin Aristophanes illam nominis
significationem ex hac derivatam esse censuerit. Verba couvertenda
sunt: Et sunt hi quidem OPTIMI PUERORUM ET IUVENUM, quo AD MASCULO SEXU
DELECTANTUR MAXIME ideoque natura fortissimi sunt* tpatil St} tivsS
x. x. A, Eandem rem Pausanias tetigit p. 182. A. his verbis: ovroi
ydp tltiiv ol xal to ovtidoS ntitoi- rjxottS , cafr e xivaS roXpav
Xt- ytiv , o)S* altixpov x a P^ etiSai ipatitouS, Ceterum etiam hoc
xi 'as to fifiotov cnrroig acsxa^o/iivoi. (liyct di te x/iiigiov xal ydg
xckEa&svxsg fiovot ccxopatvovGiv clg xu ito- hxtxd avdgs g oi
xoiovzoi' enstdav de avdgca&aiGi, mudegaOxovOi xal itgog ydgovg xal
itutdoitouag ov B itgogi%ov6t rdv vovv cpvtiu, dk).d vnb xov vu { uov
dvay- xu^ovxui ' ulk’ tgagxsi avxotg ft£t’ dkkrjkav xaxagijv
loco Riickerti sententia de Grae- corom saper paederustia iudicio,
quam supra exposuimus iu anno- tat* p. 98 . 9 satis reprobatur.
TiveS enim h. 1., ut illic x iva$, quamquam de populi quodam ru-
more accipiendum est, tamen non omnium Graecorum constans de
paederastia indicium exprimit* 3 d fi fi ovS xal dvSpstaG xal
dfifiEvaitiaS» Opponuntur haec tria nomina praecedenti avat 6 xvrtiaS nomini
ora- torie» ut indicetur» quantum nu- mero superent praecedens
no- men haec tria nomina» tantum etiam ei praevalere
significatus potestate* Tantum enim abest» ut pudore illi pueri
careant» ut ' potius virili sua indole ducti ad viros se
convertant. Ceterum illa nomina haud multum inter se
"differunt siguificatu. 'AfifiercD- itia enim virilem indolem
'significat non minus quam dv - 8 peia t cuius indicium est Sctfi-
fiu$ h. e. fiducia» audacia; animi fortitudo* Laudat Fischerus E-
tym. M., in quo d fi fiev coniaS no- tio sic explicatur:
afifievcDitds ix x ov ufifiijv dfifi&voS xal r ov
d)if> oonoS, o tiijpaivti rd itpoSco- 7 ior, dfifisvcojtds 6 afifievoS
jtpoS- coitov 8 x ojy > xaxd dvVExSoxi / y . yyovv o dvdpelo S
xal idxvpdf xal dvvdpevoS it poS cx$pdv dv- Tvrax$fiyai. idxi xaxd
6vv- exSoxy v ano pipovs rd oXov. xal yap xe\e&%evxeS —avS pES
ol xotovtoi, Pi- cinus verba convertit: Iluius evidens argumentum
est , quod » cum adoleverint , soli ad civilem administrat ionem
conversi , viri praestantes evadunt. Nou rectius Schleiermacherus in
con- versione: dass » wenn sie voll- kommen ausgebildet sind,
solclie Manner vorziiglich fur die An- gelegenheiten des Staats
gedei- hen. Unice vera Orellii explica- tio yerborum est in
Scbulthessii convers. p. 92. : Deutlich eihel- let dies daraus »
dass solchc al- lein » wenn sie heran wacbseu» in den
Angelegenheiten des Staa- tes sich ais Mauner beweiscn. Eodem modo
verba intelligenda esse docuit Rtickertus ad h. 1. vito xov
vdpov av ay - xagortai * Apud Stohacum Serm. 65. p. 4 10. legitur:
*Znap- riatav rd/ioS rdxxEi ZypiaZ, ryv ptv npcdxyv dyaptov
xfiv SevXEpav uiptyaplov xyv rpi- xyv 8 \xaxoyapiov. Utrum
apud Athenienses ayapiov lex exstite- rit, necne, in incerto est*
Vide Wuch&muthii librum: Hellenische Altcrthumskunde T. II.
Abth. I* §. 98. p. 266., Meier u. Schom. Att. Proc. £87. Cuvendum
est autem, ne quis forte nostro io- co probari ceuseat, legem dya
- piov Athenis latam fuisse. Nam vdfioS ambigua significatione
apud Platonem adhiberi solet, ut et legem, et morem
receptum» ccyafiotg. stuvTug fitv ovv 6 toiovtog 3tai$SQcc6r>']g
re xcd <pt2cga<STt)g yiyvtrat, au r 6 igvyytvtg
aO}ttt^6[icvog. orctv fitv ovv xai avrtp Ixdvcct Ivtv%iq tu ccvtov
y/ilttu xcd 6 naLSegaOtrig xal cckkog xag, rore xcd 9av(ia0td C
lx7tfo'iTTOvrcu cpckict re xcd olxuoTrytc xcd Hquti, ovx i&D.ovttg ,
ug Enog tbteiv , %UQi&6&ac aAAjjAov ovSb consuetudinem,
exemplum significet. Vide annotat, p. 100. nai8epa6xr}S xe
xal <pi- Xepadxi/S. Non de pueris hic sermo est, sed de viris,
qui in- tegri viri segraeuta sunt. Me- rito igitur roirere it ai8 £
patiit/ S verbi cum cpiXtpatiTtjS coniuu- ctionem. Interpretes
verba convertunt: Knabenliebhaber und LiebhabertVeund, ut alterum
ver- bum ad viros, alterum ad ama- sios pertineat» Sed fac,
hanc Aristophanis mentem fuisse, quae- ritur, cur ordinem verborum
in- verterit, adraiseritque vdxepov itpuxepov, quod rectissime
etiam a Riickerto not.itur. Sed quam hic verborum illorum
explicatio- nem exhibuit, eam fateor mihi neutiquam probari. Eam ,
inquit, rationem inii , ut tpiXepaOxj/v dictum hoc loco putarem
amicorum amatorem ad analogiam naiSt patir/fS, quasi non a cplXeco , sed
a (piXoS petita esset pars prior nominis. Jam idem est , ac si
dicat it a i 8 cov X £ xal cpiXoov i padxi/v. Sen- sus hic est: Ex
hoc genere qui est , js semper amator est , sive pueri sunt ,
quos amat , sire AMICI Quos enim PUEROS AMAVIT, eosdem amicos habet ,
postquam adulti sunt, ita ut horum etiam AMATOR magis, quam AMICUS sit ,
Displicet haec explica- tio duabus de caussis. Pueri enim, qui
amantur, non minus amasii sunt quam amici amatorum. Deinde non dicitur
Graece cplXoov ipadxqS sed posito ipadxijS no- mine itaideS s.
itaiSixa adiungautor necesse est, coutra cpiXcov ubi ponitur, non
ipadxrfv sed qiiXov adiungi usus loquendi fla- gitat. Possis
itai8epa6x?}s xe xal qnXepa6tr}s: ita explicare, ut yirum inlelligi
censeas, qui neque alios vituperet AMATORES puerorum, et ipse pueros amet.
Dubito tamen, num haec significa- tio cum tptXepadxtj S verbo
satis conveniat. Supra annotavimus p» 144. cpiXeiv adhiberi haud
raro, ubi de actione sermo sit, cui vis quaedam, qua
necessario fiant, inesse indicetur. Eadem significatio interdum in
iis nomi- nibus obtinere videtur, quae cum cpiXeiv verbo composita
sunt. Sic in Alcib. I. p. 122. C nod dubium est, quin de indole
Lacedaemoniorum jfrmo sit, qua ad labores suscipiendos , ad ae-
mulationem summam et ad ho^ nores consequendos ferantur. Verba sunt: ei
8* av iSeXt/tieiS elS (ScjippodvvTjv xe xa\xo6piu>ri]ict
aitofiXeifiai — xal (piXonoriav xal (piXoveixiav xal tpiXoxipiaS
xaS AaxeSaipoviaiv x. x. A. Eo- dem modo verba p. 189. D. intelligenda
sunt: l6xi yap Secor tpiXavSpGHioxaroS quae ita de Erote dicuntur,
ut deus sua natura perhibeatur homines maxime AMARE. Adde verba p.
191. Giuy.qov xquvov. xccl ot SucraiovvTtg fiiz’ dlXylav Sm .fiiov
ovzol tlOiv , ot ovS’ av %%oitv dmiv , o zi (3ow- Xovzai 6<pl<5i 7
ta</ ccV.t) Xav ylyvt6&ai. ovdh yctQ av So^hb tovz’ ilvai r/ zav
utpQO&iolav tivvovoia, tog ciga tovtov iviy.a. ezegog iztQca %aigu
‘gvvcov ovz ag ini fuyaXzjg 6mvdijg' «AA’ SXXo zi flovAofitvi] tua-
C. (piXoyvvaixe? , p. 191. E. qxiXavdpoi, quae de naturali
quo- dam instinctu dicta esse, etiam e verbis paullo infra positis
colli- gitur: aXXa paXXov npos raS yvvaixat t et p a ppkv a i
el- tflvy quibus verbis qnXoyvvaixeS nomen manifesto explicatur.
Ad nostrum locum ut revertar, <pzAe- padr/jS idem est, atque
ipadn}S tpvdet , quo nomine supra utitur Aristophanes p. 192. B. itat
- depadtovdi xal itpoS yctpovS xal 7tai8o7ZoitaS ov tc
poSexovdt tov vovv cpvdti Igitur Aristo- phanis mens haec est :
Omnino igitur talis puerorum AMATOR est atque naturali
quodam infctinctu, quippe integri viri segmentum, ad pueros AMANDOS fertur.
xal aXXoS it ai. Valet, quod hic do solis iis dicit, qui ex
integro viro dissecti suut, de ceteris quoque, mulierum et an-
drogynorum segmentis } de qui- bus quum nolit copiosius dicere,
solis hisce verbis additis ad hos quoque id pertinere significat,
Riickert . tpiXia te xal olxeiotiftt xal i p coti.
Exspectabas ordinem nominum inversum, quoniam priori loco positus est itat
depadrr/i, ad quem Ipcoi nomen referendum est. Vide annotat, p. 69.
Sed minus veteres in huiusmodi rebus accurati fuisse videntur.
Ceterum olxeiotqS Ad androgynum referri possit, ad integram feminam
cpiXia. Sed du- bito, num id recte fint. Tria potius nomina
Aristophanes adhibuit amoris, ut esset, quod cum praecedentibus verbis
Sav/iadta ixTcXrjttovtai conciliaretur, atque recuperatae
integritatis gaudio re- sponderet, xal ol SiateXovvr ei
— ovtoi e id iv , oi x.t.X. Pi- cinus verba convertit : jitque
hi sunt , qui per omnem vitam ama- re pergunt: neque quid
potissi~ mum a se vicissim expetant , exprimere possunt. In
conversione Schleiermacheri exstat: und die ilir gunzes Leben lang
mit einauder verbunden bleiben , diese sind es, welche auch nicht
ein- mal zu sagen wiissten, was sie von einander wollen. Non
aliter Schulthessius verba convertit» Sed admodum languent j si
quid video, probata hac verborum explicatione ovtol eldiVy oX
verba, Aristophanes hoc potius dicturus erat: Mirum esse in
amore hoc, quod amantes, cum veliut per totam vitam conioncti
esse, i id em hu- ius voluntatis ne caussam quidem habeant satis
gra- vem, quippe nescientes, quid alter ab altero sibi fieri
velit. Est igitur, quod fugisse VV. DD. miror, diate- X ovvtei non
praesentis, sed futuri temporis participium. D ztQov y 4>v%r] StjXri
idziv, o oi3 Svvarcci tlnuv, aJUa f lavztvtzai o fiovkezai , xa i
ulvizztzcu. xca tl avtoig iv zm avrcj xcetdcxtifuvoie imazag 6
”H<pui<Stos , lyav zd OQyavcc , Iqolzo ' „TL £o&’ o
(SovkiQ&E , o av&gco- moi, vfilv na(i’ dkb'jXwv y« >la&cu;
n xal tl anoqovv- gJ ? a pa rov
rov Uvexa. Tovtov pronomen generis neutrius ad praecedentia verba
tg3k d<ppo8i<jlcov 6vvov6iot referen- dum est. Soiet autem
neutrum genus pronominis relativi et demonstrativi jexhiberi, si
praecedit v tota enuntiatio, ad quam prono- men pertinet, vel si
praecedens nomen e pluribus verbis compo- situm est, velut nostro
loco rj tgjv cteppo8i6icov 6wov6ict . La- tini eodem modo neutro
genere pronominis interdum utuntur;' saepius aliquod nomen
latissimi significatus pronomini ad- dunt: quae res* Adde Piat, de
rep, I. p. 329. C. it&S, £q>n, <J ^otpoxXeiS , fyetS’ itp&S
za- (ppodloia — xai oS, JEiv<pTjfi£t y to avSpvne'
dtipavaizazac pivzoi avzo diticpvyov x . r. A., ad quem locum
rectissime Stall- baumius monet, pronomine singularis numeri etiam
contemtum rerum Venerearum exprimi, ut gd£ dpec tovtov Zvaxa
convertendum sit: dass dieser Armseligkeit hal- ber cet. In
sequentibus ovzcoS, latioris significatus verbum accuratiori deliuitioni,
uti solet, prae- mittitur. cfr. p. 192. E. ixal av iv AiSov. Adde
Alcib. I. p. 105. c. 4. dzt ocvtov 6e 8el 8vva- 6zevtiv iv zf/
Evpojxy. Vide anuot. p. 43- Censet Riickertus ad li, 1. ovrooS ix\
payaXijS' <Sxov8fj$ pro l<p’ ovtcj paydXrjS tfxovdi/S positum
esse. Eam me- tathesin verborum Graeci admit- ty
* tuntin verbis xaw, xoXXv, aliis; num in ovzcoS verbo admiserint,
vehementer dubito. o o v dvvazai sixelv x. T. X . Vis amoris
haec est, ut amantes impellat ad aliquid, quod quid sit, ipsi f qui
amaut, pror- sus ignorant. Quod autem petv- ravec 1$ai atque
alvizzefBai di- cuntur, hoc est, diviuare atque caeco quodam animi
praesagio sentire id, quod sibi fieri velint, idem Margarethae
verbis notis- simis in Faustio Goethii pulcherrime expressum est.
ixidz as o "Hpatdz o f, rdopyavax.x.X. Si germina duo
salicis aliusve ar- boris, aut fructus 4uo mali, piri, pruni, filo
adhibito ita colligantur, ut alterius latus cum alterius lateri .firmissime
connexum sit, fieri solet haud raro, ut e duobus germinibus
fructibusve prodeat unum. Haec res, nostris temporibus PUERIS satis
nota, non dubium est, quin et Graecis in- notuerit. Ad eandem
Aristopha- nes fortasse allusit. Iam iutel- liges, za opyava verbis
cuius generis instrumenta significantur. Vincula sunt et compages,
quibus adhibitis duo homines ita colligantur, ut germinum frnctuumve
instar firmissime connexi alter ab altero discedere nequeat atque duo in
unum concrescant. Minus apte Riickertus ad h. 1. Semper mihi , inquit,
vi— sus est Elato his, qu-ac de Fui - rag ccvrovg staXiv Zqoito'
-J-Aqu ys tovSs Ixi&vpu- xe, Iv tc 5 avuS ytviG&ca ou (icchti tu
txXXyXoig, wgxs xal vvxra xal rjutQav fii) rxxofainMS&ai alhjkav ;
sl yccQ tovtov ixt&vfieiTE , tQiXa vaag Ovvrjj^ai. xal E
<Svpcpv6ttt, tlg xo avxo, ugxs 6v bvtag sva ysyovivav,
£ cano dicentem facit Aristopha- nem, Homericam fabulam
respicere de Martis ac Veneris amoribus , Odyss . VIII , 266. seqq.
maxime propter Mercurii verba } quibus ille , etiam si ter tan- tis
vinculis constringi debeat, omnesque deos deasque spectatores haberi,
tamen se Veneris fructum vel hoc pretio emtu - rum fore profitetur
. apa y e xovSs irtiSv- pstx e. *Apa peponi solet,
quando is, qui interrogat, veram esse opi- natur, quam rem
sciscitatur, cfr. Piat. Polit. 1 , 328. A. xal o USeipavToS , Apa
ye, rj 8 oS, ov 8 9 Xdxs , ori XapitaS idxai rtpoS kdnkpav acp 9
Initoov xjj 5c<y; Nescire revera Socratem ceterosquo Adimantus
suspicatur r ij£ Xapzd 8 o? celebrationem, quod abitum parantes
conspicie- bat. Adde Piat. Crit. p. 44. E. apa ye pr/ ipov
npop-q^et xal rcbv dXXcoY ijCiX 7 j 8 eia)Y ; ubi sup- plendum est:
aliam certe recu- sationis caussam non reperio* Alcib. II. p. 138.
A. apa. ye xpoS rov Seov 7 tpo<rev£ 6 pevof Tcopevei ; ubi verba
quaedam omissa sunt, ad quae yk parti- cula referenda est :
Coronatum te certe conspicio sacrificantium ri- tu. Nostro loco
Vulcanus cum animadvertisset, SxepoY hxkpqo Xaipeiv B,vv 6 vxa ini
peydXTjS ditov 8 ijS , yk particula usus lianc cogitationem
interrogationi ad- miscet; Videmini certe velle al- ter
alteri se artissime adiun- gere. ' dvvr rjZat xal
dvptpv- dai, 'ZwxrpiEiv verbo Plato supra usus est p. 183* E. o
8h rov rjSovS xPV^ t0 ^ ovroS ipa - dtrjs Sia fiiov pkvei axe povl
- pqu dvvxaxeis. Proprium est do fabri ferrarii arte, qui
metalla colliquefacit, ut ca artissime couiungat. Vide Ruhukenii
an— not. ad Tim. L. V. Pl. p. 139« Pro dvptpvdai codd. non
pauci 6vp<pv6ijdai exhibent, quorum in numero sunt Bodleianus,
Va- ticani duo, alii. Hinc non mi- reris, dvptpvdrjdai a
Reyndersio atque Riickerto in ordinem verborum receptum esse,
praesertim cum fabri ferrarii opificio ver- bum apprime conveniat.
Nobis cur unice probetur, quod Bek- kerus et Slallbauraius dederunt,
dvp<pv(ftxi , ex annotatione im- dxaS 6 r 'H(pai6toS f Ix&v ta
op- yava verbis subiecta patebit. Sio in Piat. Epist. VI. p. 323.
C. le- gitur: oipott yap 8ixxi xe xal al8oi xovS itap 9 fjpdoY
ivxev- $ev iXSovxaS XoyovS, el pr\ xt r 6 XvSlv pkya xvxoi yev
ope- ror, inqoSr/S xjsxivosovv pdXXM dv dvptpv 6ai xal
dvP&tf- 6 at TtaXiv elS njv itpotitidp^ Xovdav tpiXotrjxd xe
xal xot- YGQviaY. Ad nostrum locum Ari- stoteles videtur respicere
De rep* II, 4.; xaSanep iv toiS ipoo- rixoiS Idpev XkyoYta roV
*Api- dxoqxivrjv, ooStuv ipwvxGOv 8id 12 xal eco$ t av ZijtSy
wg evoe ovtet, xoivtj dfitpmsQovg £rjv, xal httidav dno^avrjtB , IxeZ av
iv "Aiiov dvtl dvslv tvet tlvai XOtvfj TE&VEWTE. cUA’ OQatE, M
TOV - tov eqccze xal e^ccqxel vpiv , av rovtov TvyrpiE ravta
dxcvOag ttifiEv, on ovd’ av tlg i&Qvq&Eit] , ovd’ &XXo ,tt
1 6 (SepuSpee (piXtiv i7Ci$vpx>vr- rcor 6vptpvvai xal
yeveOBat ix 5t;o ovtg>v dpcpoxepovS ira, cjS ira arra.
Valgo pro ovxa igitur brraS , qoae lectio non nisi tribas Belkeri
libris confirmatur. Non dubium est, quin brraS in textum
irrepserit scribarum errore, quj, qum paullo supra legerint
&Sxe 8v * ortas, etiam hoc loco pluralem numerum admiseruut. Quamquam
au- tem non falsum est c bs ira ur- raCy tamen ipsa oppositionis
ra- tio , quae inter o oSxe 8v uvxaS ct cdS ira orta manifesta
re- peritur, singularem numerum exi- gere videtur. ixei
av iv Aidov — era elrai. De verbis ixei — iv Aidov supra dictum est
p. 43* " Era elrai e praecedente <3ffre particula pendet,
quae non opus est, ut hoc loco repetatur. Quae- ritur autem, qui
possit "HcpcatiToS ix&v X( * opyara corpora aman- tium ita
coninngerc atque colli- gare, ut et in Orco manes cod- iuncti
maneant. Explicanda haec res est e veterum de animorum post mortem
conditione* Man^s enim quasi umbrae erant ad si- militudinem
hominum mortuorum accuratissime conformatae, qua- propter apud
Homerum haud ra- ro fipoTOJV efScoXa vocantur, cfr. Odyss. 11. 475.
Adde II. 23. 65. yXSe 8' in\ ipvxp TlaxpoxXrjoS
SeiXoio itarx* avxcj, piyeSbs te xal bpuara xaX* elxvta
-v xal tpannjr , xal xola nepi xpot ei pax a e6xo. Ex
veterum igitur opinione qui in vita breviorem alterum pe- dem
liubebat, etiam in Orco so- lebat claudicare, monocolos non nisi unius
oculi lumine gaudere. Sequitur inde, qui in vita ita colligati
fuerint u Vulcano, ut in unum corpus concreverint, eosdem etiam in Orco
coniunctissi- mos esse. — Pro arxl Svoir / quae lectio vulgata est
, arxl Sveir edidimus cum Bekkero et StallFaumio, Bodleiani codicis
au- ctoritatem secuti. Jvoir prae- ter Riickertum etiam Matth.
ve- rum habet in Gramm, f. 138. p. 262. Annotat tamen ille ad
nostrum locum: minime , inquit, dubium nobis est , quin a Platone
usurpata fuerit haec forma ( 'Sveir ) , cuius sat multa vestigia in codd .
reliqua . el tovtov i pax e. Ilaec brevius dicta sunt;
expletior oratio audiret: orAA* opaxe, et tov - to idxir , ov ipdte ..
Sequentibus verbis tavxa axovCaS Io per dxi ovS * av eis x. r. X.
apodo- sis efficitur ad verba p. 192. E. init, xal ei ecvToiS ir
tqH av - toj xaxaxeipiroiS exi6tds x. r. A. Annotant autem
interpretes, Aristophanem avTolS pronominis in protasi positi non
amplius memorem , simularem numerum ia uv cpavett) povXiftsvos, &XX’
axt%vag olo it’ ccv axtjxo Lvtxi tovto, S icaXai ccqu 6vvtX\nltv xal
Ovvzaxtl $ zu iQMjjLtVtp IX dvELV EIS yEVtO&al.
Tovro yaQ ttfr i zo alziov, ozi r] &Q%aia cpvOi g f/iuov i]v
Kvzrj xal yixtv oXou tov oXov ovv ztj lici- apodosi posuisse,
atque eum pro- ximo ov8 av efc accommodasse. - ov8* av eIs. Ov8h
sis ita differt ab av8ets, ut hoc nul- lum significet, illud,
quoniam interposita av vocula vis nega- tionis augetor
incredibiliter, ne- minem denotet ne uno qui- dem excepto. Unum
exemplum huius usus ut laudem, Piat. Hiaed. p. 100. C. cpaivExai ydp
pot, eX tL Itiriv aXXo xaXov nXrjv aveo x 6 xaXov, ov8e 8* ev
dXXo xaXov elvai rj 8 l6xi JdETEXtl ZxeLvOV TOV TioXoV. l J iura
exempla Stallbanmius congessit in aonot. ad Piat, de rep. I. p. 353. D.
«AA* 'Atexv&S verbum apud Platonem saepissime
reperitur, ibique vario modo ex- plicandum est. Primaria verbi
significatio est, ut etymologia do- cet, anXadrcji?, aSoXcoS , a
qua reliquae verbi significationes fa- cili negotio derivantnr.
Nara quae sine artificio dicuntur aguuturve , ea clare a per te
que, certissime, ad<paXco£ 9 lucidissime, tpavspmS , simplicissime,
anXcoS j s u m -n matim, naScinat, pronuntiantur. Nosftro loco possis
etiam de tempore voculam dictam intelligere, ut conversio audiat verborum
: und ieder wird so- gleich, oh ne Weiteres das gehort zu
habeu vermeinen, woruach cben er lange schon streb- te. Scboliasta ad
Eutyphronem habet apud Bekkerum, Comment, critt. in Platonem
T: II p. 325. atEx y d>S‘ xavreXcoS' ? axXcoj tj xaStarraZ,
IfavpCDS, rj teXIgdS. ol 81 iv l6(p xgj ovxi, xal aXrj- $eiqc* ol
81 SrfXovv xo itapa - xav xal xaSoXov , xax * aXtj - Ssiav.
oloi x* av axi} xokv cti + Ad ofozr’ av ex praecedento ovdfc
eU intellige Zxa6xoS. De rep, II. p. 366. D. xojv ye «A- Xcov
ov8e\s Ixcov 8ixcnoS, aAA* rxo avavSpiaS — ifriyet xo aSixEiv,
aSwaxcov avxo 8pdv. Horatii Serm. I. 1, 1, Qui fit, Maecenas, ut
nemo, quam sibi sortem Seu ratio dederit, seu fors obie-
cerit, illa Contentus vivat, laudet di- versa sequentes
h. e. sed quisque laudet cet. Stallb . Comparari potest cum hoc
dicendi genere ea verborum structura, qua haud raro e praecedente verbo
negativo affirma- tivum repetendum est; eam in- dicatam reperies iu
Indicibus, Ceterum Riickertus censet non ZxatixoS sed 6 dxovoaS
sub- intelligendum esse. tovto yap xo alxiov. FICINUS
verba convertit: Huius caussa est, quia prisca hominum natura haec erat
inte- grique eramus. Eodem modo Sclileiermacherus : Hie v o n
ist sun dies die Ursache. Neque 12 * 193 dvfita xal tficog u
"Eqos ovofia. xal xqo tov, SgJtCQ liya, tv tjfLiv • wvi Swc rrjv
adixltxv diaxtofhjfuv ixb tov &eov, xa&aTtcQ 'AqxccSe $ vito
AaxEdcafiovUov. defuerunt , qui tovtov pro rot>- to in verborum
ordinem infer- rent. Si pro yap legeretur Si particula, ut in Piat.
Apol. Socr. p. 31. C„ ipsi tovtov scribendum censeremus: yap part.
genitivam pronominis non admit- tit. Referenda autem canssalis
particula est ad praecedens idjuv: Scimus ne unum quidem eorum, qui
haec audirent, ea recusaturos esse in caussa enim h/ic est,
quod natura nostra primitus talis erat integrique eramus.
"Epeo S ovopa. Erotis nomen maiore cum vi hoc loco
pronuntiandum est; igitur, quo validius emineat, articulo caret.
Exempla si quaeris nominum sine articulo positorum, vide annotat, p.
129. Fortasse etiam eadem de caussa in Piat. Gorg. p. 448. E.
lectio vulgata vera est, quam codd. lectioni posthabuerant in-
terpretes. ov yap azExpivd- prjv , ori sXrj xaXXidrij. Codd* plerique
articulum exhibent 7} xaXkidTT}. Ceterum hoc loco interrogandi signum in
punctum mutandum censemus, quod iro- nicae dictioni convenit
apprime. Polus enim hoc dicit; Videli- cet non respondebam eam
xa\ XidTJjv esse. — Quae sequuntur verba , xal Ttpo tov ev qptv,
meram repetitionem sen- tiae supra probatae continent, ut uemo ea
desideraret, si abessent. Hanc repetitionem perspicuitatis caussa
admisSam ne quis aegrius ferat , <2faep Xiyco verba addita sunt,
de quibus diximus in annot. p. 133. ad verba 7/ re ovv laTpiHt),
doSiup Xiyco, icada x. T. X. ' xa$ ait s p 'Apxa&eS
vxo AaitsSa ipor Igov , Ad quam rem Aristophanes Arcadum
Lacedaemonumque laudato exemplo alluserit, notum est atque ab in- terpretibus
satis indicatum. Lau- dant Xenoph. Hell. V. 2. 7. ix 81 tovtov
xa^xfpV^V J&v to teixoS , SiajxldSrf 8 "k 7} MavTi- veu
TEtpaxv • Aristid, Orat. T. II. p. 287. ed. Iebb. SiaoxidSTj- dav
Si ye MamvEiS vno Aa- XESaipovicov rjSrj rijs eipt/vjjS
opoopodpivrjS, Alios Riickertus laudat ad h, 1. Adde Wachs- muths
HeUeniscbe Alterthnms- kunde I, 2. p. 420. : Vor alleu war Mantinea
eiutrachtig und kriiftig. Aber auch gegen diese Stadt machte Sparta
mit em- poreuder Ge wa 1 1 die Sat/ung des Friedens geltend; sie
wurde Olymp. 98. 3 , 386 v. Chr , in Ortschaften aufgelbst, aus
denen sie vor etwa einem Iahrhundert entstanden war. Constat
autem, eo tempore, quo Mantinea a Lacedaemoniis eversa est,
plcrosque convivas symposii, quod et ipsam celebratum est Olymp.
XCVIII* 4. h. e. 386. a Chrt n. , iam fuisse morfruos,
Anachronismum igitur h. 1. Platonem admisisse interpretes annotant simulque
Symposium post Olymp. XCVIII. 4. conscriptum docent. Comparationem
ipsam quod attinet, frustra tertium, quod vo- tpojlo s ovv Iotlv, lav ftij xoOfiioi
tj/isr xgdg rovg deoiig, vTCag (irj xai av&ig xca xe- ql
ifiev £’z°vzes wsxeq ot Iv tulg etijla tg xctta yQcccprjV ca»t,
comparationis quaesivi. Vel- lem annotasset aliquis interpre- tum ,
quo iure hominum dissectionem cum Mantineae eversione comparatam putet.
Non dubitarem equidem, xc&aitep ApxdSef vno AaxtSoupovicav
insiticia putare, nisi praecederet dtooxi - < iSijfisv verbum,
quod aperte ad haec verba comparatum est. Prae- tervidit hoc
Cornarias, qui di£- 6xi6^Tffi£V scribendum coniecit. Sed nec hoc
nos prohibet , quominus certe depravationis aliquid verbis, inesse
censeamus ; vide Excors., ubi fusius de hoc loco
disputabimus. <poftoS ovv $6xiv, Vulgo ivetixiv legitur,
quod ne Graecum qoidem censuerim in huiusmodi enuntiatione. Sequentibus
verbis xo6f.no ? icpoS xovS SeovS ad primaevum hominum genus
respicitur, quod iu ipsos deos im- petum fecit. Ex quo genere quoniam ,
qui nunc vivunt, homines orti sunt, cavendum est, ne forte natura ad
impietatem ducente illis similes sint, eandemque, quam illi, corporis
dissectionem experiantur» GjSnep ol iv rctiS 6x?j- XcCtS —
IxXEtVTtGDflk V O l. Annotat Stallbaumius ad h. 1. : Locus videtur
hoc modo expli- candus esse. Veteres -artifices vasa, signa, alia,
ita caelabant, ut ea ostenderent figuras extra prominentes,
interdum totas, in- terdum dimidiatas. Et hae qui- dem vocabantur
itpoSxvica, illae vero nepupavij et ixtpavij. v. Salinas, ad
Solin. p. 736. Quum igitur ixxvjc ovv omnino sit caelare adeoque de
figuris utriusque generis dici soleat, perspi- cuitatis caussa additur
xaxii ypa- cpjjv , picturae s. tabulae pictae modo, quo
additamen- to efficitur , ut cogitandum sit necessario de
xpoSxvicoiSs. crustis.Hanc verborum xaxu ypaqnjv
explicationem fateor mihi noli placere, neque omnino video ,
quomodo clariua fiat illis verbis additis , de c rastis sermouem esse.
Schleiermacherus verba xaxd ypcupffV plane non expressit: Dass wir
nicht noch cinmal zer- spaltet werden und so herurngehen miissen,
wio die auf den Grabsteineu ausgeschnittenen,die m i t ten
durch die Nase ge- spalten sind. Atque fortasse interpres
doctissimus de figuris cogitavit ab impia incultae ple- beculae
manu violatis. Quis enim alias unquam de dissectis figurarum naribus
in veterum monumentis quicquam audivit ? # Al- tera explicatio est, qua
dicuntur homines in monumentis non a facie tota, sed a parte faciei
al- tera efiormati esse atque ideo dissecti vocari. Si hoc
modo rem animo suo informarunt VV» DD. : potuisse cuiquam huiusmodi
artificia intuenti dissectionis cogitationem in mentem venire, constanter
negamus. Quid enim? Rem quamque ut in ope- ribus caelatis,
picturis, aliis, ita in rerum natura ex altera
tan- Ixrervmofilvoi, SunXE7CQi6fiivoi xuru rus &vag, yeyo-
votss SsitEQ Xlanui. akku rovrav svtxa nuirc’ uvSgu tummodo parto
conspicimus, totam uno obtutu non comprehendimus. Nara cuiquam in mentem venit
de dimidiatis vel monte, vel domo, vel alia quavis re cogitare? Ut in
rerum natura al- teram tantummodo rei cuiusvis partem conspicimus,
alteram supplemus meute , ita etiam in ar- tis operibus ex altera parte
ef- fictis , quae uon videmus , mente supplere solemus. Alia
verbo- rum explicatione opus est, atque, si quid video, litterulae
unios mutatione. Vulgo legitur xccxa- ypciupijv , quod primus
Ruhnke- nius vidit in annot. ad Timaei L. V. Pl. p. 175. in xaxa
ypa.~ (pyjv mutandum esse. Ortum nobis illud est ex
xocxctjfyatpiiv, scri- psit autem Plato xccxa fiatprjv . Haec
scriptara quam bene conveniat Aristophanis sententiae, iam vide. 2x7/\7j
est Suida teste lapis in altum erectas, figura quadrata, idemque
figuris haud raro exornatns. K Pa(pr\ compages est laterum duorum ,
angulum efficientium. Iam patere opinor, figuras in statuis quadratis xaxa
fitCL<pvv IxxEXvnwpiva^ non aliter intelligi posse, quam in ipsa
duorum luterum compa- gine positae. Eo loco dissectione figurae
opus erat, ut altera eius pars iu altero, altera in altero latere
poneretur. Uckermanni, viri humanissimi industria fa- ctum est, ut
quadri effigies tabulae lapideae incisa apponi posset, qua clarius redderetur
lectoribus, quid Aristophaues verbis xaxa jbcupijv adhibiti*
intelligi voluerit. XQrj taucvtu xagaxtievsa&ai tvatfitlv xegi
btovg, iva B rct itiv ixqwyea(iev, rmv di rt faca/uv, tov 6 "Eqcos
qfiiv Habes duornm virorum segmenta duo, quorum alterae partes non
conspiciuntur quippe positae in statuae lateribus, quae cum hoc
latere cohaerent, sed ab hac parte statuae non comparent* Vide
autem, quam bene haec segmenta conveniant cum verbis supra lectis
p. 190. D. idv 6 * Mxi 8 o?tGo(5 iv doEXyctivtiv — ndXtv av x ejxai
dixct , gqSx' i<p hvoS no pevtiovr at 6xi\o vS ddKGoXidZovT
eS. Adde dissectarum narium narrationem, quam optime repraesentatam habes
jiorum segmentorum effigie; Ne autem de veritate figurarum xaxa fiatpi/v
effictarum dubites, ipsi veterum monumenta sepulcralia vidimus, in
quibus huiusmodi dissectiones admissae erant. Eas admisisse
videntur artifices ea de caussa, ut fabulae, quam figuris describerent,
continuitatem, continuo figurarum ordine certius assequerentur. Quod autem
artifices plastici sibi licere arbitrati sunt, figuras ut
dissecarent, idem haud raro poetae in versuum finibus imitati sunt»
Nullus enim dubito, quin verba , quae et ipsa sunt figurae
artificiosae et quasi imagines rerum, in versuum finibus recte dissecari
possint. 8ianen pi6 fiivot xaxd tds fitvetS. Ne qnem offen- dat hoc
loco 8iaKE7Epi6fxivot verbum, depromptum est e comparatione sequente
dfertep A Idnai, Tali enim serra dissecari solebant. Prorsus eodem
modo p. 193. A. de hominum dissectione dicitur dtuJxltfStfftfv ,
quo' loco CSrjfLEY Cornarium frustra coniccisse supra monuimus.
Aitiltott autem vocem Schol. ad b. 1. explicat : al A eiat xai
bctsxpt/i- - pivai xai dnvyot A lar, xai ol diaizEnpuSfdvoi
d6xpdyaXoi . ol te *A5i/vaioi Xitinoi xaXovrrat Teo £JC Ttjs iv TGJ
XGOXTjXctTElY - dwEXovS iepidpaS avzovS aito - yXovxovS elvat,
Stallbaumios ad li, 1. oi 8ian£npi6fUvot, in- quit, aCxpdyaXoi quid
sibi velit, inlelligitur e Scholiis Euripideis ad Medeam v, 610.: ol t
imB,EYOVfiEYoi xi6tv , adxpaya- A ov xaxocxipvovxES , SaxepoY jur
ocvroi xocxeixov pipoS, $a- TEpor 8h TCaXtXipTtOCVOY TOlS
vno&E%apkvoiZ, Iva , si 8ioi na- Xiv avrovS jj T ovS IxeIyqoy
.irtiZtruvuSai npds dXXtf\ovj> 9 inayofuvoi to fjju6v adxpaya- X
tov, dvaviolvxo Ttjv Zeviav. EvflovXoS &ov$oir x i not idxiv
azavxa 8iartEitpi<Sptva 7}pi6EQoS , dypifio jS nep ete xa
CvpfioXa. ovxooS 'EXX d8ioS. Non dubium quidem est, quin Aristophanes ad
hospitalitatis tes- seras respexerit, quae A i(5nai vocabautur, verum, ni
fallor, ea- dem tessera etiam modus disse- ctionis indicatur. Tali
enim non in medio dissecari solere con- sentaneum est, sed ab imo
an- gulo - ad alteram versus. [ cjy o"EpcoS 7 } fity
ifye- ft oo y , Vulgo legitur oaS pro tiov, quod in ordiuem
verborum recipiendum esse primus vidit H. Stephanus. Eum secuti
sunt Bekherus, Stallbaumius, alii. Riik- kertus ooS reposuit motus
codicum auctoritate, qnortun exiguus numerus oov exhibeat. Sed no-
ijyEfiwv vml aTQttvriyos- « ftijfielg Ivuvrta jtQcmtra' jtQccttu 6 ’
Ivavtia, ogTis &tolg rpUtu yaQ yEvofiivoi xcu SiaXXayivtEs zcy
&tta igtVQyGo^iEV ' «• lait dicere Aristophanes,
facien- dum esse, ut eo modo, quem Eros indigitet, pristinae
integri- tatis participes fieri studeamus ; (alio enim modo eam
nemo assequi potest); sed ut eorum compotes fieri studeamus, ad quae Eros
ducat. Necessario autem b)V ponendum est etiam ideo, quod x&v
8i t cum ra pkv satis explicetur praecedentibus, non eatis
explicatum est atque defi- nitum. Ceterum TjyEjuoov xal GxpaxyyoS
abundanter dictum est ornatus gratia, quod moneo, ne quis forte
maiorem ipsis vim tribuat, quam qua Aristophanes eadem exhibere
Voluit, /iTjSelf ivCLVtlct ItpCLX* texo). Haec verba prorsus
ea- dem gravitate dicta sunt atque verba p, 189. D,; iyoa ovv
Ttti- padouai vffiv ElSyyydocdSai xyv dvvapiv avxov y vjaeiS
8h - x eo v a A Xayv 6 1 5 d d xaXo i %ded$£. Vide anuot. p,
153. iZevpy dopkv xe xa\ Ivxev&,6jme% a, Latinis
non licet diversae etrnetarae verba ita coniungere, ut sequentis
nomi- nis terminatio tantummodo accommodetur ad unius verbi
naturam. Neque Graece licet, accurate si rem spectas, huiusmodi
structuras verborum adhibere. Nam nostro loco re xad particularum
ea vis est atque potestas, ut prio- ris verbi finiti pondus
imminuant, posterioris adaugeant, quasi si dixisset Aristophanes
IB,ev- p y d oyxeS ivx£vB,6 p.£% a.. Haud raro etiam nominibus,
quae a verbis diversae structurae derivantur, conjungendis, re xa\
particulae solent apponi, v, c. p. 147. E. icapadxaxyS xe xal
doozyp' In nominibus quidem harum particularum non constans usus ,
ac facile quidem iisdem, ubi non comparent, caremus, nul- lum autem
apud veteres scripto- res locum repereris, ubi verba diversae
structurae adiuuctoque aliquo nomine per simplex noci coniuncta
sint. XolS y jaex e p oiS avz&Yt Ingeniosa quidem est,
sed mi- nime probauda Bastii coniectura : xoiS yfiitojioiS avz65r .
Exem- pla non rara sunt, quae avxoS pronomen cum possessivo
pronomine coniunctum exhibeant. Idem usus iam apud Homerum
obvaluit, v. c. Odyss.1. v. 7. avxoov yap dq>£xkpydiv axa-
CSaXiydiY oAovro* Alia exempla Motth. congessit in Gramm. plen. §,
466. Verba no- stra convertenda sunt: unsern eigensten
Lieblingen. o XG)V vvy oXiyoi noi - OvdiY h. e. quod eorum,
qui nunc vivunt, faciunt pauci. IToieiy interdum, ut
Latinorum facere , non actionem describit, sed vitae conditionem,
quare recte Schleiermacherus verba convertit : Was ietzt nur w c -
nigen begegnet. Invaluit hic 7COIEIV verbi usus ideo,
quod vitae conditio talis plerumque esse solet , quales fuerunt
actio- nes praecedentes. ib xal ivttv£6(iB&a rolg xca8t,xo Tg
toig ^fwtlpotg av- rav, S rav vvv 6Uyoi noiovoi, xt£ (ir/ (ioi vno-
i.d(ig ’Eqv^ax og xoficoScov tov koyov, cog IlavGavluv xal jirj
pol vitoXa ftp . Haec est Bodleiani aliorumque nonnullorum lectio,
quam receperunt Bekkerus Slallbuumius, alii. Vulgo legitur xal Jiu} / iov
vito - \ctfiy, quod unice probans Riik- kertus : Reposuerunt ,
inquit, dativum casum recentiores editores omnes , Cuius rei necessita-
tem ego nullam me confiteor videre . Est enim hyperbaton pov ad roV
Xoyov referendum , sicut haud raro Graeci prono- minis casum
obliquum in prin- cipio ponunt sententiae ita t ut 9 regens
vocabulum in fine demum sequatur. Speciosa hac annotatione cave seduci te
patiaris. Non negamus quidem, pronomina alius- que generis verba interpositis
quibusdam voculis ab iis verbis saepissime seiungi, ad quae
proprie pertineant, tenendum autem est, huiustnodi verborum
disiunctio- nem non admitti a scriptoribus, nisi ita, ut vi quadam
augeatur vel prbnomen vel aliud quivis verbum a verbis suis
disiunctum. Igitur nostro loco si scribitur 7 ta\ prj fiov vnoXafty
9 EpvB,i- jtaxoS xcopipScov tov Xoy ov , sententia existit naec ;
Ac ne meam suspicetur Eryximachus orationem ridens, me
Pausaniam et Agathonern tangere ; sed hoc neque potuit neque voluit
Aristophanes dicere. .Unice verus dativus casus est, quem ethicum
grammatici vocant; explicatur is commodissime hac I Ne mihi accidat
1 ximaclius orationem meam ridens suspicetur, me Pausanian!
atqae conversione^ )c, s ut Ery- Agathonem hic
tangere. Exem- pla dativi ethici Matth. congessit Gramm. pleu. $.
389. p. 713. XG>p.u)Sd)V tov Xoyov. Stull- baumius ad
Piat. Apol, Socr. p. 31. D.: oxi pot Selov r i xal Saupdvtov
yiyvtrctif o hi) xal iv ry ypoupy iitixcopcodcov Mf- \?}ToS
dypaxfwtTO , Fischeri an- notationem laudat hanc, ed. p. 61»:
ln:iHU>pcjdu.v est ridere, notare, nt HopooSeiv et 6ia-
xcoftcaSelv idem valent, quod dux- ' dvp&0r, dUCOTtTElY , X^ £v<
x% aiy » v. Poll> IX. 148. Caussa est, quia in comoedia vetere
vitia hominum describebantur et ho- mines quasi notabantur. Quid
igitur de Aristophanico Socrate iudicabis in Nubibus? Num ibi vitia
hominis sanctissimi notan- tur? Non credo, neque milii sa- tisfacit
Fischeriana xcopooSetY verbi explicatio. KopcpdEtv non eius solum
est, qui vitia notat, sed etiam, qui res serias in ridiculam partem '
interpretatur. Quo consilio ct modo id Aristophanes in Nubibus fecerit,
alio loco explicabimus. Nostro autem loco, quoniam Eryximachus
medicus censorem se fore minitatus erat orationis p. 189. B. ,
Aristophanes vereri se simulat, ne forte ea , quae hucusque dicta
essent, in ridiculam partem in- terpretaretur atque in Pausaniam
Agatlionemque orationem directam explicaret. Ida $ plv yap —
apjtB- veS. Quod fortasse dicantor bonoram illorum b* e. pri- y.ctl
Ayafrava llya ' Xaog ' [ikv , yctg xal ovzot rovzav Cxvy%uvov6cv ovzeg
xal tlalv dficpuzEgoi rrjv cpvSiv ct$- $ivtq , Ityu 8e ovv iycoyE
xe.&' citavrav xal dvSgiov xal yvvaixav, uzi ovzag civ fjtiwv zo
yevog tvdcdfiov yivoizo, ii ixztltGaitxiv zov Igaza xal zcov naiScxav
zcov auzov exaOzog xv%oi elg zrjv ag%aiav dxEi&ov cpvGiv. ii 81
iovzo agiGxov, avctyxa tov xal zcov vvv nagovzav zo rovzov lyyvzdzco
dgiGzov ilvai. zovzo 8 ’ iGzl mu8i- xcov zvyeiv xazci vovv avza
xscpvxoxcov. ov 8t) tov ac- U zcov &eov vfivovvzig Scxaiag dv
vfivoifisv "Egcoza , og ev te tcp xagdvzt y[idg xteiGza ovlvyGcv elg
zo oIxelov stinae felicitatis integritatisque participes cssc, id
satis spinosum Fortasse alterius figura altero procerior erat, ut ne cogitari
quidem potuisset, alterum alte- rius partem esse. De altera parte
huius enuntiati xai eldiv d/upu- TSfJOL Ti)v cpvfSiv afifieveS
vario modo interpretes iudicarnnt. Ba- stius pro dppeve G
scribendum coniecit dfjpevoG , Orellius ad Isocr, p, 330. loco
mederi cen» suit scriptura afifitvoS kvo G, Stalihaumius ad h. 1.
appevtG idem esse censet atque dfifievoS bvuS. Videtur appeveG
cum emphasi positum esse, ut supra p. 192, A. dvdpeG nomen,
Moi- titiein autem utriusque poetae notat .Aristophanes, atque
ad porum nomina respicit, ut, cum Fausaniam et Agathoncm summorum
bonorum compotes atque revera viriles dicat, 3 laixSapivovG rcov
dyaSav in- telligi velit, h. e. homines parum virilitate gaudentes,
sed elumbes, «nominatos, enervatos. Probatur haec nostra verborum
explicatio verbis sequeutibus : ei txrekidai- /tev tov £ parta.
Tetigimus hunc locum in Gemment, de Sympos. Platonis. rcov vvv
7t apo vrcov. Td vvv napovra sunt, quae in prae- senti nostra conditione
fieri pos- sunt, nostraque sunt in potestate. Quum enim illud assequi
non possimus, ut plaue coalescat na- tura nostra, cum altera
nostri parte, sicut omnino in rebus Jiumauis, ita bac quoque iu re optimum
illud est habendum, quod ad idealcm illum, in quo olim fuimus,
statum quam proxime ac- cedat. Riiclcer.t* naxa vovv avt gj.
Iu per- multis codicibus pro avrcp legi- tur avtGJf quae lectio ab
iis re- perta est, qui frustra quaererent, ad quod avr<o
referrent. Sub- tectum cum alias haud raro oroit-- titur, tum boc
loco omissum fa- cillime feras, quod praecedit : xal rcov
7caidixoov r gov avrov 2xa6r oG rvx°i A. Cete- rum xara vovv avrco
it. appri- me respondet nostratium; seiuem Gesclimack entsprechend,
9 eli ro olxeiov &yoov . Do thyeiv verbi usu absoluto
su- ctymv, xal ilg *<> bttvta etotftag /icylazag ituQtytxai,
Tjuiov nttQixofdvcov XQog 8tov g tvtskfiticcv , xazccdzi/aag ffflag tlg
zt/v doyalav q>vGt,v xal luadfievo g f taxuQwvg xai evSalfiovag
xoiijeau Cap. XVII. Ovtog, ?yt/, ta ’Egvl!na%E, 6 iftog Xbyog
i<su xbqi Effatos , tMolog »; o Oog, xaficpdr/dyg avzbv ,
Tva xal exaozog (qu, (uxkXov 5e r l ZaxQa rtjg XolxoI.
pra diximus annot. p. 22. Quid significet x 6 obedor , frustra
io Ficiui conversione quaeras: dum in suum igniculum quemque conducit.
Recte Schleiermacheras verba convertit: indem er uns zu dem
verwandten hinfuhrt. Ne qais autem scribendum censeat eis Xov
olxtiov, quo significen- tur 7tai8ixd xara rovv izetpv- : xota : AMANTgenus
neutrum seri- 1 ptores adhibere in sententiis» quae in universam
proferantur. l\7ti8aS jieyltiraS Ttap- iXBtai — xax a6xr\ daS
— rtoiij 6 ctl. Participium xaxa - 0xr^6aS post iXxiSaS p.
7tapi- Xtxai ponitor, quia/AjrfdaS’ izap- &X& eiusdem fere
significatus est atque dtixvvpi , SrjXoGD , quae verba participium
adsciscunt. Vide de hac verborum structura Mattii. Gramm. plen.
549* 6. p. 1077. De 7C0iij<Scti aori- sti infinitivo vide
Heindorfium nd Piat. Phaed. p. 48. , Stall- baumium ad Piat. Phileb.
p. 204« Ceterum eodem verbo Aristopha- nes usus est in couditionali
enun- tiato xapexexcu , ypcov «rap- wgjciQ ovv ISeifotjv
Gov, /ii/ zav Xoixaiv dxov6<o/uv zl lxdzsQ 0 $ • ’Aya%av yccQ
xal E exo/tivar nt efficacior ev«- derct via conditionis.
ovtoS , ttprj, c v ’Epv£i- M a X e i d d/jo s XdyoSx. r.X.
Respicit Aristophanes ad verba p. 189. C. xal fti/r, <« ’Epv£l-
fiaxe — &XXr) y£ it; £r va> Xiysiv i) y 6v te xal Tlav-
OaviaS ilntnjv. — OvtoS hic SsixttxiuS positam est. at verba
convertenda sint: Ecce talis est oratio mea. cfr. Mattii. Gramm.
plen, p. 471. 12. p. 875. 'O ifioi autem cnra vi pro- nuntiandam
est. significat enim : oratio, quam habere de- bni.
firj xa> fiu>8r/<Sij S uvtdv. vide annotat, p. 185- "ClSxep
— £8e7/$z/v uov verba spectant ad p, . 189. B. aXXa fu/ fis
tpvXazts, tds iycv ipofjoviiai iccpl xoov. fieXXdvtwv
fyi/ST/iSsd^ai x. t. X, et p. 19S. B. xai ftij fioi vito- Xcifl’,1
’Epv£ifiaxoS xcofttaStiv roV Xoyov, tvS llaviaviav xal 'jiyaScova
Xsyu. De verborum fidXXov 8s significatu vide an- uot. p. 15.
Alia neldoftal 601, l'<pij tpavai rov ’Eqv%1(iccxov' nui j mq uoi 6
loyo s Jjdl ag 9 '?#'?• xal el fir) gwjj- Seiv Zmjxqutu te xal
Aya&ave Seivoig ovdi negl ta egcotixa, na w av icpoftovfiijv , [i/tj
anogydadi loyav Sia xa\ yap poi 6 \6yoS yj 8 i gdC i fi
fi7j,$7j. Spectant haec verba ad p. 189. C. idcoS p&vTOt dv
8oB>xf yoi, a<p?}da> de. Eryximachus igitur vel ipsa Aristo-
phanis oratione pacatus vel motus verbis Iva xal tgov Xoindov
thiOvdoDjxEv , nolle se iam pro- mittit iuiuriam sibi illatam p.
189. C. ulscisci. ’Efifij/$?j scri- pturam quod attinet, vulgo
ififii- $7} legitur, quam formam Butt- roannns in Gramm. plen. p,
121. iis scriptoribus tribuendam cen- set, qui non sint attici. Anno-
tat enim: Aus den Werken alte- rer Sr.hriftsteller ist diese Form
durch die Autoritiit der Hand- schrifteu ietzt vielfaltig entfernt.
vide Lob. ad Phryn. p. 447. Bekk, ad Aesch. 2. 34, 124. ISicht
selten steht sie aber auch grade in den bessern Ilaud-
schriften. ei pn} %vvy 8 etv Sei - voiS ovdiv . Rariore
usu dvv- eLSevai rivi ri ponitur hic pro uliquid de aliquo
scire» Isocr. Archidam. p. 229. dvvei- Sozef *A$rjvaioiS IxXiicovdi
rrjv %cdpav vitkp x t}$ ru )v uXX.gov — i\ev$epiaS. Id. Arcopagit.
p. 257* dvvoiSa re r otS xXeltixoiS avrvv ?padra x a ^P ox) 8iv.
Piat. Phaedon, p. 92. D. lyuid^roiS — Xoyoifv B,vvoi8a ovdiv
a\a?,d- Civ. Stallb. Alia huius stru-* cturae exempla Matth. laudat
in Gramm. plen. 548. 2. p. 1075., quibus adde, quem Riickertus
lo- cum laudat Piat. Protag, p. $48. B. aXX* rftoi
SiaAeyedSco rj ehcerao, ori ovx iStlei 8 1 aXi- yedSai , iva r
ovraj ptv rocvta dvveiSdopev, prj a.7t o p ?/ d co 6 1 .
Coniun- ctivi modi post praeteritum po- siti exemplum habes p. 174.
A. fio. ravra 8rj ixaXXGoniddfxyv, fva — i'co , ad quae verba
vide unnot. p. 16. Nostro loco ar- tificio quodam dicendi et
non timere se significat Eryximachus, ne non habeant, quippe
maxime erotici, Socrates et Agatho, quod dicant , et rursus timere
propter ingentem praecedentium senten- tiarum a convivis prolatarum
co- piam , ne oratione sua uterque et philosophus et poeta
indigeat, Possis haec verba etiam hoc mo- do interpretari: nitvv av
£<po~ fiovprjv (aXX* ov cpofiovpai vv- vl f pi) dicoprfOGo6i, ut
magis ad sententiae efficaciam dicatur scri- ptor orationem
direxisse, quam ad verborum grammaticam con- formationem. Eam
explicationem verba, quae insequuntur, probare videntur vvv 8 ’
op&S Safipai, Sed non dubito equidem , quin liaec verba etiam
cum priori stru- turae explicatione conciliari pos- sint.
naXcdS yap avroS yy co- ndar, Schleiermacherus verba convertit
: l)u hast eben deine Sache gut bestanden. Schult- liessius: da hast
deine Rolle gliick licii nusgespielt. Ruk- kertus jtaXaS riihmlich
con- vertendum censet. Ficiuus in zo itoU.cc xal jtavtodana dQijo&ai'
vvv df ofiag ^aggco. Tov ovv ZaxQurr] tlxuv, Kalag yccQ avtbs
TjycovL- Octt , a ’EQvi-![itt%s. d 6s ytvoio ov vvv lyco dui, fial-
lov ds lOtog ov t do ficu, hcudav xal 'Aya&av drtij, iv conversione
exhibet: strenne et ipse certasti. Aliud quid So- crates xa\ds
verbo adhibi- to videtur exprimere voluisse, quod quid sit, e
praecedentibus et insequentibus facillime colli- gitur. In praecedentibus
enim Eryximachus vereri se dixerat summopere, ne non habeant
Socrates et Agatho, quod pro- ferant, quoniam a plerisque iam
multis modis de Erote dictum esset, non vereri se dixerat, ne non bene
uterque locuturus sit. In sequentibus Socrates non dubium est, quin
verbis ov vvv lyd elfiiiy ftaXXov 5k IdcjS ov Ido- jicti x, x. A.
ordiuem sedentium significaverit, quo factum sit, nt sibi de Erote
dicturo nihil, quod proferret, relictum sit. Sequitur inde,
Socratem Eryximacho non dixisse: bene enim ipse di- xisti. Hinc verba
ita dispo- nenda esse censebam : xaXds yap t (sc. SafifSEi?) avxoS
ijydvidai, G) EpvB,lfiax& h. e. Du kannst ganz guten Muthes
seiu: deine Rede ist vorviber. Sed scripsisset, si hoc voluisset
exprimere. Flato: xaXds ydp , cj ’EpvB>t- /iaxe‘ avxoS
tjyojvidai. Igitur nunc xaXaS de tempore acci- piendum esse autumo,
ut idem haec vox significet atque slS xa- X6v y de quo diximus
annotat, p. 24. Socrates hoc dicit: Du hast gut von Muth reden,
(vide de supplenda enuntiatione qua- dam ante ydp particulam
quae annotata sunt p. 14.) zu guter Zeit hast du deine Rede
gehalten, warest du aher wo ich ietzt bin oder vielmehr wo
ich nach Agathons Rede sein werde cet. Ceterum iam supra sedis
inopportunitatem notatam habes a Socrate p. 177. E. xal r ot ovx
Zdov ylyvExai i)filv xo'iS vdxdxoiS xaxaxuf.ii.voiS • «AA* idv ol
xpodSev ixavcoS xal xaXcoS tincodiv . , lUapxi- Gei 1/f.ilv.
Ceterum patet, Socratem Eryximachi verba aliter interpretari, quum medicus ea
intelligi voluit. Dicturus enim erat: nunc non metuo, ne non
habeaut Socrates et Agatho , quod pro- ferant. Socrates contra ita
re- spondit, qua^i ille dixis,set: Nunc mihi securo esse licet, ne,
quod proferam, nOn habeam. Sed so- lent, qui cum acerbitate
loquuntur, interdum non ad sententias re- spicere, sed singula
verba captare iisque ad suam sententiam coutorsis responsa
accommodare. el ykvoio , ov vvv lydi e i fit . Eandem fere
sen- tentiam hoc modo expressit Terentius in Andr. Act. II. S. 1.
9. Facile omnes cum valemus recta consilia aegrotis damas» Tu si
hic sis, aliter cen- seas. De insequentibus verbis xal Iv icavxl e1lr)S
vide an- notat. p. 62. Recte ea Stullbau- mius interpretatur: in
summa consilii inopia, in summo timore versari. Deinde ev xal
fidXa rarior dicendi formu- la est, pro consuetiore ev fidXa .
Addiderant interdum veteres seri- xal fiaJ.’ av cpofioZo, y.al Iv mxvrt
tcqs, Sgmg lyco vvv. (PagfictTTHV fiovAei fis, co Ikoxgcatg, tlntiv rov
’Aya- ftava, iva Qtogvjiri&m dtcc ro ohti&ca r 6 ftiargov ngogSo-
xi av neyukr t v i%uv , tog sv igovvrog luov, 'EniXtfiimv fdvt’ av
tl'tjv, w ’Aya%uv, tlntiv r bv Zwxgdry, d id uv ptorcs Taxi particulam,
qua significarent, cum vi maiore et ev et puXct pronuntiandum esse.
Non mate Riickertos ad h. 1, Ttai addito effici censet, ut
eadem fere cogitatio bis ad animum af- feratur. Huic dicendi generi
apprime respondet nostratium gat und g e r r» , quibus verbis utun-
tur, qui animi sui sedulitatem ostensuri sunt. cpappatteiv fi
ovX st jus. tpappaxrEiv fascinare significat herbarum adhibito
succo, deiude etiam de aliis remediis valet, in- primis autem de
magniloquen- tia, qua aliquis ita sui impos reddi posse credebatur,
ut nihil eorum, quae vellet, neque facere posset nec dicere. Sic in
Piat. Phaedon, p. 95. B. legitur: IA ’ya$l t Utpi/ 6 2?cjHpdxr/S^,
pi/ piya A iye, p)} xt? Tjp&v fia- < ixaviot 7tfpiTpeip?j
rov Xdyov xov plXXovxa XiysdSai. Cete- rum nihil aliud voluit
Socrates laudato Agatliouis nomine efficere, quam ut accuratius
locus definiretur, quo sibi esset dicendum. Poterat enim iud«
loquendi difficultas expendi. Igitur notabis, quain manifesto Plato
hic carpit, vanitatem Agathonis verba Socratica in suam virtutem
dicoudique artem directu censentis. ro Siarpov — ev £
puvvroS ipov. ro rpov h. 1. de convivis intelligendum est. Eius vocabuli
insolentiam ne mireris, adhibitum est t Platone, recte monente Wolfio
? ad h. 1. , ut sceuicum poetam hic loqni lectores ^oneantur.
De gdS cum genitivo participii con- iuncto vide anuot. p. 158.
EiiiXi) 6 pcav pkvx* av siijv. Recte monet Riickertus ad. h,
1., pivTift interdum nnd adversandi , sed asseverandi po- testate
adhiberi. Eandem signi- ficationem xai xoi habet, quod disiunctim
scribendum esse supra monuimus p. 51. Fortasse etiam pivxoi, ubi
asseverandi vi posi- tum est, scribendum est piv xoi t neque
dubito, quin Graeci, quos studiosissimos fuisse constat ver- borum
recte pronuntiandorum, pronuntiando discreverint •ptvx dv et piv r*
av. 'EitiXijtipeov verbum quod attinet, senum de- crepitorum
constans epitheton est, »ut et oblivionis atque ridi- culae
stultitiae significationem habeat» Schleiermacherus in con-
versione exhibet: Sehr vergess- lich miisste ich dann sein. Eo- dem
modo Ficinus verba reddi- dit: Nimis, o Agatlion , oblivio- sus
essem. Neutra nobis ItxiXij- tipGDV . ^ocis explicatio arridet,
seque tamen facile verbum re- pertum iri concedimus, quod ilii
vocabnlo satis respondeat. T7/v 6i) v dv $ p tiav — dv a
fiaiv ov x o S n. x. A. Laudat hunc locum Mutth. in Gramm. ampl. J.
466. 1. p. 864., t))v cijv uvSqsmv mu nsyaXoqiQoavvrjv avctfialv ovtos hd
11 tbv vxQifitxvta (liza tcSv vitoxQLuav i tal (tttipavrog ivcivcla
toSovtu (liXXovzog esudEi^ttj&ai Cav- um kuyovg, xul ovd’
bnagnovv IxTcXaytvzog , vvv o lr r Stlrjv oe %oQv(irj9>;OtG&ao
evExa i/fubv, oXiyav uvftQcaxwv. ub i complura Innas structurae ex-
empla congesta sunt. e. c. Arist. Ach.93. ixuoipeii ye xopaB,
itaza- ZaS tov yt 6 ov (ocpSaXpov') tov n p i 6 (i e cjS . Ceterum
du- bitari nequit, quin Socrates Aga- tlionis virtutem
animositatemque praedicet ironia consueta usus; pauli o infra enim
ipsum pugnare secum ostendit, ut, ni Phaedrus eius pudori
succurrisset, hominem misere turbatum eiusque animum elatiorem
prostratum humi cerneres. Hoc ironiae artificium, quo eximia laudatio
acerrimae notae praemittitur, videlicet ut elatiores cadant
miserius, ex epi- corum arte depromptum est, qui heroum solent,
quorum caedes narranda est, ipsi huic narrationi summam laudationem
virtutis, ma- gnanimitatis , pulcritudiuis prae- mittere.
x iitt tov oxpift Civ x a . Schol. ad h. 1. oxpifiavxa , in-/
quit, r 6 Xoytiov , i<p ov ol xpaycoSol jjyoovi^ovxo’ tivt ? Se
xiXXifiavxa tpidxeXrj (padiv, i<p’ ov iCtavxai ol vxoxpixal xai
xa ix peteojpov Xeyovdiv. Adde Fhotii verba : oxpifiaS ’ to X
oytiov , i<p’ cj ol xpaya)8ol tfy<k)vi£ovto. xcti nXdteov 6
tpiXo6o<poS Svpitodioo x£XPV rca T ai ovopaxi. Timaeus haec ha-
bet : oxpipaS' nijypa to lv xa 5 $e axpeo TiSipevov , iq> 9 ov
idxavto ol xa Sr/podia Ac- yovteS * SvpiXy yap ovSinos tjv.
Hesychios exhibet; fi&Xtwv tpavat to Xoytiov , £<p*
ov i&xavxo ol tpaycpSol i/ ol, vno- xpixoLl ix pexeoSpov
xal iXe- yov. fiXirJ; avxoS ivavxia to - 6ovtcj $ e at
pco . 9 EvavtUt > fiXiittiv de bellatoribus dicitur, qui intrepidi
hostem adventantem intuentur. Pro TOdovTCJ Searptpy quae plurimorum
opti- morumque codicum lectio est, vulgo rodovxov Scarpov
lege- batur, id quod in hac loquendi formula usitatum fuisse
Stall- baumius rectissime negat. Iu sequentibus davxov A oyovS
ne quis articulum desideret, quem, si in codicibus exstaret ,
nemo non probaret: Socrates hoc dicturas est: iudem du im Bpgriif
standest, eigene Compositioueu bekaunt zu macheu. T L Sal. Codicum
baud exi- guus numerus ti Se exhibet. Multis in locis, nbi xt Sai
scri- ptum reperitur, de lectionis ,ve- ritate dubitari potest.
Nostro loco nihil certius est, quam tl Sai bene se habere.
Miratur enim, Riickertus inquit, quem consentire nobiscum gaudemus,
Agatho Socratis orationem, qui multitudinis se nimio studio te-
neri insimulet; verissimum au- tem illud est, quod Stallbaumius ad
Fhilebum p. 6. notavit, xi Sai locum habere, ubi admiratio quaedam esset
exprimenda. Quoniam autem admiratio ulicu- Ti dal, to ZdxQccTBS, tov 'Aya&avcc
<puvca, ov tfij itov fit ovra StaTQOv (itOtbv fjyu, dgts xa\ ayvotlv,
oti vovv i'%ovu oXlyoi %nq>QOVES xolXdv dipQovuv (poftlQUtcgoi'
C Ov fiivT av xa/.dg itoioltjv, tpdvai tov ZaxQdrrj , ol ’Ayudav , xbqI
Oov ti iyd aygoixov do^utuv. ciV.’ tv olScc , uti, ti tiOiv Iv xv%oig,
ovg yy oio Cotp ovg, (idXXov ins re! hand raro cum quadam
indignatione coniuncta est, quae e rei alicuius insolentia , quam
dtoniav vocant Graeci, enasci- tur, zl 8aL plerumque ita exhi-
betur, ut rem aliquam veram esse neget is, qui illis voculis
utatur. Exemplo est Piat. Gorg. p. 461. B. zi Sal, 2 cox p dzrj S ;
ovzoo xcti dv xepl zij ? pijtopixfjs 8o- B,a?>EiS,
&S7tEp vvv XtytiS ; ov 8 y 7COV/.IEOVTG3 seqq. Haec est
codicum lectio, quam Themistius confirmare videtur Orat. XXXVI. p.
Sil- B. , qui nostra verba imitatus est: ov 8r} Ttov pe za
Siazpa ovzooS dyandv i/ysid^E, qjSze ayvotlv, ozi oXlyoi lyuppovES
noXXcov aqjpuvcjv rc5 A kyovzi cpofjtpcJ- TEpot . H. Stephanus
scribendum coniecit dv 8? ) itov jxe x. r. A., quam scripturam
verissimam c«nserem, si iu sequeutibus scriptum exstaret: ozi vovv
^xovxi oAiyoi itoXX&v (popepootEpoi. Hidiculum enim foret, si
Agatho quaereret de re, quae Socratico dicto pro certa iam posita
esset. Dixerat nimirum Socrates, fieri noa posse, ut Agatho
paucorum homiuum praesentiam extimesceret, cum coram ingenti multitudine
animatum se ostenderit at- que intrepidum. Ad quae verba pessime
responderetur ab Aga- thone: Profecto non ita me spe- ctatornm
applausu elatum indi- cabis, ut qui nesciam, prudenti
paucorum hominum, quam mul- titudinis iudicia timenda esse magis.
Additis autem verbi* ipqypovE? et cttppov av nihil certius est, quam
Platonem ov Srj itov pE scripsisse. De 5 ? / 7tov verborum
siguificatu vide annot. p. 98. Verba convertenda sunt: Da wirst
micli doch olTeubac vvohl nicht so vom Lobe der Zuscliauer
eingenommen halten, dass ich nicht wusste-, dass das Urtheil weniger
Besonneuer weit melir zu furchten ist, ais der Uuverstnnd der
Mengef iCEp\ dov ti iyco. Nota vim pronominum 1 , quorum
ordine hoc exprimitur} de te, viro tanto tamque insigni ego, homo
vilis. Ceterum Ruckertum audi, annotantem ad h* 1. : aypoi - xov.
fcSic dedi cum edd. rec. inde a Wolfio, vehementer licet dubitans
de Grammaticorum illo praecepto, quod inter aypoixoS et aypoixoS
hoc discrimen poni iubet, ut dypoixoS eam denotet, qui rusticis
moribus sit, aypoixoS t qui ruri habitet. Timaens : dypoixoS
dxXrjpoS xal anai** SevzoS, rj 6 iv aypoi xatoixcov* Esse accentuum
discrimen nolumus negare, sed utrum idem etiam significationis sit, an
po- tius dialectorum aut aetatum, dubitamus, « A A a
p?} ovx ovrot ijpels cjfiev Alio loco di- cturi sumas de usu prj ov
ne- av tt&rav (pQOvd^oig y xwv noXlav. ulla f ti? oi% ov- T 01
tjflSLS 10UEV. TjlUlS y-EV yCiQ XCtl IxtL TtUofjfltV XCil jjfuv rdv
xoXXiSv. el Si ailoig lvTv%oig 6o(poig, xk% itv alOyvvow avrovg , t” ti
16 cos o toto alaygov ov noiiiv. rj Ttcog kiyi ig; 'AXrftry tiyug,'
cpavca. Tov g Si xollovg ovx av alo%vvoco , t" rt oioco
aldygov D gationura* Nuperrime de iis egit Bellermannns ia
Commeat, de graeca verborum timendi structura, censetque esse apud Graecos
eandem et cavendi et timendi verborum structuram, qua, quicquid molesti
instare sibi arbitrentur , praemissa indicent fxrj particula, cui alteram
insuper addant negationem ov , si quod exspectent malum , in eo
conti- neri dicant, quod quid non sit eventurum. Haec sententia
cur nobis non probetur prorsus, alibi dicemus. Ad nostrum locum
ut revertar, convivas ex ordine tgov i/Kppovcov esse, Socrates non
ne- gat quidem disertis verbis, sed vereri se tantummodo ait,
ne non aint tales, quales esse ab Agathone perhibeantur. si
aWotS ivtvxoiS doepotS. 2o<poiS nomen a verbo, ad quod pertinet
, sejun- ctum est, ut sensus sit: si aliis iidnne sapientibus, de
qoo vernorum dispositione saepius iam diximus ; vide aunot. p.
59* p. 129* al. Ne autem scriptum exspectes pro doq>otS verbo
do- cpGOtepoiS rjfiaov: Socrates et se et ceteros convivas
multitudinis imprudentiae prorsas aequiparat, ixl quod etiam
colligitur V ver- bis : 7 plv neti ixel napjj- fXEV TCCti
7Jfl£V T(OV TtoXkwv* e£ rt tdeoS oloio al - dxpor ov
rtoieiv. Stallbau- mius ad hunc locum , non est, inquit, quod ov
participium cum Astio delendum putes, si quidem sententia haec est:
si quid facere te putares, quum ta- men turpe esset , sc.
tcoteiv . Participium revera in Stallbauxniana textus recensione
omissum miror. Ceterum ponderosior est eius explicatio ov
participii. Si abesset, nemo, opinor, id desideraret. Addito eo nihil
nisi rei veritas exprimitur, ut verba con- vertenda sint: si qnid
forte facere te opineris, quod revera sit turpe. na\
tov $ a 18 p o v , £ q> 77 , VTtoXafiovx a. Supra iam dictum
est, Agathonem, cum non haberet, quo se posset Socraticis retibus
extricare, pudore suffusum obmutuisse, Phaedrum autem miserrimae eius
conditionis miseritum , atque ut finis esset silentii ingratissimi,
<pt\e *Aya$GOV et quae sequuntur verba protulisse» Ut
igitur esset, quo etiam oculis legentium illa Aga- thonis
reticentia indicaretur, post aidxpov iroieiv lineolam ponendam
curavimus* lav (X7tOKpivv ^co repa- ret h, e. si pergas
respondere. Amant enim Graeci) ut vim augeant verborum, ipsa verba
ponere pro eorum infinitivis cum aliquo finito verbo
13 noiiiv; — Kal t dv &aid(>ov I tpr} vitolajiovTa
timiv, r Si cpli Ie 'Ayuft ov, lav anoxglv]) ZkoxQaru, ovdlv eu
dwiGei avra, dxrjovv tov ivdude otlovv yiyveaftta, lav fiovov h'%y ora
diaXtytjTaz, cilkag te xal xakcii. iya de ydeco s (itv ccx ova ZJaxQaTovs
d caley ofievov, dvayxalov de fiot eMfuhj&yvat tov iyxafiCov za
"Egau, xal uTCodt^aG&ae nag’ evds txuGzov vumv tov coniunctis.
Diximus de hoc ge- nere dicendi in aunot. p. 169« Sic in Piat.
Phaedr. p. 230. A. legitur axap, <J Ixaipe, petaZv ta)Y Xdyarv 9
ap* ov rode i\v tu 8/v6pov , i<p’ uitep yyeS i)fict9 } quo loco
ijyeS cum vi positum est pro ayeiv IflovXov. Adde Engelhardtum ad
Platonis Lachetem ed. p. 29* Meus au- tem Phaedri haec est :
Cave Socrati respondere per- gas» nam ubi perrexeris»
nihil ipsius intererit, quomodo ea, de quibus dicere constituimus,
per- agantur, dummodo ipse habeat, quocum colloqua- tur.
Magnam fuisse constat Socrati aviditatem colloquendi, quae haud
raro apud Platonem descripta reperitur. cfr. Apol. Socr. p. 38. A.
idv x* av Xiyco 9 oxi xal xvyxavei piyi6xov dyaSov ov avS pedit (p
xovxo, kxdtixtjf ijpipaS itepl dpexijs xovS XoyovS noieuSSat xal
xcov dXX cov x . r. A. Adde Phaed. p. 61. E. xi yap av xi9
xal Ttoiot dXXo iv r&5 pexpi ijXlov 8v6pdov XP° V( ? 8C * V
poSoXo- ydv te xoCl diadxoiteiv nepl x. r. A. De more Socratico
a^- tem abeundi a proposito atque alips ab eo abducendi vidp Piat.
Lachetem p. 187* p. 13* ov poy foxeif eldiyai , Zxt o? av ly. r
yvxaxa ZEooxpaxovS Xy A oya 9 $Snep yvvaixi Tc\r\6idZ,ii 8ia
- A eyopevoS xal dyayxrj avx<p 9 idv dpa xal itepl aWov X
ov it potepov d p Ztjx a i SiaXiyedSai , prj i tavetSSrat vito
xovxov nepiayopevov tg j A oyaj 9 itplv dv ipnitiy eis x d didovai
itepl avxov Xoyov x, X. A., ad quem locum vide quae annotata sunt
p. 122. d AAgj> te xal xaX(S. De his verbis, quae cave
falso in- terpreteris, vide Commeat» de Sympos. Platonis, xal
ano SigatiSai itap* kvo9 kxatixov. Dixerat Ery- ximachus p. 177. D.
Soxel yap poi XPV V at adtovijpGov Xoyov eineiv inaivov ”
EpcoxoS ini SeZtd cj 9 dv bvvrjxai xaX- Xidxovx. x. A., quod dictum
cum probassent convivae ad unum omnes, unumquemque Erotis laudatione
habenda obstrictum recte censeas. Igitur non mirum, quod Phaedrus hoc
loco anoSe- XetiSai verbo utitur; id enipi de debito accipiendo
solenne. Cum vi autem Phaedrus anodeB,ct- 6$ai et paullo infra anoSovS
verba adhibet , ut commoneatur, Socrates, super alia re non dis-
putandum esse prius, quam debita Erotis laudatio exsoluta sit. Apposite
Stallbaumius ad h* 1. «t Zoyov. dnodoiig ovv txdrtQog
ra fhu oikag r\8rj dia- Zeyc69a. AUm v.ahZg kiyug , d <H>cci8qs,
tptcva i rov E 'Aya&avcc, xal avdtv fie xaZvu Ztyecv' 2axQuzu
yut> xal av&ig tOxat, nolldxi g &ux).tyt(Sft<u.
Cap. XVIII. ’Eyd de < 5 >} (Sovkoficu tcqwtov (iiv
einelv, r) %q>] laudat Piat. Politic, p. 173* B. xa -
\coS xal xa$ ait e p eI xpz&S ditidcoxaS poi rov Adyov, ovtcjS
?/8 7} diaXeye6$a). Ovzcd haud raro ita in veterum scriptis positum
reperiri, ut ali- quam conditionem in universum insigniat verbisque
insequentibus accuratius definiatur, supra indi- cavimus p,
43Contra ubi ac- curate descriptae actioni postpo- nitur, illam vim
prorsus amittit; ridiculum enim foret atque inutile, si quis iu universum
id describeret, quod accurate descriptum praemiserit, Aliam igi-
tur vim habet, de qua solertis- sime, uti solet, disseruit Engel-
hardtus ad Piat. Lachetem ed. p. 52-: Ovrcj, inquit, repe- tit
notionem participii tanquam cum sequente actione (h, 1*
SiaAeyetiSai) caussae, conditionis, ra- tionis ineundae
similiqne notione coniunctam, Exempla si quaeris huius stru-
cturae, cf. Piat, Apol, Socr. p, 29. B. xal ei 8ij ra> (Sopare-
pos rov <pait)V slvat , rovrco dv 9 ori ovk el8coS IxavcoS it epi
raiv iv n Ai8ov ovrco xal oiopai ovk sldivai. Piat. Phaed p, 61.
D. xal apa Asycov ravra xaSrjxe ra 6xiArf ano rijS xAivrj?
iitl Trjv yijr, xal TiaSeZopevoS ou- rcoS ?j8?] ra Aonta
8iEAEyEZo> Piat. Protag, p. 314, C. tv* ovv pi}
drsXifS ysvoiro ( sc, d Ao- yo?) a A Ad dianepavdpEvot ov- tgjS’
elsioiptv x. r. A. Piat, do rep. IX. p. 576. E, xaradvvreS eis
diradav (r rjv itoAiv) xal iSovref ov ra 8o£av anocpai-
veops^a. xal ovSiv pe xcdAvei A kysiv. Atytiv h. 1, est
oratio- nem habere atque deum laudare. Qui paullo ante obmutuerat,
cum, quod respouderet, non haberet, nunc eifugiQ opportunissimo
usus, recuperata animi audacia , So- crati, inquit, etiam posthac
saepe erit respondendi facultas, iycd d £ Si} povAopai*
Queritur in ipso orationis initio Agatbo, quod omnes, qui ante % se
dixerint, non Erotem lauda- verint, sed homines felices prae-
dicaverint ob bona, quorum ipsis Eros sit auctor. Omne autem
encoraium' pergit esse debere ita comparatum, ut priori loco eius
natura describatur, cuius enco- mium exhibendum sit, posteriori
loco bona commemorentur ^quae ab illo proficiscantur, His^Pae-
missis ad ipsam dei laudationem abit, tantosque honores in ipsum
confert, ut in Agathonem potis- simum verba Socratica directa videantur,
quae infra leguntur p. 198. D. r d 81 apa , (sc. rdArj- $i\ AJysiv
x*r. A.) toS ioixev , 13 * [is ehtuvy Inuret dnuv . doxovGt, yctQ poi
narres oi nQoGftev, elgqxoTsg ov tov %eov eyxG vpi&fciv, alXa
tovg av&Qi&novg tvdacftovl^BLV teov ayaftcov 9 av 6 &ebg « 5
- tolg aluog. onolog de ug avtog dtv ravta edoQrjGazo, 195 ovdelg
eX prjxev. elg dh tQonog oQ&og navxog Inaivov neQi navxog > koyco
diekfteiv olog oicov cuuog av xvy- ov tovto f?v ro xa\ goS
litui- veiv oxiovYy aXXa ro gjZ /ilyi - 6xu dvaxi%Evcti r&
npd/jxati xat oJs’ yidX\.i6xa > lav xe y ovtoai ix oy xu >
Idiv re pr). Nam beatissimum Erotem vocat omnium deorum et pulcherrimum
et fortissimum» Haec epitheta tum ut firmentur, tum ut au- geantur,
alia multa accedant, quae singula enumerare nunc non labet. Altera
pars orationis, in qua dei dona recensentur, ita referta est antithetis
aliisque ornamentis orationis, ut Gorgiae discipulum invenili ardore
ex- sultantem facile agnoscas. Ut autem auditores Aguthonis
finita eius oratione hominem summo- pere admirati esse narrantur
p» 198. A», ita universis Athenien- sibus ipse Gorgias
acceptissimus erat atque iucutidissimus, ut teste OlympiocToro,
quem Stallbaumius laudat ad Piat. Gorg. p, 447» B. eos dies, quibus
artem suam pu- blice ostentabat spectandam, festos (hopxaS) et orationes
ipsas lampades vocarent. Hoc nomen quam bene conveniat
oppositio- ni bm^jipepissime repetitis, anti- thetis Captatis,
cincinnis orationis delicatulis, patere opinor. AapitabeS enim faces
intelligun- tur, quae certis quibusdam festis diebus per nocturna
spatia huc illuc -circumferebantur. Ut hae faces in Xa/maSovxiu,
quae et ipsa Xajmds vocabatur et \ujx- itaSoSpojiia, mox
hunc, mox il- lum locum campi illustrare sole- bant , ita illis
orationis artificiis adhibitis sententiae oratoris splen- didae
reddebantur atque luce clariores. X) XP 7 ? P E eliteiv. Sio
edi- tores omnes praeter Ruckcrtum, qui e codicum plurimorum
auctoritate gjS XPV ordinem verborara recepit. Addit idem, noo
minus recte habere gjS quam y , utramque enim vocem exhi- beri, ubi
quomodo quid fiat aut fieri debeat, oblique rogetur. — Interest tamen
aliquid, utrum goS an y posueris. Exem- plo ut clarior res fiat, y
XP V M E ehteiv est, qua ratione di- cendum sit 5 verbum autem XP 7
? non nisi expletivum est, ut qna ratione ego debeam dicere
nihil aliud siguificet, quam qua ratione dicendum sit. Contra cJs’
XP 7 ? M E eliteiv significo t accentu orationis in scqnens post- ea?
verbum transmisso, quo modo debeam dicere. Pari modo explicandus
est locus Piat. Eu- tbypbr. p. 4. E. xuxgoS eiSoreS ro Seiov as $x
El T °v oCiov re itkpi HCti tov dvo6iov . Adde Polit, p. 304. E. it
o\e prj - rkov htu6roiS oli av itpoe — XtopeSa icoXejiEiY»
Protag. p. 338. D. 7t£ipado/iai avrcp 6eZ— B,ai y coi iyoj (pypi XP
7 / ya 1 roxr ditoxpivopevov <x7toxpive6^at 9 Legg, VI. p. 774.
A. in srA eiaa yavti ntgl ov av 6
).oyog f/. ovta Stj zov "Egavct xal Tjfxug Slxaiov htcuviGca ngatov
avzov ol6g tGtiv, Intuta xag SoGtig. (ptjjxl ovv lya navum v &t mv
tv- Satjiov av ovxav "Egaxa, ii 9t(ug xal avtiitGtytov 1 1- ntlv,
tvdai[iovtGzazov tlvat «vxav, xaUMixov ovta xal agiGtov. ti!
av ctnoi nepii ya/uav , ai 5 Xp)} ycepslv. Quibas exemplis male ita
usus est Riickertus, ut probaret, oJ? prorsus eadem potestate atque y
usurpari» Agit autem nostro loco Agatlio cum vi de ratione dicendi,
ut rectius y scribatur, nou item, quomodo debeat dicere, indicatu- rus
est; certa enim quaedam dicendi ratio non praescripta est ab iis ,
qui Erotem laudandum convivis praeceperunt, Eryximachus et Phaedrus. De
HitEiza verbo praecedente npcoxov jxkv vide Indices.
aAAa xovS av% p(ditov$ ev8ai/.toviZEiv Urgendum est
pronuntiando EvSaipovl^eiv verbum. Sensus est: Alie, dio vorher
gesprochcn haben, scliei- nen mir nicht den Gott zu lo- ben,
sondern die Menschen den Gdttern gleich zu stellen. Sequentem
genitivum casum quod attinet, notum est, verba, quae affectum animi
exprimant, geui- tivo casu eas res adiunctas ha- bere haud raro,
quae allectus caussae nominantur. Laudat BiickertU8 ad h. 1.
Thucyd. VI. 36. xovS ayykXkovxaS roiavta xa\ itepupopovS vjiiiz
rtoiovvtaS x i)S ptv zoXprfi ov $avjidel(*>, xfjS 8$
a&i>vE(jiaSy eI fxrj olovxai £v8y\oi elvai. Piat. Crit.
p.43- B. itoWdxiS dssvSai - jxovida tov xpoicov. Adde Piat. Phaed.
p. 68. E. ev8aip.uv yctp yioi avrjp ifpaiveto — • xal tov
xpoicov xal xojY Xoycov x. r.A. Alia huius structurae exempla
Matth. congessit in Gramm. am- pl. §. 368. p. 681. Plerumque illo
casu ponuntur res inanima- tae. Dubito, num eadem stru- ctura usi
sint scriptores, ubi ho- mines affectuum auctores nar- rantur.
olo i oicjv alxioi <uv, Frequentissimum hoc genus di-
cendi est, quo adhibito et gravio- rem reddiderunt et ornatiorem
orationem Graeci. Laudat Stall— baumius Eurip. Alcest. v. 145. oiaS
oloS dpapxavEiS. Soph. Trach. v. 1047. olaiS oloS qdv IXavvEzai .
Ceterum ut recte intelligantnr iCepl icavxuS verba, mens Agathonis
haec est: Iu quavis laudatione dei liomiuisve unam tantummodo
laudandi ratio- nem esse, ut explicetur, qualis sit et quorum
bonorum auctor is, qui laudetur. ovxcj 8y x ov "
Epcota xalffpdZ. Exspectaveris scriptum ovxgj 8)j xal xov y Epcoxa.
Respicit autem Agatho nunc ma- gis ad laudandi rationem, quam, qui
ante ipsum locuti sunt, ser» vaverunt, quam ad rem laudan- dam.
Hinc factum, ut advocato 7 ifxacS pronomine xal cum pro- nomine,
non cum Erotis nemiue coniungeretur. svdaipo vkdxaxov
stvat avtGJY . Apud Stobaeum Serm. "Eeu de xaXhdzoe ov
toiogSe. xgatov fuv vto- B taxos v, m Oatdge. fteya Se texpfawv tta loyn
av- %og Ttttgex neu, cpevyav (pvyy zo yijgag, za%i) ov StjXov-
LXI. p. S96., quo loco tota Aga- thouis oratio repetita est,
pro clvt&v legitur avtov. Sed ni- hil mutandum est.
Stallbaumium audi haec annotantem ad h. 1. : Sic avtoS saepius post
nomen substantivum vel pronomen per' redundantiam quandam
infertur. Infra p. 200. A. XotEpov 6 £pa>S ixeivov — htiSvpEi
avtov. Xe- noph Cyrop. I. 3 • 15. itEipa - (Sopaci tcp xditn&,
ayaSdjy \n- ItEGOV xpatuStoS gjv ixXEvS, advppaxElv avt(£. Ibid. I,
4. 5. al. Ceterum Agatho non minore, quam Pausanias providentia (v.
p. 180. E. InaivEiv jiEY ovv 6 ei xavxas SeovS) hic agit Omnes enim
deos excepto nullo beatos esse praefatur, dein- de cautione hac
praemissa omnium beatissimum vOcat, si quidem ita dicere liceat, Erotem.
VECDtat o S Segdy, gj $ai- 6 pe. Ne mireris, cur Phaedrum
alloquatur Agatho, Erotem deum nutu minimum dicens: Phaedrus Erotem
iv toti xpsdfivtatov esse dixerat p. 178. B. Igitur ad eum
potissimum oratio diri- gitur, cui maxime ab Agathone contradicitur.
Apertius paullo infra poeta iyaj 81, inquit, 8pcp TtoXXd S\Xa
opoXoycijv tovto ovx dpoXoyaj , &s"EpeoS Kpovov xa\
*Ia7tEtov apxcno- repoS iotiY, aXXct q)Tjpi veota- tatov avtov
sivai x. t. A. ep ev y gdy cpvyy ro yy — p a* h. e. summa
conten- tione, quam fieri potest maxime, fugiens senectutem.
Magnopere augetor no- tionis alicuius gravius , si dua verba
eiusdem radicis iuxta po- nuntur, ut hoc factum est nostro loco.
Quae sequuntur verba taxv ov drjXoYoti — itposkp- XEtai Bastius
delenda censuit motus, ut videtor, (jctoxla senten- tiae. Recte
autem servantur ab editoribus, quippe Agathonis in- genio, apprime
convenientia. Ceterum vulgo drjXoYOTi legitur, quam scripturam
Stallbaumius ex optimorum codd. auctoritate in df/XoY otl immutavit.
Recepi- mus nos drjXovoti Buttmanni iudicium probantes, quod in
Indicibus continetur ad Platonis Dial. IV. Berol. MDCCCXI. Servari,
inquit, forma diaiuncta solet, ubi commode et solenni modo otl vocula
sequentibus se adap- tat, scriptura autem continua ad- hibetur, ubi
pars saltem eorum, quae ex otl pendent, iam praecessit. Snut vero alia
etiam exempla, ubi integra, quae ex ort particula pendet, f)rj6LS
prae- missa est, ut in fine locatum sit dtfXoYoti. Legitimam autem
esse etiam ad antiquorum mentem scripturam coutiouam , inde
ap- paret, quod etiam in structura, quae fit per accusativum
cum iufinitivo, formula illa servatur, ubi dissolvi nequit v. c.
Alcib. II. B. tov yap $eqy ovx lav drjXovuti. ov8 *
ivtoS xoXXov xXtj- dict%EiY+ Libri ad unum omnes exhibent ov8 ovtoS
xoX- X ov itX}]6id?,EiY , quam lectionem exstiterunt, qui tueri
atque 6tt • ftdtxov yovv xov dsovzos rjfuv 7tQogEQ%etat. 8 drj
nitpvxsv "Eq&s fudstv, xal ovd’ ivxos^coAAov xAt]- Gux&iv.
[iBra 6h vicov dei fcvvetit i ts xal itizw' 6 yccQ explicare studerent,
Apud Sto- baeura legitur, ovd’ ivtoS, quod hodie ab omnibus in
verborum ordinem receptum est, atque Thucydidis loco confirmatur,
qui Astii industriae debetur, II 77. EvxoS yap itoAXov x™p{°v
xijS rtoAeuS ovx ijv iteAdtiai. Ad jtoAAoi; autem nostro loco neque
x<&ptov, neque, quod Stall- baumio placet, dia6xrpiaxoS %
supplendum est, licet id in huius- modi formulis haud raro addi-
tum reperiatur docente Lamb. Bos. de ElJips» p. 103» seqq ; non
video enim, quid obstet, quominus neutro genere positum per se
multum spatii significet. Pro itAytfia&iv in aliquot codicibus
legitur 7tAT}6id£ei f quod nullo modo probari potest. Pro- prie
dicendum erat o Si) 7ri<pv - xev"EpcoS fiidstv goSx’ ovd*
iv- xoS noAAov 7tArj6id8,eiv ; sed sn-< pra iara monuimus
saepius, Grae- cos haud raro, quae per caussae consequentiaeve
particulas proferenda essent proprie, copnla ad- dita praecedenti actioni
annectere, lam cum mens Agathonis sit*: quam natura' Eros odit,
ut ne eminus quidem accO- d a t , patere opinor et odium et
fugam senectutis cx Erotis in- dole atque natura exaptanda esse, id
quod efficitur itAi/did*- S,eiv scriptura. Ceterum Stall- baumius
ad li. 1. Ad irArfdid&iVt inquit, intelligas <xv rc5. Id
prae- ceptum cur improbemus, haud difficile est ad explicandum.
37A;/- 6id&iv absolute positum est, prorsus ut nostralpLinT
Welches Eros seiner Nator nach hasst ohne sich die
entfernteste Annalieruag zu gestatten. / n •fiExd
dfc vicov dei Hvv- edti re xal idxiv* Et in his et in
praecedentibus verbis reddendis negligentissimus fuit Ficinus:
eamque (sc. senectutem) Amor natura odit fu gitque, iuvenibus vero se
miscet. Bastius tautologia offensus verborum ZvvEdxi re xal Idxiv
scribendum censnit pexa 8's vicov B,vve6xi x b xal dei idxiv , cuius
conjecturae ipsnm postea pocnituit» Schleicrmacherus verborum quaesita
similitudine verba convertit: Mit der Iugend aber gesellt er sich
und gefallt sich* Schulthessius In conversione exhibet : Pagegen naht er
sich (?) der Iugend und weilet bei ihr. Aliud quid Agathonem
nostris verbis exprimere voluisse certissimum est. Laudat
Stallbaumius ad h» 1. Fjutarchi locum, quem cum nostris verbis
Wyttenbacliiua comparavit ad Plut. de Ser. Num. Vind, p. 5G. >
dc Is. et Osir. p. 352. A. nap’ avxij xal pex ctvxijf orta xai
Gvvovxa; quo docemur, simplicis verbi potestatem sequente composito
interdum augeri, sed ad npstri loci insolentiam mitigandam nihil
sane confert. Negamus autem, Grae- cos ita locutos esse , ut prae-
misso composito verbo simplex verbum adderent, quod cudi illo
eiusdem actionis no- tionem describeret» Nos ellipticam
enuntiationem essecen- i 4 iV xcdaiog luyog
tv £%h, ag opoiov opola dcl mXd% u. iyib SI QfalSga jroAAa ulla bpoloyav
rovro ov% opo- Xoyto, ug ’Ega g Kguvov xal ’Iccm rov dgycaurcQvs
ttSuv, C «A A« qitjpt vEtbtKt ov avzov elvca &b<op xal dii
vtov, semus, quae hoc modo supplenda est: pera 81 vicov dei
Zvredrl re xal ael veoS i&tlv h. e. ut semper cum iuventute
est, ita ipse aeterna iuventute gaudet. Ellipseos similli- mae
exemplum infra habes p. 213. C. oiao& et nS aXXoS ye- AoioS*
l6xi re xal fiovXetai sc. yeXoloS elvoci. Ceterum cum hac nostri
loci explicatione quam bene conveniat insequentis proverbii mentio, nemo
non videt. Ne autem dubites de verborum structura pera nvoS
Zwelvai, laudat Stallbaumius ad Piat, dc rep. V. p. 464. A.
ovxovv per a rovro v rov 8 6 y p a- r of re xal /)?} paroS
iq>a- fxev &vvaxo Xo vSeiv ras re ?}8ovaS xal rds XvnaS
xoivp, praeter nostrum locum Piat, de legg. I. p. 639. C. pera
xa- xcov apxovroov dvvovdav. opoiov opoicj ael ite-
Xd?,ei. Laudat versiculum Schol. quo et Plato usus est: ojS ai e l
rov 6 poiov a yez $eoS coS rov 6 poiov > quibus verbis haec
adduntur: ini rdSv rovi, tponovS napa- TtXrjtiicov xal dXXtjXoiS
ael 6vv- diayorreov, iB, 'Opijpov Xafiov- da r rjv dpxr/v.
pipvrjrai 8h avrrjS nXarcjv xal iv AvdiSi xal iv 2vpno6ioj, xal
Mivav - 8poS 2vwcovUt» Satis nota Tul- lii conversio est huius
proverbii in libello de Senectute 3. pares cum paribus ( veteri
proverbio ) facillime congregantur. coS^EpcoS Kpovov xal 9
Ianerov ap^atorepof. Ridet Agatho allatis Crooi Iape- tique
nominibus Phaedri senten- tiam censentis, omnium deorum
antiquissimum Erotem esse. Quid enim antiquius cogitari potest
Iapeto , cuius vetustate Suida et Ilesychio testibus usi sunt vete-
res ini Siativppcf ) , aut Crono, h. e. ipso tempore, cuius ille
deus esse putabatur? cfr. Moe-r ris, quem Stallbaumius laudat, p.
200. 'laneroS' dvrlrov yipojv. xal TiScovos xal KpovoS ini rejv
yepovrojv, a*H6io8oSxal Ilappe- vi8i]S, Stallbaumius ad h.
1. Nomen, inquit, Parmenidis Astius mutandum censet in 9
Enipevi8ijS propterea , quod de theogonia Parmenidea nihil memoriae
tra- ditum est. Quid vero? si Par- menides in altera carminis
parte, nunc deperdita, vulgi opiniones de diis eorumque rebus
gestis exposuerit? Quod si veram esse ponimus — nam pro vero
affir- mare nemo audeat in tanta cer- torum testimoniorum penuria
— manifestum est, Agatho- nem prae nimio doctrinae
ostentandae stadio, quid inter Hesiodi atque Par- menidis
narrationes in- 'teresset, prorsus non vi- disse adeoqne nane
dis- simillima temere inter se confundere ac miscere. Viri
doctissimi iudicio adstipu- Iflnlui Kuckertus et Schleierma- za. Ss
ctu7.tt.ia ccqdyfiara xsqi &tov$, a 'Hotodos xal IlaQ- {lividijg
UyovGiv , ’Avayxy xal ovx "Eqcotc ytyovivcu, d ixdvot d7.rj&f]
tktyov. ov yccQ av ixxofia 1 ovdh drti/ioi uX7.y7.uv lylyvovxo xccl
ci.7J.tt tcoa/.cc xcd fUaia, d "Eqwg cheras. Equidem sic
statuo: Parmenidis versiculum esse a Phaedro laudatum p. 179.
B. praeter Phaedrum etiam alii te- stantur , v» c. Aristot.
Metapli. 1. 4.; quo iure auctorem Empedoclem Goeltliugius narret ad
Hesiodi Theog. v. 120., non reperio. Ipse autem ille Parmenidis versus,
quippe theogouiae alicuius fragmentum, testis est, theogoniam
Parmenidem conscri- psisse. Utrumque autem et Hesiodi et Parmenidis
versum Phaedrus J* c. ita laudat, ut quibus probetur, Erotem deorum
antiquissimum esse , atque pareutibus carere. Recte ad eam rem
probandam versus adhibitos esse, neque, quae virorum doctorum opinio
est, Hesiodum atque Parmenidem inter se pugnare , supra demon-
stare studuimus annotat, p. 57. Sed tertiunl est , quod allatis
Hesiodi atque Parmenidis versi- bus Phaedrus videtur probare vo-
luisse. Cogitasse nimirum cen- sendus est ita: Nisi indicaturi
fuissent Hesiodus atque Parmenides, omnia, qbaccutique gesta sint usque a
principio rernm, Erotis auxilio gesta esse, Eroti non primum in
theogonia sua lo- cum concessissent. Hinc verba Phaedri recte
explicabis : itpE- OftvxaxoS cor pEyidxcov dya- Sgov rjylv ccLTioS
idxiv. Sed cani ipse sentiret, antiquis temporibus gesta esse, quae
cum Erotis natura ncutiquam conciliari possint, ad bonorum descri-
ptionem subito confugisse videtur , quae ex mutuo amore et amasio et
amatori enascantur* Ad Agathonem ut revertar, poetam non latuit Phaedri
artificium, atque ut ille autiquissimum depm vocaverat i deo que
summorum bonorum auctorem, ita hic et natu minimam laudat et
necessitati, quod fatum interpretari li- cet, adseribit, quaecunque
Homerus et Parmenides e Phaedri certo sententia per Erotem facta esse
dixerunt. Elliptico igitur dicendi genere usus est Agatho. Exple-
tior oratio audit: xd itaAata npdypaxa, d 'HdioSos neti Flap-
jjEvidr/S Aiyovdiv *EpGoxi ye- y ov kv cli , *Avdyxy xal ovx
"Epcoxi yEyovkvai. e i ixsivoi dXrj^rij ZAe- yo v.
Ficinus verba convertit: Si modo illi vera narrarunt* Exhibet
Schleiermacherus : wenn iene anders wahr erzahlt haben. Iisdem fere
verbis Schnlthessius usus est in Symposii conversione, quam
Orellias denuo edidit p. 100. Dixisset opinor Agatho, si hoc
exprimere voluisset, eI ixsi- voi dXtfStf Elpijxadi s. Akyov-i div.
Quis porro ferat hauc sen- tentiarum coniuuctionem : vetera illa
facinora Necessitati, non Eroti patrata suut, si vera illi dixe-
runt. Ut paucis fungar, aliud quid Agatho dicturus erat, quod quid
sit, quoniam tectius locutu* est atque brevius, interpre- tes non
perspexerunt. Sensus verborudi hic est: veteres deorum rixas,
quas per Erotem factas narrant iv ftvroig rjv, cpMa xal tlgrjvt],
tognt Q vvv , tfc ov "Egcog «ov &Btov (iatiitevu. Neo
s filv ovv edn, ngog Se ra vtca aitaXog. itoii]- D tov S’ k'ouv Ivdeijg,
olog r t v "Opygog itgog x 6 ImSet^cu 9eov «xcdonjra. "Onijgog
yag ”Axi]v &eov te cprfiiv Hesiodus atque Parmenides, dixissent,
opinor , si vera dicere voluissent, Necessitate non Erote fa-
ctas esse. Noluit autem di- cere Agatho a — Xiy ov 6tv , iXeyov av
'Avayxtj xal ovh * Epcon yeyovivai, ei aAr/Sr/ iXeyov, ne ter
posito Xiytiv verbo oratio incomtior fieret at- que inelegantior.
Possis etiam lianc primitivam verborum conformationem putare: ra di ita
- Xaid 7tpdypattx, a'H6io$oS xal Jlappevi&rjS AeyovtSiv
(Epcuri yeyovivai ) , 5 'Avdyxyf xal ovx E pari yeyovivcu , ( d
ixelvoi IXeyov av ,) ei dXrjSij iXeyov. i xx opal ovSh 6 e 6
fio i. Conferri iubet Stallbaumius ad li. 1. Piat. Euthypbr. c. 6.
avrol yap ol avSpanoi tvyxdvovdi voptiefav teS rov 4 ia zcov
Sfoov dpiorov xal 6ixaiozarov , xal rovrov dpoXoyovdi rov
avrov itaripa dijdcu, on tovS vieiS xarimvev ovx iv 6 lxtj,
xaxel- vov ye av rov avrov itaripa ixrepeiv 8i* irepa
roiavra; his adde, quae paullo infra le- guntur xal itdXepov apa
i/yel 6v elvai rd> dvn iv r ois SeotS itpoS aXX rjXovS xal
iffipaS ye 8eivds xal /xaxaS xal dXXa roiavra itoXXa, ola Xiyerai
re imo rc5v itoirjx&v x . r. A. cfr. Hesiod. Theog, 164
seqq. xoiyjro v 6 * idriv iv - 8 B 7) S x, t* A» Huius looi
Terb* Bekkerns et Stallbaumius ita dis- posuerunt, ut comma
ponerent post "OpijpoS, Efficitur hac in- terpunctione , nt
arctius coniungantur verba itoirjrov tdnv iv8et}s itpoS ro imdeiZai
$eov ditaXorifra , quae iunctura sane molesti quid habet atque
spinosi. Ficinus verba convertit: Opus autem est tali quodam poe-
ta , qualis Homerus exstitit , ad teneram Amoris mollitiem de-
monstrandam . Sed haec verba non satis respondent Graecis, Quis,
quaeso, probaret dicendi genus hofc : Ad demonstrandam dei
mollitiem deus poeta eget, qua- lis Ilomerus fuit? , Omnis haec
orationis difficultas removetur commate post "OpijpoS deleto,
posito post ivde )/S, quae verbo- rum dispositio etiam RLickerto
placuit. Seusus est: Tali autem poeta Eros eget, qualis Homerus
fdit ad divinam mollitiem describendam. Videtur autem se ipsum poeta
tangere, utpote qui mol- litie atque teneritate in carminibus componendis
ne Homero qui- dem cedat, tovS yovv ito8aS av -
TrjSaitaXovS elvai • Ad- didit hnec verba Agatho, ne quis aut 1
imprudentia aut fraude fa- ctum opinetur, ut * Attf ditaXij
dicatur, exemplo allato non nisi pedum mollities probetur* Fru- stra
Orellius ad Isocr. p. 330. verba TovS yovv — ft alvei cen- suit
expungenda esse. Stallbau- tlvai xul uitaXrjV * rous yovv xodag
Kvvtjs axalovg uvta, Xiycov Tijs pivS’ aitaXot xoScS' ov yap
iit’ ovSa niXvoctui, aXX ’ dpa r) yt nat ’ avSpcor npdtata fiodret.
KttXta OVV SoXEL fiot TEXtVJQLlp t»)v aXaloTTJXCt uxotpai- mius ad
h. 1. : Ista, Inquit, versuum Homericorum recitatio non indigna est
Agathonis ingenio, quem iam antea vidimus inani quadam se iactare
doctrinae ubertate atque elegantia. Vide annotat p. 200. Diximus
autem de hoc versuum recitandorum more annotat, p. 55. Cete-
ram Homerici versus leguntur II. XIX. 92. qui, ut mollissimi sunt
atque exquisita elegantia com- positi, ita Agathonis ingenio ma-
xime conveniont. Pro ov8eoS f quae plurimorum codicnm lectio est, apud
Homerum ovdtt legi- tur. Illud eorum sedulitati debetur, qui versuum
fines similiter cadentes non ferendos censuerunt. Versus similiter
cadentes veteribus mollitiei indicium fuisse videntur. Apprime igitur
convenit ovSei lectio nostro loco, ubi mollissimis versibus allatis
Agathonis ingenium describitur. Similiter cadeutium versuum exemplum,
quod apud Persium legitur , acerbissimum efleminatorum poetarum osorem, hic
laudare iuvat petitum e Sat. I. v. 98 seqq. Torva Mimalloneis
implerunt cornna bombis Et raptum vitulo caput ablatura
superbo Bassaris , et lyucem Maenas flexura corymbis Evion
ingeminat: reparabilis adsonat Echo. Qni his versibus praecedit:
Quidnam igitur tenerum, et laxa cervice legendum et qui
sequuntur: Haec fierent, si testicnli vena ulla paterni
Viveret in nobis? Persii iudicium continent, qnod idem fuit
totius antiquitatis, Alio loco Persius Sat. I, v. 93. dicit de
enervato aliquo poeta: Claudere sic versum didicit: Berecyntius
Attin Et qui caeruleum dirimebat Ne- rea Delphin TCal
7}flElS Riickertus ad h. 1. annotat: Bek- kerus, Dindorfius ,
Astius, S tali— baumius > utamur. Quos cur sequar, non video j
li- cuit enim hoc quidem Agathoni, ut semet ipse eohortabundus
conianctivum poneret ; at non minus licuit, quid facere vellet, in-
dicare: eodem igitur nos argu- mento utemur. Et coniunetivo et
futuro uti licet in huiusmodi dictionibus , neque facile digno-
scas, ubi utrumque libris commendatur, coniundtivnm an futurum scriptor
exhibuerit. Coniunctivum plurimi codices exhibent, pauciores sed optimae
notae li- bri futurum habent. Inprimia codex Bodleianus nominandus
est, ex quo rectissime Stallbaumius XpTjtiobfieSct in ordinem
verbo- rum recepit. vuv , ou ovx ini OxhjQov fiatvei, aXX ini fiaX&axov.
E xa ax ha 8>) xal ryitlg xQxjOaiie&a xcxfit]QCq) mgl ’
'Egaxa ort ccnalog. oi5 yaQ ini yijg jS aivu ovb ’ in i xqaviav, a idxuv
ov naw /icdaxa , ctkX’ iv xolg pala- xaxaxoig xav ovxcov xal ficrivu xal
olxu. Iv yaQ xj&cdi xal xpv%aig ftecov xal av&Qanav x rjv oixyaiv
idQvua, xal ovx av e£ijg iv nuGcag raig xfn>%aLg, cllV xjtlvl av
OxlrjQov xfiog l%ov<5r) lvxv%y , antQXitai , y 8’ av fictka- xov,
olxifcxai. anxoptxfov ovv ad xal noal xal navxy iv /laAaxtoxaxoig xcov
(laXaxmaxaxv , anaXuixaxov avay- 196 xrj uvai. veuxaxog (iiv oini
xpaviav, a idxtr ov naw pa\axa. Hoc loco confirmatam habes,
quod supra de ov naw vocularum potestate monuimus p. 79. Nam
prorsus non mollia virorum capita hic intelligi nullo modo possunt.
Sed et rectius expli- cata haec verba ita comparata sunt, ut non
possis non mirari inconstantiam Agathonis , qui modo laudata Homeri
in describenda divina mollitie peritia nunc eundem corrigit atque
capita virorum non admodum mollia censendo auditorum risui poetam
exponit. r xal ovx av k%i}S, Ficinus i» convertit : neque
tamen in quibuslibet animis. 'E5)}€ significat continua serie;
di- citur igitur non promiscue in omnibus animis habitare,
sed selectu facto eas tantummodo .! sibi eligere , quarum mollis
sit ac tenera indoles. xal 7todl xal itdrtfl* Fedum
mentio fit propter comparationem cum Ate homerica, cuius non nisi pedes
teneros fe- 8tj lau xal anaXaxaxog' cit poeta. Riickert.
Qnao sequantur verba, iv paXaxcatd- toiS tq5v paXaxcotdtcDV , ana
- XcJraroVf ipsius Agathonis mol- litiem describunt, quae si
audi- ret Persius Flaccus, rursus diceret : Haec fierent, si
testiculi vena ulla . paterni Viveret in nobis?
vypoS to eidoS ♦ *TypoS verbum est latissimae significa-
tionis. Primitus videtur li umi- dus, madidus significasse. Qnod
autem madidum, idem etiam lubricum est atque haud raro splendore
quodam insigue* Hinc apud Homerum sexcenties legitur vypa xiXevSa,
quod non minus de splendore undarum di- citur, quam de earnm
flexibilita- te; utramque autem notionem micandi verbo
expresserunt Latini. Qaarn notionem nostro loco habeat, e dxXrjpoS
nomine colligitor, quod paullo infra po- situm illi opponitur.
Recte Stall- baumius monet, vypoS saepe de rebus lubricis, lentis,
flexibilibus, mollibus dici atqae frequenter ngog is Tovroig vygog
ro tISog, ov yag av olog r’ rjv Ttdvzy itiQi7trv66ia%ai ovds Sia itdayg
ipv%ijs xai tigudv to ngcotov Xav&aVBiv xai i^iav, fl tSxlygdg
yv. dvfiiiiTQOv 81 xal vygag ISiag jitya ttxjirjgiov y sv- C%t]fio6vvt]
, o St/ duaptQovrag i» nuvrav djiokoyov- fiivcog "Egag %%u'
a<fp/fio<Svvy ydg xai "Egeni ngbq aU.rji.ovg «si Ttouaog. %goa
g 8s xaUog y xar’ av&y SLaira tov fteoi 5 ayfiaivH ’ avav&e i ydg
xal ihtyvfty-. xori xai (Suijiati xai ipvx\ j xai aUn oraovv ovx lvl£ei
B "Egag , ov 8’ av tvav&yg te xai tvuStig zoitog y, Iv-
rav&a xai i£ei xal (i&ve a ad Amorem transferri.
Apposite Riickertus Piat. Theaet. laudat p. 162, B. /n) SXxeiy
itpos xo yvpradiov dxXjjpov rfdrj orta (h. e. aetate provectiorem
atque corpore robustiorem) rc5 8 fc 61 } vecoxipoo re xal vypotipcp
ovxi TCaXaUiv . 6 vppixpov 8 i x&l t5 - y p aS 18
iaS. Acute vidit Astius, dvppetpoY referendum esse ad
7tepi7Ctv66E6$ai, Amor enim, quia potest itav xq itEpiitxvddE - C$ai,
recte dvppsxpoS vocatur. Itaque ne hic quidem audiendus est
Orellius, qui dvppEXpoS pro (Svjijiixpov legendum
putabat. Aristaenet. I. 1. p. 4. ed. Abr. ov xcd pivxoi dvppsxpa xal
xpv - pEpci. xrj5 Aat8oS xa plX 7, coS vypo<pvcZs avxtjf
XvyiZEdSai ta odxa ro3 7CEpi7txv66opivcu. Stallb. Ficinus habet in
con- versione: aptae vero t compositae jlexibilisque formae ,
vitio, ut videtur, typothetarum. Non du- bium enim est, quin
scripserit: apte vero compositae et quae •eqq. o 8rj
diatpepovTGoS Pronomina relativa haud raro praecedentis nominis ,
ad quod grammatice referenda sunt, genus non sequuntur, ut
indice- tur, nomen collectivum, quod vocant, ipsum illud nomen
esse, atque complures notiones in so continere , quae genere
neutro pronominis relativi consummentur. cfr. Matth. Gramm. ampl.
$• 439. p. 820., ubi et noster locos laudatur, sed addita auto
SiaqjepOYXojS vocula xai t quam ex optimorum codicum auctori- tate
Stallbaumius expunxit, Riickertns uncis inclusit. Eandem prorsus delere
Y. D. noluit, quod vim habeat h. 1., quae ad rem paene necessaria
videatur. Etiam Bekkerus xai expungendum cu- ravit, neque idem in
Ficini con- versione expressum est: qua (sc. figurae
concinnitate) Amor omnium maxime procul dubio decoratus est. ?/ xax
* aY$ij 8 ia ix a. Notabis levitatem argumentabdi, quasi non cogitari
possit, ejun, qui deformis sit, pulcra amare, turpia fugere.
Respexisse vi- detur Agatho ad proverbium, quo Cap. XEX.
IIcqI /J-lv ovv xdklovg tov &bov xal tccvru txavcc, xal l'rc
itoXka Xtfottzai. Jlcgl ds agsrijg "Egarog (X£t« similis simili
gaudere dicitur. Verum noti probatur tamen eo, quod probandum erat hoc
loco. Se- quentia verba quod attinet , ov 6* dv ivavStS te xal evo
odtjS roitot y), ivxavSa xal i£ei xal pavet, cfr. Soph. Antig. v.
781 seqq. "EpooS dvixaxE pdxctv *EpcoS y o? Iv xxypadi
niitTEiS o? iv paXaxalS napsialS r e dy id o S ivvvxzv eiS •
Adde Aristaeueti Platonicorum verborum imitationem II. 1. p. 73.
Abr. avavSet yap xal anrjv^ijxoxi dojpaxi ov netpv- xe TtpoSulavEiv
6 "EpcoS, nspl Sh dpetijS x. r. A. Laudat Agathio AMORIS virtutes ita,
ut,eius iustitiam, temperantiam, fortitudinem, prudentiam ordine celebret
j quae quidem virtutum cardiualium, quas vocant, recensio et ipsa habet
nescio quid inanis ostentatiouis atque redolet ingenium hominis, qui
praeter poesin etiam philosophorum sapientiam degustaverat , sed fortasse
nonnisi primis labris degustaverat. Observes praeterea, quam
artificiose Agatho verba composuerit, quara lepide paria paribus
retulerit et ut similiter caderent, elaboraverit, S tali b. otid’
afiixei. Prorsus repugnant haec cum aliorum poetarum sententiis, tum iis, quae
apud Sophocl. leguntur in Antig v« 191« dv xal dtxaiav
aShtovS (ppevaS napadnaS ini Xcofict dv xal zo6e veixoS
dvdpcov B,vvatpov %x £l S rapd£aS. ov te y a p avtoZ
piet 7t uCxti* xi re a <Sx £t ‘ Haec verba Schleiermacherus
convertit : Denn weder widerfahrt ihm selbst gewaltsam, weon ihm etwas
widerfahrt. In Schulthessii conversione exstat: denu er selbst leidet nie
Gewalt, es wi- ' derfalire ihm, was da woile. Ficinus verba
interpretatur: non enim ipse vi patitur, si quid patitur. AvxoS
pronomen ita explicandum est, ut oppositum 1 cogitetur verbo cuidam,
quod nunc non comparet, quoniam structuram verborum, quam in
mente habuisse videtur, Agatho immutavit. Dicturus videlicet erat :
ovxe yap avxoS pia na<Sx £l > Xl itddxsi' — ov r* d A A
o s oSxiS ovv pia nadxtt x. x. A. Structurae verborum ita mutatae,
ut cogitatam structuram singula verba sequantnr, quae cum structura
revera posita uon satis conveniant, exempla non rara sunt atque a
grammaticis ita explicantur plerumque, ut ad sententiam, non ad
verba directa esse dicantor. Verba pia icadx^i quod attinet,
quaeritur, qui fieri possit, ut aliquis patiatur aliquid, neque
tamen plexv experiatur. TlaSoS enim ne cogitari quidem potest
nisi coniuuctum cum vi quadam ex- ruvTu Aexteov. to fiiv [ityiOrov,
ou "Egag ovt’ dSixEi • oik’ udixEitai ov&’ imo 9eov ovte
&eov, ov&’ vn av- %QUitov ovte av&Qonov. ovte yaQ
avrog (Ua nuOyEi, si' n ita<S%ET m (ila yaQ "EgaTog ov% uxtetcu '
ovte xouiiv jtoiEi onag yccQ ixav "Equu ndv vji)}$eteZ' cc 6’ pv
C trinsecas illata. Ov ftitt jradxEl contradictio est in
adiecto, quam rocant, quam hic admissam esse ab Agathone admodum
dobito. Aliud quid poeta videtur expri- mere voluisse illis verbis ,
quod quid sit » e rectius explicatis et T i 7tadx £t verbis
patebit. Supra monuimus annotat, p. 169. Grae- cos haud raro , ubi
infinitivus verbi alicuius ponendus esset proprie cum finito aliquo
verbo couiunctus, omisso hoc verbo in- finitivum eo tempore
collocare, quo finitum verbum ponendum erat. Sic legitur Piat.
Alcib. I* p. 106. c. 7. ovxovv Tctvrct fiovov oldSa, a netp*
aWcov ipaSeZ rj avtoS i%evpeS , quo loco iam supra monuimus,
oidSct positum esse pro eldevat Af- yeiS, Eodem modo Agatho nostro
loco ad fubulas quasdam respiciens, in quibus rtdSrj Erotis narrantur, et
r i itauSx El posuit pro et xi itadxsiv A eye- rai. Hinc sententia verborum
existithaec: Weder er ist es, der etwas erleidet, wenn man ge-
xneinlich sagt, dass er etwas erleidet, cett. filet autem positum est ,
ut eo 7cddx £iy verbi potestas augeotur, ad utrumque autem negatio
praecedens tanquam ad notionem unam refertur. ov re itoidov Ttoiel.
In paucis quibusdam codicibus, in Vindob. uno et Paris, uno
itoidov participium non comparet, hinc Bvickertus ad h. 1.: habet,
inquit, primo adspectu speciei non- nihil haec omissio, quid enim
iucundius procedit, quam haec oratio: ovte avtoS fila Ttddxsi, ovte
itoiei ? neque tam necessa- ria est h. 1. conditionis additio, quam
altero iu membro; agere enim Amorem aliquid nemo du- bitat, utrum
patiatur an minas, incertum. Attamen non puto n Platone omissam
vocem esse, sed solam duarum similium viciniam hanc lectionem peperisse.
De hoc genera corruptionis vide quae annotavimus p. 171. Praeterea
codices nonnulli ex- hibent ovte filet noiGDV noiei, quod ab iis
additum est, qui bene sentirent, fila nostro loco e praecedentibus
repetendum esse. Sed ut clarius videas, fila non Platonis manum
esse, posita vox est in loco ineptissimo, eodemquo modo se habet,
quasi supra scri- ptnm exstaret ovte yap avroff Ttddx&f st Ti
fila Tta6x E t* naS yap kxcov. Si dixis- set poeta b<Gjy
dixovrl ye Sv- jMp, nemo eius verbis offendere- tur. 'Exgdv nude
positum mul- torum poetarum de saevitia Amo- ris querentium
refutatur exemplo. Moneo haec, ut habeas, quorsum referas verba
Socrati- ca p. 198. E. to dpa — OV TOVTO 1}V TO ■HOLXgjS
htOLl veiv ltiovv y aXXci to coS pe- yidxa dvctTiSlvcti tgj
npdypart xat oo» HaWtdTUp idv te y ixmv Ixovtt ofioAoyydy, cpadlv ot
itoAtag padiAijg vopoc dlxaia tlvca . itgog ds ry dixaiotivvy daxpgodvvyg
hAeI- tizyg iitxk%u. ilvai yag opoAoyElzae dGJtpgodvjnj r 6 xgp- r
elv ydovav xal lsu9v(uav 9 "EQCozog $6 [lydsutav ydo- vi]V xqeizzco
uvae. eI 6e ytzovg, xqozolvz’ av vtc "Ego- rog, 6 de xgaz ot.
xgarcov dh ydovtdv xal Irtidv/iuav 6 "Egeog diacpEQovrcog av
Gcocpgovoi. xal fiyv stg ys dv~ D dgsiav "Egooze ovde "Agyg
dvftlGrarai. ov yag e%el "Egeor a * 'Agyg , dAA’ "Egeog
"Agtj, 'Atpgodlryg, wg Aoyog. xgeizzcov ovtajf $xovTO£ f iav
re fiTf' el tpevSrj, ovdtv dp * tjy Ttpay - pa. Nostro loco Erotis
aequi- tas probanda erat, quod quibus fieret argumentis, verisne
au falsis, non magnopere curaba- tur. fn sequentibus verbis d 6
* dv Ixojy e paucissimorum codi- cum auctoritate tiS ante
kxcov positum servarunt Bckkerus, Stallbaumius , alii. Riickertus,
quem secuti sumus, voculam ex- punxit. Qui factum sit, ut in
ordinem verborum irrepserit, per ae intelligitur. ol noXeco?
/SadiXijS vd- poi. Haec Bodleiani codicis lectio est. Florentini
quatnor fiadiXixrjS habent, vulgo ftadi- X ilS legitur. Bastius
conferri iu- bet Arist. Rhetor. III. 5- tqdy ndXecov fiadiAelZ
vdpovS. In Piat. Gorg, p. 484. B. dictum Pindaricum laudatur: vdpoS
6 ndvTcjy ftadi\f.vS Svcctqjy te xal dSavdtGJV. elvai
yap opoXoy eit ai 6<o<p p o dv vt) . In Definitio- num
libello 'Platoni vnlgo ad- •cripto p. 412. A. legitur: do>-
tppodvvTf o perpidtrjS ttjs i>vxrf$ irepl tds iv avr?j xata
<pvdiv yiyropevccs &m$vpias te xal ySovaf.
eficep/iodrla xal eu- taB,ia ipvxyS xpds rds xatei tpvdiv ijdovd?
xal Xviraf. Adde Aristot. Rhet. I. 9. ~GD(ppodv~ vrj dpetr}y 6i'
ijv npoS taS 7/<5o- vaS tov dajpatoS ovta>S %X ov- diVy goS d
vopo£ xeXtvei. Ne- que aliter monente Stallbanmio ad h. I.
da)(ppodvv7]Y definit ipse Plato, cfr. Phaedon, p. 68. C. de rep. IV.
p. 431» A. xpat&v i}8oygjv. Fa- cta conclusione hac nemo
non videt, in dwtppodvvjjy aperte illudi ab Agathone, homine
hu- ius virtutis, ut videtur, expertis- simo eodemque Pausaniae
amasio, quem non puduit Xenophonte teste Symp. c. VIII. 32. dnoXoyeldSai
vitep tgjk dxpa- dia dvyxvXivdovpevcDY. Sed non dubium est, quin
ipse Agatho behe senserit, huiusmodi nugas sophisticas auditoribus
minimo probatum iri. Ut igitor haberet, quo posset futurae
convivarum reprehensioni sese subtrahere, in fine orationis suae
haec appo- suit: ovto? — o nap * ipov XdyoS — tca 3eoj
avaxeioSco, rd p\v Ttaidids ta 81 ditov - 8ijs petplaS —
perlxoJY. xal pyv - — eZs ye . De *
/ ds 6 ffccav rov ixofiivov. rov d 9 dvdgBioxdtov rcov
&U.C3V xgaztov stuvrav dv dvdgEiorarog sYrj. xsgl fiiv ovv dixcuoOvvrjg
xai OcocpgoOvvyjg xai dvdgelag rov fteov BiQqtca , TtEQt de Oocpiag
teliterai. o6ov ovv dvvcctov , nugaxeov f vi ) Ikteinuv. xai TtQwtov pav
, iv 9 av xai iycb x t\v fj^Exigav xeyyr\v n^6co, agneg 9 Egvlzt[ia%og
rqv iccvxov , Ttotrjrtjg 6 {#£05 6o(pog ovxcog, Sgts xai dklov E
%oii\dai % ndg yovv itoirprig yiyvEtai , xuv cl[iov6og $ ro xgiv , ov av
"Egcos aiptjtau to drj ngirtu Tjpag pug- Kai fiijv — ye
voculis vide an- notat. p. 64. Patet autem, Ho- mericam narrationem
hic taugi, quae legitur Odyss. VIII. v, 267» seqq. Ceterum non opus
est, ut ad A<ppo8ixt 7? nomen , quod fiaullo infra legitur,
nomen ap- pellativum ipaS suppleatur. Dei enim nomen saepissime
appella- tivum nomen simul exprimit. Unum exemplum ut laudem,
legitur p. 197. B. o$er 6r) xai xaxstixEvddSrj 'xeov $eojv tot
itpdypaxa "EpcoroS iyysyopi - vov 8t]\ov ori xaAAovf. it
Etp ariov ptf l\\ei- 7 tEiv. AeiitEiv verbum cum iv praepositione
compositum iis verbis adnumerandum est , quae amissa vi transitiva non
actio- nem aliquam exprimunt, sed ab- solutam verbi notionem
indicant ; iXXflitElv icitur idem significat atque iXXEiieoyra
elvai . Hinc accedente indicio rei, quam ali- quis praetermittit s.
negligit, ge- nitivus casus exhibetur, non accusativus. Vide , quae de
hoc genere verborum diximus p. 87» tv* av xai iy cJ.
Tres Bekkeri codices exhibent 7va ri xai iyoo. Non male. Sed
nihil videtur mutandum esse. Etenim av vocula
reiterationem signi- ficat actionis , quae indicata est p. 186. B.
tva xai TtpEoflevoo- fiey r tjv xtxvrjv ; xai autem pronomini
additur, ut significan- tius indicetur, aliquem olim fuisse, qui
idem fecerit. Verum inest tamen nostro loco, quod attentiorem
lectorem merito of- fendat. Nimirum notum satis est atque a nobis commemoratum
annotat, p. 5., Graecos scriptores comparationis membra ita exhibere, ut
nat iu posteriore comparationis membro ponant, quando idem in
priore positum sit, contra id illic omittant, si in priore
comparationis membro non comparuerit, Iam nostro loco, quoniam
&$7tEp vocula duae actiones indicantur inter se comparari, Platoni
scribeudum erat vel dicendum Agathoni ex prae- cepto supra laudato
: iv av xai iyoj t?/V r/jiExspav xix v V y Tl ~ ptjdco y GD^TtEp
xai 9 EpvB,ipaxoS t 7}v kavxov sc. ixiprjdev. Potuit etiam hoc modo
haec enuntia- tio proferri : tr * av lyco x tjv rjpexipav xkx v7 l
v Xtptjdoo, u tS- 7Up 9 Epv£i/j.axoS xtjv kavxov. Exemplum est xai
in compara- tione dupliciter positi Piat. Phae- don. p. 64. G.
tixiipai 8ij , <3 14 ^ - A xv (fla xofi<S%ai
, 3« xoiTjttjS o ”Eqg>S «yafrog lv xecpcc- lala ituGciV noiri<5iv
rt]v xaxct (lovOutrjV « yciQ ng i} flfj ?J(El 1 J fd/ oldtv, OVt’ Sv
BTEQCp SotT] OVl' CCV «AAoV ’ya$h , <fav apa xarl 601 E,vv
- doxy , a«rtp wai. i/io/. Alia huius structurae exempla
Stall- baumius laudat nnnot. ad Piat. Apol. Socr. p. 22. D.
Nam praeter nostrum locum aliud ex- emplum apud veteres
scriptores reperiatur, quo in priori compa- rationis membro xai
positum, in altero omissum sit , vehementer dnbito.i
ita 5 yovv nonjxifS y i- yvEtat x. X. A. Audi Stallbau- mium
annotantem ad h. 1.: Al- ludit iudice Valckenario Diatrib. in
Eorip* Fragm. p. 207* ad versus Steneboae Euripideae : iroiTjxtjv
8* dpa. *EpGo£ 8t8d6xei xdv apovdoS y xo npiv . Quae sequuntur
verba, aliquid vitii contraxerant, quod facta verborum incisione duplici
optime sanari videtur. Annotat Stallbaumius : Ne quid desideres in
verbis sequentibus, rtuoav noiy- 6iv X7jv xata povtiixyv arcte
connectas cum ctyaSoS. Perperam enim in vett. editt. post ayaSof
interpungitur. Addit vero xj)v naxa jiovdixtjv propterea, quod
deinde TtoirjtitZ et itoirjxyS la- tiore sensu de cuiusvis generis
procreatione et generatione dicit. Itaque nunc de poesi, quae in
carminibus pangendis cernitur, cogitari cupiens , commemorat
jcoltjdiv rrjv xaxd povdixtjv Exhibet Schleiermacherus in con- versione:
Uml zucrst nun , damit auch ich uusere Konst ehre, Vtie Eryximachus die
seinige, ist der Gott so knnstreich (dotpoS o vxgoS') ais
Dichter, dass er uuch andere dazu macht. Iedcr wenigstens vrird ein
Dichter» war er auch den Musen frerad vorher , den Eros triilt.
Was wir also wohl koonen ais Be- weis brauchen dafiir, dass
Eros ein trefdicher Kiinstler ist ( [itotij - X7/S ayaSoS) iedes
hervorzubrin- geu , was zur Konst der Musea gehort. Ut
Schleiermacherus, ita ceteri interpretes non satis ac- curate
interpretati sunt verba docpoS noiyxyS et dyaSoS noiy- xyS , quorum
verborum rectio^ explicatio viam aperit totius loci rectius
explicandi. Eryximachus medicos, ad cuins exemplum Agatho suam artem
celebraturas est, de theoretico et de practico medico {xexyixoS, ,
iaxpixco- taxoS et dyaSoS SypiovpyoS) disseruit p. 186. C. et D, ;
vide annotationem p. 131* Puri modo nuno Agatho de theoretico et
de practico poeta agit ita, ut docpov itoltjTljv vocet eum, qui
poeticae artis theoriam calleat, dyc&or Ttonjtyv practicum*
poetam no- minet. Mens Agathonis igitur haec est : Die Theorie der
Dicht- kunst liat der Gott so iune, dass cr auch andere iu
Dichtern macht. Ieder wenigstens wird ein Dichter , den Eros
ergreift» wenn er vorher der Dichtkunst auch nocli so fremd war.
Quae sequuntur, revocata post ayaSoS interpunctione vulgata hoc
mo- do scribenda sunt : co 8y TtpETtEt ypdS papxvplcp XPV O^ai,
oxt tcoiyxyS o^EpooS ctyaSik, lv xz~ vSida^nc. xccl [ilv di]
zijv ye rav £aa v holt]6iv nuvzmv 197 rtg lvavtt(i}<Stzai ]iij ov%i
"Eqotos tivca 0o<plav, y yiyvt- zat te xai cpvEzai navza tu £wa;
aXka zyv rav zr/vuiv qraXaioo Ttaticcv xohjdiv , rrjv , Tiarcc
povdixijv. Sensus est: Dies raag uns zum Beweise die- nen, dass
Eros practischer Dich- ter ist, wie iiberhaupt in aller Kunst, so
in der, welche sich auf Poesie bezieht. Sed ne hoc quidem modo verba
Platonis satis recte se habere videntur. Fortasse scriptor exhibuit
ordinem verborum hunc : iv xecpa- A aleo nadav noitfGiv, xata trjv
/iovtiixijv. a yap riS i} fi rj 7 ) firj ol 8 ev.
Praecedentium ver- borum explicationi favent ix £ltr et eidevai
verba, quorum alte- rum ad artis- usum, alterum ad eius theoriam
refertur. Idem ia sequentia verba cadit didovai et SiSdtixeiv.
Ceterum cavendum est, ne quis ovre dv praecedente ovte av minus
elegans iudicet aut rei exprimendae non satis conveniens , ideoque
facillima litterulae unius mutatione scri- bat ovre av:
frequentissima est, Stallbaumio annotante ad Plat. Apol. Socr. p.
81, E. in huius- modi dictionibus dv particulae repetitio. Sic in
Apol. Socr. loco laudato legitur — ndXai av anoXdoXr) xal jovt’ dv
vfidf cocptXijHTf ovSev ovr* dv ifiav- rov. Addit Stallbaumius
Piat. Fhileb. p, 43. A. SrjXov 61 } tovro ye, do Saoxpdrrff,
coS ovre ijdovj) ytyvoix* dv iv r<w xoiovrco itork, ovr* dv ns
Xv- TtT}. Xenoph. Hier. V. 3 . dvsv yap tijS tzoXeodS ovr* dv
6qjZs- 6 $ at Svvairo, ovr * av evdai- ftoveiv .xal p.\v 81} tTfv
ye. Pi- cinus in conversione: Quod uti- que per Amoris sapientiam
ani- malia cuncta gignautur atque nascantur, quis dubitet?
quod sane negligentius est interprer tandi genus, quandoquidem
xai ftlv 87 } — yk vocularum potestas delitescit. Fischerus scribendum
censuit xa\ ftijv 6?/, quae nonnullorum codicum hodie ab omnibus
editoribus improbata lectio est. Kal ftkv 8rj — yk eadem prorsus
potestate adhiberi videtur atque xal firjv — yk, do quo vide
annotat, p. 64. ; utrum- que enim ita ponitur , ut commemorari
significet, quod aut praeter exspectationem accidit, aut quod fidem
superat hominum, aut in rebus summae gravitatis. aXXa ovx — t
dfiev. Le- nis ironia htiic dicendi generi inest, quae adhiberi
solet, ubi plane fieri nequit, quin nesciant, quod nescire
confitentur, qui ita loquuntur. De aitofialveiv verbi tropico usu
vide annot. p, 88. Aoristicum autem tempus positum est de re, quam
experientia docuit, cfr. annotat, p, 144. Ceterum Hesycluus, quem
Stallbaumius laudat, habet: tpavov' '(pcorei- vox xal XafLTCpov .
Apte Schlei- crmucherus: in Ruhm und Glanz . ' %
r o&ixijv ye ft?}v. ri particula argumentatioui inservit
ita, ut indicetur, alia multa ex- empla ailerri posse , sed pauca
nunc sufficere. Diximus de hoc osu yk particulae anuot, p. 85.
14 * di/f uovpyluv ovx ttf/uv, on ov uiv av o deos ovto$
61- 6i«5xcdos ylvrjtai, iXA.6yi(ios xal (pavos axe^rj , ov 6’ av
"Epa s (irj iyayrjtai, Gxozuvog ; to\ixi { v ya f irjv xal latpixrjv
xal pavtixqv 'AxoXXaiv uvevpev, ixidv- (ilas xal "Epotos
rjyefiovevGavtos , dgte xal ovtos Ii "Epotos av iitj (la&tjtris,
xal MovOtti fiovGixrjs xal "HtpaiOtos %«A)££ia:s xal 'Adrjva
iOtovpyias xal Ztvg xvfieQvijGEos &edv te xal avdpdxov. < o&ev
61 ] xal xatsOxEvdadi] tdv de ov tu xpayiiata "Epotos eyye-
et p. 1S6, In seqnentibns ma. iuscula littera scribendum curavimus
Erotis nomen , ut alibi saepe, nal enim h. 1* explica- ti vum est,
de quo vide anuot» p. ISO. p. 132. «1, De ijyti- <53«i , verbi
absoluto usu supra dictum est annot» p. 59. nal Movtiai
ftovdinr,^. Magnopere in explicanda horum verborum structura
interpretes se torserunt. Astius eam ita expe- dire studuit, ut
nominativos ca- sus ad avevpev referendos censeret et ad pc&rjxijS av
ebj, genitivos autem casus e verbis imSvplaS nal "EpootoS
ijyepo- vavdavxoS e praecedentibus repetendis exaptaret. Annotat
Riickertus ad h. 1. : Simplicissimum hoc esse videtur, ut proxime
praecedens membrum GdfXB — fiotSrjTTjs plane negligi in seqq»
dicamus et quasi in’ parenthesi positam, de reliquis autem sic
statuamus, sensisse Agatliouem, AMOREM illum, quo duce Apolli- nem
dixisset artium inventorem exstitisse, non esse alius rei, quam
ideae artis , apud mentem couceptae et spectatae; quum igitur dicendum
esset Mov6ai pQvtiiHtfv avtvpov"EpGotos ijys-
povev6avroS 9 quia povtiinrjS ille amor esset , contrahentem omnia
haec, quae plene posuisset de Apolline, unum in membrum, subiectum
posuisse, omisisse praedicatum ex superioribus repetendum, suo cum accusativo
supplapdo illo ex genitivo, quem apposuit, quique ab ’'Epa>Ti
aptus est, quod et ipsum supplendum. Stallbaumius ad nominativos e superioribus
mente repe- tendum censet * EpcotoS av elrj- xSotv paSrjxai , ut
genitivi pov- 6ixi}S , goAxela? cet, a nomine jia^rftai peodeant. —
Et Astii et Riickerti contortior est expli- candi ratio. Quam
Stallbaumius laudat, ea proxime ad verum ac- cedit» Nollem autem,
genitivos jiovdtxf/S, xodneiaS cet. cum pa- Srftai coniungendos
ceosiiisset. Nihil certius est, quam pov6i - HfjS ceterosque
genitivos ab Ero- tis nomine regi , quod in verbis supplendis
"EpaxoS av elrj6av pa% 7 }Tcti continetur. Musica au- tem ut
xoB,vnr} 9 laxpinr}, pccvxi - Tcrf . inventa est imSvpiaS nal *
EpcotoS (sc. povtSinijS xo^tni)S f iaxpintjf, cet.)
rjyepovEvtiavxoS. Ut igitur Apollo, illarum inventor artium,
paSijXrfi vocatur Erotis, ita Musae , musicae artis inven-
tSTMnomoN. vousvov dijkov ori xakkovs' ai6yti yag ovx l'm-
driv "Egeas- n go xov 61 , togjr tg tv cegxfi tinov , jroA- la xal
duva fnois lylyvsto , tog Uyttai , dia rfjv rrjs 'Avceyxrjg pcctidttciV
Inudi) 6’ 6 &eo$ ovtog %<pv, ex rov igccv zav xcdeav navi’
aya&ct yiyove xal C ^ £0 r S xal txvftguTtois. orneas fftol 6oxu,
<J 6gs, ’ 'Egeas ngeotos avros uv xalXmos xal agi- «jtos
fj.tr et rovto tois akkois akkeov zoiovxeav ai- nos elvai.
trice», hoc loco diicipulae vo- cantor "Epatot /jovOixfjS ,
Vul- canus discipulus EpGaTOS X a ^-~ xelaS x. r. A. xa
i -ZevS xi ipepvg tSea>S. Mira lioc loco codicum varietas
repentur, cuius originem caus- samque frustra quaesivi. Unde- cim
libri Bekkeri exhibent: HV- fispvdv pro HvfiEpvi/dEGoS , tres alii
apud eundem HvfiEpvdv xa habent, in uno xvfitpvwv repentur.
xqdy S ecvv xa itpaypa- x a. Iutelliguntur rixae illae, quarum
iam supra Agatlio mentionem fecit p. 195. C. : xa S\ TtaXaia npaypaxa
nepl ScovSf et quae paallo infra verbis insigniuntur: noWa "nat
Stiva StolS iyiyvEXO. In sequentibus "EpooxoS
iyyevopivov Sijlov art TidXXovSj rursus nomen proprium ita positum
habes, ut simul appellativi nominis potestatem ob- tineat. Hinc xff AAouf
geni- tivum explicabis. aldx Y*P ovh iite- (St iv *EpoS
. In Basii, uno legitur ivEdtiv pro SltEdxiv. Unus Paris, paucissimique
ulii libri exhibent idtiv ; Porsonius Advers. p, 58. tvi scribendum
coniecit, qua coniectnra facile caremus. Ut supra dicitur p,
195. U. ovh ini dnXrjpov fialvEi aAA Ini paXSaHoi ) , ita quidni
hoc loco dicatur: aXdxti ovh inedxiv ? Neque audieudus est Astius,
qui collitis verbis p. 201. A. al - 6xpMV ydp ovh Eli] " EpGJf
scri- bendum esse ceusuit aXdxovS ydp ovh Idxiv "Epcof.
JlpdjxoS avxoS «jv ndX- \ldxoS. Ficinus habet in conversione l Ila
mihi videtur , o Ehacdre , AMOR ipse primum pulcherrimus optimusque
esse, Legisse igitur videtur npcZzov pro npoozoS. Illud etiam
apud Stobaeum reperitur, atque WolHo adeo placuit, ut in ordinem
verborum recipiendum duceret. Fru- stra. Agathonis mens haec est:
Ante natum Erotem pulcrum non erat; ille omnibus et diis et homi-
nibus pulcritudinis auctor; ipsuna igitur deum prius, quam omnes,
alios, pulcherrimum et optimum fuisse necesse est: nam quae
quis ipse nou liabet, alii haud facile largiatur (vide p,
196. E. fin.) iitlpxeta* V 01 k' *• «ubit me
dicere, valetque IxipXitiSai de ea memoria, quam no« verbo
unwillkuhrlich ’ 'E7ciQ%eTttt, SI fioL n xal lymttQOV tlneiv, ott,
ov- zog bsziv o xoicSv elprjvrjv fiev iv dvSpaSicoif, iteXdyei Sh
yaXrjvrjv, vrjvepiav dvifjoov xoizrjv , vicvov z’ ivi xijdeu
insignimus. Ceteram nt versas p. 195. D. ita laudati sunt, ut sua
mollitie, quae cum in ipsorum verborum placidissimo quasi flumine, tum in
finibus similiter ca- dentibus conspicitur, Agathonis ingenium ad
mollitiem proclire depingant, ita nostri loci versus non dubium est,
quin habeant in se, quo Agatho notetur. De qua re nemodum'
interpretum quic- quam annotavit. Notatur autem, •i quid video, in
bis versibus artificium, quo siugula verba carundem litterarum
repetitione iuter se comparantur. Sic pijvrjv ykv iv av $ p
QJitoiS positum ita habes, ut inverso ordine, quae litterae in
verbo eipijvrjv continentur p et r, easdem habeas in
dv^JScoiCoiS nomine positas ; idem cadit in sequentia verba
iceXdtyst 81 ya - %l}vijv. Idem artificium in ver- bis VTjvepiav
dvejiGDY conspicitur, sed auctius et clarius, quod verba sunt eiusdem
radicis. Restat, ut de xoIzt\v vicvov z 3 ivi xr\8ei dicamus, in
quibus videmur equidem nobis aliquid vitii deprehendisse. Lectio
vulgata ivi jajSei a Bekkero, Stallbaumio, aliis iu ordinem verborum recepta
est , ac Stall- bauraius quidem ivlxijSei ita ex- plicat, ut esse
dicat iv zols xtj- dopevoiS, Accuratius opinor verba ivi XjjSei
explicantur zt6lv ivi xr\8ei ovtfiv. Sed sire hanc, sive illam
explicationem probes, certum hoc est, hominum, maris, ventorumque
praecedente men- tione non bene commemorari zovS x?]8o/.iivov£ s.
zivds iv xrj8ei 6vraS t et cum eipijvrjv iv dv$poJ7toiS non aliter
intelligi possit, quam iv xijfiop.lv oiS, hoc loco iv x?j8ei
admodum friget. Ac ne quis cum Stallbaumio censeat, non offensurum
ess^ queroquam iu sententiae ratione parum di- ligenter expressa,
qui meminerit, Agathonem hos versiculos ludere a Platone iussum
esse , ut sibi ipse quasi illuderet: alio loco de consilio Platouis
dicemus, excu- sationem autem Stallbaumianam quod attinet, vide, ne
probata ea , ne manifestissimum qui- dem in huiuscemodi
versiculis vitium mutando tollere possis. Quicquid euim vitiosum
ibi de- prehenditur, poetae, non scribarum negligeritiae vel
ignorationi imputabitur. Magna autem est in codicibus varietas
lectionis. Ero vicvov Z 3 ivi xi/Sei Vindob. unus habet vicvov ze
vtxrj8et . Quatuor Flor, aliique non pauci vicvov ze vrfxijSij s.
vicvov ze- vijxi]8ij exhibent. Hinc variae doctorum hominum
coniecturae. Dindorfius scribendum censuit: vijve/dav dvipoiS
, xoiry vicvov vrpoj8ij. quae coniectura verissime mo-
nente Stallbaumio propter zi alie- no loco positum improbanda est.
Vix commemorandum Bastii commentum est vicvov z 3 ivi yij^tt, Ficinus,
quem veram Platonis mu- ovtos ds rjficcg dJJoTQioTijtog fiiv xtvoi,
olxetoTTjtoe D fia nJrjQol, rag TOiagde |j woSovg (itr’ dZJ.Tjt.av
natiag u&tlg £vvi tvai, iv toQTatg , Iv %oQolg, Iv Ovoiaig yi~
yvojuvog rjyifiav ’ jrpaorijra [ilv x oql^ov , aygwTTjra nam habuisse
suspicor, versiculos sic convertit: qui pacem lar- gitur hominibus, qui
mari tran- quillitatem, qui ventis requiem, cubile viventibus
omnium- que ( Stallbaumius somnum- que rectissime censuit
legendum) securum. Viventibus au- tem verbo adhibito
animalia, ut videtur, exprimere voluit, quae videtur et ipse Agatho
in mente habuisse, sed more poetarum ad- hibito unius animalis
nomine expressisse, ad quod nomen reperien- dum ultro duxit TteXayovS
com- memoratio. Scripsit enim Piata: : KoitTjvvitvov r * irlxtjte
t Ut autem melius intelligas, quam facile xtftEi in xijSst mutari
po- tuerit: Hesychius xijtei affert pro dTEprjdEif iprjpla,
dicens xrjroS esse non solum «Snr- \ol66iov ix$vv nappEye^rjy
sed etiam ait o piar . Iam aliquis olim Platonis commentator
non indoctus, cum xjjtEi de fero marino non intelligi posse
opinaretur, dc ait opia verbum dictum in- tellexit, atque, ut
intelligentiae faciliori versiculorum consuleret, xffiEi scripsit.
Ut autem praecedentia verba earundem littera- rum reiteratione inter se
compa- rantur, ita nunc Sioiirjv et xrjTEt eodem ornatu
gaudent. raS roids 8 e b,vv 6 8 ov S fitz* aWijXtoy, His
verbis conventus significantur similes A- gatlionis convivio. Ilinc
uiiuus ac- curate legitur iu, Schulthessii conversione p.
105: indem er manclierlei Vereine und Zusam- menkiinfte stiftet.
Schleiennacherus verba convertit: Und dieser eben entlediget uns dea
Fremdartigen und sattiget uns mit dem Angehorigen, indem er nur
solclie Vereinigungen uns unter einander anordnet cet. Non reddidit
V. D. itddaS vocem, quae et nobis molesta est. Si quid video ,
vitium liis verbis iuest, quae hoc modo emendari viden- tur: raS
toiasSs gvvodovS juet' d\Xi}Acjy narras ti$e\s B,vv- ikvai. Ne quis
autem hanc scripturam iusto audaciorem censeat, facile fieri potuit, ut
scribarum aliquis, cum praecederet feminini generis substantivum,
ad id di- rigendum censeret itavraS ver- bum , idque in itatiaS
mutaret. Sensus est: Hic solitudinem a nobis cohibet,
familiaritatis stu- dio nos implet, quippe huiusce- modi
conventibus omnes inter se conciliari iubens. Quae sequun- tur
nopi^Go^, i&opiZooy partici- pia optime a Schleiermachero conversa
sunt : Mildheit dabei verleihend, Wildheit aber zer- streuend.
Captat enim Agatho et hoc loco et in sequentibus syl- labarnm
similes sonos. qn\o 8 <n p oS ev psr siaS x. r. A. Haec
verborum structu- ra , rarior apud prosae orationis scriptores,
propria est tragicorum poetarum , vide Matth. Gramm. ampl. §. 339.
p. 647. ubi prae- ter alia laudantur Soph. Oed. C. 6’ 1!-oqI%cov'
(pMSaQOS «vft tvuag, uS&qos dvgtit- vsictg’ iliag dyaSolg ,
Statos 6oq>oT§, ayaot og Seoig' iijXatos dfiOiQOts, xtrjtos tVfioiQOig
‘ TQVcprjs, afigo- TJJTOg, JjAlfljjg, JJKpfcwv, IflSQOV, XO&OV
JtaTlJjJ ’ SJU, 677 . drrfve/tos xbcvtwy xafiaj- rcav,
Eurip. Med, 671. ovx idjuby evvrjs &%vysS yapjjXiov. Eur. Phocn.
834. axex\oS (poc- pioov . fAsca? ayctSotS. Consen-
tiant codices in scri- ptura! quam Ficinus in conver- sione
expressit: propitias , be- neficus, spectandas sapienti- bus. Sed
nemo non videt, aya - 2uS scriptura probata singaloram huius
enuntiati memborum con- cinnitatem turbari, qaam stu- diose ab
Agathone quaesitam esse supra annotavimus. Rursam igitur exemplum habes
corruptelae, quae omnium codicam consensa tuetur. Apud Stobaeum
ayc&o~i$ legitur, quod primas recepit Wol- fias , quem ceteri editores
secuti sunt. Mollities, de- liciae. Derivatum nomen est
a #1 /m verbo, calore solvo, mollio, deliciis frango. Stallb.
Timaeus habet Lex. V. P1 . x A 1 8 V * ZxXvdif yal paXocxUx.
tiprytai 8 e arro rov IxkictvSai a6$tvzia xov Sepjiov, ad quae
verba vi- de annotationem Ruhnkenii p, 176 . i V 7t 6
Y6J, iy (pofiMy lv Tioyco x. t . A. Magno iugenii acumine de his
verbis egit Schu- tsias in Ltct. Platon. Specitn. I. p. 4. Quam ibi
verborum emeo- dationem profert, quamquam ut eliis, ita nobis minas
probatur, tamen ita egit V. D. , ut non sine fructu et delectatioue
lectorum eius dissertatio repeti videatur. Sententiarum, inquit, iuter se
relatarum oppositionem tur- batam esse, nullo negotio perspi-
citur. Primum enim inter nova et A oyoj prorsus nulla est relatio, quae
inter (poficp et noSw satis clara intercedit , deinde qnorsnm omnino
hic iy A oyco pertineat, aut quam vim habeat, intelligi vix potest;
denique quatuor illi nominativi xvfiepvijrrji, imfiaTTji , napadrdtrff
xai deo- rijp quomodo ad quatuor dati- vos iv itovGO, iy <pofiax
y iv no * £ca, iv A oyoj referantur, ut sin- gula singulis ad
sententiam re- spondeant, haud apparet. Itaque cum vix credibile
ait, Agath^uis operam in concinnitate senten- tiarum assectanda positam
extrema in parte claudicasse, librariorum culpa nonnulla hic turbata esse
arbitamur. Ut paucis defungamur, ita nobis Plato videtur scripsisse : iv
(poficp, iy itoScpy iy itovep, iv poyoo, xv- fispvT/T inifjdxifi ,
Ttapadra- rrjS xcci 6cor ijp dpi6roS . Iam primum totam imaginem e
re nautica petitam esse existimamus. Nautis eoim saepe timor
nau- fragii, desiderium terrae, 1 a- bor in difficultate
navigandi, aerumna nauseantibus, fame periclitantibus , cum
tempestati- bus conllictantibus accidere solet. In timore igitur illo
quid guberuatore, in desiderio t fitXfjS aya&av , dfieAys
xaxcov' iv nova , iv (popa, iv no&to , iv Aoyta xv^egvi/ttfg ,
inifiarijs , n«QaOta- e zrjg *s xa\ (Jot?)p aptoroc, gvfindvrav ts %ciav
xal dv&QojTcav y.udfios, t)yeiiav xdXhtito $ xal cptSroff.
a quid socio itineris et comite ( irtifidry ) , in labore quid
auxiliatore (xapadxdxp) in aerumua quid s os p i t a t o r e (Gartij
pt) optabilius? Haec igitur officia uuum Amorem omnia praestare amantibus
docet. Deinde hac unius litterae mutatione unius- que vocabuli
transpositione hoc efficitur, ut 'singula singulis ad amussim
respondeant. Ut enim iv q>of$Gp ad malorum, sic iv arJ- ad
bonorum exspectationem refertur; ut itovoS molestiam iu agendo, sic
poyoS molestiam in patiendo designat; tandem xu- fiepv?jtrj3 ad
tpuflov, ixifiarijS ad noSov ( quis enim flagrantis desiderii
sensum melirfs lenire possit, qnam socias itineris, qoi- cam
colloqueudo horas tardius euntes fallere possis?) itapadtd- T rjS ad
icovoVf similitudine a remigantibus ducta, deniqne 6co- rr/p ad poyov
aptissime refertur. Haec Schutzii ingeniosa et periucunda explicatio ideo
non pro- banda est, quod codicum lectioni adversatur, quae et ipsa
com- mode explicari potest. Neque tamen Asthma verborum explicatio
placet , quam Stallbaumio probari video. Censet nimirum Astius,
Xdyov h. 1. bene habere, quod nouuisi inanes verborum similitudines
Agatho quaesiverit; ad negamus nos, quamvis o* fxv- $oS ICqd^tj , o
XdyoS djtajXeto apnd Platonem saepe reperiatnr. Verba iv ito vgj ,
iv iv xoSgo, iv Xoyw e * j AMATORIA depromta sunt, affectusqne
ama- torum exprimunt, donec congrediendi confabulaudique cum AMATIS potestate
fruantur. JIovoS curam denotat, quam quis animo coucepit AMASIO conspecto;
tpo- ftoS timorem, quo cruciatur, qui AMAT, ne ab alio AMASIUS
sibi praeripiatur, indicat; jr 6$oS DESIDERII summi indicium est, A
J-» yoS confabulandi cum AMASIO potestatem quaesitam describit. Atque A
ofov 7iv (jEpVTjzijS Eros dicitur, ut qui ilumen orationis
largiatur idque ad optatum finem dirigat, izoSov irtifidtTjS Eroa
audit, quod cupienti se adiungit, itapadrdrrjS iv <p 6(i& , quid
si- gnificet, sponte intelligitur, dc u- x ifp autem iv itovcp nc
quis opiuetur non recte dicr: periret amans, nisi Eros accederet
ani- mosque ac spem potiundi amasii adderet» eu XPV
Sittd&ott. Haec, est codicum plurimorum lectio. Vulgo dei
tnedSai exhibetur. Recte illud recentiores editores probarunt. Non
enim de ne- cessitate quadam hic sermo est, quam propter non possit
nou sequi, quisquis est humana condi- tione natus , sed de lege
agitur, quem quisque ipse sibi imponere debeat. Vide de 6el et XPV
ver- borum significata auuot. p. 12» Recte verba Ficinus
convertit: quem profecto sectari debet praeclarisque hymnis venerari
vir quisque cantilenae illius parti- %Qrj iittG&ca nrxvTu &v8qk
itpvjivovvxcc xakag, xalrjg adi]s jiBxejjovta , ijv i xSet ndvxav
&tav te xal dvxtQbjTtcov vorj(ia. Ovzog, tcpij , o jt ag’ ifiov
/16- yog , (o 0c/.l8qb , x aj &eoi dvuxu6&(j , xd jj.lv ■
itat- 8idg, x a de 67tov8ijg jiixQLtxg, xad’ voov lyo J dvvajicu,
jiixlxav. Cap. XX. 8 Efot&v tog de xov Ayd&avo
g nuvxug l'<pt] 6 ’Aql- exoSrjjiog dvu&OQv(lijatn xovg
tcuqov xag, wg icqizov- ceps, qaam Amor ipse concinit, mentem deorum
horainumque per- mulcens. — KaXijS post xaXojS positam permulti
codices non habent. Potuit facillime, cum praecedat xaXdoS,
scribarum in- curia vel addi vel omitti xaXijS, ln textum id
receperunt Bekke- rus et Stallbanmius,. Astius scri- bendum censnit
xf/S a o8?jS /iexe- Xovta y Orellius scribere maluit nati rfjS
oodijs /iexExovxa y Rii- ckertus verbum uncis inclusit* Sed neque
uncis opus est, ne- que mutatione verbi. — ‘7fv ^stXyoov pro rjr
ddcov SeAysi positum est, de qua verborum structura vide
Indices. ta /ilv itaiSiaS. Si quae- ris, quo consilio haec
verba ab Agathone proferautur, vide an- notat. p. 208.
dv aS o pv firj <3 av. Prorsus eodem modo in Piat. Protag.
p. 334. 6. eItcovxoS ovv xavxoc avxov ol TCapovxeS aveS opvfSij-
oav goS ev Xiyot, Ut 1. 1. nu- dus optativus, ita nostro loco
genitivus participii opinionem ex- primit eorum, qui magno cum
clamore exsurrexisse narrantur, vide annot. p. 158. fiXlty
avxa EiS xov *Epv~ Zipaxov. cfr. p. 198. E. 7t(Xi El /17} B,VV7j8ElV
^GJTfpdxEl xe xal ’Ayd3covi dtivols ov6i TtEp\ xd ipcorixd. ,
itdvv av i(poftov/i7jv, /n) aitopi}<5<M)6i Ao'- ycov 8ta rti
noXAd xal itavxo- Sana eipt/CSai, vvv o/igdS $a fi ad quae verba
Socratis allocutio nunc refertur. aSs^S TtaXai 8ioS 5«-
'SiEVai. Suid. laudatus a Stall- baumio habet T. I. p. 48. ddtlS
8e8ias 8eoS Xeyo/iEvov n £oxi ini xgov xd /n} q>o(jEpa <pofiov
- /livcov. JldXai exprimendae praeteriti temporis notioni ita
inservit, st cum perfecto tem- pore coniunctum plusquamperfecti
temporis notiouem efficiat, quae cum praesente tempore aliquam
habeat couiuuctionem : Nuni frustra metus, quem ha- beo,
fuerat meus? Conve- nit cum hac notione Ammonii explicatio 8eoS
verbi: AeqS xal q)6(ioS 8ia<pipet. AioS /itv ydp i axi
ito\i>xpovioS xaxov vico- voia , cpufioS 6 i i} napavxixa
7CX07}6iS , 8io7tep t Hpo8oxoS iv xy xexapxy • ' H/ilaS ex « cpoftoS
xe xal 8eoS. Contra nbi cum praesente tempore naXai coniongi- .
rmg tov vsavtOxov ilgrjxoTog xal ctvtcS xal r<u &Ba. Tov ovv
22axQa.Tr) ilntiv (iAhparna tlg tov 'Egv^ifia- %ov , ’Aga Ool Soxa , (pa
vca , a nal ’Axov(tevov , adiig ituAai Sto g deddvca, a AI’ ov (luvuxag,
« vvv 8rj £Ae- yov , ilrtstv , ori ’Ayd&av %avpuGTug Iqol, lya
8’ dxogqGoifu; To fiev etiqov, tpavai tov Egvli)ia%ov, HavrLxdg
Soxtlg (ioi rfgtjxiva*, on ’Ayct& av iv Igel' to di oi ajioQijOuv ,
ovx oiuat. Kal jtdg, to (laxagtE, B ' tlntlv tov 22axQurr), ov gula
ctxogeiv xal lya xal aAAog ogugovv, fitAAav Ai\uv gixd xaAov xal nuv
to- tar, perfecti notio efficitur, at in Piat. Apol. Socr. p. 18.
B. ipov yap itoXXol xaTt/yopoi yeyovatit itpds vpd$, xal nd-
Xai noXXa tjStj Itrj xal ovSlv dXrj^tS XiyovreS , quo loco iza- Xai
XiyovxeS idem est atque ei - prjxoreS . Noluit autem ipsum perfecti
temporis participium ex- hibere Plato, ut significantius et
praesenti hora accusatores me- ras nugas proferre dicantur atque
credularum anicularum inanes su- surrationes. vide aonot. p. 107 Ceterum
schol. ad h. 1. habet: dSete 8iof M tav rd prj a%ia tpofiov
SeSioxuv. opoiov xovxo xal to ijtofpoberjs avSpconos. d vvv
81 } iXeyov . Nvv 8 r} saepissime a librariis confun- ditur, neque
pauci loci exstant, ubi pro vvv 8 tj scriptum repe- ritur 6j} vvv ,
et pro 8 rf vvv vice versa vvv 8 f\. Utraque verborum compositio
propriam potestatem habet , ac 8 ?) vvv quidem in adhortatioue
soleune, atque nostratium also nun apprime respondet, aut ad
rem praesenti tempore notissimam refertur cfr. p. 191. A. o 8 /}
vvv optpaXov xaXovOiv p. 191* B. I o St} vvv yvvaixa xaXovpev, Nvv 81 }
autem de tempore ac- cipiendum est, ut signiheet nunc igitur. Vide
Boechhiuui ad Piat. Min. p. 90. et Stallbaumium ad Piat. Phileb. p.
105 seqq. on 'AydScov $ av pa- ti t cos ipoi. V ulgo legitur
ipei, quod ferri nequit propter inse- quentem modum optativum;
ac- cedit huc Bodleiani aliorumque optimae notae codicum
auctoritas, qui ipoi optativum repraeaen- taut. In sequentibus
dnopijtiai- pi vulgo edebatur. Recte Bek- kerus, Stallbaumius ,
alii , futu- rum in ordinem verborum rece- perant. ,
xal Tt&Sj cJ paxdpie . Kat h. 1. mere expletivam est, de
quo vide annot. p. 6. p. 38. ai. — MaxapioS nomen quod attinet,
haud raro apud Platouem ita reperitur, ut blaudae appella- tioni
exprimendae inserviat. Inter- dum id apud eundem, docente Stall-
baumio ad Piat, de rep. I. p. 335. E., ad ingenii sapicutiaeque
prae- stantiam refertur, cfr. Piat. Me- non* p. 70. B. xlvSwsvcj
tioi Soxeiv paxapioS xiS elvai , dpextjv yovy f site
SiSaxrov, t Sccnbv ovto Aoyov gq&ivTa ; %a\ ra piv aXla*
ovy ouolcog &avpcc<5Tu; zb de In l zetevzijg zov xaXXovg
fl'3’ oxrp xputfcp irapayiyvetai , eidevat. Adde Piat. Menex.
p. 249. D. M. N?) Ai ' , cj 2d- ■xpaxeS , paxaplav ye A eyeiS
ttjv 'A6na6i(xv , ei yvm) ov6a toiovtovS A oyovS oia z' l6x\
6vvri%ivai. xal rtOLvroS artov ovxcj. Apud Bckkerum legitur
pera xa\ov ovxco xal 7tavxo8ait6v A. /5» Uterque verborum
ordo codicum non paucorum auctoritate nititur» Equidem non du-
bito, quin ovxco vocem ei verbo Plato apposuerit, quod maiora cum
vi pronuntiandum est; igi- tur 7tavxo8a7tuv ovxco in ver- borum
ordinem recepi. Recte autem Stallbaumius ad verba xal TtavroSartov
ovxcd annotat ‘Multiplicem vocat Agathonis orationem quippe quae
videatur omnia attigisse et percurrisse, quae ad laudem Amoris
pertineant» xa\ xa p\v aWa ovx 6 poicoS $ av pa6x a\
Sic Beltkeriis et Stallbanmius omisso piv] quod post opoicoS in
omni- bus fere codicibus reperitur. lliickertus ad li. 1.: Habet
sane, inquit, quod mireris, piv parti- cula in eodem orationis
membro repetita. Attamen hoc ipsum cautionem imponit critico,
cni nihil magis est mctnendnm, quam ne librariorum vel
grammaticorum' correcturas in textam reci- piat. Quos quum multa hic
illic correxisse constet ex iis li- bris , in quibus ipsa
correctoris manus cernitur, quid est magis consentaneum, quam iis
quoque in locis, ubi insolentius dictum aliquid pars codd. non
agnoscat, omissionem ab antiquiore critico institutam in libros
receutiores receptam esse. Quam ob rem, ut ratio reddi nullo modo
possit repetitionis, servandam tamen particulam equidem existimo.
Sed vide, an possit sic defendi, ut prius pev membrorum oppositioni ,
alterum sententiae inservire dicas; et cetera quidem, non sunt illa
quidem similiter admirauda. — Si recte Riickertura intellexi , eius
explicandi ratio nullo modo pro- bari potest; non perspicio enim,
quomodo membrorum oppositio non item sententiae oppositio esse
possit. Ceterum exempla non- nulla laudavi supra ( cfr. annot. p.
21. et p. 216.), quibus pro- batur, interdum falsum esse, quod
omnium codicum consensu con- iirmetur. Nostro loco duo Bek- keri
codices piv post opoicoS positum omittant, ex quorum au- ctoritate
id recte omiserant Bekkerus et Stallbaumius. Ceterum male post SavpaOxa
punctum ponitur. Schleiermacherus verba convertit : und wemi auch
das Uebrige wol liiclit alles eben so bewundcrnswerth gewesen
ist; aber die Schonlieit der Worter und Redcnsarten am Ende, wel-
cher Horer ist nicht- uber diese erstaunt? Haec quamquam cum
oratione Agathonis apprime conveniunt, tamen quoniam vitope- rium
continent prioris partis orationis, praeter consuetudinem Socraticam sunt, de
qua vide an- not. p. 191 Signo interrogandi post $avpa6xa posito
locus sanatur. Sensus est : Et cetera qui- tiov ovoficciav xal Qijuatav tlg ovx av
it-utXcc ytf axovav; ixu syays Iv Sv[iovjisvog , on avios ov% ol6$
dem nnm non pari modo praestantissima sunt? to Sh iitl
xrjXevti) S rov ndXXov 5 . Haec verba Riickcrtns ita explicat, utro' de
vocu- las censeat cum sequeDte rov xdXXovf genitivo arctius
cooiun- geudas esse. Addit idem, genitivum nominis alicuius coniunctiim
cnm nominativo articuli genere neutro positi prorsus non differre
ab ipso nomine, quod cum suo articulo exhibeatur; perinde igitur
esse, utrum to rov xaX XovS, an to xdX- XoS scribatur. Idem
praeceptum Matthiaeus dedit in Gramm. ampl. 285. p. 574., quod ta-
, men neutiquam probari potest. Nominis periphrasis effecta
illa per articulum neutro genere positum semper aliquam nominis
adjuncti conditionem indicat, quae e verborum contextu facillime
eruitur. Posses igitur nostro loco, y scriptor ro' 6e tov xaX- XovS
arctius coniungi voluisset, verba convertere l Vim autem
pulcritudinis et verborum et di- ctionum cet. Non aliter, quam
Riickertus , verba converterant Schleiermacberus in conversione p.
427. et Schulthessius p. 106. ed. Orellii. Persuasam nobis est, to
61 irci t eXevTrjS ita positum esse, at, cum praecedentia verba Ta plv
dXXa reliquam ab initio orationem denotent, hoc nihil aliud
denotet, qqam: verba posita sub finem orationis» Tov xaXXovS autem
genitivus e verbo oi^enXdytf pendet, de quo genere structurae vide
annotat, p. 197» et Matth. Gramm. ampl. $. 868. p. 681« Sensas est;
Quod autem verbaattinet snb finem orationis posita, quis pulcritudinis
verborum dictionumqne non summa admiratione tenebatur
audiens? Ceterum aoristo tempore Plato usus est temporis rationem habens , quo
Agatbonis audita est oratio. Rarissimo verba magnum animi affectum
in- dicantia alio, quam aoristo tempore ponuntur. In caussa boo
est, quod animi commotio maior, ut subitanea , ita fugitiva est,
non dnrans, ut iam praeterierit necesse sit eo tempore, quo qnis eius
mentionem facit. Perfectura tempus infra babes«p» 211. D , ad quem
locum vide annotat. T&v ovopaxcov xa\ farf- p d T os v .
* Ptjpctxa sententiae ' sunt, ovopata singula verba» Hinc
Eryximachus non singala Heracliti verba, sed integram sententiam
vituperans male ver- bis expressam p. 187. A. dicit J coSTtep tdcoS
xal 'JIpdxXeiTof ftov - Xexat XeyeiVj inel t ois ye fir}- padiv ov
xaXwS Xeyei. Infra legitur p. 221. E. Toiavxet icotl ovo pax a. xal
fjTjpara i&<vBev itepiapnix°vTai x. r. X. Adde Piat. Apol.
Socr. p. 17. H. ov pev t ot } pa dt\ avdpeS 'ABp- vaioi,
xexaXXieTtrfpkvovS ye Ao- yovSj (Ssxep ol Tovxoovy fitjpa- 6 i Te
xal ovopadiv ovde xe- xodprjpevovS x. T. A. Piat. Cra- tyl. p. 899.
A. — otov 4il < piXoS * tovto iv a avzl fiijpa- r oS ovopa rjpiv
yhnjrai, ro te Vxepov avxoBev iooxa igiiXoper x. t. A.
ixel iycoye ivBvpov - psvoS x. r, A. Pe ixei vocis C t’
iaouca <rv8’ lyyvg rovxav ovStv xttXov elnelv, v% a.ia%vvr/g oXlyov
dxoSgdg cjj%6fit/v , sl xr/ tl%ov. xal yuQ f ib Togylov 6 loyog dvE(ii(ivt]6xsv,
agtE drejrvag rd tov 'Ofit/Qov EJiHcov&rj' i<fojioi\u>]v , fit/
/ioi xiktv- caussali. potestate atque de eias origine supra
diximus annotat. p. 151. Ad verba, quae sequuntur, oXlyov dnobpaS
qtxoprjv Stallbaumius rectissime aunotat; ne quis scribendum suspicetur
oXi- * yov dnodpaS ar Gajfppijv, €en ~ tenti a verborum haec est :
ego prae pudore paene aufugeram, siqua potuissem. Vide praeterea
annotationem p. 159. et ny elxov. Vulgo legi- tur 71 oi
pro ny» Hoc optimi plurimique codices praebent* At- que videtur,
Riickertus inquit, ny etiam verius est; non tam enim , quem in
locum fugeret, curandum Socrati fuerat, quam quae fugiendi ratio et
via esset, possetue an non. Utrumque licet, sententiam si spectas,
in ser- mone familiari, et locum, quem versus aliquis fugam parat,
et rationem , qua fugi possit , sine maguo sententiae discrimine
commemorare, neque nostratium vitu- peraretur, qui diceret: ich war
schon halb auf der Fiucht, vrenn ich nur wusste, wohin aut wenit
ich nur wusste, wie. Sed araatrt ' Graeci, ut supra indicavimus an-
notat. p. 28., verba motum in aliquem locum significantia cum
quietis notione coniuugere; hinc non dubium est, praesertim cum
codd. optimi, quorum in nume- ro Bodieiunus est, ny exhibeant, quin
Plato Ttoi non exhibue- rit, Ceterum dnodidpatixeiv ver- bum de
servis soleune, qui, quod hero debent, id non sol- vunt
aufugientes. Debent autem hero servitium. Apte igitur ano- 6 paS h.
1. Socrates dicit, quod claucnlum aufugiendo, quam pro- miserit,
non praestiturus esset Erotis laudationem. xal ydp pe Topy io
v o XoyoS. Gorgiae Leontini ce- leberrimi sophistae et
dicendi magistri illius aetatis, cuius omne artificium in verborum
ornatu et magnificentia (Xap.nd. 8 eS, vide an- notat, p. 196 )
constabat, id quod abunde discimus ex Phaedro Pla- tonis. Duae
declamationes, quae eius nomine feruntur, Helenae en- comium et
Palamedis defensio quibus de coussis suspectae fidei habeantur,
nescio ; id scio, pro- prietatem Gorgianae eloquentiae in iis
reperiri. Riickert* cfr. Pliilostratus de Vit. Sophist. I. xat
'AyaScov dt 6 rijs tpaya)- 6 iaS noitjzi}s , ov 77 xoipcpSla Cotpdv
re 71 al xaXXienij olde , noAXaxov tg5v lapfieicjv yop - yidZei.
in enbvSrq * Hanc formam Atticis usitatam cum parum no- tum
habuissent librarii, factum, est , nt saepe mutarent. Vulgo legitur
InenovSeiv. Bodleianus codex inenovSet exhibet, cfr. Matth. Gramm,
ampl. J. 198. 4. p. 360 Buttmanni Gramm. uropl. T. I. p. 432. Rem
extra dubita- tionem ponit Eustathius ad Ilom. Odyss. p. 1946. ed
Rom., quem Stallbaumius laudat: napaStdcodi ydp 'HpaxXeidTjS , ori
'AttihoI tcov 6 'Aya&cov rogytov XEcpakrjv dsivov liyuv Iv r tp
Xoyca ini rov iftov koyov nipt^ocg ccvtov pe At&ov ty atpavl-a
itomtius. xal ivsvorjOa tote aget xocrayii.a<5rog coV, 7 jvlxu ifiLV
cS [toAoyovv iv rui pigti pE&’ vp& v tOVS TOlOVtOVt
V7tEp6wte\lXOVi iv rui ijra povcp icepazov6iv f TfSrj
Aiyovzef xal ivero/fxrf XoA i 7t£7COirfX7f HOLI OVZGD
tprjoi llavaizios ex £ tv ypet- tpaS Ttapa IlXdzoavi' xal
&ov- xi8i8?}S 8h xixPV rat X( p toiov - zrp *Aztix<j) cfr.
Stallbau- mius ad Piat, de rep. I. p. 329* B. ubi eadem
eiusdem verbi forma in omnibus fere codicibus depravata reperitur.in
ijC£7t6v$£iY, Fopyiov he < p aXtjv 8et- v o v Kiytiv .
Annotant interpretes , ad Homeri Odyss. A. 632. respici, ubi haec
leguntur: ’Ejje 81 jkmtpov 6ioS yp£i, 'Mt/ poi ropyeujv
HEtpaXrjv 6ci- VOIO TtEXttpQV. *E% at8ov 7tijitl>£i£v
ayavrj Il£p - de<p6v£ia. Gorgus adspecto capite
mortales in lapides mutari , veterum opi- nio erat» Iam vide, quam
lepide Socrates in Gorgiae Gorgusque nominibus lusit. Tanquam
conspecto Gorgus capite, audita Agathonis oratione, ue in lapidem
mutaretur h. e» lapidis instar avavSoZ sederet, veritum se esse
dicit. Ceterum quod apud Ho- merum est 8£ivolo neAcopov nunc satis
festive Seivov Aiyeiv dicitur adhaerente notione mon- struosae
dictiouis. ini rov ipov A oyov. AoyoS hoc loco orationem
significat, quam Socrates habiturus est ; igitur verba convertenda
sunt : io faturam orationem meam. Rependit autem Socrates
satis festive, quae ab Agathone dicta erant p. 194. A,
qtappdxzeiv fiovA-El /i£, cJ StOXpaztS — Uva $opvfiri$(Z. —
Pro A faov zy atpcovia consuetius dicendi genus est p?) — pl
dfpaovov noi - rjCEitv aSTTEp A i$ov, sed multo lepidius est atque
praecedenti comparationi convenientius Ai$ov zy dgxovia. xal
iv ev 6 t} 6 a zoze apa xazayiAadxoS gjv, Aoristicum tempus positum
habes tempore praecedente imperfecto, ut momentanea actio a
durtua discernatur, de quo significatu temporum vide annot. p.
36. xaxayekadxoS nominis siguifi- catum supra tetigimus annot.
p» 148. Ceterum cave zoze cum iv£vo7fda coniuugendum censeas,
pertinet enim ad sequentia verba tempus accurate exprimens,
quo tempore Socrates deum laudare promiserit. "£lv imperfecti
par* ticipium est : oratio enim recta audiret: zoze apa xazay
iAatfzoS 7)V i/vixa x. z. A. Respicit autem Socrates ad p. 177. D.
ovSeiS doi, gj *Epv£,lpaxe, — ivavzia < pielxai . oirze ydp av
itov iyoo (iizoLpaidaipt , o£ ovdiv cptpit «AAo InidxadSai i) za
ipeo- zixd x . r. A. iv reo pipet pe$’ vpdSv. Socrates
sibi ridiculus videri sc simulat, non tam , quod Ero- tem laudare
promiserit , quam quod iis promiserit, quibus nemo elegautiorem et
pulcriorem Ero- D iy%(d[iucCs6ftat
rov "Epota xctl l(pr\v ilvcti dsivos tu iCQOtuccc , ovdlv Side os
cepa tov npciy fiatos, os edsi iyxa(ucc£uv btiovv. iyd (ilv ydp vit
dfieXreplas (S(i?]v detv tdXq&ij kkyuv sceql exccGtov rov
lyxo(ua^0(iivov 9 nat tovio (ilv vitdp%eiv , avxdv 81 xovxov tu
xaU.i- <Sza ixktyo(iivovs &s evxQSTt&Ctaza ttdivau xal
itavv tis laudationem exhibere possit. Vides igitur»
accentum orationis in verbis ponendum esse iv roa fxipEi vficjv, quo
facto ironiae acerbitas incredibiliter angetur. Quae
sequuntor verba .xai tcpr\v eivai betvoS xd ipeo» nxd non satis cum
Socratico dicto p. 179. D. conveniunt. Mo- destius euim illic
Socrates locu- tus est. Ne mireris igitur, quid sit, quod vehementius
Socrates hic t se vituperet : omne vituperium in convivas
convertitur, qui non veriti sint, coram Socrate, homine maxime
erotico, rerum eroticarum imperitiam suam pro sapientia
vendidisse. iyd p\v ydp vn* dfte A- repiaS x. r. A., Hi*
verbis auditis verisimile est, erubuisse, qui de Erote verba fecerunt.
A(i£\xeptocS teste Stallbaumio Bodleiani codicis lectio est aliorumque
plurimorum librorum. Riickertus non nisi in Bodleiano, Vaticano
ono, Angelico uno, ct(iE\- tepiaS reperiri annotat. Iloc certum
est, codices permultos afiefarjpiaS praebere, quae lectio unde
originem duxerit, haud dif-" ficile est ad explicandum. Li-
brarii enim cura non ad etymo- logiam respicerent df\eX.TEpia
nominis , sed ad analogiam vo - cabulorum in ?jpta desinentium, ad
dfieXxrjpia lormam recipien- dam proclives erant. KEp\
kxccOxov rov IYt xcj yidS,oy iv ov. Ficinushaec verba convertit:
Putabam equi- dem ob ruditatem meam, do quocunque quod lauda-
tur a nobis, vera oportere re- ferri; quod si verbis exprimere
voluisset Plato , scripsisset haud dubie o iyx&judZExai.
Schlei- ermacherus exhibet in conver- sione; Ich duchte namlich
in meiuer Einfalt, man miisse die Wahrheit sagen in iedem
Stiick von dem zd preis senden, quam conversionem verborum nemo facile
probaverit* Kiickertus idem esse contendit Zxatixov x o
iyxa>yiaZ6j.ievov 'at- que xo ael iyxa>/ucu}6y£vov f sed
exemplis hic loquendi usus pro- bandas erat, quod V. D. facere
omisit. Vulgo legitur : Ttipi Ixa - <Sx ov xoov lyxooptctZofiivGDv,
quae lectio Schleiermacliero pla- cuisse videtur. Nobis ea- non est,
nisi coniectura eorum, qni TCepl bcatixov xov iyxGopiaZo- flivov
explicari posse diffiderent. Scripsit fortasse Plato : TCepzkxd-
Otov iyxG>yta£o/i£rov h. e. de omni re, si laudatur; fortas- se
etiam verba xov iyxGDj.uaZo pi- vov glossema sunt, quo facillime,
si abesset, careremus. Nam cum praecedat ovbtv eISgjS dpa xov
itpdyyaxoS , cJ? ibtt iyHGoyid- ?,Elv oxiovVf satis patere opinor,
izepl kxaoxov per se positum rem laudandam significare. dfj (ieya
IqiQovovv m$ tv Iq<ov, wg flStd g ti/v ftuuv xov ixaiveiv ouovv. xd de
ccqb, cog Houctv, 01J tovxo rjv xo xakmg htcavelv ouovv, dlXcc xd tog
(ii- E yufxa uvaxitiivtu xa Ttodyuait, xal d>s xedhaxet , iav xe
y ovxag £%ovxa iav xe (irj. ei Se 4>tvSij, ovSiv «p’ tjv XQayfia.
XQOv^Qtjdy yaQ, mg foexev, uxiog exuOtog xal tovto fitv
vnap- XBtv, Bastius paru*n perspe- cta VTtapxetv verbi potestate
7tal tovto npdotov pkv rei pkyiStov fikv vnapx&y scribendum
cou- iecit. Frustra. Rectissime Stall- baumius xal tovto plv vnap
- inquit, est: et hoc de- bere orationi subiectum esse
argumentum. Nam verissime Scbneiderus ad Xe- noph. Oecon. XXL 11.
vnap - X&iy dicuntur a Platone quae- c ungue fundamenti loco
adesse debent , ubi quis quid exsequi vo- luerit, to SI
a, pa, cjsHoihev, ov tovto 7/r x, t. A. De xo 6 k vocularum
significatione vide annotat, p. 111. Adde Stall- banmium ad Flat.
Apol. S. p. 23. A. " Apa conclnsivae notionis particula hoc
loco ironiae augen- dae inservit. Praeteritum tem- pus falsam
opinionem aut spem fuisse indicat, quam aliquis olim susceperit
atque per aliquod tem- plis veram habuerit. Utuntur autem hac
formula satis cum do- lore aut acrimonia ii, quos even- tus docuit,
aliter atque antea putaverint, rem se habere. Eo- dem modo paullo
infra legitur p. 199. A. aAAa ydp iyco ovx ydij apa tov tpoxov tov
inai- •vov x . T. A. Egit de hoc ge- nere dicendi Stallbaumius ad
Piat. Phaed. p* 68. B., ibique Home- rum laudat, Odyss. XVI, v.
418, 'Avtlvo', vfipiv £x gdv * xaxopkj- Xav&, xal 61 6k
tpa6iv iv Stjpoo 'l$axi]S pe$ * optjXixtxS ippev' dpidtov
fiovXy xal pvSotdi * 6v 6 * ovx apa toios hjdSa. Pro
irpporfccto interdum in hoc dicendi genere praesens tempus
reperitur, v. c. in Piat. Gorg. p. 469- E. t /2 'ScoxpaxE5 i ovtgj
pkv navtES av pkya Svvaivto , IkeI xav ipnpjjdSEirj olxla
rod- tqo ra5 tponoo rjytiv' av 6oi do - / xrjy xal ta yE
'ASrjvaicov vsa- pia xat rpii/pEiS xal ta nXoia navta xal ta
drjpotiia xal xd idta. aAA’ ovx apa rovt* l6ti xd pkya Svva6$ai, to
not - eiv d Soxei avtqj, DiiTert a praeteriti praesentis temporis
usus ita, ut illo posito evento aliquis indicet se edoctum esse,
rem aliter se habere, atque olim existi- maverit , praesente autem
tempore indicatur, indicare aliquem ita, ut iudicium eius adhuc uoa
probatum sit eventu. aAAa to goS pkyitira avatiSkv ai t&
npdypa - ti. *Avaxi$kvai verbum solenne est de donis, quae diis ab
homi- nibus consecrantur» Idem etiam eum significatum habet, quo
ali- quis alicui aliquid attribuere di- citor. Neutra verbi notio
ad nostrum locum satis quadrat. Nimirum ironia consueta
Socra- tes usus et pietatem d£ia diis 15 ijfiwv xbv
"Eqcotu lyxauiateiv dot-ei, oi>% ortas lyxa- (uaGtxai. 8ia xavxa
8i), olfiat, rtavxa kbyov xivovv- xcg avati&exs xa "Epazi, xal
ycczt avxbv xoiovxov rs 109 tivcu xal xoGovxav aixwv, orta$ av (patvtjxai
tbg xak- liOrog xal olqiCxos dijkov oxi xoig M
yiyvuGxov- consecrantiam et mentientium impudentiam notaturus est.
Deest vernaculo sermoni verbum, quod utramque notionem exprimat;
nam quod mihi nunc in mentem ve- nit, aufhiingen, de fore
suspen- dendo intelligas facilius , quam de corouis, quibus
templorum parietes exornabant veteres. Sed pone, vernaculum illud
Graecorum verbo dvaxpEfxairvvvai ap- prime respondere, alteram notionem
adde, qua dicimus : i e - mandem etwasaufhiingen, et expressum
habebis avariSi- vai verbum. In Latina liugua verbum est, quod
Graecorum verbo ad unguem respondeat: imponere alicui aliquid»
iepovf$f>i}$7}ydp,G)Sgoi- xtv. Socrates ex orationibus,
quae hucusque habitae erant, conclusionem facit ad Eryximachi medici
voluntatem p. 177. D» , eiusque verba ita interpre- tatur, ut non
veram Erotis lau- dationem, sed arbitrariam, hoc est, vel veram vel
falsam lauda- tionem exegerit. Hinc verba explicabis coS UotxsVf quae ita
pro- feruntur a Socrate, ut ad con- vivarum orationes respici
signi- ficetur. Sensus est: Deun die Aufgabe war, wie aus den
ge- haltenen Hedeu crhellt cet. iy xoo fiiaZeiv 8o%ei t
ovx 0 7tQ3s: iyxooj^iiddETat. Fiemus baec verba convertit : Nihil
‘fenim referre, faisaue an vera sint, cum propositum sit, non
quomodo Amor ipse laudetur, immo ut quisque AMOREM laudare quam
maxime videatur. Indicativo futuri rei veritas indicatur, quae arbitrio
opponitur, quo quis Erotem laudandum censent, Paullo obscurius
Socrates loquitar. Verborum sensus hic esso videtur: Convivas non Erotem,
sed se ipsos landasse ita, ut suam sententiam de Erote laudando maxime celebraverint»
xavxa Xoyov xivo-vv- xeS avaxiSe te x &"Ep gdxi.
Ruckertus ad h. 1. XoyoS 9 in- quit, utrumque significat, oratio-
nem et orationis materiam, xt- veiv Xoyov , excitare sermonem vel
excitare, de quo dicatur» Hinc sensus est, nihil, quod dici possit
ullo modoy praetermittitis, quin AMORI tribuatis. IldvTot Xoyov
xiveiv neque de ora- tione neque de materie orationis accipiendum
est, sed de genere dicendi ac de modo res animo concipiendi; verba
converterim: iedo mogliche Rede- und Be- trachtoqgsweise auwenden. cfr.
Piat, Phileb. p. 15. -E. o 8 l xpcotov avrov yevodpevoS hxd- dTOTE
XGOV VECJV tfd$ElS ttfS* XlYCt dofpiaS EvprjHooS Sqdavpdv vq>*
ijSovrjG ivBovdia te xal xavxa mvtt Xoyov h. t. A. Adde Piat.
Theaet. p. 163. A * tovxov *a- ptv td xoXXa xal arojta rav-<Siv' ov
yaQ av otov xotg ye e16o6l xal xctAag y' £%ei %al asfivag o htatvog.
uM.it yaQ lya ovk ydq figet rov x qotcov xov BTtctLVOv , ovd’ eidas vfilv
c o^oAo- yijtia otul ainog iv % c3 hbqu ineat ve<SE6&au y
yXdrta ovv viti6%ETO , fi (pgqv ov. drj. ov yitQ ra
ijiivrjdctjJTjv . Piat. de re pub. V. p. 450. A. o6ov Aoyov ita-
Aiv, QjSXEp apxy$> xivsixe zepl rijs noAixtlaS. Ad ava- tLSeze
cogitando repetendum cen- aet Riickertus navia A ayov vel
supplendum avxov , quod ad jtavxa Aoyov referatur. Frustra,
*Avazi%kvai hoc loco absolate positum est, ut idem sit atquo
txvd%i6iv itoeltiSat. t oiovtov xe elv cti xa\ r o 6ovx av ah
iov . His ver- bis indefinite positis et natura Erotis et utilitas
dei vario modo in convivarum orationibus descriptae insigniuntur. Igitur
roiov- tov talem significat, qualis a convivis diversis modis
descriptus est, lodovicjv talium auctorem tantorumque, qualium et
quantorum auctorem illi Erotem praedicaverunt. xal xaAas y * $\eix.
r.A, Eadem fere ironia Socrates utitur in Plat. Apol. Socr. p. 20.
C. xai iyco i ov Eutfvov ipa- xdpitfa, ei aS aArjS&S lx £l
T<xvrr,v xifv xix v V y Ka ' L °vxcjS cpptXdii 8i8a6xei. lyd
yovv noti avios ixaAAvvo/njv te xa\ JjftpVV OflTfV <XV y eI
7/7tl(jxdp7fY xavra * «AA* ov ydp initira- / tat , ($ uvdpES
’A$rjvdioi. Cave igitur, serio dicta censeas verba xdi xaAd>S y
’ tx £L tepraf o Zrt aivoS. a A A d ydp iydf. Duae co-
gitationes insunt in sequentibus : Promisi me verba facturum
esso de Erote ; Ignaras eram rectao laudandi rationis, quam vos
se- cuti estis. Ad olterum cogitatio- nem yap refertur, ud
alteram aAAd. Huiusmodi cogitatione* quoniam saepius in nna
enuntia- tione comprehenduntur, aAAd ydp haud raro coninnctum
reperitur. Quod sequitur ov8 ’ e1- dtuS' Latine expressum audit r
Sed enim ego non noveram buuc modum laudationis, non scieus autem
vobis promisi, ut ceteri, ita et ego ipse dei laudationem. Positum
igitur habes ovd’ ei- do oS pro ovk e16gj£ 86. Effici- tur autem
illa scriptura, ut accentus orationis , proprie in ovh lidcoS 8i ponendus
, in sequens finitum verbum transeat. ?} y A arra ovv v it e
6 x £ - to, 7 ) 8 fe tppTrjv ov. Legitur apud Euripidem, ad quem
Socrates respicit li, 1. , Hippolyt. v. 612. 7 } yAc566 *
ojjgSjjqx’, 6t tppi} v avapox oi Haud raro in Platonicis
scriptis ad hunc versum alluditur, v. c, Theaet. p. 154, D.
EipiitlSeidv xi HvpjpijdEiai' tf plv ydp yAdoxxa aviAtyxxoS ijpiv
forat, 7 } cppifv ovx avEAeyxxof. Adde etiam Cicer, de ofif, 111,
29* 108,: Nou enim falsum iurare periurare est, sed quod ex
animi tui senteutia iuraveris, sicut ver- bis concipitur more
nostro , id 15 *ftt lyxafua£<o rovtov rov rgoxov ov yag av Swal-
fiijv' ov (iknou akka ta ye dkqdq, el fiovkte&e, non faceie
periariam est. Scite enim Euripides: Iuravi lingua, mentem
iniuratam gero. Ad Socratem nt revertamur, Eu- ripideis
verbis laudatis hoc effi- cere voluit: Promisisse sese qui- dem
Erotis laudationem, sed non talem, qualem ediderint, qui ante 6e
locuti sint. Aut igitur ta- cendum sibi esse , quippe pro- misso
suo ad Erotem illa ratio- ne laudandum non obstrictus, aut eam
laudationem proferendam esse, qualem, cum promiserit, in animo
habuerit. , ov ydp kri iyxapiaZa xovxov tov tporcov.
Breviloquentia est : hae enim sen- tentiae verbis insunt:
laudaturus eram, at non amplias lauda- turus sum , si huuc in
modum laudatio instituenda est. Riickert. *EyxoopidS,co absolute
positum est, ut non tam actionem, quam ipsam verbi notionem cum vi
repraesentet : iyxcjpia^cov el/ii. Hinc facile intelligitnr, quid
sibi velit hi hoc loco. ov ydp av dvvaiprjv . ov
/jLevxoi . Admodnm dubi- tant viri docti de horum verbo- rum iuterpunctione
recte ponen- da » alii punctum post ov f.Uvtoi ponendum, alii omnem
prorsus interpunctionem post ov fievtoi delendam censent. Atque
sic Bekkerus verba edidit, quem Riickertus secutus est annotans ad
hunc locum: tftraque verba in- terpuogendi ratio vera est gram-
matice; sensum si spectes, roi- rere, quid sibi velit tam fortis
ac vehemens negatio, qualis fa- tura sit, si ov pkvtoi cum
prae- cedentibus iungatur. Contra si iungas ov pkvtoi aXAa,
multo lenior erit oratio, sensumque praebebit hunc: Vestro isto
modo AMOREM laudandi consilium plane abieci, non possim enim,
etiamsi forte velim. Attamen hoc ita accipi nolo, quasi dicere
omnino recusem, immo vera quidem cet, Equidem non dubito,
quia Ov pevtoi verba per anadiplosin rectissime ab Stallbaumio
expli- cata sint, cuius exempla si quae- ris, adi Stallbaum. edit.
Sympos. p. 97» Quod autem scire se negat Riickertus, quid sibi
fortis negatio velit h. 1., exprimendae veritati enuntiatiouis
negativae inservit, ut verba convertenda sint : ich konnte es auch
nicht, wirklich nicht, ei ^fiovXedSe, i$k X oj xa x 9
ifiavxov . De (5ov Af- 6%at et kSkXeiv verborum signi- ficatu vide
aunot. p. 44. — Ka - T a praepositionem quod attinet, vide Piat.
Apol. Socr. p. 17. B, el phv ydp tovro Xiyovtiiv, opoXoyoiyv av
iycoye ov nata. xovtovS elvai jirjtcop. Piat. Prot. p, 517- A. iyd
8e tovtoiS aita6i xaxet tovro elvai ov Hvp<pepopai t de quo loco
supra diximus p. 41. Adde praeterea an- notat. p. 134. — n Iva prj
yk- Ao ota o(p\cD . cfr. Apol. Socr. p. 17. C. ov ydp av di/ itov
Ttpk - 7Toi, cj dvdpeS, tp8e ry uda toSjzep psipaxlaj TtXatTovti A
d- yovS eis vpaS elsdvai , quem locum eo aptiorem hic
censebis, l&tfaa tljteiv xcct’ Ifiatnov, ov itqos rovg v(istigovs
B koyovg, ivu (lij yikattu. ocpfao. oga ovv, cj <X>aidQt , {I
> i qno certius est, Socratem aetate provectiorem
fuisse eo tempore, quo Agatho ItuyIxuk celebravit, h. e. 412. a,
Cfi. P. Ceterum ocpXt o cum quadam ironia in ma- lam partem
dicitur, ut supra p. 183. A, a ei xiS toXpoSrj itotetv aXX oxiovy —
nXrjv tovto, za piyidxa xotpnoiz 9 av oveidrj. Eodem modo
d.7ZQXav£iv verbd Graeci utuntur, cfy* Piat, dc legg. p. 910. B.
xal itada ovtgdS f\ TtoXiS aitoXavxf xgdv adefi&v zpoitov riva
dixcdcof. opa ovv , <u $ai8pe t ei xi xal zotovzov Xdyov
6iei 7tep\ "Epcox os . Stall- baumius per epexegesin verba
addita censet zdXifSif Xeyopeva dxoveiv , cuius structurae per-
multa exempla reperiuntur. Unum exemplum ut laudem, cfr. Piat.
Phaed. p. 103. A. cap. 51. xal ziS eh te xdov xaporxcov dxov - 6aS
— itpoS Secjv, ovx iv roiS XpodSev r\piv XoyoiS avxo to ivavxlov
xdbv vvvl Xeyouivcov copoXoyeiro y ix xov iXaxxovoS zo pei2,ov
yiyvedSai xal ix xov pdZovoS xo tXaxxov, xal axe- Xv&$ avxTj
elvai j/ yivedi? rots ivavxioiS , ix xoov ivavxi&v; — Ceterum
male rerba dispo- sita sunt , quandoquidem comma non post diei
ponendum est, quo loco id posuerunt editores ad unum omnea, sed
post "EpGoroS. Sensus est: Vide agitur, o Phaedre, num forte
tibi etiam huiusmodi Erotis laudatione opua sit, ln e. vera,
non mendaciis cu- iusvis generis referta. ovopadi 81 xal
Sidet firf/idxGov roiavtg. *Ovo- para et fi?jpaxa quo
signifi- catu poni soleant, supra dictum est annotat, p. 221.
Sententiam quod attiuet, duo suut, quae a Socrato in orationibus
couviva- rum vituperantur : sententiarum falsitas, verborum
enuntiationum- que nimius ornatus. Igitur seri' ptura non opus est
uqius codicis Vindob. , quae magnopere placuit Schaefero (ad Dionys.
de compos, verb. p. 28.), ovopadei 81 xal Sidet fcrjpdruv
toiav- XXf* In sequentibus ditola av tiS XVXV iiteXSovda additum
reperitnr in permultis iisque pptl- mae notae codicibus di parti-
cula, quae nullo modo ferri potest. Admissa ea sententia verborum existit haec
: Vere dicta pudire, nominibus autem et positu
enuntiationum tali (b. c. vero) et qua lis cunque forte «eae obtu-
lerit loquentl. Fortuitum b. e. non exquisitum sententiarum verborumque
positam facile probes, verum positum quamquam cum veritate rei conve-
nientem interpretari possis, ta- men minus probabilem h, 1. in-
dices. Igitur di post ditola collocatum, quo efficitur, ut zot-
ctvxy ad praecedentia non ad sequentia verba referatur, atque ut
commemorata posituras veri- tate simplicitatis notio adiunga- tur
verborum atque dictionum,, ex ordine verborum semovimus. Idem fecerunt
Bekkerus, Stall- baumiua, alii. Ficinua verba convertit: Vide
itaque , Phaedre } Xi xal toiovtov Xbyov diti 'Egcotog, Talr^si] Xi-
yufiwu uxovt iv, vvofiaGi 8s xai &i<Ssi gtjfiatav roiavry,
inoia &v ns hul»oS6a. Tbv ovv QaidQov tcprj xai rov S cckkovg
xtkivuv Uyuv, bny aixbg ot 'oi- ro Sstv ilnsLV, rctvry. "En roivvv,
tpavuv, a <I>aldQe, xaQig fiot Aya&mva a/iwg’ arta Igia&ca,
tva , «vo- C fioXoynHansvoe ««?’ «vtov ovtag r/St] Uya. ’AU« TUiQiyi-u
, tptxvca tov OcuSqov' ulk igata. Msza tavra brj rov 2axgdrg hv
Lvd&vSe xoftlv aglaGftca. utrum vobis 'placeat orationem
fiuiusmodi nunc audire , quae de Amore vera duntaxat enarret,
verborum nominumque , utcunque accidit, compositione procedens.
Uri roivvv, tpavai, <a $ai8pe, TtapeS pou Car ad Phaedrum
potissirauih et hoc loco et sapra Socratis eratio se convertat, si
quaeris, vide p. 197* D # iyco 8} rjSioos; pkv axovat ^SooxparovS
8ia\eyojitvov, dvay- ytaiov 8i poi ImipeXqSijvai rov iyxcopiov ro5
"Epcon xal amo * SeZadSai nap* bvoS txutixov vjigdv rov
Xoyov. o it q avro? olotro 8 si v elmeiv, ravty. Commode
abesse posset ravtft, quae vox e praecedente on rg suppleri so- let
alias haud raro. Posita no- stro loco est, atque in fine qui- dem
totius enuntiati collocata, ut significantias Phaedri cetero-
rumque convivarum verba red-r de ren tu r, quae obliqua oratione
liunc exhibentor. Dixerunt au- tem illi: omjf avtoS olei 8tiv Xeyeiv,
ravry elnk. ovrcoS rj8 tj Xeyco. vide annotat, p. 195*
Schleiermacheras verba convertit: damit icli mit ihm eioverstanden a 1 s
d n n n welter rede. Recte } displicet ta* men vocula w ei ter, qua
rectius carueris. Nam X£yco t ut XoyoS in praecedentibus sexcenties
de Erotis laude, vide annot. p. 187., de laudatione incipienda
intelli- geudum est : Damit ich, wenn ich mit ihm mich verstandigt
habe, alsdaun den Eros au loben beginne* iv$£v$e Xo%kv. Vide
an- notat. p. 15. Stndiose id agit scriptor, ut lectores seraper
ad- moneantur, orationes convivarum non accurate neque verbo
tenus referri , quod quo consilio fece- rit, in Comment* de
Syrapos. Pla- tonis indicavimus. xa\a>£ poi
lt8o%a$'KCC$- TjyijtiatiSai rov Xoyov, li, e. disputationem
exor- sus esse. Deest , quod mea culpa potius factum puto ,
quam quod onmino nullum sit, sed deest mihi exemplum verbi ita
usur- pati cum genitivo. Non desunt, ubi accusativus sequatur,
velat Thcaet. p. 200. E. 6 xaSrjyov- ptvos rov notapSv. Riickert*
Verba transitiva haud raro ita adhiberi, ut non tam actio, quam
verbi notio urgeatur , saepius annotavimus, v. c,p. 22. p» 59. Cap.
XXL Kal ftijv, e» (pile 'Aya&av , xalwg fios tdofcg
xadyyrjtiaB&ai zov Ivyov , Isyav, 3« xqwzov tt£v 6'tot ccvzov
iTaStL^ai vnoiog zig iotiv 6 “Encog , vBzt- qov Ss tu k'pya avzov.
zavzrjv zr;v uQX>i v naw aya- [itu. Xfh ovv uoi tcsqi "Eqsazog,
insidi; xal ralla xa- lag xal peyal07tQS7iu g 6iijl%sg olog ia ti , xal
%6i$s D tizi' jcotSQov iau zowvzog Hoias usa» ut unum
tantummodo exemplum laudem, legitur p, 178« C. o ydp xpi?
dv^poonoiS?/- yeuSSai navxoS x ov filov xcdS ptAAovdi xaXwS
fiicooetiSai, quod idem valet, atque o ydp XPV tOtS CtV%pC£> 7
tOlS &mp ffl'EyGOV elvca navxoS x ov fiiov. Sic no- «tra verba
posita sunt pro xa- Ao? fioi £doB,aS xaSrjyijxtjs el- vat x ov
Xoyov. oxt np doro v p\v S eoi. cfr. Cic v de ofF. I. c, 2.
$. 7* Placet igitur , quoniam omnis dis- putatio de officio futura
est y ante definire , quid sit officium, quod a Panaetio
praetermissum esse miror * Omnis enim y quae a ratione suscipitur
de aliqua re institutio , debet a definitione proficisci , ut in
!el ligatur quid sit id t de quo disputetur * Ad hanc instituendae
disputationi» legem Socrates etiam in Menone respiciens p. 77* E.
docet: ante dicendum esse, quid sit id, quod virtus appelletur,
quam possit, utrum doceri queat necne virtus, diiudicari.
tavtrjv trjv apxrjv na- vv aya pax. y Aya<S$ai verbo
utuntur, qui et AMARI et laudari a se rem aliquam indicaturi aunt.
olog eivcd nvog o Egag cfr. Piat. Protag. p. 935. D.Vl
rtal 1 IititoviHOVy ct ptkv Zycoyl tiov trjv <pi\o6oq>iav
ayajiai , axap xal vvv inaivdo xal cpiXco x. t. A. h. c. quod s em
per facio, tuam sapientiam ut amem laudemque, idem etiam nunc mihi
contingit. Minus probem Stallbaumii annotat, ed. p. 97. Haud cio, inquit,
an alicui scribendum videatur axap vvv xal btaivdr xal tpiXdo, quo
clarius appareat ratio oppositionis. Sed nihil mu- tandum, siquidem
xal non cum vvv, sed cum atdp arcte connectendum, ut significent
voculae: quin etiam . olof etvai ttvoS o "E- pcoS
lp oo . Repentur hic ver- borum ordo apud Bekkerum, Astinm,
Stallboumium, qui Bod- leiani codicis «t Vindobb. doo- rara
auctoritatem seguti sunt. Eum verborum ordinem Riicker- tus frustra
impugnat, dicens, mi- nus bene habere subiectum inter praedicatum
et pendentem inde genitivum insertum. Nam huius structurae
artificium et apud Grae- cos et apud Romanos acriptores aepennmero
reperitur. Suspectum autem fit mutatione sedfe $pa>S nomen j nam vulgo
verba inverso ordine exhibentor oloS 1 m f
ovStvog; Ipcota 6’ ovx, tl {v>itq6s rivos % noxios iou yiloiov yap av
th] xo igatrjua , tl "Epias bsxlv 1’gag scapos rj [irjtQos — «AA’ to
$jctp &v tl cnko tovto xcatQa jpdrov, uqu 6 xarijp iaxt xarqp
w- ilvai nvof IpaS 6 "EptsaS,
Uodecim codices ipcoS nomen prorsus omittunt. Verbum omisimus nos, quia
sive ante J *Epa)S po- natur, sive eidem postpouatur, cum
sequentibus nullo modo convenire videtur. Etenim si scripsis- set Plato
oloS elvai nvoS ipGoS 6 "EpcoS s. rivos 6 *EpooS HpoaS, nemini
auditori ac ue ipsi qui- dem Socrati in mentem venire potuisset
patris matrisve cogita- tio, quae verbis sequentibus con- tinetur.
Iam cum omisisset SpoaS nomen, ambiguaque potestate posnisset "EpaoS
nomen propriam, ne interrogatio, ut potuit male intelligi, ita
revera male intelli- geretur, verba statim addidit: ipanco 6 * ovx,
el prjrpoS t tro$ 7} natpos idxtv, yeXoiov yap etrj to\
£ p oj r ?}/i a, Socrates Erotis nomine ita posito in praeceden-
tibus, nt non deum sed dei vini iutelligi vellet, additoque vituperio
eius, qui interrogationem sio interpretaretur, ut de Erote deo, non
de amore sermonem esse censet, satis acerbe incu-r rium eorum vituperat,
qui dei nomine adhibito tum deum, tuut vira eius expressissent non
indicantes, utra potestate nomen proprium accipi voluerint» Ali-
ter Ruckertua de his verbis in- dicat, cuius verba haec sunt; Id
nihil, inquit, habet ridiculi, ro- gare, Amorne patrem vel matrem
habeat, id quod infra rogat ipse p. SOS, A, At ita rogare, ut
praedicatum ponas ZpcoS, ac deinde genitivi sensum velis esse
lionc, quem negat esse, id vero ridi- culum est. Ridiculum igitur
hoc quoque, si quis, quod recte in- terrogatum sit, ac ne male
accipi possit, addito praedicato ipooS praecautum, tamen ita
accipiat aut accipere simulet. Pertinet igitur hoc ad sophistarum
captio- nes fraudesque deridendas, ba- betque vim hand exiguam ad
firmandum io praecedentibus posi- tum IponS contra libros eos, qui
id omittunt* ei avto tovto itatkpet iJpojtGDV . Imperfectam
cum el particula coniuuctum in hu- jusmodi enuntiatione aliquid
sumi fieri indicat, quod revera nou fiat ; aoristus addita av
particula actionem exprimit, quae sine du- bitatione futura esset,
si fieret illud, quod fieri tantummodo sumitur. Paullo aliter
Stallbaumius ad h. 1. : Imperfectum , inquit, indicat id,
quod nunc fieret, si fieret: aoristus autem signifi- cat rem ita
esse comparatam, ut e vestigio possit perfici et ab- aolvi. Avto
tovto icatipa mi- nus recte Stallbaumius censet idem plane esse,
atque natipct avto tovto, oitep l6tw. Neque recte Schleiermacherus
verba con- vertit: Wie wenn ich nach ei nem Vater selbst fragte. Schulthes-
sius eodem fere modo: wie wenn ich grade vom Vater ftagte. Avto
tovto sequente uomine ar- ticulo tuo destituto significat, vog, ov;
tfaes av 6>'j xov (iot, d IfiovXov xa%w$ axoxQlvaO&at , , oti
t&ziv visos ys V dvyccTQo s 6 xatrjQ ittttrjQ • ij ov ; ITavu ys,
tpuvca rov 'Ayafrwvtt. Ovxovv xai rf /tijtijQ ascevras; OfwkoysiOftut xai
E V verbum, quod in superioribus commemoratum sit, nunc
materiali- ter, ut verbo hoc utar, usurpari, «t conversio audiat :
Aber gleich- wie wenn ichdas Wort Ttaxrjp selbst aufnehmend fragen
woll- te cet. Plura exempla si quae- ris verborum materialiter
posito- rum, indicata reperies in Indicibus* tlitet av Stj
itov poi, el iftovXov* Ei ifiovXov po- situm est b. e. imperfectum
tem- pus fiovXe6$cn verbi, quod po- nitur velle Agathonem respon-
dere, sed revera non fieri, ut vo- luntas illa respondendi se
osten- dat proptserea, quod responderi nequit, ubi interrogatio
nulla proposita est. EhceS av rursus eodem modo positum est,
ut paullo supra, significatque, Aga- thonem haud dubie dicturum
esse, si interrogatus a Socrate respondere vellet* xai 7)
pptpp gdS avtGD$ . !i* e. Stallbaumius inquit, ovx- ovv xai nepl
pjjtpos ooSavtaS %X £L ? dubito, nam recte. Nam ut taceam articuli
ante prjxpoS ponendi omissionem, quo carere non possumus io
huiasmodi enun- tiat io ne, expletior oratio audit potius: ovxovv
xai r\ prjrrjp vlioS ye rj SpyarpoS prjtpp. o poXoy
ai6$ai xai tov - ro* Haec tredecim Bekkeri co- dicum lectio est,
mups apud eun- dem opoAoysid&a habet, tinus &>poAoyai6$
rursum unus oi- yel<$$& poAoyeidSaz. Editores
excepto Riickerto, qui opoXoyetdSai de- dit, vulgatum opoXoyijdai
in ordinem verborum receperunt. Hiickertus ad h. 1* aut opoXo
- yEioScti scribendum esse censet aut 6fioXoyti6$G).
Posterius, inquit, propterea improbandum, quia addi debebat, si hoc
Piato dedisset , <pavai vel alius dicendi verbi infinitivus,
vpoAo- yetdSai autem non habet, quod offendat, modo passivum esse
teneas: concessum esse, immo commendationis aliquid ex eo. habet, quod
in sequentibus quo- que praesentis infinitivus opo- A oysfa- et
infra p* 20 1. A* «w- poXoyat imperfectum non aori- stus legitur, —
Dedimus opo- A oyau5%at codicum auctoritate moti, nou quod praesens
tempus magis nobis placeat, quam aoristicum tempus , neque magno-
pere curamus praesentis atque imperfecti usum in sequentibus, nam
et imperfecti et floristi infinitivus in huiasmodi
enuntiatis frequentissimus est. Neque admodum probamus illud conces-
# sum esse, quod haud scio, an cuiquam satis probaturus sit
Rii- ckertus, Alia de caussa in textu posuisse opoAoyatdSai libnit,
vi- delicet quia proxime ad PJatoaia manum accedere videtur,
atque viam aperit genuinam lectionem restituendi* Etenim scripsisse
Pla- tonem arbitramur opoXoyatv nat tovto , quae scriptura quam
fa- tovto. — "En rolvvv, slnslv xov ZaxQ&xrj, dxoxgivca
oUym itltiu, Zvu fiaXXov xaxa/ice&ijg d |SovAof«a. si yuQ ipotftijv,
Ti 6i; ddsbtpbg avxb tovto oxsg %6nv, ioxi xivog a$iX<pog, ij ov; —
Oavai slvai. — Ovxovv aStlyov ij ddsAtpijg; — ' OfioXoysiv. JTugdi Si/,
cpd- vai, xal xbv”Egaxct slnslv. o "Egtog tgag ioxlv ovbsvog
SOO ij xivog ; — Tldw [isv o vv ’i<Sxiv. — Tovxo /ihv xolwv, slnslv
xbv Zu xguxrj, rpvka^ov nagd tiavztp fisg.v>]fitvog cile
potuerit xai, ut fit, incuria scribarum dupliciter posito in
opoXoyeTtiSai mutari, e verbo maiusculis litteris perscripto pa-
tebit, Scriptum nimirum olim exstabat : OMOAOrEINKAI-
KAITOTTOy ex quo factum est OMOA OrElCQAlKAI TO TTO, ei
yap ipoiprjv, ti 8e; d8e\<po $ avtu tovto oitep iZdtiv* Optativo
modo con- inucto cum ei particula iubetur boc loco Agatho sibi
cogitare ea, quae revera fiunt, tanquam si fieri possint. Utuntur
autem hoc dicendi genere ii, qui interro- gare aliquem aliquid
cupiunt, ne- que tamen interrogationem cautione adhibita nulla proferre
au- dent. Nostrates dicere solent: Denke dir einmal, ich
fruge, quibus verbis interrogationem ipsam annectunt. Hinc
vides, ipsa interrogatione posita facil- 4 lime abesse posse
supplementum, quo in huiusmodi dicendi genere opus esse interpretes
passim an- notare solent: ti av tpaitjS ; Ipsi autem
interrogationi, h. e, non suspensae ex aliis verbis, apprime convenit
interrogandi si- gnnm post ti de; Riickertus edi- dit ti dk
adeXtpoS duabus de caussis , quas nullius momenti eise existimo :
quod, postquam de matre dictum sit ovxovv ?/ pi\- trjp cjSavtGoS;'
ad ea commodius adiungi videatur interrogatio ti de a8e\(p6s ; quid
porro frater , quam ti de; d8e\g>oS , . . quid autem ? frater .
, « qua novi quid, non tertium exemplum proferri videatur, deinde,
quod ea distinctio esse videatur librorum omnium. Alterum nobis
argu- mentum, quo probemus ti 86; scripturam, hoc est, quod
adeA- (poS arcte cum insequentibus verbis coniungendumest; nam adeA-
<po$ avto tovto oTtep £($tiv no- bis est: Das Wort a8t\(pu$ in
seiner absolutesten Bedeutung. Hinc ne comma quidem post adeXfpoS
posuimus , quod in iis editionibus comparere videmus, in quibus
posito interrogandi signo, ti de; a sequentibus verbis disiunctnm est.
Restat, at de 8ad vocula dicamus, quae h. 1. et apud Bekkerum et
apud Stallbaumium in di particulae locum substituta est. Aai
non ponitur, nisi ubi maior animi commotio indicanda est, ut
ad- miratio, indignatio, ira ; vide an- notat p. 191* Merito igitur
mi- reris, duumviros criticos eandem retinuisse in tam quieto
disputandi genere, quale hoc loco est manifestissimum, codex Bod-
leianus exhibet aliique libri non otov ' roOovSe Se elice, itoregov 6 v Eg uq
ixelvov, ov $Onv 1’otog, exirtvfiel avrov, rj ov; — Tlavv yt, (pavae.
Tlvtegov iyav avro, ov iiudv/tei re xal iga, elrcc bu&vfiEL re xal
iga, rj ovx lycov; — Ovx iyav, cos- to elx og ye, tpavai. — Uxoitet
S>), ebttlv tov Zaxgar>] t avrl tov elxvrog, el dvayxq ovrag, ro liri&vfiovv
ha- &v(iecv ov ivSeeg lOnv, rj perj eici^vuilv , iav iu ) iv~
deis r]. ifiol fiiv yag &av/ia0 rug dumi, co Idya&av, B
pauci ; non dubitavimus igitur iu ordinem rerborum id recipere*
Idem Riickertus fecit. c pvXagov itotpd davrc 5 fi£ pvrjpiv
oS otov. Ilaec verba hodierni editores plane non distinguunt
interpunctione, iunguntqne Astius certe et Schlei-ermacherns sic :
<pv\a5,ov itapd 0avT(fi nefivrjfiivoS tovto otov *c. itiriv. Sed
in hac interpre- tatione displicet nimis magno intervallo a tovto
pronomine, quocum cohaeret, divulsum otov eo magis , quod , si a
/iSfivTjfie- ro$ seiungendum est, sic nude ac sine ulla vicina
voce, quacum coniungatur, vix ullus bonus scriptor collocaverit*
Addidisset Plato, si ita verba accepisset, idriv. Accedit, quod
tovto h. 1. vix ad sequens aliquid, immo ad praecedentem
concessionem, Amorem alicuius umorem esse, referendum est. Quibus
de caus- sis veterem distinctionem verbo- rum, qua ante /.leyvipUvof
com- ma ponebatur, revocavi. Est igitur sensus : hoc igitnr apud
ani- mum serva ( sc. alicuius esse,) atque cuius sit, memento. Hanc
Riickerti ad h. 1. annotationem integram perscripsi, ut mclins possent,
qui hoc libello ntuntur, de ca iudicaro. Mihi non persuasit V. D.
Optime Platonis verba convertit summus Schleiermacherus :
Dieses nun, habe Socrates gesagt, lialte nocli bei dir fest
in Gedauken, wovou sie (er) Liebe ist. iit l$V fXEl OtVTOV.
Dc pronomine repetito vide annotat* p. 198* oJs ro'
elxoS y £ * Agatho finem Socraticae institutionis at- que stragem
futnram rerum sua- rum odoratus, nt haberet, quo posset rebus
perditis salvus elu-» bi, quae non poterant non concedi, e
verisimilitudine dnntaxat concedenda censuit* Hinc ojS ro sixoS ys
satis astute addit. Sequentibus docemur, quam male ei haec res
cesserit. Nam aVrl tov eIhotoS , Socrates inquit, videamus, eI
avdyxrj ovtcjS x. r. A. Ceterum verba dvx\ T ov sixoToS brevius
quidem dicta sunt, neque tamen obscurius. Sensus est: 2xoJt£i Si)
— av tI tov A iyeiv d>5 ro elxof ys , eI avdyxij ovtco S*.
Conver- tenda verba sunt accentu orationis in dxoitet verbo posito:
Un- tersuche nun lieber, anstatt dass du sagst, «wie es den
An- •chein hat,® ob nothwendiger \Vei&c es sich so
verhiilt* S av/Ltadrdjs 6oxei , cJ 'AyaZtov, wS dvdyxrj
tl* «6g dvdyxt] tlvca. <Jol dt noog; Kdftol , cpavai, doxel. —
Kcd ag Xiysig. ciq’ ovv (iovXoit’ av tig fieyag av fityccg tlvca , ij
1<>%vq6s av la%VQog ; 'ASvvmov Ix ruv afioXoytjfiivcav. Ov yuQ xov
ivdtijg av th) xovtav o yt av. — 'Alrj&tj Xiyug. — EI yaQ xal
lG%VQog av PovXolto IcJyvQo g tlvca, cpavai t ov ZkoxQuzij, xal xa%vg av
za%vg, xal vyirjg av vyujs — , S yaQ 3v zig tavza oItj&uij xal nuvxa
tu xocavta v Oii, Non sine ironia quadem, et quo gravius se
opponeret Aga- thoni in re apertissima gqS to eI- xoS ys dicenti^
Socrates verbis uti- tor SavpaQtGoS Soxei, goS avdyxtj x. X. A.
Ceterum Stallbaumius ad h. I, Ne quis, inquit, mire- tur, tanto
intervallo ab juaoTcoS remotam, alia huius ge* neris exempla
notavimus Piat. Phned, p. 95. A. Bastius Spec. Crit. p. 139.
$av/iadT<oSi ooS verborum seiunctione a$eo offensus est, ut de loci
veritate dubitaret. Diximus de coS cum aliquo adverbio coniuncti
stru- ctura apnotat, p. 12., cuius stru- cturae originem qui
reputaverit apud se, is mirabitur magis ad- verbii cum ai?
artissimam con- junctionem, quae epud Platonem veteresque
scriptores Graecos sae- pissime reperitur. Unum exem- plum ut
laudem coS ab adverbio suo disiuncti, legitur in Piat. Theaet. p,
157. D. Savpad Tt£( (paiyexai cos fynr Xdyov . ix r&r oa
poXoyrj /livar. Respicit Agatho ad verba ro iiti - Svpovv
iitiSvpelv , 'ov IvdsiS idriVy ij fi?) iittSvyeiv, iav p?) ivdelf
y. Patet igitur, prae- senti tempori dpoXoyovpivoov hio non locum
esse, quod vulgo edebatur.
eI yap xal idxvpos < 3 * fi ov \oit o . Socrates ad eum
iinem tendit, ut Erotem omni ornatu privet, quo eum, qui ante se
locuti essent, donaverint. Et cum iu superioribus esset judica-
tum, Amorem alicuius rei appe- titum esse, cardinem rei nunc in eo
versari vides, ut, neminem id appetere posse, quod possideat, atque
vice versa non possidere, si quis, appetat, quod appetat, probetur.
In qua re ne sophi- stico quodam artificio circumve- niretur, Agathoque
ad indoctio- rum hominum sermonem confu- geret, qui cum alia male,
tum et- iam hoc sibi indulgeant, ut di- cant iycj vyiaLvoav
fiovXopai xal vyiaivEiv, ipsum hoc dicendi genus Socrates nunc adit
, atque quid sibi velit, exponit. Singula verba quod attinet,
anuotftt Rii- ckertus ad h, 1. rectissime: Pro- tasin ponit auctor,
cui deinde parenthesin subiungit, qua ra- tionem reddat eorum, quae
in protasi dicta sunt, atque cur liceat ea ponere, ostendat. In
qua quum plura fuissent dicen- da, ita ut etiam periodi com- plures
existerent, non potuit simpliciter reddere protasi apo- dosin, sed
novam instituit: aAA* Ztav tiS Xiyy } quam deinde se- quitur
apodosis, qua quid tali ho- zovs ovras ta tolovtovs xai iyovxag ravta
rovrov, C ancg $x ov(Sl > tTCL&v^iuv. iv’ ovv (irj
e^axart]d‘d- (uv, rovrov tvtxa Xtya. rovtovq yccQ, w 'Ayaftav,
d Ivvodg , £%Uv fiiv exaOrov rovrmv Iv rai naqovri, avctyxrj , a
%ovtftv, lav re fiovXavtai tav re p 17, xai rovrov ye 6 rj tcov rts av
haftvfirjaetsv ; aXX’ orav ng Xiyy, ori ’Eya vyiuLvcov fiovXouat xai
vyialvuv, xai aXov- tav fio vXofiai xai xXo vreiv,
mini respondendam sit , demonstratur. Est autem inter utramque protasin
hoc discrimen, ut» in priore ponatnr aliquis hoc dicere simpliciter atque
sic, ut plane non quaeratur, fiatue id rerera aut fieri possit,
necne, in posteriore autem, postquam demonstratum est, fieri posse,
res pro certa' et vere eveniente perhibeatur. rovrovS yap, 0
0 'Aya- $gjv, ei kvvoeiS. Haec est vulgata lectio, quam praeter
Riickertum omnes editores improbarunt. Pauci sed ii optimae notae codices
rovtoiS exhibent» Utrumque ferri potest atque com- modissime
explicap , sed magis placet accnsativus casus, ei iv- YOErS
Ruckertus cum nostratium formula comparat: verstehst du wohl? quae
formula cum Graeca nihil commune habet, quam verbi finiti usum absolutum,
ei iv- YoeiS potius est: si sapis, wenn du verstandig sein
willst. .xa\ rovrov y e dij itov r is av litiSv p.rj6eiev .
Sic in omnibus editionibus legitnr, neque quicquam verbis inest,
quo offendaris. Sed quaeritur, an non facillima accentus mutatione
scribendum sit: »al rovrov ye 6 r} nov us av ixi&vjLt?j(Seiev ,
quo xai eni9v[ia avriav rovrov, Scriptura orationis accentus
in ijttSvpijtieiev ponitur, significan- tiusque indicatur, ne
cogitari quidem posse, ut aliquis, quod possideat, id possidere
cupiat. Ce- terum Stallbaumius annotat ad hunc locum : Refertur
rovrov ad praegressum exadrov rovrajv, a ix.ov6tVy ita ut iu
universam in- tclligendum sit o Rectius, opinor, Mxetv suppletur,
quo facto luculentior fit insania eorum, qui et habent atque illud
ipsum habere concupiscunt» iytA vyiaiveiv (iov\o- pai
jcal vyiaiveiv. Vulgo Tccci deest ante vyiaiveiv et ante irXovreiv.
Idem Ficinus in conversione non agnoscit: At ego, sanus dum sum ,
volo equidem sanus esse , et dives dum sum, esse dives. In ordinem
verborum voculam recepit Stall- baumius Bodleiani codicis aliorumque non
paucorum librorum auctoritate motus. Frustra Rii- ckertus ad h, 1.
: Profecto dubi- tare, inquit, aliquis possit, an Platonis manus
xai particulam addiderit. Kat enim ut aliquem sensum hoc loco
habeat, addendi vim habere Oportet. Iam quod additur, non potest
esse to vyiaiveiv et ro likovreiv , quis enim ferat dictum; Ego qui
sa- a i%a , £xoijisv av avta, ori Zv> to avdpmxe , n).ov- D tov
xtxTTjtuvos 'Ma vytuuv xcd l(S%vv (iovXu xal ilg rov ibici ra %qovov
rubra xexrij<f&cu ' insl Iv roJ ys VVV XttQOVTl, tltl (iouXu
£LTB flT], fjJStg. (SXOXEl OVV, OTUV tovto Xiytjg, ori
Esn&v^ito rixiv naQovrcov, ei ccXXo n Xiyus V toSe, ori BovXofiai ra
vvv xaQovru y.cd tig tov Zituzu xqovov TtccQtZvai. aXXo n ofioXoyoi av; X
vp- tpavai ¥qnj rbv Aya&ava. Ebttlv 6tj tov 2koxQutt],
nos sum, copio etiam sanus esse? Immo hoc licet: Ego qui «ura
sanus, etiam cupio ut sim. Quod igitur additur, To (iovAt6$ai est.
Iam quaeritur, liceatne sic post illam vocem , cui additur, xai
particulam collocare, — Ad- dita xai particula optime habet hoc
loco, quo id agitur, ut error eorum clarius appareat, qui hu-
iusmodi dictione utantur. aWo ri o/ioAoyol av; o ti cum vi
hoc loco ponitur, cum in praecedentibus iam eo usus sit scriptor Cxotcei
ovv — ei «AAo ti XfyetS rj tovto. Non raro autem Graeci r/
cum suis verbis omiserunt in interrogationibus brevitatis studiosi
atque nolentes, quae facile ab auditore suppleri possent, eadem
disertis verbis commemorare. Sic nostro loco expletior oratio
uudiret: «rAAo ti ?} tovto d/*o- A oyoi av ; Factum deinde est usu
loquendi, ut etiam in eiusmodi interrogationibus aAAo ti ponerent Graeci,
in quibus nihil cogitari potest, quod cum ?] sup- plendo
suppleretur* *w4AAo ti igitur, recte annotante Matthiaeo Gramm.
ampl. 487. 9. p. 914, interrogativae particulae vices obtinuit, ut
cum vi ex* pvimeretur, rem nou aliter se habere, atque in
interrogatione expressa sit. cfr. Piat. Hipparch. p. 226. E*
<rAAo ti ovv oiyi <piXoxep8iiS <pi\ov6i to xipdoS; Piat.
Charmid. p, 167. B. aAAo ti ovv s tavta Tavra av elrj fiia TiS iitldTlj/irf
; Vide prae- terea Hensdium Specim. Crit. in Piat. p. 59«,
Stallbaumium ad Eu- thyphr, p. 104, Paullo infra p. 200. E. aAAo ti
S&etv 6 "Epcof Itp&TQV p\v TlVCJVf httlTCL TOV -
tgdv, G)v av iv8nct rtapij avtw ; ovxovv tovto y *
&6x\v ixeivov ipav. Vulgo post ovxovv 6 1 / particula
additur, quae cum iu plerisque codicibus non reperiatur, e textu
semota est a EeLkero, Astio, Stallbaumio. Btickertus, ne parum
verecundus videretur librorum auctoritatis, uncis 8 7f includendum
curavit, quod nisi codicum auctoritas ob- staret, in ordinem
verborum re- cepturus fuisset, u o viteo itoijiov
avTtjj i6tiv ov8h Sanissi- mam horum verborum
distinctio- nem deleto post Zxett posito poat &6tiv commate
Kiickertus corru- pit. Negat autem V. D. , to iis tov hteita xpovov
— tu vvv Ttapovra esse posse tovto pronominis defiuitionem
accuratiorem, quod ipav ixeivov non Ovxovv tovto y’ l6rlv ixelvov Igdv, o
ovito eroipov avrei Itiriv ovde S%u y ro elg rov Situra %gbvov ravra
tlvai cwtc 5 Oco^opsva r a vvv itagovra; — Tlaw ye, cpa- E vai .Kal ovrog
aga xal aklog itdg 6 hu&v[uov rov pr] iroipov liudvfjLSL xal rov [irj
itagovrog , xcd o /u?) Syei xal o [it] Sdriv avzog xal ov tvderjg i<5n
y roiavz arra iti tlv cov 7] hnftvpta rs xal 6 Sgcog Itiri. — Tlaw
y , elituv. *Iftt di]\ tpavat rov 2koxgazr] y dvopoAoyrjtia- respondeat,
tat elvai, sed r» fiov \s 6$ a i elvai ravra av- rc o 6co%6fUva.
Fugit autem Rii- ckertum e verbis praecedentibus fiovXopai ra vvv
itapovra xal cis rov Mneita xpovov xapcivai nostri loci verba
petita esse ita, ut, quoniam proxime praecedat fiovXopat verbum, id
ipsum e praecedentibus facillime supplendum omitteretur. Conversio
verborum haec est: Also bedeutet dies eben, namlich ( vide annot.
p. 59.) (dass auch fiir die Zu- kunft der gegenwartige Besitz
crhaltcn werde, das bcgehren, vas cincm nicht zu Gebote steht und
er nicht liat. Ceterum ut apud nostrates, ita apud Graecos pronomen
relativum et subiectum est et oblectum enuntiatiouis, cuius rei
inde petitur excusatio, quod sive accusativum sive nominativum posueris ,
forma pronominis eadem manet. xal ovtoS dpa xal aA- X.oS it a
S o* i 7Ci$ v /x at v rov p t} kzoipov IkiSv pcl x. T. A. Ne
loquacitatis Socratem nccoses, qui commemoratis rov pr) kzoipov verbis
insequentes definitiones reticere debuisset: hoc agit vir
providentissimus, ut ancoras penitus praecideret, quibus peritura
Agathonis navis teneri atque servari possit., Sy, (parat tor Sco*
xparrf. Utitur nunc Socrates ad refutandam Agathonis senten- tiam
hac argumentatione: Quae cupimus, inquit, ea nondum pos- sidemus.
Amorem autem cum dixeris pulcritudinis cupiditate teneri, necesse
est, eam ille non habeat. Alioquiu enim non cuperet. Quum autem pulcrum
at- que bonum idem sit, caret Amor etiam bono. Stallb»
av opoXoyijdoops^a ra clprj pev a h. e. repetamus, quae
hucusque dicta sunt ita, ut eodem modo, at- que hoc factum est
paullo supra, de iis inter nos conveniat. Haud raro Graeci
scriptores brevitatis studio verba ita commutant, ut pro verbo linito cum
aliquo adverbio vel adiectivo coniungendo verbum ponant eiusdem
atque adverbium radicis. Sic paullo infra 202. A. legitur prj
roivvv avdytca^e, o pi) xaXov idtiv, alCxpdv £t- vai x. r. A., ad
quem locum vide annotat. dXXo n l6nv 6 *EpfoS. De trAAo
ri significata atque de jj particula omissa vide annotat, p.
238. iit e ira rovratr* His ver- bis accuratior continetur
defini- fu &a ru dQtjjikia. iikko n ItStiv 6 'Epos xqotov (ihv
SOI TLvdv, Ibuira tovtuv, av av SvStia rtaQy avta; — Neu, tpavui. — ’Enl
Si] tovtoig dvafivrjG&Tjri, Tivav tcpyO&a iv tiS koya tlvcu rbv ’
'Egma . d Se fiovkti, iyd Ge avuiivijGa. oinai yaQ <Se ovrwaL itag
dntZv, ou roig &eolg xatsGxBvuG&r] ra XQuyfiata Si "EQana
xakdv’ mlo%Qav yotQ ovx Biy 'Epcog • ov% ovtaxsi mog Hkeytsf —
Ehtov yuQ , cpavai rov 'AyaQavcu Kut
limixdg ys kiysig, d izaiQB , qtuvai tbv ZaxQazr]. xal tl tovto
ovxag cikko w 6 "Eq os xalkovg av tiij tio eornm, qnorom Amor amor
i, desiderium est. Sensos est : Erst- lich ist Eros Liebe eu etwas
(vi- de p. 200. A.) uud das ist zwei- tens das, vroran es ihm
gebricht. Ceteram ne mireris, cum ia supe- rioribus Socrates
simplici verbo semper usos esset idtiv in eius- dem sententiae
efformatjone, cur nunc compositum 7tapy exhi- beat: itapeivai hoc
loco non attributum describit, sed aliquam Erotis conditionem
internam, sine qua ille ne cogitari quidem pos- sit: ein Mangel,
der ei ne fiedin- gung ist seines Wesens, ei dfc povXei*
Duplici modo consilii mutatio apud Pla- tonem indicatur, aut enim
pix A- Aok di ponitur, de quo supra dixi- mus annotat, p* 15., aut
ei Sl fiovXei. Multum interest autem, utrum hac an illa dicendi
forma utaris» MixXXov 6i poni solet, abi res e loquentis iudicio
apta est, qui vel ipse se corrigit, vel alium, nt se corrigat aut
aliquid mutet, adhortatur. El dfc fiov- Au autem non nisi ita
usurpa- tum reperies, nt loquens suum iudicium ab re prorsus
secludat, omnem alius voluntati liberrimae subiiciat» Sic
nostro loco Socra- tes, quicquid Agathoni placuerit» id se facturum
profitetur. Con- tra p. 173* r\6av roivvv rota - de* paXXov di
apxtjS vfiiv — itEipa.6op.ai StTfyTjdad^at. Apollodorus mutato
consilic re- ctius se acturum censet, si ab initio rem narrare
studeat. aidxp^y y&P ovx elrj v EpajS, Dixerat Agatho p,
197- B. oSev 6t) xal xaredxevddSrf tgov $egjv x a 7tpdyjiata
”EpGQ~ roS lyyevofikvov 6rjA.ov ori xaAXovS. aldXEt yap ovx
ht- edriv "EpcoS. Haec Socrates cum minus accurate repeteret,
verba addidit ovteodi TtcoS, Ceterum scriptum exspectaveris:
aldxp&v yap ovx eivai "Epcora* Opta- tivo posito scriptor
aliquid in- dicare voluisse videtur, quod ad^ missa accusativi cum
infinitivo coni aucti struetnxa prorsus pe- riret atque
evanesceret. Hac nimirum structura verborum ni- hil indicat
scriptor, quam sen- tentiam eins, qui priori tempore locutus sit,
nunc referri* Opta- tivo contra, qui praecedenti ac- cusativo cum
iufinitivo conjun- cto annectitur, etiam verba il- ?gag, ai(S%ovg d’ ov;
— 'Slf/Myti. — Ovxovv ofiolu- yijTca, ov tvdcijs t<5u xal Ifca ,
rovtov Iguv; — Nal , ihtilv. 1 'EvSsrjg &Q* xal ovx %%u 6 'Egcog
B xaXXog. — ’Avdyxr}, epuvui. — Ti 8 b; to tvStlg xdX- kov e xal
(iijCufiy xsxTtjfdvov xaXXog aget XiyEig 6v xaXov tlvai ;Ov Sijra. —
"Eu ovv onoXoyd g "Ega- tcc xaXov Eivca, d reditu ovrag — Kal
rbv ’Aya- &ava dittZv, KevSvvevco, to ZXbxQareg, ovdhv sidi -
T t r ~T7~ \ s . . T f T vai ov tore euzov. n.ca prjy
’Ayuftov. alXa tiptxQov lius referri significat , ant si haec
non repetantur revera, tan- quam talia , qualibus ille usus esset,
referri. Ubi autem ipsa verba laudantur, aut tanquam ipsa,
consentaneum esse videtnr eum, qui ita loquatur, illis verbis ma-
lus, quam aliis, pondus tribuere* Jam si reputamus, Socratem id
agere, ut ostendatur, Erotem pol- cro bonoque prorsus carere, eam
potissimum Agathonis sententiam ab eo tangi consentaneum est, qnae
huic consilio maxime offi- ceret: aldxp &Y Y<*P ovx ^7t£6riv
M EpcoS. Verba convertenda sunt: Denn ich meine, dass du ohngefahr
folgender JMaassen sprachst : dass die An- gelegenheiten der Gotter
dnrch den Eros znm Schonen vollkom- xnen in Ordnung gebracht
wor- den waren, denn des Ilass- lichen wiire kein Eros. Eadem
prorsus verborum stru- ctura apud Xenophontem repen- tur Hell. III.
2, 23. dxoxpiva- fjiivcov 6e tc3 v * HMdajy, ori ov 7tovj<Seiar
xotvra • iittXrjtS aS y a. p i xoi&v r a S tiqXeiS* <ppovpav
iqnjvav ol upopoi. Dixerunt autem, ut videtur, Eli- denses:
imXrjidaS yap Uxopev yt umg, <puvcu, o thd • rayccfta ov
udi C x aS 7Co\eiS. Adde Hell. VT*. 5. 36. o 6e itXndroS ijv
XoyoT, cJ? xara xovS upxovS fiorjSriv dioi. ov ydp ddixj/tidvTGyv
6(pd>y ijttdparevotey ol 'Apxadss xal ol ptr * avrcjy xoiS
AaxeSaipo- yiotS • Praeter hos Jocos alios nonnullos Riickertns
laudavit an- motat. ad h. 1., quam vide. ov ivSeijs idri xal
pi) Non opus est, ut ac- cusativum pronominis relativi re-
petas e praegresso ov genitivo; verba enim xal p?j ixei posita sunt
usu Graecorum liaud infrequenti pro wSre p?j Ixziv; p?} IjttV autem
absolute positum est, atque nihil nisi meram verbi ZxttY notionem
negat* xal prjy xaXco $ ye el- 7teS. Annotat Riickertus ad
b. ]*: Et tamen pulcre quidem di- xisti. Laudaverant omnes
con- vivae Agathouem, ut qui pulcre et praeclare dixisset, nec
mino- rem, ut videtur, ipse de se ha- buerat opinionem. Quare
quum postremo eo sit deductus, ut ni- hil se scire confiteatur
eorum, quae tum dixerit, haec subiicit Socrates; quibus quanta sit-
iro- nia, qua et ipsius Ag?thooi« fa- 16 f y.uMi
Soy.EL aoi ilvai; — 'E/ioiyt. — EI ccqci 6 "Eq ® g rcSv xaJhov
IvdsrjS ^OTl, tu di ayn&cc xaXu , xav tuv riyuftuv ivdltjS sttj. Eyd,
(pctvca, oJ EdxQOlig , 6oi ova av Svvcdfirjv uvrdiynv, ais.’ ovtwg ^trra,
dg Gv tiyug. Ov fiiv ovv ty dhftilu, qjavai, d tpUov/iEvs ’Ayaft av
, dvvaGat. civuliyHV Inii Ecoxqutu yc ou- div %ttkiit6v.
stus et amlitornm vani opplan- sos perstringantur , etsi nemo non
debet sentire , tamen locum plane non intellectum video a Schleiermacliero,
qui verterit : Gur recht m a g s t du daran wohlhaben. Tmrao
vertendam : Und da hast ia doch tchoo ge- sprochen. — Socrates
acerrimus haud raro eorum cavillator, qui fasta maguiloquentiaque
vanita- tem suam obtegere studebant, mitem iis statim sesc
ostendere solebat, qui errores suos confiterentur. Quod cum praeter
exspectationem subito fecisset Aga- tho, homo alioqnin pollens
inge- nio, xai fxt}v xa\wS ye elzeS verba Socrates ita
exhibuisse consentaneam est, ut id remissa omni ironia atque
cavillatione fecerit» Rectissime igitur Scblei- ermacherus verba
cepit, ad quem Riickertus recurret, quando desierit nat fitjv et tamen
interpretari. Vide annotat, p. 6» rdya$d ov xat x aXd x. r. A.
Habes syllogismum per inversionem , quo qui utantur, id agunt, ut
alterum membrum enuntiationis , quod priori loco positum atque in
conclusione re- petitum est, prae ceteris verbis extollatur vique
augeatur. Ilem quod attinet, concessa pulcri bo- nique aequalitate
Agatho gravissimam stragem suae orationi ipse intulit, eiTecitqne,
ut ne bonus quidem Eros esse diceretur. Xam mireris vel inertiam
Agathouis, qui noluerit, quod argumentis non confirmatum sit, id
itnpuguare, vel Socratis negligentiam, qua non argumentis probarit,
quod ab Agathone impugnari posset facillime: bonum idem esse atque
pulcrum» Sed monendum est, Graecos boni pulcrique notionem ita animo
conceptam habuisse, ut alteram ab altero seiuuetum non cogitarent.
Quod pulcrum, iisdem et bonum fuit, neque bonum iudicatum est ab iis,
quod nou et pulcritudine gauderet; Ilinc Socrati uon metuendum erat, ne forte
Agatho negaret, bonum idem esse atque puierum, adeoque argumentis sententiam
confirmare supersedere poterat, ut si addidisset, nimia sedulitate
id factum auditores existimaturi fuissent. i y co — do i
ovy< dv 8 v • vaiyLi}v dvxiXkyziv, U- trumque et non pulcrum et
non bonum Erotem esse, Agatho con- cessit sed diverso modo.
Non pulcrum, sincere et candide, non bonum, adhibitis sophistarum
ar- tificiis, ut non rem ita esse con- cederet, sed suam disputandi
im- becillitatem confiteretur. Igitur accentus orationis in vocalis
€yoo et doi ponendus est, quns *cri~ Cap. XXII. I
Kal fl£ n&v ye tfdrj hx<Sa> • tov 6s Xbyov rov xtfA D tov
"Eqcjtos , ov jcot’ jjxovect yvvcaxbg Mavttvtxrjg zho- tlfiag , ?}
tccvtu te <Socpr) i] v y.al aU.a aro Xla, v.al ’J%qvaloig note
dvaafUvotg arpo rov Xoifiov Stxa foj ptor, quo validius prae
ceteris verbis eminerent, ipso enuotiati initio collocavit» Sensus
est: Mea imbecillitate, non falsitate sententiae meae factum
est, ut ego a te, homine peritissimo disputandi vincerer. Verborum
conversio haec est: Ego, (homo imbecillis), tibi, (peritissimo disputandi)
(etiamsi vellero,) contradicere non possem, sed (vincerer, st contradicerem,
igitur) res se habeat, ut tute dicis. Ad verba ovx ar bwaipjjV sup-
plendam est, ut in conversione indicavimus, ei xal fiovXoifitjri
soletque haud raro in enuntiatis conditionalibus alterum enuntiati
membrum omitti; exemplum hu- ius omissionis si quaeris, vide
annotat, p, 201. Pro aXXa par- ticula aliam exspectaveris , quae
non oppositioni, sed conclusioni indicandae inserviat. Ni fallor,
brevitate quadam dicendi Aga- tho usus edt , quam commotiori eius
animo apprime convenire arbitror. In loci conversione indicavimus, quomodo
verba expleri possint atque a\Xa praepositionis usus excusari. ov ovv tp
aXtj$ eip h. e., Stallbaumius inquit, imo vero cobtra veritatem
non potes disputare: nam con tra Socratem tibi facile est. Ov f.ibr ovv voculis Socrates ita
utitur, ut indicet, recte quidem Agathonem negasse, sed non in re
negationem adhi- buisse, quae revera necanda esset. Exprimunt
igitur ov fikv ovv voculae lenem correctionem h. e. rectiorem interpretationem
prae- gressae sententiae, quae aliquid veri contineat, sed cum
veritate non prorsus conveniat. Das heisst also, lieberAga-
tho, du Jcannst der Wahrheit nichtentgegen spre- chen, deun dera
Socrates ist es keine Schwierig- keit* xai
p£vyei/8y£d~ ($<o. Respicit Socrates ad p. 199. B. Uri xoivvv —
n apeS fioi ’Aya$&iva dpi?cp * artet £p£~ 6$ai X. r. A. > ut
verba nostra significent: Ac te quidem, quem pauca quaedam
in- terroga rp me velle supra indicavi, nunc mittam. ,o
rror* rjxovdaywai- xo S MctvtivixijS. Vulgo pav- ttxr/S legitur;
illud pauci sed op- timae nolae codices commendant. Vulgatae
scripturae originem solertissime indagatus est Stallbaumius: Vocatur, inquit,
Diotima Mavtixi } ut infra p. 211. D., quum proprie deberet Mavtivif
* 16 * avu(ioXr)V Inolrfii rrjg votiov, rj drj xcd
Ifie r a tga- t <x« Ididafcev , — ov ovv Ixtivtj PXtye Xoyov ,
nugaOo- aude factum est opinor, ut grammatici scriberent / lavxixijS.
At enim solent nomina possessiva liaud raro occupare locum nominum
gentilium, de quo loquendi genere vide Davis* ad Max. Tyr. \ p,
588* et Fischerum ad Welle- ri Gramm. T* III. P. I. p. 299* — Non
recte autem addit V. D. : Neque eatis ad rem accom- modatum est ,
quod vu/go lege - batur , f.tctvziH7}. Quae enim Vio - tirna de amore
disputasse nar- ratur , ea non vaticinandi arti debuit y sed
ingenii sui praestantiae ac virtutis. Eodem enim iure cogitare possis
pavxiKt) positum eaee, quo scriptum legitur paulio infra dvaftoXrjv
inolyde tijS vodov, neque necessariam est, ut, cum dicatur
orationis auctor fuisse mulier fatidica, va- ticinandi arte
orationem compo- sitam censeas. Porro mulieri eique peregrinae
datam esse ora- tionem hanc, ut convivae ridean- tur, qui, quum
divinioris amoris vim et naturam plane non ca- perent, tamen in dei
laudibus celebrandis mirifice cxsultareut, Stallbaumio non
credimus. Quem enim pudeat a femina melio- ra doceri , cuius
sapientia prae- claro facinore, h. e. dvaftoXy TtjS vodov probata
sit, et quam ipsius Socratis, sapieutissimi ho- minis, magistram
fuisse, huius lo- ci verba testantur. Num Periclem autipsum
Socratem puduit Aspasiae Milesiae praeceptis edoceri ? Ad- dit
Stallbaumius: Cur Diotimae potissimum has parte* Plato tri- buerit,
neque Aspasiae aut alii chidam nobili feminae illius aetatis , id quidem
exquiri nullo modo potest propterea , qnod a scriptoribus
aequalibus aut snp- paris aetatis de ea nihil memoriae traditum est. Quae
autem seriores scriptores de eadem nar- rant, ea maximam partem ex
hoc ipso loco hausta, aut temere con- ficta-esse , exploratum
habemos. Quae quum ita sint, hoc uuum tenendum putamus, quod , ex
hac oratione discimus , fuisse eam mulierem prudentia et
vaticinandi arte nobilem, quae quum diutias Athenis esset aliquando
commorata, magnam nacta esset sapientiae famam. Diximus de Diotima
Mantineensi in Comment. de Symp. Platonis, ubi, curStall- baumii
iudicio non adstipulemur, indicatum reperies. xal 'AStjv
aioiS 7torh $vdap£voiS repo rov X.o t- r pL o v . Pestis Atticam terram
invasit Peloponnesiaci belli anno secundo h. e. a» 450. Impetum in
eandem fecisse etiam a, 440» ex hoc loco colligi possit; cfr»
Thucydidis L» II. c. 47* p* 214. ed. Haaek. xod ovtoov av- tcjv
(sc. tcov Aaxedcujuovlcor) ov noXXds 7 Cgj rjpepaS iv xy *Axxttc\}
ij vodoS Ttpcoxov ypBfCtxo yevkd^at toiS *A$rjvaioi$ Xe- y o/t ev
ov xa\ icpotE- pov it oWaxo 6'E iyxotra.- d x f/il* a i xal
7tspl Aijpvov nai iv dXXoiS — Pro $v- dajiivoiS H. Stephanus
scriben- dum coniecit Svdapevy , videli- cet ut esset, quo
explicetur ra- tio et modus xrjS avaftoArjS. Frustra, Suspicari
licet , quo l wa vpXv dtfXfttlv l x tav dfioKoyrjfihov Ifioi xctl
'Ayaftcovt , avtog l%* ificcvtov, oncog av dvvofiat. d'ec modo retere*
pestem abigi potaisse crediderint, mutare verba eo minus licet, quo
certius est, .Platonem ipsum xijs avafioArjS modum indicare
noluisse. ov ovv ixeivrj £\eyev . Redorditur abruptum
sermonis filnm ita, ut, quae illustrationis caussa addidit , ca
nunc paucis comprehendat illata particula ovv. Nam omitti poterant
haec: ov ovv ixeivjf £A eye Aoyov. Sta11b. avxoS ix * ijiavx
ov. Vul- go legitur avxoS an* ipavxov ; illud Bastii coniectura
est, quam praeter Riickertum editores omnes iu textum receperunt.
Riicker- tus autem avxoS an* ipavxov ita explicat, ut nolle
Socratem contendat reliqua ex alio elicero per colloquium, sed quae
audie- rit, ex se ipso proferre ano jAVTjfiTjS. Sed aligd est an*
ip- avxov, aliod avroS an* ipav- rov t atque illis verbis
concedi- mus sensum, quemRuckertus ait, inesse posse, verbis contra
avxoS <x7t* ipavxov nihil aliud expri- mitur, atque mea
sponte, AvtoS in* ipavxov legitur io Piat. Alcib. I. p 114. A. el
p\v fiovAei, ipoox&v pe, Ssnep iyco 6 e , ei 61 xal avxoS ini
6av- tov , \6ycj 8ie&e A£e, quo loco ex oppositis colligitur,
avxoS ini (jctvxov esse: disputatione remissa, continua ora-
tione aliquid proferre. Probatur haec verborum signifi- catio etiam
Piat, Soph, p. 217. C. itoxepov elcoSaS fjSiov av- roS ini davxov
paxpti A oytp dteSttvai Aeyajv topro , o av iv8ei%a6$al xcp
ftovAjjSpS , rj 6t* ipcjx?f(jeaov , x. r. A. Igitur hoc loco cum
ceteris editoribus avxoS in* ipavxov in ordinem verborum posuimus.
Schleier- maeberns verba convertit: vou dem ausgehend, woriiber ich
mit Agathon iiberein gekommen bin, sonst aber ganz fiir mich
al- lein, s o gut ich eben kanu. Sensas es* potias: N&chdem ich
mit Agathon iibereingekommen bin, werde ich versnchen,
Diotimas Rede in einer zusamraenhangeu- den Darstellung euch
iviederzu- geben. Verba autem ona>S av Svvcduai excusantis sunt
oratio- nem minus elegantem atque in- cultiorem; quae verba,
quoniam Socratis dictio bona est et recta, in eorum orationes
convehun- tur, qnae nimia cura elaboratae sunt atque inutili ornatu
conde- coratae. &snep dv dirjyrjd co . cfr. p. 195.
A. ovrco 6rj z6v"EpGoxa xal ijpds dixaiov inaivedai npdoxov
avxov , olds idxiv, inni- xa xaS doOeiS. Eiepa xotavta
iAeyov. n ExepoS vocis significatio prima- ria est: alter: respicit
igitur ad alterum, qui alteri vel simi- lis est vel dissimilis.
Hinc iit, nt ixepoS diversum denotet, cuius notionis exemplum
est Sp mp. p. 186. B. Zxepov xe xal pcvopoiov i6xiv . Nostro
contra loco, ubi similitudinem inter al- teram et alterum exstare
com- paratio instituta docuit, ixepoS verbum fere idem
siguificat. Recte Stallbaumius verba con- 6>), m 'Ayct&av,
agntg Gv 8iryyi)&» , 8uX%t tv ainbv jB ngatov, xlg iGuv 6 "Egeo
g xal nolo g ng, Inura xa igycc ccvtov. Soxst ovv fioi gnGxov tivai ovrca
ditX- Sftlv , as xtox' kfie rj £,tw) avaxgivovGa Snju. GytSbv yag
xi xal lya ngog avrfjv triga toutvta D.tyov, olccntg vvv ngos (fit
’Ayd9av, as &>1 w *Egas ptyas &toS, ili) 8t zav
xaXav. koyoig, olgntg iya rovtov, vertit : itidem talia. cfV.
Gorg. 482. A, vo/iige toiwv xa l nap* ifiov xPV y0( * £xepa
rotavta dxoveiv % Adde Pro- tag. 3^6. A. Interdum compa- ratione
admissa nnlla exepoS no- vae rei accessionem denotat , at in Alcib,
II. p, 138. C. tcepot rtpoS xoiS vnapxovdi xaxijpd - ro , h. e„
nova mala praesentibus addidit precando. Ibid. p. 149. evprjdEiS de
xal nap 9 t Opijp<p &c£pa itapanXijdioc xovxoiS el-
pr/pfra, p£yaS SeoS, Sydenharaius dyctSoS $£of scribendum
esso censuit. Nisi fallor, minus est «pitheton, quo omnia
continen- tur,. quae ab Agathone Eroti at- tribuuntur, quam 5eoV
substan- tivum urgendum, Quamquam enim in proximis de epithetorum
veritate agitur, tamen de iisdem iam disputatum est in superioribus, Nunc
retractantur eadem, ut facilius ad sententiam eam aditus pateat, qua deum
esse Erotem Diotima negat. Insequentia verba rectissime
Stallbaumius interpretatus est: KaXcjv, inquit, pendet ex
"Epeo? t quod etiam hio positum est, ut p. Ip6. D. Adde
praeterea p. 204. D. l<$n /ily ydp 6tj Toiovroi nal ovtcoS yeyorwi
q "Epca*, $dxt 8k xooy rjXtyyt di) fit Tourotg rotg ag
ovxt xaXog tii ) xatci xaXcSy. cfr. annot. p. 209. Verba
convertenda sunt: Dass Eros ein prosser Gott, und dass er die
Liebe des Schdnen sei. ovx ev deis . Rii- ckertus ad
haec verba h. e. in- quit; bona verba, quaeso. Du- bito, nuru
recte. Bona verba apprime respondet nostratium : Nur gemacli, nicht
za liitzig, iis- que verbis utuntur, qui iratos, minitautes,
iuiuste accusantes il- ludunt. Sic Davns in Andr. Ter. Act. I. Sc,
II, v. 33. cum herus dixisset; ubivis facilius passus sim, quam in
hac re, me delu- dier, Bona verba, quaeso, re- spondit. Cui herus
rursum; In- rides, inquit, nil me fallis. Ev- qxtjpElv verbo
respondet Latino- rum favere linguis, utrum- que autem dicitur, ut
sibi ca- veat aliquis, no mali ominis verba pronuntiet. Sic in
Piat, de rep. I. p. 329. C. f cum aliquis So- phoclem aetate
provectiorem iu- terrogasset Ixt oloS X * el yv- yaixl
dvyyiyvedSat, respondisse ille fertur; LvcpijpEt, qj avSpGD- 1 te.
Adde Alcib, II. p. 143. C. *A\x. Evipiput npoS JioS , gj 2o
oxpocfEf,, JS, ot; xoi roV A i- yovxa , gJ UXxifipadtf , goS ovx dv
iS&ots: dot xavxa TtEnpd.- XSaij Exxprjpeiv det de xeXeveiv,
d\Kd pdXX ov noXv ei xts tei ' . ETMnOEION. 24 ?
tov 1/J.ov koyov ovxs dyu^og. xul iyui, /7ws ktytig, k'(fr]v, a
z/tortfta ; cda%Qo g uga 6 ’Ega g loxl xcd xa- xog; Kal i/, Ovx
tvtpTjyyOtis ; £<PV' V olet, <" xi av fijj xakbv y, avuyxatov
avxo uvul alaygov, — Md- £oi h&ca ye. — *// xal dv yy <Soq>ov
ctyaDig ; y ovx yO&yOai , on latt n yuxu.lv <Soq>tae xul
aua&lag; — Ti xovxo ; — To 6 q9cc do|«£av xal civiv tov
I^hv loyov Sovvai ovx oi<J&’, irpy, on ovx e hititix aGftui
ivavxla Xiyoi' iitel (67) ov- ' toj doi Soxei (jtpoSpa 8 e
iv 6 v elvai r 6 7t p a y - fM)C f &ST 9 OUfifi
f>7fTEOV tlvai ovzcdS elxij x.x.X. 7 / xal av fxrj
docpov df.ia- 3 Astios ij , qucd vulso legitur, servandom duxit, ut
quod ad praecedens tj ^ *• 1,0 tn fortasse censes,
referendum sit. Frustra. Illic male vulgo 7 £ exhibetur, uostro
contra loco 7 plena interrogatio est: Num et- iam censeas . vide
annot. p* 10. Ceterum frustra huno locum vitiosum censuerunt viri
docti. Stephanus ori post 1 / inferciendum censuit , Wolfium
ossentientem habuit. Stallbaumio e superioribus zi repetendum vi-
detur. Nos deleto post do(pov commate pleniorem orationem audire
arbitramur: 7) xat av otoio ’/«/ docpov apaSis ; vide quae
dicta sunt p. 10. Probari autem vides , quae illic de r/ et 7 /
dillercntia disputavimus; num 7 / 0 U 1 cum veritatis specie pro-
fertur, quam reddere latine pos- sis fortasse. Ea veritatis spe-
cies, ut mutata particula rema- neret, ad verbum post 7 supplendum dv
additum est. xal dv£v tov ix etv ^o- yov Sovvai. Stallb. HCCf
deleto, quod ab inepto gramma- tico additura censet,
sententiam verborum ait haac esse: llccte indicare ita ut
iudiciitui non possis reddere rationem, nonne putas esse neque scientiam
neque inscientiam? Cum eo Sclileierm. consentit verba convertens:
Weun mau richtig vorstellt, ohue iedoch Ilechenschaft davon gelren
zu lednnen. Stallb. addit praeterea si xal verum esset, reliqua
haud dubie sic se habereut : xai 0*'X £xeiv Xoyov Sovvai. Multo
deterius Huchertus in explicandis his verbis versatus est :
AoB,a2,eiy u/jSa xal dvev tov %x £iv yov Sovvai h. c. : vel ita ,
ut non possit, aucli ohne Reclien- schaft gebeu zu kounen.
Qu« in sententia quum bene habeat part. xai, nolim eam deleri,
quae Stallbaumii coniecturafuit. Num fieri posse censes, ut recte
opi- netur aliquis ita , ut rationem reddere possit? Non credo
equi- dem. Quid igitur sibi vult vel ita, ut non possit
ratio- nem reddere? Aov,a apprime respondet Latinorum opinioni
, 8o&a?,eiv igitur opinari est. Diilert autem opinio a iudicioita
x ut hoc cum ratioue iudicii couiuuctum sit. Qui opinionem habet,
nationem reddere uon potest. $6uv ctioyov yctQ nguyiui nas «v eYij ;
ovtt auccxHu' t o yaQ tov ovxos x vy%uvov nas «v &1
ccfta&lu; taxe 6i 6y nov xolovxov fj uq&i) 56|a, fiexa^v
(pQovrjGtas y.cu duu^dlug. ’A?.7]&fj , xyv 6 ’ eya, Jitytig. B Mtj xoLvw
dvdyxage, o fiij xaXov laxiv, alaygov eheu, False et recte opinari
aliquis potest, ut iudicare eum crederes, si haberet sententiae
suao ratio- nem. Fieri potest autem inter- dum, ut aliquis, qui
rationem reddere non possit, tamen inter- rogatus rationem reddat
forte fortuna repertam, non mente at- que iutelligentia quaesitam.
Iam agnosce Platouis voluntatem, quae clarior fit suppleto ad roy
infioitivo \6yov 6ovvai." Sen- susest: D i e ( zu f a 1 1 i g) ri
ch- tigeMeinung and d i e ( z u- fcillige) Angabe des Gran-
des, ohne eigentlich ei- nen Grund augebeu zu konnen, das weisst
du doch, sagte sie, dassman diese weder wahrhafte
Wissenschaft, nochganz- liche hn wissenheit nen- n en kaun.
d\oyov ydp ^pctypct, h, e. Denuein Gegenstand, derwirk-
lich ohne Hechenschaft ist, (wenn gleich dieselbe aus Zufall einmal
gegebeu wird) , wie kdnnte der Wissenschaft sein? Nam qui recte
opinatur aliquid, rationem interdum reddere postest, sed quae aliis
sufficiat, 1 non sibi, nt- pote quam mente atque jntelli- gentia
non teneat. ro yap tov ovroi xvy - Xdvov, To ov significat
id, quod revera est} id quoniam opponitur ei,, quod esse videatur
tantummodo, revera noo sit, factum est, ut ro ov absolutam veritatem
denotet. Recte igitur Stallbaumius ad h. ]. ro ov idem esse monet,
atqne ro' aXijSte, atque ne quis de ideis dictam accipiat, caveri
iubet. To tov bvroS r vyxctvov autem non tam eum animi habitam
describit, qui veri compos fiat, quam eius, cui forte fortuua
accidat, ut veri sit compos» £drt 61 8r} irov toiov-
tov , Convertit Schleiermache- rus : Also ist offenhar»
Astius exhibet: Est igitur ni- mirum. Riickcrtus, qui de ad-
dendo post ToiovTov o v par- ticipio cogitat : immo est, qu.um
talis sit, vera opi- nio inter scientiam et inscitiam. — aJ£ particula
neque conclusioni indicandae inservit, neque est 6)j itov immo.
Ne- scio , cur noluerint interpretes verba convertere: Es ist
aber doch offeubar wohl cet. , quae verba ita dicta sunt, ut
praecedenti ovts - i<$Tiv , — ovte — $6riv cum vi quadam
opponantur. Ac ne forte, quod Riickerto acc disse video, t i ante
toiovtov additum deside- res-, toiovtov nude positum ac-
curatissime alicuius rei notionem describit, ut prorsus tale ali-
qnid esse dicatur, quale insequen- tibus verbis esse significatur»
Ti addito pronomine indefinito vis ilia minuitur, neque
prorsas talo aliquid esse indicatur, qua- & (njSs
o (irj aya&ov, xaxov' ixtidi] avros ujiokoyug (irj (itjdiv tl
liakXov oYov dsiv rivai, aXXa n fiera^v , itprj iya , ofioXoyuTal
ye ttaQa le sit aliud, sed ita comparatum, ut fere tale esse
aestimetur, cfr* Piat, de rep. I. p. S40. E, xoiovxov ovv drj 601
xai iph VTCuXafte vvv ye drtoxpivcttiSai, quo loco falsum foret
atque Thrasymachi sententiae contrarium roiovro»' n. Adde ib. IX. p.
590. E. Jrj\oi de ye, rjv o iyoo, xai 6 vopos, oxi xoiovxov
fiovAexai, tcu 6 i xoiS iv x y no- A ei KvppaxoS gjv. y,i}
xoivvv av ayxaS,e, Supra diximus annotat, p. 239. de verbis , quae
ex adiectivo proprie cum elvat verbo aut ex adverbio cum dicendi
verbo con- iuugendo conformantur. Mrj xoi- vw avayxage igitur
posi- tum est pro prj xoivvv avay- xalov elvat A eye. Minus apte
Schleiermacherus verba convertit: Folgere also n i c h t , neque recte
Astius exhibet: Ne igitur coutendas. Possis etiam alia ratione
avayxa^etv verbum explicare, quae tamen nobis minime probatur, ut
avay - xageiv cogendi potestate rebus adhibeatur, quae cogi
ifequeunt, quasi cogi possent : Zwinge doch also Dinge nicht, die
uicht sclion sind , hasslich zu sein. Inverso ordiue Agatho, cum
neque tur- pem neque malum Erotem esse intelligeret , pulcherrimum
opti- mumque deum esse censuit. Ce- terum o prj xaAov i<$ xiv
idem fere est, atque d pij xaA.ov el- vca opoAoyovpev , de quo
di- ovtfo da xai rov "Eqcoto: rfvcu ayaftbv firjSi
xaXov, av rov aitJxQov xai xaxov tovroiv. Kal fiijv, r\v d’ ttccvzav
[tsyag &ebs rivat. cendi genere vide, quae annota- vimus
p. 207. ovxcj dl xai x 6 v "E p gj - X a. Legitur ia
nonnullis libris 6 rf pro de, neque confiteri dubitamus, illud quam hoc
nobis multo magis placere. Sed rectissime ad h. 1. Riickertus ouXoj
d?f, in- quit, per se non male. Nam quum a generali sententia
nd certum et deiiuitum aliquod sub- icctum transimus ita, ut,'
<£uod ia universum valeat, ad hoc quoque pertinere doceamus,
col- ligimus aliquid et concludimus, idqne licet conclusiva particula
significare. At non est hoc ita opus, ut tam exigua librorum au-
ctoritate mutari quid liceat, immo sufhcit etiam addidisse signum
transitus ab una re ad aliam, quod fit de particula» ceAXa xi
pexaB,v, %(prj, xovx oiv . M E<prf si abesset, nemo desideraret.
Cave tamen, id otiosum censeas. Solet enim dicendi verbum verbis
apponi, quae ab eo dicta sunt, cuius oratio refertur. Diximus de
hoc usu dicendi verborum annotat, p. 56. Hinc non mireris di-
cendi verbum duplex positam v. c. in Sympos. 177. A. <PaidpoS
ydp kxddxoxe 7 tpoS pe dyavaxx&v Akyei’ ov deivov, qjffdlv , eo
’Epv£ipaxe, aAAotS plv et quae sequuntur Phaedri ipsa verba. Eodem
modo p. 202. C. legitur xai iyoo ebtov , vcgdS t i Tia v f ii )
eldotoVj »7ravTG)v” Xtyeig /J suet tujv etdv- rcuv; Sv^avrov {liv
ovv. — Kal i) yeAdOafSa, Kcd Ttvog Sv , B(p)j , w IkixQCCTtg ,
vfioXoyoiro {ityccg fteog uvai C TtCCQGC TOVtOV , 01 (pCCOtV CCVTOV
Ovtil &EOV llVCi l \ TL~ Vtg qvtoi; y\v d’ tyfp- Elg (iiv,
t<prj, <Sv , pice d’ iycu. rovro, itptjr , XlysiS j Ac ne
forte , L r (p7 ? cet. verborum inediae oiationi immixtorum
sig- nificatum minus recte a nobis indicatum censeas, si interdiim
alicuius verba non verbotenus repetita auimadverteris, nam liuiusmodi exempla
reperiuntur, tenen- dum est, eum, qui illo genere dicendi utatur,
si revera alicuius verba non repetierit, tamen eo nnimo fuisse, ut
ipsa verba proferre voluerit idque addito di- cendi verbo
indicaverit. TGJV f.nj HSo ZGDV , e<pv, andvroov XeyeiS.
Verba ita disposita sunt, ut ex eorum or- dine facillime possis
Diotimae voluntatem agnoscere. Nimirum ( pm dixisset in proxime
praecedentibus Socrates: maguum deum Erotem vocari 7C apd itdvtGov,
Diotima istud jxdvtaiv , inquit, Citrum de iis intelligenduin est,
qui rei ,non periti sunt, au et- iam de sapientibus. Urgendum igi-
tur pronuntiando est rtavTcov, quod quo fieret facilius, ndvTGJV
«nite A iyeiS positum est. Geni- tivum autem casum Diotima retinuit non
tam propter antece- dentem irapd praepositionem, quam quod
vocabuli, quod aliquis pronuntiando urget, ea forma re- peteuda
est, quam, qui antea locutus est, exhibuit. Uiuc ne iucomtior
existeret oratio haec: rovS fir) clduTOtS y £<ptf 9 TtdvXGDV
XeyetS x. x. A„ xqvS fitj ecduras verba eodem casu posita
habes, quo lictvTCDVt ’ S,v fX7Z d vx w psv ovv . Ovv
particulam in responsione adhibent ii, qui obfirmate ali- quam rem
affirmant, quam sunt iuterrogati. Eius notionis origo haec est,
quod, qui interrogan- tur, ut fortius respondeant gra- viusque
affirment, ita statim se comparant, quasi rem negasset Ss , qui
interroget , atque huiusmodi interrogationem proposuisset; OVH OVV
%V).l7cdvtGDV fibV i Ad haec verba igitur respicien- tes, iisdemque
utentes excepta ne- gatione, non nisi mutato verborum ordiue respondent :
B,vpndv- rcov pdv ovv. Schleiermacherus verba convertit: Von allen
iusgesammt. Sed neque haec couversio Graecis verbis satis
respondet, neque scio, an oroui- no dicendi genus in vernaculo
sermone reperiatur, quo illius via responsionis commode reddatur.
x al ?/ , fi a 6 i cj S £ q> ij. h. e,, Stallbaumius inquit,
facile ac uullo negotio rem tibi explicabo. Aliter uobis de
hu- ius adverbii explicatione statuen- dum videtur. Eo docemur,
qua potestate dicta sint verba 7tdSs rovro A lyeiS. Sbcrates
nimi- rum summopere miratus Dioti- xnae sententiam, qua et ipse
Ero- tem dicatur deum negare, hacc profert: ndtS rovro A iyeiS li.
e. Wie k anu st du das sagen? Vide de hac verborum
potestate Kal iyu airov , Ilag rovro, Srptjv, liytig; Kal rj, 'Pa-
Siag, $<py. Xiye yag fiot , ov itavxag ftiovg cpijg tv- Saifiovag
tlvca xai xaXovg; y roliiyOaig ccv uva fiy tpavai xaXuv xs Kal
ivtSalaovc: &cuv elvai; Mu xli', ovx i'yay ’ , 'iyyv. — EvScdfiovug
Se Sy Xiyug ov xovg annotat, p. 169. Ad haec Dio- tiroa: perfacile,
inquit, sc. hoc dicere possum. xaXov te xal ev Saiji o-
v a. $e&v elvai, Vulgo le- gitur 3eoV, quae lectio, umle orta
sit, neminem latere potest. Nobis rectissimum videtur SeGoV t quod
Bodlcianus exhibet aliique libri non pauci, Etenim, si Seov
probaveris, riva prouoraen in- definitum mirum quantum displi- ceat
: An auderes aliquem ne- gare pulcrum atque beatum esse? Ssaiv
contra a verbo , ad quod pertinet, verbis interpositis non- nullis
disiunctum, quanta vi po- natur, ex annotatione patebit p. 59.
Sensus est: An aude- res aliquem bonum bea- tumquo negare
deorum? Respicit autem Diotima quaestione hac proposita ad vulgarem
de diis opinionem, quos nemo fuit, quin felicissimos
beatissimosque praedicaret. Eius .opiniouis et se , antequam cum
Diotima dis- putaverit, Socrates narrat parti- cipem fuisse; hinc
graviorem ne- gationem explicabis Ma di , ovm iyoayB» Veritum euim
se ostendit, ne negata re deorum iram odiumque excitaret,
ev 5 a i j.i o v aS 8 8ij Ai- yei$ x. T. A. Annotat Mattii*
Gramrn. ampl. §, 610. 7. p* 1234. Ilaud raro ov negatio- nem in
interrogatione verbo fi- nito postponi atque verbis prae-
figi iis, quorum canssa tota in- terrogatio suscepta sit. Praeter
nostrum locum idem laudat Piat, de rep. IX. p. 590. A. jj 8’ av-
SaSeiec xal 8v6xo\ia ovx urav X d 'A.eovx6o8eS te xclL o(pc(a8ES
<xv%7jxai; Caussam huius strn- cturae Riickertns censet esse,
quod incepta sit enuntiatio ita, ut nulla iuterrogundi voce opus
sit. Licuisse enim dicere evSal- jiovaS 8l 8tj A iyeis rovs — xe-
xxyffiEYOvS salvo tenore senten- tiae. Media autem iu senten- tia
loquentem paullulum substi- tisse, quasi exspectet, ut addat
reliqua interlocutor; quod quum uon fiat statim, perrexisse ov xovS
xctyaSa. xal xa\d xexx ?/- fxkvovS ; — Nobis ita statuen- dum
videtur. Cum in praece- dentibus id ageret Diotima, ut dii pnlcri
beatique esse conce- derentur, in sequenti enuntiatio- ne id verbum
iuitio posuit, quod beatitudinis notionem exprime- ret,
ratiocinantium videlicet ex- emplum secuta , qui semper ab eo verbo
enuntiationem ordiri solent, de quo iu proxime prae- cedente
enuntiatione ab adver- sario concessum est. Migravit banc
ratiocinandi normam Plato p. 201. C. t quo loco cum praecederet
pulcritudinis notio, Socrates hoc modo perrexit: rnf- ya%a ov xal xa\u
8oxel 6oi elvai; Illud verbum autem cum plerumque penderet e finito
ver- bo, ut nostro loco Ev8<xiiiovaf D tayafra xal xa?.ci
xextyfiivovg ; — Tlavv ye. — 'A).fo'< /irjv "Egesta ye
wfioloyjjxag St' evSnav ttov ayadcov xal xakav Im&vfitiv avtiov
tovttov , tov tvtier/g iotiv. — ^ijiokoytjxa yag.Ilcog S’ Sv ovv fteog
ety o ye nov xaiav xal aya&wv aftoigog; — OvSafiag, Sg y’
ioixev. — ; 'Ogag ovv , ?<p »; , ori xal Gv "Egcrca ov frtov
vo(it£eig; XkyeiS, non mirum videri potest, si id statim
assumitur negationi praepositum. ov t ov S xdyaSa xal
xaXa. Bodleianus ftalii nonnulli codices xayaSa xal x d xaXa
exhibent, quam scriptaram Bek- kerus et Stallbaumius receperunt in
ordinem verborum. Annotat lliickertus ad h. 1. rectissime : t dya$d
xal xa xaXd res bo- nae sunt et res pulcrae, quae diversae esse
declarnnturj contra r dyaSa xal xaXa res bonae et pulcrae. cfr. p.
202, D. 6i’ £v- Setav zaiv ayaSaiv xal xaX&v et Trois 6 * av
ovv SeoS efy o ye tgov xaXcov xal ayadcov ayoi- poS. p. 203. D,
iniftovXoS idxi xols dyaSoiS xal xoiS xaXoiS x. t. X. Aliam legem
in articu- lo nominibus substantivis prae- figendo Graeci scriptores
secuti sunt, de qua fusius disputavit Engeihardtus ad Piat. Menex,
p. 237. B. $. 6. p. ed. 252. ojyo Xoyr/xd ye. Assensus
Socratici vestigium in praecedentibus reperitur nullum. Ero- tem earum
rerum, quae appete- ret, expertem esse, Agatho con- cessit p. 201.
B. *Ev6er)s ap * £dxl xal ovx k'xet o " EpcsS xccX- XoS. —
'Avdyxtj , tpavai. Iam cura Socrates eadem fere Diotimae se dixisse
dicat p. 201. B. ( dxedoy yap ti xal iyco itpoS avtrjv £xepa
xotavxa l\t- yov , oldnEp vvv npds £/il *Ayd$GDV ) quae Agatho sibi
di- xerit, verisimile est, Socratem, eadem Diotimae concessisse,
quae Agaibo Socrati. Hinc opoXuyrf- xa positum explicabis.
ov 6 apeo S, &>S y * Eoixtv. Socrates Erotam deum non
esse' ita tantummodo concedit, ut e Diotimae ratiocinatione id
colligi posse dicat. Piuribus dis- putavimus de verbis (Ss y* £oi-
xev a Socrate hic adhibitis in Comm. de Symp. Platonis. Opds ovv,
oxt xal tft) "Epoox a ov $ e 6 v v o pi^eiS; Stallbaumius
laudat ad h. 1. Piat. Apol. Socr. p. 24. D. xov 61 6rj fieXxiovS
noiovvxa tSi eiitk xal pjjvvdov avxolS xis idxiv. opiis, oJ MiXexe,
ori dtycis xal ovx £x El $ elicelv; Piat. Menon, p. 80. E.
yavSavGo, olovflov- X et Xkyeiv , dt Mtvouv * 6paS xovxov cos
ipidnxov Xoyov xa- xayeiS ; Verissime addit: In his locis omnibus opaS
ita praemitti- tur reliquis verbis, ut alterum rei praesentis
statum et conditio- nem ipsum iam perspicere indi- cet, non sine
aliqua admirationis vel etiam irrisionis significatione. x i
ovv av, £tprjv, eirj 6 "EpmS . *Av particula a modo verbi, ad
quem pertinet, haud raro seiuncta reperitur. Scriptum Cap. XXIII.
Tt ovv clv , Sq>tjv , drj 6 "Eqcos ; &vt]t6g ; —
"HxiOra ys. — 'AXka r l firjv ; — "Slgneg za xgozega,
iuza£v tivrjxov xal d&avazov. — TL ovv, u Aiotljia ; Aciliiuv (liyag,
a Eaxgazig. xal yag itav zb Sai- autrm exspectaveris ti ovv,
Etpyv, ehf dv 6 "Ep&S. Non perfode est, ntro loco dv
particulam po- sueris, neque ti ovv dv , £<prjv> ii?f idem
prorsus siguificat atque ti ovv, iqnjv, eXrj av. Iam videamus, quid inter
se hae di- ctiones differant. Optativus modus aliquid fieri posse
indicat ita, ut non addita sit vel probabilitatis vel dubitationis
notio, "Av particula adiuncta efficitur, ut, quod fieri posse
fodicatur op- tativo modo, id certis quibusdam de caussis fieri
posse significetur adhaerente notione verisimilitudinis. Iam patere
opinor, ti ovv eXrj o "EpuS eius esse , qui de Erotis natura
incertissimus ne- sciat prorsus, utrum ait aliquid necne Eros, fieri
tamen posse opinetur, nt sit aliquid, idque nunc sciscitetur.
Contra ti ovv iXt] av 6 "EpwS eius verba sunt, qui compertum
habet, Erotem aliquid esse, idque quid sit, iam quaerit. Ad nostrum
locum ut accedamus , av positum quidem habes, sed disiuoctum ab
optativo modo, quo dicendi genere scriptor exprimere voluisse videtur
aliquid, quod medium esset inter ti eitf et ti bXtj av . Socra- tes
nimirum Diotimac argumeutatione captus necdum liberatus a popularis
superstitionis vincu- lis huc illuc vergit plenissimus
dubitationis, atque revera aliquid esse Erotem potat et rnrsnm aliquid
esse posse dubitat. Verba convertenda sunt: Wasware denti nun also
wobl, sagte icb , wenti er etwas ware, Eros. Eodem modo explicandus
est locas Piat, de rep. I, p. 333. A. ttpoS ys vnodrfpdtaiv av, olpai,
<paijjS xtijdiv, h. e. (palrjS av, ei <pair}$. Ibid. IV, p.
438. A. quo loco cave, indicium tuum impediri patiaris verbo addito 60 x
01 : *I 6 ooS yap dv, Xcprj , 60 x 01 ti Xiyeiv 6 tavta Xtyoov.
Adde Protag. p. 312. D. X6co5 dv, i/v 6 * iyoj, dXrjSij Xtyoipev ,
ov pivtoi IxavooS ye, Gj? 7 tep ta itpotepa , $<prj.
Haec verba convertit Schleiermacherus: Wie oben , sagte sie, zwischen dem
sterblichen and nnsterblichen. Recte. Sapplendum autem est ex praegresso
ti ovv dv eXrj tempus praesens X. 6 ti, nt verba explicatius
perscripta audiant tovto , o l 6 tiv wSitep ta 7 tpotepa (cfr. p.
202» A. % 6 tt 6) j tcov toiovtov rj opSr) 6 o£a , pEtagv d/taSiaf
xal ppovr/tieoDS ) petant) Svijtov xal dSavatov. xal
yap 7tav x 6 6 aipo - viov ♦ b. e. denn die gesammto Damouenwelt
liegt zwischen Gott- heit and Mensckheit raitten foue* Ad nostram
locum multos fuisse seriores scriptores, qui respice- r
E poviov [isra^v ititi ftsov te xal ftvrj tov. - TLva, rjv 6 i lydt^
dvvccfuv %%ov; 'Equtjvevov xal 6ia7ioQ%ptvov •O £olg ta xaQ 9 avftQconcov
xal dv&Qciiioig rd Ttccpcc 8ewv , x cov (iiv xag dEifieig xcd
ftvtilag, xdjv 61 xag faixat-Big te xccl d(ioi($ccg xav &v<2l(5v.
iv piceo 61 ov rent, Stallbaumius ad h. 1. anno- tat. Addit
idera: Quid quod a Proclo in Parmenid. ap. Rentlei. Epist. ad
Millium p. 455. ed. Lips. haec omnia e doctrina Or- phicorum
repetita esse narran- tur ? Quae quidem sententia quum confirmetur
quodammodo eo, quod carminis Orphici fragmentum ap. Clem. Alcxaudr.
Strom. V. p. 724. fere eadem coutiuet, quae Diotima hoc loco
Socratem do- cuisse narratur; eo minus de hu- ius narrationis
veritate dubita- mus, quo certius exploratum ha- bemus, Platpncm
non raro ad Orphicorum doctrinam allusisse et respexisse.
hpfxrjvevov xa\ 8ia*> 7t O p$ /.l£VOV $EOlS tCCTtap*
dvZpaJrtGOV X. r. A. Satis no- tum est, Graecos in formulis, quae
ex articulo et nomine aliquo cum praepositione coniuncto compositae sunt,
praepositionem haud raro mutare atque eam poiiere, quae cum verbo
enuntiati prin- cipe conveniat, cfr. Fischerus ad Platonis Phaed.
c. 22. Stallbau- roius ad Piat. Apol. Socr. p. ed. 63* et 64.
Mattii. Gramm. $. 596. a. b. p, 1193* Engelhardtus ad Piat. Lachet.
p. ed. 23. Hu- iusmodi formulae ubi per se spe- ctantur, plerumque
praepositionem quietem significantem repraesentant, ut nostro loco rd
nap* dv^pconoiS et t d napa Accedente enuntiati principe verbo,
quod motum siguiiicot, illa praepositio aut in praepositionem motura
exprimentem mutatur, aut, ut id factam est nostro loco, cum eo casu
coniungitnr, qui motum exprimat. Non satis recte autem napa
praepositionem cum genitivo coniuuctam putant pro- pter antecedens
SianopSuevov,’ non item propter kppj/vevov, neque satis placet
Schleierma- cheri conversio: zu verdolmet— schen und zu
iiberbringen. Non rectius apudFicinum legitur: in- terpretatur et
traiicit. Non dubium est, duplicem itineris ra- tionem indicari illis
participiis, atque kppTjvsvov quidem , quod cum verbis consociandum
est dv%pG)itoiZ tartapa $Ecby t viam describit, quae a diis ad
homines ducit, diaitopSpevov autem de via dicitur, qua
proficiscitur, quicquid ab hominibus nd deos se confert.
AiaitopSpEvov ni- mirum cum Gharonte cohaeret, qui itopSrfiEvS a
Graecis vocatus est, et qui animas solebat c terra ad sedes deorum
transvehere 5 £p- pifvevor eiusdem est, &tx\ucEppr/S radicis,
qui deorum iussa homi- nibus obnuntiabat, non vice versa ad deos
transferebat, quod ipsi ab hominibus mandatura esset. Si- gnificat
igitur Mercurii in- stardeorum iussa obnun- tiare. Iam patere
opinor, non solum propter StanopS/iEvov, sed etiam 'propter
kpprjvtvov cum genitivo coniuuctam esse Kapa praepositionem. Hinc
non d/i<poTsgm’ avfinbjQol , i3gre ro xav avto avrq) £w8s- SeO&cu.
Sici rovtov xal rj fiavuxi] xdau %uqu, xal ?/ rav ieQtuv xiyyrj rmv re
xeni rag ftvaiug xal rag relerag xal rag tnipSag xal rr\v (tavtelav ndoav
xal 203 yorpceiav. &eog Se dvQQaxco ov jxLyvvrui , alia
Sia placet Stallbaumii annotatio ad h. 1.: J&eoiS' td it ap*
av- S p cJ it cd v . Non dixit it a p* dvSpciitoiS et
ita pa Se- olS : nam alteram constructionem requirebat verbum
SianopS- /f sii ov. CvpitXif poiy (Ztxe ro itdc v x. r.
A, Ficiuus liabet ia conversione : In utroqnc medio constituta (sc.
daemonum natura) totum complet, ut universum se- cum ipso tali
vinculo connectatur. His verbis seduci se passi sunt Keynderslus) qui td
o\ct dVfUtAl/poi scribendum coniecit, et Orellius nd Isocr. p.
331*» ubi (SvpitXripoi ro itdv , dista avto avroj
&vv5c8i<j$ai ma- num Platonis esse suspicatus est. Sed nihil
mutandum est, neque quicquam supplendum. Sensus ?st: indem er aber
in der Mitte sich befindet von beiden , bildet er die Ausfiilluug,
Vermittlung, s. fiillt es aus ; nam nostra quoque lingua transitiva verba
in terdum ita adhiberi patitur, ut non actio, sed notio verborum
urgeatur. Vide de hoc usu verborum transitivorum apud Grae- cos annot. p.
230* xal i) ftavrim } itd6a Xoo p ei. Duplici potestate
haec verba intelligi possunt, ut aut de felici successu, qui
daemoni- bus debeatur, aut de spatio viae, quod eundo superetur,
accipiantur, Ficioas verba convertit: Per hanc (sc. daemonum natu-
ram) vaticinium omne procedit cet., ubi verborum ambiguitatem
servatam habes, neque dubium videtur, quin eandem et Plato de
industria admittere voluerit ea de caussa, ut de felici successa et
de meatu per medium inter coelum et terram locum verba
accipiantur, SeoS 6 e dvSpfoitM ov piyvvr ai x. r. A.
Articulum omissum habes in utroque huius enuntiati nomine, ut
indicetur, sententiam proferri generalem quam vocant. Vide Indices
s. v. Artic. Ceteram daemont medium inter coelum atque terram
locum obtinere dicuntur ita, ut per eos esse atque meare artes
per- hibeantur omnes eae, quae; homines cum diis arctius con-
iungant. Haec coniunctio quo- niam potior est eo, quod ho- mines
deorum iussa exsequuntur, quam quod dii hominum precibus obtemperent, recte
ponitur h. 1. ?} SidXsxtoS SeoiS irpoS dvSpGdrtovS , non item
avSpdmoiS itpoS Seov?, quod Heusdius in verborum ordinem inferciendum
censuit, ut esset, quorsum referrentur verba sequentia xal
lypijyopodt xal xaSevSovtiiv. Annotat Stall- baumius ad h. 1. :
Defendi pot- est lectio vulgata ita, ut verbo- ' rum constructionem
dicamus cou- formatatu esse potius ad sententiam ipsam, quam ad
grammati- « tovvov naOu iativ i } byuliu xal % Sudexrog dsoig
itgog av&QixiKovg, xal lyQijyoQo 61 xal xa&ev 8 ov 6 t. xal
o f ilv xcqI tcc Toiavxu 6 oq>os 8 ca[ibviog avrjQ, b 81 cclXo
tl tiotpog coV rj' jrfpl r(%vug rj %UQ 0 VQyLag uvag , fiavav- 6 og.
ovtoi dr; oi Salfiov eg nokXol xal nurrcoSanot tl 6 iv' slg 81 tovtqv
J<Srl xal 6 "Egag. Iluigog Si, t)v 8 ’ lye>, tivog Itfrl xal
[ir^Qog; Muxqotiqov (iiv, %<pr], d^yr/Oa- cam subtilitatem ac
diligentiam. Quum enim dicatur opiXslv rivi et diaXeyeCSai rivi,
etiam opi- A ia xal didXsxroS rivi recte dici potuit» Et quum antea
non dixisset: 7ta6ct idri SeqI? tj opiXia xal 7 ) didXExro?
avSpcS- 7COi? , sed perspicuitatis caussa usus esset praepositione
TtpoS addito casu accusativo, nunc ad legitimam constructionem
rever- tens, neglecta grammatica dili- gentia, dativum post
accusativam recte inferre potuit. iiuius- xnodi grammaticae diligentiae
ne- gligentia si ullo loco ferri potest, huic loco apprime
convenit, ubi Socratis sermonem non prae- meditatum illam, sed ano
rov tiro paro?, ut Graeci dicunt, ha- bitum refert Apollodorus.
Verum est tamen aliquid in hac verbo- rum explicatione, quod
displi- ceat. Negligentem esse structu- rae grammaticae verborum
licet quidem interdum in sermone fa- miliari, sed ita, ut
verisimilitu- do adsit negligentiae, h. e. ut verba ita remota sint
ab iis, quorum structuram sequi debeant, ut eius revera obliti
esse,, qui loquantnr, videantur. Nostro lo- co verba proxime
adiuncta sunt f verbis, quorum structuram sequi debent, ut saue
intelligi nequeat, cur dativum maluerit, quam ac- cusativum
scriptor exhibere. Cer- tissimum est, aliquid exprimere
voluisse' scriptorem structurae mutatione, quod quid sit, iam
videamus. Si scriptum exstaret iyprjyopipiozaS xal xa$evdov~ ra? t
interpunctio delenda esset, quae post avSpGoitov? in omnibus editionibus
posita reperitur, unoque tenore legendum esset $Eoif rtpof
dvSpwitovS iypTjyo- prjxora? xal xaSsvSovtaS. Dativo admisso participia a
prae- cedentibus verbis seiunguntur ita, ut verba 7 } opiXia xal 7
} SiaXexToS $eoi$ rtpo? avSpaS- Ttov S unam notionem
efficiant, quam cum uno verbo exprimere non posset’, structura verborum
Plato assecutas est. Verba con- vertenda sunt: Gottliches be-
ruhrt das Menschliche nicht, sondern alie gottliche
Offenbarung wird Wa- chenden und Traumen- den vermittelst des
Da- ni on is oh en zu Theil. 7 ) xstpov pyla? riva?,
fiavav6oS . Schol. ad Theae- tetum in Bekkeri Comment. Critt. T.
II. p. 368.: fiavav6ov'‘ ol kdpaloi ZExyirai xal 7(apde fiavvcp, o
ion xapivaj tl £p- yov dianSipEvoi, ol 6 e fiavav- 6 ov rov
anavSp&ndv xal vtce — pr\<pavov. bnoi 61 fiavav6ov XEipds
zijs vfipi6xixij? f) rsxyt - 0%at' 0 /nag 8b Gol Ipw. ote yap lytvtxo 7j
'AtpQoblrr;, ttotiaino oi &£ot , oi ts aXIoi jmm 6 trjg MijtiSos
vios IIoqos. trcEiSrj 6s iSiijivrjGav , XQoqaiTqGovOa, olov iva%La$
ovaris, mpixeto rj IJtvia xal rjv jiiqI rag dv- Qag. 6 ovv IIoqos
fiidvGfrels r.6v vextuqos — oivog yag ovjto tjv — tls *ov tov Alos
xijrtov dscl&tov (Sepugr]- litvos rjvStv. rj ovv Ihvia iiCi^ovIevovGa
dia ttjv av- StjXoi dk tovS’ x 6l Porixv<x£ xal
drjpiovpyovS. Diotimae mens haec est: virum daemoniam recte
appellari eum* qui cogno- scendi* diis deorumque consiliis operam
navet coniuuctionis illius gnarus, quae inter deos atque homines
per daemones exstet; contra j SavavOov vocari , qui terrestribus
rebus intentas deo- rum consilia minas curet. < o tf ydp
iyiveto. Quae hucusque narrata sunt a Socrate, Erotem cx senteutia
Diotimae e daemonum ordine esse, h. c. me- dium inter deos atque
homines, atque pulcro carere quidem, sed yehementissimo eius
appetita teneri, ea nunc repetuntur in mytho insequenti , quem vario
modo philosophi interpretati sunt. Hac narratione mythica
certissimum est, Diotimam s. Socratem non confirmare voluisse , sed
expli- cate potius atque illustrare tau- quam imagine sententiam
suam. Satis notum est autem, Graeco ram iugeqium ita
comparatum fuisse, ut facilias iutelligerent, cupidius arriperent,
memoria me- lius tenerent, quae mythica ali- qua narratione, quam
quae nuda demonstratione exposita essent. Pluribus de huius mythi
fine diximus in Commeat, de Sympos. Platonis. olv oS ydp
orjTCco 7/ v . Adduntur haec, ut tempus indi- cetur, quo facta
sint, quae hic narrantur. Vinum antiquissimis temporibus Graecis
notum fuisse, Homerus docet atque Hesiodus. Hinc iudicabis de rei
narratae vetustate. Ad nostrum locum respexit Porphyr. A. A. c.
16. ni? itapd nXdr&vt d TIcpoS tov rhirapoS 7tX?]6$tis •
ovnto ydp olvos ?}v. eis tov tov AioS H7J7COV e lseX^GJ
v. Cave credas me- ta pho ricam significationem h. 1. verba habere
A 10 S xi}7Cov t Horti mentionem Diotima fecit vitae quotidianae
usam imitata. Hortam enim hospitis convivae bene poti adire
solebant atque loca frigidiora sibi eligere, ubi hausti vini
calorem mitigarent animosque concitatiores somno compescerent. Adde
Stallbaumii annotationem verissimam : Quae de hortis, inquit, lovis
hic nar- rantur, non solius ornatas gratia adiecta sunt, sed
properaodum necessario commemorari debue- rant. Qaum eDira Pori
atqae Peniae natura et ingenium tan- topere discreparent, per se
pa- rum verisimile videri debuit, il- lum cum hac potuisse
habere consuetudinem. Itaque quo nar- ratio maiorem nancisceretur
si- militudinem, poeta philosophus 17 C r jjg
txxoQlav stcaSlov xoirjGaGftca Ix toti JJoqov, xata- xXlvEtcd te scccq’
avtcp xcd ixvt]GE % ov "Eqmtcc. Sto Srj xcd ri ~js 'AcpgoSiTijg
'dxoXov&og xcd &EQcc3icov •yeyovcv o 'Egag, yewtfteis iv roig
ixslvqs 'ysff&Xioc g, xcd d(ict tfvOtc iQtt6Ti)g uv jceqI to xuXdVj
xcd r>]s ’A(pQ0SultjS xaXijg ovdrjg. ktb ovv Ilogov xcd Ilevtag viog i
ov 6 *Egag iv roiauzi/ tv%]/ xu&l6xr t xE. tcqutov filv nivtjg
ini sdn, xcd xoX/.ov Sei ol itoXXol oiovTcu , txXXcc
Pornm finxit in convivio illo in Veneris honorem instituto
ebrium factum se in hortum Iovis con- tulisse, ibi vero Peniaxn,
quae ei struxisset insidias, sine arbi- tris convenisse. Vides,
quam necessaria sit haec fabulae par- ticula: nt profecto miranda
sit operosa industria eorum, qui de istis Iovis hortulis
splendida quaedam commenti sunt mendacia^7 Ci ftovXev ovd a 8ia xyv
avxijs ano piav . ’Eirifiov- Xevelv verbum sequente infinitivo eam
potestatem habet, nt studium significet cum insidiis coniunctum. Prorsus eodem
modo legitnr in Xenoph. Symp, IV. 52. ald^avopai yap rivaS
i7tifiov\£vovtLXS SiaupSelpai av- Tov. Adde Piat, de republ. VIII*
p. 566. B. idv di ddvvaxoi ix- fidWeiv avxov gqoiy t} dito- xxiivai
biafidWoYteS xy rt 6- A ei, fiiaia) 8ij Savaza iitifiov - A evovdtv
areoxtivvvvai A aSpac. Plura huius structurae exempla si quaeris,
adi Stallbanmium ad Piat* Protag. p, 343. C. p. «d. 119*
8ia rr/Y avtrjS areo - pia f'. Indicatur his verbis,
anccXog te xcd xcdog, olov CxXijgog xcd avftiijpog xcd cur
Fenis mater esse cupiens , e Poro potissimam concipere vo- luerit.
Etenim qaoniam ipsa, quod futuro filio daret, non ha- bebat, ut
minus olim sentiret puer maternam egestatem, Porum, deum omnium
ditissimum , pa- trem ei esse voluit. Minus ex- plicate
Schulthcssius in conver- sione Symposii exhibuit; Nun sann Penin
ihrem Mangel zn steuetn, anf die List cet* dio 8 1 ) xal tij
S 'A <ppo- SixyS dxdXovSof . Veneris comes ac minister Eros
dicitur, quod est pulcri amator, et quod Venus pulcra est. Minus
clara verba sunt yevvrjSeiS iv xols ixELvyS yEYE$\ioiSj ad quae
ver- ba 8io praecedens spectat prae- cipue. Nam si quis ipsis
alicu- ius natalitiis oritur, non sequi- tur inde, eundem comitem
esse atque ministrum illius. Videtur autem mens Diotimae haec
faisse: Erotem Veneri ortum de- bere; nam si ad huius natales
celebrandos non convenissent dii, Peniam nunquam e Poro conce-
pturam fuisse. Igitur factura esse cura pulcri appetita natu- rali,
tum pietate, nt Eros se Veneri adinnxerit. uwxodTjtog xal aoixog,
%a[iai7UTrig asl uv xat a6re>m- D ros, t7cl ftvQaig xal Iv odoig
vxai&Qiog xoip.cou.Evog, t ijv tijg firjTQog <pvOiv £%av , dii
Ivdiice. ^vvouog. xara Si av xov xaxtQu ixlflovXvg late xoig dyu&oig
xal xoig xcdoig, avSgdog av xal Xxtjg xal Ovvxovog, &)f
Qiirxijg Suvog, ad xivag xkbxav [ir^avag, xal cpQoinj- Ciag tm^viirjxtjg
, xal xuQtuog , xpiXcGoxpav 6 ut navxog xov §lov , Suvog yorjg xal
(paQpaxivg xal CotpKSxrjg' xal ovxb tbg a&avaxog nitpvxBV oilte ag
Qvtpbg, E axe ovv Ilopov xal IIs- vlaS vloS. Erotis nator»,
qoa- iem sibi Socrate* effinxerat, fa- ctum est, at Porum atque
Pe- ni am parentes putaret. Inverso nunc ordine a parentum
iudolo ad blii naturam concludit, ut, quod in illis conspicias, id
con- iunctim in se habeat filius. Pro- batur igitur et his verbis,
et se- quentibus p, 203. ,C. xard 81 av xov naxepa , quod supra
an- notavimus p. 257., mythicam hanc narrationem ideo
proferri a Diotima, ut imagine quadam proposita indoles atque
natura Erotis illustretur. In sequenti- bus Erotis epithetis xal
habes quater repetitum, quod, ut mole- stiam quandam parat
audienti, ita epithetorum indicandae mul- titudini apprime
inservit. ini SvpaiS xal iv o*- dois’ vn aiSpioS
xotpcope- oV o f. Paullo supra de matro Erotis dicitor, p. 203* P-
a<pi- 7MTO — xal r)v nepl xds paSy quapropter nostris verbis
ap-* positum habes trjv xijs ptjtpoS (pv&lY 'ixatv , quae verba
cave epitheti loco posita ceuseas $ caussam enim indicant
praece- dentium epithetorum. Ceterum pro vitafa pioS , quae
optimorum codicum lectio est, vulgo ede- batur vitateploiS,
Male. av 6 p eioS c ov xal Ixrji . Schol. habet: IxrjS'
Hdx&p, ini - 6X7}jj.c*)Y> <aV ivxai>$a. fla- verat 61
xal ini xov ixapov xal SpatieaS, Nisi forte aliunde hoc scholion
depromtum est, sane mireris verba oJs’ ivravSa, quae rectissime
haberent, si post verba legerentur: Xapfldvexai xal. Hesychius ,
1'ti/S, inquit, IxajioSy $pa6vS. rj Xtixcop tj initixi/pav . Cum
dvSptioS no- mine couiunctum legitur KtrfS etiam Piat. Protag. p.
349. E. noxepov xovS dvSpelovS Safi- flaXiovS XiyeiS r\ dXXo xi;
— Kdtl l'xaf ye t Eqnj , Itp* d ol xoXXol qjoflovvxat iivat h.
e. xal ixas ye ini xavxa , l<p’ & x . r. A. Ceterum haud
scio, an non vitii aliquid in his verbis lateat, quod xal ante
tivvrovoS posito removeatur. Nam ut se- quitur STjpevxijs 6etvo>,
ita for- tasse melius habeat xal ItrjS (SvvxovoS , quam xal itifl
xal tfvvxovoSi xal tppovi} 6ecoS iiei$v» firftrj i f
xal nopipot. Rii- ckertus ad h, 1. deleto post iiti * $vpi
\xrfi commata: longo , ia* 17 * , aU.lt tots ficV Trjs crinrjs
ftakXti rs xal %y, orav ivitOQyOy, tots fis azo&vrjiSxu ,
itai.iv fis avapia- CxEtca duc rijv tov itargo $ cpydiv. rd 6s
itogigo/ie- vov a£t vzexqh, c&grs ovre. ccjtoQti ”Eqb>s zots ovt
e zlovttl. Oocpictg te av xal a[ta9lag Iv fuflw idziv. quit,
liaec cumDindorfio in unum, ut haec sententia prodeat: Amo- rem et
cupidum esse pru- dentiae et ad parandam idoneum. — Astius 7
topt/ioS esse censet: opibus et co- piis affluens; Recte
8ni- das Ttopi/ioS, inquit, 6 dvvdiv 7j htivdiav ££<»k. Quae se-
quuntur verba rpi\otio<pGJV 8ia rtavzoS tov fjiov , praecedentis
epitheti caussam continent, et ipsa epitheti vices obtinent. Sensus
est itopipoS vocabuli: der al- ie s durchsetzt, iiberall
durchkdmmt, dem u11es, vas er uuternimmt, von Statten geht.
d eiv o S y d rj S n a\ q> a p- paxevS xal 6o (pKSrjj $ .
Neminem fugiet, quam pruden- ter philosophus hoc loco vulga- res de
Amore opiniones et fabulas coniunxerit cum suis ipsius pla- citis.
Stallb, a\\ct x 6 1 e. ptv — orav e vir opi} 6ij h, t. A.
Ficinus verba convertit : neque immor- talis omnino secundum
naturam neque mortalis: sed interdum eodem die pullulat atque
vivit, quotiens exuberat, interdum de- ficit cet» Sic interpretes
ad unum omnes Platonis verba ex- plicaverunt, neque quicquam
eos, quod miror, in iis offendit. Pug- nant autem hacc verba cum
iis, quae p. 200. A. seqq. de Erotis natura dicta sunt. 'Docuit
illic Socrates s. Diotima: Erotem non esse AMOREM h. e. DESIDERIUM
nisi eius rei, quam ipse nou possideat. Iam quaeritur , qui hoc loco dici
possit 3-aAAn re xal ?,jj , ozav tv7topr}6xf. Nullus dubito, quin
pro orav evitopt}- <$rf Plato scripserit orav aito- prfoTf. Ad
sequentia autem rore dizoSvijtixei e praecedenti- bus supplendum
est '-orav et hro- pytiVf qaod supplementum quum aliquis forte, ut
fit, margini ad- scripsisset, scribarum incuria vel imperitiorum
Platonis interpre- tum industria pro aitopijdp in ordine verborum
tvTtoprjo^f positum est. Id fieri potuit eo fa- cilius, quo magis in hac
re a ceteris daemonibus diisque differt Eros. Solent enim Erote
ex- cepto omnes , quo maiorem re- rum suarum evito picer
experian- tur, eo magis, ut cum Platone loquar, efflorescere atque
vigere. AMOR contra rerum expetitarum potitus perit , sed paullo
post rursum emergit .novarum rerum, quas possidet pater, DESIDERIO
reviviscens. 5 1 a r ifv tov it a r pos <pv- 6 iv. Ilaec
verba quid -sibi ve- lint hoc loco, a nemine inter- prete
explicatum reperio. Scri- ptoris mens haec esse videtor: Erotem mori
, ubi ea sibi com- paraverit, quorum desiderio an- tea Eros fuerit.
Quoniam antem Poros, h, e. deos divitiarum at- que omnium rerum
summae ab- t%u yctQ aSi. 9u ov ovSeIs tpd.oeotpti ovS’
Soi Coipos ytvtOftcu. tori yaQ. ov3’ ti rtg aAAog Goipbg, ov
<piXoGocpti . ovS’ c.v oi afia&Eig ipikoOoipovOiv ovb’
lm9v(iov6i Gotpol yevtO&ca • cevro yaQ rovr 6 ion [ lalizov ]
„d/itt&ia,” xo ptj bvta xalbv xaya&bv fnjdi cndantiae
finem non habeat regni sui , sed aliis alia semper addat, rerumque
facultates in infinitum augeat, fieri solere, ut Eros, ubi desiderio
expleto perierit, novarum reruta desiderio tangatur at- que
reviviscat* dei vitEKpei. 'VjtExpciv verbi significatio haec
est, ut exprimatur, abire aliquid atque evanescerfe ita, ut nescias
prorsus, quomodo id fiat ant quo abeat. Apprime respondet Graeco
verbo nostratium: es gelit ihm nuter den Hiinden verloren.
Schleiermachcrus verba convertit: Was er sich aber acbafft, geht
ihm immer wieder fort. «uro' yap tovto id ri IxttXettov]
ajuaSta, Haec verba non recte sc habere, iam pridem ab
interpretibus annota- tum est. Sydenhamius a/taSiqt scribendum
coniecit vel «urco Tovtgj ; illud in cod. Veneto reperitur agnosciturque
a Ticino: JJoc enim habet ignorantia pessimum, quando qui nec
pulcher et bonus est neque sapiens , suf- ficienter haec habere se
censet, Attius corrigendum vidit: amo yap tovto idn ^«Acjr ov
d/ut- x ov fit) ovtcl xa\ov naya- $ov pj/de (ppovtpov Soxtiv
au- ro ixavov, Idem etiam fyet verbis Platonis inferciendam
ceu- suit vel scribendum apaSiaS pro apaSla. Annotat
Stallbaumius ad hunc locum: Haec ne cui in posterum
sollicitanda videantur amo tovto absolute positum est, ut idem sit,
quod 5i amo tov- to : quae autem sequuntur: ro pi) bvxa — ixavov,
ea per ap- positiouem, quam vocant gram- matici, addita sunt. — Nec
Sy- denhamii neque Astii verborum medelae placent, neque
satisfacit verborum explicatio Stallbau- miana. Concedo quidem,
quod permultis locis probari potest, «uro' tovto ita dici, ut
signifi- cet 81 * avro tovto, nusquam autem ita positum reperias ,
ut non sequatur particula finalis. Deinde ne Graece quidem
dici videtur: auro tovto idn ^aAe- Ttdv apaSlot pro amo tovto
idn xarAftfoV ?/ dpaSia. Differt enim subiecti forma a prae- dicato suo
ita, ut illud articulo insignitum sit, hoc articulo ca- reat.
Sententiam autem quod attinet, merito quaeras, cur de difficultate
quadam molestiave rei maluerit Socrates, qcain de ipsa re dicere? Si
quid video, XolXe7Cov inutile est otiosumque scioli alicuius
additamentum, quo enuntiati facilitas admodum im- peditur. Auget
voSiiaS suspi- cionem sedis mutatio , quando- quidem in duobus
codicibus F>ek- keri pro £aA«roV dpaSict legitur dpaSia £« A ejcov et
dpaSitt XaXEnov . Igitur uncis inclusimus x«A ETtov , quod neque
cum verborum structura satis conveniat, neque, dialecticum acumen
<Pq6vi[iov Soxuv avrc : > tlvai txavov. ovx ovv ixudvfiit 8 (iij
oiouevog Ivdpjs tlvcu ov av fiy oirpzae hudttti&eu. Ttvcg ovv, %cptjv
iya, to Acoztfia, o t epiloCoepovvxts, B ll (l/jzs o£ Cocpol /lyre ot
ttfiu&Hg ; Afjlov Srj , fg np, Tovzd y£ fjSij xai jtaiSl, ori o i
fiezal-v zovzav dpi- q)otsq(ov, tov av xal 6 "Eqi ag. l&u yaq
dtp tcov xcd- HCzcov i) Coepta , "Eqcos 8’ Icrlv iprag mgl zo xakov,
agzs avuyxalm "Egaza tpilbaoepov uvae, qnXoGoepov •S respicis, quo
Socrates hic utitur , sententiarum consecutione probatur Sensus est
verborum : Dena das eben ist ia, was vir Amathia nennen (vide
annotat, p* 232.) dass einer, der nicht schdn und gut noch
verstandig ist, •ich selbst geuug zu sein vermeint. 6i/\ov
Stf , Icpyjy rovxo ye 7/677 xat xaidl. Haec prorsus conveniunt cum
nostratium: das kann ja schon eia *Kind einsehen. Utitur autem hac
formula Diotima, non tam, quod res ipsa intellecta facillima ait,
sed quod, qui praecedentia vecte ceperit, is adhibita
analogia possit verum reperire. Hinc additam habes: oov av xa\
6 Epeo?. Saepius enim in praecedentibus praepositis rebus duabus
vera neque altera fuit neque altera , sed tertia quae- dam, media
inter utranique, re- perta est* Anget autem narratae rei
verisimilitudinem Diotimae haec indignatio, quandoquidem et lectores
Socraticam inertiam (quam care non simnlatam habeas) non possunt non
mirari. oov av xal 6 ’Epaf, Vulgo legitur oov av xal
o"E-s poDS ; quod cum nullo pacto hic ferri posset, Brkkerus e
duobus libris dedit av , quod praeter Riickertum editores
recentiores in ordinem verborum receperunt, Biickertus autem
annotat ad h* 1 . ; Ne huic quidem , inquit, particulae satis commodus
videtur locus esse. Qua re suspicatus sum , essetne Jorte neutrum
verbum (av, av) a Platone scriptum, sed av quocunque modo ortum ex oov,
inde autem in ctv mutatum. Quapropter voculam, ut dubiae fidei ,
uncis inclusimus. Frustra. Saepissime av particula ponitur in enuntiatis
iis, qnae minus accurate exposita ad praegressae alicuius
enuntiationis formam effingenda erant. Nostro igitnr loco quoniam
praecedit ori ol ptxa£,v rovrcjv apepo- xipoov, av particula
indicat, av av xal 6 "EpaS proprie sic pro- ferendum fuisse:
per a&,v cuV xal 6 "EpooS idriv. <pi\o 6 o(p ov
6k ovxct — apaSovC. Sequitur hoc ex iis, quae supra disputata
sunt. Nimirum qui cupit aliquid, is non potest, quod cupit, idem
habe- re. $i\odoq)OS igitur, quoniam est appetens sapientiae ,
sapien- tiam non habet, neque vero ignorantiae addictas est; nam
qui ignorat aliquid, is id ipsum, quod ignorat, non appetit*
de Sirtct (lEtalv elvca docpov Y.cil d K uct&ovg. alrla de
avrco xal tovrov f} ylvedig' iturgog fikv yag docpov Idn xai evxogov ,
fiyrgbg de ov docpijg xal dxogov. i\ ftlv ovv (pvdtg r ov daipovog , co
(pile 2?o r/.gcctsg, ccvxi]. ov de 0v wq&qg "Egeor a elvca , a
YavpacSzbv ov - C dev eituft eg. cirjfojg de, cog ifiol doxec
texficagofievj/ *£ cov dv leyeig, ro Igcopevov ''Egeor A elvca, ov
ro Igcov. dea renixu doi, o l^ca, Ttuyxcrf.og lepedvexo o
alrla 81 avt cJ xal r ov- r cdv i / y iv e 6 iS . Vide quae supra
annotavimus ad verba p. 203. C, p. ed. 259. ov Se dv cjtj
$i]S*Ep ait a tlvai, Savfiadrov x. r, A. Frustra in horum verborum
explicatione Rtickerti industria ver- sata est censentis , dv pro
uti roiovtov poni non posse; id enim Plato si exprimere
voluis- set, non dubium esse, quin scri- ptum exstet olov Se dv
gJt}$7/£. Addit autem Riickertus: Mihi co- gitationum seriem
iutuenti sic res se habere videtur, quod mi- rum esse negatur^ non
esse illud praecedentibus verbis contentum, sed verbis quidem non
expressum, humauitatis caussa, ex iis autem, quae et dixit Agatho et
statirn addit Diotima, facillimum ad intelligendum sc. ori icdyxaXoS
oo i i<podr£To, cuius erroris caussa prior error est, quod AMOREM cum AMATO
confudit. Certo sic omnia bene videntur cohaerere. Quem autem tu opinatus
es AMOREM esse, nhiil tibi mirum accidit (quod pulcherrimum
esse putabas.) Opinatus autem es — AMATUM AMOREM esse, non AMANS. Ea
de caussa videlicet pulcherrimus tibi AMOR videbatur. (Id autem non est
mirum), Nam cet. Semper meminerint lectores, orationem hanc tanquam
vere habitam co- ram convivis Agathonis hic proponi , ut interdum aliquid
etiam pronuntiationi singulorum verbo- rum tribuendum sit, qua
assequuntur haud raro loquentes, quod verbis positis non indicatum
est, "Ov igitur relativum ubi pro- nuntiando argetur, uti
Diotimam hoc lecisse consentaneum est, tantum abest, ut pronominis
re- lativi potestatem solam obti- neat, ut ei rei indicandae
inserviat, de qua praecipue agitur. Quam autem tu opinabaris est igitur
accentu orationis in pronomine relativo posito: Quod autem talem
tantumque deum esse ominabaris. Vide de hac relativi pronominis
significatione Mattii. Gramm, arapl. §, 480. 3. p. 899. seqq.
Sia x aio x a. doi, oipai, 7 t dyx aXo ff l<paivero. cfr.
p. 201. E. dxeddv yap ri xal iyco itpoS avtjjv t.ttpa xouxvtoc
HXtyov , oldntp vvv rcpbs iph 9 Ayd$cov , caS etrj 6 "EpcjS
pe- yaS J9coV, eiij Se t&v xaXcov, r 6 rcS ov tt xaXov
xal afipov. Mirum est, Stallbau- Eqcos. xai yccQ Etfw ro IguCtov tb
Ta bvtt xa- kov xal ajigbv xccl ttltov xal . (laxagiGtbv• tro
5s ys igav aU.7jv ISiav zoiavrtjv £%ov , oiccv lym
Svijl&ov, mias inquit, istud dppov, quod suspicor ia ayaSov esse
mutandum. Neque enim DE AMORE nunc sermo est, sed indicat Diotima in
universum, quid illud sit, quod ab hominibus soleat sum- mo studio
expeti ct desiderari, videlicet ipsum pulcrumpcr se spectatum (ro
t<o ovxi xaX ov) ct quod supra dixerat cum pulcro artissime co
ni unctam esse , ipsum per se bonum. Hinc addit deinceps xal xIXeov
xal jxaxapitixdv, Non dubium est, quin verissi- mum sit appov verbum.
Quamquam enim concedi potest, pul- cro per se spectato melius con-
venire propter aute commemo- ratam cum bono coniunctionem dyaSov
nomen, quam appov epitheton : tamen boc maluit Plato pro illo
exhibere, ut clarius indicetur verisimiliusque videatur, quod p. 201* E.
legitur, 6 o cratem idem fere de Erotis indole atque natura
Diotimae dixisse, quod Agatho supra pro- tulerit. Vidimus autem,
poetam mollitiei teneritatisque laudem {dnaXoXTjxa') Amori
attribuisse, ut verisimile «it, Diotimam appov epitheton ita
exhibuisse, ut consensisse olim cum Aga- thone indicaretur Socrates,
si- mulqne Agathonis illa sententia leviter carperetur. Addit antem
Diotima, ne qnis posito dppov nomine de veri pulcri na- tura dubitaret
, commemorarique forte indicaret aliud quid, quam ipsam
illam pulcri ideam, tiXeov et /laxapitirov. aXXrjv
i$£ar x oiavxrjv ix° v sc. i<Sxiv . Cave dXXoi xoiovxoS
confundas cum £r epoS xoiovxoS', de quo supra diximus annot. p.
245. Sensus est verborum: Contra id, quod AMAT, aliam naturam habet
et i n d,o 1 e m atque talem quidem, qaalem ego descripsi.
ele v 8 i) 9 co xa- AoS? yap XeyeiS^ Diximus de elev
verbi potestate annotat. p r 36-, ibiqne annotavimus, hac voce uti
eos , qui facile aliis aliquid concedant, quo facilius possent
illis pacatis , quid ipsi sentiant, aperire. Non praeter- mittendum
est autem, elev ver- bo adhibito ita seraper conces- sionem fieri ,
ut nesciae pror- sus, utrum persuasum sit necne •i, qui aliquam rem
concedit, de ipsius huius rei veritate. Hinc additum habes nostro
loco xaXcoS yap \iyeiS t quibus verbis indi- catur aperte, Socratem
Diotimae sententiam probare. Recte Fictuus verba convertit: Esto,
ut ais, hospes, praeclare enim loqueris. Non igitur audiendus est
Stallbaomius do- cens annotat, ad Piat, Phaed. p, 117, A. ed. p.
207., caassale enuntiatum , quod post elev positum reperiatur, non tam
ad $lev pertinere , qnam ad inse- quentia verba, quibus
praeposi- tum sit. Specie non caret hoc % •*
Cap. *xrv. Kdt lym sTnov, Elev Srj , « fa»j’ xcdcog yag
Hyeig. toiovtog <Sv 6 "Eqg>s xlvcc xQstav ijrK xolg
praeceptam , si ad verba respi- cis. Piat. Phaed. p. 117. A., quorum
rectiorem explicationem dedimus annot. p. 36. Restat, ut dicamas de
verbis p. 213* E. ineidi) St ■yiaxtnXivTj , ih telv * Ehv Srj ,
avSpt$ , Soxeixe yap fioi vrjtpeiv . Rursus enim etiam in his
verbis, ut supra p. 176. A* , supplemento quodam opus est, quoniam
non comparet, quorsum Alcibiadis assensionem referas, habeat autem
necesse est, quiassentitur, dictum aliquod, cui assentiatur. Neque
supplemen- tum illud diu quaerendum fuit» Consentaneum est enim,
couvi- rarum aliquos, cum consedisset Alcibiades, hominem
rogitasse: Nam liabes, qui hilariores esse possimus te praesente?
Ad qnae ille, ehv Srjt inquit, Soxelts ydp pot vtj<peiv. Possis
etiam ita rem tibi informare, ut statuas, Alcibiadem, cum
consedisset, vul- ta subtristi circumspexisse specumque edidisse eius,
qui magno alicuius rei desiderio teneatur. Quod cum animadvertissent
convivae, Alcibiadem rogarunt : Num quid est, quod minus apud nos
tibi placeat? Ad quae ille, id vero, inquit, sit revera, videmini enim
mihi nimium vino abstinere. t OlOVtOS GJV O *£pGOt' II.
Stephanus post toiovxoS inferciendum censuit 6£ particu- lam, quae res
documento esse potest, eum prorsum eandem verborum interpunctionem
habuisse, quam nos unice probamus. Riickiertus quum ehv Sij nihil nisi
transitum denotare censeret, elev Sr/, xoiovxoS gjv convertit ; Age
iam, hospita, quum talis sit. Nos neque H. Stephaui commentum
probamus, neque Riickerti conversionem verborum laudabilem censemus.
Asyndeton autem quod attiuet, notandus usus est Graece loquentiuto,
quo post €i£V Si), cui caussale enuntiatum additum est, Si particulam
aliamve copulam omiserunt. Neque ratione caret hic usus lo- quendi,
quandoquidem satis constat , asyndeta gravitate quadam augeri. Ei
gravitati autem in- primis locus est ibi, ubi aliquis aliquid
facile concedit, ut ant suam sententiam celerius profer- re possit,
ut pl 213. E., aut ad novam quaestionem studiosius abeat, ut hoc
fit nostro loco, et Piat. Phaed. p, 117. A. ehv, $cprj> &
fttXxitixe , 6i) ydp xovxgov iititixtjjtGJV. ti XPV xoietv. Ce-
terum gjv participium quod at- tinet, supra annotavimus ad p» 174.
D. dp* ovv dyojv p£ ti aTtoXoyijdei , participiis ita in- terdum
scriptores Graecos uti, ut obiectivam veritatem cum sub- jectivo
loqaentis indicio coniun- ctam exprimant. Nostri igitur loci sententia
est; Si talis est, et credo talem esse, qua- lem descrip si st i ,
natura Erotis: quam utilitatem affert hominibus?
av&Qcoitoig ; Tovto di] ]itvd rccvt 9 , ?<p;, cJ Z*5x(>a- DTfg,
7tELQ<x<5o}iccL 6s didcc^cu. e6ti (ilv ydg dt) t oiov- rog wxl
ovzcsg ysyovag 6 EQag, %0 xl , oh xav xcd&v, ioc 6v qpyg. ei de ng
'tjixug Iqolxo ' TL rc5v y.cdcov 10 xlv o*Eqg>s 9 w 2Ti oKQdttg re xai
Aiotipcc; c ode dh 0a- yictEQov lga> '0 bq(5v tcov xak&v xi iga ;
— Kcd riva xpelctv Ox £t * cfr. p. 201. IT dei 67 /, cJ
Uyd^ajv, &67tep 6v 8 17] y i)(5gj , 8ie XSeiv \ r av7ov
icp&xov xis ioXIV O*EpG0S ycal noloS xiS, hteixa xd Opyct
itvtov. Quae sequunt u e verba tovto 8t) pexa xavxa x. r. A\,
rernacolo sermone expressa au- diunt: das ist nun der zweite Punct,
den ich dir auseinaoder zn setzen versuclien will. 0 . 6 x 1
pev yap 81 } x,oiov - roS n. X. A. Socratica sciendi aviditas cum
tanta esset, ut per- cepta priori disputationis parte nimio impetu
ad alteram ferre- tur, id quod asyndeto expressum est : xoiuvxoS
qdv o "EpwS riva Xpciav xols dvSpanoiSj Diotima, ut
impetum illum paul- lisper retardet, ac ne inceptus ordo
dispatatiouis turbetur, ve- retis, verba adhibet: 06xi jxhv ydp 8t}
xoiovxoS u. r, A., qui- bus cum gravitate positis Socra- tes
admonetur, ut et quietius cum Diotima agat, et partes disputationis
memoria teneat studiose. Tecte autem ipsis ' his verbis carpitur Agatho ,
qui cum in ipso orationis exordio recte indicasset, quo ordiue
Erotis laudatio procedere debeat, ordinem disputationis male
turbavit, 7 (a\ ovxa>$ y ey ov qjS . Dindorfius ,
Stallbaumius ovxcoi, quam Florentinorum librorum lectio uem esse
accipimus. Sed caussam hic, cur ovxcoS' scriba- tur medio in
commate et sensu, non videmus. Riickert. Iam supra annotatum est a
nobis, non omnino nobis probari praeceptum eorum, qui omnibus in
locis ov- Tco ante consonam scribi iubeant, neque ovx&f
probent, nisi id verbo cum vocali incipiente prae- positum sit.
Satis docemur haud infrequenti consensu codicum meliorum, Ovxgj?
etiam subse- quente consona Graecis in usu fuisse ibi, ubi aut
ipsum ovxcoS not enuntiati particula, in qua ovxcjS’ collocatum
sit, cum vi quadam proferatur. Hoc in nostrum locum cadere nequit negari,
igitur recte ovxoai servasse nobis videmur, cfr. praeterea Stallbaumius ad
Plat. Gorg. p. 516. C. , p. 522* C. ad Protag, p* 351. B.
el 80 tiS r}pa$ Opoiro. Omissae apodoseos exemplum habuimus
p. 199. F. el yap ipoiprjv, Ti 80; dBeXcpoS avxd rovxo oitep l6xiv
, 06xi xivoS aSeXtpoS rj ov ; — $dvai el — vat f ad quae verba vide
anno- tat. p. 234. Nobis pari modo praesertim in familiari
sermone loqui licet: Wenn uns aber ie— mand friige : In wiefern
eigentlich ist denn, o Socrates und Diotima, Eros die Liebe zum
Scbduen ? ich will es aber deut- licher so ausdrucken : Einer,
der tyit turov, oti Ftvia^ai avtcji. ’Al\’ in no&u, iyrj,
?; cjroxpwJtg tQCDtt]( J lv toluvSb' TL i&tui txtivcp, <J
ct.v yivtjtai tu xala ; Ov ndw itpijv in i%nv lyco ItQUS tttVTl]V
tljV igattjOlV TCQOXcLQCJS dxOXQlVUCS&Ul. 'AI /i , itp>] ,
bjgxfQ uv ii ng fitzapuldv , dvzl zov xu- E lov zcj dya&cS %Quynvog,
hvviHxvolzo' (frige, a 2.(6- . das Schone liebt, was liebt dena der
eigentlich? ori Fer id $ a i a v reo . Mecum fatebuntur
lectores*, se haud facile responsuros fuisse, si Diotimae illa
quaestio sibi pro- posita esset, quod Socrates re- spondit,
mirarique licet, Socra- tem, cum alias fatuitatem quun- dam
simularet, ut et infantem ca videre posse Diotima censeret, quae
ille non videre se simula- bat p. 204. D. , tam feliciter ac subito
respondisse. Sed quae- stio Diotimae revera facillima est ad
expediendum, si ipav verbi potestatem accurate per- pendas, et si
accentum orationis non in xi ponas , sed in ipet verbo. Diximus p.
69. de ipav et <pi\tiv verborum discrimine, illud viris hoc
feminis atque amasiis attribuimus. Atque ut illic annotavimus ,
(piXelv eorum tantummodo esse, qui capi se ac teneri patiantur, ita
h. 1. adden- dum est, ipav non nisi eos di- ci, qui capere atque
tenere concupiscant. Haud multum igitur differt ipav ab ixiSvpeiv;
tan- tum modo ab eo discrepat, quod, qui ipav dicitur, h, e.
stadio cupiuudae alicuius rei teneri, is virili robore gaudere
cogitatur atque viribus, quarum auxilio possit, quod amet, eo
potiri, cfr. p. 200. E. xal ovro? apa xoii «AA oS itaS o
ixi$vpd>v tov prj ktoipov ini$vpel xal roO pij i rapovroS
xai o pj/ £*« xal 8 )i?) icJnv avcoS xal ov ivdeyS icriv , rotavi*
arra itiriv, cov 7j lxi$ v pia te xal 6 "EpcoS iOziv.
a A A* ixi xo$ei, £(pij. Bodi., Vat., Vindob , Angel. ha-
bent «AA* ixixo$il. ceteri d\X* _ 7 ... i iri XO$ti.
Hoc praestautius illo est. Suspicor tamen , quod et Riickerto in
mentem venit, utram- que lectionem coniungendam esse Platonemque
scripsisse: aAA*^ri ixixo$Ei f praesertim cum lega- tur in Piat.
Protag. p. 329, D. rot>r itirtv , o in ixixo$<» f h. e., das
ist es, was ich noch hinzuwunsche. Paullo infra p» 205. A. xal
ovxin x poSvei ipi<5$ai x. t. A. Ceterum x o- $£iv s. ixixo$Eiv
de rebus in- animatis dicitur, ut i$i\etv 9 fiov\e6$ai , (fiiXeiv,
ut vis quae- dam describatur rebus illis iu- habitans, quae cum
instinctu ani- malium comparatur. Diximus de hoc usa verborum
annotat, p. 144. < oSxep av ei tiSp.£ta- fia Aalv.
llecte Ficinus parti- cipium convertit: mutatis vo- cabulis.
Nimirum cum p. 201. C. concessum esset ab Aguthone, pulcrum idem
esse atque bonum, in pulcri locum substitui iubet Diotima bonum, ut
Socrates, cum viderit, quid futurum sit ei, qui bono potitus sit,
deinceps dicat, i TCQceas, 6 iodv tav dycc&eiv zL
Iqu-, — rtvio&ai, r\v d' iya, aurei. — Kal n ttizcu ixtiveo , « av
yivryzai 05 V nycc&cc; — Tovz’ evzoqcotcqov i]v d’ iyio, 'tya dn o-
y.QivaG&ca , ozi Eudalfim’ tazeu. Kzr/SEi yag, leprj , dya- &cov
oi EvdalfiovEs tvdcdfiovEg. Kai ovxizi ngogdei .tQiG&cu, ‘ "Iva
xi di pwltzai svSalficav sivai 6 (iovXu- [ttvog; cilia zU.og do xtl zyziv
r/ dnoxQKSig. — 'Alrftrj liyug, linov lyde. — Tavzijv dij zijv (iovlijdcv
y.cd zov quid ei eventurum sit, qui pul- cri facultate gaudeat.
Ceterum cur hoc loco aofisti participium probrmus, p. 174. B. nou
nisi praeseutis participium admiseri- mus, ratio in propatulo est.
Il- lic enim de actione, quae lutura sit, agitur; hoc loco
conditiouale enuntiatum habes, in quo exem- plum continetur, quoil
noti tan- quam fiat, proponitur, sed quasi factum revfera Socratis
animo inducitur, 2tnx paxeS, q t{>VY rcDY dy aS ojy .
Haec est unius Bekkeriani codicis le- ctio, quam et Bekkerus et
Stall- laumius in textum receperunt; undecim ' codices apud
eundem habent (jcoKpaxtS i pii o ipcov, in uno tiatxpctref ipd
iptor comparet. V ulgo 6conpaxeS ipcj p ipGOY legitur, quod
Rticker- r tus iu textum recepit convertens: F e r i u d e ac
si quis muta- tis vocabulis roget ^«ic, age Socrates, dicam,
qui amat cet. Epeo autem ea de caussa non spernendum censet,
quod iu familiari sermone sae- pius dicendi verbum praeter
necessitatem mediis verbis iuscratur. Sed illud praeter
necessitatem minime nobis p lucet ; vide annotat, p. 249 neque ipeo ad
dicendi genus revocari potest , quale est p. 202* C. 7 <ou iy<o
funoY , n&S rovto , i<ptjv , \iyetS ; quae sententia
Ruckerti est. Nara ut ne commemorem quidem, quod Ipeiv nusquam inseritor
hoc modo, sed (pdvai verbo scriptores semper utuntur, etiam prima
persona ipeS verbi, quae in tertiam mutanda erat, Riickerti
sententiae officit. Postremo ridiculum fo- ret , inserto dicendi
verbo ipsa alicuius rerba indicare eo Joco , ubi praecedentibus
oaSlttp av ei verbis satis demonstratur, certi alicuius hominis
verba non afferri. Restat, ut dicamus, qui factum sit, ut in tara
multos co- dices ipeo verbum irrepserit. Scribarum aliquis cum
iutellige- ret, bono in pulcri locum sub- stituto eandem quaestionum
se- riem nunc repeti, quam iu prae- cedentibus Diotima Socrati
pro- posuisset , atque verba o ipcov jcov ayaScov xi ipd
apprime respoudere praecedentibus o’ ipdjv Tcoy xaXcov xi ipd ,
factum est, cum alteram quaestionem cum altera compararet, atque
illic ipoj praepositum reperiret, nt id verbum vel negligentia vel
im- perita quadam sedulitate iu no- strum locum transferret.
HXtjdei yap oi evdai- iQttta TOVTOV 3t&t£Q« XOLVOV tXtt
tlVtXl ItUVTOV (IV- ftQcbitav, xal ltavzag t aya%u flou/.eOftca avroig
arca Kfi , ij nag liyug ; — Ovtag, rjv 8’ tyto' xoivov ilvai
navTCJV.TL 8rj ovv, Scpr/, ai ZkbxQateg, ov ndvtag egav (pttfilv, si 'juq
ye itavTf g twv avrav £qg>Oi xal B ubi, «Ua nvag (pauev egav, tovg d'
ov; — 0avfiaia i, f t v 8’ lyd>, xal avrog. ’yJ/.ka fit]
&av(iat;’, Stptj’ cttpe- Xovxeg yaQ ccqu tov fparog tv eidos
6vo(ii£o[iev xo lioveS . Haec Terba ita conformata sunt, at Etprj
non addi- to ea facillime putare possis uon Diotimae sed Socrati
aduume- rauda esse. Neque opus est, ut affirmandi vocabulum
supplen- dum censeas, ad quod yap re- referatur. Diotimae verba
ar- ctius cum praecedentibus coniun- genda sunt, ut perinde esse
in- dicetur, quis dicat, Socratesue an Diutima, modo veritas
dicendo eruatur. Iluiusmbdi dicendi ge- neris permulta exempla
aperiuntur. cfr. p. 200. B. dp’ ovV fJovXotz* dv x is pfyas cdv
jti- ya? elvai, ij idxvpoS wv idxy- poS ; f A8vvaxoy ht xcdv cJ- s poXoyjpuvojv.
— Ov yap z ov ivSei)? dv eiij tovtaov o ye &v. Piat. Gorg. p.
492. E. 2?. ovx dpa opSoHS Xtyovtai ol pi]8e- voS deopevoi
evSaipove? elvai . K. ol A i$oi yap dv ovtao ye TiOLi ol v ex pol
evSaipovidxaxoi elev . xv a x i de (i ovAet ai. Di-
citur ira xi ilermauno annotaute ad Viger. p. 849. per ellipsin.
Plene, inquit, in constructione praesentis temporis iva xl yivrj-
xai , in constructione praeteriti Hva xi yivoixo. Sclileierma-
macherus verba convertit: Und hier bedarf es nun keiner wei- tern
Frago mehr , w e s ha1b docli der gliiclcselig sein will,
der es virili. Haud facile verna- culam dictionem reperias , quae
Uva xi verbis respondeat. Cete- rum ut recte huius Idci senten-
tiam percipias, (iov\E6$at et hic, et paallo infra ftovXl]6i5 nomen
ad significandam eum vim, quae hominibus innata est atque cum oatu- ra
eorum couiunctu, adhibetur : der Trieb. Vide qnae <1&
fiovAeOSai verbi potestate , atque quomodo id differat ab iSeAeiv ,
diximus p. 44. Igitur xo fiovke6$at tvdal/tayv ELvai caussam
primariam describit studii beatitudinis, ultra quam caussam progredi
ne- mo possit. xi 6l) ovV. Sententia liaec est: Si omnes
homines eiusdem rei, h. e. beatitudinis sempiternae amatores sunt,
mirum videri potest , cur alios amare dicamus, alios non dicamus. Sed expli-
cator hoc eo, quod a notione xov ipdv seiungimus partem ali- quam,
qua pariendi et generandi studium exprimitur, idque xov ipdv atque
xov "EpcoxoS verbis insignimus , aliis nominibus ad ceteras tov ipdv
partes de- scribendas utimur. xiv ds q> apev — xov?
8* ov. Scriptura exspectaveris xov? ) uev — xov? 6 ov .
Positum tov oXov htitiXtivng
ovo/ia rpcorce , ta Ss &XXa aX- Xots xaTayguixs^a ovofiaGiv.''SlgxEQ
rt; ijv d’ lya. — "SlgittQ tads. oiO^ oti itolrjOig iori n TtoXv. ?;
yag ZOL EX TOV fit] OVTOg ctg TU OV loVTl OTlpOVV ahtU XatStt
iGtl jioir\Gig , «gr£ xal cd vno xaScag rafg rlyyai g C igyaoiai xoujtiu
g tlol xal o i tovtcjv SrjtuovQyoi itav- Tig itoitjzaL 'AXiftij Xeyeig. AXX’ o[ia g, j; d’ ij,
olo&’ autem habes pro TovS jiev, qui- bus verbis uequa
conditio prio- ris atque posterioris membri in- dicatur, TivuS, ut
lector monea- tur, pauciores esse, qui amato- res et amare
nominentur, inulto plures, qui et ipsi amato- res sint, aliis
nomiuibus in- signiri. dtp e\oyt e £ ydp d p a. In
permultis codicibus dpa omit- titur , velut' in Bodleiuuo, Vati-
cano uno, Vindob., aliis. Rectis- sime Riickertus ad b. 1. : Aeger-
rime, inquit, caream dpa parti- cula, qua id efficitur, ut senten-
tia haec non . pro certa et ex- plorata ponatur sic simpliciter, sed
colligi tantum ex aliis vi- deatur hunc fere in sensum: si recte
ego observavi, noiqGis s6ri r i 7toXv h. e. scis id, quod
itotydiv voce- mus , latioris significationis esse notionem ( ein
weitschichtiger Begriff). Quicquid euim, cura nihil fuerit antea,
post ita mo- vetur, ut sit aliquid, huic caussam ortus fuisse dicimus
noit}6iv. Apte laudant interpretes ad h„ ]. Piat. Soph. p. 219- B.
ritiv dreep dv prj npoTepdv TiS uv vtizfpov ds oixuiav dyy, tov
/ikv dyovxa noielv , t 6 dyo- jaevov 7toiei6$ ai tcov tpapev
. Rodem modo, quae latissimi signi- ficatus verba sunt,
adhibentur a nobis ita, ut certum quondam, eamque artioribus
finibus circum- septam -actionem exprimant. Sic dichten de arte
poetica, w i r- ken de textoria, handeln de mercatura usurpari quem
fugiat? it oirjtiiS ydp tovto po- yoy. Ad tovto repetendum
est e superiroibus ro 7(Ep\ r ijv jnovdl - W/v xai td fihpa. In
sequen- tibus exovteS tovto eodem sup- plemento opus est, quod ne
mi- nus convenire censeas cum £ xoy - rtfparticipio — poetae enim
non habent id, quod dicitur ro' 7tepi tjjv f. iov6iw)v H. r. A.,
sed eius periti sunt ita, ut in carminibus paogeudis eo utantur, —
tenen- dum est: Ix&v verbum haud raro idem significare atque
cogni- tum habere, ea de caussa, quod qui aliquid animo
percepit atque ita mente tenet, ut eo recte uti possit, idem id
etiam habere dici possit commodis- sime. ovtgj Toivvv
Tiai rtepl Tov £p G>xa. Haec brevios sunt dicta, non item
obscurius. Diotimae mens haec est: Quod de poesi modo dictum est,
idem in amorem cadit. Poesis pro- prie de omnium rerum caussa
efficiente dicitur, sed usu loquendi factam est, ut pQcseos nomen ou
ov xcdavvTM n oirjrctl, alia alia tyovGiv ovo fiam aito 6s TtnarjS xijg
itoirjGsag %v (toQiov ucpoQia&iv rb jrfpi rtjv fiovGix tjv xal xa
fiixQci x ra xov oAov bvbaaxi xCQogayoQtvixca. noi^Gig yag tovxo (tovov
xaltixca, xal o t k'%ovx£g xov to x b uoqlov xljg noitjGtag
noirycai. — kiyug, ttpijv.Oura xolvvv xal niQi xov Squtk ' xo
jitv wtpuktubv £<J« nuGa rj rcov aya- D noii niii ad eam
poi-seoa parti- culum describendum adhibeatur, quae in re musica et
metrica versetur. Iam ad verba acceda- mus to fihv xEtpaXaiov —
ipoaS Ttctvziy quae ad hunc usque diem interpretum studia misere
eluse* runt. Stallbaumius expungenda censuit verba o piyidTof te
xal 'HoXepoS SponS itavxi. Riickertus contra se ita semper
sensisse annotat, quoties vel secum hunc locum tractaverit, vel cum
aliis, miro eum ornatu spoliatum iri, si vel una hic litterula
sublata aut mutata foret. Recte igitur Lticiauus ait epigr. V, v.
3. An- tholog. Iacobsii T. III. p. 22. * ovdlv iv
ctv^pGDrtoiui SiaxpiSov idn voTjfia, aAA * o dv $avj.id%EiS,
rovt kxepoidt yiXaS, Ratio verba tractandi, quae Stallbaumio
placet, ut audacior, ita miuus commendabilis est. Riickertus autem totius
loci sententiam plane non perspexisse videtur: Ut particulam tantummodo
eorum hic repetam, quae in eius annotat, ad h. 1. p. ed. 169.
leguntur: Quod vos de ve- stro soletis Amore praedicaro , maximum
deum esse et callidissimum, qui neminem non deci- piat y id multo valet
magis de beatae vitae cupiditate, qua omnes omnino homines
velint nolint plane irretiti sunt du -* cunturque naturali quadam
ne- cessitate non aliter , ac si magi- cis artibus sint delimti.
Quo sensu ipse supra p. 203- -D. $£tvof yoyS xal tpappaxEvS xal do-
q>idTtj$ audit. — Diolimae volun- tas haec est; Loquendi usum ut
in poesi, ita in amore nomine insigniendo versatura esse, atque
amorem et amare et nomen amatorum iis tantummodo tri- buisse, qui
amoris particulam unam sequantur. Summam autem amoris omnem bonorum
cupidinem esse, atque beatitudinis quidem cupidi- nem esse maximum
doXcpoy) amorem (iravtl). Vides igitur, to /xk v xEtpaXaiov et tov
sv- baipovtiv sc. T tjv &itl$vp'iav sub- lecta enuntiati e$e.
To XEcpd- Xaiov autem primariam alienius rei notionem describit ut
in Piat. Gorg. p. 453. A, hiystS , otl izeiSovS drj/uovpyoS Idxiv
?/ fnfxopixi } y xal 7 } 7tpaypaxdot avxijS aitada xal to
xecpdAai- ov eIS tovxo TEXevxa h. e. Stalh- baaraio interprete :
dicis rheto- ricam esse persuadendi opificem omnemque eius operam
atque summam ad hos tanquam ad finem suum referri, ut aliis per-
suadere possimus, quod volumus. Iam nostra verba convertenda sunt:
Der Grundbegriff &av hiitivula xal tov tvSaipovsiv , 6 lilyctitog
re xal SoIiqos %qg>s navtL • <x)J.’ ot fiiv ciXbj
rgexofiivoi. ltoX}.a%rj in’ avtov , rj xaxcc xgr^auGfiov tj xaxcc qii-
}.oyvava6rLav ij xaxcc cpti.oGocpiav , ovt’ igav xaXovv- T at, ovt
IgaGtai , oi de xaxcc tv n elSog tinnis rs xai IcSnovSaxoTig ro tov oXov
livocia ia%ov<Uv , agaxd re xai iQuv xal igccGzaL — KcvSvvevus
dh]&rj Xiyuv, hcpijV lya. — Kal Xiyetai fiiv ye ug, icprj, Xoyos,
co$ der Liebe ist iedes Stre- ben nach dem Guten, and
das Strebcn nacli dem liochstcn Gute, d. i. nach Gliickseligkeit,
ist die grosstc Liebe. Restat, ut dicamus de verbis xal
doAepoS — TtOLVXly quae nou dubium est, quin corrupta sint.
Antiquitus scri- ptum fuisse suspicor: KAIKOI- KOCEPflCTIANTI, in
qua scriptura tripliciter peccatum est a librariis. KOI enim, quod
haud fere multum discrepat a KAI , omissum videtur ab cq esse,
qui xai dupliciter posituin putaret. Hinc enata est, cum forte,
ut fit (vide annot, p* 170.) J$F£IC duplicaretur, haec scripturae
for- ma: KAI NOCE mCErflC ITAN- TI i ex qua dictum est, una
li- neola in littera N deleta, ut non nisi A figura remaneret:
xal Sodtpt HpGDf Tiartl. Ex hoc autem sciibam aliquem, qui
callidum Erotem sciret, fecisse verisimile est xal doXepof ipoot
itavxi. Ut autem couiecturam nostram xal Xoivds^EptoS itavxi ipsi
probemus > praecedentibus verbis efficitur p. 205. A. rort;- t
7jv Sl Tt}v ftovXvdtv xal tov i p cata tovtov itotepa xoiyoy oi n .
etvai izdvrayv dv^pcjitcov xal navtaS xayaSa fiovAeoSai avtolS
tivai adi, ?)' tzcjS Ae- yeiS ; OvtcoS , jjv d * iyco et
quae sequuutur, quibus verbis accurate examinatis doceberis, nostro
loco xoivvS nomen vix abesse posse. In Schleierma- cheri
conversione legitur: Soauch vas die Liebe betrifft, ist im
allgemeinen iedes Begehren des Guten and der Gliickseligkeit die
grossle und heftigste (?) Liebe fiir ieden. Iu Schnlthessii conversione
edita ab Orellip p. 123. exstat: Im Allgemeinen niimlich ist
iegliches Yerlangen nach dem Guten und nach Gliickseligkeit fur
iedeu die grbsste, ihn bestrickende Liebe* Ficinus verba
convertit^ Nam summatim quidem omuis bonorum felicitatisque
appetitio, maximus et insidiator amor est cuique. aXX*
ol p\v ot-Wy x. x. A. UAXd particula adhibita, a rei
commemoratione, qualis revera est, ad loquendi usum traositur, quo
non res integra suo nomine vocatur, sed rei alicui parti in-
integrae rei nomen attribuitur, cfr. p. 204. A. £n. rl 8if ovv, gJ
^GonpaTtS , ov izdvxaS ipdv (paptYy eh zep ye itavxeS xcav avtaiv
ipcAoi xal ael } dXXa xivaS epapev ipdv, xovS 6 * ov; Tpenopevoi de
indole atque naturali quodam instinctu dici— ot av to
SfoutSv iumav fyjTuGiv , ovroi IqucSiv ' 6 6’ E ifiog koyos ovxs ^fiiaeog
<pt]6iv ilvcu tov £q(otcc cirts olov, eav fit] xvy%ctv]] yi xov, m
Itcciqe, ayaQov ov' ix fi avrav ye xal xodag xal x^Qctg tfttlovOiv
axo- t tftveiS&ca ot «v&qcjxoi , iciv avtoig doxjj r a
iavtav XovtjQa efoai. ov yaQ ro iavtcSv, otfuu, txaGtoi aona-
£ovtai, tl fit] i'i ng to fiiv aya&ov olxtiov xaXil mi eavtov, to 61
xaxov akkotQiov. ag ovdiv ys aUo tor, at p. 191. E. udat Si
tdcrv yvrauaSy ywaixoS d- (5iv y ov Ttavv ctvxai xols
av~ Spa6i tov vovv TtpoSexovdiv, d\Axx pctWov itpoS xaS yvval
- xaS xexpajupivai eidlv. — Pro ol ptv a\Ay vulgo legitur non
male oi ptv aWoi f quae scriptura quoniam codicum opti- morum
auctoritate improbatur, e verborum ordine expellenda est. Minus nos
movet Ruckerti ar- gumentum dicentis, ol piv et ol Si sibi opposita
esse. Quem enim fugiat, praesertim cum ae- qualitate quadam
careaot, oppo- sitionis membra interdum ver- borum numero et
conditione non apprime sibi respondere. xal Xeyexai jxiv ye,
Miv ye particularum cognove- ris vim et potestatem, qnando xal
Xiyexat ykv et xal Xiyexai ye seorsim utrumque posueris. Altera
particula efficitur, ut Dio- timne sententia hominum quo- rundam
opinioni opponatur, qnam Aristophanes protulit, al- tera vis oppositionis
augetur at- que extollitur. ovxot ipaititv. Saepias iam
diximus de transitivorum verborum usu absoluto, cuius ea natura
est, ut casu adiuncto nul- lo non actio quaedam, sed no- tio
prematur verbi. Positum igitur hoc loco habes ovxot ipadiv pro
ovxot IpcovxiS \tidiY, Ceterum Wolfius anno- tat ad h. l.j Was
Aristopha- nes liber die Trennung derMen- schen sagte , wendet
Socrates hier zu einer ernsteren Absicht an. Alles , was iener
vorge- bracht hatte, beruhte anf einem falschen Gebrauch eines
Aus- drucks, der damals beinaho spriichwortlich gewesen za
seia scheint, dass Liebhaber ihre aa- deren Ilalften
aufsuchen. &itel avxcvr ye xal no- SaS xal xelpaS x. r.
A. Do iitil potestate vocabuli supra di- ctum est annotat, p. 151.
Ce- terum adhibito pedum manuum- que exemplo, qnas sibi
abscin- di iubeant, qni illas non bonas esse cognoverint,
Aristophanicao orationis argumentum concidit* Fieri enim nequit, ut
dissecti homines tanto ardore, qnantom Aristophanes descripsit,
alteram sui partem expetant, cnm et ex altera, cuius ipsis potestas
sit, exscindi patiantur, quaecunque vel mala sint,, h. e.
morbosa et doloribus afiecta, vel ad usum parum idonea.
ei / 11 } ei rtf. De ii par- ticula post ei jujj repetita
M&t- 18 206 i&tlv ov igoldiv av$Q€Oitoi r) tov
aynftov. rj dol 80- xovdr, — Ma At ovx &iiovy£, yv 6* lyeo. — *Ag
ovv> y S’ ijy ovtcog aizlovv It Iri Xeyeiv, ori ot av&QGMot
tov i fcc&ov igcSac; — 2 Val, Zcprjv. — TL de; ov
XQog&et&ov, iqrrji ori xai eivai 1 6 dya&o v avtotg egco6i ;
— IJpog- &8TSOV. — r Ag ovVy %<p*h xcu ov (tovov eivai ,
akka ual dei uvcu\ *— Kcd tovxo itQogftexiov» "Edtiv
thiaens egit in Graram. ampl. $. 617. d. p. 1249. , obi laudan- tur
Thucydides I. 17. inpa- %Sjf di z* ctvteHv ov6\v ipyoY dZioAoyov ,
ei fit} ei xi npdt tteptoiHovS tovS avtdSv kxd- OtoiS. Piat, de
rop. IX. p. 581. 1 ). tl ftt/ ei nS ckvtqSy dpyv- piov Ttoiei.
Prorsus eodem modo Latinis id usu est nisi si. Ditfert autem el fit
} ab ei fit/ el Ita, ut el fn} nihil denotet, nisi exceptionem,
quae ad id refertur, quod sequentibus verbis expres- sum est; el
fit} el autem, exceptionem per se poni indicam videtur ciqne conditionem
quandam subiuugi, ut si nliquid fiat aut non fiat , exceptionem re-
vera adesse docearis. ov Ipcodiv avSpcjirot, jj tov dyaSov. Aliquot
li- bri ol dv^pamoi, Sed non opus articulo, cuius omissio
admodum usitata est in eiusmodi vocabu- lis, qualia snnt dvt/p ,
d8eA(pot f yvvtj t yij , alia, quum de genere posita sunt. Stallb.
De genitivo, qui in verbis continetur ?/ tov aya&OV Mnttbiaeus
dis- seruit in Gramm. ampl. $. G31» 2. p. 1299., ibiqnc ?/ r ov
acya *' 3ou positum esse monet pro t) tq ayaSov. —
Nominativum incepta verborum structura exi- git quidem, sed cave,
tov aya- $ov minos recte habere censcaa aut loqueudi usui
parum accom- modatum. Nam verba, quorum ter- minatio ad
praecedentium verborum structuram conformanda sunt, loquendi usus iubet ,
ubi duplex structura in praecedentibus re- peritur, ad eorum verborum
stru- cturam accommodari , quae vi quadam praecipue emineaut.
Cum gravitate nutem h. 1. dictum est ipaidiv , quandoquidem nou
de actione verbum accipiendum est, sed de efficacia notionis ,
quae verbo finito expressa est. Vi- de de liac verborum
transitivorum potestate annotat, p. 59. Positum igitur est ov
ip&idv arSpooTtoi pro ov ipadrai el- 6iy ar^pooicoi. Ad
geuitivum autem relativi pronominis, cum deberet proprie ad verba
d)S ov~ 6iy ye dXXo Idxiv referri , re- latum censent interpretes
i/ tov Ctya^ov. Recte, Possis fortasse t/ cum genitivo etiam ad id
di- ceudi genus referre, quo ponitor haud raro praecedente
aliquo comparativo ?/ cum genitivo, cfr. Mattii. Gramm, ampl. §.
450. 2. p. 844. t ) 6 vi 6 oxovdiv sc.dAAov TtvoS
ipadtai eivai i/ rovxov. Tf vulgo edebatur olim , quod primns fuit
Astios, qui in y mu- tandum censeret. aga fcuZAyjldi/v , fqyij, 6
1'gog rov to ayccdov avxw elvai de L 'Jhj&etixaxa, ErpijV 4yw ,
liyet-g. Cap. XXV. "Oxe d>j rovxov 6 Eqoj g
eOxlv, rj 6’ i}, ruv riva, xqo- B xov duoxovtav avxo xal Iv xLvi xgdfei
tj Cxovdrj xcd ap 9 ovVy rj 8* 7/ 1 ovroaS anXovv, Vulgo
legebatur i/6rj pro 7} 8* rjt quod Bekkero debetur. Illud potest
ferri quidem, sed hoc non dubium est, quin sit rectius atque
verius. OvtooS ditkovv est: non addita accuratiore definitione, tam
simpli- citer» Non perinde est autem, utrum praeponatur an
postpona- tnr ov^goS vocabulum verbo, ad quod pertinet. Ubi
postpositum est eidem, ovtooS ad praeceden- tia verba respicit
signiilcatque .* hac, qua diximus, ratio- ne; contra suo verbo
praeposi- tum , quamquam illum signifi- catum non amittit, tamen
notio- nem aliquam adiungit, quam du- bitativam interpretari
possis» Eo nimirum animo est, qui ver- bis ovtgdS aitXovv utitur,
ut qui aibi rem non plane probari indicet. Hinc mireris simplicem
Socratis assensum val, £<p7jv 9 qui documento est, Socratem fa-
tuitatem quandam simulare, de qua supra diximus annotat, p.
262 . xal ov jiovov elvai t exXXd xal ael elvai. Vulgo
ctXXdc oiel elvai legebatur omisso Hod vocabulo, quod hb iis dele-
tam est, qui putarent, xal iam in praecedentibus positura esse xal ov
povov elvai. Frias istud nui autem non du- bium est, quin ad
totam enun- tiationem pertineat, additumque sit, ut significetur,
aliquid, quod in praecedentibus contineatur, hoo loco repetendum
esse, ut exple- tior oratio audiat: ap’ ovv, Hqrtf ov xal
7tpo6Seriov a ov povov elvai y aXXa xal dei elvai .* Di-ximus supra
annotat, p» 74. de ov povov — dXXa xal et oi * povov aXXa. Hectissime
autem Stallbaumius ad li, 1. ov po- yov — aXXdj^ inquit,
omisso xal Tion nisi iis dicitur locisy quibus alterum orationis
mem- brum tantam habet vim et gra- vitatem, ut quod in priore
mem- bro dictum erat , id corrigatur et quasi prorsus tollatur
. ore dr) rovrov o $pv)S idriv. Additur vulgo dei post
ititiv , quam voculam suspicor eidem deberi, qni p. 204- E. scripsit
$epe, cJ ZSoZxparef, ipdo, Toiy dyaScov rl ipa. Vide annotat, p
268. Explicabilem tamen voculam censuit atque iu ordinem verborum
recepit Riickertus, qui et vulgatum rovro, quod Bastio praccunte
editores fere omnes' iu rovrov immuta- runt, probavit annotans ad
h. 1. Dejendi librorum structura posse videtur . Quamquam enim
quid vulgari in usu rebusque humanis amor vocetur , nondum
est probatum , tamen quid esset , 18 * jj Cvvradiq egas Sv
xctXoito ; tl tovto tvy%dvu ov r o £gyov;' £%hs tlxiZv ; Ov plvz *&v
<5s, Bgnjv iya , ut AwtlffM, tfrav[iaf:uv tnl (Sotpia xal tcpokav
tcuqu ai avta tuvra iia&rjaofievog. ’slXX’ lyco tfot, h<p>J,
iQu>- lati yciQ tovto tonos *v xaXa xal naxa to Odifitt xal
xctta tt/v ipv%7jv. Mavtilus , tjv 8’ iyco, SsCtat o tl affatim
docuere, quae praecedunt. Si igitur statuamus huiusmo di hic Jieri •
transitum: quandoquidem AMOR hoc est sernper (bonorum sc.
sempiternae possessionis appetitio), age iam quid vulgo AMOR appellatur ?
quis est , qui reprehendat? At hunc ipsum sensum verba fundunt , si tovto
legitur ♦ Becte tovto lUickertus retinuisse videtur, quamquam minus
recte enuntiationis totius sententiam explicavit. Non enim
comme- morata erotis natura quaeritur, quid vulgo amor appelletur,
sed a theoria, quam vocant, erotis ad praxia transitur ita , ut
cui studio Erotis et cuius rei appetjtui erotis nomen conveniat,
Diotima sciscitetur. Ceterum perinde est, utrum dicoxov- toov avto
scripseris , an 8icd- xovtcov ccvtov y adest enim in
praecedentibus, quorsum utrumque referri possit. Vulgatum hoc est, illud
codices optimi praebent, idque a nobis in verborum ordinem receptum est,
quod sane Sigjxeiv commodius ctyn re aliqua, quam quis
persequitur, quam cum Erotis nomiue con- sociatur. rt tovto
tvyxaY&i <> v ro tpyov ; txeiS elrcelr; Post tpyov
interposui signum interrogandi, quo maiorem habe- ret oratio
vigorem et alacrita- tem, Qna in re secutus sum au- ctoritatem
Heindorfii ad Piat. Charmid. p.l62.B. nbi haec leguntur : tl ovv dv elt)
nort td rd tav- rov npdrteiv; txetS dnetv ; In- fra p. 207. B. rd
Sc Sijpla r/S ahia ovrutS iputnxutS SiariSe- 6$ai ; A tyciv ; S t a
1 1 b. ov pevr’ dv di, tcppv lycd, ut dioripa, iSav-
pa^ov irci dotplqi. De al- tero conditionnlis enuntiatiouis membro
omisso vide quae supra annotavimus annotat, p. 242. Ceterum Graeci
accuratiores quam nos Savpapeiv riva irci rivi dixerunt pro
Savpd&iv tl n- voS. Illius structurae exemplum est Tlat. Menon,
p. 70. B. co Mtvutv, rtpd tov ptv fltrraXol evSdxipoi rjeav iv rois
KAA 77 - Qi xal iHavpdSovio iip’ In- mxy re xal nXovrut, vvv
St, cos i pol Soxei, xal ini doqtiqc. tPoitdv verbum
frequentati- vum est, atque ire et redire significat, cfr. Plat.
Critou. p. 43- A. SvvifiqS t/Sij pol idrty, ut 2utxpateS, Sia rd no
XX a - XIS Sevpo qtoitdr. Hinc solenne est de discipuli»
scho- lam frequentantibus. Iam expendas Socraticae modestiae acumen , quo
ille etiam alias haud raro utebatur, ut sententias alio- rum
facilius eliceret. Diotima autem missis ceteris verbis, quae ad rem
non pertinerent, quasi nihil aliud, quam ovx olSa iyat- ye Socrates
dixisset, trAA iyut iput respondit. xors Xlyeis, xal ov
fiav&ava. — 'AIX' lya, y 8’ i}, Oatpi- C Crepor £pta. xvovCi yccQ,
Ecptj, w Xaxqcxxes, narres av&qaxoi xal xara ro (Sapa xal xara rrjr
xtyw/fl» , xal baiSccr Er rivi j/Atxta ytvcavxca , rlxreiv badvpsi
rpiav rj < jniGig . xixxtiv d"s iv fuv alc%Q<p ov Hin) cacti,
Iv 6h rcy xaltS. xal ov par Sarto. Inter- dum Graeci, quae per
caussalem particulam proferenda erant, co- pula adhibita cum
praecedenti- bus coniunxerunt. Sic hoc loco pro xai ov pavSava) ,
quibus verbis caussa continetur, cur di- cat Socrates pavxsiaS
delxat, o ti 7tote XlyeiS, ex nostra certo Latiiiorumque dicendi
consuetudine scriptum exspectaveris: ov yap fjiavSttVGd. Exempla
non rara sunt huius dicendi osus. Unum ut aderam, in quo vis
illa xal vocabuli praecedentis verbi significatu tectiore
panllisper ob- scurata est, legitur in Plat. Lachete p. 194. c. 22. 2.
jjxovtias, do AapjS ; A.*Ey<oye* xal ov (jtpodpa ye pavSdvcj D
Xfyei, quae verba rectissime explicata suut a Ribbekkio , quem
Engel- hardtus laudat ad Lachct. p. ed. 60. Annectitur , ille
inquit, ov yavSavcj ver iis fycoye axtjxoa non ut oppositum, sed ut
effectus, Minus id quidem sentitur, quia negativum enuntiatum
sequitur , sed inest ei affirmativum • Sav- paZoo (ov ydp pavSdvGo
o ti Tfyti) Sic nos optime diceremus: Ia ich habs gehort und
wundre inich , wie er so etwas sagen kann. Displicet in hac
verbo- rum explicatione uuum hoc, quod affirmativum verbum
negativo enuntiato inessc dicitur. Illud 3 « vfictdjiiv inest potius
iji Socratica interi ogatioue i/HOvdaS', co Aaxqti quae verba
8ocratfcm protulisse consentaneum est vultu summam Critiae
admirationem exprimente: Eodemne, quo ego, o Laches, stnporo
atque hominis admira- tione verba haec audisti? Cui ille, audivi, inquit,
nam haud aeque, quid sibi ve- lit, i ntelligo. tjpdov
rj tpvdif, Cum prae- cedat itdvxeS avSpaoitoi, scri- ptum
exspectabas avxcov rj <pv- <5iS. Nihil ad hunc locum annotatum
reperio ab interpretibus, ut mirer, neminem in verbis rjpdtv 7 ) tpvdiS
offendisse. Schlcierma- cherus verba convertit : Alie Menschen namlich, o
Socrates, sprach sie, sind fruchtbar sowol dem Lei- be ais der
Seele nach, und wenn sie zu einem gewissen Alter gelangt sind, so
strebt unsero Natur zu erzeugen. Mitigata est Platonicae dictionis
durities Ficini couversione hac: Omnium, o Socrates, hominum praegnans et
gravidum corpus est, praegnans et anima; et cum primum ad certam
aetatem per venerimus (ysvcjy- XOLi ), parere 'nostra natura cupit, Illam
duritiem, quae mitigata est, ut dixi, Ficini conversione, non item excusata,
quo- modo ego excusem , non habeo, nisi fortasse in 6crmone
familiari , qualis hoc loco refertur, dicendi quamlam licentiam at-
'r 'H yag avSgog xal yvvruxbg
Svvovala roxog idrlv, ?<m da tovto &uov to ngdyy,a , xal tovto Iv
&vrjrc3 ovn tc 5 %com afravarov Ivtativ , t/ xvrjdtg xal rj
yiv- vrj<5ig. ravra 8’ iv ta avaguoStm ddvvarov yevtci&ai.
D avdguoOrov 8’ fOrt to alo^gov navrl rta ftdip , ro di xalbv
dgjiovcov. Moiga ovv xal ElXtl&via rj xakXovi} quo negligentiam
concessam esse credideris. ?/ ydp avtipdf xal yv- vaiHoS 6vv
ovdia xoxof Itiriv. His verbis adeo offensi sunt Astius et
Ruckertus, ut de- lenda censueriut. Hiickertnm audi annotantem ad
h. 1« : Verba haec qui legat, nec ceteram Platonis rationem perspectam
ha- beat, non potest is aliter existi- mare, quam unicum Platoni
eum amorem esse, qui utriusque sexus mutua consuetudine contineatur
, Neque enim aut praeter cetera hunc quoque significat
partum esse , requireretur tum xal semel vel bis positum, aut
primum se hunc amorem tangere velle indicat, ac deinde de ceteris
generibus, immo in sequen- tibus de universo amore agit ita, ut
nihil in praecedentibus de singulari quodam eius genere dixisse videatur.
Atque Plato tan- tum abest, ut solum illud com- mercium amorem
putet esse , ut in hoc ipso congruat vel maxime eius Tatio cum
ceterorum Grae- corum ratione , quod nec solum existimat , nec
potissimum hunc amorem immo ad vilius hominum genus eum putat pertinere.
Haec verba licet habeant aliquam speciem veritatis , tamen non ita
nobis persuasit V. D. , ut cum eodem verba delenda censeamus. Neque
probumus, quae Stallbau- inio placuit, verborum 'explica-
tionemhanc: Nam nt primum dicam de viri mulierisque coitu, is nihil aliud
est nisi ToxoS, In quo protecto cernitur divina quaedam vis, ut
hominum genus propagetur atque nanciscatur im- mortalitatem.
Diotimae mentem verba declarant xvovdi ydp itdvreS avSpcoitoi xal xara
ro deupa xal xard tt)v iftvxVYy quibus aperte indica- tur,
disputationem de partu in duas partes divisum iri, atque in altera
parte de corporis, in altera de animi partu sermonem futurum esse.
Ac de corporis quidem partu disserens aliud ex- emplum laudare non
potuit, quam viri mulierisque conjunctionem, neque opus erat
additis quibns- dam voculis indicare , etiam al- terum genus esse
toxov , quod haec indicatio satis manifesta facta est verbis xal
xatd njv fvxqv. xal tovto er SvTjTa orriTu{uffi
dSavazov Ir edriv h. e. xal o Iv $v7/r<jS orti roJ Zcitp d 3
ri- xar ov {veOtiv, tovto iOT iv, 7} XVT/Sif xal ij y
tvY7]<Sl5, Sententiam quod attinet, cfr. Piat, de legg. IV, p.
721. C. yap&v SI — Sia- r 0 T/S>cvTa, a )S iOrir, y to dr-
SpooTtivov ycvoS qiv6et Ttrl ptxdhjiptv dSavadiaS • ov xal
trttpvxey ImSvpiav idxzry ttuCar. 46 ydp yevcOZtai xAti itft* rj/
yevldsi. 6ux taura ototv [tiv xaXeS jr&o&ie- ia$y xo xvovVj
ilscov x s yiyvsxai xal evq>Qaiv6fUvov dutis Itat xal tlxxu ts xal
yiwa * otav ds cdOxQMy tixv&Qaaov ts xal Xvnovfisvov CvtinuQaxca xal
ano- tQhtsxat xal avelXXsxai xal ov yswa, «AA* Xti%ov xo xvytia
xalenws qp£$£t. d&ev 6 i] zcp xvouvxi xs xal vdv , xal jxp
dvdovvnoY xeidSai ter eAevtjjxdxa , xov xoiovxov idrlv imSvyfa.
yivoS ovv dv^pdmaov itiri • xi %vft<pvh& x ov navtoS xpovov
t o 8ia te - AovS aura) dvvenetat xal 6w- erpetcti, xovtw xo5 x
poncp d$a- vaxov ov' xoo xaidaS naiSoDV xaxaXiitopevov, xavtdv xal
%r ov dei yevetiei, rijs aSavadlaS 4 iexetXytpevca. xovrov 8rj
ano- eSxepelv bcdvxa kavtov , ovSe- nore odior. ix npovoiaS
8* dxodtepel oS* dv naldcov xal yvvatxds dpeXy. Adde ibid.
,VI.^p. 774. A. xal 8r/ xal 3 rd, fynpodSev tovtcdv fnjSlvxa, ds
Xpy Xfjt deiyevvovS (pvdsajS dvxtxxGScti, rci5 TtaldaS jratS&iv
xaxaAeiitovxi dei r<f> Stco vn- t/ pexaS JvS’ avtov napadi-
8orai. Motpa ovv xal ElXei - 3 vt a ?} xaAAovj} x. x.
A. Quia dv8poS xal yvvai- xd S dvv ov 6 i a est divi- nam
quiddam, divinum autem non nisi cum pu1cto habet couionctionem;
proptcrca pui erit udo est qnasi qnaedam obstetrix et conservatrix
(?) vitae. Stallb. Non mirum, Moipocv una cum Ilithyia hic
commemorari. Nam ut apud Homerum sexcenties cum Morte coniuncta
repentur, tTl numen significetur, quod fiocm vitae adduxerit, ita
eadem h. 1. propter iuitium vi- tao laudatur. Convertit
verba Schleierraacherus: Eine einfiihrende und geburtshelfende Gdt-
tin also ist die 8chbnhcit der Erxeugwng. iAeojv te yiy
vexat. Re- pentur post xe particulam vulgo 8ij additum, quod sane
habet, quo se lectori commendet; verura qao- niam in codicibus
plurimis opti- misque non comparet, ex or- dino verborum
expellendum fuit. 8iax^lxai verbum, quod paullo infra legitur, summam
animi liilaritatcm indicat, qua prueepr- dia quodammodo explicantur
at ~ qno dilVunduntur. 8ut][ii(j$at verbo nostratium aus gelassen sein
apprime respondet. E coii; trario vernaculum Angst ab angusto
Romanorum derivatum eam animi conditionem describit, qua praecordia
contra huntur atque nimio sanguinis confluxit premuntur. Hinc
ex- plicabis dvdneipdxai verbum, •quod paullo infra occurrit,
et quod Scbol. explicat: dvdn Elpti- xai • tfvdtpetpexat. xal
dvelAAtrai. Summa exstat apud Grammaticos discre- pantia in
scribendis verbi ftMfct* A td$ai formis. Nostram scripturam, quae et apud
Bekke- rum et Stallbnumium reperi- tor, Bodkianus exhibet,
adde Vimlobb. tres , Florentinos duos •liosque non paucos. Vido
lltrfui- kenium «d Tim. L» V, Piat. p. E fjdrj Citapywvn
itoXlrj rj Ttrotydig ylyovs nsgl xo xa- Xov dia xo psydXijg codivog
dnoXvtw xov Inorna. Idti •yccQ, cJ ZaxQares, ignj, ov zov xaXov 6 tpcog,
tSg dv oXh. — *AXXa rl iirjv; — Tijg yswijdBGig xal tov roxov Iv r«
xaXa. — Elsv> v\v d’ kyej. — JIaw plv ovv , &pi]. — Tl drj ovv
tijg yswqasag; — "Ort dsiyBvig Idzt xal d&avazov cog &v7jza
rj yewrjdig. dftavaoiag 207 dh dvayxalov itudvjuZv (iszd dyaftov Ix zav
«S /toAo- 69. In uno Bekkeri codice aV- iXXexai legitur,
quod Atticum esse censet Astius ad h. 1. Apud Phrynichum exstat :
dvetXeiv fit- fiKior 81 * IroS X xaxidzov «AAa 8ia r qjy duo
avdXXEir, ad quem locum vido annotat. Jjobeckii p. 29*
«AA* tdxov zd xvypa X& Xs7C gjS '<pep£i . Notabis Jioc
loco Graecae linguae idio- tismum, quo verbum finitum est, quod
participio Expressum esse oportuit, participio expressum est, quod
verbum finitum esse nostra dicendi consuetudo exigit. Pro- prie
igitur verba scribenda erant: <*AA ?<?£« z o xvypa
xaX£7tu>S tpipov. Vido Indices» o&by 8 y t<jj xvovvxt
T 8 Hal y8y dTtapycjYTii ap- yuvxt quid significet, schol. ad
li. !. explicavit: oppcoYXt , op- yoovxi , zapaxxopivoD , y av~
Sovyzi. XapfldvEroci 81 xal in i zgjy padS&iv TCinXypoapk- yody
ydXaxtoS. Timaeus habet: dnapvcSda • zapatxofikvy vito 2A iif>£G)S
xal 8eopivy Ixxpi- Ctooi tiyoS. Coniuncta partici- pia habes za5
xvovvxt zs xal fj8y dnapytavxt ita, ut posterius prioris notionem
contineat qui- dem, sed eandem impense au- geat. Describit autem
dnap - yacv verbum ad philosophiam translatum eius hominis
conditionem , qui ardenti cupiditate sciendi ductas haud procul a
sciendo se abesse sentit, idque iam ia eo est, ut consequatur* Iu
sequentibus vulgo legitur itoXXt) y itolydiS , quae scriptura nullo
modo ferri potest. Feli- cissime Abreschius io Dilucid. Thucyd. p.
420. scribendum esso vidit itoXky ?} ictolydiS. Jlxoly- 6 iS animi
commotionem exprimit, qua efficitur, ut aliquis impos sui reddatur.
Hacc nominis notio quam bene cum dnapyntv verbo conveniat, neminem
non videro arbitror, 8 ia zd peyaXyS — foV IXOYza h. c.
quod sciant ma- gnis doloribus se liberatum iri, si phlcro
potiantur. Repeten- dum igitur est ad Ixovxa parti- cipium
avzo. doS dv oIei. cfr. p, 201. E. dx^dv yap zi xal iyoo
npoS avxyv izspa zoiavxa. iXeyoY, car efy d "EpooS piyaS
SeoC, ely 81 zcoy xaX&Y. Paullo ante ne mireris i<py
additum esse in enuntiato, cui oou praecedant alius personae, sed
Diotimao verba, vide annotat, p. 249. Verba nostra convertenda •uot
: Es iit nam licii, oSo- $ ytjiiivav, dbtSQ rov raya&ov
£ correo tivat as i 5 sgas iozlv. dvccyxaiov 8fj Ix zovrov rov ioyov xal
zijg u&a- vaoiag rov Spara slvat. Cap. XXVI. Tavta ts ovv
navta IdlSaOxs fis , bnvts ftegl riov tgauxcav Xfryovg jrotoiro, xal aors
ijgsro' TL oi'st , u crate», waren IhreWorte, die Liebe
nicht das Stre- ben nacb dem Schdnen. Quibas auditis Socrates
sciendi motus aviditate, quo celerius, cuius rei Eros esset,
edoceretur, verbo eo usus est , quod Dioti- mam proprie adhibere
oportuit: dWdc, Stallbaumius post ri pyv supplendum esse censet
aAAo, de cuius verbi haud infrequenti post T i omissione supra
diximus an- notat, p. 21. Nostro loco mi- nus hanc aXko verbi
omissionem probaverim j accentus orationis nou in ri, sed in prjv
ponendus est ; respondent autem Socratis haec verba apprime nostratium:
•ondern was d e n n f Elert yy 8 9 iyco. Lineolam posuimus post
iyoS, qna in- dicetur, Socratem nimis impa- tientem disputationis
tardius pro- cedentis, coucessisse quae audis- set,
inconsiderantius, ut celerius cetera perciperet. Sed prius- quam
novam suam quaestionem institueret, Diotima gravitate rem . rursum
affirmavit quasi admonitione hac usa; Hem accuratius perpende , neque
quod non aatis perceperis, concedere noli. Di- ximus de fikv ovv
voculis anno- tat. p. 250. rt 8y ovv tyt ytvrr} 6eoof; Haud
dubium est, quia aliam quandam quaestionem in mente habuerit
Socrates, cum elev responderet. Admonitus autem 9t Diotima, ut
consultius rem exa- minaret, rl St) ovv TtjS yevvy- goS dixit.
Nihil auteih ad xrfi ysvvjjdeooS genitivum supplen- dum est.
Petitum enim r yS ytvyjjOscoS verbum esuperioribua est ita, ut
indicetur, hoc potis- simum in Diotimae enuntiato praecedente
accuratiore expli- catione indigere. Ceterum 5?/ ovv et ovv 8y ita
diilerre ait Stallbaumius annotat, ad Piat* Critonem p. ed. 128.,
ut dif- ferant vernacula also nun et n[un also. wf
Svyto) h. e. quantum eius fieri potest in eo, quod per se spectatum
morti obno- xium est. Recte igitur Riicker- tus ad hunc locum,
verbis $vf]T(k) limitationem quandam inesse censuit. cfr. Matth.
Gramm. ampl. §. S88. a. p. 710*, ubi Sophoclis laudatur Oed. C.
v. 2Q. jxctxpdv yap , oot yipovxi t npov6rd\yi o8ov . Piat.
Soph. p. 226. C. r ax&ocv, coS ipoi , tixhpiv licixdxxzis,
elitEp rov rdyaSov kcrvza) elvai asl d HpatS i 6 X i v . Sic
Bekkerus et Stall- 2koxQcct£s, vtTttov tlvat xovxov tov iourog xai xijg
tiudu- fiiag; y ovx alo&dru tog dsivwg diaxt&sxai navxa xa
&y- qLu, Insidar yswav im9vity6jj , xai xa ns£a xai xa B nxyyu,
voSovvrd rs navxa *ori igauxws diaxi9i(iBva tanmius locum
emendarunt, qui vario modo depravatus repentur* Vulgo legitur
elitep tov ctya- $ou. In Vindob, ono rayaSov comparet, hinc
emendationis il- lius praestautiam expendas. Sed etiam, Biickertus
inquit, vulgata lectio, quam plurimi libri tuen- tur, proba est.
Construe : ehtep Toi) dyaSov EpaS idtiv, quibus iZyyTftiXGoS addita
sunt verba iavtco tlvat dei. In quibus sup- plendum est subiectum 6
EpcoS, quod adest EpcoS , praedicatum est, nisi forte mavis cum
Bekkero, Dindorfio, Astio, Stallbau- mio inserere 'sine libris
articu- lum, quo fiat, ut subiectum ad- ait, praedicatum supplendum
re- linquatur. OltOZS Tt£p\ ZGJ n ipGDtl- xtxdUv
\6yovS noiolxo* Saepius igitur Diotima de rebus eroticis cum
Socrate disputabat, id quod etiam colligere licet e verbis p. 206-
B.* ov pAvx* dv dfe — iSavpafiov iic\ docpu* xal iipoircov irapd de
aind ravra paSr/dopevoS. Ceterum ne forte scribendum censeas esse
xovS XoyovS Ttoiotro , vide quae an- notavimus p. 12. Fingit autem
Socrates hoc loco, factum esse aliquando, ut , cum iu ero- ticas
res disputatio incidisset, Diotima et alia , et hoc quaesivisset: xl ohi
altiov eivat zov- tov TOV EpCJZoS hol tijS liti- 3t yilaS ; -
, v f V ovH.aidSacvei cu s det- rc &S x. t. A. Non
statim patet, qui fiat, ut Diotima animalium mentionem faciat hoc
loco* Com- memorat ea ideo, opinor, ne for- tasse A oyidpov caussam
eroti a Socrates dicat Paullo infra habes : z ovS pkv ydp av^pamovS
oXoiz * dv ziS bt Xoyidpov zav- xa Ttoielv xa 61 Sjjpia z ii ahia
qvxgdS iputixoaS 6 tariS e- 6$ai; quae verba lmic quaestio- ni
praemisisset Diotima haud dubie, si accuratius loqui voluisset*. Sed et
haeo cogitationum series ferri potest iu sermone familiari* 8eivgoS
explicatur inse- queutibus vodovvzd re -jcdvxoc xai ip&TixcoS
SiaziSe/ieva. lit- cnim magno dolore afficiuntur, ut indicatum est
supra p* 206. E.» omues, qui procreare gestiunt* Optime
Schleiermacherus verba convertit: in ivelchem gewaltsamen Zustande sich
die Thifero befinden* Ceterum vodeiv ver- bum rectissime annotante
Stall- baumio ad Piat. Phacdr. p. 228. B. aTtavTvda? rrJ
rodovm 7Ctp\ Aoycoy axoi/v , ut Latinorum aegrotare dc
vehementiori- bns cupiditatibus poni solet, quao homines vclut
morbo quodam afficiunt. xat Et oi pd idziv vnl-fy r o v
T a> v . Cave post 7tai o superioribus cjS particulam repetendam
censeas, quae etsi possit suppleri, tamen, qui Graeci in- genii
volubilitatem compertam hubet , structuram verborum hoc itQtotov
filv 71 fq\ ro | vftfuyfjvai dlhjXoig, httira n tgl ttj v rgorprjv to£f
ycvofihov, xal ixoifia tdtiv vn I q tovtov xal du<(iux£(}&ott, tu
da&ivsercna zoig l<J%vQOTceTOig xal vxepanodvfoxsiv, xal ama roi
Xiiiio xciQuzuvuatva [<3sr’J loco motatam non aegre feret. Neque
sine caussa huiusmodi mu- tationes structurao a scriptori- bus
admittuntur. ."Negari enim nequit, suspensam orationem, quae
longiuscula sit, languidi quid ha- bere atque molesti , quod muta-
ta structura felicissime remove- tor. Deinde inesse senties ipsis ocrbis,
quae ab incepta structura recedant, gravitatem, quae nostro loco
apprime convenit, ubi amoris vis atque potestas describitur. Exempla
huiusmodi structurae muta- tionis ubivis obvia sunt. cfr. p. 208.
C. Zv$v/nrjSel5 cJs* SeiyojS SiaxEivtai Spaoti tov ovojiadtol
ytvkd^ai xal xXkoS eis tov irceita Xpovov aSdvatov xata&kdSat
xal vn\p tovtov xivdvvovf te xivdvveveir Ztoi/ioi eidi x. r. A. Nos
eodem modo loqui pos- sumus: Oder weisst du etwa nicht , in
welchem gewaltsameu Zustande sich alie Thiere betin- den, wenn sie
zu erzengen stre- ben, sowohl die ungefliigelten uls die
gelliigelten , nud wie sie sammtlich krank und von Schn- suclit
geplagt sind zuerst in Be- ciehung auf die Begattung, dann wegen
der Nahrung des Er- zeugten, und sie sind bercit, fur diese zu
kampfen, die Schwa- cheren mit den Starkereu, und fur sie zti
sterben. Ceterum ne (^nem oilendat pluralis numeras viil.p rovtaov
praecedente sin- gulari tov ytropkvov , 1 6 ytvo- ftevov e genere
est collectivorum | quae post se positum singularem numerum rarius
admittunt. xal avta t o5 Xipcj ita- pateivo pexa [cJsV]
ixei- va ixt pkcpeiv. Haec verbA non dubium esse arbitror,
quin labem contraxerint. Namque qui totius loci structuram
accuifftius examinaverit, eum non fugiet, opinor, verba xal avtci
rc5 Az- p<j> 7tapateiv6peva x. r. A. b praecedente xal Ztoipa
Zdtir pendere. Huius structurae non intelligentes grammatici, ut
loco mederentur , <juem depravatam censebant, ufcr textui
intulerunt, quod vocabulum nostro quidem arbitratu inutilissimum
est. Fi- cinus verba convertit j et j>ro illis occumbere parata
sunt , ac fame dejicere , modo filios nu- triant , et aliud
quodlibet audacter aggrediuntur. In Schleiermacheri couversione exstat : u
m nur ienes zu ernabren. Sed coSte particula nunquam ita
adhibetur, ut consilii notionem exprimat, quin potius necessita-
tem consequcutiae describit et alicuius rei couditiouem eam, quae
alia propter ante comme- morata esse nequeat. Hiuc vides, quam male
habeat praece- dente xal avta tep Xipd* na- pateivofieva verba gjS
t Zxel- va Zxtphpetv. Ridiculum enim est: animalia Fame ita
ex- tenuari, ut liberos nu- triant atque educaut. Fer- ri
toSte posr.et hoc loco, si scri- ptum exstaret (ySt * kxfiva ix
Ixuva IxtQitpuv , xccl aU.o nav noiovvzct ; rovg f ihi yag
uii&Qchjcovg , ecptj , oeoiz’ av rig ix AoyiGfiov ravra C noetiv • t«
de &rj()ia ri g ahia ornas tgarexag Suxti- o&£tf&eu ; *3C £1 S
Aeyecv; JSfai iyd av D.tyov , ou ovx bIScltjv. "II 8’ dite "
Aiavoil ovv 8uvog Xotc yivrfiz- C&cu, ra iQauxa, lav rccvrce f ir/
tvvoijg ; — ’AXXa 8 ea rccvTtt m, <b Aeozi(iu, oxeg vvv Srj tlt iov,
nagee <Je fjxa, ' J Tpi<pe6$at, quamquam etiam
verbis in hanc modum conforma- tis inesse senties, quod admo- dui#
displiceat. Hinc factam est, at &SX£ insiticium censerem, idque
uncis includerem, ne, si ex ordine verborum reiecissem, au- dacias
egisse censear. Sensas est : et parata s d*n t ipsa fame
paene enecta illa nutrire et educare. Quae sequuntur verba: holi
aXXo nav •noiovvxoL , artius ea cum verbis avx d tgj Xifi. c3
itapaxetvopeva coniungenda nihil habent in se offensionis,
tgS Xipd i. Supra p. 191. B. legitur: ank5v7\6xov vito Xipov
xal xfjS olXXtj? apyiaS x. x. A., ad quae verba Stalibaumius, in-
epte', inquit, vulgo vito xov Xi/iov , Quaeritur, cur illic
damnaverit articulum, hoc loco ne verbo quidem tetigerit? Mallem etiam
hoc loco articulas ab- esset,- quem certissimnm est a nemine
desideratum iri, si reve- ra non compareret. o vxgoS i p goxixgoG .
Ov- TcuS h. 1. significat, eo modo,* quo in superioribus
indicatum sit, nmore affectum esse. Vide uuuot. p. 58. De
interrogationis genere tis alxla , UxeiS ti- Ttslv ; supra diximus
annotat, p. 276. xal iyoo av ZXeyov. Vulgo legitur av pro av ; hoc
Bekkerus et Stalibaumius ex optimis codicibus receperunt. Merito
Ruckertum mireris , qui , cum constet , av et av saepissime
commutata esse in libris , tamen av iu textu posuit. Ut bene,
inquit, haberet av, si sae- pius sibi exposita narraret Socrates, ut
respondere saepius posset se nescire, ita, quum semel tantum haec
disputata perhibeat, av ineptum videtur, av vero eo aptius, quod in
priori- bus iam suam ignoran- tiam confessus est* At superest
tamen, ut mi- nus iiic dicas Platonem curasse, quod semel
tan- tum haec dicta fingeret, indeque av posuisse negligentius quam
verius» Qua de caussa probatis licet av nihil tamen mu- tare
volui. Hoc argumentum fateor mihi prorsus videri nullum. Est autem, cur
rur- sum se nou habuisse Socrates confiteatur, quod
responderet» Simulat enim, ut saepius iam an- notavimus, fatuitatem
quatidam animi, qua facilius atque tu- tius aliorum seuteutias
elicere possit. yvovg, oxi SiScaSxdXav 6eo pai. ccXla (ioi Xlyt xal
xov- rav xfjv cdtiav xal xav ctf.lav xi5v xegl xa igcoxixa. EI xol vvv,
%xpi], iu<5xtvug Ixtivov tlvai cpv6ti xov tgaru , ov xoXkdxig «SftoA
oytjxafitv, fiy &av(ia&. tv- xav&u yag xov avxbv txuva Xoyov
y ftvytrj qjvtiig D fyftti xaxa xo Svvaxov ad xs tlvai xal d&avatog.
dvvaxai 81 xavxy (ibvov xrj yivtGti, ou dtl xaxaXti- Siavoet ovv 8eivo?
ito- te. Haud raro apud Graecos et Latinos continuandi
alinsque potestatis particulae ita adhiben- tur in interrogatione,
ut indi- gnationem quaudam interrogantis exprimant. Mutata
interrogatione in quietius dicendi genus verba audirent: Lass dir
nur nicht ein- fallen, irgend Erotischer Dilige kundig zu werdeu,
wenn du des- sen dir nicht bewusst bist. Sic tlta. reperitur in
Piat, Critone p, 43» B. , quo loco Socrates postquam iam diu
Critonem in carcerem intrasse audivit, elta, inquit, n&S ovx
evSvS inijyei- paS pe. Haec verba recte intelligent, qui cum
indignatione dicta arbitrabuntur: Wie kommt es denn nur nun, dass
du mich nicht sogleich wecktest, ciWd 8id tavTct. Elli-
ptica et hoc loco, ut plerumque in responsionibus oratio ita supplenda
est, ut addas cogitando: non puto, aute aWct, quod est immo
convertendum. Videtur au- tem hoc, quod de responsiouibus dixi,
repetendum esse a summa Graeci ingenii alacritate et in cogitando
celeritate, qua fiebat, ut cum mens longe praecurreret linguam, in
dicendo etiam, quae ullo modo possent , omitterent vel in unam
contraherent, Riickert . Oitep vvv 8t) etirov • cfr. p. 206. 11. ov /
tivt ’ av iqnjv iya> , <y Aioxiya , i$av— jiaZov ini Coepio.
xal icpolx gjv itapd avrd xavra paSTjtio- pevoS. el roi
vvv, £<py, itt- dteveiS x. t. A. In omnibus editionibus legitur
xoivvv pro toz vvv , quod nobis placet. Apud Ficinum verba
conversa sunt: Si credis, illius natura amorem esse , cuius
saepe iam diximus, ne mireris, Schleier- macherus exhibet: Wenn du
also glaubst, sprachsie, dass die Liebe von Natur auf das gehe,
worii- ber wir uns oft schon eiuver— standen haben , so wundre
dich nur nicht. Socrates rem , quae in superioribus saepius
tractata est, memoria non teneBs , eandem rogatus a Diotima, obmutuit non
habens, quod responderet, Eadem res igitur, quoniam hic repetitur,
Diotima hominis memoriae, ut videtur, illudens, Noli mirari,
inquit, si nunc firmiter tenes memoria, caussam naturalem AMORIS
esse eandem, de qua supra saepius inter nos convenit,
r) Svtjti} epvCiS Zytti xatd r o 8vv atov. Vide annotat, ad
verba p. 206, E» net eicQov vaov
dvzl zov italaiov' htu xal Iv to tv sxaarov rav £iocw £ijv xaXslzat xal
tlvca zo avzo, olov Ix naiSaglov 6 avzug llytzai eas «v xgeofiuzrjg
ori aayevis l6xi xal aSava- zov tus 2vijrc3 r) yivvr)6iS.
ravzx! yovov x-jj yevi- 6ci. Caminate post yovov po- sito
Riickertus sensum verborum esse ait: liac sola ratione, per
procreationem. — Du- bito, num recte interpunctionem adhiberi
liceat ibi, ubi scriptor ad- vocata generis assimulatione ar-
ctiorem demonstrativi pronomi- nis cum insequente nomino sub-
stantivo coniunctionem admi- sit, Hoc certum est, verba proprie
audire: tovtoo novor, ty yevidei, sed ab huiusmodi dicendi genere
utpote incomtiore, excultior Graecorum actas abhorruisse videtur.
Assimilutionis exemplum est p. 190. E, noti dweXxGov 7tavraxo5ev zo
6ep- fiet ini r?jv yadzipa vvv xaXov pivTfv , ad quae verba
vide annotat, p, 163, Nemini, autem Riickertus persuadebit, tavxy
h. 1. adverbii vices obtinere, quo ratio describatur, qua quid possit,
quod mortale sit, immortalitatem adipisci. inel xal iv gj Sr
ix actitor ZGOV %GO GJV X. T. A, Nam etiam eo tempore, quo
unumquodque animal vulga* i opinione vivit atque seraper idem
est, nullam que experiri muta- tionem partium suarum putatur,
veluti quum quis, inde a pueritia usque ad senectutem idem
semper esae dicitor, tantum ab- est, Qtiumper unum idemque maneat,
nt aliis par- tibus quasi de nuo iuver- nescat, aliis privetur
et orbetur. Verborum sententiam per se minime obscuram paullulum
impeditam reddit structurae insolentia . Quum enim pusi TCpedfivTTjf
yivtjrai subiici deberent haec: ojigoS ovdinote zd avzd ix El & avrcJ
, a\Xd td pkv dei vior yiyvtzat, zd anoAAvdiv , quae referrentur
ad primariam sententiae partem: ab inchoato orationis tenore sic
deflexit, ut reliqua omnia ad eam accommodaret particulam enuntiati ,
quae continet exempli rei clarius illustrandae gratia inter- positi
commemorationem. Ita- que nihil mutandum censemus • Stallb, Haec
Stallbaumii ex- plicatio et a difficultate stru- cturae nobis
improbatur et a sententiae incommoditate. Exemplo nimirum Socrates
explicaturus est, quo sensu ael elvai dicatur atque dsdvatzov elvai T7}V
Svi/xr/v <pvdiv , ut non ve- risimile sit, exordium huius
enuntiati esse posse: inel xal iv g5 ev Sxadzov zgjv P.oocjv S, i}v
xakzLxea xal elvai zo av- ro . Astius huius rei iutelligens,
scribendum coniecit: iv cj tv Zxadzov tgov Zcjgdv xa\ei- zai
xal elvai zd avzd , quam scripturam ipse post improba- vit. Nobis
scribendum videtur inel xal iv d> ' ev txaoxov xd)v Zidcjv $f/v
xaXtlzai, xa- A etzai xal elvai fd avzo . Neque audaciorera
censemus hanc coniectux&m iudicatum iri , cum yknjtai ' ovrog
(ibroi ov&tnots, zu ccvra tyav Iv iav- to), ofwog 6 ttvzos xaXilrat,
akla vio g ad yiyrofitrog, xot bs ai roUvg, -/«l scaia rag ep^trg jtal Capxa
«c«l satis constet, Verba dupliciter po- sita haud raro
librariorum incuria simpliciter exhibita esse, et vice versa dupliciter
interdum posita esse , quae simpliciter a scriptore posita essent.
Exem- pla si quaeris huius rei, vide quae annotavimus p. 171*
et p. 254. Qoac sequuntur verba otov ix izcuSaplov 6 avxoS
Xe- ykxeti ( sc. tIs" ) x % r. X. optime cum nostra
praecedentium ver- borum scriptura conveniunt. ovxoS pkvxoi
ovSkxo- x 8 xa. avxtf $X a,v «v- tcj x. x. A. In Ficini conversione
legitor: JZnimvcro eo ipso in tempore , quo animalium unum- quodque
vivere dicitur , idemque esse , (ut a pueritia ad senectu- tem)
quamvis idem dicatur , nunquam tamen in se ipso ea- edem contine t , sed
novum semper efficitur et vetera exuit. Sic etiam ceteri
interpretes ovSbtoxs negationem ad verba trahunt ta avxct V.xoov iv
lav- toj f quae verboroui struendorum ratio propter insequens
aXXot vtoS asl ytyvopevoS minimo nobis none probatur. Inepto
enim loco positum habebis hoc, ai illam explicandi rationem pro-
baveris. Neque defueruut , qui de verborum transpositione cogitarent hoc
loco. Facilior ver- borum struendorum ratio haec est, ut ovSiitoxE
negatio a'd pri- marium enuutiati verbum xatei- xai referatur.
Verba autem boc modo scribenda censemus: ov- x oS pkvxoi ovd£7roxc
, rcr cxvxa iioav iv avia? , u/ici?5 6 avioS xaXslxai, aXXa
vkoS aeY yvyva- / ievoS x. x. A. Sensus est : D i e- s e r iedoch
wird nietnals, w e i 1 er ein unddasselbe au uitd in’ sich
hatto, gleichermaassen derselbo geuannt, sondern (er wird in
dem Sinue dersclbe genaunt,) wreil er sicli immer ver — iiingt,
iudera er das Ver- altete abwirft. Ut boc lo- co, ita etiam in
Piat. Euthyphr. p. B. c. 2. opooS in o/idoS mu- tandum est: xcu
ipov yotp xot, oxocv xi Xkytm iv xy ixxXr/6ict 7tEp\ xcov SeIgov,
itpoXeyGor au- XotS xti pkXXovra , xixxaytAdo- <xiv gdS’
jiaivoitEvov* xai xot ov8lv o xi qvh aXrj^es sVpiptet GOV
7tpOEl7COV. aXX* dpooS (p$o— vovfov 7/piv Ttdoi xdis xoiov - xuiS.
Minus aptum est, quod vulgo edi solet, opwZ : Nihil nisi vera dixi,
tamen nobis omnibus vera dicentibus invident. Qain potius
commemorans Euthyphro, quid ipse perpeti soleat, cum vera dicat,
Socratis exemplo praemisso, communi vera dicentium iufortuuio sc consolator.
Iam ut Diotimae sententia melius perspiciatnr, rem breviter repetam ; Quod
supra de hominum AMORE dictum est, idem in animalia cadit et in omnem
naturam rerum Vult nimirum natura, quoad eius heri possit, sem- *per
vigere» atque immoTlalis esse idque generatione assequitur. Neque hoc ita
inteljigeudnm est, ac si singula quaeque res immortalis esse dicatur: sed
ut homo aliquis a pueritia usque ad se- E 6q za xal al[ia xal
%u[ixav zo GiJfia. xal (iij ori xara to (Scotia , aAA a xal xarcc rrjv ‘tyvxftv
ot zqoxoi, za tj, dofci, htcdvjilai, rjdovai, Xvxai , tpufioi,
rovtav exutSta ovdexoze za avra xuQeaziv sxaGzcp, «AAa za (itv
ylyvszai, za de axdilvzai. xoiv de xovrnv azoxdzegov In , on xal at
extOzfjiiui (i>) ori at 208 ftw' ylyvovxai , at de axolXvvrai yiiiv,
xal ovdexoze of avzoi icS/iev ov de xara rus kxiGztjtias, a AAa xal
f ita txuGrrj ziov eXLGzrjiudv zavzov nu6%u. o yag xa- i.eizai (leltzav ,
u>s l^wvOris heri zrjg exiGxrjfirjs' tiftrj ydg exiGrr^firjs ifcodos,
fieXirij Ss xui.LV xaivtjv t/x- nectatem idem Tocatnr, non nt qui
habeat in se setnper easdem corporis partes, sed quod eas mutando ,
inveteratas abiiciendo quasi novus semper existit, ita etiam animalium
genus rerumque natura partium renovatione immortalitatem conse- quuntur.
rd 6h drtoWvS. His ver- bis, quibus non praecederet rd p.iv ,
multi interpretes offensi aunt. Wolfius rd plv nposXajj,- fidvoDV
vel simile quid adden- dum censuit , Bastius ad ra de addi iubet
itaXaia. Alii alio inodo locum, -in quo librariorum peccatum reperisse
sibi viderentur, sanare studuerunt. Stalibaumius aWa vkoS de\ yi~
yvofievoS idem valere censet quod aX\d rd pkv vkoS ael yiyvojievoS.
Maluerim ita statuere, ut Graecis licuisse contendam quotidianae vitae sermone
utentibus interdum omittere, quae e sequentibus facillime suppleri
possint, eque ra fiiv supplendum esse videtur, sed ra /ikv
aAAa. xal ptij ori — aXXd xaL Ne forte ante oAAa' xal
requi- ras prj povov, efficitur povov omisso sententia haec:
At quo ut mittam ea, quae ad corpus pertinent, etiam quae
animi sunt, consuetudines, mores, opiniones, cupidines, gaudia, tristitiae,
metus, haec omnia nemini eadem ma- nent, sed alia oriuntur,
alia depereunt. Ceterum apposite ad h. 1. Riickertus : Noli,
inquit, ex his colligere aliisve similibus iu iis, quae se-
quantur, Platonem sibi non con- stare , quod, quum alibi natura ‘
sua immortalem animum dicat humanum, hic eatenus duntaxat ei
immortalitatem tribuat, qua- tenus et ipse , quas sui partes
amiserit, assamtis aliis suppleat. Non ipsum enim animum, natu- ram
divinam, hic iu mente ha- bet, sed ea tantum in animo, qualis in
hisce terris est, quae ex coniunctione cum corpore enata cum eodem
intereunt. Ex quo genere omnia sunt , quae deinceps recensentur.
Quas enim mox liti(Sripxa£ affert, earum vel unus pluralis numerus
satis est argumento, non loqui Platonem tioiovtia dv rl xrjg
diuovGxjs (ivrjfiyv (Scissi x yv Irn- CtrjiiTjv, SgtE xyV avxyv Soxelv
elvca. xovta yag xc> XQoitcp xtav x 6 dvytov ov x<5
TtavxdrtaGi xo avxo dzi elvat , , SgxtEQ xo fteiov, dM.cc xc) xo
ditirbv xal xaAaiovfievov bxeqov vtov lyxata- b Mbtuv y olov avxo yy.
xavxy xy ffl%ctv y , co 2Jc6 - XQctteg , Zcpy , %vyxbv d&avaolag
(iEze%eiy xal Gcopa wa xaM.a itdvxa , aftavaxov Se &M.y. yy ovv
&av- pafey el xo avxov ditofyXaGtyya rpvtiei ndv xi\La'
d&a- vatilag yuQ %ccqiv ttavzi avxy y Gzovdy xal 6 tgcog
67csxau de ipsa scientia, quae nna est eademque semper,
quamqoe non potuit animo informare nisi perennem et immortalem,
quin ipse sui oblivisceretur. Immo notitiae sunt rerum in sensus
ca- dentium, quae nec affuerunt ani- mo prius , quam vitam hanc
in- grederetur, neque ultra eius ter- miuos apud eum
permanebunt. itoXv xovxcjv aro - itaSxEpov Irt. Pro £tt, quae
Bodleiani aliorumque paucorum codicum lectio est , vulgo i6xiv legitur.
Illud Bekkerus et Stall- baumius in ordinem verborum receperunt,
hoc tuetur Rii- ckertus. * Eri , inquit, ut vulgato melius esse
concedam , attamen tam paucorum fide recipere eo minus ausim, quod
quam saepe liae voces intfr se permutentur haud sum ignarus. — Utor
his Riickerti verbis, quibus £ti recte habere probem. Nam si
melius est sententiaeque convenientius, quod in melioribus codicibus
re- peritur , id verum est haud du- bie. In ceteros autem
pluri- m osque libros irrepsit id, quod facillime cum illo
permutatur. 6 ydp xaXeltai pe\e- rav cof i ZiovtirjS
id t\ xyS ixidxy /iy $ . Vide de hoc pla- cito Piat. Phaed. p. 72.
E. xal prjv , iqyq o KiftyS VTtoXafidrv , xal xax* ixelvov ye x ov
Ao'- yov , cJ SwxpaXEff , si dXy^yS itixiv, ov 6v ettoSaS
$a/ia MyeiVy on ypiv r\ paSydiS ovx a\Xo XI 7j dvapvr]6iS x
vy- Xctvet ov6ot , xal xata xovrov avayxy itov rjfiaS iv xpoxipaj
xivl xpovw pEpaSrjxivat a vvv dvapipvytixopeSct x. t . A.
vSiCEp xo Ssiov, Auctor Definitionum p. 411. A. J GteoV,
2,ajov dsdvaxoVf ctvxctpxsS npoS EvSaiuoriav, ov6ia dtSio?. ’At-
8iov , xo xctxa ndvxa. xpovov xal TtporEpov ov xal vvv prf 6iE(p$otpp£vov.
a$ avatov dfc ct\Ay, Displicent haec Verba ideo po- tissimum,
quod modo indicatum est, quomodo id, quod immor- tale est, h. e. ro
Seiov, immor- talitate gaudeat. Hinc factum est, ut Creuzerus Lect.
Piat. p. 528. scribendam couiiceret: aSv vaxov aAA#. Recte , ut
videtur, Riickertus existimat Platonem, si hoc exprimere voluis- 19
Cap. xxvn. Rui iya uxovaag rov tiryov Iftavuuacc re xal
ihtov' Ehv , rfi’ 8’ lydi , a Ooqxxnatr] Aiotlfiu ' ruvra C Sg db]&w$
ovuog l%u ; Rui ij, cSgnsQ ot xtktoi tfo- set, haud dubie tzAAp 81
dd v- vaxov scripsisse. Sed de veri- tate verborum aSdvazov 81
«A- A r} nobis non convenit curo eodem. Stallbaumius od liunc locum
annotat: Haec, inquit, ad- dita videntor propter verba ex- trema
xal TaAAa itavxa , quae ne falso intelligerentur, sane ca- vendum
fuit. Num credibile censes,
quemquam esse posse, qui cum verba legeret xal 6(n/ta t in
sequentia xal TaXAa ndvxa male intelligeret atque ro Stiov
admisceret, quo de paullo ante dictum est? Sed pone fieri posse, ut
aliquis verba illa falso iutelligat: num recte sibi opponi hoc loco
censes Svrjxoy et a$dra- zov , ubi Svjjxoy adiectivi vices habet,
atque cum insequenti xal dco/ia xal xctXAa rtavxa arctius
couiungitur? Huc accedit, quod ne ipsum quidem aSavarov, pro quo
Selor scriptum exspectaveris, satis recte habere videtur. Scribendum est , si
quid video, $dr ax ov 81 afAA#, qnae coniectura et a
corruptiouis verisimilitudine, cum praecedens verbum in a desinat,
et a sententiae veritate sese commendat. Ceterum ne mireris accusativum
casum, cum praecedat aSavadlaS fxtX ix ei: solent interdum Graeci e
praecedentibus, in quibus com- positum verbum contiuetor, noa
compositum repetere, sed simplex. Diximus de lioc loquendi ysu «uuotat.
p. 89. eItxov EleVf tjv 6 * lydi. De dicendi verbo in huiusmodi
enuntiatis dupliciter posito vide quae annotavimus p. 249. Ehv
verbum quod attiuet, vide annotat. p. 86. et p. 264. liisequetis
interrogatio xavxa d>S aAr/SdiS ovxqdS lx ei > fatuitatis indicium
esse arbitramur, quam Socrates cum Diotima de Erote disputaus
constanter simulat. Nimirum quum, adhibito thv vocabulo quasi ad
alia quaedam quaerenda abiturus, confestim concessisset, quae a
Diotima dicta essent, rursum ad eadem redit quaerens : num re-
vera haec ita sese habeant? gSstjt ep ol zlAeoi
6o<pi- d xal. Stallbaumius minus re- cte : Ridet, inquit,
sophistas, de quibuslibet rebus ita disputantes, ut videri vellent
earum verita- tem prorsus habere perspectam atque exploratam. Neque
Wol- fianae ed. explicationem proba- mus Lips. 1828. p. 97 : die
bei ihreu philosophischen Vortriigen nicht ia dem zweifelnden
Tone des Socrates sprachen , sondern in dem entscheidrtiden Tone
des Orakels ihre Meinungen fur un- uinstdssliche Wahrheiten
ausgaben. Eadem sententia etiam Schleiermachero probatur , ut ex
eius conversione huius loci vi- dere licet: Und sie, wiedie rech-
ten Meister im Wissen pflegen, sprach, Das sei nuu versicliert, o
Socrates. Quid Socrates ad- <pi6Tal , Ev IWt, H<pi], cj
EdxQtttes' IntL ye xttl zav uvdQioitav ei i&eAeig tig ttjv
<pdon(ilav (i/.i- ipcu, &av[ia£oig av rrjs uXoyiag hiqi a lya
eipryxa, tl (irj Ivvoeig Iv&vfiij&elg ag deivag Euxxuvtai
%otc rov ovofiaOTol yevee&ai. bibitis illis verbis
efficere volue- rit, optime e Protagorae loco cognoscitur p. 328.
E. seqq. ’«ft xai AjtoWoSoopov , a 's xaptv tioi ix&\ uti
tcpovxpeifrd? pe tvSe agtixkdSau noXXov ydp 7i oiovpai axyxokrai a
dxijxoa TIpGDTayopov' iyoj pkvydp kvxco ZfiTcpooStv xpoveo yyovpyy
ovx elvai dy^pconlyjjv iizipiXetav, y ol ayctSoi ayaSoi
yiyvovtoa, vvv 8\ itiicet6jicn. nXyv 6pi- xpov ri poi kpizoSdbv, o
8ijXov t oti Tlpojxayopa? fiaSlcj? heex- 8i8dB,u , inei8y xai xd
noXXa xavxa iutdidafe. xai ydp el pkv xi? nepi avx&v
xovxgjv dvyykvoixo oxeoovy xaov 8ypy- yopcov , xax* ay xai
xoiovxov? Xoyov? dxov6£iev y IJepixXkov? 7} dXXov xivoi Tcjy
Ixavcov el- iteiv * ei 8 e inavlpoixo xivd xi t S?7tep fiipXla
ovdiv ixovdiv ovx e altoxpiva6$ai ovx e avxo i ipitSSrai, a XX* lav
xi? xai Cptxpov lite p coxi)6y (vide annotat, p. 82.) xi xaoy
prj- $£vxgoy, d)?XEp xd x a X- xela nXyy kvx a paxpdv yx £ *
xai a 7t 0 x eiv e 1 , kav jiy i rtiXa fiy x ai xi ? , xai ol
pyrope? ovxcj dpixpa i p coxi] 5 kvx e? 80X1x0 v xa - •z ax e tv
ovdi xov Xoyov, Ipse autem orationis longitudini Socrates illudit,
quod facere so- lent, qui alicuius vitii alienam, reprehensionem
evitaturi sunt. ei iSkXeiS — Savpd- £01? av • II . Stephanus,
ut verba usitatiori generi loquendi adaptaret, iSkXoi?
scribendum coniecit. Frustra. El iSkXei? CxkipaL idem fere est atque
el Cxk^aiS , differt tantummodo ab illa dicendi forma optativus
modus, quod hic cogitati alicuins possibilitatem, quam vocant, exprimit,
quae et ipsa cogitata est, non ducta e veritate rei. Illa contra
aliquid fieri posse indicat, iit prorsus ex alius arbitrio psn-
deat, utrum fiat revera necne. Exempla haud rara sunt el particulae
coniunctae cum praesente tempore iSkXeir s. fiovXe6$aL verbi , cui
adiectus est infinitivus cum optativo et «v. Legitur paullo infra p. 221.
E. el ydp kSkXet xi? r gjy ZZ&xpd* xov ? axoveiv Xoycov , 1
pdyuev dv 7tdvv yeXoloi xo Ttp&xov. Cum hoc dicendi genere
care commutes exempla ea , quae el particulam cum praesente
alicu- ius verbi tempore coniunctam exhibent et optativum av
parti- cula adhaerente $ cfr. A pol. Socr, p. 25. B. TtoXXr) ydp dv
xiS ev8aipovla efy 7tepi xov? vkov? y el el? pkv povo? avtov? 6 1 a
- <p 3 elp et . Adde Piat. Symp. p, 176» C. *Eppaiov av
efrj yptv — el vpel? — vvv dnei- pyxate , ad quem locum vide
annotat, p. 38. Ceterum x&v dvBpcj7ca>y in alieno loco positum
videtur, quem ne mireris atque ut Platonis voluntatem perspicias, Riickertam
audi anno- 19 * nai xAioS eis tov ae\ xpovov aSavatov
xaraS&SSiu, xai vniQ rovrov wvdvvovg ts > uvSwevuv ttoifiol
dii xdvras En iiallov jj vntQ ruv xcdSav, xai tantem ad h. 1. i Qnod hic
TGoy avSpGJrtaw addidit, idque loco posuit illustrissimo omnium,
pro- pterea factum, quod ia praece- dentibus de bestiis non minus,
immo magis fere, quam de ho- minibus disputatum est , quanta cura
esset sobolis tuendae con- servandaeque. Quae euim de humano
corpore animoque dispu- tata sunt, nonnisi probandae sententiae
inserviebant, non esse alinm immortalitatis adipiscundae rationem
naturae mortali , quam per propagationem. Itaque iam de solis
hominibus locuturus recte lioius rei indicem in fronte po-
suit. $ av paZoiS dv xrjt aXo- yiaS Ttepl x. x. A. Verba
Fi- cinus convertit: Etenim si gloriae stadium', quod hominibus
inest, considerare volueris, admiraberis ruditatem tuam, quod ea, quae
dixi, non satis comprehenderis. Hoc sane mirum. Schleiermacherus
exhibet; Denn wenn du auf die Ehrliebe der Menschen sehen willst, «o
miisstest du dich ia uber die Unvernunft wundern in dem, was ich
schon angefiihrt, wenn du nicht bedenkst cet. Schulthessios verba
reddidit : denn fassest du nur der Menschen ehrsiichtiges Bestreben ins Auge,
so kannst du ihre Unvernunft in Beziehung auf das von mir
angedeutete durchaus nicht begrei- fen, wenn du nicht erwagst
cet. Negari nequit, paullo impeditio- rem verborum structuram
esse atque gravitate quadam inepta affectam, qua usus esse
sophistas consentaneum est, qui ad ante dictorum explicationem atque
enarrationem transirent. Sic tg oy dv$ poATtcoy , principe enun-
tiationis loco positum , de quo Riickcrti indicium modo retuli-
mus, quid aliud est, rem si ac- curate perpendens, quam vanae
gravitatis indicium? Adde el iSiXeiS verba, wenn du dich
entschliessen, es iiber dich bringen kaunst (vide annotat, p. 44.)
et parnm defi- nitura illud : xepl d iyoi eTpij- xa y nonne haec
plena suut so- phisticae artis? Proprie verba hoc modo dispouenda
suut : eu — Ixel ye xa \ , el £$i- XeiS el£ x rc oy
av^peonoov gnXoxiplav pX iipai, Savpdgoi? dr x ijs aXoylaS ( b. e.
Savpd Ce av ix ot rt J s dXoyiat') xov- xcdv, d iyoj elprjxa.
Sensus est: Da gieb recht acht, o Socrates ; denn auch, wenn du dea
Ehrgeiz der Menschen ins Auge za fassen gesonnen bist, koou— test
du dich wohl iiber die Un- grtindlichkeit dessen wundern, woriiber
ich gesprochen habe, wenn du dir nicht vergegenwar— tigest, indem
du cet. (»s detvooi Sidxtivr ai % Haec et sequentia ad eandem
dicen- di normam conformata snnt, qua verba legnnter p. 207. A.
r/ ovx aiCSdveiy aoS SeivdoS Sia- xlSexai Ttctvta xd Sijpia x. r.
A., ut adeo idem valeat de structura verborum xal viup xovrov
— (tara dvccXfoxsiv ml itovovg xovuv ovgnvagovv xai
D v7tEQcacoftvt]<Sx£Lv * ijtel o Xu 'Adprpov ajto&avEcv ccv,
ij vitEpcntoSvrjdxEiv, quod de ver- bis monuimus p. 207. B.
xai Ftoipa idtiv VTtkp xovxov XUL vTCEpaieoSvrftixeiY x. r. A.
Ac de industria quidem iisdem paene verbis Diotima usa est
eadem- que mutatione structurae, quo facilius et illius loci auditor
re- cordaretur, et clarius videret, de eodem et illo et hoc loco
Erote sermonefti esse. xai x\ io 9 elS tov d e l — xat
a$ £d$ ai h, e. Immortalem gloriam posteritatis memoriae tradere
conservandam. Nam xaxa- ti$Ed$at est deponere cu- stodiendum s.
servandum tradere, vide Valcken. ad Herodot. VI. 73. Stailb.
Ce- terum neminem latet, hexametrum versum esse verba xai xXloS —
xataSedSai , quae a praecedentibus atque insequenti- bus verbis
seiungenda curavimus. Unde hic versus petitos sit, nescire
confitemur, hoc tantummodo comperti habemus, depromtum eum ex carmine
esso alicuius poetae, ad cuius aucto- ritatem atque testimonium
Dio- tima auditores ablegavit, xai vitip tovtov xivdv-
y ovS xivdvvEveiv. Dicendi formulae, in quibus nomen aliquod cum
verbo eiusdem radicis coniun- ctnm reperitur, ita plerumque ad-
hiberi solent, utrem, de qua sermo est , quam heri possit maxime,
angeant atque extollant. Jwy- 6vvovS xiy&vyeveiv est igitur
summa atque gravissima 6v , AkxtjOriv vitlg 'Ayilkia
IJarQoxkto tnaito- pericula a^Hire, Igitur cum Riickerto pro 7
tavta? 9 quod Bek- kerus et Stallbauraius in ordine verborum
posuerunt, codicum meliorum auctoritatem secuti, vul- gatum nuvttS
recepimus. Nam TtavtaS xivdvvovS xixSv- yeveiv inutile additamentum
con- tinet, quo non augeri sed minui senties rei augendae
potestatem, TldvtES autem etiam eo nomir ne nobis probatur, quod
omnes haud dubie a Diotirha significantur laudis atque gloriae
studio te- neri cfr. p. 205. D. xd plv xe- tpakaioY idxi xtada 7 }
xcjv dyaScox l?tiSvpia xai tov tv- daifioveiv 6 /.liyidxds te
xai xoivoS HpoyS Ttavti. Adde p. 208. D. du IA*, olpat, vntp
dpsxi/S aSaxcttov xai xoiav - xij$ do&rjS evxAsovS 7t dxxeS
itdvta itoiovdtx . Nostrae ver- borum explicationi Schleierma -
cheri conversio favet : u n d d ie- serhalb sind alie bereit, die
grdssten Gefaiiren zu b este lien. In sequentibus xdxovS itovEiv
ovSXixaSovv est : labores suscipere quam velis gra- vissimos, ubi
ovStivaSovx non nisi de iis laboribus intclligen- dum est, qui snnt
gravissimi. Contra minus probem Plot. Apol, Socr. p. 22. A. &ec
&if vpix xtjv ipijy nXxxvijv ixiSel&ai Gjsrttp itdvovS
xixds noiovvroS, quo loco pro xixaS scribendum esse videtur
tixds. "AXxiidxiv vnip *. 'A6p ?/• tov x.x.X. Exhibentur
eadem, quibus Phaedrus usus est, exem- 4 8 avtiv,
TCQoaxo&avuv rov vfisreQov Kodgov vxlg rijs (i aci 1 Atiu$ rov
ncddav, (irj olofiivovg aSavcctov pvypTjv apertis «£ qI avtav
Etisadcu , yv vvv tjfius J'j£0{t£v; IIolAov yt dtt, Stprj , uAA’ ,
olycca, vittg ctQttfjg a&avazov y.al roi- twtt ] g So^rjs evxAsovs
navus itccwtt xoiovOiv, 0 Oa Sv E afitivovs tofo, xocSovrcp (idAAov * rov
yag d&avdrov pla ; ut respici indicetur etiam ad eas orationes
, quae ante Socra- tis atque Agathonis orationes habitae essent.
Sed quoniam Diotima loquens inducitur , quae orationes in Agathonis
convivio habitas non audivit , ut casu vi-, cieatur exemplis illis
usa esse, tertium adiungitur, Codri regis interfectio. Audi
Scholiastam, qui de Codro haec tradit t — oS nal V7t\p xijS
narpidoS attiSave t porca) roupde. voXepov roiS JcopievdiY qyxoS
itpoS 3 J5tj- yaiovS , ixpt}6ev 6 $eo$ totS JatpievfSiY aiprj6eiv
xds ’A5ij* vaSy ei Ko8pov rov fta6iXia / it} q>ovev6(M>6f
yvovS 8k xovxo 6 Jjfodpo? 6xeiXaS kctvxdv evreXei tixevy coS
ZvXidtTjv xal Spe- rtavoY XafioaVj izl rov xdpctxa rdov 7toXepicjY
icpoyei, 8vo Sk averi d7tctYxy6dvxcdv 7 toXepicoy tov pkv &va
7tardB,aS xarifta^ Xev, V7td 81 rov hxepov dyvotf - SeiS, otixiS 7
/y t * Xtjyc\S dvi- $avc , yaraXivcoY Xtjy dpxtfY Medovxt xri
vpetifivxipoa xgoy T taidcoY v. x. X . Hutus facinoris memoria
superbiise Athenienses videntur, ut si quis peregrinus ipsis
adulari vellet, rov v pe- te pov Kodpov diceret. Male vulgo rov
yphepov legitur, quae lectio prorsus aliena ab hoc loco est, ubi
Diotima , mulier peregrina, loquitur* vvlp apextjS aSctYcc-
tov . Haec verba cum non sa- tis apta reperiret Diotima ad mentem
suam exprimendam, alia addidit, quibus haec explicarentur. Kai igitur
explicativum est, cuius exempla laudata ha- bes in Judicibus. Verba
conver- tenda sunt: der unsterbli- chen Tugend balber d. h*
wegen des herrlichen Ruhms der Tugend. Nou licere igitur opinor
aperi} S no- men hoc loco virtutis laudem interpretari, quae
Riickerti sententia est, qui frustra anno- tat: Non magnum
discrimen esso inter dpexijS d^avaxov et 60 - Ep]S EpxXeovS , sed
aliquod ta- men , quodque maius etiam vi- deri potuisset Platoni
propter al- terius vocabuli sensum latio- rem* d$dv
axov pvypr\Y ape- TtjS. Haec verba, hexametri versus fragmentum a
ceteris ver- bis seiungenda curavimus» . Hv vvy rpieiS t x°P €v i
ta dictum est, ut aliquid supplendum sit, quod his verbis
opponatur; futuro tempore posteriores ha- bebunt» Paullo iufra
etiam verba eis rov iiteixa XP°vov a prosa oratione secludenda
curavimus, quod quo iure fecerimus, io pro- patulo est»
IquSiv. ot fiiv ovv lyxvfiovtg, stata Ouficaa ovtcg XQog tag
yvvalr.ag pallov tQinovzai xui tavtg tQomy.oi d<Si, Sia stuiSoyoviag
u%uvu6lav scca pvrj(iT]y suci tvdai[iovlav , wg oiovtca, avtoig iis
x oV bcetta xpovov xcivta xogi^ofiivoi' ol Se scuta tyv ^vfl\v — tloi yaQ
£09 ovv, '£<pri, di iv xaig il>v%aig scvovtiiv eu ftaAAov
scal ev 8 axfioviar , c is olovtai . Cornarius pro coS oloviat
scribendum esse censuit coS olov xe t quam coniecturara
Iliickcrtus, quamquam in textu coS olovxat posuit, probare vi-
detur. Nobis non dubium est, quin Plato co? olovxai scripse- rit,
quo adhibito Uiotima indi- catura fuit: eroticos, qui liberis
procreandis immortalitatem sibi comparare studeant et felicitatem
aeternam , falli posse saepenumero. Non iniuria. Nam moriuntur interdum
patribus super- stitibus liberi, interdum impie- tate parentes
laedunt, ut illi pro immortalitate exoptatissima magnum malum sibi
acquisivisse videantur. eidi ydp ovv, rdp ovv
particularum eadem paene signi- ficatio est atque ydp apa par-
ticulis , quae exempli caussa p. 205. B. reperiuntur: dq>eXovxtS
ydp apa xov ipcotds x i eldoS oYopd^of.iEY x 6 rot> oXav iirizi-
$ivxeS ovopct Spooxa. Non promiscue autem his particulis Graeci
scriptores usi sunt. Ubi demonstratum aliquid est exemplo , ydp dpa poni
solet ; ubi non nisi indicatum est, yap ovy particulis locns datur.
Nostro loco simpliciter commemorator in praecedentibus : esse,
quixaxa ipvxijv procreare cupiant, contra p. 205* B, poeseos
exemplum af- fertur, ad quod, quae deinceps dicuntur, diriguntur.
€eterum quae post eidi yap ovy leguntur, inceptam verborum structu-
ram nou mutaut, sed prorsus de- struunt. Nibil enim reperitur in
sequentibus, quod cum illis ver- bis consociari possit. Iucepta
sententia verbis absolvitur; x ou* xoav 6’ av oxaY xiS h.x.A., quae
verba cum illis nullo modo couiungi possunt. Sunt autem huiusmodi
figurae dicendi, gra- tae uegligeutiae indicia, praeci- pue in
familiari sermone haud infrequentes. o? lv iai$ ipvxaiS
xvov- 6 iv. KvovdiV valgo legitur; aliquot Bekkeri codices
xvavdiv Labent , quod ipsi Bekkero pro- batur et Dindorfio et
Riickerto. Illud Stallbaumius aliique in textu posuerunt. Buttmanni
indicium in Gramm. arapl. p. 177., quod ct Stallbaumius probandum
censuit, ( lioc est: Den Gebraucli festzu- setzen von hvcj und
xveco ist scliwer, da es in den hauligst vorkommeudcn Forinen nnr
eino Accentverschiedenheit ist, tvie xvei , xvil u. s. w, Bei
Flato indessen, wo der Accent sonst in allen Handsclmfteu schwankt
nud Tbeaet, p. 151. B. auch dic Schreibart xvoYta und Hvqvy- TJ Iv
Tols Gt0[ic(6iv, a Ipv%ij XQOgrjxa xai xvijGai xai xveiv. zl ovv XQogrjxu
; qQovrjdiv %e xai rf/v cekbjv u qeztjv' dv S>j eidi xai oi jcoiijzai
xavtes yewf/votpes xai zav StjfuovQycjv 0601 Xtyovzai bvqezixoI
tlvai. nolit de (leyiGzjj , eqirj, xai xaV.iGzt] trjs tpQovytieas
f\ %a, itt an folganden Stellen in allen Handschriften
Theaet. p. 210. A. xvovftev Symp. p. 206. E. xvovvxij p. 209. C.
ixvei , wodarch , wie mir scheiut , fiir diesea Schriftsteller dei:
Aus- scMag gegebeo wird. itpo Zyxet xai xvijdai
xai xveiv . Ficinas verba convertit : Hi sane concipiant ea, quae
animae et concepisse et concipere convenit. In Schleiermacheri
conversione legitur: was der Seele ziemt z u er-» zeugen and erzengen
za w o 1 1 e n , Schulthessius yerba reddidit: dena fiirwahr, es
giebt solche, die raelir mit dem Geiste ais dem Deibe zeugen
und erapfangen, Haud dignoscas ex bis verborum conversionibus,
quo iare boc loco et aoristi et praesentis temporis infinitivi ponantur
eiusdem verbi. Aoristus autem non nisi notionem exprimit actionis
in universum spectatae j praesens tempus actionem cum efficaciae
notione coniunctam describit. Sensus est verborum: quorum procreationem
animus et cupere debet et revera efficere. ti ovy itflQfjjxet; De
interrogationibus medio sermoni interpositis, quibus ad rem attentiores
auditores redderentur, supra diximus annotat, p. 60. xq\v' 51
peyiGtr] — xai yaWiixr) Xv s q>povrj- GegjS. Haec e
Graecismo quodam dicta sunt, ut adiectivo praemisso sequatur
substantivum nomen com illo proprie per nominativum casum
coniungendum, casu genitivo. Vis huius structurae haec est, ut
adiectivnm extollatur atque potestate augeatur, , Verba convertenda
sunt: Die grosste und schonste Erscheinnng der YVeis-
beit, diaxotfpifdeif. Vulgo 6ia- Xodfirjdi^, quod ab eo
profectum yidetur atque in textum illatam esse, qui insequens
pronomen relativum ad praecedens nomen pertinere censeret.
tovrcov 6 ’ av qxav rts Xx t. Magna est difficultas horum
verborum, quae vario mo- do a viris docti» sollicitata sunt.
Quaeritur %£iq£ cov verba atrum cum praecedente %l}v ipvxqv con-
iungi oporteat necne, deinde ipsum jllud SeioS miram quantam
displiceat. Quod se- quitur xai t eo melius carere- mus. Primus H,
Stephanus n)v Ipvxtfv $eio$ &v coniungendum Censuit. Contra
Stallbamniq* monet , tyxvficpY rrjy Tpvxrjv hic dici oppositionis
ergo, cum eorum i& superioribus mentio fa- cta sit, qui
corporis auxilio im- mortales fieri studeant, SeioS V>v rrjy
i/ivxijv nos etiam eo pomine improbamus, quod SeioS Jtfpl rag Tav
itoltav te xal olxy&Eav diaxoa/iyUsig, y Stj ovoua lott, CatfQodvvy
te xal dixatoOvvrj. tov- r cov 6’ ai orav ug Ix vtov lyxifiarv y TijV
ilwpjv, B ftuog <3v xal yxov6tjg rijg yfoxiag xixtuv te xal
yEvvav ySy Itcl&vueL famil Sn , oi[ica , xal ovrog uspudv to
tvv to dcopa ne cogitari quidem possit. Heusdius scribendum cen-
suit Tovtcov 8* ctv orctv r iG ix riov iyxvpcov y rr}v ipvxyv, tr/v
<pv6iv j&cZoS’ qjy x, r. A., quibus verbis verborum
difficul- tas non removetur. Kai ante 7/xovdr/S positum Stallbaumio
videtur non copulandi, sed inten- dendi potestatem habere, neque ad
participium tantummodo, sed ad totam enuntiationem perti- nere.
Sensum ait totius loci esse: Horum fgitur si quis a puero praegnans
est ad animum, quippe divinus, etiam appropinquante ae- tate,
quae 'pariendo et generando idonea est, parere gestit atque
ge- nerare. Alia via II. Stepha- nus xai explicandum censuit
scribens iitiSvpy* qua coniectu- ra efficitur , ut apodosis non a
tovtgjv 8 av terbis incipiat, sed ab insequrnte enuntiatione;
etyTEi 8i/ x. r. A* Probatur haec explicandi ratio Astio et Rii-
ckerto. Ficinus verba reddidit: Quisquis ergo virtutum huiusmo- di
natura plenus et gravidus est ideoque divinus , aetate de- bita
imminente parere iam ge- nerareque affectat. In Schleierroacheri
conversione legitur : fFer 7 iun diese ais ein gottlicher schon von
lugend an in seiner Seele trdgt , der wird auch , wenn die Zeit
heran kommt , Lust haben zu befruchten und zu erzeugen.
Nobis xai indicium est , ante ijxovdr/S aliquid excidisse, quod
quid sit, facilius indicatur, quam qui factum sit, ut exciderit, cfr.
p. 208. E. ol jtkv ovv iyxvfioveS, icpr/ f xaid 6 capax a ovteS
npoS taS yvy alxaS pdXXov xpk- Ttovrai xal ravty ipcotixol
tldiv , quibus verbis edocearis, quid sit id, quod nostro loco
.exciderit. Dicuntur enim, qui ad corpus praeguantes sunt, ii- dem
ad femineum sexum na- tura ferri, atque corporis au- xilio
immortalitatem sibi quae- rere. Qui ad animum praegnan- tes sunt,
num verisimile est, eos aetate appropinquante tam nude dici et
pariendi et geoeraudi cupidissimos esse. Nonne dictum oportuit; eos etiam
ad ani- mam ferri atque animi auxilio immortalitatem sibi quaere-
re? Scribendum igitur conii- cio : tovtcoy 8 av oxav tiS ix vtov
iyxvpcov y tt/y ‘ibvxrjv, g ov, xal xara rt/v tf)v - xf}Y yxovdi/S
r jjs yXixLaS tixrciv TE xal yEvvdv i/8 ?] ixi^v/tEl, Sensus est:
horum, inquam, si quis est a puero prae- gnans ad animum, is,
quippe divinus, etiam animo, si aetas advene- rit, pariendi atque
gene- randi c upidus est. Verba autem xara ipvxtfY nou
intelle- xerunt, qui xai copulandi pote- state positum censerent.
Hinc ea expunxerunt. 298 HA A TS1N02
xcdov iv tp uv ytvvtjautv’ Iv t<p yuQ aiGxQtp ovSi-^ XOTE ylwijOH. tu
TE ovv 6 wuuta tu xuXu (luV.OV Ij tu cd6xQu uexut,txai ats xvav, xul luv
Ivtvxy 4'vxij xuXy xul ytvvulu xul ivrpvH, nuvv Sy uSTta&tui tb
fcwtXUtpotlQOV , xul 3CQ0S tovtov tov aV&Q(07t0V EV&V? tvxoQU
Xbyav Mgl uQttfjs xal jciqI olov xQ’l ^ val C tov uvSqu tov
ayu&ov xul XuiSeveiv. amo/ievo g yug, P,rftit St) — to
xuAov, Iv m x. T. A. Primo obtutu sciiptum exspectarem Spjrei
6// xaAuv ti, Iv oj av yevvijdeiev. Sed optimo habet TO xa\bv
% Sensus est: Quaerit igitur etiam hic (ut alius, qui ad
corpus praegnans est) multo cnm studio pulcrum illud, quod aptum
esset, in quo procreare at^ue generare possit, it a v v
8 rj d 6 Tt d% et cti. Tum rero plane utrumque, et corpus et animum
pulcrum amplectitur. Ne- que enim 87 } in his est scilicet, nempe, ut
putabat Astius, sed positum est nt in formulis iv$a 8 r), ivravSa 87
/, rore 8 rf, atque refertur ad praegressa illa £dv hvtvjft ipvx y
7ta\y* 8 tali b . xal Ttepl olov XPV vat tov av 8 pa.
H. Stepha- nus vitii aliquid in his verbis odoratus scribendum esse
cen- suit xal nepl tov olov XPV vat x. T. A. Bekkerns
praepositionem nucis inclnsit, Astius etiam xai vocula adeo odendit, ut
eii- ciendam censeret. Stallbauraius olov non masculinum, sed
neu- trum genus esse contendens ver- u BTUtqdsvHV, na i
hti%UQ& oi[iat,, tov mlov nal opi- /horum sensum hunc
esse ait: quale sit, in quo tractan- do versari debeat is, qui
boni viri nomen et digni- tatem ohtinere velit. Riickertus
improbata hac explican- di ratione Bekkeri exemplum secutns itepi
praepositionem uncis inclasit. Nostro arbitratu neque delendum aliquid est
neque addendum. Articulum solent qui- dem haud raro scriptores in
hulusmodi enuntiatis addere, sed necessitas additionis nostro loco
nulla est* Proprie Diotima dictura erat: Ttepl apeti/S xal olov
xfiV tlvai x. r. A., quibus verbis nihil inest, quo offendaris. Sed
noluit ea hoc modo exhibere, ne parum explicatam sit, utrum de uno
an de duplici disputationis argumento nunc agatur. Praepositionem igitur
repetiit, liberiore dicendi genero usa, quod in familiari sermone
excnsabile censebis. In hoc nimirum dicendi genere aliquyl tribuen- dum
est pronuntiationi verbo- rum, quatenus consentaneum est, Diotimam
prolatis verbis Ttepl dpetijS xal Ttepl linguam paul- lulum
repressisse, post verba olov xprj elvai tov av8pct x. r. A. ita
pronuntiasse, ut auditor intelligeret, eflicere ea unum ar-
gumentato disputationis, et qaasi luiv ctvttp, a italai Ixvei, r Ixtei
xal yewa, xal itagcbv xal dxdv (isfivypivog, xal r 6 yswTjfrsv
tivvtxTQttpzi xoi~ vrj fiet’ Ixeivovy Sgre tcoXv xowmrlav tfjg rc5v
Ttaidcov rtQog ccAkrjAovg ol xoiovxoi ifjxovtii xal cpiHav
fofiaLOTeQav, dts xakhovcov xal d^avatatigcov ncd- dov XBxoLvavrjxotBg.
xal ndg dv depacto iavtq) r oiov- tovg itaidag paXlov yeyovevai rj tovg
av&Qanlvovg , xal D $lg "0(itjQOV ccTtofitiipag, xal 'Htiiodov
xal xovg al- unam notionem ut praecedens
dperfjs. xal 7tapa>v xal aitcjY /i Epvij /x£roS .
Neminem fu- giet, alterum participium, napcov, superfluum esse.
Cave id prorsus otiosum censeas. Etenim au-? gendo orationis vigori
inservit. Satis notum est Latinorum nolens, volens; quo iure, qua
iniuria, simii. Paullo infra legitur, p. 215. C. T a ovY ixelvov idv
re dyaOroS av\ Ti)s avXy. iav te tpavXr) avArj- tpif , pova
xatkxE6%ai noiEi xal SijAol x. r. A. Huius dictionis vim nou assecutus
est Astios, qui xal expungendum censet, quod in duobus codicibus
ante to yEvvijSiv omittitur. Eidem ' Kiickertus adstipolatur.
Quid enim, inquit, sibi vult pul- cri invenis recordatio dum
praesens est? At procreati in eius pectore fetus, recte mentionem
faciat, cuius facile potest fieri ut obliviscatur, certe si
voluptati magis quam virtuti sit deditus. trfi T dSv naiScov
sc. xoi- vcoviaS. Frustra Bastius scribendum ceusuit tg&v naiSovS
- vgov vel 7 Cai 8 o 67 c 6 paov. Stall- bauraius xoivcoviav tqjy
rtaldoov esse censet coniunctionem ex liberorum procreatione
oriundam, Respici consentaneum est ad maris femiuacque coniunctionem ,
quam saepias Diotima tetigit in praecedentibus, v. c. p. 208. E. ol
plv ovv iyxvpovEf, £<prj, xard dcopara ovte* icpoS taS yvval -
xaS fiaAXov rphtovrai x. t. A., ut h. 1. consentaueura sit coniunctiouem
commemorari, quae procreandorum liberorum caussa inita post,
procreatis liberis, au- ctior atque firmior evadit. ola Ixy
ov a havtdjv xa~ r aA$iit ovdir. Olo ? et 060 S haud rjjiro pro on
T oiovtoS, oti T odovtoS poni, exemplis demon- stravit Mattii.
Gramm. ampl. $. 480. 3. P* 899. Pronomeu relativum o S in sermone
familiari eadem potestate adhiberi interdum, supra annotavimus p.
263. xal eis “Opijpov djco - /3 A hf)aS — ZijAujv.
Parti- cipia interdum exhiberi copula addita nulla, sapra
indicavimus annotat, p. 94. Ibidem, qua po-^ testate participia
ddvrSETcHit po- nantur, explicatum ieperios. Ea potestas quoniam
hoc loco non exprimitur, admodum nobis dis- plicet participiorum
ratio. Ne- que tamen Astii medelam ver- Xovg itoirpcag Tovg
aya&ov g fyXiUv , ola ixyova iav- tljv xataXiMvrSiv, a ixtivoiq
a&uvaxov xXiog xal fivijfujv 'Xttfjiyira.i ama roiamu orna' el 81
flovXsi, icpij , olovg Avxoiifyog n alSag xarsXixsTO Iv Akxe-
Saifiovi. OaxiiQag trjg AaxeSa!(iovog xal , ag Img. d- 7 tdv, Trjg
'ElkaSog. ti/«os 8s tcccq’ vyiiv xctl EoXcov E Sia rtjv Tuv vo(i(OV
yivvrjOiv, xal aXkoi aXXo%i xoX- f.axov uv&Qtg, xal iv "EXXrjOi.
xal iv (iag^agoig , %oX- Xa. xal xaXa axorpyvauevoi iQya, yevvrjtSavrsg
Xav- %qiav aQitrjv' (Jjv xal uqci icoXXu rjSi] yiyovB Sia tovg
Eorum probamus , qui Sr/Xolr) pro S,r)X(Sv soribendum
couiecit. Stallbaumius verborum structu- jram ait esse: TtaS av
SiUaiTO t avtd j xoiovtovS itai8aS jj.cc A- Jtoy ytyoyivoLii r t
rovs avSpa)- nivov* Zrjk&Y xal r ' Ofirjpoy xal ' Hi>io8oy
xal x ovS aAAo.v? 7totrj - T uS xovS ayaSovS, eIs ixelvovS
(tizofiXaipaS , ola Ixyoya kav- Tgjy xata\Eiitov<$iY' Nemo ne-
gabit, haec Yerba optime se ha- bere } sed nura eo ordine, quo
PlntQ ea exhibuit, eum sensura habere possint, quem StalJ- buumius
putat, alia quaestio est, quam certe addubitare li- cet. Ruckertus
commate post 'JitilodoY posito prius membrum enuntiati esse censet
xal elS "Ojityjov d7tofi\h{>aS xal 'Hoto- 8ov , alterum xal
xovS dXXovS 1 taij]T<}s tqvS dyaSov? Z?jXd>v. Quamquam haec
explicandi ratio admodum nobis placet, tameu esse aliquid censemus,
quod me- rito vituperetur. Non recte enim dici arbitramur xal
eIs" O pijpov ct7tof3XixJxaS xal 'Htiiodoy pro xal Eis
"Ojirjpov ccTtoftMipaS xal .tls 'HtiioSov* Igitur post aito~
(3A.£lJ>a$ comma ponendum cura- vimu« , quo efficitur, ut cum
admiratione aliquis dicatur ad Homerum respicere, atque
Hesiodum ceteros- que poetas bonos cum in- vidia quadam
prosequi» ei 8 e fiovXei, Hcprj,o?- ovS Avxov pyoS .
Brevius hic locuta est Diotima quippe supplenda auditoribus
relinquens, quae facillime suppleri poterant: ei 8 ftovXei,
ZjjXtkiy Avxovp - yov, otovS nalSaS x. r. A. Ce- terum
assimilatiouem generis, dc qua supra dictum est annotat, p» 286.,
hoc loco admissam arbi- tror. Primitus neutrum genus relativi Flato
in mente habuit, cui TcalSaS odiungeret appositio- nem. Post
elegantiae studio ge- nus relativi mutavit , idque ad sequentis
nominis genus direxit» — Pro xaxeXbzexo vulgo xate~ fehzEzo legitur.
Recte illud re- centiores editores e codicum au- ctoritate in
verborum ordinem receperunt. &y xal lepd TtoWd.
cfr» Wachsmuths Hellen. Altertbumsk» II. 2. p. 155.
xavxa p\v ovv — xdv 6 v pvTj $ elrjS h. e. quae hucnsqne
dicta sunt de roiovtovs nalSaq , Sia de rovs uv%Qani^ovg ovSe* vog
na. Cap. XXVIII. Tavra (ilv ovv ru iganxa ”<Saq , m
Xaxgarig, xav Ou fivtj&ihjs ' tu da relta xai Inontixa, av tve*
210 xct xai Tavra lonv , luv rig og&us fisruj, ovX oid \ tl olo
s t’ av tfys- iga fiiv ovv, £<pr ) , iyiS x al ngo* Qvfiiag ovdcv
unoldipa' nuga SI txiaftca , av o!o$ ta ys- dat yag, rov og&ag lovra
ini tovro Erote, cornm tu quoque mysta iactus es fortasse*
Iam iis, quae Diotima protulit, t d reXsa xai izontixd oppo-
nuntur, ut facillime intelligatur, quid sub verbo Tavra intelli-
gendum sit. Nimirum cum illa verba ipsa arcana significent, ad quae
spectanda, qui mystae esse cupiant, non admittuntur, nisi ante
quinquennali purifica- tione, quam xaSapCiv Graeci vocant s.
xaSappov , ad rem idonei facti sint , tavra ipsam illam xaSapdiv
denotare con- sentaueum est. Qninque autem fuerunt, ut Theo
Smyrnaeus nar- rat Mathem. p, 18. initiationis gradus, quorum
primus xaBap~ f.ioS vocatus est, secundus tJ rijS teXerr/S
napaSoCiS, tertius ino- nreia , quartus avaSetiif xai Crappareov
btiSsCiS, quintus ro' SaocpiXls xai Seotf Cw8iairoS evSaipovla.
Harum graduum verisimile est singulum quemque annum unum sibi
exegisse, ovx ol8* s el olo St* av eItjS. Hic quoque e mysteriis
similitudo petita est. Haud ra- ro enim, qui mystae fieri cupe-
rent atque arcana spectare, ^priusquam quinquennium praeterla- psum esset
, impatientes morae consilium mutabant atque a pro- posito
abhorrebant, cfr. Piat* Phaed. p, 69. C. eIcI ydp 6tfr <padv ol
Ttepl rat r eXard? y vap- %rjxoq>6poi plv izoXXol , pax- Xoi Se
re rcavpou Ut autem melius intelligas , quo iure do- ctrinam de
Erote Diotima cum mysteriis comparet, pergit So- crates 1. c. :
ovroi 8 ’ elcl Xard t tjv i/iTjv 6u£av ovx dXXoi ij ol
7tE<piXo6o(pyxoTES Op3(ZS. gjv 6jj xai Sycaye xara ya ro dvvaruv
ovSlv dniXinov iv rui pico , dXXa itavrl t porceo npovSvpijSiiY
yevtCSat. eL 6 e opSdiS TTpov^vpij^tfV xai rl 7fvv6a/i?fv , IxeICe
IXSovteZ ro Caepi S aldupaSa, idv SiuS ISe- Xy , oXiyov vdrapov,
coS i pol donat. Comparat igitur Diotima rei iosequentis
difficultatem cum quiuqueunii illius molestia, atque, ut mystae
impatientes mo- rae , ita ne Socrates difficultate rei ab audiendo
deterreatur, vereri se indicat. TCEip GJ 8\ E7C SC$ ctl.
"&71E- CSat verbum saepissime adhibet Plato , ubi
auditores excitari si- guifieaturus est, ut attentius au- rb
xgayfia %q%e6&iu (ilv vsov ovra levui 1x1 x « xala CtoftarK, xal
XQatov y.iv, luv oq&ws fjy^rai 6 xjyov/isvog, ivog avxbv Cioftarog
igav xcel ivzuvda diant accuratiosquo , quae doceantur, percipiant.
Petitum autem hoc verbum est e mysteriis, ubi ducentibus ad arcana
spe- ctanda iis, qui itept t aS te\e- r aS erant, mystae sequi
iube- bautur. p\v v e ov oV“ ra. Hecte Ficiuns verba
red- didit: Oportet eum , qui ad hoc recto sit tramite
progressuras, statim ab adolescentia pulcra corpora contemplari, et
primum quidem, si modo recte ducatur, unum corpus amare. Ceterum
Sy- denhamius, quem Wollius laudat, optime annotat: Der Grund
hiervon ist der, weil das innere Auge sich zur E m- pfindung der
Schonheit eben so offnet, ais zur Erkenntniss der
Natur. Unsere Seele fangt im- m-er bei einem einzelnen
sinnlichen Gegen stande an, geht da nn zu einem andern fort,
vergleicht beide, und siehtiniedem das, was beidegemein ha-
ben, So fiihrt sie fort, sammelt und vergleicht mehrere andere
Indivi- duen dieser Gattung, bis sie in allen diesen Indi-
viduen einerleildee, eine und ebendieselbe Natur wahrniinmt, So
gelangt sie endlich zu einem vo11standigen Begriffe dieser sowohl
de ii Arten ais der Gattung selbst gemein schaf tlichen Natur,
iener ewigen und un veriinder- lichen Idee, die eine und
ebendieselbe in allen ist. Inseqnentibus singuli gradus per- censentur,
quibus initiari debeat is, qui ceteram pulcri ideam concepturus
sit. Itaque Diotima, Stallbaumius inquit annotat, ad b. 1. , primum
ait initiationis illius gradum esse, quo ad unum nos applicemus
corpus pulcritu- diiie insigne, ex eoque virtutem et bonorum
sermonum fructum procreare studeamus. Secundum esse hunc, ut non
unum aliquod corpus amemns, sed omnia, quae emineant pulcritudine ,
corpora amore complectamur. Tum pro- grediendum esse ad
consectandam animi pulcritudincm , prae qua corporis forma omnino
conte- mnenda sit atque id agendum, ut, quod iu moribus, legibus,
insti- tutis pulcrum sit, id animadver- tatur atque diligatur.
Denique perveniri ad sapientiae atque philosophiae studium et
amorem, quo qui incensi sint, eos demum ait intueri pulcritudinis verae,
constantis atque aeternae divi- nam formam atque imagiuem. hv 6 S
avtOV dcbpLCtTOS ipav. Bekkerus e quinque co- dicibus edidit
b>o$ avt&v yiaroS Ipav , quae scriptura , nt Stallbaumius
atque Ruckertus iam monuerunt, nullo modo ferri potest. Pronominis
repetitio pri- mo obtutu molesti quid habere videtur in verbis
iittiTCt ou- roV x. T. A., re accuratius per- pensa repetitam
videbis, quo va- ycwav Xoyovg xcdovg' Exuta 6tl avtov
xotavoijaui, ori to v.aXXog zo ixl ougovv Gci/ian ra> Ixl triga
B 0Bfiau aStXqjov lari, xcd tl bu dicoxuv to Ix’ lidias
graduum enumeratio emi- neret, alterque ab aitero signi- ficantius
discerneretur. Et quum in huiusmodi singularum rerum, quarum altera
ab altera accurate seiungcnda est, usitata prope sit verbi finiti
repetitio non dubita- vimus praeclaram Stallbaumii con- jecturam ,
quae et a facilitate commendatur, in ordinem verborum recipere, atque dei
pro de exhibere: ineita dei avtov Xatavoijdai. Verba autem quod
attiuet: kvoS avtov CcdpazoS £pav, quoniam praecedentibus adiuuguntur,
nontanquam novi gra- dus significatio iisdem opponun- tur, avtov
pronomen nobis quo- que admodum displicet, ut Bek- kero displicuit,
ex cuius scriptura eruimus, quod unice verum esse videtur: kvoS av
toiv dcopazoov ipav. Av particula, ut supra indicavimus annotat, p.
209. , e superioribus aliquid supplendum esse docet, ut expletior
oratio audiat: rtpajtov /Av dei rov op- $qqS lovta ini tovto td
npdy- pa ivoS zcdv (jojpdtcjv ipdv. ori t d y d XX o S — ad e
A- (p 6 v i6tt. AdeXqjov rarius cum dativo casu coniunctura
re- peritur, quam cum genitivo ; in caussa hoc esse arbitror,
quod rarius tropico, quem vocant, quam proprio sensu exhibetur.
Substitutum h, 1. est ddeXqjov nomen in opioiov s. d/ioiotazov
verbi locum ideoque eius casum ad- scivit. / to in
eldei xaXov. Wyt- teubachius ad Eunap, Yol, II, p. 247* h.
1. dicit to in* eT8ei xa- A ov dialectice dici pulcrum in specie,
quae generi oppona- tur. Gai assentitur Stallbaumius. Male, si quid
video. Est enim pulcritudo, quae in forma est atque sensibus
perci- pitur» Hinc etiam ei dei dicSxeiv dictum vnoSezixdiS.
Ruckert. Schleiermacherus verba reddidit : und es also, wenn er dem
in der Idee schdnen nachgehen soli, grosser Uuverstand wiire
cet, Schulthessius ; uud weil doch das Schdne der Gesummtgattung
an- gestrebt werden miissecet. Recte Wyttenbachius et
Stallbaumius verba ceperunt. Ficinus habet : Et si sequi
decet, quod in spe- cie pulcrum, absurdum est cet, yai eI det
diGJXEiv X a AA o S . His verbis tertius gradus continetur, ut
quinque etiam eroticae initationis gradus nominentur. Vide annotat,
p, 3f)l* Sed haec verba tauquam alicuius gradus
significationem Flato non attulit, ne nimia, opi- nor, singulorum
membrorum si- militudine oratio laboraret. Pro- prie scribendum
erat; eneixa dei avtov Zv te xai tavtov ?}yei- 6$ at to ini niidi
toiS dot/tadi xaXXoS xai dicjxeiv avto ov in* eldei xaXov. Sed
quoniam hoc gerius dicendi praecedeut| - enuntiato simillimum est,
verens scriptor, ne nulla varietas esset orationis , condilionali
particula addita id genus dicendi exhibuit, qi/od in libris
comparet. Quae uutem sequuntur > tovto 6* £v~ 1 tiSst
xalov, x oXlf/ avo icc (irj ov% tv re xal r avrov cjyeiG&ai ro Icci
ctaGi roig GiojiaGt xalAog • rovro 8 ’ IvVoijGccvrcc xaraOtfjvai ctavtav
rav xaiwv Gafiarcov iQaOrrjv , hos 8 e ro GqjoSga rovro %a)JcGai
xaracpgo- vrjGavra xal G/uxgov tjytjGafiBvov ' ftsra da ravta ro Iv
raig pv%ais xaAlog ti/ucattgov rjyyGaG&ai rov iv tfii Gajiau, agre
xal, av btcuxrjg cov rqv us VOtjdavttt xara6ri]Vai rursuni ad
verborum praecedentium bt et- ra det avrov xarctvoij6ai ex- emplar
conformata sunt, quar- tum gradum eroticae initiationis
exprimentia, ut expletior oratio audiat : httira 6ei avrov
ivvorj-> Cavra xara6ri]Vai x. t. A. bvos db ro dtpodpa
rov- ro. 'EvoG sc. xaXov tiooparoG. Sensus est: nimium autem
illum unius corporis amo- rem, (quo de supra dictum est p. 210. A.
xal TZpcorov pbv — IvoG av r cov 6copdxcov ipctV et quem qaotidie
videre licet,) cum contemtu remittere oportet. Minus apte
Rucker- tus annotat ad b. 1.: quod au- tem rovro posuit , eo factum
f quia cum > Socrate loquitur Dio - tima f est enim eadem
ilpoove.iA t quam ubique Socrates usurpat Platonicus j ut ad amorem
pue- rorum propensiorem se esse si- mulet. Tantum enim abest,
ut propensiorem Socrates se ostendat Diotimae bis verbis laudatis
ad puerorum amorem , ut potius cur non sit, et esse nolit, eius rei
rationem indicatam habeas. Prorsus autem rei intelligeutiam Riickertus
pervertit, de puerorom fimore hic cogitans, *EvoG ro 15<po - Spa
rovro potius ad utrumque sexum pertinet, atque sive femina sit sive puer
qui ametur, unius amor (die ausschliessliche Liebe ei nes Gegenstandes)
vituperatur c Ii Sr e xal dv — xal 6 pi- xpd v avSoG i XV’ Vulgo
iav additor ante Cpixpov. Annotat Stallbaumius ad h* 1* :
Horum verborum constructio quam valde laboret, etiamsi non
observave- rint interpretes, tamen vel mediocri animi attentione
neminem potest latere. Quum enim doGre Xai referendam sit ad
igapxetv avrqj , apparet eorum verborum, quae interiecta sunt,
rationem iav bis illato mirifice perturba- ti. Neque tamen medicina
longe petenda est. Deleto enim altero iav omnia sarta tecta erunt. Nam
ita xal tipixpoV positum, ut Piat. Criton, c. V. extr. et n xal
6pixpov ypcoV ocpeXoS 7/v et sexcentis aliis locis. Idem de hoc
loco nnper visum esse Astio non sine animi laetitia video, Sententia
igitur haec est: si quis proba sit animi indole et vel
tantillum pulcritudine corporis floreat, Multo probabilior et
,verisimilior haec coniectura est, quam Sommeri commentum, qui cov
participium in y immutan- dum censuit. Pro iav , quod ante irtietxjjG
positum reperitur inultis in codicibus, vulgo txv legitur, quod
Bekkerus iu oidi— nem verborum recepit, quem xnl [lav]
6juxQov av&og lyy , eiagy.nv avrco xal tgttv C xal xijdiaitca xal
xlxxuv koyovg r oiovrovg xcd t^ryriiv, omveg jtoiijaovOi fiO.rlovg rovg
veovg , Uva avayxaod fi av &taoua&ui ro iv rolg ixirrjdevfiatii
xal rolg vofioig xakoi' , xal zovto ISnv , ort jcav ai no avu5
fcvyytvig tduv , tva to siegl ro Ouaa xa/.ov tiiuxguv n %yrfii]-
rai uvca ' (tstic 6« ta tTti,xr t Sivy.ara Isti rccg ixiOrrjfias
secuti sumus, nt esset, cnr acri- bae uon intelligentes huius vim
particulae ante tijuxpov idv inseruerint. xal t Ixxeiv \6y
ovS t oi - OvzovS x al ?,7/z etv. Verba xal ZtjzeIv Astius ineptnm
glos- sema habet, neque quiequam post rixxsiv \6yovs xoiovtovS
locum habere arbitratur, quam xat ix - T pl<pEir, Quod verbum si
com- pareret in libris, a nemine non probaretur; sed habet etiam #
7- teiv , quo sese lectori commen- det. Stalibaumius ctTjxsiv
verbi patrocinium suscipiens, Diotima, inquit, hoc dicit: talem
amato- rem uon modo ipsum parere quasi et ex se procreare , sed
etiam aliunde quaerere et investigare eiusmodi sermones , qui
iuvenes reddant meliores. Quibus ver- bis significatur maxima
hominis contentio et stndium, qni niteri omnibus rpodis prodesse
cupiat. Recte. oltiVES It Oli} dovtfl. Iland raro
Graeci scriptores futuro tem- pore utuntur, quo significent,
aliquid haud dubie futurum esse atque fere necessaria de caussa :
welche die Iiingliuge besser rna- clien m ii s s e n . tva dvayxa.6$i/
— ivct x 6 n spl x. x. A. "iva particulae repetitio hoc loco sutis
molesta est. Huiosmodi repetitiones admittuntur quidem a scri- ptoribus,
sed eo fiue, qui a no- stro loco alienissimus est. Ni- mirum quando
cum gravitate singulae alicuius rei actionisve partes enumerandae
sunt, haud raio scriptores voculis npdoxov pkv — insita s. insita
64 utuntur. Hae partes, ubi per Runles particulas inferuntur,
haud raro etiam illae voculae omit- tuntur, atque particula finalis
re- petitur. Vide lud. s. v. Repetitio. Quam aliena haec dicendi
ratio a nostro loco sit, sponte intelli- gitur. Hinc Astio
assentimur, ivct posterius expungenti, quod quomodo ia ordinem verboium
irrepserit, facillime potest indicari* J*rnecedit enim idti, quod»' itpsA-
xioxixov dnte interpunctionem assumsit, cuius vocabuli syllaba
huulis iucuria scribarum dupli- cata ansam dedit corruptioni. Totum
Jocum Astius sic scribi iubet: iva avayxa6$EiS av SsacSaCSai
to iv tois Inixr}- Qsvpatii xal rois vopoiS xa- Xov xal xovt* i6slv
, oxt ndv avxo avxcp ZvyysvsS i6xi, ro mpl to 6 copa xaXov
6/Jtxpov . xi tjyjjorjxai slvau Neque probamus Stallbauraianum argumentum
, quo dicitur admissa con- jectura Astii totius sententiae ratio
perversa esse. Quippe ita, Stati - 20 t t
, uyayuv , f 'vct TSy av ixusrtjfuSv xaiUos , xal fifJxav D
XQos nohv fjdrj r. 6 xaKov , (irjxtri ro xuq evi , montq olxttrjs, uyaxwv
, xutduyiov jkUAos V uv&qwxov uv os banmius inquit , ea par*
enuntiati , quae continet rei longe gravissimae significationem ,
par- ticipio indicatur, altera , quae rem minoris momenti denotat
, per verbum finitum exprimitur. De hoc verborum structura vide
ludiccs 8 . v. Participium, pera 8i x a kn iXTf Ssv - para —
ay ay eiv, Hic ut taceam tot verbis interpositis denuo novam periodum ab
illo detV in principio posito suspensam, nonnihil offensionis
habere , illud vix excusare possum , quod sub- lectum etiam mutavit
Plato , atque ab eo, qui ducitur, transiliit ad eum , qui ducis et magistri personam
agit. Est enim plena sententia: Ssi Xov 7/yov- p£vov dyayeiv avxov
x. r. X. Hoc Riickerti iudicium est, quod esse suspicor qui
probaturi sint. Nobis neque 8« verbi omissio incommoda est, neque
vero sob- iecti mutatio excusatione indigere videtur. Suut enim
verba magis ad sententiam , quam ad grammaticam subtilitatem
conformata, Atque mirari non possumus, hoc loco pro eo, qui ini- tiandus
sit, eum commemorari, cui iuvenilium animorum initiation sit commissa,
cum idem etiam in praecedentibus commemoretur* cfr. p 210. A. 8ei
yap , £<prj, xov opSdfc lovxa btl rovro ro irpaypa apxtdSai piv
veov ovra levat irci ra xaXa 6(d- pata r xal npcorov piv ,
iav opScoS 7\yr}tai 6 r\yox>- pevof , kvoS av x. x. A.
prjxixt xo 7tap * ivido S- f tep oixirrfS dyandov. His verbis
inesse quod minus bene habeat, statim lectores inteliigent. Bastius
SovXevgov ineptum glos- sema habet , quod oixkxTjS verbi explicandi
caussa margini olitn adseriptum post in ordinem ver- borum
irrepserit. In aliquot co- dicibus pfo ptpte xt xo legitur pyjxit*
ha), uude Bekkerus at- que Schleiermacherus scribendum ceusuerunt
pTjxezi rw. Astius scribendum couiecit: prjxexi xo 7 tap* ivi, QoSnep
olxixifS, dya- rtGov xaXXof, y avSptanov xi- voS 7? ijtitTjdsvpaxo
$ IvoS, x, r. A. Vulgo verba hoc modo interpunguntur : 7£poS noXi)
ijSjj ro xaXuv, prptkxi xo nap - ivi, ddsnep oIxext}? ayandov
naiba- piovy xdXXoS, t} dv$pGD7tov x 1 YOS X. X. A. Stullbaumius ad
h. 1. Nihil, inquit, mutandum videtur praeter interpunctionem, quam
nbi emendaveris in hanc modum: xal (iXincov npds noXv 7/drj xo
xaXdv, pTjxizt xo nap’ ivi , doSitep oixixTjS , ay vendor
itaibapiov xaXXoS x . r. A., haud scio au omnia satis expedita fu-
tura sint. Nara ad ro nap* ivi , quod connectendum est cum
dyaitdov, rursum intelligas xa- Xov, Apto vero additur c Zsnep
oixknfiy quoniam, qui unius tantum admiratur polcritudinem, is ei tanquam
servus quasi emancipatus videtur. Porro nihil habent offensionis, quae
deinceps sequantur: naiSapiov XaXXoS — iittXTfSEvpaxo » ivoS, quae
nemo est, quin videat , apposita esse *o \
y imTTjdlvfiaros {vug, dovktvmv (pavXog y xal 0 /jixqq- koyog ,
cAA’ tal ro nokv nikayog xecQamiivog rov xa- koii xcd &taQdov xolkovg
xcl uaXovg ivyovg uai (it- praecedenti ro nap* kvl explica-
tionis gratia, ita ut pro to xa- X uv nunc dicatur nuiverse xaA-
AoS\ Denique nec participiorum cumnlatio quidquam habet, quod ab loquendi
consuetudine alienum sit. Nam fiXbroDV npoS noXv ro xaXov arcte
cohaeret eam pipiETi ro nap * kvl dya- nckiv f atque indicat modum
et rationem, qua fiat, ut amator non amplius unius tantnm
admiretur pulcritudiuem, 4ov\evgjv autem reiereudum est ad
q>avXo$ y xal 6p . , ita ut idem sit , quod dia Tu BovXeveiv*
Quocirca sententiam verborum sic fere red- diderim: post studia
illa ad scientiae genera ad- ducendus est, ut sapien-
tiae intueatur pulcritu- dioem, atque eo, quod latissimum puteri
campum spectat, non i a m unius, sicuti servns, admiretur
pnlcritudinem eaque servitute vilis existat et pusillus, sed ad
immen- sum pulcritudinis.mare conversus etc. Iloec
egregia verborum explicatio est, qua et codicum lectionem servatam
fet Platonis ingenio haud indignam gententiam repertam habes. Unum
tantummodo est , quod in hac verborum explicatione minus nobis placeat,
oixBTt}? nomen. Sa- tis apertam esse reor, Platonem, si servilem
conditionem eius describere voluerit, qui unios hominis vel rei
udmiratidne atque AMORE captos teneatur, 6 o d- \oS non oixittjS nomen
ad- hibiturum fuisse. Sic infra p. 219. E.
xctTatdefiovXayiEro? re DfCO TOV CtV$(XO7t0V G)S OvStlf V7t
ovSeyqS d\Xov icfpiya . k, T. X., cui innumeros alios locos
addere possemus, quibus probure- tur, ad servilem conditionem de-
scribendam Platonem nusquam o f- xkxyjS vocabulo nsum esse. Scri-
bendum est autem pro oixixtjS nomine 6 IxitrfSy quae vocabula
passim confusa esse Iacobsins monuit annotat, ad Meleagri epigr.
XXXII. v. 2. De Initr/S vocabulo amatorem unius hominis
describente, vide Excurs. &it\ to noXv niXayoS tet
pappivoS rov xaXov . Picinus verba convertit: verum in profundum
pulchritudinis se pelagus mergat. Stallbaumius exhibet: sed ad immensum
pulcritudinis mare conversas. Videtur nemo ioterpretum verbis offensus esse to
noXv niXayoS, qoae sane, praesertim cura praecedat xal ftXbtcov xpuS
noXv ydij to xaXov t nimis ponderose prolata snnt. Satis erat
dixisse ini to niXayoS rov xaXov vel ini ro noXv r ov xaXov
Utrumque verbum h* 1. adhibe- tur prorsus eodem modo, quo aX - AofT
cum nomine aliquo coniun- gitur. Ceterum apte conferri iu- bet>
Stallbaumius Plut. Quaest, Piat. p. 1001. E. ro piyi- 6rov y ccdtoS
iv Svpnodtco Si- datixoov , rttoS 6si toIs ipoari- xoir xpydZaij
perdyovra rrjv i>vyt)v ano tcov afoSyrcov xa- Xdjv ini ra
votjrd, napeyyvd pijrs CooparoS tivoff pyz’ im- 20 • ‘yaXoitQtxtig rixrij xccl duevotjfuna tv
rpiioGotplct atpfto- vto , eag av ivrav&a QGXS&alg xal
avfy&fls xattSij tiva bu&truirp (ilav Toiavrrjv, fj loti xaXov
toiovSt. E IlHQa 6s ftot, hffj , tov vovv XQogt%uv tSg olov r
t (laXitita. Cap. XXIX. "Og yuQ av (lifflt
ivruv&a XQog t « iQatixa xaiSaya- tijSev/icttoS fitjr’
btttirijftriSxaX- Aft fiids v7totErdx$cn xal 8ov~ A eveiv, aXX*
dnoOtdvxa xij$ itepl xavta pixpoAoylaS ini xo noAv tov xaAov
itiAayoS xpi- 7te<$$ai. $e&)pG)v * — rixrxj xal
8 tay 01 } p at a x. t, A. ricina* exhibet ia conversione : abi
ipso iutaita multas praeclaras atque magnificas rationes
intelligen- tiasque in philosophia abunde pariat. Attius, dqiSovGQ
verbo oifeusas | acpSova scribendam eoniecit. Nobis
transpositione verborum opus esse videtur pro- pterea, quod
praecedens 3en>- pcjy participium sequente ac- cusativo, qui ad
id non per- tineat, satis inepto loco positam videtor. Supplendum cen-
sent ad $£(u)p(k)V interpretes av- zo , sed supplemento illo
ordo verborum ^eoopGjy noAAovS xal xaAovS A oyovS xal peyaAo-
npeneiS haud excusabilior reddi- tur. Scribendum igitur videtur
esse: aAA* btl td noAv neka- yoS ZExpappeyoS rov xaAov xal SEwpobv
zoAAovS xal xa- Aovs AdyovS xal 8iocvoi}pata xixxy iy
<piAo6ocpia dq>$ovaa. Seusus est: sed ut conrsr- s o s a d
'im m e n sam pulcritudiui.s copiam atque intuens pulcrorum
atque praeclarorum lermonnm immensam materiem (vide annotat, p.
333.) pariens sit in philosophia ditissima. De verborum
transitivorum absoluto usu , quo nostro loco xi~ XTQ dicitur pro tixxoDV
y , saepius iara diximus. Vide Indices. tiva initixrfprfv piav x
oiavtrjv h. c. scientiam eam, quae est ideae pulcritndinis, ad quam
cognoscendam Socratem Diotima adhortatur ut animo attento essa studeat.
Ceterum xazidy miuus apte Schleiermacherus reddidit: bis er
erblicke; xaxiSel-y est potius: mit dem Blicke erfassen,
agnoscendique notionem videndi notioni addit. Sic p. 172. A.
legitur roJv ovv yycopipooy r/J oxiCSe xatidcSy pe xdfipcj- &ty
ixoAede x. x. A. h. e. : einer meiner Bekanntcn, der mich von
hiuten sali and erkannte. Paullo infra p. 210. E npds riAuS ySff
icoy t&jy ipasTixcdy i^aitpyr/S xaxdip ex ai xi SctvjiaCxov x.
x. A. piypi iytav£a. Sic libri meliores omnes pro vulgato
//i- XptS, Quod enim Phrynichtu p. 6., Herodian. Philet. p.
451., alii grummatici veteres, pdxp* el axfn tanquam Atticam
probant, fttG>ntvo$ i<pt*fjs ts xal oq9& s ra xaXa , srpog
riAog fjdy iwv zuv igauxiJv t^alcpvyg xazvipizui n ftav- (iciGzov tijv
tpvGiv xaXov , tovto txiivo , a £ioxQccceg, ov 8rj tvcxEv xal o£
ZfixQoo&iv zcavzig novot zjaccv, ngarov (tiv ccei ov xal ovts
yiyvofisvov ovts utzoX!.v(1£- 211 vov, ovts av^avofisvov ovts
qp&ivov, ezcaza ov zy (ilv tcaAuv, zy 8’ alOxQov, ovds rora [ilv,
rora 6 ' ov’, ovds arpog (ilv ro xcdov, sgog da rd uIoxqov, ovd'
Ev&a filxpiS antem et axpiS improbant, id verissime dictum
esso testantur Platonis codices meliores omnes, qui tanto consensa
tuntaque constantia ea de ro consentiunt, ut vix sex septemvo apud
Platonem loci' reperiantur, obi altera forma communi fir- metur
librorum consensione. Nam quae Heindorfius ad Piat. Gorg. p. 137.
collegit, ea nunc omnia ex codicibus emendata suat. Stallb.
Secj/isv o$ i<pe£ijs re pcal opS-d)? h. e. die Grado des
Schdnen in seiner 1'olgp und Richtigkeit. De tl pronomine
indefinito, adiectivis nominibus vel praefixo vel postposito, Mat-
thiaeus disseruit Gramm. ampl. §.487. 4. p.911., ubi et no- ster
locus laudatus est. iCpoS tiXoS y$tf ioov. TIpoZ tiXoS ikvcti
dicebantur ii, qui superatis gradibus tandem ad spectanda arcana
admittebantur. Hinc factam esse videtor, ut ipsa illa arcana,
quorum caussa multi labores suscipiendi erant, TfiSv teXcov nomine
insignirentur. Rectissime Wachsmuthius Hellen. Alterthomsk. I, 1. p. $24.
an- notat: Die Grnndbedeutnng des vielsagenden VVortes tiXoS
ist niclit die des Endes , ais der eintretenden Nichtigkeit voo
et- vas Vorhandenera, des Eintritts einer Leere statt der
friiheren Fiille, sondern vielmehr, kraft der Ableitung von tiXXca
(zum Dasein kommen, hervorwachsen, reifen) der Bcgriff, dass
etwas •ich verwirkliche, eu dem Stande der Reife kumme, sein Ziel
erreiche, seinen Zweck crfuUe, rouro ixeivo sc, idrlr.
Diotima nunc de pulcri idea locutura, cuius caussa tota oratio suscepta
est, rouro pronomine demonstativo recte utitur. Exei- vo addit, ut
significet, eiusdem pulcri ideae iam prius mentio- nem factam esse.
Hinc rjdav explicatur, imperfectum tempus. Significat enim : cuius
caussa esse diximus labores omnes. Ut Graeci tovto Ixeivo, ita
Latini hoc illud adhibent hand raro, atque interdum satis cum
acri- monia; cfr. Terent. Andr. A. I. sc. 1. v. 97.
Quae sit, rogo. Sororem aiunt esse Chrysidis. Percussit
illico animum. Atat hoc illud est , Haec illae lacryinae,
haec il- last misericordia. it pdotov ael ov xat o
t’tfi x. X. X. Satis notum est, atque eti«uu vernaculi sermonis
(ilv xcdov, iv9a 8s alcSynov , <5g rtfil (ilv ov xcekcv,
ual Se alexQoV ovS’ av q>avxa09^<Stvai avxo [16 xalov] olov
TtQoganov tt ovfis jjfipfj ovfis alio ovStv ov (Swfia [itte%sL, o vd£ xtg
koyog oi)6a xtg btasximij, ovSi jtov ov ev iteQa nvl, olov Iv £w<a rj
Iv yjj rj Iv B ovgava > jj l'v xtp aXXtp , alia avxo avxo
fit& ttinov (iOVOuSeg a et ov, r a fia alia navra xala
Ixei- vov (texixovxa xqoxov uva xotovxov, olov ytyvofievav te xov
allav wtl dzollv(dvav p/Siv exetvo (ii/xe te probatur exemplis,
duas res, qua- rum altera alterius explicatio sit, copula adhibita
haud raro arcta couiungi. Huius usus exempla si quaeris, ludices adi
8. r. xat explicativum. Sententiam quod attinet, cfr. Cic. Orat, c.
8* Has rerum formas appellat ideas Plato, easque gigni negat, et
ait •emper esse, ac ratione et intelligeutia coutiueri, cetera
nasci, occidere, fluere, labi, nec diutius esse uno et eodem
statu. ovdfc npoS plv T 6 xa - \6v. Haec verba ut vulgo ex-
*” bibentur, articulo gravi iusignito, aliquid iucommodi habent} quis est
enim , qui non censeat, si ro nocXoy exhibitum est, ar- ticulum cum
nomine subsequente coniungendum esse? Idem cadit in verba to
aidxpov, quae paullo infra leguntur. Gravem igitur ia acutum
immutavimus, quem etiam exigit pausa, quae, si recte baeo verba
recitaveris, post ovSfe TtpoS plv ro comparebit. Ceterum TtpoS plr
to , npoS TO duplicem rationem indicant, qua res terre* strea
spectari licet, ideam pulcrl spectari non licet, ot>d* av
<p avta<$$7j de *• tat avxo [r o xaXov]. Bek- kcius, quem
Dindorfiu* et Riickertus secuti supt, e codicibus, ut videtur, avT(fi pro
avxo edi- dit, Hoc avTcJ, Stsllbaumius inquit, probare uoli.
Idtelligitur enim ipsa puteri species et for- ma. — Recte; sed
mious nobis placet To xaXov, quod, quam fa- cile potuerit ab eo ,
qui avro recte iutelligeret, in ordinem ver- borum inferri, statim
apparet. Avxo nutem prorsus eodem modo positum esse videtur, ut p.
210, E. TOVTO IXEIVO , OV 6f) £VEHEV xat ol tyjcpo6$Ev
TtavTES no - voi rfiiav. Uncis igitur inclusi- mus verba ro' xaXov
, a XX' avxo xu$* avxo peS* avtov. Apte Schleier-
macherus verba reddidit : sondern an und fur sich und in sicb liberali
dasselbe seiend. t a Sb aXXa narra 7cadx et y ptfdiv*
Dicuntur emuia, quae in terris pulcra vo- cantur, sensibusque
subiecta sunt, non ipsa ideam esse pulcri , sed cum ea cohaerere
tautum- modo, ut cum haec oriantur at- que intereant, illa neque
augea- tur, neque minuatur, neque ulli ' mutationi obuoxia sit.
Haec pi- zijf ideaS quomodo in- telligenda sit, a Stallbaumio
ex- plicatum habes annotat, ad h. i.; 4 nXiov (irjtt (Xctrrov
yiyveidai (it]d's natixuv (itjdtv. orav bt/ rts ano rmvSe dia r 6
oq&us naiScgaoniv Inaviav Insivo to xaXov aQ%i}un xaQoQciv , 0%eSbv
civ ti antoiro tov reXovg. tovto ' yrcQ Sr) ian ro bgftug c ini ra
iganxa livai $ vn aXXov uyso&a i, ciqxoiibvov ano ravds tav xaXwv
ixeivov tvixa tov xaXov clil inavdvai , togneg tnavafia&ftolg
XQwficvov , uno tvog ini 6vo, xal uno dviiv Ini narra ra xaXa edficcra,
xal ano tav xalav Oafidzav Ini ra ' xaXa InmjSsv- Quae bona,
pulcra , honesta sunt , ea putabat Plato bona , pulcra, honesta
facta esse eo , quod re- ferrentur ad ipsam bonitatis ,
pulcriludinis atque honestatis speciem, eiusque quasi partem aliquam
in se continerent. olor yiyvopevoov re tcov aXXoov x. r. X.
Dc olor sequente infinitivo vide Matth. Gramm. atnpl. $. 535.
Laudat Btallbaumius Piat. Apol. Socr c. 18. iyoo rvyxtxfc* tov
toiovtoS , oloS vTto tov Seov r y itbXei 8e8o6$ai. Adde Piat.
Protag. 1 >. 330. C. Msttv apa toiovtov t} SixaioOvvy olov
Sixaiov li- rat. Ibid. n. 330. D TCoTtpov tibvtovto avto ro itpdypd
(pa- te toiovtov tCKpvxlvat olov avodiov elvat y olov ouiov ;
ibid. p. 831. A. ovx apa icSzlv odtorrj $ olov Sixaiov elvat
rcpaypa , ad quem locum Stall- baumius rectissime, li. c inquit,
toiovtov Ttpdypa , olov dixatov elvat, — Pro ixtlVOf quae opti-
morum .codicum lectio est, vulgo exeivoo legitur , quod et Ficinus
tuetur: cetera vero omnia , quae pulcra sunt , illius
participatione pulcra , ea scilicet conditione , ut nascentibus et
intereuntibus alus nihil subtrahatur "illi aut addatur
y neque passionem ul- lam incurrat . Beue dativus ha- beret ixeivoo
y ai verba abessent py8h nadxetv pySiv , quibus additis pleonasmus
oriretur hoc loco non ferendus. Igitur Ixeivo Unice probandum
ducimus. ozav 8y ziS asto zdovSe Vulgo legitur ozav 61 St} nf
, quod Biickertus retinuit, quia defendi posse videatur» Illud
Bodleiani Codicis lectio, Vatie, unios, Vin- dobonens. unius, quam
Bekkerus, Stallbaumius , alii intextum receperunt. Rem hic tangit Diotima,
quae iam in superioribus commemorata est, cfr. p 210. E., ut nullo
modo ferri possit Se particula. *dteo tcdvSe autem ad praecedentia
respicit yiyvopk - voov ze tcov aXXcov xal ctnoX Xvpsvosv , resque
describit, qua- rum natura mortalis cum im- mortali idea pulcri
aliquam com- munionem habet. tovto yap 8 y itinv. His
et sequeutibus verbi* ratio agendi summa lim repetitur, qua uti
«debeat, qui verus AMATOR esse velit. Eam agendi rationem cum scala
comparat Diotima, qna ab imis ad suprema ascenditur. Hinc enaviivat
verbum positum et draPaH poiS nomen. Iu Flo- (itera, scal ano x av
xaXiov Inixtjdev/idxatv in l ta scala (ia&y(iccta , igr’ av ano xav
(ta9t](idxav ts t ixtivo x 6 (idditfia xtievxytfy , o laziv ovx
dlXov y avxov ixelvov xov scaloti (id&tyia , scal yvoi auro xeXevxmv
o D Voti, scalas/, tvtav&a xov (iiov, a qitte Zcoxgarfg, itptj
rj Muvuvixr) | ivij , el' n I q jcov aXXoth , 0mo xov ctv- &Q<ancp
, 9eco(itv(p auro xo • scaldv. a tdv stors ’ftys, rentinis
aliisque libris non pau- cis avafiad/iOiS reperitur, quam
scripturam etiam Phrynichi iu- dicio probatam habes , qui p. 824.
fiaSfxoS , inquit, ' IotKov 8ict *ov 5, 8td xov 6 *Axtixov. Sed ut
vulgatum retinuerimus , Lobeckii annotatione factum ad !• c. Prorsus
igitur asseutimur S tali— baumio et Biickerto, qui ava - fiaS/xoiS
in textu posuerunt. Ce- terum ne parum accurate et ini- tium, a quo
exordium facere, et finem, ad quem teudere debeat verua amator,
descriptum atque explicatum indices : numeri di- versitate verborum
aico xoav6e tg ov xaXcov ixtivov i vena xov XaXov efficitur , ut de
Diotiroae voluntate vix dubitare possis. Quae enim in terris pulcra
habentur, quoniam multa sunt, plu- rali numero, contra, quoniam una
est eademque semper, idea pulcri singulari numero descripta est.
$$t’ av — rtXsvTt/dp» Primus Stallbaumius monuit, no- strum
locum si exceperis, nullam esse Platonis, iu qno &V* av reperiatar Hinc
sane oritor aliqua voStiaS suspicio, quae codicum nonnullorum
auctoritate augeri videtur. Etenim Rodlciatitts, Florentini, aliique
libri m»u pauci pro £ft av habent xai, quam voculam u« propter
sequentia minus aptam iudices, pro teXevxiJujf in aliquot codicibus
TtXtvxiftSei legitur. Hinc Stall- baumius scribendum esse suspi-
catur, xal ano xc5v fiiaSijud- xoov in * ixetro xo jiaSrjua xt-
Xtvxrjdtt. Sed cum hac scriptu- ra prorsus nou convenire viden-
tur, quae sequuntur: xal yvoS avxo xtAtvxdUv o l6xi xaXov , quae si
velis in xal yvoSdtxat avxo x, o l6xi xaXov immuta- re,, monendus
es, ne iu uno quidem codice aliquam yvo o scri- ptnrae varietatem
reperiri. Verba convertit Stallbaumius: atquo ad extremum cognoscat
ipsam pul critudinis id e - av, quod praecedente xal — xtXtvrijdei
qui probare potuerit, non video. Licet igitur ist* av praeter
nostrum locum nusquam apud Platonem reperiatur, tamen iu textum
recipiendum est. KaL autim, qaod pro iSx* av in ali- quot codicibus
comparet , ab iis profectum esse putandum est y qui ist* av alias
apud Platonem non reperiri intellexissent. Ut nostro loco £sx* av,
ita p. 191. E. T ioof relative usurpatum ha- bet, quo offendat;
neutrum ex- ceptis Jouis illis 'apud Platonem reperitur, utrumque
autem ser- vandum est. quo magis a Plato- nica dictione alienum
< st , co studiosius. Ceterum xtXevtuv ov xtrccc %qv6iov te xal
ia&rjrct xal tovg xakovg xal- 6dg te xal veavicSxovg 56 |ei eoi tlvai
, ovg vvv vgav ixxixfojgca , xal eroiuog el xal 6v xal aU oi xoUol,
ogcovteg ta xacdud xal twovreg ael avtoig, tf ncag oiov t’ r/V, (itjte
ia&ieiv [irjte xlveiv, aU.a fHdo&at fiuvov xal jiweivac. xl drjra
, Irprj , ' olo(it9a , el tat ytvoLto avto xo xakov ISe Iv elhxQiveg ,
xa&agov, E < '.ni tt enatam est tx Epxc<S3ai
tcXtvruvia ini Tt, quod contra- ctionis genus apud Graecos scriptores
irequeiitissimum, SeGopivaj avto xo xa- Xov. Recte haec verba
a prae- cedentibus addita interpunctione seiunguntur, continent
enim ac- curatiorem ivravSa x ov /5iov verborum explicationem.
Sensus est : Si usquam alias vita vitalis. eat homini, tum
est, quum ipsum illud pol* erum in tuetur. ov naxa XP vtiiov
h. e. non ad aurum, vestimen- tum, al. comparandum illud iudicabis.
Nam nata praepositio ia talibus similitudinem indicat. Vide Piat.
Apol. Socr, init. opoXoyohjv av ty <*• ye ov nata xovxovS elvai
(bj- ta>p. Stallb. Diximus supra de hoc nata praepositionis
si- gnificatu annotat, p. 4l. Ceterum memorabilis locus est propter
verba TtaiSaS xe nai veavidxovf. TIaidcov enim no- men Attico usu
loquendi suffi- ciebat ad pueros iuvenesque significandos. Nemo autem
mira- bitur , veaviCnovS etiam commemorari, qui reputaverit , Diotimam,
feminam peregrinam, hic loqui. Eadem quaeri potest cur x di
yvvalnai taS naXaS non commemoraverit. Ot)f VVV O p GJ V
ix7t£- Verba eflectum animi judicantia aoristo tempore ple-
rumque ponuntur, de quo usu vide annotationem p. 221. Alia tempora
admittuntur tum , quum non de re vere facta sermo est, sed animi
commotio inmma ita tautummodo commemoratur, ut fieri posse vel
solere indicetur. Hoc in nostrum locum cadit, ubi praecedente oparv participio
conditio expressa est: quos ut nunc res* se habet, si vides, animo
percelleris atque paratus es et to et alii multi, amasios
sem- per videre semperque cum iis esse, si unquam id fieri
possit, neque edentes ne- que bibentes cet. Vides igitur, participia
infinitivorum loco, infinitivos participiorum loco po- sitos esse,
cuius dicendi usus. ex- empla indicata reperies in Indi- cibus s.
v. Participium. a\\a $ ea 6 Sai fiovo t nai B>w eiv ai.
Haec verba grammaticam verborum juncturam ai spectas, e praecedente
na\%tot- • po$ el nai dv nai aXXoi sroA- A oi apta sunt; quibuscum,
si ad sententiam respicis, minus ea cotiveoire senties. Non
enim amatores parati promtique sunt tolo amasiorum adspectu
atque eorum societate delectari , Sed ¥
314 I1AAT&N02 afuxrov , «/Urc (irj tivanlmv
«JorpxiSi» re avftQaittvtav xal % Qcofidrcov xcd aXk.rjg Ttoklijg
tpXvaQlas rjg, ukk’ avto ro &ciov xukov dvvairo (xovoudis
xazideiv; aatis est ipsis amasiorum so- cietas et adspectas.
Igitur libe- riorem verborum stracturam Plato hic admisit, quam et alias
ia familiari sermone haud raro re- perias. Eius originem
putare possis participiorum usum opaov- teS xal HwoyxeS, de quo
mo- do diximus. Nam cum dictum esset xal ixoipoS el xal 6v
xal aAAoi 7 C 0 XX 0 I — opdSvxtS — xal B,vv6vxe5 — M 7 h £
i-GSieiv pi/XE itivEtv f illaque participia pro opdv ct Zvveivai
posita es- sent, facillime scriptor infinitivis uti potuit SeadSai
et B,wiivai in dictione, quae praecedentibus infinitivis itiSUiv et
itivEiv op- ponitur. Ceterum de illorum verborum absoluto usu vide
Iu- dices. d\\a py dv ttitXzwY . Astius aWa abesse
cupit. Con- tentus esset, opinor, ai xal ptj scriptum esset. At
Graeci , ubi nos dicimus and uiclit, ita ut praedicatum praedicato
opponatur, pariter xal ovh et aAA* ovh usurpant. Riickert. cfr.
Piat. Protag. p. 841. D. 7 roAAod ye 6 eI, £<py, ovxcoS $x Blv '
& IJpo- Sixe. aXX iyoa ev 016 dxi xal 2 ipovi 8 ijS xo *«A«roV
E\e- yev onep ypiit ol dWot , ov to xaxov, aXX o dv py
jbdSiov y, d\\d 8ia zoAXcov icpaypa -• Tvv yiyvyxai.
xal dWyS noWijs q>\v- cr p laS 3 v tj x i} S’. I 11 Piat.
Phaedone, quem Stallbaumius lau- dat annotat, ad h. 1. p. 66.
C. legitur: ipojxoov xal £ict2v- picov xal epoftcor xal
eA8ooXgov itavxoSaizMV xal q>AvapiaS ip- ninXyCtv rjp&S
jroAAt/f, ubi O- lympiodorns : cpXvaplaSxa- A el 6 TJAdxcov nav to
it£pixxdv t ov povov xo iv \6yois , aA Ad xal xo iv IpyoiS.
Convertit Schleiermacherus (pAvapiaS no- men: nnd andern
sterblichen FJit- terkrames. Aliter nobis de huius vocabuli
significatione statuen- dum videtur. Schol. ad Apoll. Rhod. 1. 275.
habet: cpAv ?,E iv xvplcDS xovS Aifirjxds cpaptv xaiopivovS
avafidAAsiv xo v- dop. Duplici igitur significatu tpAvapla , quod
cuui illo verbo cohaeret, videtur a scriptoribus adhibitum esse, ut
aut rem si- gnificet, quam aliquis, qui com- motiore animo est vel
vesanus pvofert , aut nugas denotet res- que expertes veritatis,
quae stre- pitu vel splendore quodam in- signitae sint. Priore
significatu ipsum (pAv&iv usurpatum habes iu Meleagri epigr.
119. 5. iroAAd 5 ’ 0 TtixpoS aloxpd xaS 9 ypExipyS
i<pAvde nap^EviyS 'ApxtXoxoZ. Adde Piat. Apol.
Socr. p. 19. C. xavxa ydp tapdxe xal avxol iv t?J *Api6xo(pavovS
xcopcpdto ; 9 2 cjxpdxy xivd ixtl itEpzpepo- pevov (pcxdxovxd te
dipafia- xeiv xal dAAyv 7to\ Ayv q>Ava- piav q>\vapovvxa ,
quo loco non nugae commemorantur , sed vesaui hominis deliramenta.
Al- tem significatu positum habes £q’ oTst, tcprj, tpavXov ptov
ylyvt6&itl Ixtids (Ittxov- 212 x o$ avdQtoxov xal ixuvo Srj
fteafievov xal £vvov- xog avta ; ij/ ovx Iv&vfisi , icprj , ou
ivxav&a aura Piat, de rep. IX. p. 581. D. h
ctTtvoY xal (pXvapiav. d AA* auro xo Setov xa- A d v 6v v air
o pov o eidis H. X. A. Abesse posseut sine a! Ia sententiae
mutatione verba fitVairo et xariSetv, quia prae- cedit cf rw
yivotxo ISeiv, Posita autem sunt haud dubie, atque si ita dicere
licet, e prae- cedentibus repetita, quod prae- cedentia a nostris
verbis interposita aliqua enuntiatione nimis remota sunt. Sed mireris, si
par- ticulam non item repetitam esse, cuius abseutiam nemo
interpres aliqua excusatione indigere ceu- suit. El Platonem revera
omi- sisse certissimum est. Iluiusmo- di autem omissiones in
sermone familiari haud infrequentes sunt, ubi et pronuntiatione
verborum et habitu loquentis excusantur. Ceterum Sydenhamius
annotat ad h. 1. laudatus a Wolfio : So lange der Mensch in dieser
Welt lebt, und noch die Fesselu des Korpers an sich tragt , ist
er selbst nach Platons Ideen uicht fahig, sich zu einem so
erha- benen Anblick in die Geisterwelt erapor zu
schwiugen. xal ix e tvo 8 f} $ e GD/iev ov. Vulgo legitur xal ixeivo
u 6ei $£QOpkvQV i quae lectio, quam- quam non prorsus inepta est
— possis eoim de necessitate dictam interpretari, qua, qui via a
Diotima monstrata incedat, divi- num pulcrum non possit non videre,
— tamen admodum languet frigetqae. In codice Bodle- t
ia no pro o Sei reperitur oj Sei; hinc Astius, quem
Stallbaumius secutus est, oj 6ei scribendum coniecit. Speciosissima
fit haeo coniectura verbis intra positis opaUvti gj opaxov: sed ut
gj dei scribatur, qnoniam opajvxi oj opaxov paullo infra legitur,
necessitas nulla est. Vulgatum autem o , quam facile oriri potuerit
syllaba finali ixeivo vocabuli forte, ut fit, duplicata, facile
iutelligitor. Id in cj im- mutavit, qui iutelligeret , o ad- modum
frigere ; correxit fortasse etiam, quod in sequentibus le- git
opdovxi oj opaxov . Iam pro Sei in tribus codicibus , Paris.,
Vatie. , Palat. Vat. , legitur fit/, quae formae sexcenties commutatae
reperiuntur. Hinc Schleier- macherus scribendum coniecit xal ixuvo
Srj $£GJ/i£vov, verbaquo convertit: Me in st duwohl, dass das ein
schlechtes Lcben sei, wenn einer dorthin sieht und ienes
erblickt und damit um- geht? Haec coniefctura Bek- kero adeo
placuit, ut in ordi- nem verborum reciperet. Id et nos fecimus eius
exemplum secuti. In Ficini conversione legitur: Jtfum vitant
huiusmodi parui fa- cis ? hominis videlicet ipsius t qui illuc
suspicit , qui tam prae- clarum spectaculum contuetur , qui illi
cohaeret . Ex quibus verbis colligi, potest , Picinum quoque 6rj t
non Sei, legisse. ( f iova%ov ytvtjOtTiu , Sqcjvti a
6q<xtov to xuXov, zlxzuv ovx tiSala agetijs , ars ovx tiSm^ov
hpaxzofiivco, akV dky&rj , & re zov dfoftovs iqiamoftiva ,
zexovzi £s dgcTtjV ahftij xai Qg^a^iiva vitaQ%ii %£ 0 <pi?.ti
ye- vto9tu xai , eixeg toj di.ho av&Qunav, d&avazn xai
Ixelva ; B Tavzu Srj, <J Oax&gi zs xai ol dXloi, Hcprj
(tiv Aiozifia , 3 linueuat, d’ iyu' Tttnuaatvog di iteiga- fica xai
rovs aXJ.ov s ittiftEiv, ozi -zovzov zov xzqfiazos are ovx
eiSeSXov Itpa- srtopev co x. r. A. Prorsus eo- dem modo Pausanias
p. 183- E. xai ydp ov6h povipoS i6tiv y axe ovdh porlpov ipcov
npdy- fiatoS. — 6 rov t/SovS Xprj6Tov dvroS ipatiti}*
dia fiiov pivei, are povipoa 6vv ta- xeis. Ceteram colligere licet
e nostri loci verbis, quomodo Dio- tima vel Socrates Orphei
my- tilum sibi explicaverit, cui ex Orco redeunti <pa6pa
ostende- rant dii. cfr. p, 179. D. aAA’ d\rj$ij t Saepias
iam monuimus in superioribus, repe- tendum esse haud raro e
praece- dentibus verbis , in quibas com- positum verbum
contineatur, non compositam , sed simplex. Vide annotat, p. 89. et
p. 290» Eadem dicendi norm^ etiam in no- minibus interdum admittitur
ea lege , ut ex praegresso nomine, quod rei notionem cam
epitheti alicuius notione coninnctam re- praesentet , sola notio
rei repe- tatur. Cave igitur eldoaXa et ttXrfSi} sibi opponi
censeas hoc loco, ut somniis falsisque imaginationibus, quae uno verbo
cldoo- Xcov comprehenduntur, verae sc» imaginationes opponantur.
Hinc explicabis pluralem numerum aXrj^ij verbi , quem Plato
nou fuisset admissurus , si illam di- cendi normam adhibere
coluisset. Sed alia etiam explicaudi ratio adest, qua ccA. 77 .Sj 7
singula- ris numeri accusativum interpre- tari possis atque e
praegressi» apettjv supplere; futuros esse iam praevideo, qui illam
expli- candi rationem inclumaturi , ne- que oisi faciliorem hanc
proba- turi sint. Utraque explicandi ratio nostro arbitratu vera
est; utra verior sit, dijudicari nequit. Res ex accentu orationis
judicanda est, quo singula verba Diotima exornavit. Si pronuntiando
£i'8cj\a extollitur, prior explicandi ratio verior est hand dubie;
con- tra posterior rectior erit, si accentum orationis ita posueris,
ut et eid&Xa et apetrjS prae cete- ris verbis emineant. —
Quam- quam sequitur infra apetrjv aXrj- $ 1 7 , tamen inconsultius
cave indi- ces atque praepostera cara alte- rum genas explicationis
alteri praeferas. tiitep rc 0 dXXoj arSpo')- 7(0) v. Ex
huinsmodi locis satia docemur , Graecos accuratissimos fuisse
verborum pronuntiandorum, -
t' rf/ uvftganda <pv<su ewcgybv cciidva "Egenos ovx
av rCg gaSUag lafioi. Sib Si/ ?yays (prjfii ygijvai narra avSga rov
"Eguxa npav , xal avrog rigui ra tgatixcc xal Siaftgovtag aOxto ,
xal roig «AAotg xagaxilivo- fiaiy xal rvv rs xal a*l iyxcofiulta tijv
Svvag.iv xal dvSgdav rov *Egenog xafr’ odor olog t’ tlfil.
Tovrov ovv rov Xoyov , «J 0cuSgt, tl (ilv jiovXu, 0 ibg lyxcofuov
tlg Egena vofiioov tlgrjo&ai , d 61, 3 rt xal oxi j x a ‘Q £L G
bvofiatav , rovro ovofiafe. quandoquidem toj a A Aoo et roo ctAAcp
pronuntiando discreta esse certissimum est, Pro aVS-ptJ- Ttoov,
quae omnium fere librorum lectio est, vulgo dvSptdiu * > ede-
batur. Falso. Nara sententiae gravitati gravior verbi fornia
convenit magis. Ceterum haud raro huiusmodi enuntiationes, qualis
est Einsp rea aAAea dv- Sfjcjxcov , Graeci scriptores ad- hibere
solebant, quibus senten- tiarum prolatarum vim augerent atque quodammodo
amplificarent. Sic supra reperitar p. 211. D. ivrotvSct rov
/UoVf ElTttp itov aAXoSi, fiioarov avSpcanea x. r. A.
lq>r) jt\v — n in ei6 jiai 6 * i y eu' h. c. utilia dixit.
Ita ego credo. Quae se- quuntur ite7iei<5p&.voS 6 l neipco -
jxai xal tovS dAAovS nei^Eiv cum Aristophanis verbis couve- niunt
p. 189. D. iyo» ovv 7tEi~ pdoojiai vjj.lv ElSr/y/fGa<S$ai n}v
.Svvajuv avrov , vjleIs 61 rdiv aAAaor 6i6a6xaA.oi ioEtiSe.
ry av$ p con eiot q>v6ei. Saepius iam annotatum est in superioribus,
<pv6iS cum adiecti- vo aliquo couiunctum nominis periphrasin
efficere, quod eius- dem est atque adjectivum radi- cis, Ty
dv^peansia tpv6n igitur idem fere sigmificat atque xoiS avSpeoitoiS.
Ceterum cuna gravitate dictum existima ty avSpaamlx q>v6si , ut
huma- nue naturae debilitas, noa solum humana natura, periphrasi
illa significantius indicari significetur. ei ‘61, o rt xal oity
£a/- petS. Consuetius dicendi genus praecedente sl jiiv est eI 61
jirj, Quod cave hoc loco ponendum censeas ; neque perinde est,
utrum eI 6e an eI jtrj legatur. Ex- hibetur autem ei 6i h. 1. ita,
ut utrum Phaedrus facturus sit, hoo Socrates sibi placiturum esse
promittat, quasi diceret: sive pro laudatione Erotica orationem
meam acceperis, sive non acceperis, perinde est. Si accipis, laudationem
eam nomina , si noa accipis, quo libuerit nomine appella. Ceterum
conferenda cum nostro loco verba sunt Piat* Protag. p. 358. A. site
yap yjSO elre rspTtvuv AiyeiS sire %ap- tov, e ite oitoSsv xal
oxgoS X°d~ psiS ra rotavta ovopa^oav — rovro jiot jcpoS d (1
ovAojioa dxoxptrixu t . - Cap. XXX.
Elxiytog 5h zavta xov Ecaxgatovg rovg fisv txac- vtlv , zov dh
'AQuJxocpavTj J.iyuv ri hu%uguv , on rovS fi\v drttitretr.
Haeo et sequentia rursus obliqua ora- tione proferantur , quod ab
Ari- stodemo relata finguntur. Sup- plendum est igitur etpij
'Apidxd- 677 / 10 ?. t ov 61 *Api6xo<pdvrj x. r. A. Cum
Socrates Aristopha- nicum mythum tetigisset vel «o- tasset potius
verbis p. 205 E. ,xa\ Xiyercct pev ye rtf, £<pij, XoyoS, cJ? ot
dv x 6 fjjttdv tctv- zpjv Zrfxu>6tv , ovxot iftoodiv x. T. A.,
nihil certius est, quam Aristopliauem aliquid contra mo- nere
voluisse , quo vel suam de Erote sententiam tueretur , vel
Socraticae orationis veritatem impugnaret. Quo . consilio quid
proferre* -potuerit aut voluerit, prorsas nescimus ; neque ipse
scriptor habuisse videtur, quo loquentem Aristopliauem indu- ceret,
Cur igitur illam Aristo- phanis voluntatem commemora- vit? In
huiusmodi locis Platonis artem scenicam admirari licet, qua hic efficitur,
ut tpvrjS verbi notio non solum verbo posito indicetur, sed
re ipsa vividissime exprimatur. Vi- des enim, Aristophanem iam
indicasse externis quibusdam si- gnis,, se aliquid contra Socratem
,djctqrum esse ; ium paratos convivarum animos j^abes ad eius rverba
percipienda: cum subito .pulsatae fores sonitum ederent,
tibicinae clangor audiretur, tu- jnultus strepitusque quasi comis-
saturum oriretur. trjv avXeiov Svpav. j
Harpocr. s. v. avXeioS — 7 dito xijS 060 v npuixrj Svpa xijS
oixtaS , ad qnem locum Valesii annot. laudat Bremius ad Lysiam p.
9.; avXeioS $vpa sunt fores vestibuli, quae aulam clauduut versus viam; aulam
autem si quis permea rat , veuiebat ad pixavXov Svpav , per quam
ex aula introitus erat in ipsam domum. Qu; igitur domo exibat, ei
primum erat per /xixavXov Svpav transeundum, tum per aulam et per
avXeiov Svpav la viam. Svpav xpox ov pivtj , Haec
vulgata lectio «st, quam codicum lectioni Svpav xpovo - plvjjv
potiorem ducimus. Schol. ad Aristoph. Nubb. v. 133. xis €($$’ 6
xoipaS xrjv Svpav ; do- cet : ini jikv xcov ££a)Sev xpov - ovx gov
xonxeiv Xiyovdiv^ ei 6 fc idc o$ev (sc. xpovovdiv ) tyo- <peiv.
Ex his verbis patere opi- nor , xpoveiv xijv Svpav de utroque
pulsandi genere obva- luisse, Niiiil igitur habet, quo displiceat
hoc loco xpoveiv ver- bum. Sed num ideo rectius sit et verius,
quain xpotetv , quod h. 1 . vulgo legi supra indicavimus, alia quaestio
est. Quid, si verbo insolentiori ( xpoveiv ) pulsandi insolentiam
qualis est comissatorum, scriptor indicare voluit ? cfr. Meleagri
Epigr. CXXV. v.3. apti yap idnepioi vvptpaS ini
dixXidtv dxew Aturo!, xal SaXd/AGov inXa- tayevvxo Svpa
t 31 « avrov kiyuv 6 2,'<axp«rj?s xeqI tov
loyov, xcci t$cti(pv>js rrjV kvXelov Qvqov XQOrovpivyV itoXvv fo
(pov ■xacMtildv «as xafucCuiv, uv. tov ovv
'slyu&uva, ad qnem locum Iacobsius anno- tat Comment.
Vol, 1. P. 1. p. 140. ixXatayevvto de saltan- tium ad fores
strepitu accipien- dum , qui proprie xpoxoS. He- sychitis nXaraytiv
idem esse do- cet, atque xporelv. Igitur nostro loco tantum abest,
ut xpoTovpivyv minus aptum censeamus, ut po- tius' verissimum
iudicemus atque rei descriptae apprime conve- niens. Sensus est
verborum I Pldtzlich sei an die Thiir angedonnert worden, und
sie habe gedrdhnt, ais wenn nach11ich e Schwar mer davor waren.
Ceterum Stallbaumio praceunte post ita- pa6x&y comma delevimus,
quod Bekkerus in textu posuit. Illo annotat ad h*. 1. a»?
xcopa- 6 1 <3 v connccteudum est cum itoXvv ifjocpov napa
- hoc sensu; vesti- buli ianuam pulsatam ingentem fecisse
strepitum quasi comissatorum n. e. quasi comissatores eum
excitarent. Recte. Prorsus conveuit etiam cum h. 1. Schol*
Aristophanis ad Plut. v. 1097. ed. Bekk. Vol. II. p. 256.: xontEiv;
■jpotpely xal xXavouir ri}v $v- pav 6ia<pip£i‘ xortteiv plvyap
Xsyerai , oxav eistiroct ris pi\- Xy yta\ njv Bvpav iB>( j$ev
nXytxy cos* rit i6$’ 6 xd^aS xijv Svpotv ; ifMxpeir or- rav
iZtpxontv 6s nf au* x t}r vicaroiyoi xal yx<>v % ira oltc o
xeXy. o rotov- x os yap VX oS iJj 6 <pos nancti avlytgidog cpcovyv
axov- deg> qtccvuL, ov (Sxeiptti&s ; D Xeixai, Zxctv
81 vx' dvir uov xirijxai portj xal ?}*oi' riva, ix rovrov artor
eXi) , o roiovtoS i /xoS i} r pitipuS xXav- Oiav A eyexau
xal avXyx pl 8oS tpcovifv dxov £iv . cfr. Melcagr. Epigr.
LXIV. v. 1. w A6xpot xal r) q>i\£poo6i xaXdv (palvovda
SeXtfvy xal NvB , , xal xodpcoy 6vp- nXavov dpydviov , . . .
ad quem locum Iacobsius: Sivo tibiam, iuquit, sive facem
iutelligit. IIoc proba- bilius,, Lectis nostri loci ver- bis itate
animatum seutias, ut de tibia poetam cogitasse cen- seas. Ceterum
recte Stullbau- mius eos vituperat, qui <ptay?ir hoc loco de
tibicinae voce iuter- p retarentur. Certissimum est enim, tibicinam
tibiae souos edi- disse, quibus se* commendaret intus sedentibns.
Ceterum miro modo 7tapa<$x£v praecedente, quod subiecto suq non
caret, positum sine subiecto legitur axoVElV- Facit autem subiecti
omissio ad describendas turbas, quas, qui ante fores vestibuli
starent, excitant ut. Neque r tr£s supplendum est, uam omnes sonitum
tibino audierunt, neque itetvzaS satis aptum videtur, qno hic
supple- mento utaris. Sed indefinite di- citur dxQveiv ita, ut
Latinorum respondeat auditum esse, ov (SxiipadSei
Aoristum, quem iu dictione r/ OW O v ytjOco vidimus p» 173»
R» ut non xal lav ptv rtg rav Intrrfidav y , xalelrs • el (ir/ t
ktysTE, on ov tcivouev , a).lu dvanavofit&a ySrj. Kal OV Jtoltl
VOTEQOV ’AXxifluxdoV X>jV tp(OVt]V dxovuv Iv xy avly OtpodQU
lU&vovxog xal fiiya fioavzos [ £(wo- admittendam , ita non
omni ex parte spernendum ducit Rticker- tus. De aoristo cum
negatione coniuncto in interrogationibus su- pra diximus annotat, p
11., ibique eius usum a nostro loco alie- nissimum indicavimus. Male
igi- tur in aliquot codicibus ov 6xi- if;a6SE ; Vario autem modo
fu- turo tempore veteres in inter- rogatione usi sunt, ut
indignationem, iram, clementiam expri- merent. Vide annotat, p. 26.
Hoc loco quo sensu verba di- cantur ov <5xeif>e6$E f dictu
haud difficile est. Agatho enim audita ante fores turba ut illico
Irent, videreut, vocarent vel remitterent, servis mandat. Verba igitor
convertenda sunt: seht sogleich nach. xal iav plv —
xaXeixe. KaXsixs hoc loco absolute posi- tum est nt p. 175. A.
xctpov xaXovvxoS ovx iSeXei tlsikvai. Exstat autem hoc et illo loco
ali- quid discriminis inter xaXaiv et xaXalv. Nam in verbis
xa/iov xaXovrxoS verbum illud nihil aliud significat, quam quod
nos dicimus rufen : ond ais ich rief. Nostro loco xaXalv invitandi
notionem habet, de qua vide an- notat. p. 17. ad verba axXrfXoS ini
Ssinvov. De iav — eI prj vide annotat, p. 128. ct 124. Verba
convertenda sunt: Und solite es etwa einer der Erennde sein, so
ladet ein, wo nicht, so sprecht, dass wir nicht trinken cet.
xal ov noXv vdxe pov-. Servi Agathonis dicto obedien- tes
statim ubiisse cogitandi snnt, atcjue aula superata xrjv avXttOY
Svpav aperuisse. Quo facto illico clamor Alcibiadis audie-
batur. xal pkya fio&vxo?, [ ip <w r gjv rof]. Vulgo
legi- tur piya (iodjvzoS xal ipGzxajv- r oS. Copulam e melioribus
co- dicihus interpretes fere omnes expunxerunt. Sed hac
ratione non ab omni labe hunc lorum liberatum putaverim. *Epa>xd5v-
X OS enim participium, quomodo probem, non habeo; quin magna
suspicio adest depravationis , si- quidem facillime fieri potuit,
ut aliquis, quo fioGovxoS ver- bum paullo insolentius a Pla- tone
positum explicaret, IpGd- XgjvxoS margini adseriberet, quod deinde
nimia scribarum seduli- tate in ordinem verborum receptum est. Haud raro
fioav vi- no gravatis ita attribuitur, nt addito quodam eorum dicto
di- cendi vel iuterrogandi verbum non praemittatur. Sic legitur
in Asclcpidae Epigr. XIX. v. 5. xy 6s xo0ovx’ ifioijtia
fiefipey- * pivoS' axpi xivoS , Z ev ; Z sv tpiXs , 0iyrj6ov
, xavxoS Ipav ijiaSEf. quo fidelicet loco non potnit
metri caussa aliquid inferciri, quod ip6r}6a verbi significatum
illustraret. Ad nostrum locum ut revertar, sunt alii quoqne vel
faerunt potius, quibus ipurtcov- ZTMI10ZI0N. 321
tavxog ] , oitov ‘Ayd&av, xcd xe&evovtog dyuv nag
’Ayafrava. dyuv ovv avxov netoa <5<pdg rijv ts a vXtj- tglSa
vitoXafiovtiav xal aklovg tivcig rav axolovfttov, xal tmazfjvcu bil rag.
dvyccg iotupavcj/xtvoV avxov rot participium displiceret. Certe dao
(iotnvxoS , ipcjtcjvro^ par- ticipia iuxta posita displicuere iis,
qui xal, quod vulgo legitur, in- terponendum censuerunt. Quomi- nus
ipcDXGJvxoS participium prorsus expungeremus , recentiorum editorum
auctoritas impedimento fuit, quorum ne uni quidem de- pravationis
suspicio in mentem venit. Igitur uncis verbum inclusimus.
oxov 'AyaSav > xal x&- Xevo vx o S dy e iv n a p* A -
yaStnra, De industria hoo loco Agathonis nomen repetitum est. Scia’
quam ob caussam? In- fantes, quod concupiscunt, id unum solent
variis membrorum gestibus appetere, neque hilo unquam ab eo
abstrahi» Infanti- bus ebrii cum aliis nominibus, tum etiam eo
similes, quod rem, quam desiderant, vario modo proloqui solent,
neque ab ea nominanda prius absistere, quam ipsam sint consecuti.
Itaque Alcibiades vino plenus, magno clamore, heus, inquit, ubi est
Agatho, du- cite ad Agathonem. Cete- rum cave xeXevovxoS arctius
cum sequente ayhV infinitivo con- iungendum censeas. Plato
enim rem ita proponit, ut quasi ipsa Alcibiadis verba tradere
videatur.* oxov *Ayoi S gdV; ayEiV (h. e. ayere) xap* 'AydSoova.
Ke- XevoVtoG StyEiv igitur non con- vertendum est :
ducliussitad Agathonem, sed servis im- peravit! u dncite «d
Aga- thonem** l
vn o Xaftovda y, vxoXa/i- pdveiv est sublevare, bra- chio
supposito sustentare cfr. Piat, de rep. V. p. 453. D* ubi e
codicibus hodie legitur: ovxovv xal ijtiiv vevGxeov xal XEipatior
dGjgetiSai ix rov XoyoVf lftoi dsXqjivd xlv * &- xi^ovxai 7}paS
vxoXapsly ar oi) xtva aXXrjy dxopoy <Storiy piav. Ruckort.
xal litt6trjy at ixl raS SvpaS, Haec verba convertit
Schalthessius J und stellten ihn eu ihnen vor die Saalthiir hin.
Minus apte. Fores enim, quae hic commemorantur, fiiravXoS $vpa sunt,
qua de re supra dictum est adnotat. p» 318. Io Schleiermacheri
conversione legitur: Er sei aber in der Thtir stehen geblieben. Ut
accuratius reddatur Platonicum ; ix l ra$ SvpaC, verba convertenda
sunt i er habe sich aber ia (s. an) die Thiir gestellt. Sic haud
raro rectiore verborum conversione praepositionum casuumque
cum illis coniunctorum structura commodissime explicatur. Pari
modd Grammatici Latini praecipiunt, ponendi collodandique verba
in praepositionem cum ablativo coniungendam assumere, cetera verba
motum io aliquem locum significantia in praepositionem et accusativum casum
requirere* Prioris illius praecepti neque ipsi tradunt , necjue lectores
iutelli- gont rasionem. Ea optime o recta collocandi ponendiqne
ver- borum conversione perspicitur. E xmov x i xtvi Gtirpava) dadst
xai fmv , xai taivlag rovxa ini rijs xcqiaXrjs naw noklas , xai tinuv •
“Av- fiofg , jraiptrs ' fie&vov ra tivSQct adw Otpodga
dt&adt Ovyndxjjv , tj dn.iay.tv dvadtjOavxtg yovov
‘Aya&ava, Ponere enim et collocare non significat, quod nos
vocamus : setzen, stcllen, logeo ; ridicula enim foret, si hacc ipsis
significatio esset, i n praepositio- nis atque ablativi casus couiun-
ctio ; sed denotant: fest ste1len, fcstsetzen, befesti* g e n. Quae
significationes ubi discipulorum animis inhaerebunt, haud verendum
erit , nc 'quis nuquam in ponendi collocandi ve verbis in
praepositio- nem cum accusativo casu con- iungal, xai
raiviat %x° yr01 * Timaeus s. V. r aiviaS avaSov- pivoi * toiS
vixijtiadi ara - Srjtiat ratvlaS. Annotat Stallbaumius nd h. 1, : Mos
erat, incinit , capita hominum vel publice bene meritorum, veluti victorum, vel
amicorum et familiarium laetis diebus ac solcmuitatibus coronis, vittis,
taeniis re- dimiendi et ornandi, vide Ruhn- kenium ad Tim. Gloss.
p. 246 seqq. "ArdpsS, xaiptte. Alio loco de hac
salutandi formula dicturi sumus. Huiusmodi for- mulae ex quotidiana
vita petitae si accuratius spectantur, mirum quantum faciant ad
populi, qui iis utitur vel usus est, ingenium, mores, naturam
oranemque habitum cognoscendum. Eodem modo praecipue de bis
formulis Goethios egit io Opp. Tom. 27* p. 125. Guto Nncht! So
konnen vrir Nordlamler zu jeder Stunde sagen, wenn wir im Finstcrn
seheiden: der Italianer sagt : fe- licissima notte! nur einmal, und
ewar, wenn das Licht in das Zimmer gcbracht wird > indem Tag und
Nacht sich seheiden $ und da heisst es denn ganz etwas auderes : So
uniibersetzlich siud die Eigenheiten jeder Sprache: denn vom hochsten bis
eum tiefsten Wort bezieht sich ulles auf Eigentluimlichkeiten der
Na- tion , es sei nuu in Charakter, Gesinnung oder Zuslauden.
biSiEdSt 6v J.i7t utrjv. Ilaea Bodleinui codicis lectio est
aliorumque paucorum librorum. Vul- go 8£Za6$E legitur posito post
7}\$OfXEV puncto pro v. signo in- terrogandi. Illud recentiores
edi- tores ad unum omnes probant. Quod ne male se habere
censea- tur: sententia est: Einen Mann, der schon getiunken hat ,
miisst ihr, wenn er mit euch triuken soli, recht freundlich
aufneh- men, oder cr gcht wieder fort, wenn er nur den Agathon
bc- krauzt hat, wozu er gekommen ist. ardpa haud raro poni
pro pronomine personali ipi , tragi- corum potissimum poetarum
le- ctoribus notissimum. Tragicis avrjp ote, avSpoS tovSe x. t.
A. pro iyo&i ipov admodum usita- tum est. iyco yctp
roi. Cum nemo re- sponderet Alcibiadi, neque ipsum, ut accederet
accubaretque, vocaret, omnesque tacide hominis erro- niav
admirarentur, illo adven- tum suum excusaturus loqui per-
}rp’ oitSQ “il9ojitv ; lya yczQ roi , (pdvca , jjQts (i'ew ov% olvg
t’ lytvoatjv dq>tXB6&cu, vvv da yxm tnl ty xecpaly lyav rclg
xcavlag , iva thto rljg fuiys xtfpalijg tt]v tov Gocpardrov xai xa/.Udzov
xitpaXyv — iav git. Heri vocato sibi ab Agn- thotie,
quominus veniret, certa quaedam impedimenta fuisse. Ve- nisse se
nuuc Agathouem taeniis ornaturum. Ilisu exorto consi- vnrum
Alcibiades excusationem suntn quasi fictam derideri pu- tans vera
se loqui affirmat. Post interrogatione illa satis impatien- ter
atque inclementer repetita abitum paraturus erat, ni omnes convivae
consurrexissent, atque ut maneret, ipsum rogassoat. . iav
ei7tco ovt u>dl. Ilaec non dubito , quin corrrupta sint ab
imperitis librariis. Nam quod Wolfius ea dixit significare ut ita
dicere liceat, itu ut Al- cibiades putandus sit ceterorum
convivarum invidiam his verbis amoliri voluisse, eam interpre-
tatiouem non fert loquendi con- suetudo, quae postulabat ovtgd6\
tlneiv. Itaque Astius scriben- dum ccnsuit : TtetpaXTfv dvadijdcj.
dpa , iav £LitcJ ovioj6i t naxa- yeXcttietiSE pov n. x, A., qua tamen
coniectura vereor, ut omnes tollantur difficultates. Certe qui- dem
transpositionis audaciam ne- mo probaverit, qui meminerit, di- vam
criticen ferrum et ignem odisse. Quid mihi de hoc loco videatur,
iam satis declarare opi- nor uncos illos, quibus hacc verba u
reliquis seclusimus. Nam quum grammaticus aliquis ca in mar- gine
aut inter versus adseripsis- set, quo explicaret proxima illa : dpa
HaxceyE\d6E6$E ueSvoy- TOS ; postea temere in conteitadi
orationem recepta, et, ut fit, alieno loco interposita sunt, 8 t p
11 b a u m. Rene quidem Vir doctissimus de aliorum, quos lau- dat,
vel interpretatione vel emen- datione egit, sed quam ipse iniit
sanandorum verborum rationem, ea milii quidem prorsos displicet.
Perscripsi nutem totam eius annotationem,, ut facilius lecto- res
de ea iudicare possent. In libris nulla varietas est lectionis
praeter quod Vindob, et Plorent, unus inverso ordine verba ex-
hibent: ovxcd6l n&pcikxjv avet- 6 t}6gj, qua mutatione doceare
sa- tis , ctiara librarios iuhisce ver- bis offendisse , eaque
transposi- tione adhibita aliquo modo ex- plicare studuisse.
Risisse convi- vas verbis indicatur apa naxa- ye\dtfe(j5i pov cJf
f.te$vovxoS j quam risus caussam Alcibiades sibi finxerit, supra
diximus et verbis indicatur fiov cJff //ej&tfor- ToS , h. e.
quasi ego ebrie- tatis caussa meras nugas narrem. Hinc addit iycJ
Sij Ttdv v/fEtS yeXdxE , ojivti ev ot8 *, oxi trA?/3j/ X6y&>
Veram risus caussam nemo interpretum aperuit. Videamus primum
huius loci conversiones. Ficinns habet : Heri quidem interesse
nequivi J hodie veni vittas ferens , ut a meo capite sapientissimi
pulcher- rimique caput, si ita praedixero, circumligarem, an me
quasi ebri- um deridebitis ? In Schulthessii conversione exstat:
Denn gestem koimte icit micli nicht einl/ndcn J jetzt aber bin ich
da 30 mit Bin- 21 * ' E tinca — ourool dvadycJa. ctQtt
xcttaytAdcSed&i jiov d>s 213 (is&vovrosi lydi de, xdv v/tag
yeldte, oucag ev o'S\ on dAijfty Xeyca. dU.a f coi Uytxt ccvrotiev, h tl
<5>;tofg tisico , y M j <J vy.itlt6&£, y ov ; — Hamas ovv
dva&ogv- pycSca xcd xiitvuv tlsdvai xcd v.uxaxXiveciitat, , xal
xdv 'Aydftava xciXuv ctvtov. xcd xCv levat dyofisvov vnn xdv
dv&QCJTtGiv , xal j tegiaiQOVfisvov ana tus *«»- via s tog
uvaSydotna, InhtQod&tv x m> drp&cdficav exorna dcn
nmwnnden, damlt icli voti meinem Haupte her daa Ilaopt " des
nllerweisesten uml schonsten — wenn ich so sagen darf — bekrauze.
Lacht ihr etwa mei- ncr, weil ich tranken bin ? Me- cum iutelligaut
lectores, nihil in laudatis Fucini Schulthessiique verbis contineri,
quo, cur convi- vae riserint, explicetur. Neque apud
Schleiermacherum explicatam illam caussam reperies : Denn gestern , habe
er hinzugefiigt, war es mir nicht moglich za kommen ; jetzt aber
bin ich da, aul' dem Haupte die Rander, um von meinem Haupte das
Huopt dieses weisesten und schonsten Mnnncs, wenn ich so sagen
darf, eu uimvinden* Wollt ihr mich auslachen ais truuken?
Caussam putare possis, quod Alcibiades bene potus ab bibendum
veniat, sobriosque ebrius ad vinum hauriendum excitet. Uoc sane est
aliquid, neque tamen nobis nuno sufficit. Ridiculum latet iu ver-
bis iav eIltcco ovroodt, quae miro modo depravata sunt. Verba hoo
modo scribenda sunt : iav elnov , ovtcjOI ayad/fdco. Quae cor-
rectio ne audacior censeatur, prO iav facillima accentus mutatione
acriba aliquis edidit iav, quod cura alius deinceps legeret iav
elrcov ovroaol avadtjdco, cor- ruptura habuit rectissime,
sed vitium in verbo sauissimo de- prehendisse sibi visus, tinov
in ebeoo mutavit* Nimirum cum ad iostar ebriorum Alcibiades, quod
facturum se esse ostendit, id ge- stibus expressurus esset, susten-
tari se a tibicina servisque no- luit, qoo facilius, quod veJIet,
faceret* Igitur iav Etnov dixit hoc sensu: Dixi iam sae-
pius, mitti me velle libe- rum a vestris manibus* Servi autem
dicto audientes, cnm herum misissent , qui itn vino plenus erat ,
<Zste pjfdl toiS idioiS itodiv idxadSai (vide Athen. IV. p. 1 80
) lactum est, ut verba proferens ovtcodl ava- Stfdcj vel concideret
vel titubando ridiculos gestus ederet. aXXa poi A kytxE
av- toSey. De his verbis iam supra dictum est annotat, p.
3^3* AvtuSev autem dupliciter adhi- beri solet , partim de loco,
partim de tempore, ac de tempore quidem, quoniam loci temporisque ratio
haud raro commutatur* Recte igitur h* I. interpretes avro^Ev stati
m, illico significare annotant* ini fitjrolf. Spectant haec
verba ad p. 212. R. pB^vovrd dvdfja tcavv 6<po$pa 6a- i ov
xanSuv rw SaxQiat], cfvUa xa&l&a&cu nuQti tov Ayd&covu Iv
pioio Suxqutovs ts xal Ixilvov • itaQu- XaQificu yuQ tov ZaxQaxri c5g
IxeZvov xu9ifciv. nctQa- B xa&e^ofuvov 6 s ccvruv denatea&at te
tov 'Aytxftcova. xui dvaSclv. ilnuv ovv tov 'Ayuftava ‘ 'TnoAutre,
aaidtg , 'AUxiftiddijv, Zva ix tqitcov xaraxttjrai. Jlaw yt, (hceZv tov
’AXxi(iuZ8t]v' d.Xkd xtg i)(tiv oSs tqitos pvpjiozus ; t£ai app
fUTuatQEtpditivov avTov ogav tov SedSt 6v finoTTiv, tj ait
icar ptv H, X. A. Siguificaut enim: Sed illico mihi
respondete: Vul- ti • n e mciutroiro sub con- ditione supra
indicata, an non? Atque no quis se male intelligat conditionis
illius haud memor, statim addit : <jv/i7rl£6%B y ov ; Male
Ruckeitus ad h. 1. Reddunt , inquit, sub ea con- ditione , quam
dixi, At nullam dixit adhuc \ videtur que omnino hoc dicendi genus
ita usurpari , ut sequatur conditio , non ut praecedat , quae h. 1
. incst interrogationi subiectae Ovji- 7[U(j2e y ov ; tj;ro‘
xdov avSpGJTtGDY. Intelliguutur servi, a quibus sustentatus Alcibiades ad
Agathouein venit. Miro modo autem horum verborum pluralis numerus
convenit cum nostratium loquendi; usu, quo dicimus: die Lcute,
ministros atque ancillas signifi- cantes, ov x axid eiv tov
Sco- xpaxy, Vide de xaxiSeiv verbi significato annotat, p.
308. Aute oculos habuit ct vidit Socratem , sed eum non agnovit.
vjcoXvaxr — fvct&nxpi- x cov xaxaxkyt at. cfr.p. 175. A.
xal E plv F.(py dnoviZEiv xov nou6a , tva naxaxloixo. lilio
xo inoXvitv , hoc loco r 6 anoriPyeiv omissum est, neque videntur
ullo loco scriptores utrumqua verbum ndbibuis&e. Unum enim ad
utramque uctiouem indicandam satis erat. Ceterum non nisi ea de caussa
ira ix xpiTGor commemorasse vide- tur Agutho, quam ut
Alcibiades statim eum agnosceret, qui iusta ipsum tertius sederet.
Sed alia etiam caussa est illius dicti. Ve- teres euitn non
sedebant ad rneu- sam , sed eidem occumbebant. Ubi duo convivae
mensae accumbebant, illa calceorum solvendo- rum pedumque lavandorum
cura minus necessaria erat. Poterant enim ita duo convivae
mensae accnmbere, ut neuter neutrum pedibus tangeret. Tertio
acce- dente conviva, qui, quorsum pe- des protenderet, versus
unum convivarum non potuit non pro tendere , uecessaria erat, ut
cal- cei solverentur pedesque lavaren- tur, ne forte aliquis
convivarum macularetur. aAAti xis ypiv xpltoS u 8 fi.
Haec vulgata lectio, quam in ordinem vcrboium recipere non
dubitavimus ideo, quod Alcibia- des praecedente Agaliionis iliclo
atqnu praecipuo verbis ix Xpi- roov commonefactus r p ix o £
JOaxQnrr ] , ISuvta avaXTjdfjGai xa\ thtilv' '£l r Hqa- xA«g, zovzl zl
rjv ; 2ZaxQccTt]s ovzog lAi lo^tov av fis <? Ivzav&a xaztxtiGo ,
tZgxtQ thl/ftus i^alcpvt] g avatpal- vtG&ai qtcov tyd (pfirjv ijxusza
Ge HotG&ca. xal rvv tL Tjxsig ; xal ti av ivzav&a xaztyJ.lv/js ,
<og ov na qd nomen priori loco collocare de- diiti. De ovroS
pronomine in buit: tertius iste, quem allocutione liaud infrequente
viile commemoras, qnia est? annotat, p. 4. Quae sequuntur In
Bodleiano codice aliisqne per- verba : (Zsnsp eltoSeif i£ai(prJ/S
paucis legitur vpuv ude xpixoS, quem verborum ordinem Bekkc- rus,
Stallbaumius, alii probarunt. *- *i2 *H p a x\e i S , xovxlri
? /v. Alcibiades averro vultu do eo, quod modo oculis
concepe- rat et quod non videt umplius, quid vidi ? exclamat. Huius
di- ctionis vim atque imperfecti qui- dem potestatem non
expressit in conversione Scldeicrmacherns 2 W as ist nun das?
quibus verbis prorsas deleri senties excla- mationis illius vigorem
omnem. Cur Herculem nominet Alci- biades Socratis adspcctu
quasi attooitns, haud facile nesciri pot- est. Veteres enim eum
deum semper nominare solebunt, cuius auxilio maxinie indigerent.
Herculem scimus fortitudinis atque roboris deum esse $ robore autem
ac virtute ei opus est maxime, Cuius animus inopinato subitoque
adspecta percellitur. Ceterum sex codices Bekkeriani pro xovxl xi tjy
exhibent xovr ehteir, quod moneo, ut intelligatur, interdum etiam
complurium codicqm consensu, quae falsissima sunt, tueri. -2Sgj xpatijS
ovroS tAAo- X&v otv — xare xeitio. Magna cum acerbitate
participium praeponitur verbo finito in allo- cutione; Nempe rursus
mi- hi iuaidiatus hio c 0 n t, e - dva<palv£6$cct x. r. A. satis
docent, iu praecedentibus ivxavSa vocem orationis accentu insigni-
endum esse. Schleiermacherna adhibito interrogandi signo post
£6£<5$a.i verba convertit : Da Socrates, liegst du mir auch
hier schon wieder auf der I.nuer, wia du immer pflegst plotzlich zu
er- scheinen , wo ich atn weuigsten glaube, dass du sein wirst ?
Sed minusplacet propter interroga- tiones insequentes imec ratio
ex- plicandi, Alcibiades enim cum non sine acerbitate Socratis
studia illa convivis aperuisset, non tan- quam rerum suarum
incertus sequentes interrogationes profert, sed ut vera se dixisse
Socratis responso convivae docerentur. Igitur VVY in verbis xal
vvV xi f/XtiS eam vim habet, ut quaestio explicatior audiat:.
At- que nunc responde, quid veneris? Av vocula, qiintri
saepius iam annotavimus supple- menti alicuius iudicium esse, (vi-
de Indices,) hunc sensum fundit: Et nunc confitere, Uie quid consederis
cet, ov itctp a *Api0x o - (parti. Stallbaumius ad h.
1. inquit, est quippe, nam, ut mox in verbis cJs' » ipol o
xov- rov HpoaS ov (pavXov itpdy - pa yeyovtv , et <&S lyco x
i/v 'AgiOtotpuvH obi5 ' h ug «AAog
ytXoiog Fort re xai fiovAttai ; akka dicfitjxavtjau , ojrog nayu tm
xcdXlOup ttov Hvdov xaraxelaci. Ku\ rw ZaxQaxti , '& 'Aycc-
n>MV, cpavui , oQct, fi' (ioi bcapvvtls' ug fjuoi 6 xovxov fpug roi5
af&gusrw ou tpccv Aov HQccyfia yeyovev. an tovrov parcar — 1
ufifiooSao. No- bis iuterrogaudi signo, quod post TtarexXirTjS
legitur , transposito post (iovAerat verba hoc modo convertenda
esso videntur : Uhd nuu sage, warum setztest du dicli grado dahin ,
ais zum Bci- spiei nicht nebeu Aristophanes, aocli niclit nebeu
irgend eineu undern, der uitzig ist and witzig au scio Lust liat ?
Ad fiovAerat supplendum est yeAdioS tlvai. Vide annotat, p. 200.
Ceterum J Miror t Riickertus inquit, /i. /. yf.Aol.ov et H(xAAi6tov
tibi op- poni. Attamen vereor, ne sit audacias , de Aristophanis forma
inde aliquid colligere. Nihil hia verbis oppositionis iuest.
Miratur autem et indignatur Alcibiades, quod non apnd alium
Socrates consederit, v. c, apud Aristophanem, hominem plenum
festivitatum, sed dedita opera ex pulchris pulcherrimo se adiunxerit.
a A Ad biapT}X ay V^ 'JAAit vocabulo magna est vis ironiae; id
cave cum praecedente ov negatione cohaerere censeas. Per se enim
positum est , atque veram rei statum describit. 4tap?}x<xvd(S5ai
ver- bum fortunae notioni oppo- nitur, qua quis vel hunc vel
illum socium biaosciscitur. Sensus est : Aber naturlich, da hat deiue
Schlauigkeit es so einznleiten gcwusst , dass da nebeu den Schonsten von
allen, die Lier siud, dicli setzcn masstest. opa, ei poi
fatapw Valgo opa , tf pot inapvvetS le- gitur; quod quamquam non
fal- sum est a t-rnen band scio, au «ion rectius sit atque verius,
quod reuentiores editores , si Riickertum exceperis, de H. Stephani
confectura dederunt ihtapvveiS. Probatur idem Ficini conversione; vide,
ai quo pacto mihi succurrere potes. Riickertus autem concedit quidem,
ia huiusmodi dicendi genere fatu- ram tempus usitatum fuisse
Graecis , neque omnino negat, Platonem id tempus h. 1. adhibuisse : verum
necessarium non esse ex- istimat; cur enim, inquit, non possit
praesens tempus adhiberi, frustra quaerimus. Latini : vide, an me
defendas. Nos : Sieh zu, ob du micl) vertlieidigst. Lecta hac V. D.
annotatione mireris, ipsum apvvetS in texta posaisse tamen. Nobis
autem praesens tempus in hoc dicendi genere ita a futuro videtur
dillerre, ut illo adhibito de voluntate agatur eius, qui alicui
opitulari rogatur, futuro tempore ad eventum illius actionis respiciatur.
Vides igitur, futurum longe gravius esse in illa dictione, quam
praesens tempus. Illud est: Vide, an mihi opitulari velis. IIoc
est: Vido, an possis mihi opitnlirri, h, c. omni vi- rium
contentione mihi o p i t n 1 a r o. ov (pctvAov
itp&ypa. txilvov yctQ xov %qovov , dtp' ov xovxov ^qdo^t/v,
oi5x- D In lt,iOxl (loi’ ovxs TtgosftJ-Eipca ovxe diatez&ijvai
xcif.iS ovSivl , i) ovxool fcr^.oxvTtdiv fts xal tp&ovuv
&av(ia0xa tgyd&zcti xal koitjoguxal x( xal xd %hqb ( toyig axi%t
uti. oQa ovv, ut/ tl xal vvv ipydot/xai, ctXXu diaXXa |ov tj/iag, tj, idv
lm%EZQy fhtx&G&cu, htd~ pwE, <x>s lyd xr/V \qvzqv /laviav
tj xal q>UEQaoxiav Ficinui: Amor quippe hoiuj ho~ mini* haud iove
quiddam mihi exsistit, Schleicrmaeherus : Deno dieses Menscheu
Liebe hat mir tchoo zu gar uicht wenigem Ver** druss gereicht.
Schulihessius ; Demi die Liebe dieses Meoschea ist fur mich kein
kleines Leideo. De hac notione npaypa verbi etiam in aliis
dictionibus vide lodices s. v. jtp&ypa, r) Q$%o6\ grj
\QTV7t(k) v s Prorsus eodem modo nos Joqui solemus. Recte
Stallbaumins H. e., inquit, aut, si id facio, prae aemulatione et i
n t Y idi&cet. Conferri iubet Rii- ckcrtns annotat, ad h. i.
Piat, Theaet. p f 173. E. xov%6 ye 6 <po6pa v? ntiyveixo
leavzGov 8ia- q>£peiv avxoS. 2. Nt) dia, gj • rj ovdsfa y * av
<xvx<3 &ietey$xo r tijr xovtQv paviar re fca\
<pi\$ patitiav. Schleier- tnacherus ; denn seine Tollheit ' nnd
veriiebtes Wesen , soloeca pro und sein v. Wesen. De tpifapatfxlaS
significatu vide an- notat, p, 174, Mavlay antem eius esse 1, , qui
nimius sit in amando, annotatio docet ver- bis subiecta p. 173* D.
xal ohq * $ev itoxl xavxtjv trjv tnwv- piav iXafttf , ro pavtxoi
na- leuSSai r, A, p, U, Ceteram vix o'pns est, qt moneamus,
fiid- Ze6%ai verbuin, quod in supe- rioribus legitur, absolute
posi- tum esse, ut significet; vim adhibere, >. jr
dw O fi fi 60 6 o3, Ex schol, Aristoph, ad Plut. v, 122, liate
depromam: o fi fico 8 do itdvv , ofifioodd) Xeyexai xo
<pofiovpai £x pexaqjopaS xo ov Zgogoy xgov 8td x ijS ovpaS
detxvvvxcov x d deoS, efoSe yap xavxa <pofirj- Sevxa 6wayttv %
rjv ovpdv tv- X oS xcov pijpcov. Ridiculum au- tem ac ne verum
quidem est, quod sequitur: 1 / oxi rc5y <poftov-> pivcov
efaSev d dfifios TtpcoxoX l6po\)v. Aliis iudicandum relin- quo, nam
verum sit, quod apud eundem scholiastam legitur: xal xvpicoS pkv
i#l xov rdiY a\o- ycoy dfovS, d\A* ovx l6xiv. Cogitan-
dum est, Agathonem ad resisten- dum se parasse; qood cum anim-
adverteret Alcibiades memor for- tasse proverbii, quo ne Her- cules
quidem duobus aptus esso dicitur, futuro tempore, ubi rur- sum
peccaverit, etiam buius criminis poenas Socratem Initurum Osse
profitetur. trjv x q v % o v xavtrjvl T7jv. Iteratio hacc articuli
non caret idonea ratione. Nam verba aio connectenda sunt; Xtjv xov
- mxvv <5<5(5raflw. 'Ali’ ovx ton , (f avea rav
'AlxiflidStjv, Ijiol xal Coi diallayrj. cilia zovvojv fiiv elgav^tg
as nfioQC/aofiai' vvv di fioi, 'Ayd&av, cpdvat , [istuSog tcov
zaiiH mv , iva avad ifia Steel rrjv rovrov ravrtjvl E TTjv
&av(iaatijv x«palr)v , xal fuj /tot [d[i<piytai , ore ea /isv
avidrjOa , avtdv ds vlxiovtu iv loyoig mxvzaq av- Vgazovs, ov fidvov
ZQuajv , agztQ Ov, «Aii’ «ai, Inuxa tov xetpaljjv Sav/iadrrjy.
cfr, Mattii, Gramm. $.278, Stallb, Flora huius structurae
exempla StallbaUroius collegit ad Piat. Gerg. p. 502. B. : rl 81
7$ tiepvr) avt)f xal %avpa6xr\ 1 } t i}S rpaya)8LaS
nolrjtiiS. Hero- dot. VII. 196. o' vavxixds 6 xcov papfiapoov
(SxpaxoS. Thucyd. I. 25. xal 7 } ovx X}xi6xa fi\a- ipaocr 7j
AoipGo67]£ vdtioS, Piat, de rep. V1JI. p. 565. D. xo iv 'ApxaSia xo
x ov dwS xov Av- xalov lepor. Hoc autem 11011 praetermittendum est,
edici hoo geuere dicendi, ut quicquid ver- bis contineatur, id
gravitate qua- dam augeatur. Atque nostro qui- dem loco articuli
repetitione sum- mus Alcibiadis araor indicatur ita, ut verba cum
Latinorum com- j arari queant; te volo, tc ipsum, vir
admirabilia, coronare. avxoy dfc vix&vt a i v
jidyotf. Libri Florentini aliique avxoy t quod in textum re- cepit
Ruckertus, crvXQV hic non log- eum habere contendens. Frustra.
Illud Bekkerus atque Stallbaumius exhibent. Ac Stallbaumius qui-
dem Non dixit, inquit, aw- tov , sed avxoy propter oppositionis
rationem. Nobis ita videtur statueudum esse, nt indicium Alcibiadis
de Socrate etiam tauquam em ipsa Socratis mente proferri
dicamus, qui ita rem cogitare posse fin- gitur : ixeivov pbr
dviStfCy&v, i ite dfc riKavxa — ovx dvi- 8rf6ev. Quam
sententiam Alci- biades si e Socratis tantummodo animo proferre
voluisset, dixis- set opinor: xal fnj poi pifitptf- tat , oxi tfk
piv dvad?}6iupi t avxov 8h vixcorxa iv Tioyois icuvxaS avSpGOTtovS
— ovx ava8ij6aipi. Si ex sua tautum- tnodo sententia eandem rem
idem edicturus fuisset, non avtov, sed avxov exhibere debuit.
Habes igitur hoc loco coufusionem stru- cturarum duarum, quae
quantum habeat in se venustatis, eos non fugiet, qui hunc locum
satis ac- curate examinaverint. Ineixa ovx av e8i]6 a
• Eiteixa in hainsmodi dictionibus semper ad praecedens
participium refertur, atque proprie praemittitur ei, quod
/actiouein, quae participio continetur, sequi debeat. Usu loquendi
deinde factum est, ut satis cum ironia consequentiae notio cum
contra- rio, h. e, cum eo, quod actio- riem participii nou sequi
de- beat, coniuugeretur. Et cum la- tior sit participiorum
significa- tio, fieri potest, nt e, c, vt - xcovxa sit postquam
vicit ac vincit; possis igitur inttta tamen convertere.
330 nAATaNO£ ovx avcdijOa. Kai ccya avtov
laftwna x tav tcaviwv avadeiv xuv 2J(oy.Qatrj xctl xttTuxkivEG&cu.
InuSq di xa- xtxkivt] , ibcilv. Cap. XXXI. Eltv
Srj , 6v$Qeg ' dozftrs y&Q po* rijgxiv o ovx btiTQtnxlov vtiiv,
ct/Aci ntrtiov ' (5poA<5)fijTai ycip xav&’ iiy.lv. clcQ%ovza viiy
(xltjovym xjfo jtoGeag, iug $v vytis ef er 61 /, avSpeS, So~ xeixe
ydp. Hiximas de hoc loco annotat, p. 265., quam ride. Verba quod
attinet GjpoXdyTfxat ydp x av$' ijpiv, cfr. p. 215. A. a\ Aa poi A
iyere ccvxoSet , ini fiyxotS eIsIgo, tj jiTj ; , 6 v/i 7 tls 6 $E t
?/ qv ; navxaS ovv dvaSopvfli}-* Oai xat xeXeveiv eIsieycci x. T.
A. In aequeutibus post ovx intxpEnxiov vulgo legitur ovv . Recte id
ex optimorum codicum auctoritate delerunt Bekkerns, Staltbaumius ,
alii. Eo addito sententiae vigorem admodum refrigescere senties atque
propemodum evanescere. d pxovta ovv alpovpai tifS n 6 6 E ga
S. Vide annotat, p. 43. Adde Wachsmulhs Hel- len. Alterthumsk. II.
2. p. 28. et p. 29.» ubi Christius laudatur de magisteriis veterum
in pocu- lis. 1745. Non elegerunt autem, Stallbuumius inquit, antea
convivae regem, qui bibendi leges ediceret, sed constituerant, ut
suo quisque genio, quantum vellet, iudulgeret. aXXd <pipE t nat,
(pavat, xdv ipvxxij pet ixEiv ov ^ Schol. ad h. L $vxxi}p,
inquit, OxevoS' IvSac diavlctovtii xci noti} pia , i)
noxrjpiov eiSoS, g*s E vpinidrjS TrjXiqxa. Timaeus ed. Ruhukenii p.
278. habet ipvxxrfp • noxT/pwr fiiya xai nXaxv e Is
rjjvxportotiiotv rtapE- OxevaOpivov , Laudat praeterea Ruhnkenias
Gramm. Ms. : xxijp* OxevoS , iv (o xdv olvor Hipvxov t x 6 xoiygjS
XeyofiEvov .upvcoxijpiov. . Vides, TpVHXTfpec vas nominatum fuisse,
quod usui convivarum non ita destinatum erat, ut ex eo vinum
haurirent. Hinc non mireris , Athenaeum huius loci respectu habito
IV. 27. dixisse: napd rc3 nXaxcovt xovxgov ovSlv iifijiExpov ,
aXXd ttivovdt p\v xodovxov , coSxe fi7/8k xols IdimS noOlv
l6xct6$ai. dpa ydp — *//A xifitdSrjv o>? dOxtfpovEi , ol 61 «AA
oi xdv dxxaxdxvXov rf> vxxijpa nivovOt npocpaOEGoS XafiofiEvoi,
in tine p avxovS npoEiXxvOsv UXxtfiui- 6i/S. l8ovxa avxov
nXiov i} X. x. A. Alcibiades Agasonem rogat, ut maius poculum
atterrr iubeat, post, conspecto aliquo vasi, quod refrigerando vino
inservie- bat, magnitudine eius delectatus sententiam suam mutat,
idque afferri iubet. Ad verbum xo- xvXaS Schol. anuotut : rplzov
faavco g jchjzi , l(i«vzdv. dkka qtgiza ’Ayd9av , ff zi lOziv (xxu(iu
[itya , iiakkov 81 ovSiv Sei, aAAa q>£gt, nai, tpavcti, zdv tlivxzijQa
IxiZvov, ISovza avzdv xkpov 214 ij dxza xozvkag yaqovvza. zovzov
l(ixkr]6d(iEvov zcgazov filv avzdv Ixititlv , licaza za EaxgatEi xeXevelv
lyyfiv, xal aua eiittiv ITqos [Uv Saxgdzq , cS avdgeg , zo
C.6q>i6(td (ioi ovSiv ' bitoGov ydg av zikevg zig, zoGov- zov IxTtimv
ovStv fiakkov (iij jrors (iidvG&rj. Tdv (ilv ovv ZoxQurrj iy^tavzog
rov ttcudog xLvuv ' zov 6’ ‘Eqv- fiepoS 7/ xoxvXrj trjS
xoivwoS. Yido Wachsmuths Hell. Alter- thum.sk. II. 1. p. 78.
Annotasse liic suilicit, immensa muguitu- diue ifkVXTrjpa
fuisse. i pnX7/ 6 d per ov. FICINUS: Cum vas implevisset.
Astius : implevisse. Immo implendum curasse. Quae vis est medii;
neque verisimile, ipsum fecisse Alcibiadem, quod statim post, ut
Socrati fiat , imperantem audimus. Riickert. Tu 6 6 q>i6 n a jiot ovd
iv. h. c. in Socrate ars mea inutilis. Ludit Alcibiades ia
dofpidpa nominis cum if}7j<pidpa t ut videtur, similitudine. Hoc
enim dicturus est : Bibendi magister frustra se exercebit, ut Socratem
ceteris convjvis similem reddat h. e. ebrium atque Baccho plenum.
Quantum ipsi aliquis imperet, tantum bibens non metuendum, ne unquam
magis ebrius factus sit. Pro xeXsvfl , quoil Bekkcrus et
Stnllbauinius in textum receperunt Bodleiani codicis oliorumque pauciorum
auctoritatem secuti , vulgo xeXevtiy le- gitur, quod Riickertus
edidit. Utraque lectio bona est sentontium si spectas, quam Alcibiades
prolaturos erat. Certe non dispiciendum est , cur dicere non potuerit :
quantum ipsi ali- quis imperaverit cet. Dif- ficillimum igitur ad
diiudicundum, quid Plato scripserit. Sed tnnta tamen nobis, qnanta
debet, Rodle- iaui codicis auctoritas fuit, ut non dubitaremus, praesertim
cnmVV. DD. , Bekkero et Stallbanmio placuerit, xeXevtj in
coutextam orationem recipere. Sententiam' quod attinet, cfr. p.
220. A. iv r* av xaif EvGoxUn? puro* anoXaveiv oloS t * 7jv , x d
x* aXXa xal iclveiv ovx i$£Xmr, 6 nox 9 dvayxa6%ei7j , ndvtaS
ixpaxei xal o navzGDV 3av- padxoxaxov , ^cjxpdxr/ v- ovxa ovdelS
nojitoxe ieopaxev dv$poo7ta)v. x ov 6 * 'EpvZipaxor t
II(£s ovv — noiov/iEv. Cur Eryximachos potissimum hic pro- deat,
statim intelliget, qui loci meminerit p. 177. B. C. atque inprimis
ibid. D. i/iol yap dt) tovto ys olpat xcctd8tjXov ye- yovkvai ix
xijS latpixijS, ori XaXenov xotSdvSp&noiS t) pc- $rj itizi* xal
ovxe ctvxoS iSc- Xrjdaipt dv itielv , ovxe dX X<p CvpfiovXEvdatpi,
dXXcjS te xai m jfyiOKOVj Ilag ovv , g?<ma, cS 9
AAxc{$ux6r] , noiovfiev. B ofrrog ovr$ rt Aeyopev htl xy xvkixi ovr*
Inadops v; &IA' &xe%vag c3 gneg ol diipcovTBg Ttiout&a j Tov
ovv ’AA oapiudtjv elnelv , *&l 'EQV^tfiaxB , /3 HxlGtb fieXxlOxov na-
xgog xal (SacpQOVBOtatov , %cdpe. Ketl yap 6v , <pdvai zdv 1
EQV%iyM%ov * cUAa r£ noicopev ,* — w cv <5i) itjxpoS ydp avijp
xoXXojv avxd£io$ dWoov. Intreme ovv o tt- fiov/Ly, — yfxovdov §rj,
dntiv xbv xpctntaXdvxa Ixi ix xijs rtpo- xepaictS. Do verbi*
Eryximachi medici h. i. laudatis : tigoS ovv , tpdvai, cj
'AXxifiiddtj , xoiov - ptv uon recto Stallbaumius : JSt quis ,
inquit , coniunctivum requirat , qui est deliberantis: eodem modo
nos : IV i e nun thun wir, habe Eryx ima - c/ius gesagt?
Eryximachut cum bibendi molestam necessitatem feliciter evitasset p.
176. B. , ne nuuc ad bibendum coge- retur, et Alcibiadis
immodera- tione indignatus, quam omnino pestiferam hominibus supra
ceu- suit, Quid nunc facimus verba ita profert, ut explicatius
andiant: qua insania nuuc agimur, tantumque abest Eryximachu»,
ut, quid faciendum sit, roget, ut po- tius praesentia satis acriter
re- prehendat, Quod qno facilius appareat, interrogaudi
signum in puuetum immutavimus. ovtoS ovxe ti Xiyopev ixi xy xv
X ixi, OvxgjS , at in praecedeutibus redis, plenum indignationis
atque acrimoniae. Sensus est: liac igitur ratione, b. e. hac igitur
insania allectis neque sermo ullus . neque cantus iuler pocula
erit? Ceterum ixd- 6optv ia textu posuimus , quae Bodleiani codicis
lectio est. Val- go ovte xi adojMY. xov ovv — yaipE.
Alci- b i a(|ls Eryximaclii admonitione tactus cum statim, quod
respon- deret, uon haberet, ut non nega- ret id, cui contradicere
non pos- set, neque probaret, quod pro- bare nollet, Eryximuche,
inquit, optime fili optimi patris atque sapientissimi, salve. Sed
non delinitus hac re Eryximachus, salve tu quoque, respondit,
nam et iu te cadunt omnia ea , quae super me modo dixisti, sed
quid vis faciamus ? His auditis Alcibiades satis gratiosus omnem
rem ex Eryximachi arbitrio iudican- dam propinat,
IrfXpoS ydp ctvr} p. Ver- sas Homericus est petitus ex II, A.
De scriptura insequentium verborum ini di£>id , vide an-
notationem p. 50. Vulgo enim etiam li. 1. et paullo infra im-
SiB,ia legitur. Structuram au- tem quod attinet verbornin xctl
XQVIQV xal OOTGO TOVS dX- A jOvS , Stallbaumii indicio sub-
scribendam est annotanti V: Ac- cusativus ponitur, ac si praeces-
sisset dixaiov i<Snv, huquc 'EqvUimxov yfitv y jiQtv ah dgtlfitiv,
Wo|« XQ^cu Ini ds|t« exaGtov iv ftion koyov sicgl "Erjazog tlnsiv
rag c dvvraro xdkkiGTOv , xal lyy.au.wGai. ol fitv ovv cckkot
xarzts VfitTs thppwfuv ' Gv 8’ ixsiSij ovx eiQrjxct; xal mximaxag ,
8ixaiog tl tlnuv, tlnav 8’ imrce^ai ZaxQatu o tl av (iovhj xal Tovtov ro
Ini 5t£ut, xal ovr a rot)g akkovg. 'Akkd, tpuvai, u ’EQV$ifict%e , rdv
'AktupidStjv, xakug fitv kiyuq , (ttOvovt a 8h uvSqcc } tagcl
vytpovtav kuyovs izaQctftdkkuv fit) ovx 1% Igov y. xal afia, a verba
sic interpreteris : nai tov- tov dixaiov itfnv intrdUat T(b
ini 6 e£,kx. Structurae va- riatio nec per se ingrata est> et
per sententiae rationem pro— pemodum necessaria. ol p\v ovv aXXoi.
Apol- lodorus , nt ipsius verbis doce- mur p. 180. C» quoruudam hominum
orationes, quas memoria non teneret, non retulit. Hoo moneo, ne
quis miretur, non nisi sex orationibus relatis Ery- ximuchum nunc
loqnentem in- duci : ol piv ovv dXXoi nav TeS elpijxapev,
aXXd, gravat, ca *Epv%l- pax e , t 6 v ! 'AXHifiiadrjv ,
Vefba aXXd — oJ *EpvB,ipax& — xaX6oS piv XiyeiS dubitan- ter
Unguntur ab Alcibiade pronun- tiata esse, qui verebatur, ne hominis
ebrii oratio sobriis au- ditoribus satis displiceret vel etiam
ridicula censeretur. Indi- cium est huius rei verborum dispositio,
quae ita comparata est, nt intermixtis gravat et tdv AXxipidSrjv
verbis orationis initium co modo distraheretur, quo ab Alcibiade
pronuntiatum est. Simile huius artificii exemplum reperitu» p. 175.
E. vftpt- dT7j€el, tgnj, eJ 2 coxp aTEt, 6 AyaScov, quae verba
Agatho- Uem ita pronuntiasse consenta- neum est, ut illudi sibi
magno cura pudore sentiat eumqne pudorem atque confusionem
animi iuterrupta voce prodat, AeSvovTa 6i dvdpa na- p d
vrjgrovTtov X 6 y o v S. Vario modo sanissimum hunc locum viri
docti couiectnris tentarunt. Eas hic repetere longum. Astitis
verborum sensum esse contendit: Aequum non fuerit homineme— bnum
cogere, ut inter sobriorum hominum sermones habita oratione fiat
ridiculus y quam verborum conversionem nemo pro- babit, Stallbaumius
verba hoc modo interpretatur: Ebrium virorum componere cum
sobriorum orationibus haud sane aequum , (quod breviter dictum est
pro) ebrium virum provocare , ut ae- muletur sobriorum orationes,
haud aequum fuerit. Sed ne haec qui- dem interpretatio satis nobis
nunc placet. Notum est Homericum il- lud xopai Xapitsddiv
opoiai, quae dicendi brevitas haud rara apud veteres scriptores.
Exemplo noster locus est, ubi pro pe- &vovros dvdpos Xoyov
dicitur D fiauuQis, xtt&e i xl 6» Zcixquttis u>v vQtt ilitzv ;
?} oitsQa, oxi xovvavxlov Igt'i itciv i) o iisyev ourog ydg, hxv
riva lyw InaivLaco xovxov jtagovxog q &sov ij dv- &Qcoxcov dU.ov
rj xovxov, ovx utptiixai fiov xio %£iqe,^ Ovx evtpijtiijoiig ; (pava t
toti Eoxgdxrj. Mu xdv IIo- ouda, dntlv xdv 'Akxifiiddijv , (iqdht liys
xgdq xavxa, / tcSvovxa avSpa. Sensu» esi: Aber die H e d e
ei nes trnn- kcnen M an nes in e i no R e i h e mit den Reden
niichterner Manner zu stetlen, mochte wohl nicht nns dem glcichen h.
e. nicht passe nd se in. Iliickertus eo- dem fere modo: vereor,
no parum sit aequa conditio, si homo ebrius cum ora* tione
sua sobriorum cum orationibus componatur. Ceteram cum hoc loco
conferri potest Piat. Gorg. p. 455. E. oltiSat ydp 8rf nov, ori ra
yego~ pia ravra xai ra reixy rddv f A^7]vaicDV xai t} rdov
Xiyevcov xaradxev?) bc r rjS Oepidro- xXeovS dvpfiovXrjS yeyove ,
ra d’ ix rijS TlepixXiovS, d X X* ov x ix r g5v 8r) yiovpy 6ov
y quo loco consentiens vox esc co- dicum omnium in verbis ix
rdov dijpiovpydov. Buttmannus et Hein- dorfias scribendum
coniecerunt ix tijS djjpiovpydov 5 Schaeferus ed Apoll. Rhod. Tom.
II. p. 141. ix rrjs rdov 8rjpiovpyd/v maluit. Sed nihil opus esse
mutatione, instituta cam Symposii loco com- paratio docebit. Adde,
quae verbo infra legantur p. 217. D. dve - navero ov v iv ry
ixopevy ipov xXivy h. e. in lecto, qui meo lecto proximus
erat. xal aua, cJ paxapts, xelSet ri di x. r. X.
Alcibia- des verbis prolatis xat dfut pro- prie dicturns erat : Et
simul ne possem quidem, etiamsi vellem, Erotem laudaro Socrate
praesente. Sed mutr.to consilio ita perrexit: Num tibi quid quam eorum,
quae modo locutus est, Socrates per- suasit? Sensit enim homo
sa- gacissimus , verbis contra Socra- tem directis fidem prorsus
defu- turam esse, nisi illius dictum aute oppugnatum sit, atque
in mendacii suspicionem vocatam. Recte igitur Stnllbaamius
anno- tat. ad b. 1. Alcibiadis interro- gationem ita interpretator,
nt sensum eius este dicat: Noli quid quam eorum credere, quae
modo dixit Socra- tes: nam plane contra- riam verum est. Ceterum
ad verba hic respici consentaneam est p. 213- C. T jfa 'AyotS cov, dpa,
el poi iitapvvEiS. cos i/ioi d rovrov ipcoS rov dvSpoonov ov
<pavXov npaypa yeyovev. an* ixeivov yap rov xpdvov , aq> ov
rovrov ijpddSyv, ovx- exi i&edti poi ovre npoSfjXe- ipat ovre
SiaXexSffvai xaXdi ovSevi , i} ovrodl ZrjXorvrtdoy //£ xai tpSovGov
Sav/iadra ip- ya<$erai jcal X oidopeltai re xai reo x&f J£
jidyiS anlxEtai x. r. A. Satis lepide autem iisdem fere verbis hic
utitur Alcibiades, tog lyio ovd’ c'v svn ulhav fauuvt<Sruju Oov
JtaQuvtog. owrca ao In, gravat rov ’EQv£lpa%ov , el fiovlei'
Ecoxqcixt] InaLvtOov. litos Atyttg { dxtiv rov ‘AXxt- (iuxdijv' doxei
XQ*i vttl > ® 'Egv^ifiaxt ; ijci&cofiai rei E kvSqi xal
Tt[iugT]6to[iai vfiav Ivavtlov ; Ovtog , tpuvcu zov EcoxQa.tr] , 1 1
h> va £%h$ ; Ini tu yiXoiotEQti fit quae Socrates 1.1.
exhibuit, <*o- epi&eral pov tca X^P £ - ovx ei) epij
ptj det$ $ Nega- tio cum futuro tempore couittn- cta quam potestatem
habeat, supra dictum est annotat, p. 26. Eveprjpetv verbi
significa- tum quod attinet, explicatum re- peries annotat, p.
246. taS’ iyco 0v5* av iva a A- Xov h. e. nam dc me ita
cogitato, ut qui te praesente prorsas neminem alium laudaturus sim.
tctoS XiyetSj doxel Xpr/rat , oJ *Ep v^ipax^i Supra p. 21B.
D. Alcibiades im- pediebatur, quominus iniuriam, quam a Socrate
sibi illatam pu- tabat, ulscisceretur j nunc data ultionis
occasione magna cum animi laetitia atque huius rei nec- opinatam
opportunitatem mira- tus, Quid ais? inquit, cen- sen’ me etiam
debere hoc facere? Accentus oratiouis in Xpijyca verbo ponendus
est, quo facto, quod antea, ut faceret, non licuerit Alcibiadi, id
nune idem etiam d e b e re facere ju- dicatur. iit i
rei yeXo tore pa pe i Ttcx.iv id eiS ; Duplici modo Rtickertus
putat yeXoiotepa compafativuiti explicafi posse, tfel ut admissa dicendi
brevitate di- ctas sit pro za yeXowzepa 7 } aXi/SedzepeZj vel ut significet:
ita laudare, nt quo sint quae- que magis ridicula, ro laudanda
sumas studiosius. Neutra com- parativi explicatio probari pot- est.
Stallbaumius ad h. 1, , ifi talibus , inquit , quae sit vis et
significatio comparativi, neminem, opinor , fugiet. Neque sane difficile
est indicatu, quid significer. Primum loci meminisse iurat p. 189. B„ ubi
Aristopha- nes haec profert: coS' iyco epo - pov pexi Ttepl tgov
/teXXdvzaov firjSj/dedSext ov n , p?) yeXolot eiitea) , rovzo p\v
yexp av xip - 60S eii} xal zijs rj perspexi Mov - OrjS ijtixodptov
, «AAa pi) xa~ rayiXadza. Ad quem lo- cum cum annotatum sit p. 149.
> yeXoia ea significare, quae risum moveant, xazayiXadza
contra fatuitatem denotare eius , cui xaxexyiXexdta convenire
dican- tur, dubitari nequit, quin no- stro loco comparativus
yeXoiov vocabuli nihil aliud exprimat, quam quod illo loco xazayk
- Xadta vocetur. Ceterum Bek- kerus edidit: ini rit yeXoio -
X£p(t pe iitctiv&det , quuo scri- ptura ex errore euata est
olim disseminato : iitaivelv verbi fa- turum tempus noa iitaivedco
sed iitaivedopcei audire. tmavidng ; rj x l jron}<Jj(-g ; —
TuXrj&rj Igm. aXX’ 5p«, tl magiris. — ’AXXu fitvroi , qxtvca , x&
ye aXrj&rj n ag- fajfU x«l xeXeva Xlyuv. Ovx Sv ip&avoifu , tlnslv
rov 'AXxi^iddryv. xal fitmoL ovxaol molt]6ov‘ idv tt fu) dXrj&es
Xkyar , /.ata^v h tiXafiov , av fiovXtj , xal 215 tlju , uri zovto
tl’Svdofiai. extnv yag tlvai ovbtv fev- eofiau idv (itvroi
dva(u[iv>]0x6iuv os dXXo lilXofttV ov yag tl §ud iov xryv Otjv
xaXrjSij ipc J, Vide de his Verbis Comment. de Platonis
Sym- posio. Quae sequuntur verba, aXX' opa, el izapb/f ,
ludibrii caussa addita suut, quasi rogari oporteat virum eum , qui
per omnem vitam veritatis amorem profitebatur, utrum vera dici ve-
lit necue. Monemur autem hoc loco de verbis Piat. Apol. Socr. p.
17* C. ; xal piv tot nat rtavv y G) avdpes *A^i]vaiot > xovro
vpc ov diopai xal napie - pai. Phavorinus napisoBai rov - to ,
inquit, Soxel rov napai - xtldSai dvvapiv £*«*'. Timaeus L. V. Pl.
p. 207. napisiACti' napaitovpai , ad quem locum Ruhokenius: Huius
rarissimae, inquit, notionis ratio nondum, quod aciam, explicata pendet
ex indole mediorum. Ut irjpi et itphjpt est mitto, %Epat et
itpiepat mitti mihi volo, i. e. cu- pio, peto, sic napirjpi
ad- mitto, napiepat ad me ad- mitti volo significat, h. e,
precor, deprecor. Speciosa quidem est, sed, quoniam usu ioquendi non
probatur, neutiquam probabilis rtapiepat verbi explicatio. Neque Socratis
in- genio , qui , ut virum sapientem decet, fortiter atque
viriliter iu- dicibus' respondit, rogandi ver- bum duplex positum
satis Con- venire videtur. Significant po- tias verba xovto
vpcov diopeti nat xapiepat : hoc vos rogo mihique indulgeo.
ovx av q>5.dv oipu De signo interrogandi post haec ver- ba
non admittendo, atque de huius dictionis significatu supra diximus
annotat, p, 125. Quae sequuntur verba, xal pivxoi ov - TOJdl
noir/dov, aliquid vitii con- traxerant, quod miror a nemi- ne
interprete deprehensam esse. Schleiermacherus verba conver- tit:
nnd da thue so, quod ita dicitur, ut, dum Alcibia- des dicat, si
qaid forte minus recte dixisset, Socrates iubeatur id corrigere,
lloc modo etiam ceteri interpretes verba acceperunt. Sed duo sunt, quae
displi- ceant. MSVXOI CUm OVTGOdl noirfdov vix videtur
commode ooniungi posse. Deinde 6v pro- nomine haud careas in
enuntia- tione, qua quid Socrati faciendam sit, praecipitur.
Facillime unius litterae mutatione locus sanatur. Scribendum est
xal pivxoi ot$- x cedi noitjddov idv x i pij aXrj- Xiyco , pera%v
iniXaftov x. x. A. Sensus est: Et si hac, qua dixi, ratione
acturas, falsi quid forte dixero, interpellu, si placet, 1 o-
rlromav ud’ ?yovu tvnogag y.al Itpt^fjg xccraQt9(iyaat. — ZcoxQuxy 6’ iyu
htcuvtiv , oj ardqtg, oiitag iTtiyu- qt]dco , 8t’ dxov av. ovxog jiev ovv
’i6ag olyasxcu tirl rcc ytXotaxtQa , taxat, 8’ y tlxcov xov aAi;&ovg
tvty.a , ov xov ytkolov. Cap. XXXII. yaq 8rj
ofiototcnov avxov tlvat xotg UstJLijvotg qoentem atque falsa nar-
rantem redargue. kxav y<*p elvoti, Dc in- finitivo in
huiusmodi dictionibus vide annotat, p. 40. Sensus est: quantum ex
me pendet, mendacium non dicam. ov yap xi j) adiov.
Cave pronomen indelinitum cum fa(i- dzov aTCte counecteudum
cen- seas. Pertinet id ad negationem atque ov tt apprime
respondet nostratium: denn es ist gar nicht etwa leicht. Quae
se- quuntur verba cjd* ix^YXi du- plici modo explicari possunt.
Aut enim ad Socratem referuntur aut ad Alcibiadem» Ad Socratem
relata Alcibiadem ita animatum ostendunt, ut qui diflicillimum esse
putet, Socratici ingenii mi- ras virtutes coram Socrate so- brio
expedite atque ordine quasi in digitis enumprare. Jl 18 ' %x ov ~
roS", quod fortasse sunt, qui desiderent, prorsas alium sensum
funderet, atqoe axonictS Socraticae inserviret veritati describendae ; esset
enim idem cj 8 $x ov ~ XoS atque xtjv 6i}v axoniav gqS £££ 1 ?. Sed
possunt etiam coS 1-XOYXi verba ad Alcibiadem re- ferri,' ut homini
ebrio Alcibia- des dilficillimum esse censeat Socratis axoTtlav expedite
atque ordine referre. Quamquam eadem via est sententiae, hoc an
illud explicandi genus magis proba- veris, tamen cum
recentiorihus interpretibus de Alcibiade verba coS" Ixoyxi
dicta accipiam. ovx gdS — St* £ 1x6 v cov. Addita verba habes
61 * elxovoDVy quibus quod praecedit ovxcdS vo- cabulum accuratius
defluitur. Vide annotat, p. 43. , ubi et hic locas laudatus est. Ad
sequentia oltjdexat iizl x a yeXoioxepa Stailbaumius supplendum
censet: me ipsum laudaturum esse. Non recte. Meliora docent
sequentia verba H6xai 8* 1} e XOJV XOV aXl]^OVS LVETiCL X. x. A. ,
ut igitur ad illa verba suppleudum sit: 81* eixov cov pe
imxEip&Y htaweiY. For- tasse etiam plaue nihil supplen- dum est
, siquidem cogitari pot- est, Alcibiadem iici xa yeXoio- xepet
verba quodammodo ex sen- tentia Socratis repetiisse. Verba igitur
convertere possis: Er wird wahrschcinlich bei sicli denken )t inl
xa ye\owxepa lc : des Bild- lichen bediene ich roich indess nur der
Wahrheit wegen , nicht um zu verhdhnen. xoiS 2 ei\l]v olS
rou- xoiS xots iY x 01S k p /t o - y\v<peioiS xaSTjpeYoiS.
Schol. nd h. 1 . 2i\tjvo\ Jio- 22 B tovtoiq tolg Iv tolg
tQUoylvcftiotg xadypivotg y ovg rtvag lgyut,ovtca ot drjfu&vQyol
Ovgiyyag y avkovg l%ovtag'’ di ftgadfi dtOL%&tvr£g tpaivovtat
tvdofrtv vtyak- vvdov xopfvral napa ro rftA- Aofivttv y u
l6xt 6xojitxeiv Atyopevoi [jtapd xovS TtotovS]. Adde Schol. ad
Aristoph. Nobb. v. 223. xi pe xaAeiS , g) '<p>}~ pepe. — gj
avSpcDire. iXiyeto 6i d Stoxpdrr/ff xrjv uifuv 2et- Arjvcp
itapeptpodveiv. 6 1 po S xs y dtp tux \ (paAaxpd $ i)V. xe-
pieSyxev ovv ctvxcp olov xov napo. JJtvddpop SetXtfvov cpco- v)}Yx.
x. A. Patet autem o uostro loco, nam nusquam «lias rem commemoratam
reperias statuarios capsulas, quibus artificia reconderent , ad
Sileno- lum formam effinxisse, eorumque sedentium quidem, nt
latius intus spatium artificiorum recon- dendorum daretur. Hae
capsulae felicissime cum Socrate compa- rantur etiam eo , quod
externo cultu minus conspicuae erant at- que negligentius
elaboratae Athe- naeus L. I. c. 15. C. statuam Thebis exstitisse
narrans Cleo- nis cantoris haec addit : vito xovxov xov
dvSptavxa, oxe AAiZardpoS x cis QtjfiaS xaxe- (Sxanxsy <ptfC\
noAeparv, <pev- yovxa xtva xpv6iov eis x 6 ipa- xiov xotXov ov
ivSitiSai • xal 6vvoixt2,oplvr}? xffS itoAeaS ixa- veASorxa evpeiv
ro' xP v< *i° v pexa hy Xpiaxovxa. Sed nihil habet haec
narratio, qnod aliquo modo possit cum nostri loci verbis comparari. Hoc
tantummodo ex ea discimus , magna religione illis temporibus
homines artium operibus pepercisse. o? 6ixa8e
8ioix$£y*£f. H. Stephauus 6ixa6e verbo offen- sus , quod
nusquam alias apud Platouera reperiatur, 8ix<* scribendum couiecit,
quae correctio fuerunt quibus admodum placeret. Recte receiitiores
editore! 8ixa8e reposuerunt. Verba converterant Ficinas : qui si
bifa- riam dividantur y reperiuntur in- tus imaginem habere
deorum. Schleiermacherus; ia dei, en man uber, wenn man die eine
Halfte wegnimmt , Bildsaulen von Gdt- tern erblickt. Schulthessius
;. Schiebt man sie auseinander, so erblickt man inwendig
Gotterbilder. Rem intellecta facilli- mam fecerunt interpretes
difficiliorem. Res sic se habet: In contrariis Silenorum lateribus
duo- bus duo foramina erant, quae epistomio quodam claudi
pote- rant. Iam si qnis artificia intus j^econdita spectare vellet,
non opus erat, ut singulae partes Sileui solverentur. Ex
altero enim Sileni latere, ex utro ali- quis vellet, per alterum
foramen spectatio erat , ex altero lateris parte per alteram, quod
in cg erat, foramen lux incidebat. Sen- sus est verborum: Di ese
zei- gen, da sie auf beiden Seiten nach deu Durch-
schnittspuncten hin OefT- nungen haben, in ibrem Innem die Gestalten
von Oottern. Ceterum non sino magna vi ultimo enuntiati loco
positum hahes $£G)v ‘nomen , nt significantius indicetur, res
summae gravitatis vili atque pae- ne ridiculo tegumento h. e. So-
cratici cojpoiis turpitudine ob- \i I ftam
fyovtes ftecov. v.a.1 cprjfii av loitdvai ccvtov rtp 2.'ax vQip, ra
Magaba. ou fiiv ovv xo ye eidos fifioiog tl tovtois, a Ewxqox fg , ovd’
avrog dij xov d(upLCj}ri- vnlutas esse. Nostrum locum
imitatus est Iulianus Orat. VI. p. 184. A., sed memoriter atque mitius
accurate, ut carendum sit, no quis ad eius exemplar Platonis verba
emendare studeat: <pypl yap dy njr xwtxrjv <piAooo<piav
opoioxdxyv eivai xolS 2 eiAtjyoiS xolS iv xolS EppoyAvqjeioiS
naSypEVoiZ, ovS- xivaS ipyaZovxai ol dypiovp- yoi 6vpivyaS rj
ariAoris Exov- xas , o? 61? dioix^Evxes Evdov tpaivovxai dydApaxa
ExovxeS SecZv. xai tptfpt — xcri 2 ar ri- pa) , tcj
Map6vot. MapcriaS, Schol. inqnit, otriArjtl /ff, ’OAvp- itov vloS,
oS xoris ariAoris *A$y- vaS /jnpddt/S dia xd iva6xy- povEiv avxoiS
drtAoptvoS rjpt - (Siv 3 AitoAAcovt itspl pov6txijS t xal y xxy$y ,
xal itoivyv di- dcoxe x 6 dlppa dapetS. Docemur hac Schol. narratione,
Marsyam formam faciei minus curas- se, utpote qui tibiis canendo
ex- celluerit , quas , quoniam faciem deturpant , repudiavit
Minerva, cfr. Appulei. Florid. I. 8. Eo (Hyagni) Marsyas cnm in
arti- ficio patrissaret tibicinii , Phryx cetera et barbaros, vultu
ferino, trux, h spidus, illutibarbus, spi- nis et pilis obsitus
fertur pro nefas cum Apolline certavisse. Thersites cum decoro , agrestis
cum erudito, bellua cnm deo. Ceterum quid Marsyae mytho ve- teres
exprimere voluerint, statim intelligitor. Musica nimirum orte
hominum ferocitas deliuilu morumque asperitas- deposita est, sicut pellis
Mursyae spinis atquo pilis obsita, quam Musarum in- dicio Satyrus
deposuit, orid 9 ari ro ? dy itov dp- <pt6fiijxi/dais.
Ilaec est le- ctio vulgata , quum duorum au- ctoritate codicum- in
dpqjiCfty- Tr/tiElS immutarant interpretes» Ac potuit quidem Plato'
ita scri- bere, non scripsit revera. Ete- nim quae certissimu sunt
atque 11 * luce clariora Alcibiadi, ea idem quasi dubia ex Socratis
mento aptat, non ut incertus esse rei, sed ut simulare tantummodo
videatur irooiae caussa aliquam dubitationem. Unius optativi ex-
emplum , quo satis acerbe ali- quis aliquid, quod compertam habet
atque perspectum, tamquam dubium ex alius mente aptat, apud
Meleagrum reperitur Epigr. LXIII. "Eyv&v, ori p* EA
a$£S. r i Seori?-, ori yap pe AeA yBaS. "Eyv&v * prjxixt
vvv opvw irdvx* EpaSov. Tavx yv, xavx iitiopxe ; povy
6v itaAiv, povy vitvoiS t oApyf xal vvv, Vvv Ext tpydl povy.
Aliud exeipplum a Reisigio lau- datum reperies in Commentat.
de vi et usu av particulae p. 131. * Theocr. Idyll. XVII. v.
60. <prjs poi navxa douev * xax& 6 * v6x epov orid *
dAa doiyS> quae verba a puella pronuntiari Reisigius
censet, quae amatori 22 o 1 3-WI
T^dBig • uig de xal ralla Eoixt/g , fina rovzo axovs. 'rfiguirr/s
et ' ’>] ov ; irtv yccQ f uj oito loyjjg, (iitQrvottg nKQtto[icn. all’
ovx Kvh]rrjSi noli) ye Sw/ttttftcorfpog C Ixtivov ' o fitv ye dt ogycivav
exijlu rov g av^ganors tij r< jio zoy CTofiazos dvvujiei, xai En vvvl
og ccv r a Dinlta pollicito hyperb<pl i cum fere aliquid
et incredi- bile imputare lepide confiteatur. Ilis verbis , Reisigius
in- quit, si uv vel xe adderes y vah , quantum periret Veneris .
Lasciva puella , quod ipsa minime cre- dit , loquitur , nec vult
videri serio se credere , sed tentat dis- simulare tanfum : qua
ironia eo fit amabilior , et auget amoris flammam. Tale fere
quiddam est in nostratium more , ubi di- cimus; am Ende : v eluti ,
am Ende giebst du mir gar nidus. SimiMus Reisigianum exemplum
Platonis verbis est, quam quod supra laudavimus exemplum Meleagri ,
quamquam id accura- tius examinatum eadem dicendi ratione gaudero
iutelliges. v fip 1 6 r y S ei' y o v ; Haec verba
Schleiermaclierus reddidit : . Rist du ubermiithig, oder
niclit? Sed magnopere displicet, quam V, D. secutus est, verborum
in- terpunctio , neque verisimile est, eum, qui testes adhibere
possit, quibus rei prolatae veritatem probet, sic locutum esse:
vfipi- 6ti)S el y y ov ; Sententiam ver- borum quod attiuet,
prorsus eodem modo Socrates vfipuStyS vo- catur ab Agathone p. 175.
E.: TppitiztjS el, £<py , gj Scjxpa- teS 9 d *Ayd$(ov.
'TfipiOx&v autem nomine omnes insigniuntur, qui aliquam rem ita
tor- quent atque volvunt, ut aliam vel speciem vel notionem
potestatemque repraesentet, eatnque quidem contrariam ei, quae pri-
mitus ipsi inest. Sic et vfipi- S,eiv verbum de Homerica pio-
verbii corruptione adhibitum le- gitur p. 174. B. "OpypoS jttv
yap mvSvvevEi ov puvov Sta - <p$ttpO(.iy d\\a xai v fi pluat
f.ls ravryv tyv napoiplav, ad quae verba vide annotat, p. 19.
Ut autem Sileni in artificum oirici- nis sedentes aliud in se
habmt, aliud externa forma ostendunt, quod illi maxime contrarium
est, ita Socrates haud raro cogita- tiones suas obtegens aliud
quid, quam quod sentiret, verbis -ex- primere solebat. Hinc
institu- tae comparationis et, Socratis ct Silenorum expendas
veritatem. i av yd p fii } o poXoyy Tdp particulae potestatem
recte intclligcut , qui interrogationis praecedentis significatum
cogno- verint. * II ov ; enim verba ita proteruntur ab Alcibiade,
nt rem a Socrate negari posse negaret quasi diceret: Rem
negare non potes. Paullo aliter Stall- baumius de yap
particula disse- ruit annotat, ad h. 1. : Particula yap t inquit ,
referenda est ad sententiam ex reliqua oratione facile supplendam :
el fikv ovv. — Utra rectior sit atque na- turae Joci accommodatior
expli- catio , lectores ipsi videant. crAA* ovx avXyzy S- t
Re- Ixtlvov ttvXjj. a yag "OXvfixog ij vXei, MuqOvov
liyco, rtivtov didcct-avTos. r a ovi) ixtlvov , iav re dya&og
avXtjrrjs ciiiky , edv re qiavXrj avXtjrglg, ( wva xccci- j reti&at
itoLSL, xal Sijloi rovs tcov &ecov te xal reXeroJv dtofiivo v$ 6 ut
to &tla etvau oi> d’ ixtlvov roOovrov ctissime H. Stephanus
, quod ia editt. valg. omittitur, post av- Xvrtjs signum interrogandi
po- suit. AAAa autem e licto So- cratis responso repetitum est,
qui vfipi6xijv quidem se esse con- fiteatur, avAtftfjv se esse
non concedat : vfiptuTJ/S y* tipl, Oj IA* ovx
avAtjxrfc, xal ixi vvvl oS ctv x u ixtlvov avAy. Docemur
his verbis, Olympi harmonias etiam Platonis aetate superfuisse,
qui- bus tantum veneris attribuitur, ut sane pulcherrimas fuisse
inde couiicias. Phrygias harmonias fuisse ivSovdiafyiov
procrean- tes Boeckhius docet ad Piat, Minocm p. 26. M
apCvov Mycoj xov- i ov 8 i5a£, av x uS. Consentit Schol, «d
Aristoph. Eqq. v. 9. &vvavAux. ZwavAla xaXtixai , otav 6vo
avXi/Tixl to avro Ai-. ycjdtv. 6 ” OXvpTtoS povCi- xoS Tfv ,
Mapdvov pa$7)rifi. iypcnjxt Sk avXrjrtxovS xal $p?/vyxixovf vopovS.
Yopoi 8e 7 ( 0 tXovvxat oi tis $toi>S vpvot x. x. A.
iav te aya$uS — aJ- A i/rpis. Etiam tibicinarum cur hic
mentionem faciat Alcibiades, si quis quaerat , nihil ab inter-
pretibus annotatum reperict. lloc certissimum , neminem olferisu-
rum esse iu verbis iav xt uya- 5uS avXt/xj/S avAf/y iav te ipav-
Ao?. Ut nunc verba se habent, de artis dexteritate dicta
acci- pere possis , ut non nisi viri in arte tibiciuaria boni
dicantur, mulieres autem artis expertes ti- bicinariae non nisi
mediocritatem quandam teuere. Sed hanc non fuisse scriptoris
voluntatem, no- bis quidem persuasissimum est. Alcibiades proprie
dicturus erat : iav xs avAr/r ?/? , iav re av - A ijxpiS y iav re
ayaSuZ ns, iav xt tpavAoS , sed brevitatis studio oppositionem ita
instituit, ut non substantiva solam sed etiam adiectiva sibi oppo-
nantur. Ceterum vide annotat, p. 299. ubi huuc locum landa-
virnus. pova xaxexz6S at xal d ij Aoi. Frustra haec verba
emendare studuit Orellius ad Isocratem p. 333* Scribendum enim
coniccit puvovS xarix^d^c ri 7ruit2 xal xtfAtt. Haec correctio cum
alia de caussa, tum co nomine nobis improbatur, quod harmoniarum
Phrygiarum vim admirabilem minuit atque urctioribus finibus iucludit.
JMovvt plane eiusdem potestatis est at- que (tvxd , eamque illarum
har- moniarum praestantiam descri- bit, quae sua vi emergit ,
neque ullo artiiicum adminiculo indi- get , quo emineat magis
elfica- ciorque evadat. Recte inde col- ligas, simplicissimas illas
har- monias luisse. (torov SittcpiQt ig, on avsv 6 gyccvav, ipdotg
loyoig rav- D tov rovro noieig. r/fiug yovv orav fitv rov ullov
dxovco- I uev Ityovrog xcd itavv dya&ov grjtOQog cA kovg
Xoyovg, ovdlv ftfAft , ag £'xog tlxtlv , ovoivl' inuSuv 5e fiov avev
6 py a v ody , rptXol? Xoyoi?, Comma posuimus post opyaycoYt quo
tautologia verbo- rum facillime vitatur* IFiAol Xoyoi enim h. 1.
ajipositum est, ut clarius indicetur, quid significent veitoa : avev
dpydvoav TavTuv rovro notel?. Ceterum notandum est, alteram
etiam significationem Alcibiadem tecte indidisse verbis iJnXoi? X
oyoi?, WiXoi? enim idem fere sonat atque diXXoi? , ut satis
lepido ad Socraticam illam ironiam al- ludatur, qua virum
sapientissi- mum usum esse acerbissima nemo nescit. ov
6% v jiiXei 9 oa? in o? eineiv , ovSevl. De vario ordine, quo
Graeci gJs - ino? el~ Ttnv verbis usi sunt, vide annotat. p. 127.
Significatum quod attinet huius dicendi figurae, an- notationem adi
p. 63- Latiore autem significutu serioribus tem- poribus, ut
videtur, hanc formu- lam adhibebant Graeci, angu- stiore, quem ipsa
verba expri- munt, antiquioribus. Nam si quis autiquitus verbo
aliquo usus es- set, quod rei describendae minus convenire
intelligeret, ut id intelligere videietur, verbique ve- niam peteret,
illam diceudi figuram adhibuit. Perinde autem erat, utrum Q)? ino? eineiv
di- ceret, an &S eineiv Itio?, Utro- que enim verborum ordine
uti licuit in dictione , quae nihil aliud significabat, quam quod
ipsa verba exprimebant. Serioribos temporibus loquendi usu factum
est, ut scriptores eadem dicendi formula adhibita veniam
peterent uou unius verbi minus accurate usurpati, sed complurium,
ueque verborum solum, sed etiam seu- tentiarum. Iam quo magis
np- tio , quam usus loquendi alicui formulae indidit, a proprio
verborum significatu recedit, eo debiliora verba fiant necesse est, nt
quasi torpore quodam tenean- tur, qui ordinis mutationem non facile
admittat. Exemplo pro- verbia snnt, quorum verba sin- gula eodem
ordine plernmque re- citantur, Exemplo etiam formula est d>?
Ino? ehteiv, quae simul- atque latiore significatu adhi- beri
coepit , liberiore verborum ordine gaudere desiit. xdv navv
q>avXo? %f o A eycov. Potuisset etiam h. 1,, si oppositionem
adhibere voluis- set, Alcibiades dicere xdv ndw aya$o? o} xav ndvv
<pavXo? 6 Xiycov , de quo dicendi ge- nere supra diximus
annotat, p. 299., et cuius exemplum paullo sapra legitur, p. 215.
C. Idv re dyaSo? avXrjr?}? avXy , idv re (pcwXrj avXrjTpi?. Quod
moneo, ut recte varba explicata credas 209. C. dnropevo? yap,
oipai, rev xaXov xal opiX&v av roJ, d ndXat ixvei, rixrei nui
ysv- Vijc, xal n aped v xal anco v pejivjfpivo?, xal r 6 x, r.
A, idv re yvvrj — - xare- XopeSa. Omnes Socraticis
dictis percelli ait Alcibiades at- que teneri quasi vinculis sive
fe- ug axovfj fj zb5v GiSv k&y av, akkov kiyovzog, xav tzuvv
q>avkog y 6 ktyav, la v te ywtj dy.ovtj lav tt arrjff i dv t»
ftuijaxuw , lx7Ujtkrjy(itvoi i<5fihv xal xaTE%6(i.Eda. lyety ovv,
<x> avdffEg, ti p} Sfukkov xofuSy du£uv (u&velv, eimina sit, quae ea
audiat) sive vir, sive adolescens. Haec dicta quoniam comparantor cum
Olympi harmoniis , quae addito artificio nullo , ipsa per se animos
audientiam capiant, merito verba mireris illic addita: xal SrjXot
xovS xcov Sedov te xal xeXcxcjv beopivovS 8ui x 6 2 Eia elvai .
Neque placet, quod Riickertus annotat ad haec verba : Non omnes hac
harmonia ad divinum furorem excitati sunt; qui autem essent,
cos ad divina mysteria percipienda factos esse hoc ipsum declarat*
Nolo pluribus huius sententiae axoniav y quae manifestissima est,
perstringere ; persuasum autem habeo, verba Platonica vitio ali-
quo laborare. Pro 8i]Xoi xovS xt ov $egjv scribendum esse vi-
detor: SrjXoi SvijtovS xav Segov, quae scriptura quam apte hoic loco
conveniat, statim intelligitur. Quid enim aptius est, quam mortales una
commemorari, ubi sermo est de arctiore cum diis per initiationes
coniunctione? Neque carent verba corruptionis verisimilitudine. Primae enim
ONHTOTC vocis litterae quam facile in OI mutari potuerint, apparet.
Cum autem 8ijXot verbum, quod proxime praecedit, in OI exeat, fieri
facillime potuit, ut ulterunl OI absorberet alteram. H autem expunctum ab
iis est , qui Platonem scripsisse arbitrati sunt, quod hodie in omnibus
editioni- bus legitur: 6?jXoi r ovS. Eyooy' ovv, cJ
av6peS. Iiaec vulgata lectio est. Iu tri- bus Bekkeri codicibus
paucisqur aliis iyco yovv comparet, quod haud scio, an non
probandum sit. Nam si io priore alicuius enuntiationis parte aliqui
commemorantur, quibus, qui ia posteriore enuntiationis membro loquens
inducitur, non est adiun- ctus , iyoj 6* ovv vel lywy' ovv poui
solet, utrumque pio oppositionis vel exceptionis ra- tione, quam
scriptor indicare vo- luit. Contra ubi in priore par- ticula enuntiationis
alicuius ali- qui commemorati suat , quibus adiunctus est, qui ia
altera par- ticula loquitur, uou lycoy ovv sed ly<6 yovv locum
habet. Iloc Bekkerus probat Comment. Cril. in Piat. p. 357. , idem
A&tio placuit atque Riickerto. Stallbaumins in altera Symposii
edi- tione lycoy* ovv reposuit. el /i)} HpeXXov xopi8y
66 B, E tv. Schol. ad h. 1. wo- pi8q , inquit, xvplooS pev xo
impeXuS, o$ev xal opEoxopoS xal yEpovxoxopoS * i 6 o 8 v v a- jx ei
Sfc xal x c3 6 <p 6 8 p a xal xeX£a)S t xopi8y dpixpd 6(po8pa
6pixpa. Ceterum sensus est verborum huius loci: Ego certe, o viri,
nisi viderer prae nimia ebrie- tate meras nugas narrare, dicerem
vobis loramento interposito, quae mala in me ab huius orationibus
pervenerunt et quae rtov vftocag
av vfilv olcc Srj nticov&a avzog vito zmv zov- tov J.vyav xal ndayco
Ixi xal vvvl. ozav ydg axovo), itokv E fioi (idllov tj tcov
xoQvfiavzicovrav ij tb xagdla irtjda xal ddxgva lx%tizai vi tb zav l.oyuv
zav zovzov. oga de xal akkovg ita/utoXXovg zcc avza itdayovzag.
Ilegi- xbeovg de axovcov xal akbcov uya&cov grjzoQav ev fiev
tjyovfirjv beyeiv , zoiovzov d ’ ovdev ixaGyov , ovdi zt- tiogvfiryzb
fiov % t^vyrj ovd’ rjyavaxzei ag dvdgano- perveniant etiam nunc.
Annotat Riickertas: Non dicerem tantum, uti nunc dico , sed iusiurandum
adderem. Satis nobis liaec explicatio displicet. Quasi si quia mira
narret ebrias, addito iuramento ebrior esse, indicetur. E hcov ojjodaS
av nihil aliud siguificat quam: dicerem dictu mque iura-
naento interposito confirmarem, Ut autem rectius Alcibiadis verba
intelligas r homo ebrius, quae perpessus sit, ea ita mira esse
sentit, ut a ne- mine facile credantur* Igitur ne vino prorsus
immersus indicetur, ai illa retulisset atque eorum Veritatem affirmasset
, rem silentio praeterire apud se constituit. Post autem non tam
mutato consilio, sed quod res ita ferebat atque loquacitatis, quam vini
vis indidit, libidine ductus, quicqui^l perpessus sit, aperuit
tamen. V * &v no pv fi av x i oov~ tcov. Annotat Schol.
ad h. l.j iv$Ol)6lG)VXGt)V ?/ riva opX7}6iv ippctv)}' opxovpivcov ,
ano tgoy K opvfidvxcov , oi xal x potpeiS xcu (pvXccxsS xal
8i8ddxaXoi xov 4ioS eivat pv$oXoyovvTai, TiveS 8 e rovS avxovs roiS
Kov - ptjtiiv etvai tpadiv. elvai 8e xal x ijf ‘PeaS vnadovZ ,
ano xgjv xov JioS Saxpvcov yeys~ vrjpEvovS’ ojv apiSpov ol ptv
3*, ol 81 i Xkyovdiv. Timaeus habet xopvfiavxtav' 7tapepj.iai-
v£6$at xal ivSovtiiadxiHuS xi~ YEtdSai. IldSoS autem rcov xo - pvfiavticovxcov
vocabatur xopv- fiavriadfioS, Quo morbo qui correpti erant,
tibiarum cantum audire sibi videbantur ad salta- tionem excitantem,
neque tem- perare sibi poterant, quin salta- rent. Vides igitur,
quam apta hoc loco sit xciov xopvfiavxicjv- xcov commemoratio , cum
Socrates cum Marsya tibiis canendi peritissime comparetur, cfr.
Piat. ‘Crit. p. 54. D, xavta, ai (piX& ttaipE [ Kpixcov ] , ev
?b3z, oxi iyco Saxei) axovEiv , &)Szep ol xopvfiayriGivTES tcov
avX&v <$o~ xovdiv axovEiv. Adde Piat. Phaedr. p.227. B.
dzavtijdas 8h rd v o 6o v vx i zspl Xoycov dxorfv, iScov phv, 18
odv 7/<537/, ori eB,ei xov dvyxopvfiavxicovTa x. x. X.
ev jtlv xjyovfirfv Ac- yetv. Piaeterito tempore Alci- biades
bic utitur, quod Pericles eo tempore iam obmortuus erat, quo
Agathonis ixivixia cele- brata sunt. Ceterum ipsa verba docent ev
pbv rjyovpijv Xeyeiv, quam necessaria lormala coS EizoS
'irillgteed /\r «•' • Sadwg
dtaxEiplvov. cxXX’ vito tovtovX rov MciqOvov stoXXaxig drj ovta Ster
idrjv 9 Sgrs poc do^ca prj fiica- 212 rov elvat l%ovn log 1%©. xal ravtcc
, o Uiaxga reg, oix Iqels cSg ovx aAq&ij. xal Eu ye vvv £vvoid 9
Ipav- rq> , ori , ei l%i). oipv TtaQeyew tu ara , ovx av xaQ-
tSQTj<faipi> cMa tuita av itdG%oipt . dvayxd&i yaQ pe opoXoysiv
, ori vtoXkov tvde^s av avtdg En Ipavtov fikv dpeXc5 > tu 6 9
'Afojvuiav itQaztco. fila ovv, agitEQ elneiv verbis sit p. 215,
D. ijpeis yovv otav pev rov aA- Xov dxovtopev Xiyovzos xal
navv ayaSov /)7fzopoS aAAouS’ A 6yovS t ov8ev pe\ei — ovSevl. — De
pov pronomine nomini sao praelixo , quo dativi com- modi , quem
vocant, vel incom- modi notio exprimitur, vide Qutt- manni annotat,
in Indic, ad Piat, Dial, IV. BeroI, 1822. •$X oyrt
Satis usitata haec dicendi ratio tragicis poetis , quam rov
evtprjpelv ergo adhibebant miserrimam vi- tae conditionem
indicaturi. Sen- sus est: Ut mihi miserrime viventi vita non
amplias vitalis videretnr. ovh ar xapr epij C atpi.
Conscios mihi sum, Alcibiades ait, me etiam nnnc, si vellem aures
praebere illi , eius illece- bris non restiturum esse , sed eadem,
quae antea, experturum h. e. dySpano8co8d)S diaxEi- CeCSat.
dvayxd^ei yap pe opo- A o y eiv x. r. A. Argumentum his
verbis expressum habes eius libelli , qui Alcibiades primos
inscribitur. Eum libellum ne- gant hodie viri docti a Platone
conscriptum esse. Ac lieri po- tuit facillime, ut aliquis Plato-
nis amator, qui haec verba le- gisset, de hoc argumento ad
Platonicorum dialogorum exemplar dialogum conscribere apud so
constitueret. Quae autem verba in- fra leguntur p. 216. B.
?}rrrfpiva> ti)S npijs rijs vito ,rojv jroA- Xgjv, comparari
possunt cum Al- cibiade I. p. 1S5. fin. ftovXol - prjv dv Ce xal
8iaxeX/:Cai' o’/3- ficjScj 6l, ov n xyj 6ij cpvCet ani- CrcSv ,
aAAa rr}v rfjs no\ ecoS fiuprjv, pi) ipov re xal Cov xpan/Cy.
fiiot ovv , cosnep ano z&v Setpijvcav x. r. A. Abreschius
Lect. Aristaen. p. 147. cum fiict commode explicari posse
diffideret, fivcov scribendum con- iecit : (Uvoav ovv dsnep ano
r&v Seipijvoov iniCxopevot ra tora oixopat tpEvycov . Recte
Stallbaumius hauc correctionem improbat etiam ea de canssa, quod
illa odmissa verborum iun- ctura existeret legibus elegautiae
orationis coutraria. Quis enim, Stallbaumius iuquit, ferat ita lo-
quentem : Obstruens aures, tanquam ab Sirenum canta cohibens aures,
fugio virnra. — hia cum olxopai tpevycov Stallbaumius
coniungen- dum censuit, quae verborum iun- ctnra nullo modo probari
potest. ano uSv Uuprjvav, tni<3%o(itvo$ rct iura , ofyofiat qjtv-
•yav, iva (irj axrtov xa&ijyivog napa rovuo xaraytjQa- B Oa.
ntnov&a ds ngog rovrov fiovov av&gconav , o ovx av rig oiot.ro Iv
Ipol Ivtlvat , ro alojfvveo&ai ovnv- ovv. iya da rovrov /rovov
alo^vvoficu. | vvoiAa yttQ Satis notum est exemplisque per*
multis probatur, oixopat tpev - ycov eam fugiendi rationem de-
scribere, quae celerrima sit at- que subitanea. Iam cum hac il-
lius dicendi formulae notione quomodo (5i(t conciliari possit,
equidem non video* Nam quae fihp aliquis facit, h. e. ut apud
Homerum legitur btriv aexovzl ye is cunctanter agit at- que
animo minus obfirmato. Du- bitari nequit, quin / Via ad liti -
CxoptVoS referendam sit, ut Al- cibiades vix ac ne vix quidem a
Socrate quasi a Sirenum cantu dicatur aures cohibere posse , eo
facto autem in celerrimam fugam ee couiicere. Ceterum' ad Hom.
Odyss. hoo loco respicitur M. v. 59. et sqq. iva ni) avxov
xa$rj ut- ros itapa tov rw xazayri- pdooj. Summam laudem hia
et praecedentibus verbis conti- neri Socraticae facundiae, nemo non
videt. Eam enim Socrati- cae orationis vim esse Alcibia- des
contendit, ut omnes ea au- dita per omne vitae tempus eius
auditores esse cupiant. Eius laudis eo maior vis est, quod ab ho- mine
proficiscebatur, de quo Ne- pos in Vita Alcib. haec tradit:
disertus (fuit), ut in pri- mis dicendo valeret, quod tanta erat
commendatio oris atque orationis, ut nemo ei posset
dicendo resistere. His, adde verba illa, quibus Pericle
Socrates dicitur plus in dicendo valuisse. Periclem autem peritissimum
di- cendi fuisse accipimus, cfr* Cio, de Orut. III. , 54* In
eius labris veteres comici, etiam cum illi maledice- rent,
leporem habitasse dixerunt, tantamque in eo vim fnisse, ut iu
eo- rum mentibus, qui audis- sent, quasi aculeos quos- dam
relinqueret. o ovx av xi$ otoixo iv Ipol iveivoti. Probatam
ha- bes bis verbis levitatem Alcibia- dis supeibiainque eam, quam
scri- ptores Veteres passim tradunt* Ceterum cave eodem
significatu dici censeas iv rivi ivttvai et elvai Zivi. Conferri
possunt hae dicendi formulae cum Latinorum : alicui inesse vel in
aliquo inesse et esse ali- cui. Ut elvai zivi ita Latino- rum esse
alicui adhiberi solet, cuhi alicui aliquid esse dici- tur non addita,
quae inter possi- dentem et rem, quae possidea- tur, intercedat,
ratione. Evtivat contra iv rivi et Latinorum in aliquo inesse de eo
plerum- que dicitur, cui aliquid est, quod cum ipsius naturu ,
ingenio , in- dole artissime sit coniunctom. Platonis verba
Schleiermacherus reddidit : w os einer nickt in mir suchen solite.
Haec nostratium dicendi formula apprime respon- tfiuvTtp avullyuv fih>
ov Svvafilvcp, mg ov Bel noaiv u ovtog xsXevh , £xh8ccv 8's
&sc£l& cj , tijg Tifiijs t% vtio zav tzqVjSv. dQajzsrsva
ovv avtov xal qisvya , xal ozav Z8a , alGyyvouai za wfiokoytj^iva.
xal itoXXay.Lg fiiv IjfSiag av i'dotiu avtov uij ovza Iv C det Platoni*
sententiae, sed verbi ivetvat iv tivi nativam vim non exprimit. Ea
ut emineat magis, verba sic reddiderim: Was einer wohl nicht leicht
meinem Wesea eigentliiimlich glauben mochte. xij 5
ttftijs xrj s v it 6 xgjv 7t o X Xco v. Nequis forte scribendum censeat
trjS aito xeov 7toX~ A cor, ut honor signiiicctur, qui a populo
proliciscatur : amant Graeci substantivorum passivam, quam vocaut,
notionem ab activa discernere atque, ut exemplo utar XifiijS
vocabulo, accurate disiuu- gere honorem , qui ab aliquo in uliquein
confertur, ab honore, quo aliquis aliquem dignatur. Ti/S xi- ji)}S
igitur idem significare atque tov XifiadSat addita vjto praepositione
indicatur. Sed liberior etiam huius praepositiouis usus est. Haud
raro enim cum verbia neutris coniungitur, quae verba possuut aliquo
modo, quoniam per se spectata neque actionem indicant , neque
itaSoS aliquod exprimunt, cum nominum ambiguitate comparari. Haec nomina
enim utrumque significare possunt et actionem et itaSoS, ut recte
dicautur per se spectata neque hanc neque illam uificarc. Sed ita
ditfert vn 6 praepositiouis usus in nominibus substantivis et in
neutris verbis, ut illis addita notionem, quae ipsis inest,
extollat, cum his coniuncta notionem novam quasi pa- riat, quae notio no
utris verbis proprie non inest. cfr, Hora, II. p. 319.
iv$a xtv avxe TpdoeS dpifi- (piXoov vtc *Ax<xtG>v "
IXiov eiSavEfiTjticcv avaXxei- Xfit Sajievxs? Adde II. p. S36.
cridooS pkv vvv ySe y dp?ft- qjiXoav vn *Axai(vv "IXiov
eteavafiijvoa, avaXxei- y6i SafievxaS. His locis , quibus
alia addi pos- sunt innumerabilia, edoceare, li- beriore vno
praepositionis usu elfici dicendi brevitatem , quae sane gratissima
est et venustis- sima. Ad nostrum locum ut revertar, statim
intelligitur, quid Alcibiades confiteri cogatur a So- crate, et
cuius rei pudor illum hoc conspecto subeat. Nimirum qui rtoXXov
ivdei/S convinci- tur esse (vide p. 216. A.), is se percolere
debet, non admi- nistrare civitatem , quod fecit Alcibiades populi
aura dele- ctatus. ij 8 £o)S dv i8 oipt h. e.
rfSoifi7\v dv avtov ISqjv. Vides igitur, magis ad adverbium, quam
ad optativum modum IStiv ver- bi av particulam pertinere. Id
probatur etiam eo, quod omisso adverbio dictio existeret pror- sns
non ferenda: xal izoXXaxiS ptv i&oifi dv avtov pp
ovxa avftQQMtois' tl 6* av rovto yivoito, sv old\ on itokv fiel^ov
clv «%9olgif]v , cj^tb ovx b%g) S xi XQrjGttpa t Tovtcp r (3 dvftQcina.
xcd vito piv di] xav ccvArjfidtav itat lyco occa dAAoi itoXAot xoiavxa it
BTtov&aOiv vnu tov 8 b rov 2 <xxvqov. iv dvSpcditoiS.
Nulla enim ad- est caussarum cohaerentia , per quam fieri possit ,
ut Alcibiades Socratem inter vivos non vide- ret. Adest, ubi
gavisurum se esse Alcibiades dicit, si non vi- deret Socratem inter
vivos. Ita- que quid de Platonicis verbis rfdicjS UV VSoifii
statuendum sit, iam vide. Brevitatis studio t/SkcoS i8oif.it ita
positum est, ut duo liaec verba unam notionem efiiciant, quacum av
particula com- mode consocietur. Simul sup- plendum aliquid
relinquitur, quod quid sit, ex ipsis jjSkcDS av iSojfii verbis
elicitur. Oratio enim expletior audit r tjSkcoS dv i'8oiftlj tl
idotfit. Similis ver- borum structura in Piat. Lachete occurrit p.
182. c. V. fin. Aa- XtjtoS 8’, tl n napa xavxct Akyei, ndv avxoS
ijdkool cotov- CaifUy quae verba explicatius enarrata audiunt : ndv
avxol ?}- 6kcoS dnovdatju , tl dxovuaifii AaxrjxoS, tl r i Ttapd
Tama Af- yti. Satis autem docet haec enar- ratio verborum, quae tl
duplici- ter atque diversa potestate (wcnn, ob) posito satis
ingrata est, quantum orationi admiss? illa verbo- rum structura
suavissimae brevi- tatis accedat. no Ai) pti2,ov dv
dx$oi* fiijv. Pro fitigov scriptum ex- spectaveris fiacAAov.
Iliickertus nd h. 1. : ut piyotj inquit, verbis iuuctum est valde,
v. c, Hom. II. /i. 2u. A.oS 81 roi ayytXol et/u
oS avtvSev £aj v, fit}' a 7tjj6ezai 7] 8* lAtaipu et v.
333. gjS icpccc. *Apytioi 81 ftty iaxov K t r. A.
sic etiam fiei^ov magis, ve- hementius. Dictum pro fiti- Zov
dv &x$oS txoifu , — Fru- stra rationem quaeras, cur a- pud
Homerum fikya verbis iunctum valde significet, et cur nostro loco fitigov
dv dx$oi- ftrjv non tam positum sit pro fitigov dv dx^oifiijVy quam
po- tius idem atque illud significet. In caussa hoc esse reor,
quod Graeci haud raro verba co signi- ficatu adhibebant, quem satis
in- epto nomine, vocant Grammatici praegnantem. MkyaK w)-
8txea igitur non tam est : v ai 1 d o providet saluti tuae, quam
magnam tui curnm agit. Eodem modo 9 Apyttot fiky Iaxov explicandum
est : Sie schrieen gross h. e. sie erboben grosses Geschrei.
Plura huius usus exempla laudata reperies anuotat. p. 87,
coite ovx ott XPV - dcofiai. Pro xPVoMfiai libri omnes
XplfeOfLat exhibent, quam lectionem lluchertus, nimis rcli^ giose,
ut solet, in textum recepit. Sed quid facias in contexta oratione scriptura,
quam ipse, qui eam recepit, explica- Cap. XXXIII. "AXkct
de epov axovGccre, tyto aixatiu avrov , xal ryv oSg 3 (loiog
re tCziv otg dvvcc[uv io s %avpc(Oiav bilem atqne rei
describendae ac- commodatam negat ? Certum quidem est, scriptores haud
raro formula dicendi nsos esse gjSts ovh Hxv oti xPV^o^ioctj cuius
exempla Stallbaumius laudavit ad Piat. Gorg* p. edit. 85 ( . , sed
haud perinde est, coniunctivo an futuro utaris. Ac nostro quidem
loco si xPV<S°M<xi scribitur, ne- scire se praesenti hora
Alcibiades confitetur» quid cum Socrate faciat, facturum autem
aliquid sese esse uua promittit* Quae sententia quam inepta
sit atque ab huius loci .sensu aliena, nemo non videt. Contra
con- iunctivo adhibito penitus nesciri ab Alcibiade, quid in
universum dc Socrate consilii capiendam sit, quaeve eligenda ratio
homi- nem tractandi, exprimitur. Quae sententia, quoniam aptissima
est huic loco , quid xpfo&M&i vel contra omnium auctoritatem
codicibn non recipiatur, XPV^°M°^ autem ineptae sententiae lectio
non reiiciatur, caussam equidem non reperio. neti vito j.tlr
8 y tcov av- \y p dz w — V7C 6 tot j Se tov Sazv pov. Av
Xypaxa Socraticos sermones significare, Satyrum Socratem, nemo
mirabitur , qui Socratis cum Marsya comparationem legerit. Ordinem
verborum quod attinet, proprie dicendum erat xai V7cd ply Si } tgov
otvArjpdrcov tov tov tov 2£aTi>pov. Sed de industria Al-
cibiades hacc verba verbis com- pluribus interpositis seiunxit, ut
maiore vi afficiantur verba rovSe tov Scnvpov . Vide de hac seiunctione
verborum annotat, p. 59., p. 129. , al. Ceterum imo praepositionem
non sine vi re- petitam habes. Nam cnm ea eius potestas sit,
nt cum Ttd - $ovS notione plerumque couiun- gatur, ideoque ipsa
quasi colore imbuta sit notionis illius: dupliciter posita haec
praepositio non quidem 7td$oS duplex ex- primit, sed ndSov ST
vehementiam,- qualis descripta est p. 215* E. noXv pot paXkov y td>v
xo- pvfiavTicdyrcjv y re xapSia ny- Sqi xal Sdxpva ixxeltat.
aWa 5 & i pov ctxov- 6 at e. Vulgo aAAa Sy legitur; praeterea
codices nou pauci pov pro ipov exhibent. Riickertns inde di pov
edidit annotaus ad h. 1. Nobis, inquit, nulla in pronomine vis esse
visa est , propter quam codicum lectionem mutaremus. Itaque Si pov
dedimus : — Miror, Biickcrtum ita iudicare potuisse. Etenim qnao hucusque
narrata sunt ab Alcibiade, ea, siquidem homini fi- des habenda est, et
aliis acciderunt* Ea igitur satu nota esse Alcibiades contendit, adeoqne
ni- hil facere ad Socratis indolem accurate cognoscendam, nt
prae- i%H. tv yag la ts, ori ovdilg vficov r ovtov yiyvaOy.u' D dXXu
tyco drjZadn , tjielxsQ vgaxs yag, on ter Re neminem censeat
ipsam cognitam perspectamque habere. Quod igitur none Alcibiades
probaturus est, id se tautummodo expertum' docet atque se esse
unum, ex quo audiri possit vera Socraticae indolis atque naturae
descriptio. Nihil igitur certius est, quam ipov scribendum esse,
non fiov. Et quoniam mala mo- do commemorata etiam alii per- pessi
sunt, haud dubiam est, quin nova quaedam relaturus Al- cibiades
dXXct dixerit, non aX.- Xci ; ea autem mala, quoniam malis supra
commemoratis oppo- nuntur necessario, etiam di recte habet, non
8t}, Nobis quidem de scripturae veritate aXXa 6k ipov y vel aXAct
8* ipov, quod Bekkerus habet, ita persuasum est, ut etiamsi omnium
codicum de- esset auctoritas, verissimam censeremus. Sed adminiculo suo
non eget scriptura illa. Florentiui enim codices aliique libri
pauci quidem sed non mulae notae eam repraesentant. ev
yap idxe. Qui ad ver- ha p. 208. C. xal r/, u>S7tep ol xeXeoi dotpidxcA
, Ey tdSi , iqrrj sophisticum orationis colorem, quem Plato verbis
cu Sittp ol do- <pidxctl indigitavit , in verbis ev id$i
deprehensisse sibi visi sunt, Wolfius, Astius, Schleiermache- rus ,
ii in verbis ev Idxe nihil, quo Sophisticam artem odoratos esse
coniicias, annotarunt. Con- cedimus quidem, heri potuisse, ut
sophistae 1 insto saepius illa dicendi formula uterentur, sed non
ideo sophista sit vel sophi- sticam artem imitetur, qui hanc formulam
exhibet in oratione, praesertim cum id facit, ut fecit Diotima .
semel, d XXd iyta dyXcodco , $- neinep ij p&a prjv. Cum
em- phasi verba pronuntianda sunt dXXa iycj 8yXGD6co sc. oloS
id nv atque inprirais iyoS pronomen, quod ue exhibuisset quidem Plato, si in
praecedentibus scripsisset aXXa de pov axov- daxe , Ceterum supra
annotavimus ad verba p. 2 15. D. iycj yovv , co ctvdpeS , ei p>)
ipeX- Xov xopidy 8o£,eiv peSvetv, ei- Ttov opodaS d v vpiv olat
8?) jciitovScL X. T. A* , Alcibiadem noluisse primum, quid ipse
per- pessus sit atque adhuc patiatur Socrate auctore malorum,
enarrare, post consilium mutasse loquendi lubidine abreptum. Ea consilii
mutatio ne forte artiheiosior videatur atque minus ex humanae naturae
indole petita: omnium rerum difficillimum esse solet initium. Eo superato
gaudium cor subit, quia superareris atque ani- mus olterius
progrediendi. Post ne infectum relinquatur, iu quo aliquid operae
consumseris, totum opus perficiendum suscipitur. Subit animum dulcissima
memoria versuum e Goethii Fausto peti- torum , quos cnm Platonis
ver- bis iiteiitep ijpBtdprjv comparare possis : Das
Mogliche soli der Ent- schluss Beherzt sogleicb am
Schopfe fasseu Er will cs dann nicht fahren lasse
n Und wirket w ei ter, tveil er must. HaxQatyjs (gauxtog
diaxtirai rav xctXi 5v xai «eI x&ql rovrovg EOzl xai butiickipam. ,
xai av ayvotl mxUz a xai i/jmrixojf Sidxeirat roov xa\djv.
Annotat Rucker- tos ad h. 1.: Genitivus tgdv xa- \65v pendet ex
ipooTtxdjS e more Graecorum vocibus derivatis eundent casum addendi ,
quem ver- bum secum habet . Eodem modo de hoc structurae genere
Mat- thiaeus disseruit Gramm. ampl. 540- p. 648. Possis
etiam ita tibi rem explicare, ut ipeo- xixvS SidxEttiSai unam
notio- nem if^xv verbi efficere censeas atque eius structuram
assumere. Ceterum nemo non videt, ipeo- TixcoS StaxEitiSai multo
gra- viore significatu esse, quam ipav verbum. Apprime enim
Latinorum perdite amare respondet, qua formula dicendi inprimis
comici Latini usi sunt. Mirari autem licet Graecae illius et huius
formulae diversitatem. Nam quod Latini adverbio, Graeci verbo
expresse- runt, quod Graecis adverbio, La- tinis verbo indicatum
est, xai av ayvoel itavxa xai ovdhv o 16 e v , coS 1 6
uXVM a a vx o v. Vulgo haec verba ita edebantur, ut nulla post avrov
interpunctione po- sita verba r 6 6xi)f*ct avrov ad
subsequentia traherentur. Qui- buscum ut aliquo modo conve- nirent,
H. Stephaniis scribendum coniecit : ci? x 6 <$X*/M a avrov ov
deiXffYGoSeS, Haec scriptura Fischero probata est et Bastio et
Wolfio; recentioribus interpretibus merito ea displicuit» Longum est,
omnes ingenii coniectnras repetere, quibus hunc locum docti viri
sollicitaruut. Stallbaumius omnes loci difficul- tates sublatas
putat recepta, quam Bekkerus et Schleiermache rus post avrov
posuerunt, interpunctione. Videlicet, vir doctissimus ait, csf xo
<$XVl l0C carro v significat; quemadmodum eius forma et habitus
est h. e, queoadmodum ipsa eius forma et habitus prodit. Eadem
Riickerti sententia est, quae cur nobis non placeat, paullo infra
dicetur. Priusquam enim singula verba adeamus , totius loci sententia
paullo accuratius examinanda est. Omnis Alcibiadis oratio in duas partes
dividitur: altera res continet convivis satis notas, sed quae ad
cognoscendum Socratis ingenium haud mul- tum faciunt, in altera
commemorantor, quae ex Alcibiade so- lum audiri possunt fefr. p.
216. C. «?AA a 81 ipov axovdars) e® quibus solis ad Socratici
inge- nii indolem cognoscendam audi- tores ducuntur. Ac de
poste- riore illa orationis parte infra dicetur ; prioris initium
verba sunt opaxe yap. Quae verba praecedentibus opponuntur ;
tv yap fdtE, oxt ov8e\s vpdov rov- x ov y ty y ai 6x Et. Tangi
igi- tur videtur opdxE verbo incogi- tantia convivarum, qui,
quod oculis cernant, id credant, cum non debuissent credere,
contra quod debuissent, nou videaut. Iam ad particula, quae in
ver- bis repentur xai av ayvoEiy indicatur et haec et
subsequen- tia verba eadem conditione, quam praecedentia, poni, ut
expletior oratio audiat: xai o par e , oxt ayvoE i x. r. A. de qua
vi av particulae vide annotat, p. 209. Nura cum hac orationis
confm- (XvSlv ocdsv , log to (>XW a ocvtov. tovto ov Gcifoivcj*
6sg; Gqjodga ye. tovto yag ovrog negLpapAyTcxi, cogiteg 6 tykvppivos
2J6ifa]v6$' kvdo&ev 6s avorfitig n otiijg , ofetfte , ysuti , iJ
ccvdgtg <5 v[ix6tcu , aacpgodi J- mationc satis convenire
censes verba cjS to <SXVl ia clvtov , quemadmodum ipsa eius
forma et habitas prodit? Sed hoc ut mittam , turpi vultu protervoque
Socratem fuisse acci- pimus , fatuo a nemine scriptore traditum
est. Neque cura turpi- tudine atque protervitate vultus fatuitatem
coniunctam esse ne- cesse est. Recte autem inspectis Platonicis
locis , ubi inscientium Socrates et vero etiam fatuitatem quandam
animi ostendit ( cfr. annotat, p. 290.)» doceberis, ver- bis atque
libera rei confessione, non forma et habitu vultus cor- porisque id
fieri. Nemo igitur oculis cernere potnit , sed auri- bus tactum
percipere inscitiam Socratis, ut male xal av (opd- Tf)gd$ to 6XVM a
ccvtov verba coniungi censeas. Verba autem ayvoei TCavia xal
ovSev oldev etsi aliquo modo defendi possunt, tameu habere, quod
of- fendat, prudeus lector intelliget* Deleta autem litterula una
et tautologia nobis quidem ingra- tissima removetur, et
commodiore sensu coS To 6xtyM a ocvtov verba afficiuntur.
'Scribendum nimirum esse censeo : xal av ayvoei navTa xal
ovSh oldev , cJs" to ( 5XVM a ocvtov. Iam sensus est totius
loci: Oculis vestris videte (atque credite), Socratem iuvenes
pu1cros perdite amare semperque iis se adiungere eorumque summa
admiratione teneri, et rursas omuia nescire, ac ne scire quidem,
qui ipsi sit habitus externus h, e. ne curare quidem corporis cultum et vestitum.
Olim coS to 6XW& avrov convertendum censebam: wie cr sich
das Ansehen^giebt, quae conversio optime conveniret cum opdre
verbo. Sed Alcibiades hoc loco narraturus, qqge in Socrate oculis
cernantur, cum pulcrorum iuvenum studium comme- morasset, quod revera
simulabat Socrates, et inscitiam, quam in- terdum vel gloriabatur,
incuriam corporis, quapi immunditiem vo- care possis, nullo modo
silentio transire potuit. Satis notum enim fuit, Socratem raro
lavasse, rarius capillos compsisse atque omniuo ceteram corporis
curam adeo ne- glexisse, ut v. c. Aristodemus cum lotum
conspexisset atque calceatum Socratem, insolentiam rei meratus ex
eo quaereret: quonam iret ovteo xaXoS ye- yevrj pivoS . Vide
Sympos. p. 174. A. Ceterum dxt/poc vocabulum de cultu corporis atquo
de vestitu significando Graecis in usu fuisse, satis docere pos-
sunt Plauti verba Amphitr. Prol. V* 116.: Nunc ne hunc ornatum
vos xneum admiremiui Quod ego huc processi sic cum servili
djjqpa Veterem atque antiquam rem novam ad vos perferam:
Propterea ornatus in novum in- cessi modum. v>;g; iGxe , oxi ovx’ , tl
rtg xaAos loxi, jitXti avxaJ ovSev, kU.u xatacpgovtZ xoOovxov , o6ov ovd’
av tlg olrj&tit], e ovx’ tl xi s irkovOLog, ovx’ tl alXr\v xivd
xijirjv iyav xuv vito itkrfiovg jxux.uQitoy.ivav. ijyuxat 8i itdvxa
Sequentia verba rovto ov (Sei- Xtjvc38eS ambigua potestate
di- cuntur, ut iis ad alteram partem orationis paratum aditum
habeas, qua verum de Socratis ingenio iudicium continetur. ^SsiXrfVco-
8eS enim de externa figura ita dicitur, ut Socratis vultum indicet
similem fuisse Silenis; et ad cetera, quae praecedunt, verba
tractum Socratem similem Silo— norum perhibeat. Iam iudicare possis
de verbis (Sqpodpa ye, qui- bus titramque 6ei\ijvaoe5 voca- buli
relationem Alcibiades sibi probari indicat. Sed alteram tantummodo
verbis sequentibus exprimit hoc agens, opinor, ut subita novae rei
commemoratione, ud quam rem audiendam animi convivarum minime
parati essent, acutissimi iudicii admirationem et gloriam certius
atque celerius assequeretur. rovto ydp — 7tepifl&-
pXijrat, rdp particula du- plici relatione hoc loco posita est , ut
et ad rovto GeiXtjvg)- 8eS pertineat et, ad notaudum convivarum
errorem, qui Socratem talem esse putaverint, qualem oculis viderint, ad verba
referatur p. 216. C. ev yap fore, Zri ov8elS v/uav rovtov yi -
yvojtixeu Sensus est: Namque miram hanc Silenorumque protervitati
atque im- munditiei consimilem for- mam ille induit Sileno-
rum instar, in artificum officinis sedentium, qui intus
reconditas statuas deorum pelle x sua conte- gunt.
7to6rj^ f oVe6$e t ye/tei. Haud raro mediis interrogationi-
bus verborum interponuntur secundae personae singularis atque pluralis
numeri, quibus provocantur, qui rogantor, ut ipsi uua rem interrogatam
iudicent, at- que quid ipsis videatur, aperiant. Hic dicendi usus
Graecis haud infrequens, neqae a nostratium more alienus est. Duo
autem snnt, quae verbis hoc modo interpositis efficiuntur: gravitas au-
getur interrogatae rei, et alacri- tas interrogationis
amplificatur* Compluria huius structurae ex- empla apud Graecos
scriptores Stallbaumius attulit ad h. 1., Ruckertus ad Piat. Symp.
p. 202. B. d A. A a nat aqxpovEi oX. r. A. Haec proYsus
conve- niant cum Diotiinae praecepto laudato a Socrate p. 210.
B. &vo? ro CcpoSpa rovto ^ar- Xdtjoti xauxppuvijdavra xa\
tfptxpov 1 /yTfddj.iErov. Quae insequuntur verba ovd av tiS scribae
alicuius imperitia in ot;- dfl? dv mutata sunt, quam lectio- nem
unus exhibet codex Bek- keri. Alibi notavimus ovSs tls significare
prorsus nomo, de quo significatu vide Indices sub v. ou6£ ei?. Haec
verba etiam ibi exhibere amant scripto- res, ubi allectatam
orationis gra- vitatem rejvacsenUut. Possis ea 23
ravrcc t d xzyfiaza ovtisvdg «|t« xal qpag ovdlv tlvat, tlgavEvi^uvog Se
xal icai^av nonna w filov itQog tovg av&ganovg duratei. tSxovSaOavzog
de avzov xal avo i- Z&tvzog ovx olda, fi ug e ai pax e tu ivzog
dyalfiaza' a te' lyto ijdi] noz’ tldov, xal fioi 1'do^ev ovza titia
xal SI 7 jjpvtfa «&>» xal ndyxala xal tiavfiudza , Sgzt nouy
h. 1. convertere: nemo gen- tium. Verba convertit Stall-
baumius: quantopere nemo quis quam crediderit. xal i/fiaS
ovSlr elvat, Ileusdins Spec. Crit. pro r/puS scribendum censuit
XlpaS. Non recte t neque placet verborum conversio Stallbaumiana :
atque nos, qui talia appetamus» nullo in numero haben- dos
censet. Verba convertenda sunt potius : atque nos, qui talia
possideamus, flocci pendit. Loquitur enim Alcibiades , homo ditissimos
atque o- xnoium rerum honore, quas mul- titudo admiratur, abundans.
Qui cum se contemtum a Socrate vidisset (cfr. p. 219. A.
seqq.), insuetae rei experientia motus verba proTert xal rjpaS
ovSkv elvat. Sed ne ingenuitatem Al-, cibiadis forte non agnoscas,
ani- mique nobilitatem, TjpaS ovdlv tlvcn verborum magis etiam,
quam nos fecimus supra , lenienda est interpretatione asperitas.
Signi- ficare igitur contendimus: omnes, qui talia possideamus iisque
gloriemur, floc- ci pendit. tlpovevopevoS Si xal 7t
algor, cfr. Cic. de Orat. 2. Urbana etiam dissimulatio est, cum
aliter sentias ac loquaris. In hoc genere Fannius in annalibus suis hunc
Aemiliaoum fuisse et cum Graeco verbo appel- lat eYpojya , sed uti
ferunt, qui melius haec norunt, Socratem opinor in hac tlpoveia
dissi- mulautiaque longe lepore et hu- manitate omnibus
praestitisse. Adde Cic. de off, I. c. SO : de Grae- cis autem
dulcem et facetum fe- stivique sermonis atque io omni oratione simulatorem,
quem rf- poora Graeci nominaverunt, Socratem accepimus, v ta
£vt of dyaXpata. Respicit Alcibiades ad Silenos in artificum
officinis sedentes, quos idem dixit p. 215. B. 8tj (aSe 8totx$ivraS
ostendere ayaXpa- xa J&ecav. Hinc explicatur fa- cillime, qui
fiat, ut cum drtov- Sctuai verbo avoix$yvai verbum coniungatur. Sileni
eaim cum aperiuntur, fraus detecta est Silenique nihil nisi
capsulae esse reperiuntur rerum divinarum. Recte Ruhnkenitis ad.
Timaei L. V. Pl. ayaXpa proprie dici mo- net quodeunque grata
sui specie oculos delectet. Recte igitur Stallbanmins anno-
tat : ra ivtoS ay aXfiat a intelligi species illas vir- tutis in
animo Socratis conspicuas. Praeter alios, qui Platonis locum
imitati siut, scriptores, idem Ciceronem laudat Legg. I. 22. Qui se
ipse norit, aliquid se sentiet habere divinum mgenium-
xiov elvai Iv Pqcc%bl o n xelsvoi EaxgdtrjS- yyov[itvos de avrov
ionovSaxivai iit l r y Ifiy aga Sgficuov yyy- adfnjv tlvai xtu £vTv%Tffia
Ifiov &avfiaUTov, cjg vxdg- %ov [tot %ttQiaa[iiv<j Etoxgdrct nave’
ccxovGai, oGa- n cg ovrog fjdct. itpgovovv yccg drj ini ty i aga
&av- (idoiov ocJoi/. zavxa ovv diavoy&als, ngo tov ovx
que i n N s e sunm sicut si- mulacrum aliquod dedi- catum
putabit. nai jioi ido£ev. In aliquot codicibus pro pol legitur
Ipoi, quod Bekkerus in ordinem ver- borum recepit* Iniuria , ut
vi- detur. Ey g> pronomen in prae- cedeutibus verbis necessaria
de caussa positum esse, videlicet ut aliis, qui forte dyaXpaxat
io Socrate latentia spectaverint, Al- cibiades se opponeret, extra
du- bitationem positum est. Sed ideo non necessarium est , ut et
in sequentibus verbis pari gravitate pronomen exornetur. Plane
alio verbo accentus orationis ponen- dus est , quem si tenaciter
in pronomine posueris atque ipoi scripseris, vide, ne sensus
effi- ciatur ab huius loci natura alie- nissimus. Diceret enim
Alcibia- des holi ipoi i6o&£Y non alio sensu, ac si opinaretur, esse
posse illorum dyaXpdxoov spectatores, quibus ea non divina, aurea,
pulcherrima et summa admiratione digna videantur. <2sta
itoirjr kov — o tt xaXevoi 2ajxpdtrjS h. e., ut illico Socrati me
eman- cipatum censerem, neque quid ego, sed quid ille vellet,
faciendum puta- rem. Pro xehevot vulgo xe- tevst legitur. Illud ex
optimis codicibus recentiorum editorum consensa receptam est.
Zppaior fiyrjtfd prjv el- V au De Zppdtov vocis signi- ficatu vide
annotat. p. 88. Ce- terum Schol. Bodl. , quem Kuk- kertus laudat,
haec habet : ip- paiov ru dnposdowfxor nipdoS ano xcov ir xalS oSoi
X anap- X&r t aS ol odoinopot xare- 65lov6i t 7ta\ yap iv xaiS
odols ZSoS ijv ISpvoSai tov * Eppijv , itap o xa\ ivodioS
\iyexai. Quod sequentia attinet noti evrv - Xrjpct ipov SavpadTov,
ud haec verba Riickertas, Duplicem , in- quit, video pronominis
expli- candi rationem y vel ut in ipov vim inesse dicas , quod
Alcibiades sibi hoc, non aliis contigisse gaudeat j Socratis ut amorem
ex- citaret: eximiam meam fortunam; vel ut pronomen possessivum pro
dativo usurpatum interpreteris : eximia mihi hoc fortuna contigisse .
Qua- rum utram praeferam , nescio. Neutra nobis placet.
EvTV£ipACt ipov eodem modo dictum est, quo nos dicere solemus:
meiu gutes Gluck. v itppov ovr yap St/. Pro
Sij vulgo r/drj legebatur. Illud fiekkero debetur, qui id ex optimis codicibus
restituit. De ironica 6rj particulae potestate vide Indices sub v. 6i/.
Rem quod attinet, iuprimis conferendus est locus Piat. Alcib. 1, p.
104. A. xa yap vndpxovxd tSoi peyaAxt 23 * EiaQcog ccvtv
axol.ovftov fiovog fisz’ avtov ylyvEG&ai, tote dzozk^zav tov
axbkovftov fibvog (SwEytyvof tyv. B Ssi yap zgog vpag zuma r
afai&ij eItcelv. alia ZQog- e%ete tov vovv' neti tl ipEvSofiai,
ZwxQccTEg , l£tisy%s- CWEyLyvo^rjv yap, avdgtg, pbvog povco , xal
(pjirjV avTLxet diakli;E<f&at, avtov poi, cczeq dv Igatityg
zai- ducolg iv igrjpla diaXz%%Elri , xcd tyaiQOV. tovtov 6’ oi3
pdl.cc lylyvETo ovdiv , alti uszeq zlvjftzi , Scate- ri vai ,
gq$T£ jiijSevoS SettiSaif ano tov dcopazos dp&apsva xs-
Aevtgovtci eis xrjv iftvxrfy ' olei ydp 8 i/ elvat npootov per xaX-
kitixoS te xal pkyi6xoi* xal xovxo fic v 8 ?} navxl drjXov iSalv,
uxi ov ipevSy. 07 *x eImSgoS dv ev cixo- XovSov povos per*
aw- xov y. Haec verba ne falso in- terpreteris) Alcibiudemqae forte
statuas solum Socratem ita convenisse , nt semper tertius adesset: Athenienses
ditiores domo non exibant, quin servam sccum ducerent, qui, si quid
opus esset in via, id curaret. Hinc factum est, ut Alcibiades
quoque tum ad alios, tum ad Socratem nunquam solus accederet , sed
semper pedisseqnunt una adduceret. ansp.dv — SiaXsxS
Opinabatur Alcibiades , Socratem talia sibi dicturum esse, qualia
soleat , ubi solus sit cum amasio, umator dicere, atque vehe- menter
gaudebat. Gaudii caussam expressam habes verbis p, 217. A. 6 j? vndpxov poi
x<*pi- tiapkvco 2coxpdz£i it dive axov - dat, udanep ovxoS y8et.
Sole- bant enim amasii amatoribus gra- tificaturi obsequii praemia
sibi expetere, neque se dare, nisi, quicqnid expetiexint,
consecuti t essent. Cfr. Piat. Menon, p. 76. B.
, ubi haec leguntur: M. aXX f insi8dv uot <Sv tovt 9
tinyS, oo 2rixpa- teS , ipdS 6oi. 2. xdv xaxaxExaXvppkvoS
nS yvotr/, oJ Mevgjv, StaXeyo - pkvov 6ov , oti xaXoS ei, xal
ipadxal 6oi hi eldiv . M. tl 8?} ; 2. oti ovdlv aXX* rj
inirar- teiS iv roiS XoyoiS' unsp noiovdiv ol t pv<p<5vTES,
UTE tvpavvEvuviES , ccdS dv iv g opa &)6iv. aXX* c
SfnEp eIgjSei, 8ia- \£X$£ } iS [av] poi — ctm- c ov. Annotat
Stallbaumins ad h. 1. : Pertinet, inquit, dv particula ad universam
sententiam ideoque connectenda est cora verbo prin- cipe enuntiati
coxeto , ita ut in- dicet actionem saepius repetitam : solebat
identidem disce- dere, de quo loquendi genere optime disseruit
Rostius Gramm. 120. 5. c. p. 460. Itaque non est quod cum
Astio corrigamus arra poi , aut cum uno cod. Yiudob. dv
deleamus. — Perscripsi integram viri do- ctissimi annotationem
studiose- que legendam Symposii lectori- bus commendo. Nobis quid
do sr. 35? jrfolg [ av ] fwi 6vvt]{iiQtv<Sag
(yycro (\xiav. (itra ruvra GvyyvfivafcGdcu trgovxaj.ov/ujv avzov xai G
wt- c yi>y,va£6[t>]v , Sg x t ivrav&a mouvcov.
Gvvcyv(ivatcro ovv (io i xai XQogimi/.aic itoXlaxis ovSsvog
nuQovzog. xca tl Su kiyuv ; ovSev yccQ /tot itltov ijv. InuSi/ dh
ovSccfiij ravTij tjvvtov , ido^i /tot tzi&txiov eivctt rei ctr6pt
xaza ro xagzeQov xca ovx avtttov, lnu6i)xtQ iy/.iyiiQr[xr}, akka iaziov
IjSt] , ti ian ro 7CQayua. tcqo o hoc loco videatur, si quaeris, hoc est:
Contra Alcibiadis vo- luntatem contendimus esse istud : solebat
identidem disce- dere, quem haud verisimile est, cum, quod
speraret, saepius non evenisset , quoties cura Socrate
congrederetur, toties exspectasse avtixa SiaXeZedSai avrov x. t. A.
Etenim quem saepius spes frustrata est , is sensim sensimque ei diffidere
solet atque lae- tissimam , quam antea habuit, exspectationem ex
animo removere. Igitur si saepius rem il- lam factam accipias, vereor,
ut etiam xai ixaipov verba satis bene habeant. Verborum ordi-
nem quod attinet, dv particulam eo loco positum habes, quo mi- nime
exspectaveris, Iam cum ne- cessarium non sit, ut res ab Al- cibiade
narrata saepius facta esse cogitetur, eius autem repetitio cum
singulis Alcibiadis verbis no conveniat quidem satis, nihil ve-
riti codicum auctoritatem , quos in falsissimis interdum consen-
tire vidimus, av particulam un- cinis includendam curavimus.
tivyyvfivacledS at itpo v- HaXov pijv avrov . Vide quae
annotavimus ad verba xai 7 } ye <ptXo 6 o q> ia ed.p. 101’.
Rem quod attinet, semel fastam esse contendimus. Nam quod paullo
infra legitnr TtpoZfitu.- A ais ito7(\axiS ovdevoS napov- roS , ita
intelligendum est, ut, dum gymnastica cxerceicnt So- crates atque
Alcibiades, saepius non aff uisse docearis, qui una se exercerent
aut luctantes specta- rent. xai ti deiXiyBiv, IJac
formula dicendi uti solent, qui sunt animo commotiore, remque sibi
injucundissimam quam fieri potest paucissimis verbis enar- rare
cupiunt. Accentus autem orationis in Xkysiv verbo po- nendus est,
quod praegnanti si- gnificatu positum idem fere de- notat atque
doXtxov xataxtl - VBiv tdv A oyov. Quae sequun- tur verba ovdlv yap
poi : nXiov rjy , recte Stallbaumius interpre- tatur: nihil enim
pro ficicbam. xa\ ovx — iit e tSijit e p lyx£X&ipVxy.
Haec prorsus conveniunt cum verbis supra le- ctis p. 216 0 aAXa iym
6y- XadcJ, izeinep i/pbdptjr, ad quae verba vide auuotut. p.
S50. aXXd idt iov IjSrj ti idti to itpayya. Solent haud
raro Graeci scriptores commemorato eo , quod faciendum sit,
addito- que, quod non faciendum sit, 358
nAATSINOS xcriLovfiai Stj ccvtov ftQog zo GvvSukvhv , dzc^yag
tog- itCQ ipadzrjg itaidixoig ImflovtevQV. xat fioi ovSe D zovzo
za%v vnfjxovGtv , ofiag S ’ ovv %Qova indaftrj. ixudrj da atplxtzo to
xquzov , Semv/jGag andvai Ifiavltzo. xal tote fiav ai6xvv6iuvog dcprjxa
avzov. av&ig da ijctflovAtvGctg , httiSt] idcdiixvyxu ,
SisXsyo- fitjv 7 to(i$o) ztZv vvxzav , xcii IzEiStj tfiovhEzo
ajrta- quasi , quid faciendum sit , non commemoraverint, id
verbis paul- lisper immutatis atque aXXa par- ticula adhibita
oppositionis augendae gratia repetere. Idem igitur significant verba
£8o£ii pot iniSexkoy elvai rw avdpl xat a to xapzepoy et IdxkoY
i)8tj t L idn to itpaypa, Exemplum est huius structurae p. 210. O.
pexa Sk toL imrrfdsvpocxa hei xaS iiet6xt}paS ayayeiv , %ya
i6y ctv imdTrjpcjy xaXXoS xai fiXkncov itpos txoXv i/Stj to
xaXdv pijxkrt to nap M Qtyanory — d A A.* liti to txoXtj itkXayoS
xexpap- pkvoS x. T, X . Wyttenbachius Bibi. Crit. V. I. P. I.p.
50. scribendum coniccit aXX Itiov hti to itpaypa, quafc scri-
ptura eo nomine nobis improba- tur, quod cuiu praecedentibus
verbis, quibuscum convenire de- bet, poi iitiSerkoy eirat rcJ
dvdpl xaxa rd xaprepov , multo minus, quam aXXa IdxkoY t/St}, tI
idn to itpdypa f conso- ciutur. Idtkoy verbum quod at- tinet, ub
Idtiv derivatum esseceo- seut iulcrpretes , ut seusus sit; videndum
est, exploran- dum est. Vide Butttnuiini Grarnm. ampl. T. II. p.
116* Nobis «b tidkycn semper deri- vandum cs»e videtur, neque tamen
sciendum e * t recte converti. sed faciendum est, nt sciam.
Vide annotat, p. 207«, p. 169. al. vSitep ipadxijS 7 t aid
txojs kitiPovXevcov. cfr. p. 213. C. xal xov 2co- xpaTTjj do
'Aya^cov, cpavai , opa, et pot InapwiiS' ce? ipdl o TOVT0V ipcoS
xov av^pooitov ov (pavXoy Ttpaypct ykyover x. T. X. t quae
verba nostris expii- cautur. Xpoyco , quod sequitur est: multo tempore
prae- terlapso. rd TTpdoxov, dsinvifdaS. Olim posita
ante T o TtpdxTOY di- stinctione haec verba cum se- quentibus
iungebantur . Quod ita recte fieret , si semel venisset Socrates
atque tum initio quidem abire post coenam voluisset , post- ea vero
a proposito destitisset . Quum autem tum revera disces- serit ,
fuit utique ita distinguen- dum, ut Jactum est inde a Bek- kero,
llitckert. It 6 (i f> 00 TQOV Y v X T 00 V h. C. in multum
usque noctem* cfr. Piat. Protag. p. 310. C. xai Ixi per iyextlprjda
evSvS napd dh levat, 'intixd poi Xiav nop- facd £8o£e zdoy vvxxuv
elvai, ad quem locum Stallbuumius lau- dat p, ed. 24.1 Aeschinem
adv. Ctcsiph. $. 122. for} 6h 7tO{5()u rijS r)pkpa$ ovdrjS* Ceterum
ne vcu, <Sxt]m6(iEvos , ou otiis tirj, XQOSTjv&yxaGa avtov
fiiveiv. avtnavtro ovv iv rjj ixo/iivy ijiov xMvy , iv yitfQ IStinvu ,
xai ovSslg iv ta olxrjfiau tiklog xa9- tjijSsv rj ijfis ig. ^XQ 1 ovv Sij
Ssvqo tov bbyov E xaXas ccv %ot xai tcgog ovuvovv Xtytiv tb 8 ’
iv- ttv&ev ovx av nov rjxovGcns Ityovxog, tl (ir/ xqwtov ( iiv
, tb Xsyofievov , otvog avsv ts acudcov xai fisxa pluralem numerum
mireris, vv- hteS non noctes sunt, sed horae nocturnae, de quo
significatu vvxxeS yocis vide Stullbaumii annotat, ad Piat. Phileb.
p. 158. Quod sequitur xai inEtdi) ifiov- Xexo dnikvat, eodem modo,
ut praecedens amkvai ifiovkEto non convertendum est: abire
vo- lebat, sed velle se abire dixit. Vide annotat, p. 169. et
p. 207. , * t dxrjnx optv of , ori eXrj. Timaeus habet L. V.
Pl. ^MjittOfiEvoS. npoq>adi^6pevoS. Kecte. Etenim qui ipse non
habet in se, quo aliquid probet aut ex- cuset , eum niti oportet in
re extrinsecus petita , h. e, npo- tpadet rivi- iv ty
lx» /tcvy l)iOv xXivjf. De horum verboram significata supra dictum
est an- notatione p. 838. ct 334. Prae- ter locos illic
commemoratos con- fer etiam R. Kubnerum ad Cic. Tuse. Disp. I. 1.
$. 2. ed. p. 47., ubi laudantur Pind. Olymp. I. init. prjd'
'OXvpniaS aya- ya (pkpxepov avdddopev ibique Boeckhii annotat, p.
104. , Cic. T. D. I. 1. $. 2. : quae tam ex- cellens in omni genere
virtus In ullis fuit, ut sit cum maiori- bus nostris comparanda
? xaXtiS aif A kyetv. Scriptum exspecta- veris primo
obtutu naXdjS av Hx<n ojSte npoS ovuvovv Ac- xxkov elvai, Kai
pro gjSxb po- sito vario modo verba explicari possunt. Facillima
explicandi ra- tio videtur ea , qua post xai , Eivat verbi
optativus subintelli- gitur. Optativum autem sty recte omitti posse
contendimus tura, quum antecedit, ut hoc loco, alius verbi
optativus modus , ex quo ille facillime eruitur. Explica- tius
igitur enarrata verba au- dinnt: pkxpt pev ovv 8r) Ssvpo tov Xuyov
xaXdtS dv %x ot C° iX eyov) xai eltj npoS ovxtvovv Xkyeiv
. itp&xov filv, — olvoi avev x £ naid&v xai pexa
ital8a)V r/v «A tj $ r}$. Vetus proverbium : olvoS xai aXjfSeia, ad
quod hic respicit Alcibiades, Cfr. Athenaeus II. p. 37. E,
$i\6xopo$ 8k tprjdLV, oxi ol ni- yovxeS ov pdvov havxovS kpipa-
vlB,ov6tv ol xivkS eldiv , aXXa xai xgjv dXXoav txadxov dva-
xaXvitxovdi, na/ifiqdiav ayov- xes. oSev Oivof xai d\?}$eia Xkyexai
. Idem II. p. 38. B. Anr tiphanis versus laudat hos: Kpvtyai,
$eidia, anavxa xaXXd xiS dvvatx* dv, nX?}v Svoiv
olvov xe nivoav eis ipoora t* kpitEdQJV. 1
itaiSav jv dXy&js, imita &<pa V l<Sai ZaxQutovs %ov
vKQfoavov el s imuvov U&ovza &6ix6v fiot tpalvezui. apcporspa
fiTjvvEi ydp dito tc2v (3\EUpd.TGDV 7ca\ to5v A oyaov
rav$\ g)$te tovs dpvovpivovS fia\l($TGL roVTOVS XatCKpaVEiS
avrovs iroieiv . Schoh praeter notissimum oivo S Tioci aXrjSsia,
quod dici ait £n\ t<uy iv fteSj/ x t}v ciXt/Seiav Ac- yovrcov,
alterum proverbium lau- dat : ro £v ry xapSine rov v?j- q>ovroS
ini ry yXd>66y rov pt- &VOYTOS, Illud proverbium no- stro
loco ita laudatur, ut verba addita sint dvtv re naldcov xal pexa
Ttotidooy , quod additamen- tum vera crux fuit interpretum omnium,
Ficinus habet: Vinum «t cum pueritia et sine pueritia est
veridicum. In conversione Schleiermacheri legitur : Bis hier- her
nnn kdnnte man die Sacho noch unbedeiiklich iedermann er- sahlen ;
das folgeude aber wiir— det ihr wohl nicht von mir Jioren, tvcnn
nicht zuerst nach dem Spriichwort der Wein mit o d e r ohoe Kinder
die Wahrheit redete. Prorsus eo- dem modo Schulthessius verba
reddidit hoc tantum a Schleier- tnacheri discrepans conversione,
quod naidoov nomen Knaben convertit. Stallbauniius verbo- rum
sensura esse ait: vinum efficit, ut verum dicatur, sive pueri epuli
s intersint, sive noa intersint; h. e, virium non pueros tan- tum,
sed alios omnes n d verum proloquendum s u- C1 tnt. Aliter nobis
videtur de limus loci explicatione statueu- dum'esse. Accurate
tenendum quae hio narret Alcibiades, ea ita proferri f ut errores
exponantur auditoribus, in quos ille olim inciderit, et quibus
prae- senti tempore non amplius ob- noxius sit; Colligitur hoc
cum ex «diis locis, tum e verbis p, 217. A. yyovpevoS 8'e av
rov £<jnov8axivai fnl ry £py d/pa Bppaiov ?}yrj6dp?/v elvat x.
r. A. fieri autem solet haud raro, ut aliquis, quem dirus error
olim vexabat, ubi ab eo 'liberatum se sentit, ipse in errorem illum
quo- dammodo illudat. Neque pugnat hoc cum aestimatione ea, quam,
qui nunc vivant, significantius quam rectius, egoismum vocant.
Nam qui erravit, errorem autem agnovit atque correxit, is magna
cura hilaritate animi alium, atque fuerit antea, se nunc esse
intelli- git. In errorem igitar illudens aliquis, cui olim obnoxius fuit,
non tara in se illudit, quippe ab errore liberato, quam alteri
illi, qni errore devinctus fuerit atque qaasi ob- caecatus. Non
mireris igitur, Alcibiadem ipsum sibi illudentem induci verbis p.
217. A. Itppo- voyv yap 8 rj ini ry copae 5av- padtov u6ov y neque
mirum, e- undem etiam verbis olvoS av ev re 7t ai 8 cov x al pera
itai - 8 cjv tjv uXrjSpS gravius in se invehere. Respicit enim ad
er- rorem illum Alcibiades, quo ex- istimabat, fore, ut servo
remisso, quem secum habere solebat, So- crates opportunitate loci
gavisus ad AMATORUM modum secum col- loqueretur. cfr. p. 217. A.
ravra ovv SiavojjSets, xpd rov ovx eIgjS&S avtv axoXox>$ov
pavos pet avrov yiyvEdSai , tore unant pnw %av dxoXovSov po-
ht bl to rov 8q%&tvtog vito rov cos sea9og v&\£i t%u. (patii yaQ
itov rcvcc rovzo itu&ovza vix iftiktw voS Cweyiyv6f.n]v. —
tivveyi- yvoprjv yap , — jiovoS juovWfXal difirpr avxlxa
StaAl^euSai av- xov ficn aizEp ctv ipatinjt nai- dixoiS iv iprjpia
diaXexSeirj, nat Hxaipov. Ad hanc igitur rem respicieus, cumque
errorem tatis lepide taugeus, Nunquam, inquit, hoc ex mc
audituri essetis (j&v — vxovtiart) si proverbio illo
vinum, quod neque praesentiam neque absentiam servorum curat, non
esset veridicam. litEixa a<p av l6ui — epalv erat. Cum
praecedat eI pi} Trpwzov pev — r\v , scriptum exspectaveris btElxa
— aStxov /tot itpaivero. Cavendum est autem, ue quis loquentis
scribentisvc uegligentiae imputet, quod augendi sententiae yigoris caussa
commissum est, ut incepta verborum structura re- linqueretur.
IlpGJTov plv — iVrcz- xcl hoc loco Lat. vim habet: c u m — tum
potissimum, istud potissimum autem mutatione structurae efficitur.
Ceterum dtpavidai verbum minus «apte 8ch)eiermacheras reddidit:
ver- bergen, neque rectius Scholt- hessius: verhehlen. Aliud
quid Alcibiades atpavidoti verbo expressurus erat. Facinus
illud nemini nisi Alcibiadi atque So- crati notum, neque verisimile
erat, Socratem quidem cuiqnnm eius narrationem facturum esse. Intolligit
igituf Alcibiades, rei memoriam prorsus perituram esse, nisi ipse
eam divulget. Iam dcpavtunn verbum quid significet, inteliiges. Est enim
, quod nos dicimus, etwas der Kenntniss der Welt giiuzlich s entziehen.
Ad V7CEprj(potvov Uuckcrtus ; vnepij- <pctvov , inquit, voci h*
1. grata quaedam ambiguitas est ab ea- que persona , quam hic
Alcibia- des agit, minime aliena. Homo enim , qui sentiret quidem
veri- tatis vim, quae ad morum honestatem spectat, at uon agno-
sceret, ne se cogeretur accusare, nonne Socratis hoc facinus po-
terat pro superbissimo habere? immo debebat, qui tantam suam
pulcritadinem tam foede contemaisset. Ne multis hanc sen- tentiam
perstringam, quae meo quidem iadicio falsissima est, ct qua prorsus
pervertitur scripto- ris consilium, verba laudare suf- ficit p.
217. A. i<pp6vovy ydp tir) ini xjj &poL Savjiddwv
odov. iri 6'e r 6 rov drjxSir- XoS x. x. A. Triplex
caussa est, cur Alcibiades cum convivis impertiendum censet, quibus
modis Socrati sit insidiatus. Vini hausti vim veridicam iu supe-
rioribus commemoratam habes atque augendae Socraticae laudis studium.
Tertio loco viperae morsus commemoratur, quo ct sd laborasse
Alcibiades narrat. Nescimus quidem , quid facere soleant atque loqui , quos Vipera
momordit. Non dubium est au- tem, quin Alcibiades eos iusuniu
quadam corripi significet, qua circumacti et agant et loquantur,
quod sanis hominibus non possit non mirum videri. Et qneniam ipsum
se gravioris viperae morsu 218 Uyuv olov r\v itXrjv roig SiSr^y^ivoig , wg
f. tovois yva- Oofitvo Jg ze xal OvyyvatSoutvois , el itixv izoXfia
&quv rs xul Xiyuv vito rijs odvvtje • ly® ovv Stdtjyu,tvos ts
vito ttXyuvoziqov xcii ro aXyuvozczzov wv av ttg Sij%9sli] — z rjv xaqdtav
yug r; ipv^tjv tj o zt Sei avzo vvouaOta xXtjyels zs xal S>ix&tls
vad zmv Iv (fiXoColaesuro indicat, vehementiore in- sania se circumactum
describit, qua fecerit atque locutus sit, quod paullo infra
exposituro ha- bes. Morbo igitur, cui obnoxius fuerit, facta et
dicta excusatum iri sperat convivis, quippe qui eosdem illius morbi
dolores per- pessi sint. Qui si non perpessi essent, nunquam se
commissu- rum fuisse, ut ipsis illorum nar- rationem
exponeret, iyoS ovv SeSijy pivoS" x. r. X. Stallbaumium
audi egregie de horum verborum structura dis- serentem :
Anacoluthia, inquit, prorsus egregia et rei ipsi accommodato,
quippe quae loquentia impetum animique commotionem , qua de illo dolore
loqui- tur, plane exprimat et veluti imagine aliqua
repraesentet. vxo dXyetvor ipov xal ro dXystror arov,
Suspecta nobis est xai vocula, quae quam- quam explicari potest,
tamen, quod vehemeutissimae orationis impe- tum paullo impeditiorem
reddit, huic loco minus convenire iudicamus. Amant autem veteres
commotius loquendi genus edituri copula addita nulla verba iuxta
ponere, qualia sunt vno aXyei - vozepov ro dXyeivozazoY. In-
terposuit, si quid video, >caL, qui desiderabat, quorsum
praecedens re referret. Dicturus autem Al- cibiades erat: iya
o&v 6e6rfy- pevos re xal nenXtiyplroS vno dXyeivozepov
ro dXyeiYOtazov X. r. X.j sed mutata inter lo- quendum voluntate
xal nenXijy- pevoS vetba reticuit, atque iis sequentibus exhibuit
nXrjyeis re xal An fortasse rectio- rem verborum juncturam
censes esse : iyco ovv bedrjypevoS re — xal — nXi/yeis re xal
8rjx$ets ? Non crfdo equidem, ideoque, ut quid rectius esset,
interpunctione rectiore legeutium oculis indica- tum sit, post
ovopadai comma ponendum curavimus, * xi] y xapdiav y a p —
- ovo patiat. Sensus est: Die Worte des Socrates erregen ei-
nen unerklarbaren , heftigen Schmcrz : man weiss nicht, ob mati
korperlich oder geistig oder wie sonst leidet: gewiss ist nur das
Geftihl der Verletzung und der Zerrissenheit, o*l ^ovrat x.
r. X.*Exov- rat verbum ne careret casu suo, Rostius V. D. comma
delendum censuit post dyptcozepov , idque post aqwovS ponendum
curavit. Quo facto vide, ne orav XdfiooY- tat verba' admodum
frigeant. Neque necessarium esse contendimus, ut Ex £( 5$ at verbum,
ubi firmiter inhaerere signifi- cat, rem , cui inhaerere
aliquid dicitur, semper adiunctam ha- beat. Graeci eodem modo
at- que nos : Welcheschreck- (pia Uyav, o'l fyovm i%i8vt]s
aygiditEgov , vlov Iwyjs (ii] acpvov s oxav Adfiavtcu, xal itoioiiai
i)gdv te xal Hyuv ortovv — xal ogcSv av QcdSgovs, ’Jya9covas,
’EQv£iud%ovg , JlavGavlas , 'jQiazodrjuov? te xal ’Aqi- u crocpuvag'
EaxQar rj fil avrov r t SeI xal Xiyuv, xal oooi aAAoi ; xavces yag
XEXOWavqxcnS xrjg qwloOocpov lichcr ais Nattern haften, w e d
n sie einmal orst an einem iugendlichen Her- z e n Anhalt gefunden
ha- be n . xaVApidxoqxxv aS. Vulgo 'ApidxotpdvEtS
legitur. Illud cod. Bodl. habet, idque cum Gramma- tici praecepto
convenit in Bek- heri Anecdot. III. p. 1131^1 81 xal xovxo yirudxEiy,
Zti ol \ Axxixol iiti xd)V Eis 7/? , eis ovs i*oVr cor x ?}v
yEvixrjy , xal iic\ xqdv xcqjct x 6 E$oS 8ia x ov a icoiovdi tfjr
alxia- Tixrjv xooy nXrj^vyxixcoy , olor 6 Ar\yLOd^brt\S , x ov
drjpod^i- vovS , xovS drjpiodSiyaS , o ’Aptdxo<pdvrfS , xov
*Apidxotpa - yot;? , xovS *Aptdxo<pdvaS .Nomina propria prorsus
eodem modo plurali numero poni cen- set Engelhardtus ad Piat.
Menes', p. ed. 204., quo nostrates haud raro de singulis viris
loquentes plurali numero utantur. Hoc recto quidem annotatum ,
sed inde nou iuteliigitur , qui fa- ctum sit , ut et Graeci et
no- strates singulorum hominum no- mina plurali numero
exhibeant. Neque tamen diu quaerenda est huius dicendi usus caussa.
Brevitatis enim studio ut Graeci, ita nos pro: indem ich Manuar
sehe, wie Agathon , Eryximachu» cet. dicimus omisso verbo, quod
plurali numero positum est, atque ipso illo uumero ad nomina propria
translato : indem Ich Aga- thone, cet., sehe, Scoxpdxrj 8%
avtovXiysiY. Ne mireris, cur So- cratem hic commemoret Alcibia-
des, nbi non nisi eorum mentio erat facienda , qui eodem modo atque
Alcibiades Socratici ser- monis aculeis laesi sunt : Alci- biades
hoc agit, ut ostendat, se nou nisi cum iis mala, quae perpessus sit,
impertire, qui ipsi iis obnoxii fuerint. Iam cum re- censeret
omnes, quos sibi socios putaret morbi illius , Socratem forte
conspiciens, quid istunc, inquit, commemorem, morbi auctorem? Ceterum
versus laudare iuvat petitos ex epigrammate Meleagri, quibus Diopysii
alicuius amator non nisi eos alloquitur, qui ipsi amoris flammam
sense- rint ; Meleagr. Epigr, XVIII, "WvXpOTtOtai
6vSEpCOXES , vdoi <p\oya x r/y cpik6%ai8a of3are, xov
mxpov yevda- . flEVOl flijLlXOS , Ipvxpoy vdcop yiipaif
ifryxpoy , xaxoS t ctpxi xccxEidrjS lx zioroS xy ‘MV aepl
xpaSiy . Quibas auditis omnes, qui non auiant, hominis
insaniam ride- bunt videlicet frigidam sibi circa praecordia
circumfundi iubentia. tijS <pi\o6oipov pavias XE xal
ftaxxdaS. Haec verba fiavlag te mu (iety.ydag' Sio ftdvtES uxov6e<S9e.
avy- yvioOEO&E yaQ Toig rs tote tcqc<x9eIoi xat roig vvv
Xeyo[tivoig. ot da olxircu , xcil il' r tg «AAos toti /ti-fiq- P.og te )
icti dyQoixog , avlag nuvv fisyteXag roig wtfiv fatl&tif&t.
Cap. XXXIV. 'EheiSi] yaQ ovv , io kvSqeq, o ts kvyv og
C xei , xal oi nalSsg a|(u rfiav, ?do|s' ftoi XQtjvai fit/div xomU.Eiv
noog avzov , akV tAao^aowg eixeiv d f wi praecedentibus
explicantur p. 218. A. nXrfyeis re xal fo/jfSeis' vito rav iv
<pi\o6o(pioL Xoycov, ol SI ohikx cli x. r. A. Cum in
superioribos dixisset Alcibia- des p. 217. E , vinum veridicum esse
sive servi narrationi inter- sint , sive non intersint, nunc rursum
servos iubet aures occludere, ut ne verbuqi quidem audiant, Num forte sibi
contradicere censes hominem ebrium ? Non credo , # quamquam
contradictionem verbis inesse non negamus. Notum euitn fuit Alcibiadi quoque,
quod Ovidius ait: Nitimur in vetitum semper cu- pimusque
negata, atque ut magis pateat, vinum etiam servis praesentibus
veridi- cum esse, servos, quos tibi finge arrectis auribus
adstitisse cupidissimos audiendi, ne audire velint iubendo, ad audiendnm
alacriores reddit atque paratiores. IIoc efficitur etiam eo, quod
ad versum Orphicum Alcibiades re- spexit : cpSeyZopai ols
SifiiS fori • S vpotS S* iitiSetiSt (tiftrj- Aoi, qua re
animadversa quan- tam omvuiuin ctuses luis .e ex-
spectationem futurae narratio- nis ? yijSlv TtOtxiXXElY
itpoS avtov. Vide annotat, p. 99., tibi de icoixiXoS nominis
significatu dictum est. Possis itotxiX- A elv li. 1, explicare : non
ob- scure, quod Stallbaumio pro- bator, sed ambigue loqui,
quaudoquidem varii coloris oratio ita comparata est, ut quem colorem
habeat, nescias, et quou- iam huiusmodi oratio comploret colores, qui cum
significa- tionibus comparantur, repraesen- tat, complures
significationes ha- bere h. e. ambiguam esse recte dixeris. Facile
autem iotelligi potest, qui colorem cum Significatione orationis veteres
com- paraverint. Ad consuetudinem enim respexerunt AMANTIUM, qui
floribus arte consertis sibique invicem missis exprimere solebant,' quod
claris verbis indicar* me- tus prohibuit aut pudor. Non obscure
anlem floribus missis, sed ambigue, quid vellent, ex- primebant,
vel nihil omnino, ut videtur, exprimebant, sed e mo- do atque
ratione, qua, cui mise- runt, is flores exciperet, missos- 'm idoxn. xal UTtcrv xivyGag
avzov. UtixQaz tg, xcc% tv- dn$ ; — Ov drjza, ?; d’ os- — Olo&cc ovv
a (101 6 tSo- Kica ; — Ti (laluSza ; i'ipy. — £v ijiol doxus , >}v
d’ iyto , ifiov igaOrris a^tog ytyovivai (lovog , . xal (ioi (palvu
oxvstv /avt;(>&t]vtu xqos fic. lyd> 81 ovxaoi i/to' mxvv
dvoryzov yyov(iai tlval 601 fiij ou xal zovzo XaglfcO&ai xal tl' xi
alio fj xtjg ovGiag xrjs tuijs dtoto y xav (pllav xav Ifiav. ifiol (ilv
yccg ovdtv lou, xge- D GjivxeQov xov a>s oxi fiilx usxov ifis
yivLo&ai, zovxov 8 ’ olfiul (io 1 OvllrjitzoQa 0 vSivu xvquozcqov
ilvui Gov. iya 8y xolqvuo avdgl itolv (idllov dv (iy %uql£6[ie-
qae interpretaretur , voluntatem eius explorare solebant»
xal einov xivf/das av- xov. De xiveiv verbi sicnifi- cata
vide annotat, p. 29. , ubi etiam hic locus laudatus est. xi
paXidx a ; Itpr/. Ma - Xtdxa interrogationi additum ef- ficit, ut
is, qui interroget, cu- riositatem prodat sciendi, quid sit id,
quod modo audive- rit , aut quo sensu dicatur, cfr. riat, Menon, p.
80. D. 2. 7tcf vovpyoS e 1 , cS Mlvcjv t xal 6- X iyov
iZTjTtdxrjtiaS pe. M. xi pdXidxa , c3 2ooxpaxt5 ; xai poi
tpaivei oxvelv pvT/dSijv ai icpds pe. cfr* Alcibiad. I. init. 2.
nai KXei - viovy olpaL <Se SavpaZeiv , oxi 7rp(Zxo's ipadx?js
dov yevope~ voG y xcjy aAAcov nexccvplvcDVy povoS ovx ctnaXXdxxopai
, xal oxi ol plv dXXot 8t o^Aot» iye- vovxo 6ot SiaXeyopevoi , iyaa
xodovuov ixcov ov8l irpoZ~ einov. iy co 81 ovxcodl
7t:dvv avo?/ xov . Praeclare Stallbaumius ad h. I. : Quae inserviunt,
inquit, explicandis verbis ovxcodl &X 60 j ea de more advvSixcoS
adduntur. Quam loquendi rationem , quum nou te- nerent grammatici , pro
scripserunt , quod in vett. editt. migravit. 6v8iv Idxt
xpedfl vxe- p ov . Mihi nihil antiquius est, proprie : nihil, cui
malim primi loci honorem concedere, quam huic. Vide annotat, p.
128. xovxov 8’ olpal pot dvXXi/itxopa x. x. X. Sensus
est : neminem esse rcor, qui mihi integrae huius reiadiutor te sit
potior. In oinuibus fere codicibus pov legitur pro poi , quod
Stallbaumio unice probatur propter structuram dvXXtxpfiavEiv verbi*
Coniongitur enitn plerumque cum genitivo rei atque cum
dativo personae. Hiickertus dativum pronomidis cum elvai verbo
cohaerere censet. Dativus pronominis commodi potius, quem vocant, dativas est,
atque recte ad totum verborum complexum re- fertur. Apposite
Stallbaumius vog al6yvvotfirjv tovg (pgovipovg , rj %agi^6pBvog
tovg tb itoXXovg xal acpgovag. Kal ovtog axovdag pdXcc tlgovtxmg
xal Gcpodga lama slco&otag IXb^bv * f Sl {pile ’AXxifhadr] 9
xivdvvivug ta ovrt ov (pavXog dvai 9 E bixeq abj&ij tvy%avsc qvxcl a
A iysig xegi epov, xal t ig i(tv* iv ipol dvvaptg , <5V qg dv dv
ytvoio dfislvav, dfirjxccvov tb xaXXog ogarjg dv Iv Ipo i xal vijg
xaga dol BvpLOQ(plctg itapnoXv dcafpegov. il dfj xa&ogriiv avto
xoivaGadftai %b poi im%eigeig xal aXXd£aGftai xaXXog dvxl xiXXovg y ovx
oXiycp pov xXbovbxvbiv diavoeZ , iXX laadat Xenoph. Memor. II. 2.
12* ira — ctyaSov doi yiyvrjxca dvAXt/nz&p* i
dprjxavov te xdWoC o- p gStjS a y . Locus admodum salebrosus,
quem sine novorum codicum accessione nunquam ita restitutum iri
puto, ut, quid Plato scripserit, legere tibi videare. Ia Bodleiano
cod. aliisque perpaucis pro re legitur roi, Aid. Bas. alii non
pauci rl exhibent, quod Bek- kerus recepit colo post a/uivGov
posito. Aliam rationem Schleier- macherus iniit, qui dpijxavdv te
cet. verba cum praecedenti- bus 8i’ rjS dv dv ykvoio ajxei- vgdv
connectenda censet hoc sen- su: — wenn das wahr ist, was da von mir
sagst , und es eine Eigenschaft in mir giebt, durch welche da
besser werdea konn- test, und dann eine gar aonderbare Schonheit an mir
erblick- test, die deine Wohlgestalt um gar vieles ubertrifft.
Stallbau- mius veterem lectionem, h. e. zl 9 retinendam ceoset
eamque distinctionem singularum orationis par- tium edidit, ut verba
dpTjxavov te cet. e praegresso ehtep aptentur. Sententiam verborum
hanc esse ait: videris profecto non contemnendas esse, si
quidem vera sunt, quae dicis de me, hoc est, si in me vis quaedam
inest, quae te reddat meliorem atque cernere in me potes et
conspicere immensam p ul cr i C ud i ne m tuaque formositate multo
praestantiorem. Recta Stali- bauraium via incedere mihi qui- dem
persuasissimum est, sed est tamen, quod me male habeat; av
particula cum ei potest quidem coniungi , uti docueruut , quos
/itallbaumius laudat, Schae- ferus Melett. Critt. p. 50., Ap-
parat. ad Demosth. III. p. 155., Schneiderus in Addoud. ad Xe-
noph. Politic. p. 472., Heindor- fius ad Protag. p. 535., Herman-
nus ad Vig. p. 830., sed admo- dum dubitari potest, num ea hoc loco
Plato usus sit, ubi verba praecedunt 6i' tfS dv dv yi- voio
apeivov. Quis enim non videt, av particulam, quae in his verbis
comparet, facillime ad no- stra verba transferri potuisse ?
avtl 6 6 $tjS aXr}$ eiav HtzXcovh. e., Stallbaumius in- avr\
tioJ-rjg aAqfteiccv xuAcov xx aoftai iiti%siQBig , xal 210 tg) ovrt %qv
6sa xaAxetav dia{ts[ps6ftca voslg. &AA’ , cS fiaXCiQLE ,
ttflBLVOV tiXOTCEL, (ITJ 6 £ AavftaVG) Ov 6 iv G)V. ij rot rrjg
diavoiag oipig aq%ttai o£i fiAixsiv, oxav tj tixiv dppaziQV tijg dx^iijg
Aqyuv liuxsLQy* <5v di xov- rav Hxi Jto$QCO. Kayco axo v<Sag>
Tct fiiv tcccq* Ipov, i(prjv, tttvz 9 Itixlv, ©i; ot5(5«> aAAag
Bifnjxai tj cog dia- voovfuxi ' 6v di avxog ovxgj (IovAevov , o n OoL
xs &qi(5xov xal ifiol rjyBt. *Ak A f y £cprj y xovxo ys sv
AiyEig. Iv yCCQ TG) IsUOVU ZQOVCp POVAEVOIIEVOL TCQa^OyLBV o
Sv qnit, arx\ xaAdav, a 8oxd xa * A a elvai , xxadSai
imxeipels xa - A*r, a l6xiv aJs aArfScoS. In proximis alludit ad
Ilom. II, «?. t. 234. m Ev$r* avte FXavxcj KpoviSjjS
(ppira* i&iAexo ZevS ds npoS Tvdeidtfv 4i o/u/Sea xevx**
upsifie Xpvdea x a Axei&v 9 hxaxopfiot ivveapoicov.
r\xot x ijs dtavoiaS oif>iS X» X. A. Errant interpretes,
qni potant, verbum reperiri verna- culum, quod xoi vocabulo
re- spondeat. Neque probem , quae Stailbanmii sententia est,
ailir- mandi vim et significationem ha- bere xoi vocabulum in
sententiis communibus. Significat potius, sententiam, cni additum
sit, communem esse, eamque ideo et alias et nunc valere. Rectissime
Schleiermacherus spretis vocabulis, quae xoi particulae respondere
arbi- trati sunt interpretes , j a , j a doch, aliis, verba
reddidit: Das Auge des Geistes f ii n g t erst an scharf zu
sehen, wenn das leibliche von seiner Schiirfe schon v e r-
lieren willj minus apte, quae sequuntur, hoc modo annectit: und
davon tiist du noch welt entfernt. Fines enim sententiae communis hoc
additamento sub- latos habes atqne omnem seuten- tiam cum reliqua
oratione male commixtam. Recte in contexte oratione colo praemisso
scribitur 6v 81 xovxaov hi xoffyao. Re- stat, ut verbo commemorem
Rtik- kerti opinionem censentis , xoi h. 1, argumentationi
inservire, cuius loco etiam ydp particulam poni licuerit. Qua
ratione Rtikjcertns vehementer errat, si Pro- methei verba in Aesch.
Prom* Vinct. r. 700. explicanda censet, A iy\ ixdidadxs' xois
vodovdl xoi yAvxv ( ro' Aotuov akyoS npovZeni- (SradSat
xopcoS. cZ>v ovdlv a AA«? efpq- xa ix. X . A. cfr, p. 218. C.
:UdoiU yoi xpijvat itoi- xiAAeir xpos avxov, aAA' iAev-
SipcoS eindv a poi idonei. Sensus est: Dixi, quae dixi, neque quicquam
eorum aliter, atque sentio, edi- ctum est. 6v 8 i avxoS
ovtoo ftov - Aevov. Verba convertit Fici-* B tpalvrjxai vav xcsqL
ts xovtcov xal xeqi xdv aU.uv uqlGzov. ’Eya (ilv 8t] xavtcc axovOas re
x«l tlmav, y.al dtpilg Sgnsg ficXt] xizgaG&at avxov Ojirjv. xal
dvciGxdg ye , ovdh Ixizgtipas rovtio tintiv ovdtv Ixi, K[icpd<Sas xo
iy.dxLOV xo ipavxov xovxo — xal yug ijv nus : tu autem ita dei i b
e- ra, ut et tibi et mihi m e- lius fore censes. AvxoS vocabulum
reddere omisit, iu qua positus est acceutns orationis. Alcibiades
enim cum dixisset, quid sibi videretur, ne ulterius progrederetur
atque nimiae auda- ciae crimeu fugiens : tu autem, inquit, quasi
meam senten- tiam non aperuissem, ad meam voluntatem pror-
sus non respiciens, ipse te cum delibera. axov6aS re xal e
Iit id v. Exspectaveris fortasse inversum ordinem participiorum,
quem re- vera in conversione exhibuit Schleiermacherus ; Nach
dieser E ede und Antwort. Felicius rem expediit Schulthessius; Das
war die Antwort auf meiue Ucde. xal atpels &S7tep
fiiXy, ' Inteilige x ovS Xoyovf. Solent enim ^ verba
Stallbaumii sunt, quae vel acute vel acerbe in ali- quem dicuntur,
cum telis com- parari. Similiter Latini dicunt verba iacnlari,
vibrare, torquere. — cfr. Piat. Pro- tag. p. 34-2. E. ei ydp
iScXei xiS Aaxedaipovi&v tc.l cpavXo- rccTcp tivyyevEtiSai, x d
y\v no\- Arr iv xols XoyoiS evprjdEi av- rov (paivvptvov , terra:,
oitov av rvxv tdSr A eyojiircoV, kvk- fiaXe pijfia dt,iov Xoyov
fipaxu xal dvvedxpappkvo v ooSizep 8ei- voS axortusi/js ; Similis
Grae- corum Latinorumque dicendi usui formula est, qua
nostrates ntnn- tur de bullis paparum: deuBann- strahl schleudern.
Ceterum pauciorum codicum lectio est pkXij, vulgo fitXet legitur, quod
emen- dandum esse Abreschius Lect. Aristaen. p. 207. primus
vidit. d p <pti 6 aS rd Ipdxiov xo i p avxov xovxo.
Libro- rum plurimorum lectio est X ov- xov j vulgo xovxo, quod et
Fi- ciuus habet iu conversione: sur- gensque ue verbum quidetn
ulte- rius loqui permisi: et hunc amictum, quem videtis,
circumdans (erat enim liiems ) snb strato huius pallio veteri recubui.
Vulgatam lectiouem reieccrunt editores, quod non veri- simile esset,
Alcibiadem eodem pallio usum esse, quod aliquot annis ante
gestasset. Sed vide, ue praepostera haec sit xovxo vocabuli
interpretatio. De eo- dem quidem pallio verba acci- pienda sunt
Piat. Protag. p. 335. D. xal Itpa xavxa elncov avi- 6xdpt)v cd?
dniGQY. xal poo dvioxapivov iTuXapfitxvixai 6 KaXXiaS xi}S
x&ipoS xy 6et,nx t xy 6’ dpidztpa dvzeXd/jtzo zuv zplficovoS
zovzovl, xal thcev w verba nostri loci non item. Tovio enim nihil
aliud significare vi- detur, qunm Alcibiadem tum trni- poiris
simili pallio indutum lu- isse, atque quo nunc utatur. Quiil igitur
proh.bet, quominus yU/lUV — VICO TOV TQtfiaVK XOUCjtklViig TOV
TOVTOvt, TCiQijicdiov rta %£iQ£ tovup tu dcafiovico wg txb/9ag xai
&av(ia<STtp , xartxdfuiv tijv vv/.vce okt/v. sml ov&s C ravta
w Zoixgareg , Igdg ori lpivSofiai. 7 iou)okv- rog de brj Tuvtce i/iov
ovrog toGovtov TCtgityLvtTo^ censeamus, pallio suo, quali
hibertio tempore uti consuesceret, iudutum Alcibiadem Socraticum te-
gumentum subiisse? Tov- tov autem lectionem ideo improbamus, quod
dubitari nequit, quin alius verbi participio usu- rus fuisset
Alcibiades, si expri- mere voluisset, se Socrati in lectulo iacenti
pallium superim- posuisse, Sin forte statuas, Al- cibiadem eodem
pallio, quo ipse esset indutus, etiam Socratem involvisse, repugnantem
ordinem verborum habebis, quatenus qui- dem scriptum esse deberet:
vito tov Tpiftoova xaraxXivels tov rovrovt, a/uputia? r o
ipatiov ro ipavzov tovzov x. r. A. vito tov Tpifiaova.
Schol. ad h. 1. Tplficjv , inquit, idrl (StoXij TiS foveto Grpitla
cj$ ypajiijiuzior Tpificovtov 81 l/td- tiov itaXatov xai
zezpip/iivov. Hoc scholion iam Fischerus im- pugnavit annotat, ad
h. 1. rectissime, Non est autem dubium, quin recta sit Stallbaumiana
rpi- fSoov vocabuli interpretatio: pal- lium longo usu detritum,
quale solebant gestare philosophi. Hinc iocum expeudus Aristophanicum in
Nubb. v. 175. ed. Reisig. atque risum auditorum , qui cum
audissent, Socratem nocturno tempore lunae vias atque cursum ore
hiante spe- ctantem a stellione maculatum esse, iiuuc etiytra
pallio illo detrito privatum docerentur, quod ille in- ter docendam
deposuerat. Ver- sus Aristopliauici adhuc non sa- tis emendati, ut
videtur, ab in- terpretibus hoc modo scribendi snnt :
M. ix$eS 6£ y* tjph> 8a7itvov ovx tjv hCntpaZ . 2.
elev • zl qvv npos xa\<piz inaXapydaTO ; M. xaxd
xijs rpait&tyS xara- nadaS Xenxijv t ecppctv xdutftaS
ofteXidxov , eira diafitfirjv XafSoovZx tiS itaXaidrpas Solpa- tiov
vipdXezo. Quoniam autem sentit Strepsia- * des, a discipulo
aliquo pallium ablatum esse, pa^TjTUVy inquit, h. e. discipulus
esse cupio So- craticus, ut eodem modo aliquid furari discam,
xa\ o v 8 £ T a.v x a, do 2 co- xpctx£& Bekkerus post
zavza posuit au, quam voculam vulgo edi solitam Stallbaumius ex
plu- rimorum codicum ' auctoritate ta- cite expunxit. Eam reposuit
in texta Ruckertus. Iuiuria. Nam si scriptum exstaret : xai
ovx ipels av , gJ 2boxpaxa $ , ozi zavza ifievSopat, illa
particula vix csrcre possemus. Oude zavza autem cum legatur, ov6i
voca- bulum illam particulam in vicinia poni nullo modo patitur.
todovtov itepieyiv et o. Ia his rodoviov dictum est
8ai- xzixuS et per quandam exclama- 24 ts xa\
xaTS<pQ 0 VT]as xid xaxtyikaae xijg l(t!jg agas xu\ vfigioe' xaljteg
ixsivo ye $(ir]v xi elvat , a SvSqis Sr/MOtai' dixocaxal yag laxe xrjg
Eaxgaxovg vxsgr t - tpavictg. tv yag Xaxe, (id 9eovg , fid &eag ,
ovSlv £ xtgixxoxegov ‘ xaradedagdxjxdg uvtaxqv fiexd Eaxga- xovg ij
tl (iexcc nsngbg xa&?jvdov ij &8ek<pov xgecsflv- regov.
tionem , ut sigpificet: mirum quantum me vicit. S t a 1 1 b.
Dubito, nura huias structurae ex- empla reperiantur apud scripto-
res. Ut nobis videtur, aliam verborum structuram camque le- gitimam
quidem Alcibiades in mente habuit, qua altera quaedam enuntiati pars per
«oSfce par- ticulam praecedentibus annexa ef- fectam tov
iCeptysvid^at de- scriberet. Fortasse ita dicturas erat :
noiydavxoS 8 'k x avtct ipot 1 ovxoS rodovrov leepieylvexo , <3
sxe xal xaxatppovydai xal xa- xaytXdoai xrjS if.njs &paS xal %
'fipidai. Amat autem interdum oratio concitatior legitimae ora-
tionis vincula spernere, atque prout in buccam venerint, verba
verbis adiungere, id quod no- stro loco factum est. xalitep
ixeivo <ppyv n ttvai. cfr. p. 217. A. ig>pd- vovv yap 8rj ixl
xy upa $av- paOtov odor, quibus verbis opti- me expositam babes ,
quid sit, quod nostro loco adhibitum est rl slvai . Discas autem
ex huius loci sententia repetita, quanti olim Alcibiades
formosi- tatem suam uestimaverit, Cete- Tum ne mireris , Ixetvo
vocis neutrum genus positum esse, non femininum : exeivyr nihil
aliud denotaret, quam xyv cjpav> ixei- vo coptra paullo latioris
signi- ficatas est atque cum emphasi ad verba refertur : #
ipy wpat. f)v8lr itepixt ot£pov, Colon ponendum curavimus
post itepixxdxepov, quo vigorem ora- tiouis incredibiliter augeri
sen- ties, atque quoniam fortiora sunt, quae sunt breviora,
sententiae vim maguo opere corroborari. Scitote etiim, Alcibiades
inquit, nihil praeterea. Quae sequuntur verba, praecedentibus
verbis explicationis caussa addita, de more adwdtXGjS an-
nectuntur. y el pexa icatpoS. Ne- pos ad hunc locum
respiciens, Vit. Alcibiad. c. 2, In e ante, iuquit, adolescentia
amatus est a multis more Graecorum, in eis a Socrate, de quo mentionem
facit Flato in Symposio. Nsm- que eum induxit comme-
morantem, se pernoctasse cum Socrate, neque ali- ter ab eo
sarrexisse, ac filicfs a parente debuerit. y aSeXipov it ped
fivri- pov. Ne mireris, hoc loco ira- trem natu maiorem
commemo- rari, cum possit sola fratris no- tio ad rem sufficiens
videri : npedftvxipov non ideo additum est, ut significetur, quod
de fra- Cap. XXXV. To St] (lixa rovr o riva o&is&e fie
Siavoiav £%uv, ^yovfuvov fiiv otjrifuxo&ai dyct/ievov de xi)v
rovrov tptioiv re xai eocpQoOwijV xai avdQilav, lvrtxv%riitbzct
dv&Qejncf) roLOVtu , oZ » eyw ovx av afirjv note Iv- rv%elv tlg
<pqom]0lv xai elg xaQrtQMV ; wg re ovff’ oza>g tre natu
maiore valeat, id non item de fratre natu minore va- lere , sed ad
Socratis aetatem Alcibiades respiciens , cum cum patre atque fatre
natu maiore comparat. riva ofedS- £ jie 6ia-
voiav De interroga- tionibus mediae orationi inter-
positis saepius iara diximus. Vide annotat, p. 60. Paullo supra eo-
dem modo p. 216. D. legitur SvSoSev 8k aroLxStkk TCoOrjS ot- e6$e
ykfiEi f a avtfJES Ovpno- tat, 6<*)<ppo6vv?]S ; Efficitur autem his
dicendi formulis, ut at- tentiores ad rem auditores red- dantur,
aut, quod in nostrum locum cadit , ut rei narratae vis amplificetur.
xrjv xovtov (pvdiv. Verba convertit Schleiermaclierus : und
doch aucb an des Manues Natur — mich erfreute. Dubito, num
vernaculum nomen Graeco nomini satis respondeat. Solent
Graeci commemorato nomine aliquo, quod totam aliquam rem in se
conti- neret, per xi — Ticd — nat eas eius partes annectere, quae
in- primis extollendae sint atque ur- gendae. Igitur verba
convertenda censuerim : da icb mich verachtet glaubte, und doch des
JY1 annes ganzem Wesen besonders seiuer besouuenheit und Charakterfestigkeit
mit aller Liebe zu- gethan bin. olo) i yco ovh av gj p r)
v nox\ iv xvxeiy. Proprie verba hoc ordine proferenda erant: olco
iyco cjprjv ovh av nox E ivxvXElV , quod moneo, ut facilius iutclligas,
quorsum av par- ticula referenda sit. Amant au- tem Graeci verbum
dinitum , o quo alia quaedam verba apta sunt, mediis illis verbis
inter- ponere haud raro, quo ordine verborum vis enuntiati
magnopere augetur. Ceterum ut eximiam laudem Socratis, ita non
parvam aequalium vituperationem his verbis contineri senties. on&S
ovv 6 pyiZoiprjv. Prorsus eodem modo ovv in su- spensa oratione
reperitur in PJat, Protag. p. 322. G. ipeara ovv *EpyfjS Aia, xlva
ovv xponov doitf SbtTfv nal aioc 5 av$pco~ 7l0iS. Noli,
Stallbaumius inquit annotat, ad b. 1., Ovv sollicitare, quod
Stephanus vacare iudicabat. Indicat enim ratiocinationem lo-
quentis, qui quasi secum con- silia pectore agitans inducitur.
Quippe ea est virtus linguae Grae- cae, ut multa, quae alii populi
nonnisi oratione recta possunt enuntiare, ea etiam oratione ob-
liqua exprimere valeat. Quod quid sibi velit, hoc uno exem- 24
* m ouv vQyt£ol(i>jV Ei%ov xai uaoan(jTjd'th]V Ttjg
tovrov <Swov6tug, ov$’ o Tty trQogttyayolftr/V avrov tvxvgow.
E tv yt':Q ySij, ori XQt//icc6i re Tto/.ii (tullov rcrparog i]v
Mivtuxij rj CidijQCJ 6 Aiug , «a te difiijv avrov fluvio
ixAcotiEO&cu, SiankpEvyi fit. tjnoQovv &>], xaraSiSov^a- (dvos
ts vito tov dv^gunov us ovSels vn' ovdsvog p!o satia patet. Recta
enim ora- tione dici aic debebat ; irroS ovv opylgGjjjai nat
ctnuOzrpTj^co rijS rovrav dvvovtiaS ; quomodo igitur ei irascar ei
usque consuetudine mc absti- neam? Quae convertens Alci-
biades in suspensam orationem eleganter retinet voculam igi- tur,
quae animi consilia agitan- tis gravius indicium facit, ov6’
ony itpoSayctyol- fl 7J V ac V TOV Evito p ovv . TlpoSctyeiv riva
sensim sensimqne aliquem sibi assuefacere, lente aliquem sibi conciliare
praeten- tis quibnsdam illecebris significat. Hinc iudicabis de
<x7C0(Srepri^Eii]v verbi significatu, quod illi oppositum est»
Cete- rum opyiZoifiTjv verbum primo obtutu habet, quo
ollendaris, quandoquidem haud verisimile est, Alcibiadem ob
repulsam a So- crate acceptam eidem non iratum fuisse. Fortas sq o
pyrgo iprjv xa\ dno6rep7f$eirjv positum accipere possis pro
dpyiZoptvos ano- dzepijSelrjv y nt sensus sit totius loci : »o dass
ich weder weiss, wie ich mich in hochster Auf- wallung seiuer ganz
erledigen, noch wie ich mich seiner allge- mach bemaclitigen soli.
His adde, quae supra leguntnr p. 216. B. ^paicEttvco ovv avrov xal
<psv- yco et quae sequuntur. ev ydp ori xpy)pa- di
re. Vulgo ye legitur pro re, quod e septem codicum aucto- ritate,
quorum in numero Bod- leianus est, Bekkerns, Stallbau- xnius, alii
iu ordinem vetborum receperunt. Riickertus ye vul- gatum reposuit
annotans : Non haec est sententia: Et pecunia eum capi non
posse mlellige - banij et quo solo cet., iramo po- tius haec:
quomodo eum mihi conciliarem , non videbam , Probe enim sciebam ,
pecunia quidem eum nullo jpodo capi posse ; quoque solo eum captum iri
pu- taveram , id ejju gerat . Vereor equidem, ut praecedente
Xpr/padi ye non w re o opyv ponendum fuerit, sed qj di, cuius scripturae
nullum iu codicibus vestigium comparet. arpGoroS rjv navraxy
7f dldlfpa) 6 AlaS . Aiacern Telamonis lilium invulnerabilem fuisse
, compluribus locis narra- tur. Vide Nitsch. mythol. YVor- terb.
Ortam puto inde fabulam, quod in Iliade Aiux non vulne- ratur;
pugu&Ds licet fortissime cum fortiss.inis. Riickert. Ad re-
ctiorem verborum interpretatio- nem navraxy verbum spoute du- cere
videtur, quo) verbo de scuto immenso monemur, quod gerens Aiax ab
omni telo tutus erat, 8 tau i<p evy i //£. Haec paucorum
librorum lectio est , i r iun 0110 a t . 373
rj.kov iteouja. 1 rartd rt ydg /toi ctncivta Ttgovytyovu, xnl f utcI
T.rtvTu (Irganiu tj/iiv dg JlotiSaiav lyivvto Xvivrj } cal
(JvvtffiTovfisv txd. Ugcoxov /ih' ouv xou; itovoig ov fiorov fuoiT
ittQtijv, tlkf.d stal tav iiXkav ujidvtav. ojcote yovv avayxcc-
O&dqftev axokeup&tvtes stov, ola 8tj dtQaxBtctg,
2Jo '« quam editores immerito reiecisse videntur. Plurimi
8iene<pevyei pe exhibent, quod Stallbaumius, unus Siatetpevyei
pe , quod Bekkerua iu textam recepit. Nolo, quod dedi, tanqaam
certum atque ex- tra omnem dubitationem positum lectoribus
commendare , dedi tamen, quod Alcibiadis animo ap- prime convenire
videbatur. Ille enim rem actam neque quicquam spei sibi relictum
esse docens haec ait: Experientia do- ctas sum, eam
pecunia inalto minas commoveri posse, quum Aiacem, scuto immenso
tectam i‘erro vulnerari, et qua re sola eum capi putabam, eam
eludeus elapsus est, tavtd te ydp poi. Nemo interpretum de
ydp particula quicquam annotavit, quae quo iure h. I, posita sit ,
non statim intclligitur. Schleiermacliems in conversione eam
prorsus non reddidit: Dies nun war alles frii- licr gesebehen cet.
Dubitari au- tem nequit, qnin verbis, ad quae relationem habet ,
praemissa sit, de quo usu loquendi vide Indices s. v. ydp. Consuetior
ver-*- horum ordo foret, opinor: Jial pera tavta — tavtd te ydp
poi uTtavta npovyeyovai — <5tpa- teia ijfiiv eis Tloridaiav
iyi- veto n. r, A. Potidaeam urbem quod attinet fttqno bellum,
quem contra incolas eius gesserunt Atheniensis, andi
Riickertum an- notantem ad hunc locum: Potidaea Corinthiorum colonia in
Pal- lene paeninsula ad sinum Ther- maeum postquam
Atheuiensiuin dominationem pertulit cum cete- ris illius orae
civitatibus ali- quamdiu, defecit 01. 86. 2. a* Chr, 435. belloque
pressa per quiuqueiHiiuni iterum in ditionem venit 01. 37. 3- a
Clir, 430. In horum igitur aliquem amiuin incidunt, quae hic
ab Alcibiade narrantur. o jr <5 r e yovv ar ay xct •
6 3 e i?j per. Rursum locum ha- bes, in quo edendo novorum codicum
auxilium maxime desideratur. Quam edidi, Stallbaumianae editionis lectio est,
quae me- liorum codicum auctoritate niti- tur. Sed cum vulgo
legatur ondtav yovv avayxatiSefo/pev, quis audeat, praesertim cum
exempla reperiantur apud bouos scriptores onotav cum optativo coniuncti,
vide Mattii. Giamm. ampl, $. 521. Aun. I. p. 1007., quis aipl eat,
inquam , utra lectio verior sit, cum aliqua certe veritatis specie
dijudicare ? Tovv in codicibus melioribus, quorum auctoritate
nititur 6 itote lectio, omittitur. Quod, quoniam vix abesse potest
, si receperis , co ipso oitote lectionis auctoritatem infringes.
Optime autem yovv ciSiTBiv, ovdtv ijeav o£ (ikkoL n gdg tu xagregeiv. tv
r av r uls tvcoyfaig (i6vog dnokaveiv ottig r’ rjv , td % akl.a ,
xcd nlvtiv ovx t&tkav , unor’ avuyxuGfrtlti, n dv- rag IxQ&t ei,
xal i 6’ ndvtav dav/xatirutarov, 2kaxgart] (itfrvovra ovSslg noinot’
icogaxtv civftQoiJtav. rovrov fitv ovv it oi doxei xcu avrlxa 6 %ksy%og
i'<fe<S&ai. ngog 6 i av rdg rov %iL(iuvog xagregijGsig — 0uvol
ydg av- Stallbnmnius explicat: Confir- mat yovv ,
inquit, ut Latinorum i certe quideui, antecedentia cum aliqua
restrictione, hoc est ita, ut indicet, hoc certe, quod nunc
commemoretur, veritatem s eorum, quae antea dicta sint, sa- tis
testari ; sed nlia etiam posse afferri^ quae tamen nunc reti- cenda
esse videantur. dn o\ e i cp % k v x sS 7tOV, Astius
drtoArfipSiifxeS scribendum coniecit, quod hodie ab editoribus omnibus ia
ordinem verborum receptum est. Sed codices miro consensu
ditoAEi<p$ivxE$ exhibent, quod, quoniam explicari posse arbitramur, in
textu retinuimus. Rectum quid esset, Heusdius vidit, qui
scribendum coniecit dnoAsup^ivxES Cixov ; sed mutatione nulla opus
estj e sequente enim afStxetv infinitivo 6ltov genitivus facillime
ad dito- AtupSiv T£$ suppletur, Ficinus habet ; et si quo in
loco, ut accideresolet i u bello, ccfro meatus deficeret*
iv r* av tais ev G>xiaiS. Ad haec quoque verba recte re-
feruntur, quae praecedunt; ola 6q ini dxpaxeiats, h. e. pro va- ria
fortuna belli. Militum enim ea fortuna, ut nunc omnium rerum
felicissima copia abundent, nunc no habeant quidem, quae ad
sustentandam vitam necessa- ria suat. Huiu? rei fortunam nemo
Socrate melius perferre potuit. navxaS in patet. Rarior
structora est npatEiv verbi cum quarto casu ea de caussa , quod
Graeci hoc verbum saepius prae- gnanti, quem vocant, quam pro- prio
significatu adhibere sole- bant, Kpaxelv ttvoS enim idem fere est
atque npaxovvxa elvai XtvoS , victorem esse ali- cuius, de quo
significata vide annotat, p. 87. KpcciEiv xivd contra proprio
significatu adhi- bitum prorsus dicitur ut Latino- rum vincere ali
que ni. ov 8 eIs nd nox e hd pa- ne v. Codicum auctoritate
mo- tus , in quorum numero Bodle- iauus est, Bek.kerus kapdxei
in textum recepit, quae lectio item Riickerto probatur. Non
placet. Non enim haec est mens Alci- biadis , Socratem tum
temporis a nemine 'visum esse vino gra- vatum , sed nunquam gravari
vi- no dicitur in universum , eius- que rei luculentissimum
indicium mox convivas habituros esse Al- cibiades promittit,
Seivot yap avxoSi x ei ~ p dives. XEipwveS articulo suo
privatum latiore significatu acci- piendum est, ut verba, couver-
<S zo&> yup&veg — ftav padia elgydteto xtx te $
AAa , xai fs itote ovtog Tiayov oTov Suvmutov , xal xavtav y ovx
1'iiivtov EvSo&ev, >] , d tis ittoi , i)p<piEOpivav xe
&av(icc6xa Sij ooct xal vxoSsSepivGni xai IvEikiypEvcov xovg xoSag
Eig xikovg xal uQvaxlSag , ovtog 6 Iv xovtoig 11] jei lyav [pclt iov ptv
totovrov, olov xeq xal XQortQOV eIoj&ei <poQUv , awnoSrycog Se Sia
tov xqv- tcnda sint : denn W i n t e r in dortigcr Gegeud
sind fiirchter- lich. ra te aXXa, xai itote. Haec
dicendi brevitas etiam paul- lo supra in verbis conspicitur tu re
dXX a, xal itlveiv ovx Xgov, quae explicatius audire Stallbaumius
docet annotat. ad lu 1. t a re aXXa, xal 8t} xab rovto , ori nireir
— itavta S ixpdtei. Alias breviloquentiae exemplum in sequentibus
verbis continetur xai itote ovtoS na- yov olov 8 eiv ot dt ov ,
ubi. explicatius verba enarrata sonant: *xai note ortos itayov
toiov- roUy oluS biti 8eivbtatoS , de quo loquendi genere vide
Mattii. •Oranira. ampl. §. 473- Ann. 2. p. 885. Ceterum vulgo
legitur ortoS tov nayov. Bodlciani cod, aliorumque paucorum
auctorita- tem secuti Bckkerus , Stallbau- inius alii articulum e
textu re- iecerunt. Utramque lectionem commode explicari posse ,
nemo dubitabit, atque sententiam si spectas, perinde tere esse
cense- mus , utrum addatur an omitta- tur articulus. In huiusmodi
lo- cis codicum auctoritas cum ma- xime valere debet. Igitur et
nos articulum omisimus, quem Rii- ckertus in textu
reposuerat. t) ovx l Bti 6 v to)v £ v 6 o - $ev «c. e
tabernaculis, quo- rum notio facillimo mento sup- pletur.
"Ev8oSev Scliieicrmache- rus convertit hinaus. Recte quidem e
nostra loquendi consuetudine; aliam Graecorum fuis- se, H.v8o$ev vocabuli
notio do- cet, Etenim Graeci quicquid scri- pserunt dixeruntve ,
eius quasi imagiaem quandam ante oculos habuerunt prius, quam
scribe- rent loquerenturve. Dicturus igi- tur Alcibiades : neminem
militum e tabernaculis exiisse , rdm ita proponit, ut imaginem ante
ocu- los habuisse coniicias militum o tabernaculis exeuntium.
Hinc HvSoSev vocabulum Explicabis, Convenit cum nostro
loquendi usu, quod legitur p. 174. E. ol y\v ydp evSvS n<n8d uva
IV- 8o$ev dnavti\6avta dytiv x. r. X. Innumerabiles autem
loci opud scriptores Graecos repe- riuntur , quibus illa ingenii
in- doles probatur. Cfr. praeterea an ->notat, ad verba TLxpr\ ydp
ofc ScoxpatTf . p. 16. , eis niXovS xal apru- ni 8 a S.
Schol. ad h. 1. nlXoS Ipdtior IB» ipiov ntXrjdecoS yi- voperoVy eis
vetav xal *«/*<»“ VGor afxwav . dpvccxideS 8e apvGov HotSia.
Suidas, apva- xlS t inquit, ro' tov apvoS xqd- 8tov , to pefd xvv
ipicov 8eppa r. dra/.AOv quov Ijcoqbvsxo tj ol akkoi
vitoSstisfiivoL oi dl tiTQCCTUJTCCl VTttfikeitOV CCVtOV UQ
XCCZCC(pQaVOVVTCC c (Stpiuv. xai ravta plv drj tccvzcc.
Cap. XXXVI. Olov A’ av tu 8 ’ ipeUs xal ixX r/ xapTEpoS
avi/p Nostrum locum frustra, ut vide- tur, Valckenarius ad
Herod. III» p. 199. 95. Musonium imitatum esse censuit apud Stob.
I. p. 17. 51., cuius verba laudare invat tamen : ov8a/icuS xaXov
ovte iuS/fusdi noAXai? xaTadxinEiv TO dGOpa ovts TOLlviaiS
XOCXEl- Xeiv ovre x f tpttS te xal no8aZ nepiSidEt niXoov rj
v<padpaTGyv tivgjv paXaxvvsiv. Quod sequi- tur, ovtos 8*
Latinorum respon- det: hic, inquam, quo verbo pronomini addito, ut
8i particula, vis augetur pronominis et filum orationis verbis
interpositis com- pluribus dissectum rediutegratur. V7Z £
fi\E7t OV CtVTOV (Di xotr atp pov ovyt a d<pav . Limis
oculis eum intue- bafitur, quum eos suae ipsorum mollitiei
pude- ret, odeo que Socratis p a- tieutiam et fortitudinem
moleste ferrent, quippe quem ipsos despicere opi- narentur. Ceterum
Socratem algoris ct caloris fuisse patien- tissimum testatur etiam
Xenophon Memorab. I. 2. 1. ct I. 6. 2. al. Stallb* Conferri Rii-
ckertus iubet annotatione ad h. 1» Piat. Criton. p. 53< B. xal odoi
- 7CEp XljdoVTOLl TtoV aVTGDV TCU- Xeoov f vuopkbfrovTai Ce 8
ia~ tpSopta yyov/uvoi r uv vegov, olov 8* a v 1 6 8 3 l’ p £
£ e X. t. A. Versus Homericus est, culus initium Alcibiades
immutavit, ut versus cum cetera ora- tione melius consociaretur.
Legi- tur autem in Odyss, IV. v. 245. dk A* olov to 8 *
lpz£,E xal irXrf xapTEpoS dvrjp SrjftGj ivi TpoSaov , uBi
nu- &X € T£ nt/par ’ Axaioi . ixei ini drpar e laS,
Solent Graeci, quando cum gra- vitate aliquam actionem descri-
pturi sunt, huic praemittere vo- cabulum, quod actionis rationem in
universam indicaret, post actionem ipsam accuratius defi- nitam
exhibere. Sic legitur p» 177. E. ndyrcfS /tt/ 8id piSr/S nou/dad^ai
Ti/v iv tgj napdvn dvvovdlav . dXX ovra>, nivov- taS TtpoS
?}6ov)jv, ad quae ver- ba vide annotat, p. 43. Idem valet de locis,
quorum mentio- nem graviorem ita faciunt scri- ptores, ut praemisso
verbo, quod iu universum locum aliquem si- gnificat, accuratiorem
loci de- scriptionem exhibeant. Sic igitnr hoc loco ixsl — ini
drpaTtiaS legitur, quo docearis, ad Poti- dneam gestum esse, quod
nuuc Alcibiades narraturus sit. £vvv 07 } d ctS — e\6t )/
xci 2,7/TCk jv, Socrates aliquid cum animo suo reputans a primo
maue narratur meditabundus consti- tisse, atque re non feliciter
pro- ccdeute , quasi defatigationem exe! norh Eithjt
(StQcctslag , fil-iov axovdca' £wvcy<5ag yccQ avtofh Sa&bv n
e[6x)]xei 6xojtcov , xai insi- di} ov xqov%(6qsi avtcS , oyx aviti , (Md
efotijxti %7)t&v . xai rjdy f\v iiEtirjuPQla , xai av&QCMiot,
ycfta- vovtOy xai &av^d^ovtsg aXXog dkXco tksyEV , oti Zco-
xganjg iafhvov (fgovrltcov ti eOrrjTce . teXsvTMvzEg corporis sentiret nullam,
in stataria meditatione perstitisse. Huius consuetudinis mentunem fa- cit
etiam Apollodorus , qui cum Agatho servos iussisset Socratem vocare
p. 175. B. laxe avxov, inquit, £3of yap n xovx* £*«. ivloxe
aitodxcis o7roi dv xvxv %6 xmiev. Quae addit verba ijtiei 81
ccvxlxa , &s iycjpat, non ita# accipienda sunt, quasi Apollodorus
revera opinatus esset, Socratem mox venturum esse. Qui enim Heri
potuisset, ut compertum habuisset Apollodorus, quo tempore Socrates
meditationum Unem reperturus sit ? Neque ne- sciebat, quippe doctus
experien- tia, Socratem, si constitisset semel meditabundus, iuterdum
multum temporis meditando consu- mere. Nihil igitur aliud voluit
ij£,ei 8i avxixcc , ck* iycfypae ver- bis efficere, quam Socraticae
meditationi consulere, ne forte servorum acclamatione turbaretur.
icccl i} 8 r\ — y6$ av ovxo. Non verterim cum Stallhoumio:
und schon war es Miltug , ais mau es er st merkte ; corrumpitur enim, ut
ego existimo, vera sententia addita voce erst, quae in Graecis non
repentur; iromo »*nd schon war es Mittag, und die Leute fingens on
zu merken (malim: und den Leuten fiel es auf ); non enim quautum
tem- poris ante praeterierit , quam sentirent homines, Alcibiades
significat, sed quam diu steterit, et quid acciderit, quod partim
loco movere Socratem debuerit, partim rei augeat miraculum. Idem
verba significant, ac si narret Alcibiades: Iam meridies erat; attamen
perseverabat; iam sentiebant homines; at non discessit. Hanc
Riickerti annotationem, cum idem indicare intellexissem, atque quod ipse
seraper de huius loci explicatione statuendam censerem, viri doctissimi
assensu gavisus , integram recepi. Zajxp axi]? l&> IgdSiv
ov q> p ov x l % a v xi $ d x tj x e . Haec tanquam ipsa verba
laudari censemus hominum Socratis axo- Tclctv mirantium. Hoc
colligere possis e structura verborum, quum si forte ad firmaudam
sententiam nostram facere negas, ei certe non repugnare concedes.
Hoc sa- tis nunc nobis. Suhest enim gravius aliquod argumentum ,
quo ipsa hominum illorum verba laudari probemus, tppovxi^GJV par-
ticipium. De quo quoniam pau!- lo fusius dicendum est , longio- rem
autem explicationem plagellae huius angustiae non capiunt, in Comment. de
Piat. Symposio disseremus. xeXe vx g 3 vxeS 8k xtves Xt
ov 'i&YGor. Consentaneum est, non Athenienses, quibus mas
«78 6i uves «w 'Javtav , htuSt) ttiniga Suxvrfiavtts, D nal
yctQ &{qo s rore yi rjv , yctutvvia i£evtyxu[itvoi tlfia (itv iv Z(p
i)v%Ei uct&ijvSov , a(ia 8s ItpviatTov avzov, st xal njv vvxza t<5r>;|o4.
6 <5a e ianjy.cc fitXQi eas lytvixo xal tjkioe dvioxtv hiutu c>xtz
’ amdv ille Socraticus notissimus erat, nunc observatum
ivisse e taber- naculis atque sub dio lectulos stravisse; sed
Ionum, qui una cum Atheniensibus Potidaeam ob- sidebant, aliqui
narrantur, cum ex Atticis militibus de more illo audissent, nt
oculis viderent, quod fando audissent, sub dio pernoctasse.
xal ydp SipoS tote y$ T/r. Annotatione p. SI* indicavimus, solere haud
raro scriptores Graecos partem orationis eam, quae caussam alicuius rei
conti- neat, parti orationis rem ipsam describente praefigere.
Exemplum est huius loquendi usus p. 175* C. xov ovv 'AyaSojya,
rvyxd- veir ydp £6x aToy .xaxaHtipe- vov , jiovov * devp , £<pt/
(pa- rat, 2fcjxpattS x . r. A. Sed huuc locum cum nostri loci
con- formatione non recte conferri, vel obiter instituta
comparatio docebit. Quaeritur, quo pacto xal ydp StpoS tote ye i}v
ex- plicandum sit. Tacent interpre- tes, quo silentio non nihil
uni- mus commovetur mens. Num verba tam plaua sunt, ut explicatione
non indigeaut? Schleier- macherus in conversione exhibet; Eudlich
ais es Abend war und n an gespeiset hatte , trngeii einige Ionier,
denn da- ma Is war es Sommer, ihre Schla fdecken hinaus,
theils um im Kulilen zu schlafen cet., qua couversione mitigatam
habes mutato verborum ordine difficul- tatem loci, non item
explicatam, SchuUhessius vertendo; es war eben Sommer, explicaudi
genus admisit, quod sane levissimum est. Dillicultatem enim vdp
particu- lae ita, ut ydp reddere omittas, noa expediveris. Scriptum
autem exspectabamus : 6ei7ivr t 6av teS xal, SepoS ydp tote
ye ip', 4Xapevvia i^evEyxdpEvoi. Sed cave non rectum ceuseas
verbo- rum ordioem, quem libri exhi- bent. Participia §EWVi]($avT£Z
, l&tYEyxdpEVOi, de more advv- 6 etcjS posita suut, in verbis
au- tem xal ydp StpoS tote y£ ?/v, caussae indicium prae ceteris
verbis scriptor, eminere voluit, idqirt) ideo in principe loco
enuntiati posuit, h. e. in initio. Cuius lo- ci quoniam suapte vi
non potest caussalis particula sustinere gra- vitatem , xal
explicativum prae- positum est, quo illa eodem modo susteutatur
atque Latino- rum enim, addito e t (etenim) fortius iit, atque
principi enuu- tiati loco idoneum. Vide de xal expletivo annotat p.
6. cfr. prae- terea p. 219. B. ap<pt?<SaS ro IpecTiov ro
ipavtov tovto xal ydp 7/v x £l M ( & v r » A . Contra ubi verbum
aliquod in enuiitiatione parcuthetica conti- netur, quod
significatus gravitate ceteris verbis autecedit, id prin- cipe loco
poni solet. Sic legitur p. 220. A.Seivoi ydp av TuSt — rtQogEvldtnvos rw yllco. tl SI (iovktfi&e
Iv retis f*«- %aig ' tovto yceg Sij Sixcuov yt avrc5 dxoSovvat. ort
yctQ i) ftfczv 'h v i VS f/td xal zagiOreict 'iSoiSav oi evQomjyot,
ovSbIs aklog ifii laaow dv&gmxcav y ovrog, rs tgafuvov ovx i&tkav
azohntlv , a).ku GwSdauGe E eiSiffov \s<S$s iv ratS
/udxttiS. Bene Stallbmiroius orationem hoc modo explendam censet j
ei 61' (3ovA.e6$e axov- Cai , oloS iv x ais puxaii V v % ifjui xal
x ov$* vpiv. Nollem tamen per aposiopesiu verba ex- plicanda esse
dixisset. Certum esse reor , tl particulam aposio- pesin nunquam
admittere» con- ditionalis enim enuntiatio ex ordi e temperatiorum
dictionum est» quae cum aposiopeseos vehemen- tia non conveniunt.
Possis etiam verba ad praecedentia referre p. 220. C. xal xavxa plv
Si/xavccr oiov 6 ’ av x 68* £pt£,e xal izXrj XQtptepoS dvrjp ixel
noxa iitl OTpaxtiaS , aB,iov attovdai. Quae verba cum Alcibiades
hoc modo edixisse sibi videretnr: ei (iov- A e6$e dxoveiv , olor 8*
av xo8 * UpeB,e xal £rA?/ xapxepos avtjp 9 nunc ita perrexit: ei
6fe fiov XetiSe (sc. dxoveiv , olov 6* av x 68 * Bpe&e xal
ix\rj xapxe - opo$ cevrjp ixel xoxh) iv xal? paxaiS, (sc. ipa xal
tov$’ vplv. y oxe yap fj fiaxv V v - Hia pugna. Ponit
euim rem pro certa otnnibusque nota. Narrat, quorum hic meminit
Alcibiades, Plutarclt. Alcib. p 194. C. F., sed ita , ut aut omnem
materiem ex hoc loco hauriat, aut studiose cum in narrando
respiciat. Riickert, i B, ys i po i xal xdp i- 6 X e ia. ’Ex
praepositio hoc loco temporali potestate posita est, quod moneo
contra Riickertum, qui annotat ad h. 1. : Secundum quam. Caussam
euim pugna praebuit, cor darentur Al- cibiadi virtutis praemia. —
Sed bene monitos lectores velim, ne ix quovis loco temporali potestate
poni posse opinentur. Ponitur tum tantummodo, quum tempo- ris
indicio simul adhaeret notio quaedam, quae ix praepositioni propria
est. Minus accurate Schlciermacherus : hei welchem ( Gefecht
) mir die Heerftihrer deu Preis zuerkanuten ; non rectius Schulthessius :
dena in der Schlacht, wo mir cet.Restat ut de xal vocula dicamus,
quam u nemine interprete explicatam video. Supplemento aliquo
opus est, quo advocato, quid xal si- gnificet, statim intelligetur:
ure yap i/ paxv rjv , y avry, i£ r/S i/ioi xal xdpuS^ua
ISoOav. denn ais ieue Schlacht wnr, die- sclbe, ais die, nach
wclcher die Heerfuhrer mir deo Preis zuer- kannten. x
ex pat fiiv ov ovx i$i- A cdv. Vulgo haec verba inverso ordiue
exhibentur) codices plu- rimi atque optimi texpcofiivov ovx
iSiXtov. Vehementer errant, qui uter verboi*um ordo rectior sit, e
sententiae ratione dignosci posse arbitrantur. Nam uterque, quo se
commendet lectori, habet. Sola igitur meliorum codicum au n a at a no
r xai T a ZnXa xai avtov l[it. xai tyul /xh’ , w £(6xgrt-
Tfg, xai T('m Ixtktvov Coi didovac zagtOzt ia tovg Ozgazrjyovs , xai
zovzo ys (ioi oiizt [itfiipH oiks igsig (In t luvSojiai ' dkXd ydg tmv
tizgazr/ywv xgog z<> i/wv iit ioifia dzojV.ixuvzeJv xai
(iov/.vulvcjv ifiol dtdovca ctoritas respicienda est, quorara
lectionem Bekkrrus, Stallbaumius alii in textam receperunt. a A Ad
tivv 8 ikC a> Ce xai t it onAa xai avTov i fi i. Priori loco xd
oicAa commemorautur ea dc caussa , quam ex- positam habes annotat, p.
63. De verbrs cum 8ia praepositione confundit annotat, adip. 7*
Verba converterim; und er braclite WaflVn und Menschen, beides,
retteod hiudurch. Ceterum iucst aliquid his verbis, quod si ab-
esset, omnes uno ore Graecis- mum laudarent atque locis ex Homero inprimis
petitis confir- marent. Nullum in codicibus vestigium depravationis,
nihil igi- tur mutandum, praesertim cum negari nequeat, non minus
Graece dici, quod nunc legitur, quam quod milii in mentem venit
dAAa CvvSikCcoCe xai xd uxAct xai avtov. xai rore.
Annotat Stallbaumius ad h. 1. Ne quis , inquit, in his haereat, xai «d
universam sententiam, non ad solum xoxe referendum est, at
respondeat proximo xai in verbis xai tovxd ys pot ovte fitjjipei. Verita-
tem huitu sententiae Ruckertus agnoscit ; nobis aliter de expli-
candis ual tore verbis statuen- dum videtur. Meus Alcibiadis haec «
st . Non solam praesenti tempore se ita iudicare, ut Socratem dignissimum
censeat ptaemiorum Hlornm, sed etiam tum temporis ita se censuisse
atque tussisse quidem, nt duces So- cratem pruefniis illis
dignentur. Quae sequuntur verba pepibei at- que ovn ipet* ijxi
Tpf.v6opai nostrum explicationem confirmant. Mkptpei enim ad
praesens Alci- biadis iudicium referendam est, qno Socrate negatur
praemio- rum illorum aliquis dignior esse, verba autem ovx ipEiS
oxi ijjEv- Sopai recte ad verba retuleris ixkAevov Coi SiSovat
rapior eia x ovS CrpaujyovS. itpoS T 6 ipov dZi&pa.
cfr. PJat. Alcib. I. p. 104* B. Ineixa (sc. (p?}s elvai') veavi-
xcDtdxov yivovS Iv xy Ceovtov itoAei ovCy pcyiCty xaSv 'EA^-
ArfvidcDV' xai ivxavSa itpoS narpoS xk Coi (piAovS xai B,vy- yeveis
tcAeICxovS elvai xai dpi - 6x ov£, ot , et xi 8kot, vmjpexoiev av
Coi . xovtoov 81 Totif xpoS fitfxpoS ov8\v xdpovS ot56* iAax- rovS
' Zvpitdvxarv 81 mv elnov ptiZoi) otei Coi Svvapiv vitap- TlepixAka
xov AavShtnov, or 6 Ttaxrjp iitixponov xaxkAmk Coi, oS ov povov iv
xy8e xy icoAei dvvaxai itpaxxeiv o n av fiovArjxaiy aA A* iv naCy
xy 'EAAddi, xai tqjv fjctpfidp&v iv noAAolS xai peyaAoiS
ykveCiv, Mutre nsus est Alcibiades Dino- mache, Megaclis filia
celeber- rima, patre Clinia, cuius virtus in pugaa ad Artemisium
pugnata zTMnozroN. 881 xdgtGxHa,
avxo g noo&vtioxiQog lyhttv xwv 0TQCtrr t y{Zv tui /.ajitiv jj GavTuv.
Ixi xoivw , <J avdgtg , cchov 9/i' tituGaGftca ZaxQclxtj , oxe ano
/JgMov qnyf/ ave- £21 Xoigei xo OxQCtronedov. £xv%ov yag nagaytvofievog
innov . l'zarv , ovtog <5 a onAa. dvtyoigu ovv iaxtdaouivav f
inclaruit. Non sine caussa igitur Socrates in Piat. Alcibi&d.
I. init. Alcibiadem allnquens dicit: ' 11 7tcti KXetriov, Vide,
quae de dicendi formulis rtaxpoSev et nal? xivo? docet
Wachsinnthiua in libro: Hellen. Alteithumsk. L I. p. 320. Beil.
10. i ph Xafielv i} tiavxov. Nihil certius est, quam
Platonem aveo? scripsisse vel ovx av- ToS , uUi oppositionis
rationem habiturus fuisset, quae quanto- pere angeatur tiCtVTo?
scriptura nemo est, quiu videat. Alio loco de hac structura
oppositionis augen- dae caussa admissa locuti sumus. Vide Indices
s. v, Accus. prou. - uf£ ano J //Aio v tpvyy ct r exGjpei.
*Avaxeepeiy proprie est : in locum altiorem se con- ferre,
iuprimisque de piscatori- bus obvuluit, qui undis ora su-
perantibus celerrimu iiiga altiora loca petierunt. Hinc ad rem mi-
litarem tranr.lutum verbum lugam militum describit, qui e pere-
grina terra, tanquam undas mare, hostes evomente quasi iu altio-
rem atque tutiorem locum, in pa- triam terram fugif^es se confe-
runt. Deinde, quMnam, qui na- ves relinqniiut atque mare, cum
patriam terram petituri sunt, al- tiores regiones petuut, factum
est , ut redeundi verba plerum- que cum ara praepositione con-
iungercutur. — Schol. s. v. drj- Xtov • x Q opLov xjjS LouaxiaS,
Athenienses ad Delium urbem a Thebanis^prorfio victos Thncyd. \
narrat IV. 76 seqq. Proelium scimus fuisse Ol. LXXXIX. , 1. Idem proelium u
Lachete comme- morilnr in Piat. Lach. p. 181.B. xui ptjv, go Avtiipaxi ,
p?} atpUoo ye- xavSpoS' gjS iyos &XX oSl ye avxov iStacdptji'
ov povov tov naxlpa dXXd xal xi)v Tzaxptda’ opSovvxa. iv ydp xf/
and Jr/Xiov <f>vyy pix ipov cvvavexcjpiti xayaZ <5ot
Xiyco, oxi , ei ol aXXoi iJSeXov rotovxot tlveti , dp$j) av ijpwv 7
} TtoXi? r,r xal ovx av initia tote xo xoiovxov nxdopa. De re ipsa
Engelhurdtus ad h. I. ed. p. 14 : Cum Boeotorum, inquit, nonnulli
imperium Lacedaemo- niorum aegre ferentes ope Athe- niensium
democr&tiam in Boeo- tiae civitatibus instituere ctipe- rent,
inter eos atque Atheiiieu- sium duces Demosthenem et Hip- pocratem
convenit, ut ipsi Athe- niemibus urbes Siphas ad sinum Ciisuenm, et
Cbaeroncam prope Orchomenum Minycum traderent, Athenienses nutem
eodem «lio Delium Apollinis sacrum iu fini- bus Boeotiae et Atticae
vernus Euboeam situm vi occuparent. Sed ct Demostheni ad
Siphas oc- cupandas profecto res Boeotis iam prodita infeliciter
cessit, et Hippocrates , qui serius , quam convenerat, Delium
pervenit, postquam vallo praemunire atque praeauliu instruere
contigit, Boeo- *t a 4 ijdrj tcov av&Q(07tG)v
ovtos n apa xal Aaxrjg * Xfti 2yw 7 teQitvy%dv & , xal Ida tv
ex>ftvg vtagaxefavopuL rs avTolv ftaQQeiv xal SXsyov , art oi5x
djtotefyco avzoj. Ivzavfta St} xal xdkXiov l&EaOuprjv EttXQazrj
?; JTozidala • avrog yap ^trtn/ Iv gro/xo 7} dia ro Ig^’ ' wnrou
£itm* jrpwrov juv otfov ntQiijv Aaxrjzog za B HpxpQCov sivat * Sjtsiza
Zpoiye idoxsi , oJ *AQi6zocpavsg — to tfov 6'ij rovto — xal .&cct
diajtoQ£v£<S&ai (Sgzeg xal tis fere omnibus interca ad De-
lium collectis, turpi clade in fu- gam conversus est. Quos autem
Delii relinquerat Athenienses, castello die post proelium XVII. yi
expugnato, partim interfecti, partim capti sunt exceptis iis, qui
ad naves pervenerunt. xal iyco ns pixvy xdv p» Nota praesens
historicum , quo incredibiliter orationis vigor augetur. Exempla huius
dicendi usus Matthiaeus collegit Oram ni. ampl. $. 504« 1. p, 955.
Eo tempore Alcibiades etiam p. 2 17. C. utitur: npoxaXovpai 8t)
av- tov 7tpuS x 6 dvvdeizveiv, dxe~ Xv&S ooSTCEp ipa6xt/S
nai8ixoii inifiovXevGov Hoc tempore utuntur, qui narrant aliquid, non
nt rem de industria tanquam praesentem auditoribus exponant, sed
narratoribus rei memoria abreptis res tanquam praesens obversatur,
tanquam praesentem igitur ex- ponunt. Sed inter loquendum saepe ad
se rursum redeunt et ad auditores, atque temporis rationem agnoscunt, quo
lacto ad praeterita tempora verborum su- bito recurrunt, ut hoc fit
loco nostro: xal idcov ev$vS napa- xeXEvopai te avxolv
Sapptiv xal £A syov. insita ipoiys idoxez — ro* <Sov 6 7 }
tovxo — . Verba ro 6or 81 f xovto lineolia adhibitis a praecedentium
et nb insequentium verborum iunctura seclusimus , no quis forte
haco Verba ex i8oxei apta censeat. Ad iSoxst enim o
JSa?xpdr?/f supplendum est ; Xo 6ov 81} Tov- X O autem absolute
positum est prorsus nt ro' Af yopevov et aliao huiusmodi figurae
dicendi. Ver- sus, ad quem respicit Alcibiades in Nubibus
Aristophanicis fcou- tinetur 561. oxi fipEvSvEi x iv xaitiiv
080IS xal XM<p$a\pGo napapaXAEiS, ad quae verba Schol.
annotat: fipevSvEt * anotispvvvEiS 6eav- xov iv ro3 6xppaxi xal
xav- pij8ov opaS. xopitdBftiS xal yjtEpoizxixuS fiaSifyiS. Idem
ad Aristoph. Pac. v. 25. xovxo 8* vito <ppovi]paxo£ ftpsv-
SvEtai xe xal <payEiv ovx a£,ioi annotat: ro fipsvSvEXai
avii xov pkya (ppovEi. ol pb* ano (IpivSovS rosi cpvxov , ol
6f, (iique ialsisflpi quidem, ut pa- tere opinor ex annotat, p.4.
et 5.) pvpov E1S0S , c5 xpi ° v a 1 ywaixES xal in 9 avxcp
piya <ppovov6iv. Timaeus L. V. Pi. fipevSvopevoS •
yavpovpivoS xal uyxvXopsvoS pexa fidpovS. Recte igitur Stalibaumis
f ipev- Ivftads , Poev&viifitvog xal t(3q>9ak(id> xaQafidlkov
, ygifia jrapafJjtojrcw xal tovg '<plkov g xal tovg xoki/ifovg,
Sijlog <dv ttavt l xal 3taw it6$ga&ev, ort, «l Tig atpetai xovtov
rov dvdgog, ftdXa i^gauivag apvvti tai. dio xal doqiaXag dstysi xal ovrog
xal 6 etegog. a%t8bv ydg ti tav ovxa Siaxufttvav Iv tm ttoUfia ovdi
axroy- tai , dkbx tovg itQoigaxddyv ysvyovta g Siuxovo:. C xokld
(uv otw L > tig xal cikkcc typi Ecjxgaty Izm~ SveCBcn est, inquit,
superbire maguoque cara fastu i u » cedere. Minus recte, at
vide- tur, tcotp^aXfito napaftdX\oov esse ait torvo vultu
oculos huc et illuo coniiciens, Recte Scliol. x avpT/dov
dpti?. Bobus torvum vultum esse nemo concedet, qui huius animalis oculos
accuratius inspexerit. Tavpqdov autem Scliol. dixit, ut esset, quocum
tranquillitas vultus compararetur rov fipivSov. Exprimitur autem illa
tranquillitas cum incessu superbo, tum oculis iu obliquum
conversis, quales iu ci- coniis persaepe auimad vertimus. Sententiae
nostrae verba favent t/pEpa TtapatixoTzeiov, quibus ma- nifesta
continetur proxime praecedentium explicatio. Miror au- tem, etiam
Stallbaumiura probusso coniecturara Bekkeri , 7t epitixo- irdjv scribentis,
quae, si quid video, e Fichii conversioue hausta est ; deinde mihi visus
est> o Aristophanes, quod et ipse ais, ibi non aliter quam hic
incedere superbus , et o cpl is. quiete omnia circumlustrans ,
cauteque examinans singula. Qui cir- cumspicit, non providentiam solum
prodit, quae ipsa apud pro- bos scriptores circumspectio audit, sed
etiam timiditatem quandam animi quippe undecunque do periculo vitae
metneif. Ceterum xal dupliciter posito in comparutione: xal Ixel
duxno peveOSai wSnep xal £v$a8t,
nihil frequentius apud scriptores Graecos. xal rov? tpiXov?
xal xov? ito\£ fiiovS. Eadem re- ligio, qua scribae propter
inso- • quens 7to\Efjlov? scripsere qn- Mov?, recentioribus
impedimento fuit, quominus, quod vulgo le- gitur, tpL\oi>? iu
ordinem ver- borum recipereut. Yide annotat, p. 13.
8f/Xo? cjv — itavv n J/3- fia^Er, Similiter Apollodorus» qui
Socratis incessura imitatus est xgjv ovv yvGopljx oov xi?, inquit,
OKl6$E xaxid GJV p,E 710 P(J G0- Sev ixaXs6Er, x. r. A. it
por p ondbrjv . Annotat Schol. ad h I. npoxpoitdSijv • TtpoSvflGD?,
dpEXadXpETtti , /lEXtZ nporponij? r/ eI? xovpnpooHiY. Ficiuus verba
convertit : Fer. ne enim qui ita incedunt, nemo eos iuvadit , sed
eos , qui efl isa fuga deferuntur. Tt pronomen indefinitum ad
perli- nens, neque Latino neque vernaculo sermone reddi potest
satas commode. Efficitur autem eo, ut ov verbi potestas paol-
lisper imoiinuatur. Sensus est viocci xal davfiatiia • akXa t Crv fdv
aXXtov iitmjStv- Hurav t u% uv ug xal itigl ciXlov rouzvra rfjtoi'
ro de (itjStvl civ&Qu>ituv ofioiov tivai , (itjte uxrv uta-
X.ttlMV UljTB TCOV VVV OVTCuV , TOVTO CC^LOV ftttV TOg &aV- ficcrog.
ciog yciQ ’A%iXlivg totius enuntiati ; Denn es ge- schieht
ia wohl , dass auf die, welche sich so im Kriege be- nehmen , fast
nicht einmal ein Angrili' gemncht wird , soudern nur die werdeu
verfolgt , welche ia wilder Hast iliehen. TtoXXa fi\v ov v av
xiS xal d XX a. E nostra loquendi consuetudine Alcibiadis verba
au- dirent: noXXci a\Xa Savpdtita'. Vieles audere wunderbare. II
c- ctius Graeci xal vocula adhibita disiunxere verba , qua re
edici- tur, ut singulum quodque verbum suum pondus habeat
propriamque potestatem accipiat. Persaepe Luiosmodi dictionis
exempla reperiuntur; interdum tamen etiam, «]uue cum nostro usu
loquendi couveniant, reperias. cfr, Symp, p. 195. B, iyoa 81
<Pai8poj xoX- Xd a A Xa opoXoy&v xovxo ovx bjzoXoydi x . t.
A., quo loco rovzo pronominis vis nou passa est, opinor, ut xai
addito 7toXkct «AA a verba validius emineant. Jb. p. 201. D. y
xavxa te 6o<py yv xal dXXa 7toXXd. Cfr. praeterea Matth. Gramm,
ampl. 444. 4. p. 830. 22a>xpdxy inaiv e6 at.
"Vulgatae lectioni 2(*>xpdxouS praeferendum ducimus
meliorum librorum scripturam) exquisita **uirn dictio est neque
multo usu protrita inaivetv xivd xi, quam recte comparavit Astiu3
cum formula A dyuv xiva xi. Etiam io-tyivtxo , (i7C£ixcc(S£UV av tl$
fra p. 222. A. e melioribus li- bris recepimus a iyta
2<axpdxy InaivGj. S t a 1 1 b. «AAa xdov p.\y aXXcov
littxydev p ctXGDV. Genitivus cum sequente xoiavxa cohaeret; quod
quo sensu dicatur ut iotel- ligas celerius : expletior oratio
audit : aXXa x&v plv aXXcov Imxybevpdxwv a EAeyov, xdx
civ xiS xal 7tF.pl aXXov xoiavxa efjroi. Huius genitivi absoluti
qui quidem argumentum indicet sequentium verborum, multa ex- empla
Matth. collegit Grapnm. ampl. §. 342. 3. p. 650., quae quidem omnia
ita comparata esso videntur, ut e verbis facillime supplendis
aptentur. Dubitari igitur licet, num Graeci genitivo casu ita usi sint,
ut eo po- sito expresserint, quod Latinis ia asu est: quod spectat
ad, quod pertinet ad, cet. roiro d£ibv 7cavroS
SavfxaxoS. Ficiuus vei ba red- didit : Verum illa praecipua io isto, per
quae nemini aliorum hominum neque antiquo- rum neque novorum esse
similis reperitur. Quam conversionem si recte intelligo, Ficinus
sensum verborum esse ait hunc: Praeter ea, quae in Socrate , esse
Alcibia- des dixerit, alia nova esse, quae cum nemine comparari
possint. Sed proreus aliud quid Alcibia- dem dicere arbitror. Agit
nimi- rum de integritate hominis, quam Di t>-
889 «ai Bga6l8ccv xal aXXovg, xal otog av tlegixXijg, xai
NiiSxoga xal 'Avxrjvoga , dal 81 xal txtgot, • xai x&vg d aXXovg xara
ravx’ av ug djtBLxdfyi ' olog 8e ovxodl ytyovt. xrjv uxoidav
av&gamog, xai avxog xal ot Xoyoi avxov , ov8’ iyyvg av tvgoi ug
ir/xuv , ovxs xuv individualitatem vocant recentio- res»
Singala quidem ait , quae in Socrate sint, passim apud alios quoque
reperiri, integrum homi- nem autem si spectes, neminem esse, quocum
Socratem compa- rare possis» Bp adiS av, Brasidas rir Juvenis
fortissimus , dux Lacedaemoniorum, praematura morte ex- stinctus in pugna
ad Amphipolin 01. LXXXIX. 3. H. e. a. Ch. 422- Ceterum nota iuversum
no- minum ordinem, quo in altero enuntiati membro Achilles
priori loco positus est, in altero poste- riori Nestor et Antenor,
quo no- minum ordine hoc, opinor, indi- catur I Antiquitas viros
habet, qui cura nostrorum temporum hominibus quibusdam comparari
pos- sunt, rursum nostris temporibus sunt et fuertfnt, qui
antiquitatis viris similes esse reperiuntur. oloS ovrodl
ykyove xrjv dtonlav av$ pGoitoS, Ovxo 6 i paullo infra
accuratius definitur verbis avxoS" xccl ol Xoyoi avxov ,
quibus verbis ad- ditis Alcibiades aditum paraturos est ad ea
commemoranda, quae in superioribus commemorare omisit» Sic paullo infra
eodem modo legitur : avxov , — avxov xal XovS XoyovS. Laudat
Stallbaumius apposite Piat. Criton. p. 50. E. ovxl rpikxipoS rjtiSa
$ot>- Aof, avxos te xal ol 601 izpo- yoroi; Soph» Oed. Coi, v,
452* iita&oS p\v OlSlitovf xa- xoixtldai
avxoS xe naidks $r* aib*. et v. 864. xoiyap 6l ,
xocvtov xal yk - "vo? ro 6ov Becov d txavxa A evddojV
"HXtos doitj filov xoiovxov . In hoc genere
dicendi quoniam copulam bis posuisse videantar veteres, Riickerti
industria etiam nostro loco dupliciter poni iubet, atque revera
edidit avxov xe xal xovS A oyovSf quae scriptura in aliquot
codicibus comparet» Potuisse Platonem copulam bis ponere nemo
negabit, qui ex- empla supra laudata legerit $ sed cur non item
dicere licuerit Grae- cis avxov xal xov* A 6yovS> frustra rationem
quaeras. OVTE XGJV VVV OVXB X CQ V TCaXai gj v. Suspicionem moverit
haec verba depravationis, quae fieri potuit facillime, ut e
praecedentibus verbis p. 221. C. r 6 ptjdEvl avSpoditGov opotov
elvai pijtE xdrv itaXocuav fnjiE Xgdv vvv ovxojp, huc
transfer- rentur. Suspiciosa autem verba sunt, non, quod cum rls
pronomine indefinito coniungi debeant, tjuo facto sane sententia
existe- tet neUtiquam probabilis, neque, quod nimis remotum sit
iyyvs iromen, ex quo genitivi illi pen- dent, — tantam autem vim
habet kyyvf principe enuntiati loco po- litum, ut huiuamodi
structurae vvv ovte tm> a ahxiuv, fl /w/ uga olg ly o Xeya> txxei-
xagoi rtg ttvxw , av^ganav fiiv /ir/devl, toij da 2,'ec- Xrjvolg xal
EatvQoig, avtov xal tov$ Xoyovg. Cap. XXX VII. ICal yag ovv
xal rovto iv roig XQoitoig nagtiutov. pondus facile sustineat, —
sed Platonem scripsisse arbitror, si verba addidisset ovte rc ov
vvv ovte r&v tcaXaidctv : ovdiva ovd lyyvS dv evpoixiS ZtfXGor.
Ficinus exhibet in conversione: Sed qua- lis Socratis est qoalisque
eius mira dicendi ratio, nemo prope ad eius similitudinem accedet
ne- que veterum neque eorum , qui nunc sunt. el ptr)
dpa. Post dpa cod. Bodleianos aliique pauci ei ha- bent, quod
Bekkerus et Stall- baumius in ordinem verborum re- ceperunt. Atque
hic quidem ad ei firj apa e praecedentibus repetendum censet: evpoi xi$.
Ad- modum dubito, num cuiquam lentorum placere possit, quod hoc
supplemento edicitur, dicendi genus impeditissimum. Riickertus alterum
hoc ei e textu semovit. Recte, ut videtur. xal yap ovv xal.
Duplex xal ne quem offendat hoc loco : xal yap ovv xal ex eo
dicendi genere esse contendimus, de quo supra dictum est annotat,
p. 5. et 6. Recte autem nobis vide- mur ibi annotavisse, prius
xal in liuiusmodi dicendi formulis ex- pletivum esse, atque
particula- rum quarundam levitatem ita ag- gravare, ut principis in
enuntia- tioue sedis gravitatem sustinere possint. In harum
particularum numero etiam particula caussalia est , quam veteres
nunquam in enuntiationis alicuius initio posuere. Alteram xal diximus
gravitate quadam verbum, cui praepositum sit, ornar j , quae cum
aflirmatione sit coniuncta. Iatr» cum supra Alcibiades dixisset p.
215. A. iav pivxoi dvaut - fivjjdxopevoS aWo a\\o$ev A i- ycj,
pTjStv Savpadyf, verisimile est, eundem nunc ad ea respe- xisse,
atque exemplo malam me- moriam comprobasse. Kal yap ovv xal
verborum paullo dilfi- cilior vernacula conversio est. In
Schleiermacheri conversione legi- tur l Und dies habe ich gleich
zuerst noch ubergaogen , quod cum Graecis verbis minus con- venire
arbitror. Mens Alcibiadis respicientis, quod accurate tenendum est, ad
verba p. 215. A. , haec est : Denn da ist ja nun der Beweis, dieses
habe ich zn Anfang ausgelassen. T oiS dioiy ojiev oi$. Sae-
pius iam de usu verborum annota- vimus, quo omittuntur alia quae-
dam verba, quorum additamen- tum, secundum nostram loquendi
consuetudinem si rem iudicas, ad rem necessarium est. Ut exem- plo
utar, dioiyexai dicitur pro 8iolye65ai Svvaxai, dioiyojii- vovS pro
StoiyeGSai dvvapti- vovSy quibus exemplis statim edo- cearis , qua
conditione hujusce- modi omissiones Graeci scripto- res admiserint.
Fusius (ie hoc dicendi genere supra diximus an- notat. p. 169., p.
207. , al. ei yap t5e\ei zt$. Haec ion xal ot loyoi avxov
otiowxaxot tlst xolg SuXrjvoTg xolg dwiyofiivoig. tl yag IfthXet, xig '
xav Eaxgdxovg e uxoveiv Xoycov, qiavEitv av itaw ytkoloi x 6
xcgmov’ xoiavxa xal ovufiaxa xal gijfiaxa ^a&ev rtegia/ixe-
%ovxui Zcetvgov av uva vfigiGtov dogav. ovovg yag plurimorum atque
optimorum co- dicum lectio est, prae qua multo deterius est, quod
vulgo edeba- tur ISlkoi, Diximus de ei par- ticula cum indicativo
coniuncta, praecedente vel subsequente opta- tivo et av 'annotat,
p. 38. ibi- que potestatem huius structurae explicavimus. Supra
Alcibiades dixit p. 216. A. xal In ye'rvv Hvvoid' ipavzoo , ozi, ei
i$6- Xoifit itapexwv za atra, ovx av xapZ7fp//(Saipi x. r. A. et
panllo infra filat ovv oa?nep ano zdav 2 'eipjjvcov , inidxopevo?
za arae oFxojuai tpevyoov x. z. A. , quae verba ideo laudo, ut
melius per- spicias, qui fiat, ut Alcibiades potissimum dicat ei
yap iSehei T i? x. z. A, h, e, denn wenn ei- ner wirklich das Ilerz
hat , die Reden des Socrates zu veroeh- roen. Quivis alius, qui non
ex- pertus esset, quae sibi accidisse Alcibiades narrat, non
dixisset ei yap i$£\et zi? x, z. A, 2azvpov av
xivavfipt- 6tov 6opav, h. e., Stall- baumius inquit, ol A oyoi
avxov totavza ovopaza xal firjpaza ixovtiiv &snep av ei
SZwSev 7tepiapn^x otyTO 2azvpov ziva vfipidxov dopav : sermones
eius talibus nominibus et verbis compositi sunt, quasi Satyri
quadam irrisoris pelle extrinsecus amicti sigt. Porro ne quis av
particulam suspectum habeat, verbo omisso in oppositione po-
sita, sententiam hoc modo explicandam censet : oia av efrf Sazvpov
zi? ijfipitfzov 6opa .Ceterum quo magis pateat, propriam dictionem cum tropica
per elegantem quandara breviloquen- tiam conflatam esse,
interpunctio- nem post nepiapnlxovzai vulgo positam delevit*
Riickertus im- probata hac omissione interpunctionis comparationis
significa- tionem in ziva' pronomine in- definito deprehendisse
sibi vide- tur verbaque convertenda censet 1 talibus nominibus et
ver- bis extrinsecus involuti sunt, quasi Satyri quadam pelle»
Ficinus habet in conversione; Nomina quippe et verba exteriori
aspectu Satyri cuiusdam contumeliosi habitum prae se ferunt. Satis
nobis displi- cet ziva pronomen indefinitum, neque, quomodo
interpretibus satisfacere potuerit istud: Satyri quadam pelle ,
intelligimus ; Ficini pronomine offensi liberior conversio: Satyri
cuiusdam pelle; sed ne hoc quidem , si in Graecis legeretur XiVot ,
setia bene habere videtur. Respicitur enim ad Marsyam , cuius
men- tionem supra fecit Alcibiades. Av autem particula admodum
du- bito , num recte explicari possit* Pone recte a Stallbaumio
explicatam esse: o£nf av eXrj 2a-> rvpov xi? vfipidtov &opd
: hoc certissimum est, enuntiationem addita hac av particulae
notione frigidiorem fieri atque langui- njATaNOs I
xav&rjXiwe Afy» xal uvag xal dxvroropoug xal (IvQGodtipae ,
xai au dia dSorem. Itaqne non dnbium eat nobis, quia
verba dv ttva depra- vata sint. Scribendum est: tot- avtct xal
6v6f.ta.ta. xal faijfiatct HZaoSev 7t£piafi7texovtai f 2arv- pov
avtixa vftptdtov 8opav . Quam facile avtixa , cuius vo- cabuli usum
non intelligereat librarii, in av tiva mutari po- tuerit, ipse, lector,
vides. Adhi- buere autem illud vocabulum scriptores ia exemplis
argumentisque afferendis atque in comparatione haud raro. cfr.
incerti auctoris Alcib. II. p. 138. C, tSsnep tov OiSinovv avtixa
<pa6\v evB»a~ 6$ai SieXidZat ta na - tpoHa tovS vlelS x .
t. X. Ibid. p. 189. B. navtaS ovv av <pdv - reS , oj
AXxifiidSrj, rovS a<ppo - vaS ftaivedSat, opSwS av (pai- tjpev.
avtixa tc ov ddov 77 A 1 - xtootcov et tiveS tvyxdvovdtv acppovLS
ovteS, &Snep eidi, xal tgjv iti npedftvtipoov. Ibid. p. 144. C.
ovxovv ol firjtopes a y- rixa, ytoi eldotes &vftfiovXev- etv rj
obfSevteS eldivai x. t. A. Piat. Protag. p. 359. E. aXXd fikvtoi ,
i<prf, co 2c6xpateS, ntiv ye tovvavttov idtlv ini a ol te deiXol
ipxovtai , xal ol av - 6peioi. avtixa eis tov noXe- ftov ol fiev
iSeXovdiv levat, ol 0 61 ovx iSiXovdtv. Piat. Gorg. p. 472. D.
avtixa npcotov,nepl ov vvv 6 Xoyos idrl, dv ?}yet olov te eivai, elvat
ftaxapiov avdpa adixovvta te xal d6t- xov , etnep x. r. X. fii loci
ac- curate inspecti satis docent, per avtixa vocabulum exempla
af- ferri talia, qualia loquentia animo illico offeran- tur.
Quoniam autem exempla, tov avtav ta avtct <pai- quae loquentis
animo inter lo- quendum offeruntor, non sem- per aptissima sunt
neque omnium optima , quae afferri potuissent : avtixa vocabulum
indicat, alia exempla reperiri posse fortasse, quae rectius nunc
laudentur, sed loquentem, quod primum ipsi se obtulisset, id
exhibuisse, Inest simul caussae indicium , cur ex- emplum laudatum
scriptoris ani- mum primum subierit. Sic io Alcib. II. p. 139* B.
quoniam cum Alcibiade loquitur So-crates, rjXixidotai Alcibiadis
per avtixa vocabulum exempli caussa laudantur. In Piat. Prot. p.
559. E. SelXqjv et avSpeicov nomina ultro ad bellum laudandum
loqoen- tem duxerunt. Rem extra dubitationem ponit , ut alios locos
praetermittam , Piat. Gorg. p. 472. D. avtixa npdotov , nepl ov vvv
6 XoyoS idtiv. Neque mirum , Socraticos sermones cum Satyri pelle
addito avtixa vocabulo comparari , cum ipse. So- crates paullo ante cum
Marsya comparatus sit. Iam nostro loco avtixa pro dv ttva ubi
posue- ris, verba vertenda sunt: So1che (b. e. so litcherliche)
Worte und Satze haogen auswen- dig durum heram, eben eine
wahresSatyrfell. Ce- terum quod Stallbaumius censet nOn opus fuisse
in hac compa- ratione 00 S particula : coS 2atv~ pov dv ttva
vftptdtov dopav, quoniam et Graeci, et Latini scriptores haud raro eam
appo- sitioni vim tribuerent, ut habe- ret simul comparatiqpis
signifi- cationem : coS particulam nostro loco ne ferri quidem
posse con- veta* leyuv, agrs SltEigog «ai dv<njTog Sv9qox og
zdg &v tuv f.6yav xcaayeXdaus. duuyopivwg 81 Id av av 222
Undtmn>. 'ili 2atvpan> Sopav foret : quasi Satyri peJle
amicti sint; 2axvpov Sopav autem similitudinem ita auget, ut Satyri
pelle r er er a amicti dicantur* Recte igitur a nobis in conver-
sione additam nomen : wahr. Eodem modo loci explicandi sont,
quos Stallbaumius laudat annotat, ed h. 1.: Aristopb. Aw. y. 169.
et Plat. v. SI 4. dv 6* *ApidxvX- XoS vitoxddxcov ipeiS t ad quae
yerba frustra Scliol. X sinet 81, Inquit, to coS 6 *ApidxvXXoS ai-
CxpovpyiaiS nexr}vo6s. Tibuli. I. 1. 7» ipse seram vites rusticus,
quo loco illud ipse aeram quasi rusticus ad- modum ieiunum foret.
Horat. 6erm. I. 1. 99. hunc liberta • ecuri divisit medium
for- tissima Tyndaridarum. ovovS yap xavSTjXlovS
Scliol. s. v. navSrjXiovS * xovS fipaSeiS , inquit, voijdai r) a -
<pvels ano navSavoS, oS idxiv tvoS, elprjpkvoi , oS naXiv ano to
ov xav^njXiGov , xcjv inixiSe- fikvcov avtqS inindpnxcev B,v- Xa)v
, xovxidxi daypdxoov, ovo - paP t Exai ovxcoS. Idem sub T,
fivpdo8kif>aS* tovS xas fivpdaS ipyapopkvovS nal paXazxov - taS,
Socraticum hunc morem, res vilissimas atque tritissimas cum aummis
miscendi multi loci Pla- tonis repraesentant. Sic io Piat.
Euthyphr. p, 13. legitur: 2. nal naXdiS yk poi, cJ EvSvtppov,
<paiY£i Xkyeiv. aXXa dpixpov rivoS ht Mei/S elpi. xrjv yap
$epaneiav (sc. rc5v Seobv) oviccd G vritlfit rjvxiva ovopapaS. ov
yap itov Xkyeif ye , oleti nep nal ai nepl za aXX* Sepanetai eidi,
toiavxrjv nal nepl xovs SeovS. Xkyopev yap itov , olor (papev , innovS ov
naS inidxaxat Scpaneveiv , aXX’ d inmxoS. r\ yap; E. navv ye,
2. r\ yap itov Innixi} Inncov Sepaneia; E. vai. 2. ov8k ye nvvaS
naS inidxaxat Sepanev- €iy , aXX* d xwipyenxds. E. ovxgos. 2. ij
yap nov nvvrjye- xim } xvvgoy Sepaneia; E vai. 2. t\ 8k ye
fiorjXaxim/} ^ocov ; E. navv ye. 2. rj 81 6 q odtoxnS re xal
evdkfieia Segov c o Ev- Svtppov ; ovxooS XkyeiS \ E. i-
ycoye. nal dnvxoro fiovS cfr. Piat. Gorg. p. 490. E. rov
dxv- toxdpov IdcoS pkyidxa Sei vno - Sijpaxa xal nXetdxa vnoStSe
- pivov nepinaxeiv. K. nola vno- Sipiaxa tpXvapeiS ix cor;
quae Callidis verba optime transtulit Stallbaumius annotat, ad h.
1. p. ed. 157. Was liast du nur, dass du doch immer von
Schuhen achwazzest. Quae seqnuntur ver- ba xal dei 8id xcov
avtcevxd avxa (paivezai Xkyeiv optimo probantur Callidis verbis in
Piat. Gorg. p. 490. E. cos dei xavxa XkyeiS , gj 2cdxpaxeS. 2. ov
po~ vov ye, cJ KaXXixXetS , aXXa nal nepl xdev avzaov. K. vi}
rovS Seovf, dxexy&s ye ael tinvxkaS xs nal nvatpkaS nal
payeipovS Xkycev nal ipcxpovS ov8lv navet coS nepl xovxcoy rpiiv
dvxa xov Xoyov. StotyopkyovS dhiScev av xiS. Bekkerua pro av,
quae omnium librorum lectio est, av in ordinem verborum
recepit. Eum secuti sunt Astius et Din- dorhus. Recte Riickertus
videtor ttg xccl fvrog «vrinv yiyvv/isvog ngcorov pev vovv fyorrag l'vdov
(iwovg tv(n]au rav koycov, inuta ftu- otdtovg xal nktloxa, ccycdjjiccta
ugerrjg iv ctvrolg E%ovcag zcd Ini TtktiOtov ttlvovcag, (idXlov di Ini
jtav, oGov ngogr/xu GxonBcv tc 3 [liXXovu, xcdco xayadqi iOECidcu.
Tavt’ istiv , « avdgeg , a lya Evxgdr-q incava’ pcv
particulam etiam eo nomi- ne improbare, quod, si eam exhibuisset
scriptor, alio loco po- puisset : 8iozyo/.iivovs av idejy.
Male autem {Scov av ex- plicat : idv TiS I8y: si quis forte
viderit. Nihil enim certius est, quam IScjv dv idem significare
atque el fdot dv, quam dicendi formulam frustra negantur scriptores
Graecos interdum adhibuisse, Alio tempore explicatius de idv TiS fd#, eI
tiS I801 dv, Similibus dicendi formulis discemus, nunc hoc tantummodo
an- notare iuvat , eI particulam cum optativo et ay coniungi,
ubi heri aliquid pouitur, quod vix heri possit, et quod si
fiat, ex insperato accidisse putatio dum sit. h# 1
irroS ccvzgjv yi- yvopEvoS. Haec verba Schlei- ermacherus
convertit: Wenn sie aber eiuer geoflhet sieht u n d
inwendighineintritt. Hecte quidem verba Graeca conversa sunt, sed haec ipsa
vehementer dubito, num bene se habeant. diotyojxevovS participium satis docet,
Alcibiadem ad Silenos respicere in artificum officinis collocatos, Iam si
quis (jtydXjiaux in illis recondita volebat intueri, epistomio ab
utrius- que lateris foramine remoto ad alterum foramen propius
acce- debat, non in concavum Silenum descendebat ;
scribendum Igitur videtur esse: xa\ iyyvS Ctvtcoy yiyvojievoS. De
ivtoS , iyyvS , al. saepissima in libris commatatione vide aunotat. p.
122, fiOYOVS evpjjaci TGOV X6ya)v. MuvovS Statlbaumius
eodem modo dici censet, atque p. 215. C, pova HaTExzGSoti ItoiEi ,
h. e. eximie. Sed vide annotat, ad haec verba p. 341. Hoc potius
Alcibiades dixisse censendus est: Solum Socratis sermonem in se habere, quod
vodv h. e. iutelligentiam fere divinam prodat. Quod ita dici ab
Alcibiade nemo mirabitur, qui quidem legerit, quae p. 215. D. et E»
de Socratico seiraone dicuntur. Ey8ov Ruckertus ad- ditum censet propter
oppositio- nem sophistarum, quorum ora- tiones extrinsecus quidem
splen- deant , magnamque veri speciem prae se ferant, intus autem,
si quis accuratius exploraverit, omni veritate careant. Dubito,
num hac ratione ivdov vocabuli po- testatem satis recte
explicatura habeas, "Ev8ov potius additum, Ut lector moneatur
significantius, sermones Socraticos cum Silenis comparari, qui in
artificum of- ficinis sedentes intus in se simu- lacra recondita
habeant deorum. pdXXov 8 e . MdXXoy 8e eius est, qui
arctioribus finibus circamscrih^t, quae proxime prae- i
by'Cyo<j[c zrMnosioN . 'acu ccv, 8 (lificpofifu <Svf
lul^ccg, vfiiv ilitov a fis vj}gi6e. xal (dvtoi ovx Itis fiovov ratha
nsxolrjxev , alia xa i XccQfildtjv rov riavxuvos xal EvftvSr]fiov rov a
ho - xltOvg xal allovg naw xollovg, ovg ovrog l^axarov c5g sgaGTrjs
xaiSixa fiallov avzbg xu&iozutcu, dvz’ Iqu6tov. a 6rj xal Ool Isya, a
’Jyd&cn>, fitj locata- cedentibus minus accurate
erant atque latius patentia enarrata. Vide annotat, p. 15.
tavx* £dtlv y qj avdpeS — v (5 pld ev* Vulgo iuterpun— ctio
comparet post pipqiopai, quam BekJcerus iu textum rece- pit,
Stallbaumius delevit, Riicker- tus post dvppi£>aS transponen-
dam curavit. Nos et post dvp» pl&<xS et post av 3 quod cum
in- aequente eluor arctius coniun- geudum est , comma
ponendum curavimus. Sensus est: Haeo sunt, o viri, quae mihi
iu Socrate laude uda videntur et rursum dixi vobis, laudationi
vitupcrium adjungendo, quanta superbia necum egerit. Quam Wolfins foci
interpunctionem pro- bavit : a iycj 2ooxpdxrf iitaivQa t xal av a
pkpcpopai. tivppl&ctf vfiiv eItxov , a pe vfipidav , ea ne
rectam quidem sententiam fandi t. X a ppiSijv rov r\av
- xcdvoS. J)e Gharmidc. Glauco** uis lilio, vide Plat. Charmidem
p. 154. seqq. , p. 157. seqq., Xenopb. Memor, III. 7., Sympos. III.
9-> IV. 29. coli. Wytten- Lach. ad Select. Princip. Ilistor, p.
411. Iuvenis fuit et genere nobilissimo Gritiarum oriundus et
praeclara animi indole praeditus. Enthydemus intelligitur Dio- clis
filius j idem est , qui cum Socrate colloquens inducitor
apud Xenoph, Mera. IV. 2. 40* Male eum Wolfius confudit cum
Eu- thydemo Sophista, cuius nomine Platonis dialogus Euthydemus
in- scriptus est. Stallb. itaiSixa fiaXXov avr of.
Socrates hominibus pulcris ita insidiari solebat, ut eorum amore
captum se simulans ipsis vehementissimum amorem iniiceret sui. Respicitur
ad hanc rem iu Piat. Alcib. I. fin. A. xal itpoS tovxoiS psvxoi
toSe XeyG i, oxi XivdwEvdopEV fiExafiaXtiv xo 6]pjltu % g3
2<nxpocteS , ro plv dor £y<v , dv Sk xovpov . ov yap Idxiv
oncoS ov itaidaya)- yijdco ds ano xijsde trjS rjpi- paS, dv 6* vit
* ipov itaiSa- yayrjdEi. 2. yevvale , ice- Xapyov apa 6 ipoS ipnoS
ov- 6lv dioidei 9 si itapa dol £v- VEaxxtvdaS tpeoxa
vitoitXEpov vito tovtov Ttakiv $Epa7tEV- dsrau / a 8?j
— pr) £Za7tata- d$ai vico tovtov. Bodle- ianus codex, in quo
interdum manifesta indicia correctoris nou indocti reperiuutur ,
ttiaitaxa,- dSe exhibet , quod quamquam aptum est et bonum ,
tamen recte postponitur lectioni vulgatae. Per epexegesin enim pt }
iZartaxadSeii verba praecedenti relativo pronomini apposita sunt,
idque genus dicendi , quoniam i jiaathnoz raO&cn
vito tovxov, ali' dxo rov fjpexiQav Tca&yfiu- xav yvovtct
tvXaptj&yvai , xal (itj xotzd vqv 71uqoiuluv, SgitEQ injTCiov,
xu&bvrci yvuSvat. Cap. XXXVIII. C Ehtbvtog Srj xccvvu xov
'Alxifhudov , yikma ys- vlaftcu Ini xy na^Qyisla ccvxov , on idoxei in
Igco- xixws i%uv xov Suxquxovs. xov ovv Eaxqccxij, Ntj- suum
quoddam pondus habet, Graecia adamatam est magno opere. Eius ut
unam exemplum alleram, legitur io Sophocl. An- *ig. v. 446.
8v 8’ tini poi pfj pijxoS j aAAd dvvxopa ySyS xd xrjpvx^ivxa
, prj npatfaetr r a8e ; Ceterum quod relativum prono*,
mea attinet, quod ad praecedens tia semper refertur secundum
praecepta grammaticorum, prae- clare Stallbaumius annotat, ad b. 1.
Plene, inquit, Alcibiades dicere poterat sicj ex quibus quae
consequuntur, ea etium te moneo, videli- cet ue ah hoc
decipiaris, oxctxd rtjy TC a p oiplpr. Respicit Alcibiades ad Hom,
'11, XYIJ. v. 32. et XX. 198. aXKd d’ iytuy dvaxooptj*
davxa xe\eva> IS nXr/^vv liycu , pt/8’ mV- xioS
tdxad’ i/tuo nplr xi xaxdv naSietv- fie- X$tr di xe yi/nios
lyra, $cho]. nd Ii. 1. annotat; fiexShr Si Xf. vyttiQf iyvay
ini reo r peia xu naSelr dvviivxajy xd apaptrjpa. figd xd avxd
txipu papoipia' d «Atetifr n Ay- yeis y ovy ipvdft. qxxGt
ydp aXiia ayxidxpevorxa, inei~ Sdy dnddtp xo 5 A Ivoo xov
ix$vv, xtf x n Pl npotayaydvxa xaxi- Xeir , ira prj <pvyg .
xvvxo 61 dvrtjSatS noiovyxa vno dxop- xtiov icXr/yrjvat' xal tine onXti-
yels yovv cpvdetS, xal pr\- yixt npoSayeiy ig ixetvov xtjv Xtipa. —
"E<Sxi xal xpixrj opalo- idv prj naSyS, ov prj p a- Sr/S.
iXix^t/ 61 ini Tipatrof Xov ptdavSptdnov ptjxhi npoS- tepirov x ovi
xoXaxaS, Apud Hesiodum legitur, quod propius etiam videtur ad
Platonis verba accedere Opp, 216. naStdy Si Xt vr/moS lyvat,
ini xy nafi/tr/dlce av- xov. Ipse Alcibiades p. 217, E. xd 8'
ivxtvSttv , inquit, ovx av pov tjxovdaxe XiyovxoS, el ptj npdxor
pb> xd A eydpeyov ol- yoS avev xe nalScov xal pexa naiSatv r/v
dXt/Btjs, quibus verbis napfttjdiay excusari mani- festum est.
xdy ovv 2<» xpdrijt Mira arte , quae sequuntur, excogitata
sunt atque praecedentibus an- nexa- Etenim cum orationem Alcibiades
finiisset^ quae ingen- tem cautineret Socratis laudem, fieri non
potuit, quin Socrates aliquid responderet. Exspectabas urio fer«
quid responsurum esse, %
m q>t tv (ioi tipxs Ig, tpavai , <o ‘AhufiiaSri’ ov
yctg Sv nors ovza xouipcSg oxvxXty X£QifiaU.6[isvog utpavloai
ivt%siQu; ov evexa zavza navza dgtjxag, xal cSg tv uaQtQycp drj Uyov ixl
zetevpjs avxo Edjjxag, tog ov navza zovzov tvtxa elfnjxag, zov £(i'e xai
h fya&ava tiucpaXluv , olofitvog deiv tfii (itv Cov Iqav xal fitjSs-
o vog allov , 'Aya%ava 6'i vxo Oov iguodai xal ftijd’ i(p' tvog
aU.ov. alX’ ovx tXadtg , akla zo UazvQixov quale, qui laudantur, edere
so- lent, modestiae documentum. Id si Socratem proferentem
indu- xisset scriptor, verendum 6aue erat, ne rerum ab Alcibiade
ex- positarum fides imminueretur vel vis atque vigor
infringeretur. Contra si nihil respondeutem fe- cisset ad laudes
illas , neminem esse arbitror, qui Socraticum si- lentium non
superbiam et arro- gantiam sit interpretaturus. Ne igitur ad laudes
Socrates respon- deat atque ne superbire videatur, finem
Alcibiadeae orationis ag- gredientem Piato fingit, atque a
laudatione animos auditorum fe- liciter deflectentem. Qua ratio- ne
id fiat, exponere nolo} ipsi lectores verba examinent, stu- diose
singula expendant, Plato- nisque artificium, quod ipsi de-
prehenderint perse nserintque, ad- mirentur. ovx a xopip 00 ^
h. Stall- baumius inquit, tam scite artificiose. Idem
xo/iqfrev- e6$ca rectissime annotat. ad Piat, de rep, IV, p. 4 36.
D. de ora- tione festiva , arguta et ad ca- piendos auimos
auditorum apta interpretatur Timaei laudans L, V. Pl. p, 154. seqq.
Verba *«- kAo>7 nepifiacXXopevoS esse docet multis orationis
ambagi- bus usus. Fortasse ad Alcibiadis verba Socrates respicit p,
215. A. iav fUvxoi dvajJtipvTj- tixopxvoS aWo aWoSev XSyco, fiTjdlv
SavpdtiyS' ov yap xi fipSiov xrjv (??jv axoxiav gj< 5 * ftovn
evnopooS xai itpeZrjS xa- xapi%pij6au De a<pavi6ai ver- bi
potestate supra dictum est an- notat. p. 561. x.al cJ s iv
itaptpyop tdi} particulae ironicam significationem. de qua vide Indices
s. v. 6rj, etiam ex hoc loco cogno- scere possis. Sensus est
ver- borum : Et scilicet quasi praeter propositum at* que
consilium tuum, r ov ipl xal 'AydSoora § iap aWeiv . cfr.
Piat. de. rep. VI. p, 498. C. firj 6ia- fiaX\e, jjv 6* lyw, i/ih
xal Spa- Qvpayov apxi (plXovX yeyovo- xaf, Qvdfc Ttpq % ov
i%$pov$ ortas, oiofteros 6elr tfil. D. (Uiv verbi
potestate supra dictum est annotat, p, 12. Non sino acerbitate hoc
loco positam est, simulque vanitas opinandi Alci- biadea
perstringitur: indera du dir einbildest, ich miisse uuura- giinglich
cet, Prorsus eodem tpodo Alcibiades paullo infra p. 222- E, oiexai
pov 6elv nav- raxi KBpuwccu \ .* I Oov dQC!(ia tovto xal
OeiXrjvixbv xataStjkov lyivEto. ' bAA’ , tJ <plle 'Ayaftuv , fitjdlv
‘nUov avttp ytvrjtai, «AAa naoa<S>isva£ov , oxag ifih xal al
[lydels 6ia(id At; Tov ovv Ayd&uva. tlmlv , Kal firjV, i b ZdxQatEq ,
xiv- dwt vug cckrj&rj i.tyuv ’ rtxfiatnouai, 5s xal «a g xate-
E xltvrj Iv pii 1(o sftou rs xal tSo v , Zva %aq\q jj/iag 6iu- JLufiy.
ovdsv ovv xkiov avtcS Sotai, «AA’ lyd xagd dAAa ro Sarvpixdv
6ov 8 p a p a tovto xal SeiXtjvixoy . Recte intelli- pet haec verba
qui meminerit, non nisi ante actis fabulis tragicis Spapaxa 2atvpixa
edita esse. Duo autem sunt, quae iis commemoratis Socrates
reprehen- dit. Alterum, quod in fine orationis Alcibiades posuerit
ea, quae primarium locum obtinere debuissent, si apertius sensa
sua ille depromere voluisset. Alterum , quod Satyri Silenorumque
comparatio ea taatum de caussa instituta sit, ut orationis finis
Alcibiadisque consilium facilius tegi possit atque velari. Satyricum
illam poesin quod attinet, apud Zenob. legitur: tqvS Sazv-
povSv6TEp6v 28o%tv ccvToiS npQ- EtsdyEiv, foce jit) 8ox&Giy
liti- \avSavE(5Sai t od $eov. Probat hanc sententiam
Wachsmuthius in libro: Hellen. Alterthumslr. II.2. p. 412. : Ais die
Tragocdie des urspriinglichen voti Dionysos haudelnden Inhalts sich
entdussert hatte, und wie eia freigewahltes und au den Dio-
liysosfesten nur ausserlich hinzu- gefiigtes Kuustgcbilde
erschien, vrurdp, man mogte sogen aus ei- ucr Art von religiosem
Bedenken tmd zur Eriuneiung an die an*- fftnglichc Beschafienheit
des Chors das satyrische Drama eingefiihrt, das freilich rait
seineu StolTeu auch nicht nuf den Kreia dio- nysischer
Mythen beschrankt, und dessen iunerer Ton und Haltung tveder von
dem tragischen Ernste noch dem komischen Scherze streng gesondert
war, dessen ei- genthiimliches Weseu daher wohl nnr in der
Wiedereinfiihrung des ehemaligen Satyrchors zu suchen sein mochte.
pTjdlv itXkor avTQj yk - vrjxai , h. e , Stallbaumius in-
quit, opa, pt) te TcKtov avTGj ykvijrai. Dubito, nui n hao ratione
veiba recte explicata sint. Scriptum certe exspectaveris : pt/- 8lv
tc\Lqy atheo ykm/rai, xal xapadxF.vdctov , oizgdS ipk xat Ce
pt/SsiS 8iafid\y. Non recte enim in eadem enuntiatione consociari
videntur opa — d A.A. d itapaCxeva£ov> Mj/81y — yk- vr/xai in
eum potius cadere videtur, qui suarum rerum certissimus eloquitur, quod non
sit futurum: Oewinn soli er da von tilcht huben, \ Zvct
x&pl* vpds 8ia- Xdfty, Dictum hoc eleganter cum amphibolia
qqadam, ut et de spatio possit cogitari et do animorum
disiunctione, Stallb. a\X’ ei pt/ ti dAAo, g5 $ avpaCiE,
Alcibiades cum Socratem se potiorexn esse anim- adverteret in
capiendis homi- num animi;, oj SavpdCu op- ztmiiozion
fi! iX&wv xccTaxhvfoofiai. Tlavv yi , <pavcu rov Ha- XQattj ,
Sivqo vnoxata ifiov xataxlivov. 'SI Xtv , cl~ mlv rov ’AXxi(iiadt]v , ola
av na<S% co vxo rov uv&q<6- jcov. o’uzai fiov Sslv xavzayfi
«SQiBtvca * aXX’ tl (itj n aXXo , o) &avuc((hE , Iv pioco rj(i<av
tu 'Ayu&avcc xataxslo&ca. 'A XX’ aSvvazov , (pavae, rov
JkaxQanj. <Sv filv yccQ lui httjVEGas , 8b t fi’ i(i's av rov
Ixc dt^ta pellatione usus est, cnias po- testatem aut non
explicarunt in- terpretes , aut non satis recte* Gav/iageiv verbum
haud raro ita adhibetur, ut rem magicam significari indicetur. Sio
in Ari- stoph. Nubb. v. 180. ri 6t/t* ixetvov rov
QaXrjr Sav/HxZojxev 5 De Thalete praestigiatore sermo
est, quem axpov pr\xavix6v vocat Schol. ad hunc locum. Gav- fiaxa
praestigiae sunt. cfr. Plat. de rep. VII.p. 514. B. xap* 7jv
(sc. 060 ^) TEtxlov ita - poDxodoppjnirov y coSTtep xolG
$CtVpaTQ7tOlOlS 7CpO XCk)V CLV- $pGD7tG)v ifpoxeixai xd napa - 1
ppaypaxa , vitlp gov t a 2av- paxa SewvvaGiv. Sic etiam, opinor,
SavpadioS hoc loco ita ab Alcibiade adhibetur, 'ut prae-
stigiatorem significet Socratem, quippe qui mira arte hominum animos
deliniat atque vel nolen** tes ad se trahat. figi 5* ij.th av
rov iit\ 8 b£,zol. Vulgo avxov legitur pro av xoY, quod de
Bekkeri coniectura hodie omnibus probatur. Patet autem, a principio
ita consedisse Agathonem atque Socratem, ut hic ad Agathonis
dextrum latus cubaret. Alcibiade accedente, quem medium inter
utrumque consedisse rrperimus, ordo hic erat : Ad dextrum Alcibiadis
latus consedit Socrates, ad sinistrum Agatho. Iam cum laudasset
Alcibiades Socratem, et hic quidem Agathonem iuxta con- sidere
iussisset, patere opinor, ad dextrum latus ipsum considere iussisse
quippe hominem lauda- tione ornaturus. Iam iutelligitur, «juid
verba significent iv p&6a» 7JJ.IUV, Rogat enim Alcibiades, ut
Agatho ad sinistrum latns Socratis considat, quo facto ille medius
inter Alcibiadem atque Socratem consideret. Ilaic Socrates: Vellera
quidem, inquit, tibi obse- cundare, si possem; sed non possum ego.
Etenim me laudando tu, qui es magister bibendi, legem
edidisti, secundum quam dextrorsus alter alterum laudare debet.
Necessitatem igitur milii impo- sitam vides Agathonem laudandi.
Iam.si medius inter nos Agatho consideret, me laudandi provincia ad eum
abiret. Sed non sperandum est, qui modo a te laudatus sit,
eum alteram laudationem ex Agathone auditurum esse. Sine igitur,
Aga- tho ad dextram iuxta me considat, eiusque lauda- tioni
ne invideas. QV 6?} 7tov i fih za\iv iitatv i (Sex at. Supra
diximus *\ (o ixaivuv. tav ovv ino <Joi xaraxhvy 'Ayaftav ,
ov 6rj nov ifih Ttctiw Incuvidtrox , nglv in’ tfiov (iaU.ov
inaivt&ijvau aM.’ EaOov , d datfi6vis , xal [l t) <p&o- S33
vrjdys *<? fiBigaxlco in’ ifiov Ixaws&rjvaL • xal yag naw
iniAtvudi avtov lyxafuaGeu. 'Iov Iov , cpavat rov ‘Jya&ava,
'AXxifiuxSrj , ovx Ead’ onag av Iv&ade (tilvaifu, akka neturos
(ia?.lov fiiravaetTjOofiat , Zva ino JEaxgaxov g Inaivs&a. Tath’
bulva , (pavae rov 'AAxipucdrpv , ta elaftoza ' Zaxgarovg na.gov tog
rem da 67}7C0V Tocolarnm «ignifica- dis fortunam commiseratos
dltione annotat, p, 98. Provocat xisae videri possit: Wchc, vrehe, entem
plerumque ad alterius iu- armer Alcibiades, ich kann hier dicium, qni his
voculis utitur, nicht blciben, soodern muss um ita, ut rem extra
dubitationem alles den Platz wachseln , damit positam esse una significet.
Jif Socrates mich lobt. Diilicile est eutem voculae irouica potestas ad
diiudicandum , utra explicatio satis manifesta est converti con- rectior
sit. Hoc unum certum tra eum, qui forte, quod certis* est, contra
Alcibiadem haec omola simum sit, addubitare audeat vel dirigi, qui si
commiseratione manegare. MdXXov ante incagis commoveri censebitur, quam
veSijvat positum cohaeret cum laetitia Agathonis , non dubium dicendi
formula ^idXXov 8£, quam erit, quin iov iov hoc loco sit eius esse, qui
ipse se corrigat, 6x*xXia6xtxdv inifjfiTjfia, xavxct ixeiva — ra
tlao- Sora, Diximus de xavxa i - XEiva verbis annotat,
p.309., ixeiva autem dicitur, quia ad aliquid plerumque, quod
prius est cum acerbitate respicitur, curavimus licet commate
sequente; ea enim vis est syllabae finalis , quae accentus
vigorem paullisper infringi non patiatur. , % , IOV iov Mfifana
est eorum, Mn xovxo xo xaxov, quorum animus subito com- 0 ^
cctzoXqoXexev . inoretur, laetitiamque non mi- Sed perrara sunt
xovxo duplici- nus , quam tristitiam exprimit. ter positi exetppla.
Aliqua eaque Interpretes laetitiam iov iov vo- perpauca exempla
Matthiaeus lan- culis Agathonem prodidisse nrbi- dat Gramm. anipl. §o471.
11. trantur, neque nos huius expli- p, 874. Ceterum non diu quae-
catiouis veritatem negamus : hoc renda fuit vernacula dictio, qua-
tautummodo contendimus , etiam cum Graeca verba comparare posde contraria animi
commotione sis : Da haben wir das alte Lied. boo loco voculas accipi
posse, Satis trita haec hominum iuferio- quatenus quidem Agutho Alcibia-
rem ordinum locutio , cui eadem l Ad praesentem rem
respicient Strepsiades in Aristoph. Nubb. v. 26, ait ; supra
annotavimus p. 15. Couvertenda igitur verba sunt: ante quam a me potius
(rectius) lau- datus sit. ' iov iov t tpdvai x 6 v
'AydSaova, *lov scribendum xaldiv petaXafciv dSvvcnov Skhp. xai vvv
, tj? evao- qo£ xal niAtavwi loyov evpev , ogTB n cap uwr<p
voviovi xaraxeuS&aa. Cap. XXXIX. Tov (ilv ovv ‘Jya&ava tog
xtctaxuOoptvov stupa b ta HcoxQatei avhSrcca&ai' 'li-aifpvrjg 6s
xapcttitag ryxuv scap.stoD.ovg ixl rag fhjgag , xal ixixvyfivtuq
avtaypi- vaig, kfciovtog uvog tig to uvtcxpvq, scoQtveti&at
scapi atque Graecis verbis ironia ple- rumque admixta
est. ojS evitopcj$ xal itt vov Xoyov . Duo suut, quae
miratur Alcibiades , unum , quod tam facile rationem invenit, alte-
rum, quod tam probabilem et ad persnadendum aptam. Riickert.
Tov plv ovv — i£al- <pvrjf. Supra iam diximus anno- tat.
p. 318. de artificio, quo ad- hibito scriptor noster, quae su- bito
gesta esse narrantur, noa solum igacicpvTiS vocabuli usu exprimere,
sed actionum felicis- sima iuuctura legentium oculis quodammodo
exponere soleat atque vividissime describere. Sio cap. XXX. initio
legitur: e/- novxoS 61 ? ravta tov 2ojxpcc- rovS tovS jxlv
inaivetVf tov 6& *Api6To<pavrf Xkyeiv tl liztxet- pelv , oti
ipvtj6^Tf avrov \£- yoDV 6 2ooHpd T7/S izepi tov Ao- yov , xal
iZaitpvTjS %. r. A. Eodem modo hic lB,cd<pvr\S vo- cabulo
actionis alicuius narratio praemissa est, cuius exitum eodem studio
, atque illic Aristophanica verba, lectores prosequuntur: cum
subito factum esse commemora- tur, quod illius actionis tenorem
illico interruperit. xoifiatitdf Ijxeiv TCajjt -
froAAovf. Grex comissatorum nemine vocanto poetae
cabicaluin ingressus incredibiles turbas excitat ordinemque omnem
convivii pervertit. Noli mirari, quod ali- qui ipsi se iuvitasse
narrantur atque non vocati multo cum strepitu in Agathonis domicilium'
!r* rupisse. Lenaeis enim Dionysio sacris vino solebant largius
se invitare homiues , ebriique per plateas vagari atque intrare,
ubi- cunque fores adopertas reperi- reut, Neque erat, qui liuius
rei miraretur insolentiam. Viui enim hausti virtus haec est, ut
homiucs cum hominibus arctius coniungat, omnesque sibi amicissimos reddat. Adde
Agathonis liberalitatem, quam qui norunt, eo minus dubitarunt invocati
eius domicilium adire. £B,ioytoS tivoS xo &v nxpvs, ico p
ave 6$ at. Cum aliquis eorum, qui apud Agathonem essent,
exire vellet, pessulo re- tracto fores aperiebat, atque per ens iam
exi- turus erat, cum conti- nuo turba comissatorum intro se
coniecit. Dubitant interpretes, utrum ad sequentia an tui
praecedentia referenda sint verba eis to avTtxpvS. Sohleier-
machcrus exhibet in conversione: iodem einer hinaosgegaogen ih- 6(pag xal xataxXivtG%ai , «ai dogvflov ficata
aavza elvai, «ai mixtu Iv xuGaco ovdcvl avayxa&G&ai. nl-
vuv Ttafinolvv olvov. rbv fitv ovv , EgvlLy.ayov xal tov OaldQov xal
aU.ovg uvas %<pt] 6 'jQiatoSrjfios oi%eG&ui aiubvraq , 2 <5 e
vtcvov lafieiv, xal xataSag-. C ©e iv navv xoXv , ats fiaxguv uov wxtuv
ovabav, l^tygeG^ai 61 tcqos i/fiigav fidi] aXixxgvbvav aSov- tav
l&ygbfitvos de ISciv rovs fiiv aXXovg xa&evdov- nen entgegen, waren sie einge- drungen.
Apud Ficinum legitur: nam pauIlo ante quis coutra exierat. Stnllbaumius
contra elS z 6 dvnxpvS cum TtopeveCSai con- jungens verborum sensum
esse ait: recta ad ipsos acces- sisse, quod explicandi genus
minime probamus, neque placet, quod exhibuerunt, qui paullo supra
laudati sunt. ’EZi6vroS nvoS eis to avzixpvS imaginem proponit
comissatorum, contra ni- tente eo, qui iam exiturus erat, aditum vi
ex- pugnantium» Comma igitur, quod Riickertus post i%idvzoS
TivoS ponendum curavit, recte expunxisse nobis videmur.
dvayxd2e6$ ai ziveiv na pitoXvv olvov. Frustra subiectum
quaeras, quod ad d~ vayxaZeGSai referas ; quare Rii- ckertus
auuotat. ad h. 1. explicandum esse censit: Se et reliquos cogi coeptos
esse. In recta, inquit, oratione avay - 9ide}£6$ai foret
rJvayxaZopsSa, Non se enim solum intelligere Aristodemum videmus ex
eo, quod aliorum statim mentio fit ita, ut lioc quoque ad eos
pertinuisse appareat; de solo coepto accipi- endum esse item docent
sequentia, ubi, quibus quisque viis ne- cessitatem aut eviturit aut
pertulerit, edocemur. Rectior
loci explicatio haec est: avayxa- &6Sai verbum absolute
positam est, ut idem fere significet atque dvdyxyv elvai. Haec
bibendi nova lex quibus displicebat, ii clanculum abierunt, quod
moneo, ne quis forte Ruckerti sententiam probet censentis : de solo
coepto dvayxd$e6$ai verbnm accipi- endum esse. rov p\v
ovv 'Epvgipa- XOV . Eryximaehum et Phaedram recte scriptor abeuntes
fecit. Conf. verba p. 176. D. /pol plv yap 8rj zovzd ye olpai
xaza- SyXov yeyovivai ix zijs latpi- xijS , ori r oiS av^poS-
icoiS y piSy i6rl' xal ovte av- zoS Ixcjv elvai noppaa iSeXy-
6ctif.n dv itieiv , ovte dWoo 6vp- ($ov\ev6aij.n, d/.XcjS ze xal
xpai- TtaXaivza Izi ix zrjs nporepalaS . 9 JXXd pyv, £<py cpavai
vno\a - fiovza $aZ8pov rov Mvfifiivov- 6iov , iytayi 6oi etoSa
nei- $e6Sai ze xal azt r av ftepl iatpixijs XlyyS.
dttiovz at , 5? dfc vtcvov Xafieiv, Vulgo legitur uitidv -
zas oUxaSe vtcvov Xaftelv, Opti- mi codices illud habent. Ut iuter
se conciliaret utramqne lectionem, Comarius scribendam coniecit:
aniovzaS oixade , ,2 vtcvov Xafleiv. Sed verisimillimum vi- detur,
olxa8e glossema esse, quod ras xal ol%ofitvovg , 'Ayaftava 8s xal
'Agiotoipavti xai 2-axQdtrj In fiovovg iygrjyoQtvai , xal nuvtiv ex
qnulrjg [leyubjg ini da| ia. rov ovv Hay.Qazrj aviolg HialeyeG&cu.
xal ra ixiv ulla 6 AgLGroSrjfiog ovx iqyq (isfivi}6&at. rcov loycov
ovre yag t| ag^ijg nagayevi- tfOttt , vnovvGta^tiv re ’ x 6 {itvroi
xeqxilaiov Etpij, 0 mgogavayxa&iv rov Zkoxgattj 8(ioloyelv avtoiig,
rov tcvrov avdgog elvca xofiipSiav xal tgaycpSiav ini- sciolus olim
margini ad scripserit, videlicet ut intelligerent lectores,
Eryximachum atque Phaedrum •ivisse domum. axe paxpcov rcor
rv- xxoor ovdair. cfr. Schol. ad Aristoph. Nubb. v. 2,
au Zev ftadi\e v, x 6 XPW a TGJY VVXTQdV 06OY. Aiorvdtaxov
yap ortos xov 6 pa- pctxoS dvredtaA^ai xaS rvxraS avayxrj 6ux to
xoiovxv xcnpcS xmoniitteir xd Aiorvdta. t/Stj dXexx pvo
va>r ddor- xcor. Haec ut recte intelligantur, tenendum est, incolas
terra- rum versus Orientem sitarum ante solis ortum exsuscitari
solere, qui gallorum gallinaceorum cantu iudicatur. cfr. Aristoph.
Nubb. v. 4. xal pr\r TtaXai y dXexxpvo - ros jjxovd ’ iyoj'
ol 6 olxixai fiiyxovtiiy Igitur tardius se surrexisse Ari- stodemus
narrat, utpote qui, cum galli gallinacei iam cecinissent diesqne
illuxisset, somnum ex- pulerit. iZeypoperos di idelr.
De nominativo participii vide an- notat. p. 22., qua explicatum reperies,
cur participii structura non ad praecedens £ pronomen directa sit.
Positum autem illud prono- men est, quod obiectum est, non
aubiectum enuntiationis» xa^evSovtaS xal olxo- filr ovS.
Fipinus, quem receu- tiores interpretes omnes secuti sunt, verba
convertit: Somno ex- citum invenisse, quod alii quidem partim
dormiebant partim discesserant. — Qui sciunt, quum saepe xai et ?j in
libris commutata re- periantur propter scripturae com- pendium, quo
alterum vocabulum ab altero interdum vix dignoscitur, nimiae audaciae eum
non accusabunt, qui forte scribendum censuerit : xaSevdorxaS rj
ofro- jxevovS. Cogitari potest etiam xai prima xaSevSorxaS
participii syllaba Absorptum esse, ut integra verba audiant: xal
xa$ev8or- xaS xal olXouirovS . Sed nihil mutandum videtur.
Praecedente euim personarum distinctione, Graeci quippe orationis
leniter ac leviter procedentis studiosi actio- num distinctionem
non admise- runt. Quam si addideris, vah, qnautum morae verbis
inferes! *Ay a5 cor a xai ' 'Api - 6 x.o <p a rrj
xal 2. Egregie haec Socratis temperantiam , mo- derationem et
constantiam de- clarant , qui quum per totam no- ctem cum hominibus
epularum amant issimis bibisset, tamen sobrius neque vino vigiliisque
con- fectus a convivio discessit. Ne talia quidem negligenda sunt
iis, qui de dialogorum Platonicorum <Sxa6dai stoieTv, xal xov
xtyyr) XQayuSonoiov ovxct xai KU/iuSonoiov tlvut, xavxa dq
dvayxa£ofievovs ccvrov$ xal ot5 <S<po8Qa faopivov$ wOt xal hqcoxov
ftev xaxadaQ&eiv xov ’AQi6roq>avri, ^8r/ 81 Tjiiegag yiyvo-
(jLtvt]g xov 'Ayddcava. xov ovv ZaxQaxt] xcczaxoLfirj- davx’ ixetvovg,
avaiSxdvta aicdvai , xal avtog & gittQ eludet, foetidat , xal eXdovxa
elg Avxetov , axoviipa- ftevov, ugmQ dlkoxt xrjv akX-qv 7](ieQav
diaTQifhtv, xal o vra StaxQhpavta elg ttixigav olxoi avanavetidau
argumento et consilio prudenter iudicare volunt. S t a 1 1
b. xa> ptp Siar xal xpaytp- Siar initixatiSai
noielv. Facillime intelligitur, qui factum sit, ut de hac materie
Socrates disputarit. Ipsa Lenaea aasam dederunt de poesi ac de
variis eius generibus disserendi, et quum Socrates cum Aristophane
disse- reret, comico poeta suae aetatis celeberrimo, et cum
Agathone, qui tragoediarum granditate nobilem se fecit, colloquium
quasi ultro eo delatum est, ut inprimis de tragoedia atque de
comoedia quae- stiones instituerentur. Ceterum frustra Stallbaumius
eorum sen- tentiam impugnat, qui e Schol. ad Aristoph. Ran. v. 84.
aliisque locis colligunt, Agathouem non solum tragoedias sed
etiam comoedias scripsisse. Nam quod etiam Agatho hoc loco
narratur Socrati oblocutus esse censenti, et comoedias et
tragoedias posse ab uno eodemque poeta scribi, id Iride , ne parum
validum rei ar- gumentum sit. Quid, si Agatho comoedias scripsit
revera, quas ipse tragoediis a se scriptis multo deteriores
esse intelligeret, nonne fortius potuit quippe experientia doctus
Socraticam illam senten- tiam impugnare ? x p ay gj$ oit oiov
ovxa xal x a pu>8on oior elvau Vulgo TpayGoSionoiov et
xgo/zco- SzoffotoV, quae formae ab At- ticorum usu alienissimae
sunt. Moeris habet : xoDpcodoitoioS' ! 'Atxixg
xcoptpdiojzoioS' 'ivi- \7fVlX(k>S> xal avxoS ,
toiitep slco- Sei, exedSat. cfr. p. 173- B. xapayeyorei 6* iv xjj
tivrov - 6 i(f 2a)xpdTovS ipa6xj]^ dSv iv toti /uxAtdta xdov xoxe,
gJ S ipol 6oxet. xal ovxa eli Av - Xtiov. De Lyceo, gymnasio
extra urbem sito vide Wucbs- muthii librum ; Hellen. Alterthumsk. II, 2.
p. 56. Ibi Socra- tem versatum Stallbaumius an- notat propterea ,
quod sophistae in eo scholas habebant, quorum inscitiam solebat
couviucere , et quod plurimos illic adolescentes nansciscebatur,
quibuscum sermo- nes instituere posset. EXCURSUS Scribendam
confecimus p. 179. C. : xa\ xovx* ipyatictpivTj r<> ipyov ovxcj
xaXov £8o£er ipyadatiSai ov povov dr^pcaxoiC, a XX a kolL Scois , goSxe
noXXdav itoX Xa -noti xaXa ipyadctplvwv evapiSyr/xoiS 81} xi6iv ZSotiav
xovxo yipaS ol 3eol, IB, AiSov nctXiv dvikvat n)v ipvxyv, aXXa xijv
ixeiyrjs ctveitiav avay~ xad$krx e £ tgo Ipyco. Ad haec verba
Scholiastes annotat : *AXxrjdxiS 7 } IleXiov Sv- ycexrjp vnopcLvatiot
vn\p tov l8iov av8poS XEXsvxydoct 'HpaxXkovS lni8r]pi)davroS iv ry
©ExxaXin. Stadco^sxai fiiadapkvov xovS *5o- viovS SeovS xal dcpeXofiEVOv
xrjv yvvaixa. Hic mythus veras esse videtur; quod Phaedrus dedit, mythi
artificiosa interpretatio est. Vix intellexit autem Scholiastes , quam
utilis ille mythus faturus esset explicationi verborum supra laudatorum.
Confirmat enim fiiadapkvov participium avayxad^kvxES scripturam, Herculem
au- tem quod attiuet , doceri possis herois mentione , quomodo olim
populi mythos genus hominum eruditius interpretatum sit. Recte nobis
annotatione p. 71. indicasse videmur: Phaedrum hunc mythum pro consilii
sui ratione ita interpretatum esse, ut Alcestidis virtutem cum Herculea
virtute compararet, alteramque Alteri substitueret. Quo cla- rior
res fiat atque ut simul iutelligas, artifices in artis operibns haud raro
eruditorum , quam populi iudicium secutos esse magis, AMORIS imaginem gemmae
incisam infra addendam curavimus sub Nr. I, Petita haec imago est e
Winckelmanni libro: Monumens inedits de l’antxquite Tom. I. Paris. Pellis
leonina, qna Amor indutns est, et clava, quam gerit, Herculis insignia
sunt. Claves quid sibi velint, iam videamus, Winckelmannus I. 1. p. 200.
haec habet : L’Amour portait ces cies ou pourouvrir qtfer- mer a
son gre 1’appartement de Venus, ou pour de- signer les plaisirs, dont il
etait le dispensateur, On peut-dtre aussi pour faire al Iasion aux cies
portes» par les pr£tres et les pr£ tresses. Horum nihil in nostram
26 f ' X *o t ~ . imaginem cadif,
qnn« audaciam, constantiam, duritiem, non dnlce* risn» Cupidinis prodit.
Rectius igitur « laves gerere AMOREM censeas et clavam et leoninam
pullem, quod Herculea vi inferos deos cogendo Orci p u r t n s
recludit. De altera, quam apposuimus. Imagine Winckelmannus sio fodicat :
Cette pierre gravie reprisente un petit amour avec un Jiam - beau allumi,
hatant sa marche pour embrasser un jeune homme extriment afflige , et
dunt on aperpoit lea efforts pour fuir . Cette al ligor ie peut
assur ement a' interpreter de diverses ma- ni eres , et prepare des
torturcs a Vcaprit des savans , Pour moi 9 j'y vois tout simplement
l' expression de la passion de V amour dont le disespoir est temperi par
un rayon d' csperance* La jeune homme , abandonni par V objet de ses
tendres affectione cherche d mettre fin d ses peines. Le monte au , dont
il s ’ enve- loppe, annonce la froide humuditi de la nuit. L ’ attitude
de son corps plii en avant etait , selon Aristophane Lysistr. r.
1002, propre d ceux qui, marclrant la nuit , portaient une lanterne , et
tachaient d ’ empecher le vent d J en eteindre la lumiere, Le
rocher , qu'on aperpoit, devient le symbole de V expedient 9 qiCil a
choisi pour se donner la mort. Loraque le jeune homme veut se livrer d son
desespoir , L’Amour en arrete /* ejfet sinistre en faisant briller
Vcspirance d ses yeux ; son Jlambeau allumi de- vient le symbole du coeur
de sa maf tresse, qui , blessee par V Amour, va brtcler pour lui du mime
feu, dont il brhle pour elle. Les deux passions contraires de V espirance
et du desespoir sont designees dans ce jeune homme , d*un cote, par V
attitude de son bras , qu*il tient iloigne de son visage , et de l ’ aut
re coti , par son second bras , qui embrasse V Amour. Habet
haec huius imaginis explicatio, quo admodum sese com- mendet. Quaeritur
tamen, num infertilissima illa rupes non etiam de vilitate unius rei
amoris intelligi possit; fax certe elata et me- dia in imagiue posita non
spei solius symbolum est, sed etiam my- steriorum, Iam cfr. p. 209, E.
Tama p\v oZv x a. Ipooxixa tdaP, gj oxpaxeS, xav 6x> pvrjSdt}?, xa
xlXea xai litonrixd, cov evena xcri xavxa Zdxiv , Iav xiS opSaiS per ovx
016’ el oloS r* av eVtjS. A Et yap xov op^GoS lovxa liti xovxo xo itpdypa
apx^d^ai pkv vlov ovra levat lit\ xa xaXa dedpaxa, xal itpco - xov phv,
iav opS goS ijyijxat d ijyovpevoS , kvo£ av xgov Oaopa- xojv ipav xal
ivravSa yevvdv XoyovP xaAovS , liteixa Sei avxov xaxavorjdat , oxi xo
xctXAoS xo liti oxgoovv dcdpaxi xgj liti Ixipo) dofpaxi abeXtpov Idxi x.
r. X. Etenim non sine caussa duo Amores ab artifice exhibiti sunt, alter
laterna, alter face insignes. Necessitas autem illa nimium unius corporis
amorem remittendi quantos dolores amatoris animo afferat, amatoris effigie
vividissime 26 * i expressam habes» Iam ipse, lector* vide,
atram imago tibi pro- posita aliquid lacis e Platonis verbis laudatis
accipiat* necne. Nos unam boc addendum liabemas, Magna virium contentiouc
opus est, •i quis primum initiationis gradum superare cupit. Quem ubi
supe- raverit * laetius , liberius * circumspectius incedet , id * quod
alte- rius Amoris figura repraesentatum est» Flamma autem facis*
ven- tis circumagitata, mox nimium effulgens, mox paene exstincta, supe-
rato primo initiationis gradu laternae inclusa temperatius quidem? sed
aequabilius fulget. Legitur p. 193. A. xal itpo x ov t wSitep \£ym , ev
7/pty * wvl 8& Sta xrjy dSixiay SicpxiC^ifpey vito xov Seov ,
xctSditep 'ApxadeS vito AaxedatpovicDy. Hoc loco utuntur interpretes
ad definiendum tempus, quo Symposium Plato conscripserit. Alii post 01. XCVIII.
4. conscriptum censent, quo tempore scimus Mantineam a Lacedaemoniis
eversam esse, alii ante hoc tempus compositum potant, sed denuo
editum post 01» XCVIII. 4. Concidet haec temporis definitio simulatque
est demonstratum, verba depravata esse, ad quae illa defiuitio
directa est» Age igitur primum de anachronismo videamus verborum xa
Saitep *Apxa8eS vito AaxedaipoyiGOV 9 quid statuendum sit. Anachronismos passim
admisit Plato, de qua ro vide Engelhardti doctissimi annotationem ad Plat.
Menex. p. 236. Eos cur admiserit, daplex caussa cogitari potest. Aut
negligentia fecit atque per obli- vionem, aut de industria et assequendi
alicuius finis studiosus» Atque iu Meuexeno quidem Socratem de re
loquentem inducens, quae post huius mortem facta est, anachronismum
admisit, acer- bissimi ludibrii commodissimum vehiculum. Etenim in
oratores invehitor, scriptores laudationum locis communibus refertarum quibus
data occasione facili negotio atque satis leviter rei adaptatis
ntercutor. Ipsa audi Platonis verba cap. II. init,: xot\ fiijv, <a Me-
y{£eve, itoXXaxV xiySvvevei xaXuy elrai r 6 tv noXi.fiw dito- SrijtSxeiv.
xal yap racpi/S xaXijS re xal peyaXoxpexovs rvyxa- vn, xal iay xivtjS riS
cov reXevrt/ey, xal inaiyov av Ervx* xal iav ipavXoS y vx’ dvSpcov
6oq>oiv re xal ovx elxy ijtaivovvreor, aXXa Ix iroXXov xpoyov
XoyovS xapedxev a<5 pev cor , o? ooro xaXmS inaivo v 6 1 v,
tSste — xal ta hpoSoyra xal t a pij — s tepl txa'6rov XlyovteS, xaXXuSr d
xai toti ovopou >t xoixlXXov- TtS, yoqt evovdtr 1 } p <2v taS
t/ivxaS x. t. X. Iam cam dixisset Menexenus, oratoris electionem subito
fieri, quo facto orator non possit non subitaria oratione uti, Socrates omnibus
oratoribas orationes, napepya otiosi temporis, recondita facere conten-
dit, atque ipse huiusmodi orationem, h. e , sententiis communibus
refertam profert, quam, quo acerbius vituperiura sonet, ab Aspasia sibi
traditam narrat. Intelliges , opinor, anachronismi acumen. Ad nostrum
locum ut revertar, nihil reperitur, quo anachronismum excusare possis. Huc
accedit, quod omnem verisimilitudinem Platonicae narrationis ita pervertit, ut
et habitum revera sjmposinm docearis et non habitum. Negligentiane igitur
anachronismum adhibitam censeamus atque maculam artificio praestantissimo
additam? Credant, qui velint, nobis nunquam persuadebitur. Sed
mittamus anachronismum , comparatio per verba xaSanep 'ApxaSeS vno
AaxESaipoviatY instituta quid sibi velit, videamus. Nolo ApxadtS nomen
nimiam premere j fieri enim potuit, ut avijp *A^rjvaloS de Mantineae
eversione illa loquens pro MavtireiS diceret ApxaSsS, sed, si eodem modo
propter iniuriam homines dissecti esfce narrantur a deo, quo modo Mantineenses
in varios pagos distributi sint a Lacedaemoniis, merito tertiam, quod
vocatur, comparationis quaeras. Caussam dissectionis si spectas: hominibus
dissectis iniuria, qua ipsi utebantur, perniciei fuit, Mantineen.sibus
iniuria Lacedaemoniorum; diremtum ipsum quod attinet, homines bifariam
divisi sunt, Mantineenses Xenophonte teste Hell. V. 2. 7. TETpaxi/ >
auctores diremtus his dii, illis Lacedaemonii fuere, divisi hic sunt omnes
homines, illic Mantineenses. Una restat dis- secandi dirimendique ratio.
Utrique et humanum genus et Manti- neenses vi et ferro dissecti sunt. 8ed
num verisimile est, eius rei describendae gratia, quam ia praegressis
expositam habes, et quae ipsa per se intelligitur, allatam esse Mantineae
eversionem a Lacedaemoniis patratam? Ut paucis rem absolvam, scripsisse Plato
videtur: yvvl 8 £ 8ia tijv adtxiav 8ia>xi6^7]pEv vno tov Seov, xa-
Sdnep 'ApxabeS aito Aaxe8aipov}<aY . Arcadiam inter et Lace-
daemonctn scimus montes altissimos sitos esse, quibus utriusque
ter- rae arctior coniunctio prohibetur. Proverbialis autem dictio
fuisse videtur xaSansp *Apxd8eS ano Aaxa8aipovia)Y f quo utebantur,
qui naturalem firmitatem alicuius fissurae describebant atque impossibilitatem
, (venia sit verbo,) restituendae integritatis. Annotatione p. 806 et 807.
Platonis verba, quae p^ 210. D. leguntur, hoc modo scribenda censuimus:
pera 81 r a iititrj8&vpara iit i ra( imCnjfiaS dycty&v , 7va {8y av
bn&cijp&v xaAAo?, xa\ fiXiitcov npoS itoXv ydrf tu xaXuv ,
pi\xkxi tu irap ' lv \ , wsnep 0 ixiryfi ctyaitcSv itaiSaptov
xaXXoS ij av^pamov rivo 5 rj iitt- rrjdev/xaxoS hrof, SovXevarv qiavXoS y
xai opixpoXuyoS x. r. X. Constans omnium librorum lectio est c ZsitEp
olxkxT/S, quod Stall- baumius ceteroqnin optime de huius loci
explicatione meritas hoc modo explicandum censet, ut apte additum dicat,
quod, qui unius tantum rei admiretur pulcritudiuem , is ei tanquam servus
emancipatus rideatur. Sed scripsisset, opinor, Plato, si hoc exprimere
voluis- set, ooSTttp dudXoS. JovXoS enim nomen proprium est de
contu- meliosa servitute, quam hoo loco requirimus, et quae explicatius
descripta est a Pausania p. 183. A. ei ydp — iSlXoi rtoieir olaxep
01 ipa6xecl itpoS x a iraidixd, ixexeiaS te xat dvxipoXi/tiEis: iv
tolis 6et/(5£(ji Ttoiovpevoiy xal opxovS opvvvxeS xal xoifiijCEif iit\
SvpanS, xal iSkXovxaS SovXeiaS 8ov Xeveiv, oiaS ov8 * av 8ov- Aof otldeif
x. T. A. Olxixijf autem nomen apte cura Latinorum familiaris confertur,
de quo Macrob. Satum, I. 9.: nam et maiores, inquit, nostri omnem dominis
invidiam, omnem 6ervis contumeliam detrahentes dominum patrem familias ,
servos familiares appellave- runt. Non ignoramus quidem, hoc nominum
discrimen hand raro Graecos scriptores neglexisse, atque multis io locis
olxixrjS posuisse, ubi douAo? nomen exspectaveris. Sed hoc fecerunt de servis
lo- quentes, non fecerunt io comparatione, qualis hoc loco
reperitur. Quoniam igitur oix&TijS nomini hic nou locus est, ultro ad
o lxk~ Tt/S scripturam ducti sumus, quae et a corruptionis
verisimilitudine maxime commendatur ( vide Iacobsii Comment. ad Antbolog.
Gr. Melcagr. Epigr. XXXII, v.2. Tom. YI, p. 52.) et ad significatum
si respicis, ita apta reperitur, ut haud sciam, an aliud verbum, quod
magis ad rem quadret, excogitari possit. Nota vis est amo- ris, Ea
amatorum animi ita percellantur turbanturqae , ut vitam non vitalem
putent atque da salute desperent, si forte repnlsam * tulerint. Quidvis
igitur faciunt, fingunt, inveniant, at eius ani- mum sibi concilient,
qnem amant, neque, ut propitium sibi reddant, a precibns abstinent et a
suppliciis, Quid multis? Huiusmodi ama- torem simillimum esse reperimus
homini, qni in summa vitae ver- sans discrimine ad deorum aras confugit,
auxilium rogans, et vitam et salutem j apte igitur bdtTjy vocari censemus.
Loci desunt, quibus de AMATORE AMASIUM perdite AMANTE Ixforjv nomen
melioris «etatis scriptoribus in usu fnisse probemus, J Apud seriores
saepis- sime reperitur, v, c, apud Meleagrum Epigr. IV. v 9 6.,
Aathol, Gr. lacobsii T. I. p. 4., quod epigramma, quoniam falsissime
a Iacobsio explicatum est, de rectiore carminis explicatione et
emendatione age, iam videamus. Versus hoc modo apud Iacobsium leguntur;
npoSoxai tfrvxv*> tcoo^qov xrJvef, ailv £v ££$3 KvnpidoS otpSaXpol /JA
ippaxa xptoptyoi, Tfpnadax 1 aAAov "Epoox , apves Xvxor, ola
xopoovrj dxopnloy, cJs - r kfppy nvp vnoSocXnopeyoy. 6pa$' o xi nat
fiovXedSe. r i poi ver oxtd pira Sdxpva , itpos 6* Inkxijy avxopoXelcs
taxos ; onxadS Iv xctXXet , xv<ped$‘ vnoxaiopiyox vvv, axpoS Inu
ipvxyS idxl payeipoS "EpwS. Argumentum epigrammatis Iacobsius ait
esse hoc! Poeta in oculos invehitur, novi semper amoris novique cruciatus
auctores. Rectius dixeris argumeutum epigrammatis esse; Invehi in oculos
poetam, qui, cum antea semper amasios petierint, uonc mutata consuetudiuo
amatoris animnm pellexerint. Probatur hoc inprimis disticho secundo, quod huc
modo scribendum est; i}pna0av 9 aXXoy "Epoax* t apyes A vxov,
ola xopo&rrj dxopnloy , c Js xktppij nvp vnoSaXn operor. Non
recte Iacobsius, apud quem x itppq legitur, sensum verborum esse ceuset uovura AMOREM rapuistis et excitastis veluti
ignem sub cinere latentem; quae explicatio cum praecedente disticho, in
quo naidcjy nomen xorcodir habet, prorsus non convenit. Quid euim
sibi vult hoc: Oculi, qui semper pulejis pueris insidiari soletis, novum
amasium rapuistis ; nonne frigero sentis atque languere ? AXXoS
"EpooS haud dubium est, quin genus amandi mutatum indicet, ut, qui antea
amator fuerit puerorum, is nunc subito amasius factus esse perhibeatur.
Gopferri possis Aeliani Var. Hist. II, 12. xal x <£> y p\r
hxaip&y dnkdXTj (sc. 6 &epidxoxXijs ) , r/pa 61 ipGoxa Sxepor ,
roV xijs noXixeiaS xcov A^rfraiaur. Insequentia exempla nostram
interpretationem comprobant. *! ApveS Xvxor enim nihil aliud siguiEcut,
quam amasium pellexisse amatorem. Saepissime cum lupis amatores comparantur,
cum ovibus amasii. Vido Stallbaumium ad Piat. Phaedr. p. 241 V. ,
Iacobsium ad Anthol. Gr. V. II. P. III. p.123. Ad luporum atque ovium
comparationem, quae in proverbium abiisse videtur, ceten^ exempla directa sunt
ola xopoovtj dxopniov et ooS xk<pprj nvp vnoSaXno/ievov. Vides enim,
quod debilius natura est, atque natu miuus, fortius e Y. x nata maius dlcl superasse. Nihil
aptius est his exemplis ad describendam infirmitatem eius, qui, ot opud
Platonem legitur, ro itap iv\ fiXbcoov contumeliosam servitutem In se
suscepit. Sequens disticlion Brunckius ex Bouherii coniectura sio scribendum
esse putat: 6pd5' ott xev fiov\jj<5$8. tl p .01 vevoti6peva xdxe
daxpva, npoS 8* i\pxxr\v avxopoXelxe rdxce. censetque, suos poetam
alloqui oculos, quorum in amore ditXTjdxiay et itoXvfiavlav incuset.
Ingeniosa emendatio, Iacobsius inquit, et fortasse vera; quamvis et sic
aliquid relinquitor, quod palatum paullo morosius offendat, cum e}px xi/S
in hoc imaginum contextu vix satis apte mentio fiat. — Recte Iacobsius
xey et sequentem coniunctivum improbat, non recte pro ixlxrj v fortasse
scribendum esse lipxiTjy putat. IxhrjS enim amator est, ad quem, poiita
frustra reluctante, oculi quam celerrime sese convertunt. Iam intelligetur,
quid sequens disticlion significet, quod sic scribendum est: Gj7ttd65 *
Iv xaXXei , tv<pe6^ t vnoxoLioptvoi rvv t axpoS ii nl ipvxijs idx t
pdyeipoS "EpcaS. Olim vobis ilammam attulit puerorum , quibus
insidiamini, pulcri- tudo, nunc fumum et lacrymas excitat admota flamma
eius, qui vobis insidiatur, nam sive amator sive amasius sis, animam Eros
mi- sere coqait. Pausania, do not multiply loves beyond
necessity – l’ambiguita di ‘amore’ – L’Afrodita celeste no participa della
natura femmina, solo della natura ‘maschile’. Pausania parla solo a maschi, ai
maschi virili, al maschio virile. L’amante o amatore e maschio virile, l’amato
o l’innamorato e maschio virile. L’amore celeste (ouranios) participa solo
della natura maschile. Criterio d’amabilita, l’amabile. Giuseppe Colombo.
Keywords: idealismo Toscano, atto, attualismo, actualism, actum, senzo, sensus,
sense, morale communitaria, pietra angolare, Chiesa d’Inghilterra, Cratilo,
origine del linguaggio, glossogenia, glossotesi, gossogenetic, semio-genesi, il
soteriologico, immanente/trascendente, aporia dell’amore platonico, eikesia,
‘Daddy wouldn’t buy be a wow wow’ true iff Daddy wouldn’t buy me a bow wow –
correctness of iconicity of ‘daddy’ and ‘bow wow’ --. Heteroerotismo – Il discorso di Alcibiade –
analisi del simposio, l’elogio dell’eros. Il discorso di Pausania. Ero demone, Ficino, il convito, convivium, Pausania,
Alicibiade, puerile, uomo puerile, Socrate, Agatone, Aristofane, il mito, il
maschio, il vocabolario dell’amore: amore, amare, amans, amante, amator,
amatore, amatum, amicus, amasium, amore mutuo. Desiderio, il vocabolario
latino, il vocabolario transliterato, erote, il vocabolario translato, il
vocabolario in Toscano. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Colombo” – The
Swimming-Pool Library. https://www.flickr.com/photos/102162703@N02/51773078394/in/dateposted-public/
Grice e Colonna – filosofia italiana – Luigi Speranza
(Roma). Filosofo. There is already an
entry for this; in Italian it is ‘Egidio Colonna’ -- giles di roma, Rome, original name, a member
of the order of the Hermits of St. Augustine, he studied arts at Augustinian
house and theology at the varsity in Paris but was censured by the theology
faculty and denied a license to teach as tutor. Owing to the intervention of
Pope Honorius IV, he later returned from Italy to Paris to teach theology, was
appointed general of his order, and became archbishop of Bourges. Colonna both
defends and criticizes views of Aquinas. He held that essence and existence are
really distinct in creatures, but described them as “things”; that prime matter
cannot exist without some substantial form; and, early in his career, that an
eternally created world is possible. He defended only one substantial form in
composites, including man. Grice adds: “Colonna supported Pope Boniface VIII in
his quarrel with Philip IV of Franc eand that was a bad choice.” The Latin is
EGIDIVS COLUMNA. The “Corriere” has an article as his book being a bestseller
of the Low Middle Ages!” Cosnisder the claims here: ‘essence and existence are
really distinct in creatures – and each is a thing – prime matter cannot exist
without substantial forml – eternal and created world is not a contradiction –
there is only ONE substantial form in compostes, including man. Grice: “Must say I LOVE Colonna, or
COLVMNA as the printing goes – of course the “Corriere della Sera” hastens to
add that he wassn’t one! In any case, my favourite of his tracts is of course
the one on Aristotle!”. Egidio Romano, O.E.S.A. arcivescovo della Chiesa
cattolica Filip4 Gilles de RomeEgidio Romano e Filippo il Bello (miniatura di
un codice medievale). Incarichi ricopertiArcivescovo di Bourges
Nato Roma Nominato arcivescovo Roma Manuale Egidio Romano,
latinizzato come Ægidius Romanus. Dopo la sua morte, gli furono tributati i
titoli onorifici di Doctor fundatissimus e Theologorum princeps. Discepolo
d'Aquino. Insegna filosofia. Fu inoltre il tutore di Filippo il Bello al quale
dedica il saggio “De regimine principum”, sostenendo l'efficacia della
monarchia come forma di governo. Considerato tra i più autorevoli filosofi di
ispirazione agostiniana, attivo anche nella vita intellettuale e politica in un
contesto culturale ed istituzionale travagliato da frequenti ed aspre polemiche
sul problema del rapporto tra potere temporale e potere spirituale. Generalmente
ricordato, insieme al prediletto allievo Giacomo da Viterbo, per il contributo
nella redazione della celebre bolla Unam Sanctam di Papa Bonifacio VIII e per
il ruolo significativo che assunse il Maestro degli Eremitani di Sant'Agostino
quale autore del De Ecclesiastica potestate e, dunque, quale teorico famoso e
autorevole della plenitudo potestatis pontificia. In Colonna rileviamo subito
una compresenza del duplice atteggiamento dottrinale e politico. Infatti è
possibile rintracciare, fra le opere giovanili, il “De regimine principum”,
saggio dedicato a Filippo il Bello e di ispirazione aristotelico-tomista inerente
alla naturalità dello stato, erigendola a difensore della potestas regale. Nel “De
Ecclesiastica potestate”, invece, afferma la superiorità del “sacerdotium” rispetto
al “rex” o “regnum”, distinguendosi quale rappresentante della teocrazia
papale. In seguito alle condanne di Tempier, difende la tesi d’Aquino, per
la sua qualifica di Baccalaureus formatus, ma, proprio a causa delle condanne
stesse, viene sospeso dall'insegnamento. Gli avversari del papato trovano in Aristotele
gli strumenti per svolgere un'analisi politica che metta in discussione la
sacralità del potere. Dall'altra parte troviamo l'influenza della corrente
speculativa dell'agostinismo politico (ossia quel fenomeno, tipicamente medioevale,
di compenetrazione fra stato e chiesa, all'interno del quale Agostino viene a
giocare un ruolo fondamentale dal momento che l'apporto teorico del suo “De
Civitate Dei” conduce a confusioni inevitabili fra il piano spirituale della “Civitas
Dei Caelestis” e il piano temporale della vita terrena che è “Civitas Peregrina”),
che ripropone la teoria delle “due città” e riafferma la superiorità del
sacerdotium rispetto al rex e regnum, costituendo un vero e proprio “partito
del Papa”. Rivendica la plenitudo potestatis come proprietà costitutiva
dell'auctoritas del Papa in quanto “homo spiritualis”. Sostituisce al concetto
agostiniano di “ecclesia” quello di “regnum” al fine di estendere gli ambiti
del potere del sovrano ecclesiastico. Il sovrano ecclesiastico, il Papa, dove
esercitare la sua sovranità anche sul potere temporale al fine di garantire
l'ordine mediante una forma di “dominium” che coincide con la sua stessa
missione spirituale. Atre opere: L'edizione critica dell'opera omnia è
stata intrapresa, per Olschki (Aegidii Romani opera omnia, collana Corpus
Philosophorum Medii AeviTesti e Studi), da Punta. “Quaestio de gradibus
formarum” Ottaviano Scoto, Boneto Locatello. “In secundum librum sententiarum
quaestiones” Francesco Ziletti); Opere, Antonio Blado; “In libros De physico
auditu Aristotelis commentaria”; Ottaviano Scoto; Boneto Locatello, “De materia
coeli” Girolamo Duranti, “Quodlibeta”. Silvia
Donati, Studi per una cronologia delle opere di Egidio Romano, “Le opere
prima”; “I commenti aristotelici”, "Documenti e studi sulla tradizione
filosofica medievale", Dizionario biografico degli italiani. DEL GOVERNO
DI SÈ. Del sommo bene. Quale è la maniera di parlare nella scienza de're e de'
principi. Quale è l'ordinanza delle cose che si debbono dire in questo libro. Come
grande utilitate ei re e' principi ånno in udire e in intendere e in sapere
questo libro. Quante maniere sono di vivare e come l'uomo die méttare il
sovrano bene di questa mortal vita in queste maniere di vivere. Com'è grande
utilità e a' re ed ai principi che ellino conoscano il loro fine e'l loro
sovrano bene di questa vita mortale. I re ne i principi, non debbano mettere il
loro sovrano bene in diletto corporale. I re ne i principi non debbono mettere il loro
sovrano bene in avere ricchezze. I re ne
i principi non debbono mettere il loro sovrano bene in avere onori. I re ne i
principi non debbono mettere il loro sovrano bene in avere gloria o gran rinomo
di bontà. Nè i re né i principi non debbono méttare il loro sovrano bene in avere
forza di gente. I re ne i principi debbono méttare el loro sovrano bene nelle
uopere della prudenzia cioé del senno. Come ei re e' principi debbono méttare
el loro sovrano bene nelle opere della prudenza e del. Il prezzo e'l guidardone
dei re e dei principi bene governanti il loro popolo, secondo legge e ragione,
è molto grande. senno. Della virtù. Quante potenze à l’anima e in quali potenze
e la virtù di una buona opera. Come la virtù di una buona opera e divisa nella
volontà e nell’intendimento dell'uomo. Quante virtù di buone opere sono, come
l'uomo die préndare il numero di esse. Delle buone disposizioni che l'uomo à,
alcune sono virtů, alcune sono più degne che virtù, alcune altre sono
apparigliate a virtù. Alcune virtú sono più degne d'alcune altre e più principali.
Che cosa è la virtù dell’uomo ch'è chiamato senno, over prudenza, over sapere.
Ai re ed ai prenzi conviene es sere savi. Quanto e quali cose conviene ai re e
ai prenzi avere acciò che ellino siano savi. Come și re e i prenzi possano fare
loro medesimi savi. Quante maniere sono di drittura ed in che cosa è drittura e
come drittura è divisata dalie altre virtú. Senza drittura e senza iustizia ei
reami non possono durare, nè nulla signoria di città. I re e i prenzi debbono
intendere diligentemente acciò che essi siano dirilturieri e che drittura sia
guardata nelle loro terre. La forza di coraggio e. e quali cose ella die essere,
e come ei re e i prenzi le. possono avere. Quante maniere sono di forza e secondo
la quale ei re e i prenzi debbono essere forti. Che cosa è la virtù che l'uomo
chiama temperanza e in quali cose quella virtù die essere, quante parti a la
temperanza, come noi la potemo acquistare. Ched elli é più disconvenevole cosa
che l’uomo sia distemperato in seguire LI DILETTI DEL CORPO che in essere
paurioso. Il principe debbe essere temperato nel diletto di suo corpo. La virtù
che l'uomo chiama larghezza e'n quale cose cotale virtù de' essere, e come noi
la potemo acquistare. Che a pena può essere el re o'l prenze folle largo e come
è troppo sconvenevole' cosa che essi sieno avari e ch'ellino debbono essere
larghi e liberali. Che cosa è una virtù che l’uomo cjiama magnificenzia e'n
quali cose quella virtù die essere, e come noi potemo avere quella virtù. Come
è cosa isconvenevole che i re e i prenzi sieno di piccola dispesa e di poco
affare, e che maggiormente s'avviene a loro essere di grande spese e di grande
affare. Che condizioni à l'uomo che è di grande spesa e di grande affare, e che
conviene maggior mente averle ai re ed ai prenzi. Che cosa è una virtù che
l'uomo chiama magnanimità, cioè a dire virtù di grand'animo e in quali cose
quella virtù di essere e come noi potemo essere di gran cuore. Quante
condizioni à l'uomo che è di gran cuore, e che maggiormente si conviene ai
prenzi d'averle. Come ei re e i prenzi debbono amare onore, o quale è la virtù
che l'uomo chiama virtù d'amare opore. 68 Cap. XXV. Ca insegna che amare onore
ed èssare umile possono essere insieme e che quelli che è di gran cuore e di
grande animo non può essere senza umiltà. Che cosa é umiltà de la quale il
filosafo parla e in quali cose ella die essere e che maggiormente conviene ai re
ed ai prenzi essere umili. Che cosa è la virtù che l'uomo chiama dibuonairetà,
ed in che cose la buonairetà die essere e che conviene ai re ed a i prenzi
essere dibonarie. Che cosa è una virtù che l'uomo chiama piacevolezza, cioè di
sapere CONVERSARE PIACEVOLMENTE e in che cose la detta virtù die essere e che
si conviene che i re e i preozi sieno piacevoli. Che cosa è verità e in che
cosa ella die essere usata e come si conviene al principe ch'esse sia veritiero
o sincero. Che cosa è una virtù che l'uomo chiama sollazzevole, quasi dica di
sapere sollazzare, e di essere allegro e gioioso, là ' ve si conviene, e per la
quale ' l'uomo si sa avvenevolmente rallegrare nei sollazzi, come ei re e i
prenzi debbono essere allegri e sollazze voli. Conviene al principe avere tutte
le virtù, perciò che perfettamente l’uomo non ne può avere una senza le altre.
Quante maniere sono di buoni e adi malvagi uomini e quale maniera di bontà ei
re e i prenzi debbono avere. Delle passione. Quanti movimenti d'animo sono e
donde essi vengono. Quali movimenti d'animo sono principali che gli altri e
come essi sono ordinate. Come il principe debbe amare e quali cose debbe amare.
Come il principle debbe desiderare e che cosa debbe desiderare. Come ei re e i
prenzi si debbono portare ayvenevolmente in isperare e in disperare. Come
avvenevolmente ei re si debbono portare in avere ardimento. Che differenza elli
à intra corruccio e odio, e come ei te e i prenzi si debbono avvene volmente
contenere nei corrucci e ne le di bonarietà. Come ei re e i prenzi si deb bono
ayvenevolmente avere nei diletti. Come alcuni movimenti d'animo sono mantenuti
e ritornano ad alcuni altri movimenti. Ched ei movimenti dell'animo alcuni sono
da biasmare ed alcuni sono da lodare e come ei re e i prenzi si debbono
conferire nei movimenti detti dinanzi. Della costume. Quale costume e quale
maniere de giovani uomini fanno da lodare, e come il principe debbe avere essa
costume ed essa maniera. Quali costumi e quali maniere dei giovani uomini fanno
da biasmare, e come ei.re e i prenzi debbono ischiſare cotali maniere e cotali
co stumi. Quali costumi e quali maniere dei uomini fanno da biasmare, come ei
re e i prenzi ei debbono ischifare. Quali costumi e quali maniere dei uomini
fanno da lodare. Che costume e che maniera ha il gentile uomo, e come il
principe debbe avere. Che costumi e che maniere anno l’uomo ricco e come ei re
e i prenzi ei debbono. Che modi e che maniere ánno coloro che sono possenti ed
anno signorie, e come li re e li principi si debbono avere in verso la gente
convenevolmente. Avere. DEL GOVERNO DELLA FAMIGLIA. Della moglie. L'uomo die
naturalmente vivare in compagnia, e che i re i prenzi il debbono sapere. Che,
acciò che la casa sia perfetta, si vi conviene avere quattro maniere di
persone, e come e' conviene questo secondo libro divisare in tre parti. Quella
casa è perfetta ove v'à assembramento di un uomo e di una femmina, un
figliuolo, e servi. L'uomo naturalmente si die ammogliare e che quelli che non
vogliono vivare in matrimonio, o elli posono bestia, o ellino sono migliori che
l’uomo. Ciascuno uomo e ciascuna femmina, e medesimamente ei re e i prenzi che
sono ammogliati, si debbono tenere in matrimonio senza partirsi o senza
divídarsi. A ciascun uomo die bastare una femmina, e che i re e i prenzi e
ciascun altro uomo si die tenere appagato a una femmina. Un uomo die bastare a
una femmina, e che una femmina si die chiamare contenta d'un uomo. L’uomo non
die prendare moglie la quale sia troppo presso a lui di parentato o di
lignaggio. Come le moglie dei re e dei prenzi e di ciascuno altro uomo debbono
avere abbondanza di beni temporali. Come nè i re né i prenzi, nė cia scuno
altro uomo non debbe chiėdare solamente ei beni temporali delle loro mogli ma
anco ei beni del CORPO e quelli dell'anima, e ciò e il bello e il casto. L’uomo
non die governare nė tenere la moglie nella maniera ch'elli die tenere e
governare il suo figliuolo. L’uomo non die tenere nė governare la moglie nella
manera che l'uomo die tenere e governare e fanti. Che elli non si conviene nė
ai re nè ai prenzi ned a nessuno altro uomo, ch'ellino usino il matrimonio in
troppo giovano tempo. L’uomo die piuttosto fare l'opera del matrimonio nel
verno che nella state. Come alcune cose sono nelle femmine che sono da
biasmare. Come ei re e i prenzi e ciascuno altro uomo die avvenevolmente
governare e addrizzare la moglie. Come gli uomini si debbono portare con le
loro mogli. Come la femmina maritata deb bono convenevolmente adornare il loro
corpo. Né I re ne i prenzi, nė li altri uomini, non debbano essere troppo
gelosi delle loro mogli. Che cosa è ' l consiglio della femmina, e che 'l suo
consiglio l'uomo non die credere se non in alcun tempo. Com’l’uomo non debbe
dire il suo secreto alla sua moglie. Dei figli. Il padre die essere curioso di
guardare il suo figliuolo. Che ciò s'avviene maggiormente ai re ed ai prenzi,
cioè ch'ellino sieno guardatori e curiosi dei loro figliuoli. Il padre governa
il suo figliuolo per L’AMORE ch'elli à in lui. L’AMORE NATURALE il quale die
essere da padre a figliuolo prova sufficientemente che il padre debbe governare
i suo figliuolo e il figliuolo debbe ubbidire il padre. Nel quale dice che i re
e i prenzi e ciascuno altro uomo debbono da gioventudine insegnare la fede ai
loro figliuoli. I re e i prenzi e ciascuno altro uomo debbono da gioventudine
insegnare ed appréndare ei buoni costumi e le buone maniere ai loro figliuoli.
Il figliuolo del gentile uomo debbe apprendere le scienze della chericia, ciò
sono, morali, naturali e matematice. Quale arte il figliuolo di un gentile
uomini debbe apprendere. Quale die ėssare il tutore del figliuolo di un gentile
uomo. Il padre die insegnare al suo fanciullo a parlare e a vedere ed a udire. In
quante maniere l'uomo puó peccare in mangiare e come il garzone si debbe
contenere. Come il padre die insegnare al suo fanciullo acciò che si sappiano
portar avvenevolmente nel bere e ne' diletto della femmina. Come il garzone si
debbe contenere nel diletto del corpo. Come in giovanezza l'uomo die schifare
le malvagie compagnie. Che guardia l’uomo die avere de' figliuoli da che sono
nati, insino a’ sette anni. Che guardia l'uomo die avere de' fanciulli da sette
anni fino a quattordici. Che guardia l'uomo die avere del figliuolo da
quattordici anni innanzi. Che il padre non die insegnare al figliuolo uno
medesimo travaglio di corpo. Della casa e dei servi. L'uomo die diterminare e
parlare delle cose donde la vita umana può esser sostenuta, volendo governare
la sua famiglia e la sua casa. Il casino della villa del’uomo, die esser fatto
sottilmente ed in buon áire. Il casamento dei re e dei prenzi, e di ciascuno
altro uomo, die esser fatto in luogo dove abbia abbondanza di buona acqua e di
chiara. Naturalmente l’uomo die avere possessione in alcun modo e che quellino
che rifiutano le possessioni, non vivono come uomini, anzi sono migliori che
uomo. Elli è grande utilità alla vita umana, che l'uomo possa vivare della sua
propria ricchezza. Come l'uomo die usare dei beni temporali, e quale maniera di
vivare è buona e onesta. Nel quale dice che ciascuno uomo, e medesimamente ei
re ei prenzi, non debbono desiderare troppo grande abbondanza di ricchezze ne
di possessioni. Quante maniere elli sono di vendere e di comperare e perchè ei
denari fuoro prima mente fatti e trovati. L'usura è generalmente malvagia, e
ch'ei re ed i prenzi la debbono difendare ch’ella non sia fatta nella loro
terra. Nel quale dice ch’ei sono diverse maniere di guadagnare denari e che
alcuna di queste maniere è avve nevole ai re ed ai prenzi. Alcuna gente è serva
per natura e ch'elli è loro utilità ch'ellino sieno suggetti ad altrui. Nel
quale dice che alcune genti che sono servi per natura e per legge. Nel quale
dice ch’ellino sono alcune genti le quali sono serve per prezzo ed alcuna gente
che servono per l’amore ch’elli ánno ai suo signore. L'uomo die dare gli ufici
ai suoi fanti nelle case dei re e dei prenzi. Come ei re e i prenzi debbono
provvedere ai loro sergenti robe e vestimento. Che cosa é cortesia e ched e'
conviene ai fanti dei re e dei prenzi ched ellino sia cortese Nel quale dice
come ei re e i prenzi si debbono contenere inverso ei loro sergenti. Che quelli
che servono e quelli che mangiano alla tavola dei re e dei prenzi, e
generalmente che il gentile uomo non debbe molto favellare. DEL GOVERNO CIVILE.
Detti dei filosofi nel governamento delle città. Nel quale dice che la villa e
ordinata e stabilita per alcuno bene. Fu grande utilità alla vita umana che
colla comunità della villa e delle città, li uomini ordinassero la comunità del
reame. Nel quale dice ceme Platone e Socrate dissero che l’uomo dovea ordinare
e governare le città. Nel quale insegna che i re e i prenzi debbono sapere che
tutte le cose non debbono essere COMUNE siccome Platone e Socrate dissero. Nel
quale dice quanti mali avverrebbero se il figliouolo fusse comune. Nel quale
dice come la possessione debbe essere proprie, e come debbono essere comuni,
secondo l'utilità delle ville e delle città. I re ei prenzi non debbono
sofferire che una medesima gente duri sempre in una medesima signoria. Nel
quale dice che l'uomo non die cosi ordinare la città come Socrate disse, che
dovieno essere ordinate. Come l'uomo può trarre a buono intendimento le parole
che Socrate disse, al governa mento delle città. Come un filósafo, ch'ebbe nome
Fal lea, disse, che l'uomo dovea ordinare le città. Le possessioni non debbono
essere eguali, siccome disse Fallea. Come quelli che signoreggia alcuna città,
elli die più principalmente intendare a cessare le malvagie volontà e i malvagi
desideri e convoitigine, ched elli non die intendere a cessare la
disuguaglianza delle possessiono. Nel quale dice, come un filósafo ch'ebbe nome
Ippodamo, disse che l’uomo dovea ordinare le città. Nel quale dice quali cose
sono da riprendare in quello che Ippodamo disse del governamento della
comunità. Della migliore maniera di governare le città. Il quale insegna come
l’uomo die governare le città in tempo di pace, e quante cose l’uomo die guardare
in cotale governamento. Quante maniere sono di signorie e quali sono buone e
quali sono rie. Ched o' val meglio che le città e ' rea mi sieno governati e
retti per un solo uomo che per molti e che quest' è la migliore signoria che
sia quando un solo uomo signoreggia ed elli intende il bene comune. Nel quale
dice per quali ragioni alcuna gente volsero provare ched e’ valeva meglio che
le terre e le città fossero governale per molti uomini che per un solo e dice
in questo capitolo ciò che si die rispóndare a cotali ragioni. Ched e' val
meglio che le terre e le signorie e' reami vadano per redità per successione
DEL FIGLIOUOLO che per elezione. Nel quale dice quali sono le cose ne le quali
il re die sormontare gli altri, e che diversità elli à intra'l re 'e'l tiranno.
Nel quale dice che la signoria del tiranno è la peggiore signoria che sia e che
i re ei prenzi si debbono molto guardare ch'ellino non sieno tiranni. Quale dia
esser l'ufficio dei re e dei prenzi, e com’essi si debbono contenere in
governare le loro città e i loro reami. Quali sono le cose che’ l buono re die
fare, le quali il tiranno mostra di fare ma non le fa nèmica. Nel quale dice
per quante cautele il tiranno si sforza di guardare sė ne la sua signoria. Ched
elli è molto isconvenevole cosa ai re ed ai prenzi ched ellino sieno tiranni,
perciò che tutte le malizie che sono nell’altre malvagie signorie, sono ne là
signoria del tiranno. Nel quale dice che i re e i prenzi debbono molto ischifare
la compagnia del tiranno, perciò che per molte cose ei soggetti aguaitano ed
assaliscono il loro signore quand’elli é tiranno. Nel quale dice quali cose
guardano e salvano la signoria del re e ched e'conviene fare al re sed e' si
vuole guardare ne la sua signoria e nel suo reame. Quali cose fanno a
consigliare e di quali l'uomo die avere consiglio. Nel quale dice che cosa è
consiglio, e come l'uomo die fare ei consigli. Nel quale dice che consiglieri
ei re e i preozi debbono avere ai loro consigli. Nel quale dice quante cose
conviene sapere a quellino che consigliano ei re e i prenzi e in quali cose l’uomo
die préndare consiglio. Nel quale dice che tutte le cose donde l’uomo giudica, l'uomo
die giudicare secondo le leggi e che l’uomo die fare pochi giudicamenti e dare
poche sentenze per arbitrio o per credenza. Nel quale dice come l’uomo dic fare
ei giudicamenti: e ch’e giudici debbono vetare che li uomini che piateggiano
non dicano parole dinanzi al giudice che’l possa muovere ad amore nè ad odio contra
ad alcuna de le parti. Nel quale dice quante cose conviene avere a’giudicatori
a ciò ch’ellino giudichino bene e drittamente. Nel quale dice quante e quali
cose conviene riguardare al giudice, acciò ch’elli perdoni e sia più di
buonarie che crudele. Nel quale dice ched e’ sono diverse maniere di leggi e
diverse maniere di giustizia e che al dritto natu rale ed al diritto iscritto
tutti gli altri dritti sono ridotti e ramenali. Quali debbono esser le leggi
umane e ched elli fu grande utilità ai reami ed a le città a fare cotali leggi.
Nel quale dice che ciascuno non die némica istabilire nė ordinare le leggi; e
ched e' conviene che le leggi sieno publicate é fạtte sapere acciò
ch’ell’abbiano forza d’obbligare le genti. Quante opere e quali le leggi ch'ei
re e i prenzi istabiliscono ed ordinano, debbono contenere. Nel quale dice
quale vale meglio o che le città o i reami sieno governati per un buono re o
per una buona legge. Nel quale dice che co la legge naturale e co la legge
iscritta e' conviene che l’uomo abbia la legge di Dio e la legge del Vangelo. Come
l’uomo può, si die guardare le leggi del paese e ch'elli non è utile ch'elle si
rimutino ispesso. Nel quale dice che cosa è città e che cosa è reame e chénte
die essere il popolo ch’è ne le città e ne' reami. Nel quale dice che allora è
la città e’l reame trasbuono e 'l popolo trasbuono, quand’elli v’à molte di mezzane
persone. Nel quale dice ched elli é grande utilità al popolo di portare grande riverenza
al prenze ed al signore e ched ellino guardino diligentemente le leggi che i re
e i prenzi ánno ordinate. Come il popolo e generalmente tutti quelli che
dimorano nel reame, si debbono mante nere saviamente, acciò che’l re o’l prenze
non abbia corruccio nė odio contra loro. Come ei re ei prenzi si deb bono
mantenere, acciò ch'ellino sieno amati e temuti dal lor popolo. Ed insegna
questo capitolo che tutto debbiano ei re ei prenzi esser amati e temuti dal lor
popolo, ellino debbono maggiormente volere essere amati che temuti. Del governo
in tempo di guerra. Che cosa è cavalleria e da ch'ella é ordinate. Nel quale
insegna in quale terra sono e’migliori combattieri e quali l’uomo die iscegliere
per combattere dell’uomini che debbono andare a la battaglia. In quale tempo
l'uomo die acco stumare il fanciullo all' opere dela battaglia e per quali
segni l'uomo può conosciare ei migliori battaglieri. Nel quale insegna quante
cose e quali e' conviene avere a' buoni battaglieri, acciò ch'ellino si
combattano bene e giustamente. Nel quale insegna quali sono migliori
battaglieri o i gentili uomini, oi villani, o quellino che nel campo dimorano,
ciò sono ei lavoratori. Nel quale insegna ch’elli è grande utilità ai baltaglieri
chedellino sieno bene esercitati all'arme; e che l’uomo die ei battallieri
apprendare a correre ed a saltare ed andare ordinatamente. Nel quate insegna
ched e’si conviene appréndare ai battaglieri molte altre cose che quelle che
sono dette, cioè a córrare ed assaltare ed andare ordinatamente. Nel quale
insegna che l’uomo die fare nell’oste fossati e castelli. Ed insegna questo
capitolo come l’uomo die fare ei castelli e quante cose l’uomo die guardare in
farli. Nel quale dice quante cose l’uomo die guardare quand’elli vuole o die
imprèndare battaglia comune. Nel quale dice ch’elli è grande utilità ne le
battaglie di portare bandiere e gonfaloni: e che l’uomo die ordinare capitano e
maggiore a ciascuna ischiera. E so - nemici migliantemente questo capitolo
insegna quali debbono essere e banderari e i capitani di quelli a piè e di
quelli a cavallo. Nel quale dice che avvedimenti die avere e che die fare il
signore dell’oste acciò che la sua gente non possa essere gravata dai nemici
per la via. Nelquale dice come l’uomo die ordinare le schiere e le battaglie,
quando l’uomo si die combattere contra I Nel quale insegna che l'uomo die
ferire il suo nemico nello battaglia di puntone e non di ramata. Nel quale dice
quante cose fanno gli avversari più forte che quelli dell’oste é come l’uomo
die assalire ei suoi nemici. Nel quale insegna come ei battallieri si debbono
tenere quando vogliono ferire ei loro nemici, e com’ellino ei debbono inchinare
e come l'uomo si die trarre in drieto quando la battaglia non porta utilità. Nel
quale insegna quante maniere ei sono di battaglie; e in quanti modi l’uomo può
prendare le città e le castella ed in che tempo l’uomo le die assediare. Come
quelli dell'oste si debbono fornire e come l'uomo può vénciare le castella per
cava. Come per l’ingegni del legno che l'uomo può menare al muro del castello,
l’uomo lo può prendare. Come l’uomo può e die edificare le castella acciò
ch'elle non sieno leggermente prese ně come l'uomo può e die guérnire le
castella acciò ch'elle non possano esser prese. Nel quale dice come quelli che
sono nel castello assiso possono e debbonsi difendersi da la cava e dai tra
bocchi e dalli altri ingegni che quellino dell'oste vi fanno. Come l'uomo die
fare le navi, e come l'uomo si die combattere nell'acqua o nel mare, da che
cosa tutte le battaglie debbono essere ordinate assediate. Che cosa è una virtù
che l’uomo chia ma piacevolezza, cioè di sapere CONVERSARE piacevolmente con le
genti, e in che cose la detta virtù die essere, e che si conviene che i re e i
prenzi sieno piacevoli. Appresso ciò che noi avemo detto che cosa è debonarietà,
noi diremo d’un'altra virtù, che l’uomo chiama piacevolezza. E dovemo sapere che
le opere e le parole dell'uomo sono ordinate a tre cose, si come ad avere
piacevolezza e verità, ed avere diletti e giuochi nei solazzi e nelle
allegrezze. LA PRIMA RAGIONE: E la piacevolezza si è, in SAPERE BENE CONVERSARE,
unde quelli che sa onorare e riverire gli uomini convene volmente e secondo
ragione, si à la virtù della piacevolezza. La SECONDA ragione si è, che le
opere e le parole dell’uomo sono ordinate sie a verità che, per le opere e per
le parole dell'uomo può l'altro uomo conosciare chi egli è (“Conversation
maketh the man”). Donde, verità non è altro se non che l'uomo non sia vantatore
e che nè per parole nè per fatti elli non dimostri maggior cosa in lui che vi
sia, nè che l'uomo non si faccia ispiacevole nè per parole nè per fatti oltre
quello che ragione insegna, perchè elli sia gabbato ne dispregiato. La TERZA
RAGIONE a che l'opere e le parole dell'uomo sono ordinate, si è, acciò che
l'uomo sia sollazzevole convenevolmente, e si sappia bene portare nei giochi, e
nelle allegrezze e nei sollazzi. Donde, se l'uomo vuole CONVENEVOMENTE
CONVERSARE e' die essere giochevole e piace vole e veritiere. E di queste tre
virtù noi diremo partitamente, ma prima diremo della piacevolezza. E dovemo sapere
che, NEL CONVERSARE, alcuni si mostrano troppo piacevoli, si come sono e
lusinghieri, e quelli che’n ogne cosa vogliono piacere altrui, che acciò che
piacciano altrui, si lo dano tutti ei fatti è tutti ei detti di ciascuno uomo.
E alcuni sono, che anno troppo gran difalta NEL CONVERSARE co le genti, si come
sono ei malvagi e quellino che sono battaglieri, e tenzonieri; e questi fanno
contra a ragione. Chè neuno die volere essere si piacevole nè si compagnevole,
ch’elli ne do venti o ne sia lusinghieri, e piacere a tutti gli uomini, nė
neuno die essere si pieno di contenzione e di noia, che li con venga cessare
della compagnia delli uomini, ma quelli è da lodare che si sa mezzanamente
portare e secondo ragione, nel CONVERSARE. Donde la virtù che l’uomo chiama
piacevolezza cessa la contenzione dell'uomo e tempera il lusingare, e quello
per lo quale l'uomo vuole a tutti gli uomini piacere. E perciò che l'uomo è per
natura compagnevole, si come dice il filosafo, si conviene dare una virtù per
la quale ne le parole e nei fatti sappia CONVERSARE COOPERATIVAMENTE E
convenevolmente e secondo ragione. E questa virtù che l'uomo chiama
piacevolezza, tutto sie cosa che, tutti quelli che vogliono essere piacevoli e
vivare in cooperazione, compagnia ed in comunità con l’altro, conviene ch'elli
abbiano, acciò che siamo cortesi e piacevoli, non perciò debbiamo essere si
cortesi ne si piacevoli ad uno come un altro: chè la dritta ragione insegna,
che, secondo la diversità dei due conversatori, l'uomo si die portare in
maniera appropriata con l’altro. E perciò che troppa amistà e troppa gran
compagnia mostrare ad ogni uomo fa l’uomo ispiacevole e vile; il gentile uomo
si debbe più alteramente contenere che l’altro, acció che l'uomo lor porti più
onore e più reverenza, e che la dignità de la loro grandezza non sia abbassata
nè avvilata. Donde il filosafo dice che i re e i prenzi debbono mostrare
ch’ellino sieno persone degne d’onore e di reverenza. Chè si come noi vedemo
che alcuna vianda fuôra soperchio a uno infermo che non basterebbe ad uno sano,
cosi è nell'essere piacevole e cortese, che alcuna piacevolezza s’aviene a’re
secondo ragione, che non s’aviene cosi ad un’altra persona comune. L’Enciclopedia
italiana cura l’edizione critica del “Il regime del principe”, testimoniato da nove manoscritti, tra cui il
codice della Biblioteca di Firenze (sig, che si distingue sia per motivi
cronologici (nell’explicit reca la data) sia per la veste linguistica, in
prevalenza senese, verosimilmente molto vicina a quella dell’originale, ciò che
lo rende un documento di lingua privilegiato rispetto alle coeve attestazioni
di varietà toscane non fiorentine tra fine Due- e inizio Trecento. L’opera
discende dal “Il regime del principe”, composto da Colonna filosofo tra i più
autorevoli della sua epoca, nato a Roma. Dedicato a un principe, di cui Colonna
fu tutore e ispirato alla Retorica, la Etica, e la Politica di Aristotele, esuddiviso
in tre libri concernenti la “morale», ossia l’etica (disciplina dell’individuo),
l’oeconomia (della casa), e la politica (della città o reame o villa) - è il
più corposo trattato basso-medievale sul regime del ‘gentile uomo’ ed ebbe non
solo una straordinaria fortuna in Italia fino a tutto il XV secolo come elogio
della cavalleria. Esercita una notevole influenza sul Convivio, sul “De vulgari
eloquentia” e sulla “Monarchia” di Alighieri. “E lasciando lo figurato che di
questo diverso processo dell’etadi tiene Virgilio nello Eneida, e lasciando
stare quello che Egidio eremita [il filosofo appartenne all’Ordine degli
Eremitani di Sant’Agostino ne dice nella prima parte dello Regime del Gentile
Uomo. L’ampia Introduzione, oltre a tracciare il profilo biografico di Egidio
illustrando contenuto, fonti e storia della ricezione del suo capolavoro,
esamina nei dettagli il debito di Alighieri, la fortuna figurative o
iconografica del trattato (l’affresco giottesco della Cappella degli Scrovegni
di Padova, precisamente nella Virtù; l’Allegoria ed Effetti del Buono Governo
realizzata da Lorenzetti a Siena, specie nella particolare raffigurazione della
giustizia commutativa e la giustizia distributiva alla sinistra dell’affresco
-- i rapporti tra il De regime e il Livre dou gouvernement (una drastica
riduzione non sempre perspicua, di cui sono noti trentasei manoscritti) e tra
questo e il Livro del governamento, la prima traduzione, pur parziale, di opere
che solo successivamente furono volgarizzate nella loro interezza, ad opera di
un anonimo senese, come avevano già ipotizzato, tra gli altri, Segre e
Castellani. Inoltre si auspica - e intanto s’imposta in modo acuto e pregnante
- un commento dedicato alle fonti del “Regime”, ormai indispensabile alla luce
della ri-valutazione della filosofia nel vernacolare tra Medioevo e
Rinascimento portata avanti dalla bibliografia più recente. Grazie infatti agli
studi degli ultimi due decenni, siamo oggi più informati sui modi in cui la
cultura vernacolare interagì con quella antica, bolognese, tradizionalmente
ritenuta ‘più alta’, e sul diverso pubblico, dichiarato o reale, cui si
indirizzava la trattatistica filosofica dei secoli dal XIII-XIV in avanti. Infine,
si passano in rassegna le altre versioni del De regimine (quella senese è bensì
la più antica, ma non l’unica: se ne conoscono almeno altre cinque).
Nella parte prima della Nota al testo si dà conto della tradizione manoscritta
dei testimoni completi e dei testimoni parziali (descrizione esterna,
descrizione interna, bibliografia), offrendo dati preziosi sulla tradizione a
stampa del De regimine e sulle edizioni del Governamento. Nella parte seconda
si indicano i criterî di edizione e gli usi del copista. L’appendice
prima alla Nota al testo raccoglie le aggiunte inter-lineari e marginali al
Governamento del manoscrito fiorentino, mentre in una seconda appendice si
riportano alcune annotazioni sulle relazioni fra i testimoni del Governamento.
La prima e fondamentale caratteristica della tradizione è che tutti i mss.
paiono al tempo stesso testimoni molto vicini tra loro tanto che è dimostrabile
la presenza di un archetipo a monte della tradizione, ma non per questo
facilmente classificabili nei loro rapporti reciproci, principalmente perché
spesso contaminati dal ricorso alla versione nella lingua antica. Il secondo
volume è interamente dedicato allo spoglio linguistico sistematico sull’intero
testo, tendente per quanto possibile «all’esaustività delle allegazioni per
ciascuna forma»: grafia, fonetica, morfologia, sintassi. Chiudono il
volume un ricco repertorio bibliografico e gl’indici onomastico, toponomastico,
dei nomi e dei manoscritti. Grice: “Poor Ockham
is known as Ockham – god knows, but he is not telling, what his surname was, if
any! On the other hand, the rather pompous Romans have Egidio as a ‘Colonna,’
even if, as the Treccani notes, ‘the
links with the Roman family are unclear’!” -- Romano: Egidio
Romano, arcivescovo della Chiesa
cattolica Filip4 Gilles de RomeEgidio Romano e Filippo il Bello (miniatura di
un codice medievale). Template-Archbishop.svg Incarichi
ricopertiArcivescovo di Bourges Nato tra il 1243 e il 1247, Roma
Nominato arcivescovo25 aprile 1295 Deceduto22 dicembre 1316, Roma. Egidio
Romano, latinizzato come Ægidius Romanus, indicato anche come Egidio Colonna
(Roma), filosofo. Generale dell'Ordine di Sant'Agostino. Dopo la sua morte, gli
furono tributati i titoli onorifici di Doctor fundatissimus e Theologorum
princeps. Fu discepolo di San Tommaso d'Aquino all'Parigi, dove più
tardi insegnò, prima di diventare generale degli agostiniani e arcivescovo di
Bourges (1295). Fu inoltre il precettore di Filippo il Bello per il quale
scrisse il trattato De regimine principum, sostenendo l'efficacia della
monarchia come forma di governo. --
è considerato tra i più autorevoli teologi di ispirazione agostiniana,
attivo anche nella vita intellettuale e politica in un contesto culturale ed
istituzionale travagliato da frequenti ed aspre polemiche sul problema del
rapporto tra potere temporale e potere spirituale. Questo filosofo è
generalmente ricordato, insieme al prediletto allievo Giacomo da Viterbo, per
il contributo nella redazione della celebre bolla Unam Sanctam del 1302 di Papa
Bonifacio VIII e per il ruolo significativo che assunse il Maestro degli
Eremitani di Sant'Agostino quale autore del De Ecclesiastica potestate e,
dunque, quale teorico famoso e autorevole della plenitudo potestatis
pontificia. In Egidio Romano rileviamo subito una compresenza del duplice
atteggiamento dottrinale e politico; infatti è possibile rintracciare, fra le
opere giovanili, il De regimine principum, opera scritta per Filippo il Bello e
di ispirazione aristotelico-tomista inerente alla naturalità dello Stato,
erigendola a difensore della potestas regale. Nel De Ecclesiastica potestate,
invece, Egidio Romano afferma la superiorità del sacerdotium rispetto al
regnum, distinguendosi quale rappresentante della teocrazia papale.
La riscoperta di Aristotele e l'agostinismo politico In seguito alle condanne
di Étienne Tempier. Colonna difende la tesi di Tommaso, per la sua qualifica di
Baccalaureus formatus, ma, proprio a causa delle condanne stesse, viene sospeso
dall'insegnamento. In quegli anni, gli avversari del papato trovano nel
pensiero di Aristotele gli strumenti per svolgere un'analisi politica che metta
in discussione la sacralità del potere. Dall'altra parte troviamo l'influenza
della corrente speculativa dell'agostinismo politico (ossia quel fenomeno,
tipicamente medioevale, di compenetrazione fra Stato e Chiesa, all'interno del
quale Agostino viene a giocare un ruolo fondamentale dal momento che l'apporto
teorico del suo De Civitate Dei conduce a confusioni inevitabili fra il piano spirituale
della Civitas Dei Caelestis e il piano temporale della vita terrena che è
Civitas Peregrina), che ripropone la teoria delle “due città” e riafferma la
superiorità del sacerdotium rispetto al regnum, costituendo un vero e proprio
“partito del Papa”. Egidio rivendica la Plenitudo potestatis come
proprietà costitutiva dell'auctoritas del Papa in quanto homo spiritualis.
Egidio sostituisce al concetto agostiniano di ecclesia, quello di regnum al
fine di estendere gli ambiti del potere del sovrano ecclesiastico. Il sovrano
ecclesiastico (il Papa) dovrebbe esercitare la sua sovranità anche sul potere
temporale al fine di garantire l'ordine mediante una forma di dominium che
coincida con la sua stessa missione spirituale. Opere:Frontespizio delle
In secundum librum sententiarum quaestiones L'edizione critica dell'opera omnia
è stata intrapresa, per Leo S. Olschki, (Aegidii Romani opera omnia, collana
Corpus Philosophorum Medii AeviTesti e Studi), dal gruppo di ricerca di
Francesco Del Punta. Quaestio de
gradibus formarum, Ottaviano Scoto (eredi), Boneto Locatello, 1502. In secundum librum sententiarum
quaestiones, 1, Francesco Ziletti,
1581. In secundum librum sententiarum
quaestiones, 2, Francesco Ziletti,
Opere, Antonio Blado, In libros De physico auditu Aristotelis commentaria,
Ottaviano Scoto (eredi), Boneto Locatello, 1502. De materia coeli, Girolamo Duranti,
Quodlibeta, Domenico de Lapi. TreccaniEnciclopedie on line, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana. 3 dicembre. Roberto Lambertini, Giles of Rome, in
Edward N. Zalta, Stanford Encyclopedia of Philosophy, Center for the Study of
Language and Information (CSLI), Stanford,.
Charles F. Briggs e Peter S. Eardley, A Companion to Giles of Rome,
Leiden, Brill,. Silvia Donati, Studi per una cronologia delle opere di Egidio
Romano: I. Le opere prima: I commenti aristotelici. "Documenti e studi
sulla tradizione filosofica medievale", Gian Carlo Garfagnini, Egidio
Romano, in Il contributo italiano alla storia del Pensiero: Filosofia, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana,. Francesco Del Punta-S. Donati-C. Luna, Egidio
Romano, in Dizionario biografico degli italiani, Roma, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana. Filippo Cancelli, Egidio Romano, in Enciclopedia
dantesca, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, Papa Bonifacio VIII Teocrazia
Altri progetti Collabora a Wikisource Wikisource contiene una pagina dedicata a
Egidio Romano Collabora a Wikiquote Citazionio su Egidio Romano Collabora a
Wikimedia Commons Wikimedia Commons contiene immagini o altri file su Egidio
Romano Egidio Romano, su
TreccaniEnciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Ugo Mariani, Egidio Romano, in Enciclopedia
Italiana, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Egidio Romano, su Enciclopedia
Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc. su ALCUIN, Ratisbona. Opere di Egidio Romano, su openMLOL, Horizons
Unlimited srl. su Egidio Romano, su Les Archives de littérature du Moyen Âge.
Egidio Romano, in Catholic Encyclopedia, Robert Appleton Company. David M. Cheney,
Egidio Romano, in Catholic Hierarchy. Roberto Lambertini, Giles of Rome, in
Edward N. Zalta, Stanford Encyclopedia of Philosophy, Center for the Study of
Language and Information (CSLI), Stanford. Biografia a cura dell'associazione
storico-culturale S. Agostino, su cassiciaco. Predecessore Arcivescovo
metropolita di BourgesSuccessoreArchbishopPallium PioM.svg Simone di Beaulie
u25 aprile 1295 22 dicembre 1316 Raynaud de La Porte. NUMISMATIC
NOTES AND MONOGRAPHS No. 20 ITALIAN ORDERS
OF CHIVALRY AND MEDALS OF HONOUR By HARROLD E.
GILLINGHAM THE AMERICAN NUMISMATIC SOCIETY BROADWAY AT I56TH
STREET NEW YORK 1923 Wonr nl
PUBLICATIONS The American Journal of Numismatics,
1866-1920. Monthly, May, 1866—April, 1870. Quarterly,
July, 1870—October, 1912. Annually, 1913-1920. With
many plates, illustrations, maps and tables. Less than a dozen complete
sets of the Journal remain on hand. Prices on application. The
numbers necessary to complete broken sets may in most cases be
obtained. An index to the first fifty vol¬ umes has been issued as part
of Volume LI. It may also be purchased separately for $3.00.
The American Numismatic Society. Catalogue of the International
Exhibition of Contem¬ porary Medals. March, 1910. New and revised
edition. New York. 1911. xxxvi, 412 pages, 512 illustrations.
$10.00. The American Numismatic Society. Exhibi¬ tion of
United States and Colonial Coins. 1914. vii, 134 pages, 40 plates. $1.00.
NUMISMATIC NOTES & MONOGRAPHS
Numismatic Notes and Monographs is devoted to essays and treatises on
sub¬ jects relating to coins, paper money, medals and decorations,
and is uniform with Hispanic Notes and Monographs published by The
Hispanic Society of America, and with Indian Notes and Monographs
issued by the Museum of the American Indian—Heye Foundation.
Publication Committee Agnes Baldwin Brett, Chairman Henry
Russell Drowne John Reilly, Jr. Editorial Staff
Sydney Philip Noe, Editor Howland Wood, Associate Editor V.
E. Earle, Assistant . Italy (savoy) Order of the Most Sacred
Annunciation Plaque ITALIAN ORDERS OF CHIVALRY
AND MEDALS OF HONOUR BY HARROLD E.
GILLINGHAM a ) THK AMERICAN
NUMISMATIC SOCIETY BROADWAY AT I56TH STREET NEW YORK
1923 t 6 &oo GrS
COPYRIGHT, 1923, BY THE AMERICAN NUMISMATIC SOCIETY
Press of The Lent & Graff Co., New York ITALIAN ORDERS OF
CHIVALRY AND MEDALS OF HONOUR By Harrold E. Gillingham
Students have always found the coinage of Italy of more than
passing interest, and the country of the early Romans is still a
far from exhausted field of numismatic re¬ search. Few sections of Europe
have had such a varied history. Few have been more fought over. Greeks,
Romans, Vandals, Goths, Franks, Germans, Normans, Span¬ iards,
Austrians and the Papal Authorities have had a hand in the mismanagement
of the country’s affairs, and all have left traces of their
influence, but nowhere more defi¬ nitely than in the field of
numismatics. The changing coinage has always been interesting, and
the publication of the Corpus Nummorum Italicorum, undertaken by His
Majesty, Victor Emmanuel III, is a magnifi¬ cent demonstration of the
value of numis¬ matic research. In the time of Augustus,
“Italia” was divided into eleven sections. In the feudal period
many of these had been governed for centuries by members of the same
family. It was a normal condition for these clans to wage war one
upon the other, and this state of affairs existed almost
uninterruptedly until the middle of the Nineteenth Century. “The
destinies of Italy were decided in the cabinets and on the battle-fields
of Northern Europe—a Bourbon at Versailles, a Haps- burg at Vienna
or a thick-lipped Lorrainer, with the stroke of his pen, wrote off
province against province, regarding not the popula¬ tion who had
bled for him or thrown them¬ selves upon his mercy.” Through it all,
the Papacy has exerted a powerful influence. In the early period
such a shifting of control was not to the best interests of the
inhabitants. The Kingdom of Italy, as we know it today, did
not exist, of course, until 1870. With the fall of the French Empire
under Napoleon III, the assistance of France was NUMISMATIC
NOTES MEDALS OF HONOUR 3
no longer available, and Rome came under the dominion of Victor
Emmanuel. All of that gieat mountainous peninsula was united and
free. For over seventy years the country has been governed by a Prince of
the House of Savoy. Its population has pros¬ pered more during that
period than for many preceding centuries. These changing
conditions were not with¬ out effect upon the organisations which
we class as Orders of Knighthood. Many of the Orders of Chivalry
founded by the Ducal or Princely rulers of Italy were named for
their patron saints. It has seemed expedient in this article to
treat of the Orders and Decora¬ tions of all of these changing
principalities separately. Insofar as is possible, any repetition
which this course involves has been avoided. AND
MONOGRAPHS 4 ITALIAN ORDERS
AND LUCCA. Lucca, the most northern province of
Tuscany, lies between the Apennines and the Mediterranean Sea. Its
principal city, Lucca, on the River Sarchio, is famous for a
remarkable bridge which is said to have been built about 1000 A.D. From
the time of the Narses, in the Sixth Century, Lucca was an
important city. Here and at Pisa, the earliest Italian school of painting
flourished in the Twelfth and Thirteenth Centuries. Lucca became an
autonomous commune from the death of Matilda (1115). In 1314
Uguccione della Faggiola seized the reins of Government, but later he was
superseded by the powerful Castruccio Castracani. Louis of Bavaria,
after having occupied it by his troops, sold it to a Genoese
banker, Gherardo Spinola; it was seized by John, King of Bohemia,
pawned by him to the Rossi of Parma, sold to Florence, relin¬
quished to Pisa, nominally liberated by Charles IV (Emperor of Germany,
1346- 1^78) and governed by his vicar. Lucca, NUMISMATIC
NOTES MEDALS OF HONOUR 5
subjected to endless vicissitudes, managed first as a democracy and
after 1628 as an oligarchy, to maintain its independence, alongside
of Venice and Genoa, and painted the word “Libertas” on its banner until
the French Revolution. In 1805, Napoleon I gave Lucca to his sister
Eliza, who had married Bacciochi. It was occupied by the
Neapolitans in 1814, and from 1816 to 1847 it was the Duchy of Maria
Louisa of Parma (who married her cousin, Charles IV of Spain), and
was ruled by her son, Charles Louis. It later formed one of the
provinces of Tuscany. Under the rule of the Lombard Dukes, Lucca
possessed a coinage of its own. MILITARY ORDER OF SAINT GEORGE
OF LUCCA. Duke Charles Louis Ferdi¬ nand, a Spanish Bourbon, founded
this Order on June 1, 1833. It was called Or dine di San Giorgio
per il Merito Militare, and was awarded for military services to
the Duchy. It was also issued to officers and privates whose
service exceeded three years. The Decoration is a Maltese cross,
enam¬ elled white. It is edged with gold for the AND
MONOGRAPHS 6 ITALIAN ORDERS
first class, with silver for the second, while for the third class
it is silver without the enamel. In the centre is a white
medallion, upon which there is a gold figure of St. George slaying
the dragon, surrounded by the words AL MERITO MI LI TARE on a green
band. The reverse shows the initials of the founder, C.L., crowned, and
the date 183J. The ribbon is bright red with a white stripe.
ORDER OF SAINT LOUIS. Founded on December 22, 1836, by Duke
Charles Louis, and awarded for civil merit. It was reorganized in
1849 by his son, Charles III, Duke of Parma, a Bourbon, for Civil
and Military service; it is, therefore, classed with the Orders of
Parma also. See page 19. The badge of the first class is a
white- enamelled cross, with heavy gold lines and with a large
fleur-de-lis at the tip of each cross-arm. The obverse bears a shield
upon which is an effigy of Saint Louis in golden armour; the
reverse has a shield bearing the Bourbon crest of three lilies. The
second class cross is of silver and white enamel, NUMISMATIC
NOTES ITALIAN DECORATIONS Pl.
1 Parma Order of Saint Louis
8 ITALIAN ORDERS AND while the third is all
silver but without the crown. The ribbon is blue with a yellow
stripe on either side. MEDAL FOR MILITARY SERVICE. Created on
June i, 1833, for officers who had served over thirty years, and called
the Medaglia di Anzianita. The obverse bears a gilt Maltese cross
with the initials C.L. and a crown above; on the reverse are the
Roman figures XXX, denoting the years of service. The ribbon is
blue, with yellow stripes— four of the former and three of the
latter. CIVIL MEDAL OF MERIT. This Dec¬ oration was also
instituted by Duke Charles Louis. It is of silver and bronze. The
initials of the founder, C.L. intertwined, ap¬ pear on the obverse, and
the reverse has inscribed thereon the words, AI BEN EME¬ RITI DELLA
SALUTE PUBBLICA. NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 9 MODENA. In 183
B.C. Mutina, as Modena was then called, was a Roman colony. For more
than twelve centuries there were constantly changing rulers. In
1288 A.D. Obizzo II (1240-1293), of the princely house of Este,
received the lordship of Modena. The Este family was one of the oldest of
North¬ ern Italy, dating back to about 917 A.D. Through the
marriage of an heiress of the house of Welf, of Bavaria, with a
younger son of the house of Este, this family became connected with
the houses of Brunswick and Hanover, from which are descended the
Sovereigns of England, through the house of Guelph. At various periods,
the Estensi received the sovereignties of Ferrara, Modena and
Reggio. The male branch of the family lost the duchies of Modena and
Reggio on the death of Hercules Rinaldo, who died in 1803. His only
daughter, Maria, married Ferdinand of Austria, son of Francis I and
Maria Theresa. Their son, Francis IV, in 1816 became the first Hapsburg
duke of AND MONOGRAPHS IO
ITALIAN ORDERS Modena. He died in 1846, and when his
son Francis V died in 1875, the male line of the Austrian Estensi became
extinct and the title passed to Francis, son of Archduke Charles
Louis. Members of the Este family and their descendants had held the
Duchy of Modena almost continuously from 1288 until i860. In that
year the territory by a plebescite was declared part of the King¬
dom of Italy. ORDER OF THE EAGLE OF ESTE. Founded by Francis
V on December 27, 1855, and awarded for military and civil merit.
The number of the members of the Order was limited to 20 for the Grand
Cross, 40 for the Commander Class and 120 for the Class of the
Knights. The decoration was surrendered on the death of the Knight.
The insignia is a gold Maltese cross with gold knobs at the points,
white-enamelled and edged with blue. Between the arms of the cross
are gold scrolls, and the letters E.S.T.E. are distributed in the angles.
On the blue medallion is the white-crowned eagle of the house of
Este, surrounded by a NUMISMATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS Pl. J L Modena
Order of the Eagle of Este 12 ITALIAN ORDERS
AND white-enamelled band, inscribed PROXIMA SOLI MDCCCLV.
The reverse centre of white enamel bears the figure of Saint Con-
tardo holding a cross. It is surrounded by a blue-enamelled band bearing
three stars and inscribed S. CON TARDUS ATESTI - NUS. The ribbon is
white, edged with blue stripes. When awarded for military merit,
the cross is surmounted by a trophy of arms; for civil merit, by an oak
wreath. MILITARY MEDAL FOR LOYALTY. Francis IV, the first
Hapsburg duke of Mo¬ dena (1816-1846), caused a medal to be struck
and awarded to those of his troops who re mained faithful during the riot
of February 4, 1831. This disturbance was organized by Ciro
Menotti, and forced Francis IV to flee from his capital. It was thought
by some that the Duke was in league with Menotti, but as the Duke
caused Menotti to be put to death when the Revolution was
suppressed, this is doubtful. The silver medal given to his supporting
troops bears the inscription FIDELI MILIT 1 MDCCCXXXI. Within a
wreath of laurel, NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 1 3 and below are two crossed
swords. The reverse is inscribed FRA NCI SC US IV DUX MUTINAE. The
ribbon has three stripes, equal in width; the middle one white, the
side ones blue. CROSS FOR SERVICE. Authorized by Francis V,
May 16, 1852. This medal was awarded to officers who had served 25
years under the banner of the house of Este. It is a silver cross
with a gilt edge. In the centre is the white eagle of Este, surmounted
by a crown and the letters F. V. The reverse bears the Roma n
figures XX V. The cross is surmounted by the ducal crown, and the
ribbon is white, edged with blue. MILITARY MEDAL OF MERIT.
This decoration was created in 1852 for the junior officers and
privates. It is silver. On the obverse appears a bust of the duke
facing left, and the legend FRANCESCO V DUCA Dl MODENA EC. EC.
ARCIDUCA D’AUS¬ TRIA ESTE EC. EC. On the reverse, within a laurel
wreath, PEL MERITO MI LI TARE. The ribbon is blue, edged with
white. AND MONOGRAPHS
14 ITALIAN ORDERS AND MEDAL OF FIDELITY. Francis V
ap¬ pears to have been in a struggle with his subjects during most
of the thirteen years of his reign. He was compelled to seek refuge
in Austria in 1849, but he returned to Modena after the battle of Novara
on March 24th of the same year. Ten years later he was again forced
to flee. In i860 Modena became part of United Italy. To reward
those of his subjects who had remained faithful to him during his exile,
he created the Medal of Fidelity in 1863. It is bronze, 32mm. in
diameter. On the obverse it bears the effigy of the duke and the
inscription FRANCESCO V AUST. ATESTENUS DUX MUT 1 NAE ; on the
reverse, the words FI DELI TATI ET CONSTANTIAE IN ADVERSIS
MDCCCLXIIL surrounded by a wreath of oak leaves. The ribbon is of
blue and white horizontal stripes, edged with blue and white.
NUMISMATIC NOTES MEDALS OF HONOUR
15 PARMA. Parma was the Eastern section of
Gallia Cispadane at the time of Constantine. It lies in the Lombard
plain, north of the Apennines, south of the River Po and west of
Modena. For the first fifteen centuries of the Christian era, the many
rulers of Parma were of various nationalities. The duchy came into
the possession of the Far- nese family during the early part of the
Six¬ teenth Century. Eight dukes of that family ruled over the
destinies of its people. From Antonio, who died childless in 1731,
the duchy passed to Charles of Bourbon (Don Carlos), Infante of
Spain, who became King of Naples in 1735. Both Austria and Spain
governed it at various times. At the Con¬ gress of Vienna in 1815, the
duchy was granted to Marie-Louise (daughter of Fran¬ cis I of
Austria), second wife of Napoleon I. She died in 1847. Spanish and
Austrian rulers again came into possession. Charles III, a Bourbon
and the grandson of Victor Emmanuel I of Sardinia, reigned from
1849 AND MONOGRAPHS i6
ITALIAN ORDERS AND until his assassination in 1854. In
i860, during the regency of his son Robert, Parma was incorporated
in the Kingdom of Italy. ORDER OF CONSTANTINE. Authori¬ ties
differ with regard to the date of the insti¬ tution of this Order. It has
been said that it was founded by Constantine the Great about the
year 313 A.D. Others give credit to thle Byzantine Emperor Isaac II
(Isaac Angelus Comnenus), and fix the year as 1190. This seems the
more probable date. The Order is also called the Order of Saint
Angelus, the Order of the Golden Chevaliers, and the Military Order of
Constantine of Saint George, it being under the patronage of that
Saint and Martyr. Late in the Seventeenth Century its control appears
to have been sold to Francis I (Francis of Farnese), Duke of Parma,
who became the Grand Master. The Order came into high repute
because of the rules he observed in its distribution, and also because of
the large domains he conferred upon it, including the church of the
Madonna della Steccata at Par¬ ma. Clark attributes its revival to
Charles V. NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 17 In 1734 or 1735, after the
extinction of the male line of the Farnese family, the heir to the
Duchy of Parma, Infante Don Carlos (son of Philip V of Spain and Elizabeth
Far¬ nese), became the Grand Master. He trans¬ ferred the Order to
Naples when he ascended that throne. It was abolished in Naples by
Joseph Bonaparte in 1806 but continued in Sicily. Revived in 1814, it
remained in existence until the unification of Italy. Owing to its
transfer to Sicily, it is fre¬ quently classed among the Orders of the
Two Sicilies. The members of the Order consist of Senators,
Commanders, Knights, Serving- brothers and Squires. On August
8, 1922, the Count d’Caserta of the Austrian line of Bourbons, and a
dis¬ tant cousin of the King of Italy through the female line,
honoured one Michael Cangiano, the official Interpreter of the Superior
Court of Cambridge, Massachusetts. Signor Can¬ giano was made a
Knight of the Order of Constantine of Saint George of Parma and of
Sicily. This indicates that the Order has been continued as a Family
Order by the old rulers of those Duchies. AND
MONOGRAPHS ITALIAN DECORATIONS
Pl. Ill Parma Order of Constantine
MEDALS OF HONOUR 19 The insignia is a
red-enamelled gold cross, fleurv. On the arms are the letters I.H.S.
V. (In hoc signo vinces). In the centre is the Labarum, or
Standard. Greek letters X and P crossed,and A (Alpha) and &
(Omega). Harold Bayley, in his book entitled Lost Language of
Symbolism, London, 1913, writes,—“The Latin P has the same form as
the Greek letter named Rho. One of the most famous emblems of early
Christianity— known as the Labarum, the seal of Con¬ stantine, or
the Chi-Rho monogram—is the letter X surmounted by a P. The two
letters Chi and Rho are assumed to read Chr, a contraction for the
name Christ, but the symbol was in use long ages prior to Chris¬
tianity.” The first class members of the Order wear a gold figure of
Saint George slaying the dragon, suspended from the cross. The
ribbon is light blue moire. ORDER OF SAINT L OUIS. Charles
III, Duke of Parma, revived this order at Parma, August 11, 1849,
as an award of merit. His father Charles Louis (or Charles II) had
originated the order in Lucca in 1836. There AND MONOGRAPHS
20 ITALIAN ORDERS AND are
five classes and the insignia is a cross, composed of four fleurs-de-lis,
bound together by their leaves. On the centre of the obverse in a
blue-enamelled shield are three gold lilies. On the reverse is a figure
of St. Louis, surrounded by the motto DEUS ET DIES (God and light).
The Grand Cross and that for Commanders and Cava¬ liers of the first
class have a gold figure of St. Louis surmounted by a gold crown.
The cross for the second class Cavaliers has a silver figure with a
silver crown, and the fifth class is of enamelled silver without a
crown. The ribbon is light blue and yellow. MEDAL OF MERIT. Founded
during the reign of Marie Louise, 1815-1847. Marie Louise was the
mother of the Little King of Rome who, fortunately for Italy, never
reigned. The medal is silver, 20 mm., and bears on the obverse, AI
BENEMER- ENTI DEL PRINCIPE E DELLO STATO. On the reverse is the
head of Marie Louise and the inscription, M. LOUIS ARCID. D. D.
AUSTRIA DUCA DI PARMA PIAZ. E. GUAST. The ribbon is light blue and light
red. NUMISMATIC NOTES MEDALS OF
HONOUR # 21 SAN MARINO. When
Marinus, the Dalmatian monk, and his companions settled in the
Eastern Apennines, in the third century, they little thought they
were establishing a community with such a future. For a long time
San Marino was something like a buffer state, between hostile
Italian dynasties in that vicinity. In 1631, the Independence of
San Marino was acknowledged by the States of the Church. Napoleon I
preserved its sep¬ arate existence in 1797, and Napoleon III
protected it from the designs of Pope Pius IX in 1854. At the unification
of Italy, 1859-1860, San Marino was still allowed its independence,
and today it is the smallest Republic in Europe. ORDER OF
CHIVALRY OF SAN MA¬ RINO. Sometimes called the Equestrian Order of
San Marino, created on August 13, 1859, by the Council of the Republic,
in commemoration of the fifteenth century of its foundation. The
purpose of its founda- AND MONOGRAPHS
ITALIAN DECORATIONS f Pl.
IV San Marino Order of Chivalry of San Marino
MEDALS OF HONOUR 23 tion was to
reward those who were promi¬ nent in the welfare of the country and
its people. There are five grades: Grand Crosses, Grand Officers,
Commanders, Offi¬ cers and Chevaliers. The badge or cross, which is
surmounted by a gold crown, is a gold-edged, white-enamelled cross
moline with a gold ball at the end of each arm. Be¬ tween the arms
are four gold towers. The obverse centre bears the effigy of Saint
Marino to left, surrounded by a blue band, inscribed SAN MARINO PROTETTORE.
The reverse bears on a gold shield, in the cen¬ tre, the arms of the
country—the three towers. The shield is surrounded by a blue band
bearing the words MERITO CIVILE E MI LI TARE. The ribbon is of
seven equal stripes, four of blue and three of white. The
writer has four specimens of this cross. Two have full-faced busts of San
Marino, with white hair and beard. One has a younger face to the
left, with black beard and hair, while the fourth has a bust in
gold, facing to the left, but on a white-enamelled field. Two of
the specimens bear on the reverse MERITO CIVILE. Elvin and
AND MONOGRAPHS 24 ITALIAN
ORDERS AND Lawrence-Archer give the inscription as “Merito
Militare,” while the Catalogue Musee de VArmte has it “Merito
Civile.” Cappelletti and Puca, the Italian authori¬ ties, give the
former wording, and the figure of San Marino facing to the left; and
this, no doubt, is correct. MEDAL OF MERIT. Instituted
on March 22, i860. This is octagonal in form and of gold, silver
and bronze, according to the importance of its award. In the centre
of the obverse is the Arms of the Republic, the three towers, within an
oak and laurel wreath, below which is the word LIBERT AS; around
this is, REPUBBLICA Dl SAN MARINO. On the reverse, within an oak
wreath, is the word ANZIANITA if the pur¬ pose of the reward is military,
or MERITO , if for civil award. The ribbon is light blue, edged
with red. NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 25 SARDINIA, SAVOY AND THE
KINGDOM OF ITALY. Sardinia, one of the islands of the King¬
dom of Italy, is known to have been settled by the Carthaginians in 512
B.C. Thence¬ forward Romans, Vandals, Goths, Saracens, and the
Genoese ruled the island. In the year 1325 A.D, the king of Aragon took
pos¬ session. From that time until 1403 Sardinia was an Aragonese
province. After the union of Aragon and Castile, it became Spanish
and so remained until 1713, when it was ceded to Austria by the treaty of
Utrecht. In 1720 it w r as given to Victor Amadeus II (1666-1732),
Duke of Savoy, in exchange for the island of Sicily, and he became King
of Sardinia; the title of King of Savoy was con¬ ferred upon him
the same year. This title of King of Sardinia and Savoy continued
until the unification of Italy in 1859-1860. MEDAL OF VALOUR.
Created in 1793 by Victor Amadeus III (1727-1796), King of
Sardinia. It is of gold and silver, 38 mm. AND MONOGRAPHS
26 ITALIAN ORDERS in
diameter, and bears on the obverse a bust of the king facing to right and
VITTO¬ RIO-AM ADEJJS III. The reverse has a wreath of oak leaves,
within which is a tro¬ phy of arms and flags, and the words AL V A
LORE. The ribbon is dark blue. About 1404 Amadeus VIII, (the first
Duke of Savoy), extended his provinces. The teriitory over which he
later reigned extend¬ ed from the Lake of Geneva to the Mediter¬
ranean Sea, and from the River Saone (in France) to ,the River Sesia in
Italy. The Duchy of Savoy also included Nice. This section
remained almost continually in the possession of the house of Savoy until
i860. It is said that Napoleon III had a secret treaty with
Count Cavour, the Italian states¬ man, before the French army went to
assist the Sardinians to drive the Austrians from Northern Italy.
At the Peace table, Savoy, the cradle of the house of that name, as
well as Nice, was given to France. Of this set¬ tlement, Garibaldi
is reported to have said, “That man (Cavour) has made me a
foreigner in my own house.” Inasmuch as the Kingdom of Italy
has NUMISMATIC NOTES MEDALS OF
HONOUR 27 been ruled by princes of the house of
Savoy, it seems proper to describe, in the subsequent pages, the
decorations generally known as Italian Orders of Chivalry and Medals
of Distinction. ORDER OF THE MOST SACRED ANNUNCIATION.
This Order is the high¬ est in rank and most important of all the
Italian Decorations. It ranks with the Golden Fleece of Spain and the
Garter of England. Authorities differ as to its origin, though many
of them give the year 1362 as the date of its foundation. In that
year, the Order of the Neck Chain 01 Order of the Collar of Savoy
was founded by Amadeus VI, Count Verde of Savoy (1333-13S3). His
grandfather, Amadeus V, called the Great, assisted the Knights of the
Order of Saint John of Jerusalem at Rhodes, and compelled the
Turks, under Mahomet II, to abandon their siege of that island in 1310
or, as some state, in 1315. For this service Amadeus V was
presented with a collar, bearing the let¬ ters F.E.R.T. Fortitudo ejus
Rhodum tenuit (By his bravery Rhodes was held). He AND
MONOGRAPHS 28 ITALIAN
ORDERS was also granted for his Arms, the use of the white
cross of the Crusaders, which later became the Cross of Savoy (H. W.
Finch- am’s “Order of St. John of Jerusalem in England”). Although
authorities differ as to the exact meaning of these letters
F.E.R.T., the above is the more generally accepted explanation, and is
that given by Bernardo Giustinian, the Italian authority, in 1692.
In 1518, new statutes were formu¬ lated for the Order by Charles III,
Count of Savoy. At that time the name was changed to the Order of
the Most Sacred Annuncia¬ tion. Several changes in the Order have
been made by various Counts of Savoy since that time, among whom were
Victor Emman¬ uel II in 1869 and Humbert I in 1889. There is but
one class of Members—Chevaliers or Knights, whose number, exclusive of
the Sovereign and Church Dignitaries and Princes, is limited. They
must also be of the Roman Catholic faith. The insignia consists of
a gold medallion on which is a representation of the Annunciation,
above which is a dove, symbolising the Holy Spirit. This is
surrounded by a group of symbolic NUMISMATIC NOTES
«£ ITALIAN DECORATIONS Pl.
V Italy (savoy) Order of the Most Sacred
Annunciation 30 ITALIAN ORDERS knots of
ribbon (lacs d’amour), on which are numerous roses, a possible reference
to the Mystic Rose. The whole is suspended from a gold chain, composed
of alternate knots of ribbon and roses, with the letters F.E.R.T.
interwoven. The plaque, or star, is similar to the badge, surrounded by
eight rays of flame, with the letters F.E.R.T. on the sides. The
ribbon is blue moire. (Frontispiece.) ORDER OF SAINT MAURICE
AND SAINT LAZARUS. The Order of St. Mau¬ rice was instituted in
1434, at Ripaille, near the lake of Geneva, by Amadeus VIII
(13^3-1450), Count and first Duke of Savoy. The Order took its name from
the patron saint of Savoy. Amadeus VIII conferred this Order on ten
of his courtiers when they accompanied him to his retreat at the
priory of Ripaille. He was elected Pope in 1439, taking the name of
Felix V, but he resigned in 1448 and retired to the solitude of
Ripaille, where he died in 1450. He is buried at Lausanne. Shortly
after his death, the Or¬ der became dormant. It was revived in
NUMISMATIC NOTES ITALIAN
DECORATIONS Pl. VI Italy (savoy)
Order of St. Maurice and St. Lazarus 32
ITALIAN ORDERS AND 1572 by Duke Emmanuel Philibert of
Savoy, to encourage the Catholics to resist the Cal- vinistic
reforms attempted in Savoy. The Dukes of Savoy were Grand Masters.
The Order of Saint Lazarus was gen¬ erally supposed to have been
founded about the year 1060, during the earlier crusades, although
there was a Fraternity of Ecclesias¬ tical Knights who as early as 366
A.D. founded a hospital at Jerusalem to care for the lepers. These
were known as the Knights of St. Lazarus. Elias Ashmole, in his
“History of the most noble Order of the Garter,” London, 1715,
writes—“At length, through the incursion of the Barba¬ rians, and
Injury of Time, it (the order) lay extinguished, but was revived when
the Latin Princes joyned in a Holy League to recover the Holy Land.
. . . For in that Time the Monks of this Order added Martial
Discipline to their Skill in Physick; and for their Services against the
Infidels, begat a great Esteem from Baldwin II, King of Jerusalem,
and some of his Successors.” The Order was inactive for a long
period. NUMISMATIC NOTES MEDALS OF
HONOUR 33 In 1490 it was united with the
Hospitallers of St. John at Rhodes, but in 1565 Pope Pius IV
restored it and granted additional privi¬ leges. In September, 1572, Pope
Gregory XIII, at the request of Emmanuel Philibert, Duke of Savoy,
restored the Order of Saint Maurice and united it with that of St.
Laz¬ arus, under the title of the ORDER OF SAINT MAURICE AND SAINT
LAZARUS. Pope Gregory XIII also appointed the Dukes of Savoy
Hereditaries and Masters, and as Ashmole writes—“oblig’d them to
furnish out two Gallies for the Service of the Papal See, to be
employ’d against Pyrates.” There have been many changes in the Or¬
der by the various sovereigns, but at present there are five grades:
Knights of the Grand Cross, Grand Officers, Commanders, Officers
and Chevaliers. The number of the last grade is unlimited. Many
foreigners have been decorated with this grade. The pres¬ ent form
of decoration was established by Duke Charles Emmanuel I (1562-1630).
The badge consists of a white-enamelled cross, treflee, of St.
Maurice, conjoined at the * AND MONOGRAPHS
34 ITALIAN ORDERS AND
angles with the green Maltese cross of St. Lazarus, which is ball-tipped
at the points. The badges of the four higher grades are sur¬
mounted by a Royal crown, the size of the cross and of the crown
indicating the par¬ ticular grade. It is suspended by a bright
green watered ribbon. The eight-rayed star of the Order is silver. In the
centre is a reproduction of the badge or cross, without the
crown. MEDAL OF SAINT MAURICE. Insti¬ tuted for Military
services by King Charles Albert, 1 King of Sardinia, on July 19,
1839. It was intended as further recognition of those officials who
had received the cross of the Order of St. Maurice and St. Lazarus,
and who had served under the flag 11 per la durati di died lustri”
(lustri meaning a five year enlistment, and died lustri ,
therefore, fifty years). The Medal is gold, bearing on the obverse
the equestrian figure of the pa¬ tron saint of Savoy, St. Maurice,
holding the flag of the Order in his right hand. Around this are
the words S. MAURIZIO PRO- NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 35 TETTORE DELLE
NOSTRE ARMI. The reverse is inscribed as below, AL C A V A LI
ERE MAU RIZIA NO PER DIECI LUSTRI NELLA
CARRIERA MI LI TARE BENEM ERITO space being
reserved for the name of the recipient. There are two sizes of the medal.
The larger, 55 mm. in diameter, is for Gen¬ erals or Admirals who had
received the higher decoration of the Order of St. Maurice and St.
Lazarus, and the smaller, 39 mm., for officers who had received the lower
grades of the same Order. The ribbon is green, the same as for the
Order. ROYAL MILITARY ORDER OF SAVOY. Founded at Genoa, on
August 14, 1815, by Victor Emmanuel I (1759-1824). Its pur¬ pose
was to reward acts of valour and magnanimity. The Order was modified
on September 28, 1855, by Victor Emmanuel II, later king of Italy,
who also changed the AND MONOGRAPHS
36 ITALIAN ORDERS decoration to the present
form. There are five classes: Knights of the Grand Cross, Grand
Officers, Commanders, Officers and Chevaliers. The cross, which is
white- enamelled with curvilinear tips, is edged with gold. It
rests upon a wreath of laurel leaves. On the red background of the
medal¬ lion is the white cross of Savoy, around which on a circular
band are the words AL M ER 1 TO MI LI T A RE. The reverse medal¬
lion of red enamel has two crossed swords, points up, above which is the
date 1855, and on either side, the initials V. E. The cross of the
first three classes is surmounted by a Royal crown, that of the fourth
class by a trophy of flags and arms, while the fifth class cross
has but the suspension ring. The ribbon is blue moire, with a red band in
the centre. The star, which is of silver, has eight rays; in
the centre is a duplication of the obverse of the decoration, without the
crown. Prior to 1855, the star or plaque bore the motto AL MERITO
ED AL VALORE. CIVIL ORDER OF SAVOY. Founded at Turin, on
October 29, 1831, by Charles NUMISMATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS Pl. VII Italy
(savoy) Military Order of Savoy 38 ITALIAN
ORDERS Albert (1798-1849), King of Sardinia and Savoy.
During most of his reign of eighteen years, he was at war with Austria.
Follow¬ ing the revolution of 1848 in France, he began war for the
Independence of Italy but was compelled to abdicate in 1849 after
his defeat by the Austrians at Novara. The object of the Order was to
rewaid ‘those of other professions, not less useful than that of
the army, who have become through long and profound study the ornaments
of the State to which they have rendered important service.’
There is but one class to the Order, known as Knights, and it is
seldom conferred on foreigners. The decoration is a light blue
Savoy cross edged with gold. The medallion on the obverse is white with a
gold rim; in the centre are the intials of the founder, C. A.
The reverse has AL MERITO CIVILE 1831 , in gold lettering on a
white field, on the centre medallion. The moire ribbon is of three
equal stripes—light blue with white either side. ORDER OF THE
CROWN OF ITALY. Created on February 20, 1868, by Victor
NUMISMATIC NOTES ITALIAN DECORATIONS
Pl. VIII Italy (savoy) Civil Order of Savoy
40 ITALIAN
ORDERS Emmanuel II (1820-1878), the first King of United
Italy, to commemorate the annexa¬ tion of Venice to that kingdom. This
is sometimes called the Order of the Iron Crown. Doubtless the
origin of the name arose from the fact that at the coronation of Agilif,
King of the Lombards (592-615), a crown was used, composed of gold
and precious stones, inset with a band of iron which was said to
have been forged from a nail of the true Cross. Tradition says that
this crown was kept in the Cathedral of Monza and removed to Mantua in
1859. When Napoleon I became King of Italy in 1805, it is said he
was crowned with this crown. The Order of the Iron Crown of Italy,
founded by Napoleon I in 1805, was abolished in 1814, although revived
in Austria in 1816 by Francis I as the Austrian Order of the Iron
Crown. The first distribution of the Order of the Crown of
Italy, as founded by King Victor Emmanuel II, occurred on April 22,
1868, when the heir-apparent, Humbert, married Princess Marguerite of
Savoy. There are five classes of the Order—Grand NUMISMATIC
NOTES ITALIAN DECORATIONS
Pl. IX Italy Order of the Crown of
Italy 42 ITALIAN ORMRS AND
Cordons, Grand Officers, Commanders, Officers and Knights. The grade of
Knight or Chevalier is frequently conferred on foreigners. The
insignia is a white-enam¬ elled cross-pattee edged with gold, and
convex, with knots of gold cord connecting the arms. In the
blue-enamelled medallion is a gold crown. On the reverse medallion
is the crowned eagle of Savoy. On its breast is a red shield, bearing the
white cross of Savoy. The ribbon is of red with a white stripe in
the centre. The star of the order, for the highest grade, is of eight
silver rays, on the centre of which is a gold crown on blue field, encircled
by a white band, in¬ scribed VICTORIUS EMMANUEL II REX I TALI A E
MDCCCLXVI. This device is surmounted by a crowned eagle bearing the
Arms of Savoy on its breast. The star of the Grand Officer is an
eight-pointed silver star, on which is a reproduction of the Cross.
ORDER OF INDUSTRY. By a decree of May 9, 1901, Victor Emmanuel III
created a Decoration called the “Cavalieri del Lavoro” (Knights of
Industry). It is NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 43 awarded to those prominent
or proficient in the Industrial, Commercial or Agricultural work of
the Kingdom or of its Colonies. The decoration consists of a
green-enamelled Savoy cross, edged with gold. On the obverse is a
white medallion, bearing the words AL MERITO/DEL/LAVORO/1901 The
reverse medallion bears the initials of the founder, V. E., in gold on a
white field. The rib¬ bon is dark green with a red stripe in the
cen¬ tre. There is but one class to this order, and its award carries
with it no particular privileges. COLONIAL ORDER OF THE STAR
OF ITALY. Founded in 1911 by King Victor Emmanuel III. Its purpose
was to reward those deserving of especial recognition who were
prominent in the work of the Colonies. There are five classes to the
Order: Knights of the Grand Cross, Grand Officers, Com¬ manders,
Officers and Chevaliers. The decoration consists of a
white-enamelled star of five points, edged with gold and ball-
tipped. On the obverse medallion of red, is the gold monogram (V. E.) of
the founder, with crown above. A green-enamelled circle AND
MONOGRAPHS 44 ITALIAN
ORDERS has at the bottom of it 1911. On the reverse red
medallion are the words AL/ ; MERI TO /COLO NI ALE in gold letters.
The ribbon is red, with narrow white and green bands on either side. All
grades of the star have a crown above, except that of Chevalier,
which is plain. The plaque, j which is worn by the first and second
classes only, consists of thirty-five silver rays, on which is the
uncrowned star described above. MILITARY CROSS FOR SERVICE.
On November 8, 1900, Victor Emmanuel III authorized a cross for long and
faithful service, called the “Croce per anzianita di servizio
Militare.” It is of gold for Officers, and of silver for the troops. The
decoration is a Maltese cross; on the obverse, a medallion bearing
the Royal cipher V E crowned, and on the reverse Roman characters,
denoting years of service —XXV for the Officers and XVI for the
troops. If the officers have served forty years and the troops
twenty-five years, the Roman characters vary accordingly, and the
cross has a crown above. The ribbon is green, with a wide white stripe in
the centre. NUMISMATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS Pl. X
Italy Colonial Order of the Star of Italy
46 ITALIAN ORDERS MILITARY MEDAL OF VALOUR. As
early as 1793, during the war between Pied¬ mont and France, Victor
Amadeus III, King of Sardinia (1727-1796), created a Medal of
Valour. This was awarded for individual acts of bravery, and was
struck in gold and in silver. Victor Emmanuel I revived the award
in 1815, at the time of the downfall of Napoleon I, but abolished it
in August of that year when he created the Military Order of Savoy.
When Charles Albert was King of Sardinia and Savoy, he reinstituted
the medal in 1833, for acts of valour not sufficiently important to
war¬ rant the M ilitary Order of Savoy. From the time of its
inception to 1887, it was always awarded in gold or silver, but in that
year Humbert I decreed that a bronze medal should be given for acts
of valour of a lesser degree. This medal ranks in Italy almost as
highly as does the Victoria Cross in Great Britain or the Medal of Honour
in this country. It is frequently called the Sar¬ dinian Medal of
Valour. The earliest model was 38 mm. in diameter, having on the
obverse the bust of the king facing to the NUMISMATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS Pl. XI
Italy (savoy) Military Medal of Valour
48 IT A LI A N ORDERS AND
right and the words VITTORIO AMADEUS III. The reverse had a wreath of oak
leaves, within this is a trophy of arms and flags and the
words AL V A LORE. About the time of the Crimean war, the design was
changed. The size was reduced to 33 mm. The obverse has the Arms of
Savoy, surmounted by a crown in an oval. Below are a palm and
laurel branch, tied at base with a ribbon; and around the whole,
the words AL V A LO¬ RE MI LI TARE. The reverse has two laurel
branches tied with a ribbon, with a space in the centre for the
recipient’s name. The name of his campaign is placed on the outer
edge. The ribbon has always been a dark blue moire. Victor Emmanuel II
caused a number of these medals, in both gold and silver, to be given
to the British and French troops who took part in the Crimean war.
Two of these are in my collection, and have been awarded to Frenchmen.
The reverse has the name and title of the recipient en¬ graved at
the centre, while around the outer edge of one are the words
SPEDIZIONE D’ORIENTE 1855-1856, in relief. The second specimen has
the same words en- NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 49 graved.
The Musee de VArm'ee of Paris has a medal with the recipient’s name
engraved and GUERRE DTTALIE 1859 in relief. This was for the war
with Austria. Another has in relief CAMP A GNA DELLA BASS A ITALIA
1860-1861 . Mr. C. S. Gifford, of Boston, has in his collection a variant
of this Medal of Valour. It is but 25 mm. in diameter. The reverse
has around the edge, outside the wreath, in relief , the words
GUERRA CONTRA VIMPERO D’AUS¬ TRIA. Many of these medals have
been awarded to the men of other countries who have assisted Italy
in her campaigns. It was a Military Medal of Valour, of gold, which
General Diaz placed upon the grave of the un¬ known American soldier at
Arlington on Nov¬ ember 11,1921, by order of the King of Italy.
CIVIL MEDAL OF VALOUR. Au¬ thorized by King Victor Emmanuel II
on April 3, 1851. It was given in gold, silver and bronze. Under a
decree of April 29, 1888, Humbert I authorized a bronze medal also.
These are awarded to civilians for per- AND MONOGRAPHS
50 ITALIAN ORDERS AND
sonal acts of courage and valour, such as rescues at fires and at sea.
The medal is 34 mm. in diameter, bearing on the obverse the Arms of
Savoy in an escutcheon, with a Royal crown above. Around this at
the top are the words AL VALORE CIVILE. The r everse has a
wreath of oak leaves, with space in the centre for the recipient’s
name. The writer’s medal is engraved D’ONOFRIO GIO. ANTONIO
CERVINARA (AVEL- LINO) 22 XBRE. 1868. The ribbon for this medal is
of the Italian National colours. Three equal stripes—red, white and
green. NAVAL MEDAL OF VALOUR. Insti¬ tuted in March, 1836;
modified in 1847, and again by Victor Emmanuel II in i860, to
reward the men of the Navy for heroism. In 1888, Humbert I established
three grades, gold, silver and bronze, according to the character
of the award. The obverse bears the Arms of Savoy on a shield, with a
crown above, and encircled by a palm and laurel branch tied at the
bottom; and round the outer edge is the motto AL VALORE DI MARINA.
On the reverse is an oak NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 51 wreath (less full than
that of the Military medal of Valour) with a reserve in the centre
for the name of recipient and mention of the act for which the medal is
awarded. The ribbon is dark blue moire, with one wide and one
narrow white stripe at each side. MEDAL OF MERIT FOR PUBLIC
SAFETY. This decoration was first insti¬ tuted on September 13, 1854, by
Victor Emmanuel II and was called “La Medaglia di Benemerenza per i
Benemeriti della salute pubblica” Its purpose was to reward the
services of volunteers in epidemics of contagious diseases and those who
took part in other ways beneficial to the health and safety of the
public. It is given in gold, silver and bronze. On the
obverse is a bust of the King to left, around which is inscribed UMBERTO
I RE D'IT ALIA. On the reverse are oak and laurel branches,
surrounded by the words SALUTIS PUBLICAE BENEMERENTI- BUS. A
reserve at the centre is left for the name of the recipient. On the
earlier models the bust and title of Victor Emmanuel AND
MONOGRAPHS 52 ITALIAN
ORDERS II appeared on the obverse, and the reverse motto
read AI BEN EMERITI DELLA SALUTE PUBBLICA . The ribbon is light
blue, edged with black. MEDAL FOR VETERANS GUARDING THE TOMB
OF THE KINGS. This medal was authorized on July 14, 1879, and
altered on January 1, 1880. It was established to honour the
veterans of the war of 1848-1849 who guarded the tomb of Victor
Emmanuel II. It is 30 mm. in diameter and of silver. The ribbon is
blue with a white stripe in the centre, with one edge green and the
other red. The first model has on the obverse a wreath of laurel
with a superimposed, five- pointed star bearing at the centre the
bust of the King and the words UMBERTO 1° RE D’lTALIA; on the
reverse, VETERAN! 1848-49 / GUARDI A D’ONORE / ALLA TOMB A DEL RE /
VITTORIO EMA- NUELEII. After the death of Humbert I, Victor
Emmanuel III altered the medal. The obverse bore his own bust and title,
and the reverse read / AI/VETERA Nl 1848-1870 /GUARDIA D’ONORE /
ALLE TOMBE NUMISMATIC NOTES ITALIAN
DECORATIONS Pl. XII Italy Veteran
Guard of the Tomb of the Kings 54 ITALIAN
ORDERS DI RE / VIT TO RIO EM AN UELE II / E UMBERTO I. A
specimen of this design is in my collection. LIFE SAVING
MEDAL. Authorized by Royal Decree on March 8 , 1888 . This
decoration is awarded to those, not in the Navy, who have risked their
lives to save others from drowning, or shipwreck, or for other
forms ot personal valour at sea. It is issued by the Ministry of the
Marine. The medal is in silver and in bronze only and is not to be
worn on the person. The obverse bears the effigy of the King, facing
left, and the inscription VITTORIO EMANUELE III RE D J IT ALIA. The
reverse has two circles, one within the other; in the outer circle
occur the words MIN1STERO DELLA MARIN A, while the inner one is left
blank for the name of the recipient, the date and the statement
regarding the occasion of the award. MEDAL OF MERIT. Authorized
by a Decree of May 6, 1909. This medal was awarded to all persons,
including many NUMISMATIC NOTES ITALIAN
DECORATIONS Pl. XIII Italy Medal
of Merit 56 ITALIAN ORDERS AND
foreigners, who from philanthropic or charitable motives went to the
relief of the inhabitants of Sicily and Southern Calabria at the
time of the earthquake of December 28, 1908. It is 34 mm. in diameter,
and was issued in gold, silver and bronze. The obverse bears the
effigy of the King, facing left, and the words VITTORIO EMA- NUELE
III. On the reverse, the inscription TERREMOTO / 28 DICEMBRE 1908
/IN CALABRIA / E IN SICILIA, sur¬ rounded by a wreath of oak leaves.
The ribbon is green with a white stripe on either side. A variation
of this medal was issued, bearing on the obverse the bust of the
king surrounded by the inscription VITTORIO EMANUELE III RE D’I
TALI A. The reverse reads MEDAGLIA/COMMEMO- RA TI V A / TERREMOTO /
C ALABRO SICULO/28 DICEMBRE /1908. The ribbon for this has 5
stripes, alternately white and green. The writer possesses an
interesting medal, for the official issuance of which no authority
has been found. It is of silver, 33 mm. in diameter. The obverse bears
the head of NUMISMATIC NOTES MEDALS OF
HONOUR 57 the King of Sardinia and Savoy, facing
left, with A CARLO ALBERTO at the sides. Under the bust, the
letters S.J. (probably standing for Stephano Johnson). The reverse
reads I VETERANI/ITALIANI /IN/PELLEGRINAGGIO /ALLA SUA TOMB A /A
SUP ERG A . The ribbon is dark blue with a yellow stripe each side. It
is believed that these medals were given to the veteran soldiers of
Charles Albert who made the pilgrimage to his last resting place.
The Abbey of Superga was founded by Victor Amadeus III near Turin. In its
church rest the remains of the Princes of Savoy. Charles Albert
(1789-1849) died at Oporto in 1849. His body was buried on the heights
of Superga. Italy later recognized his devotion, and pilgrims still
journey to his tomb. CRI MEAN M EDAL. Italy was not back¬
ward in awarding what are commonly known as Campaign or Service Medals
but which the Italian authorities style “Medaglie Commemorative.”
That for the Crimean war was the first. It was authorized on
October 22, 1856, and was issued to the Piedmont AND
MONOGRAPHS 58
ITALIAN ORDERS AND troops serving during that campaign under
General La Marmora. The medal is of silver, 35 mm. in diameter. On the
obverse appears the effigy of the King, facing left, and the
inscription VITTORIO EM AN U ELE II. The reverse has in large letters,
in relief, CRIMEA/1855-1856. The ribbon is light blue with a narrow
gold edge. Some authorities assign a ribbon of the Italian National
colours—red, white and green. MEDAL FOR THE LIBERATION OF
SICILY. This medal was issued to com¬ memorate the dethronement of
Ferdinand II and the union of the ancient Kingdom of Sicily with
the Kingdom of Italy. As a result of that insurrection, Garibaldi
with his thousand troops landed at Marsala, and in three weeks was
master of Messina. The medal (30 mm.) is of silver and bronze. On
the obverse is the bust of the king and the words VITTORIO EM AN U ELE;
below the bust, the initials S.J., probably standing for Stephano
Johnson, the maker. The re¬ verse is inscribed IT ALIA / E CASA DI
SA VOIA / LIBERAZIONE DI / SICILIA NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 59 1860.
The ribbon is red, with one white and one green edge. STAR OF
THE THOUSAND. Here might appropriately be mentioned a unique dec¬
oration. On January 9, 1861, General Turr went to the island of Caprera
to carry to that great Italian patriot, General Giuseppe Garibaldi
(1807-1882), the Star of Honour which his famous thousand companions
had offered him. It is a gold star of seven points, loosely set
with diamonds. In the centre on a blue-enamelled field in letters of gold
is ARTURO (a star which is said to protect any one with an ideal).
On this is super¬ imposed a gold Trinacria, the emblem of Sicily.
This is surrounded by an enamelled band of white, green and red,
inscribed in letters of gold I MILLE AL LORO DUCE (The thousand to
their chief). This was the only decoration which that great General
consented to wear; and after his death at Caprera on June 2, 1882, the
star was given by his sons to the Quirinal Museum in Rome where it
may now be seen. AND MONOGRAPHS
6o ITALIAN ORDERS MEDAL OF THE THOUSAND,
or MARSALA MEDAL. Issued by the city of Palermo, and authorized by
the Italian government in 1865. It was presented to the troops of
Garibaldi who entered the City in i860, and is called LA MEDAGLIA
DEI MILLE. The obverse has in the centre an eagle with raised
wings, standing on a fillet inscribed S. P. Q. R. Around this are
the words AI PRODI CUI FU DUCE GARI¬ BALDI (To the brave men who
were led by Garibaldi). On the reverse within a wreath of laurel is
IL MUNICIPIO/PALERMI- TANO / RI VENDICA TO / MDCCCLX. Around this,
outside the wreath are the words MARSALA CALATAFIMI PALERMO. The
medal was issued in silver and in bronze. The ribbon is bright red, with
a gold stripe each side, and on the face of the ribbon is fastened
a silver Trinacria , the emblem of Sicily. MEDAL OF ITALIAN INDEPENDENCE.
This decoration was authorized in 1862. It is of silver, and 32 mm. in
diameter. On the obverse is the head of the king, to left,
NUMISMATIC NOTES ITALIAN DECORATIONS
Pl. XIV Italy Medal of the Thousand
62 ITALIAN ORDERS around which are the words
VITTORIO EMANUELE II RE D’I TALI A The reverse depicts a standing
female figure, symbolizing Italy, holding in her right hand a
spear, and in the left, a shield with the Arms of Savoy. Around the whole
is in¬ scribed GUERRE PER LTNDIPENDENZA E V UNIT A D’IT ALIA. The
ribbon is composed of six narrow stripes of the National
colours—green, white and red. Bars or barrets are issued in silver to
be attached to the ribbon, as follows: 1848- 1849 (war with
Austria), 1855-1856 (Cri¬ mean War), 1859 (war with Austria), 1860-
1861 (Garibaldi’s expedition in Sicily and the Campaign in central
Italy), 1866 (war with Austria), 1867 (Campaign against Rome), and
1870 (Capture of Rome). MEDAL FOR UNITED ITALY. This medal
was authorized in 1883. It is 32 mm. in size, and of silver and bronze.
On the obverse is the effigy of the King and the words UMBERTO I RE
D’lTALIA. On the reverse, within a laurel wreath the in¬ scription
UNITA/D’ITALI A/1848-1870. NUMISMATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS Pl. XV Italy
Medal of Italian Independence ITALIAN DECORATIONS
Pl. XVI Italy Medal for United Italy
MEDALS OF HONOUR 65
The ribbon has a broad green stripe with a white and a red stripe on both
sides. Unlike the British campaign medals, few of the Italian
medals are inscribed on the edges. The writer has a group of three
medals, inscribed PHILIP FIGYELMESY COM ANDANTE USSERI UNGHERESI.
These are for the Campaign of United Italy, Liberation of Sicily, and for
Italian Inde¬ pendence. MEDAL FOR AFRICA. Created on
November 3, 1894; sometimes called the “Medal for Abyssinia.” It was
awarded to the forces of the Army and Navy which took part in the
operations in Abyssinia, especially in that portion bordering on the Red
Sea, called Eritrea. This included the campaign of 1887-1897
against Menelik II, who was the Negus of Abyssinia. The medal was
issued in bronze, 32 mm., and bears on the obverse the crowned head of
King Humbert I, facing right. On the reverse, within a laurel
wreath, are the words CAMPAGNE D } AFRICA. The ribbon is red with
blue borders. Silver bars, suitably inscribed, AND
MONOGRAPHS 66 ITALIAN
ORDERS were issued to the troops taking part in the
following expeditions, viz: Campagna 1887- 1888, Saati, Dogali Saganeiti,
Keren, Asmara, Adua, Agordat (1890), Halat, Serobeti, Agordat
(1893), Kassala, Halai, Coatit, Campagna 1895-1896 and Cam¬ pagna
1897. MEDAL FOR THE FAR EAST. Au¬ thorized on June 23, 1901,
and also known as the “Medal for China/’ or the “Medal for the
Boxer Uprising.” At the time of that unfortunate affair, when so many
of the Nations went to the relief of their lega¬ tions at Pekin, Italy
was among the first. To all those taking part in this expedition,
and to those who remained as guardians of the territory until the end of
the year 1901, this medal was given. It is of bronze, 32 mm., and
bears on the obverse the effigy of the King facing left and the words
VIT- TORIO EMANUELE III RE D’lTALIA; on the reverse, within a
wreath of laurel, CINA 1900 - 1901 . The ribbon is yellow, with
four dark blue stripes. Another medal for China is exactly like the
above, excepting NUMISMATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS Pl. XVII
Italy Medal for Africa
68 ITALIAN ORDERS that the reverse bears the
word CINA only. This was given to the troops and sailors who served
in China from December 31, 1901 to April 1, 1908. The ribbon is
similar. MEDAL FOR THE TURKISH WAR OF 1911 - 1912 . But a few
years ago Italy and Turkey were fighting desperately for the
control of Tripoli, a section of Northern Africa which had been under
Turkish rule for several centuries. It was at this time that
Germany all but precipitated a Euro¬ pean war by insisting upon certain
methods of settlement. Fortunately conflict was averted by the
treaty of Lausanne. To commemorate the triumph over Turkey and to
honor those engaged there, a silver medal of 32 mm. was authorized on
November 21, 1912. The medal was issued to all men of the Army and
Navy who took part in the operations against the Ottoman Empire,
whether in Africa or in Turkish territory. On the obverse of the medal is
the head of the King, facing right, and the inscription, VITTORIO
EM A N V ELE. III. RE NUMISMATIC NOTES
Pl. XVI 11 Italy War Cross
70 ITALIAN ORDERS D* I TALI A. On the reverse, within
a wreath of laurel, the words GUERRA / ITALO-TURCA,/ 1911 - 1912 .
The ribbon is of six narrow blue and five narrow red stripes of
equal width. MEDAL FOR THE WAR IN LIBYA. The treaty of
Lausanne did not stop all war operations on the part of Italy. The
tribes of the newly acquired Colonial possessions continued to make
trouble. To reward the troops taking part in such campaigns, a
silver medal of 32 mm. was authorized on September 6, 1913. This was
identical with the Turkish war medal, except that the re¬ verse
bears the words GUERRA/IN LIBIA. The ribbon is of the same design and
colour. WAR CROSS OF ITALY. Authorized in 1918. It was
awarded to those worthy of official recognition during the World
War, but whose service was not of sufficient im¬ portance to
warrant the Medal of Military Valour. The Decoration is of bronze,
38 mm., in the form of the Savoy Cross. On the obverse is inscribed
MER 1 T 0 Dl NUMISMATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS Pl. XIX Italy
Medal for the World War 72 ITALIAN ORDERS
GUERRA , above which is the King’s crowned monogram, V. E. and
III. On the lower arm of the cross is an upright sword entwined
with a branch of oak. The reverse has a. star in the centre
surrounded by rays. The ribbon is dark blue with two white
stripes. MEDAL FOR THE WORLD WAR. Created on July 29, 1920
and made from captured Austrian cannon. It is bronze, 32 mm. On the
obverse appears the hel- meted bust of the King, encircled by the
inscription, GUERRA PER V UNIT A D' I TALI A 1915-1918 and three branches
of oak leaves. The reverse has an allegorical figure of Victory,
standing on a support borne by two helmeted soldiers, and the
inscription CONIT A NEL BRONZE N E- MICO (Coined from enemy bronze).
The ribbon has eighteen narrow stripes of green, white and red—six
of each colour. Bars were issued to be worn on the ribbon to
designate the years of service in the war. These bear the dates of 1915 ,
1916,1917 and 1918 . NUMIS M ATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS Pl. XX
Italy Medal of National Gratitude
74 ITALIAN ORDERS VICTORY MEDAL. Created on
De¬ cember 16, 1920, but not issued until 1922. The medal is
bronze, 36 mm. As with the Victory medals of the other allies, the winged
Victory is the dominant feature. This figure stands facing on a triumphal
chariot drawn by four lions. The reverse shows a tripod above which
two doves of peace are to be seen. At top the inscription GRANDE- G
VERRA-PER-LA-Cl VILTA . In field, at each side of tripod MCMXIV-MCMXVIII,
below, in two lines, AI COMBATTENTI BELLE NAZIONI/ALLEA TE ED ASSO¬
CIATE. The badge is suspended by the rainbow ribbon as are all the
Victory medals. MEDAL OF NATIONAL GRATITUDE. This medal
is awarded to mothers who lost sons in the World War. The obverse
shows an allegorical figure presenting a wreath to a fallen
warrior. Standing alongside is another female in an attitude of grief.
The reverse has an inscription in eight lines IL FIGLIO / CHE TI
NACQUE / DAL DOLORE / TI RINASCE “0 BEAT A” /
NUMISMATIC NOTES ITALIAN DECORATIONS
Pl. XXI Italy Victory Medal
7 6 ITALIAN ORDERS AND NELLA GLORIA / E
IL VIVO EROE / “PIENA DI GRAZIA” / E PECO. The ribbon is grey with
center composed of narrow green, white and red stripes. MEDAL
FOR WAR ORPHANS. This medal has also been authorized but no
information has been received concerning it. ITALIAN UNITY MEDAL.
This medal has not as yet been distributed and details concerning
it are lacking. It is to be sold and the money received is to go to the
widows and mothers of those killed in the war. MEDAL FOR WAR
VOLUNTEERS, Notice has been received that a medal will be issued
shortly to those who volunteered in the World War. CROWN OF
MERIT. At this writing, and before any confirmation could be
secured, advices have come that the Councils of Ministers have
proposed a decoration to be awarded to clerks and workingmen who
have remained faithful to their employers for NUMISMATIC
NOTES MEDALS OF HONOUR 77
twenty-five years or more. Presumably this medal is intended to
stimulate a spirit of co¬ operation between the employed and em¬
ployer. No decision as to the design has been announced.
Several of the municipalities of Northern Italy issued medals to honor
those who aided in the efforts to free that country during the
strenuous days of 1848-1849. None of these medals of the cities are
official medals, and consequently few if any of the authori¬ ties
mention them. They are inserted here in order that the numismatist may
have some facts relating to them. Como had a medal inscribed
on the ob¬ verse, COMO LIBERATA NELLE GLORI- OSE GIORNATE 18-22
MARZO 1848 . The reverse bears the Arms of the city and the words
AL VALORE DEL CITTADINO. Bologna issued a medal inscribed
VIT¬ TORIO BOLOGNA 8 ./ 8 . 1848 . On the re¬ verse, QUANDA IL
POPOLO SI DESTA DIO SI PONE ALLA SUA TESTA. Livorno’s medal
bears on the obverse AI V A LOROSI DIFENSORI DI LIVORNO 10 E 11/5
18 49. The reverse bears the AND MONOGRAPHS
78 ITALIAN ORDERS AND Arms of the State
and the words MUNICI- PIO DI LIVORNO. The ribbons for the above
medals are red and white. Milano likewise had a medal to show
her appreciation of the efforts of her citizens for freedom. It
bears on the obverse a figure of Victory and the dome of the
Cathedral. The reverse has the Arms of the State and the
inscription COMMUNE DI MILANO. The ribbon is red and yellow.
Cadore, Vicenza and Brescia are also said to have issued medals, but
a dependable description has not been obtainable. During the
war of 1848-1849 against Austria, and the several Principalities of
which Italy is now composed, Rome, too, became involved. At the time of
the Insurrection of 1848, Pope Pius IX fled to Gaeta, where he
remained until 1850. On February 9, 1849, Rome was declared a
Republic. To those who took part in the Insurrection, and who aided in
the formation of the short-lived Republic, as well as for connection
with subsequent events, Rome awarded several medals. As with the
others, authentic information is difficult to obtain.
NUMISMATIC NOTES MEDALS OF HONOUR
79 MEDAL OF MERIT. Issued for the battle of Vicenza on
June io, 1848. This medal was of both silver and bronze, and 30 mm.
in diameter. On the obverse within a wreath of oak leaves, the Arms of
the city of Rome—a crowned shield, bearing the letters S. P. Q. R.
(Senatus Populus que jRoman us —The Senate and the people of Rome).
Around this device is the inscription ALMAE VRBIS COSS BENEMERENTI.
On a plain reverse is the motto, P VGNA STRENVE / AD VICETIAM/PVGNA
TA / IV.EIDVS VINIAS / M.DCCC. XL VIII. The ribbon is of equal
stripes of magenta and yellow—the colours of Rome. MEDAL OF
MERIT (Rome). Issued in silver and bronze. The obverse has in the
centre, the she-wolf with Romulus and Remus. Around this is
BENEMERITO DELLA PATRIA, with an oak and olive branch beneath. The
reverse has in the centre a group of flags and a trophy of arms,
surrounded by the inscription INDIPEN- DENZA ITALIAN A 1848 . The ribbon
is similar to the preceding. AND MONOGRAPHS
8o ITALIAN ORDERS MEDAL OF MERIT.
Struck in silver and bronze, and is said to have been issued by the
Republic of Rome to those who dis¬ tinguished themselves during the
Insurrec¬ tion of 1848. It is 30 mm., and has on the obverse the
she-wolf with Romulus and Remus, standing on a pedestal, bearing
the letteisS. P. Q. R . The reverse reads AL MERITO, surrounded by
an oak wreath. The ribbon is magenta and yellow. Another
medal is described by one au¬ thority as a reward to the combatants
of 1848. It is 23 mm., bronze, and bears on the obverse an
allegorical female figure, holding a spear in her right hand and a
cornucopia in her left. At her feet is a globe surmounted by an eagle.
Above is a rayed .star. On the edge is inscribed REPUBLIC A ROM AN
A. On the reverse is the motto ALLA VIRTU CITTADINA within an oak
wreath. This is surrounded by the inscription LA P ATRIA RICONO-
SCENTE. No ribbon is described. According to Padiglione still
another Medal of Merit was issued in commemora¬ tion of September
20, 1870, when Rome was NUMISMATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS Pl. XXII Rome.
Battle of Vicenza Rome. Medal of Merit 82
ITALIAN ORDERS AND admitted into the Kingdom of Italy. Scul-
fort, a French writer, says this medal was given to commemorate the
proclamation of the Republic of Rome in 1848; although preference
is here given to the Italian authority’s version. The medal was
issued in silver and bronze, 30 mm. in diameter. On the obverse is
a shield bearing the Arms of the City, surmounted by the she-wolf
with Romulus and Remus. This device rests upon two crossed battle axes
and an oak wreath. The reverse bears within an oak wreath ROMA
/RIVENDICA TA ,/AI SUOI/LIBERATORI, surmounted by a star. The
ribbon has narrow alternating stripes of magenta and yellow. Some
rib¬ bons have nineteen stripes; others have eleven.
NUMISMATIC NOTES MEDALS OF
HONOUR 83 THE TWO SICILIES Even more so
than with Italy proper, Sicily has been a battle-ground from the
earliest times. And this condition, as is usually the case, has made the
numismatics of Sicily of great importance. Before the period of
coinage, the Sikels dwelt in the land. Later the Carthaginians
disputed with the Greeks for its control, both yielding ultimately
to the Romans. In addition to the struggles between the Normans and the
Spaniards for its possession, it had to with¬ stand the onslaught of the
Saracens. Sicily, especially in the mediaeval period, has
shared the fate of the kingdom of Naples, or, as they came to be known,
the Kingdom of the two Sicilies—a title which in itself is a
commentary of the relative importance of Naples. After the Lombard
rule in the nth century, the Normans,under Count Roger, brought about a
consolidation of Naples and Sicily. The conquest dates from 1130
A.D., when he assumed the title AND MONOGRAPHS
8 4 ITALIAN ORDERS AND of King of Naples
and Sicily. There were two periods of separation—1282 to 1442 and
1458 to 1504, but after the last-named year the two kingdoms remained
under one crown until the unification of Italy in 1861. It is
unnecessary here to dwell upon the constantly changing rule for the two
king¬ doms more than to mention the conflict between the House of
Anjou and of Aragon through the 14th and 15th centuries. Under
Charles VIII (from 1494), the French ruled, while between 1504 and 1707
the Spanish were in control. They were followed by the Austrians
(until 1720). After that date Spanish Bourbons held possession.
The Napoleonic rule on the mainland dates from 1805, while
Ferdinand IV con¬ trolled the island of Sicily. The downfall of
Napoleon at Waterloo saw the two kingdoms again united under the
Bourbons. The wars for the independence of Italy, and the efforts
of Garibaldi in 1859 and i860, finally brought both sections into the
Kingdom of Italy and under the rule of the house of Savoy.
NUMISMATIC NOTES M EDALS OF HONOUR
85 ORDER OF THE SHIP. In 1269, St. Louis founded in
France the Order of the Ship or of the Double Crescent. Upon his
death in 1270, his brother, Charles d’Anjou, established this order in
the Kingdom of Naples. Owing to the design of the collar, this
order is sometimes given a third name— The Order of the Sea Shell. The
insignia was a gold collar of scallop shells, alternating with
double crescents. From this was suspended a medal with a ship as its
design. The motto is NON CREDO TEMPORI. Clark, an Eng¬ lish writer,
describes an order founded in 1382 by Charles III, King of Naples, called
the “Order of St. Nicholas,” while Elias Ashmole styles it “The
Order of the Argonauts of St. Nicholas.” Both give the motto as NON
CREDO TEMPORE Apparently, therefore, this is a survival or a later form
of the Order of the Double Crescent. ORDER OF THE CRESCENT.
Favine states that this order was founded in An- giers, France, in
1464, by Rene, Duke of Anjou, King of Jerusalem and Sicily. Ashmole
quotes St. Marthes as giving 1448 AND MONOGRAPHS
86 ITALIAN ORDERS AND as the date
for its foundation. Rene was unable to hold his island kingdom very
long. The order was not popular, and those honoured with it were
afraid to wear the badge. The insignia consisted of three gold
chains from which is suspended a gold crescent, bearing three letters in
red, L.O.Z., which signify, according to Favine, L’oz en croissant
(Praise by increasing). To the crescent were attached gold tags
indicating the battles and feats of honour in which the knights had
been engaged. 2 Aragon controlled the Island Kingdom of
Sicily from 1282 to 1442. In 1351 Louis I, King of Sicily, founded the
ORDER OF THE STAR to replace that of the CRESCENT MOON. This
insignia was a Maltese cross, in the centre of which is an eight-
pointed star. This Order seems to have been discontinued in 1394.
Giustinian, the Italian writer in 1692, gives a list of eighteen
Grand Masters of the Order of the Crescent Moon and of the Star from 1268
to 1667. This would seem to indicate that the Orders described
above were connected or continued by the several rulers under different
titles. NUMISMATIC NOTES MEDALS
OF HONOUR OO ^4 ORDER OF THE SPUR. Founded
in 1266 by Charles d’Anjou, King of Naples and Sicily, to
commemorate his triumph over Manfred near Benevento. The insignia
is a white-enamelled cross, each of the arms having double points.
A spur is attached at the base. The Order was shortlived.
ORDER OF THE KNOT OF NAPLES. Created in 1351 by Louis of Taranto
when he married the Queen of Naples. This was also termed the
“Order of the Holy Spirit of the Right Desire.” It ceased to exist
after the death of the founder. The insignia is a knot of cord entwined
with i gold thread. ORDER OF THE REEL AND LIONESS
(Naples). This Order, of short duration, was instituted by partisans of
the house of Anjou, during the troubles of 1386-1390. The insignia
is a yarn reel and a lioness, the significance of which is difficult to
learn. Clark, writing in 1784, states that the followers of Louis
II, Duke of Anjou, were divided into two factions, one of which
wore AND MONOGRAPHS
88 ITALIAN ORDERS AND on its arms an embroidered
reel as a sign of contempt for Queen Margaret, widow of Charles
III, who desired to hold the reins of government. This faction took the
name of “Knights of the Reel.” The other, the Knights of the
Lioness, wore on its breast the figure of a lioness with feet tied,
indi¬ cating that it looked upon Queen Margaret as one tied by the
leg. ORDER OF THE ERMINE (Naples). Founded in 1463, by Ferdinand
I (1423- 1494) Aragon, King of Naples, at the end of the war which
he had been waging against John of Anjou, Duke of Calabria. He was
led into this war by his brother-in-law, Marinus Marcianus, Duke of
Sesso, who conspired to murder Ferdinand. Marinus Was not only
pardoned for his treachery but was admitted into this Order. The
motto was MALO MORI QUAM FOEDARI (Death is preferable to dishonor),
and the patron was St. Basil. The badge is a gold ermine suspended
from a gold chain. Au¬ thorities differ as to the exact date of
both the creating and discontinuance of this Order.
NUMISMATIC NOTES MEDALS OF
HONOUR 89 ORDER OF THE GRIFFIN (Naples).
Attributed to Alphonse by Perrot and by De Genouillac. The date of its
founding is given as 1489. As Alphonse died in 1458 and was
succeeded by his son, Ferdinand I, who reigned until 1494, it may,
therefore, have been instituted by Ferdinand. No descrip¬ tion of
the insignia can be found. ORDER OF SAINT MICHAEL (Naples).
This Order is likewise attributed to Ferdi¬ nand I, and the insignia is
described by Ashmole as an oval, bearing the word DECORUM . No
other record has been found. ORDER OF SAINT JANUARIUS (of
the Two Sicilies). Founded on July 6, 1738, by King Charles of
Sicily (1716-1788), to cele¬ brate his marriage with Princess
Amelia, daughter of Augustus III of Poland. Charles was of the
Spanish Bourbons, and second son of Philip V. His army had
conquered Sicily, and he became its King in 1735 at the age of
eighteen, having previously borne the titles of Duke of Parma and
Grand-Duke AND MONOGRAPHS
90 ITALIAN ORDERS of Tuscany. In 1759 he became
Charles III of Spain, at which time he resigned his Neapolitan and
Sicilian Kingdom in favor of his son, Ferdinand. Charles formed the
Noble Order of the Immaculate Conception of the Virgin Mary, often also
called “The Order of Charles III of Spain.” It was he who, as King
of Spain, joined France in sending assistance to the American
Colonies in their war of Independence. At the Peace Treaty
following that conflict, he recovered Florida for Spain from England, to
whom it had been ceded in 1763. Saint Januarius (San Genaro),
for whom this Order is named, was the Patron Saint of Naples.
Relics of this Saint, to whom miraculous cures are attributed, are
pre¬ served in the cathedral named for him in that city. When the
French invaded Naples in 1806, the Order was abolished in that
country, though it continued in Sicily, whither Ferdinand had fled. It
was revived after 1814. At the present time it is classed among the
non-active Orders of Italy. There are two classes: Knights and
Honor¬ ary Knights. The badge of the Order is a NUMISMATIC
NOTES ITALIAN DECORATIONS Pl.
XXIII Two Sicilies Order of Saint Januarius
ITALIAN ORDERS AND gold Maltese cross, enamelled red
with white edges; gold Bourbon lilies in the angles. The obverse
centre has a figure of the patron saint, San Genaro, clad in a red
robe and hat, with an open book in the left hand. The reverse shows an
open book and two receptacles partly filled with the mirac¬ ulous
blood of this martyr. The ribbon is bright red. The plaque is of silver,
the same design as the cross, and bears the words IN SANGUINE
FOEDUS (the Covenant in Blood). ROYAL MILITARY ORDER OF
SAINT CHARLES. Instituted by Royal Decree of October 22, 1738, by
King Charles, its purpose was to reward citizens and members of the
army and navy who had shown exceptional zeal and fidelity to the
crown. This Order supposedly never received the Apostolic
confirmation of the Pope, and according to an Italian writer, Ruo,
was shortlived, all record of its existence having been lost when
Charles, its founder, assumed the throne of Spain in 1759.
The decoration is a fou r-armed cross, each NUMISMATIC
NOTES MEDALS OF
HONOUR 93 arm terminating in the form of a lily,
and the whole surmounted by a royal crown. The centre medallion
bears the image of Saint Charles. No description of the reverse is
given. The ribbon is violet. ORDER OF SAINT FERDINAND and OF
MERIT. Founded on April i, 1800 by Ferdinand IV, King of Naples (also
Ferdi¬ nand III of Sicily and I of the Two Sicilies). It was
instituted in commemoration of his having been restored to his Kingdom
after the defeat of the French by the united forces of England,
Austria, Russia and I Turkey. The object of the Order was to
reward the Neapolitans who had remained faithful to the King and his monarchy.
Lord Nelson, Duke of Bronte, was one of the first foreigners to have this
Order bestowed upon him. He was made a Knight of the Grand Cross.
Like the Order of Saint Januarius, this was suppressed in Naples
when the French under Joseph Bonaparte controlled that country. It was
continued in Sicily until 1814 but is said to have been definitely
abolished in i860. AND MONOGRAPHS
94 ITALIAN ORDERS There were
three classes: Knights of the Grand Cross, Commanders and
Chevaliers. The cross of this Order is a gold star of six branches,
in the form of rays. In the angles are Bourbon lilies. The whole is
surmounted by a crown of gold. The gold-centred medallion bears a
figure of St. Ferdinand in Royal robes and crowned, holding a laurel
wreath in the left and a sword in his right hand. The encircling
blue-enamelled band is inscribed FI DEI ET MERITO. The reverse
centre of gold is inscribed FERD. IV. INST. ANNO 1800 . The plaque of
the Order is similar to the obverse of the cross, without the
crown. A dark blue ribbon with red edges is used for suspension of the
cross. MEDAL OF HONOUR. By a decree of July 25, 1810,
Ferdinand IV added a gold and silver Medal of Honour. This was 33
mm. in diameter, with the obverse similar to the cross. The reverse was
inscribed FI DEI ET MERITO. This was worn with a similar ribbon.
Officers and privates of the Army and Navy were awarded this medal
for distinguished services. NUMISMATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS Pl.
XXIV Two Sicilies Medal of Honour
96 ITALIAN ORDERS AND MEDAL OF MERIT FOR
LOMBARDY. Ferdinand IV instituted a medal of silver for the
Neapolitan troops who assisted him in the campaign in Lombardy against
the French in 1796. This was 38 mm., bearing on the obverse the
helmeted effigy of the king and the title, FERDIN. IV UTRI SICILIAE
REX P.F.A. ( P-Pio , devout, F-Forte, brave, A-Augusto , august).
On the reverse, within a laurel wreath, FI DEI/ REGIAE DOM US / PA
TRIAE / PROPUG- NA TORI /OB / EG REGIA FACTA . In the exergue, E.
V.A/MDCCXC VI. MEDAL OF MERIT FOR SIENA. This medal was of
gold and awarded by Ferdi¬ nand IV to the troops who distinguished
themselves in the Siena campaign in 1797. On the obverse is the helmeted
effigy of the king and his title FERDIN AN DUS IV UTRIUSQ. SICILIAE
REX P.F.A. On the obverse is an allegorical figure of a woman
crowning a soldier with a laurel wreath. Surrounding this, an
inscription reads MI LI TIB US BENE DE REGE AC PATRIA MERIT 1 S. In
the exergue is NUMISMATIC NOTES MEDALS
OF HONOUR 97 E. V.A./MDCCXC VII. The ribbon is
blue and white, edged with narrower stripes of blue (Sculfort, p.
176). MEDAL OF HONOUR FOR THE SIEGE OF GAETA. When Napoleon I
sent his brother Joseph Bonaparte to rule over the kingdom of
Sicily, Ferdinand IV fled to Gaeta. This fortress was gallantly de¬
fended in 1806 against the French under Marechal Massena, but was finally
forced to capitulate, and Ferdinand fled to the island of Sicily.
To reward those who valiantly assisted him to hold his kingdom,
Ferdinand IV instituted this Medal of Honour. It is 35 mm., and was
struck in both gold and silver, and is suspended from a deep red
ribbon. The obverse of the medal has a bust of the king facing to
right, the head wearing a helmet, laurel wreathed and surmounted by
a dragon. The inscription is FERDI- NANDUS IV. D.G. SICILIARUM REX.
The reverse has in the centre a view of the fortress of Gaeta, surrounded
by the motto, MERITO ET FI DEI CAJETAE DEFEN - SO RUM 1806 .
AND MONOGRAPHS 98
ITALIAN ORDERS AND ROYAL ORDER OF THE TWO SICI¬ LIES.
Created on February 24, 1808, by Joseph Napoleon, when King > of Naples
It was issued in three classes: Grand Officers, Commanders and
Chevaliers. Joachim Mu¬ rat, when ruler, modified the Order in
1811; its purpose was to reward those who had assisted in the
conquest of the country. The decoration is a red-enamelled star of
five points, ball tipped and with gold edges. Above this is the Imperial
eagle surmounted by a crown. In the centre medallion is the Arms of
Sicily, a Trinacria or Triquetra, having a face in the centre. This
me¬ dallion is surrounded by the title, JOS. NA- POLEO SICIL. REX
INST 1 TUIT. The reverse medallion bears a prancing horse, the Arms
of Naples, encircled by a blue- enamelled band inscribed PRO RENO V A
TA PATRIA. The ribbon is dark blue with a red stripe in
centre. Following the death of Murat on October 13, 1815, the
Kingdom was restored to Ferdinand IV, who changed the design of the
above decoration. The star was at¬ tached to the surmounting crown by a
lily N U M I S M ATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 99 (replacing the eagle). The obverse
medal¬ lion contained the Arms of Sicily and of Naples, surrounded
by the inscription FERDINANDUS BORBONIUS UTRI- USQUE SICILIAE REX
P.F.A. (Pio Forte Augusta). The reverse medallion had in the centre
a Bourbon lily and the motto FELICITATE RESTITUTA X. KAL.JUN. 1815
. The ribbon was changed to azure blue with a red stripe in the centre.
This Order was finally abolished in 1819 and replaced by the “Order
of Saint George of the Reunion.” MEDAL OF HONOUR FOR THE PRO¬
VINCIAL LEGION. On March 29, 1809, Joachim Murat, instituted this medal
for the Provincial Legion. It is of silver and bronze, and bears on
the obverse the effigy of the King, facing to left, encircled by
the words GIOACCHINO NAPOL. RE DELLA DUE SICIL. On the reverse is a
group of fourteen flags and a royal crown, the outer flags bearing,
respectively, the words SICUREZZA/INTERNA. Around this device is
the inscription ALLE LEGIONI AND MONOGRAPHS
IOO ITALIAN ORDERS AND
PROVINCIALI 26 MARZO 1809 . The ribbon is light blue moire. Ruo,
the Italian writer, states that the inscription on the obverse is
Gioacchino Napoleone, but the previous description is taken from a
medal and various French authorities. MEDAL OF HONOUR FOR
NAPLES. Murat authorized another Medal of Honour on November i,
1814, to reward the guard of Naples for its devotion to his cause. It
is of gold and silver, in the form of a wreath of oak and laurel
leaves, tied with a ribbon and surmounted by a crown. Superimposed
on the wreath are two crossed flags, enam¬ elled in the colours of the
kingdom. On the obverse centre medallion of white is the bust of
the king, facing to left, and the title GIOACCHINO NAPOLEONE (or
GIO¬ ACCHINO RE DI NAPOLI ). On the re¬ verse medallion are the
words ONORE ET FEDELTA. The ribbon is magenta. The Medal for Civil
Merit is similar to the above, except that the reverse is inscribed
ONORE ET MERITO. NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR IOI MEDAL OF HONOUR.
After the death of Murat at Pizzo, a medal of 38 mm. was authorized
by Ferdinand IV. It was issued in gold and silver, and worn with a
bright red ribbon. On the obverse is a crowned effigy of the
restored king, facing to left, and the inscription FERDINANDUS IV
UTRI USQUE SICILIA E REX P.F.A. The reverse has in the centre a large
Bourbon lily, surrounded by the inscription OB EGREGIAM URBIS PITH
FIDELITA- TEM. In the exergue, POSTRIDIE NO¬ NAS OCTOBRIS/ANNI R.
S./MDCCCXV. MEDAL OF HONOUR (Sicily). By de¬ crees of August
9 and 30, 1816, bronze medals were authorized and awarded to
soldiers and sailors who were faithful to the cause of Ferdinand IV. This
is a green- enamelled Maltese cross with gold Bourbon lilies in
each angle. The centre medallion bears the effigy of the king to right,
and the words FERDINANDO IV INSTITUI 1816 . The reverse has in the
centre a lily and the inscription CONSTANTE ATTACCA- MENTO. This
was worn with a red ribbon. AND MONOGRAPHS
102 ITALIAN ORDERS SECURITY GUARD MEDAL.
Created on May 30, 1816, and issued in gold and silver; it was worn
with a Bourbon red rib¬ bon. The medal is surrounded by a wreath of
oak leaves and surmounted by a crown, attached by laurel branches. On
the obverse is the effigy of the king surrounded by the title
FERDINANDO IV RE DELLE DUE SI Cl LIE P.F.A. The reverse bears a
lily and the motto ALLA GUARDI A Dl SICUREZZA. In the exergue, PER
LA GIORNATA DE 22 MAGGIO 1815 . ROYAL MILITARY ORDER OF
SAINT GEORGE OF THE REUNION. This order was created on January 1,
1819, by Ferdinand IV. It commemorated the reunion of Naples and
Sicily, and was awarded for valour, military distinction and
loyalty. There are four classes: Knights of the Grand Cross, Commanders,
Officers and Chevaliers, the decoration varying in size according
to the grade. This Order was discontinued in i860, with the
formation of the present Kingdom of Italy. The insignia is a
red-enamelled cross, fleuree, with i NUMISMATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS
Pl. XXV Two Sicilies Order of Saint
George of the Reunion 104 ITALIAN ORDERS AND
concave arms. Two gold swords cross at the angles, and a wreath of
green-enamelled laurel connects the arms of the cross and the
swords. The medallion bears a figure of Saint George slaying the dragon;
around this is a blue-enamelled band inscribed IN HOC SIGNO VINCES.
The reverse is the same, with the word VIRTUTI above. The ribbon is
light blue moire. The decora¬ tion of the Knights of the Grand Cross
is distinguished from the other grades by a gold pendant of St.
George and the dragon. The Chevalier’s cross has no such pendant;
and on the reverse is the word MERITO. MEDAL OF ST. GEORGE. In
addition to the “Order of Saint George of the Re¬ union,” gold
medals were awarded for heroism in war, and in silver for continued
service. These are 28 mm., bearing in the centre the figure of St. George
slaying the dragon, encircled by a wreath and the words VIRTUTI or
MERITO according to the purpose of the award. The obverse and
reverse are the same. The ribbon is blue with yellow edges.
NUMISMATIC NOTES MEDALS OF HONOUR
105 ORDER OF CONSTANTINE, (described on page 18). Instituted
in Naples and Sicily by Don Carlos in 1734. Joseph Bonaparte
abolished it in 1808, although it continued in the island of Sicily. Upon
the return of Ferdinand IV to Naples in 1814, it was restored in
both Kingdoms. ROYAL ORDER OF FRANCIS I. Francis I, upon the
death of his father, Ferdinand IV, became King of the Two Sicilies
on January 4, 1825. He was of the Neapolitan branch of the Bourbon
family. On September 28, 1829, he founded the Royal Order of
Francis I. Though usually conferred as a reward for Civil Merit,
the army was not debarred from its honours. There are five classes:
Grand Cross, Com¬ manders, Officers, Knights and Chevaliers. The
fourth and fifth classes receive, re¬ spectively, the gold and silver
medals, described later. This Order was discon¬ tinued in i860 when
the Kingdom of the Two Sicilies became part of Italy, though, as a
family Order, it was continued for a while longer. The decoration is a
four-armed, AND MONOGRAPHS
io6 ITALIAN ORDERS AND double-pointed cross of
white enamel with gold edges, surmounted by a gold crown. Bourbon lilies
of gold are in each angle. The medallion is larger than in most of
the other Orders. In the centre, on a field of gold, appear the
initials of the founder, F.I., with crown above. These are
surrounded by a laurel wreath of enamel. On the blue encircling
band are the words, DE REGE OP TIME MERITO. The reverse bears the
inscription FRANCISCUS PRIMUS IN- STITUIT MDCCCXXIX, within a green
wreath. The ribbon is bright red with blue edges. The star or plaque of
the order is a silver cross without the crown, and with the same
centre medallion. The gold and silver medals, worn by the
fourth and fifth classes, are 36 mm. in diam¬ eter, bearing on the
obverse the portrait of the founder, within a laurel wreath, and
the inscription FRANCISCUS I.D.G.UTRI¬ USQUE SICIL. ETHIER. REX. The
reverse has three Bourbon lilies in the centre within a wreath, and
the motto DE REGE OPTIME MERITO 1829 . The ribbon is dark red with
blue edges; not as wide as that for the Cross. NUMISMATIC
NOTES ITALIAN DECORATIONS Pl.
XXVI Two Sicilies Order of Francis I
io8 ITALIAN ORDERS AND MEDAL OF CIVIL MERIT.
Authorized by royal decree of December 17, 1727. It is of gold and
silver and worn with a red ribbon. The obverse bears an effigy of
the king, and the title FRANCISCUS I.D.G. REGNI UTRIUSQUE SICIL. ET
HIER. REX. On the plain reverse is engraved the name, date and
cause of award. A medal similar to this was awarded during the
reign of Ferdinand II and may be found with either of the following
inscriptions: FERDI- N AN DUS II REGNI UTRIUSQUE SI CI¬ LIA E ET
HIERUS. or FERDINANDO II RE DEL REGNO DELLE DUE SICILIE.
Another MEDAL OF CIVIL MERIT was issued, 44 mm. in size. On the
obverse are busts of Francis I and Queen Maria Isabella, facing to
right, surrounded by branches of laurel. On the reverse is a Bourbon
lily, crowned. MEDAL FOR MESSINA. Francis I was
succeeded in 1830 by his son, Ferdinand II, who died in 1859. Ferdinand
II instituted the Medal for Messina for troops faithful to him, in
that city, during the Revolution NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR
109 of 1847. It is of bronze, and 30 mm. On the
obverse, within a wreath of oak and laurel leaves, is the word FEDELTA
with one Bourbon lily. The reverse reads, MESSINA 1 SEPTEMBRE 1847
. The ribbon is light blue and white. A variant of this medal has
on the obverse the effigy of the king and the words FERDINANDO II
RE DEL REGNO DELLE DUE SICILIE; and on the reverse the word FEDELTA.
LONG SERVICE MEDAL. Ferdinand II also created a bronze medal for
Long Service. It is 38 mm. and bears on the obverse the king’s bust
on a pedestal, surrounded by implements of war and flags. Above is
FERDIN ANDO II. The reverse reads LODEVOLE SERVIZIO MI LI TARE DI
25 ANNI. The ribbon is red. MEDAL FOR THE SIEGE OF MES¬
SINA. After the long siege of the citadel of Messina in 1848 by Ferdinand
II which resulted in his reconquest of Sicily, a com¬ memorative
medal was authorized by the king. This was to reward the troops who
AND MONOGRAPHS no
ITALIAN ORDERS had taken part in the campaign. The
medal for the senior officers was of gold and enamel, 35 mm. in diameter.
On the obverse within a green-enamelled laurel wreath, is a
pentagonal fort; in the corners are five bombs, the flames of which
rest upon the wreath. In the centre is the fleur-de-lis of the
Bourbons, in relief. The reverse is similar, except that in the
centre of the pentagon is the legend, ASSEDIOJ DELLA 1 CITTADELLA /
DI MESSINA / 18 ^ 8 . The ribbon is red. For the junior officers
and soldiers the medal was of bronze and of the same size, without
enamel. Obverse and reverse are identical, and the medal was worn
with a red ribbon. A variant of this medal has a plain reverse, no fort,
or bombs, but with the same inscription in relief. MEDAL FOR
SICILY. Created for the troops who, under the leadership of Filan-
gieri, suppressed the Insurrection of 1848- 1849. This is of bronze-gilt,
and displays the effigy of Ferdinand II facing to right within a
wreath of oak leaves. Outside, the wreath are two draped flags, the whole
is NUMISMATIC NOTES ITALIAN
DECORATIONS Pl. Two Sicilies Siege of
Messina Long Service Medal, Ferdinand II 112
ITALIAN ORDERS surmounted by a Bourbon lily. The plain
reverse has CAMPAGNA DI SICILIA 18 J/. 9 , in relief. The ribbon has
three equal stripes of light blue and white. MEDAL FOR
CAMPAIGN OF 1860 . Francis II came to the throne of Sicily in 1859,
about the time of the Garibaldi campaign for the Independence of
Italy. His reign was short. The Medal for the Campaign of 1860 was
created by him for those troops who were loyal to him and opposed to
Garibaldi. It is bronze, 37 mm., and bears on the obverse the effigy of
the king, facing to left, within a wreath of oak leaves.
Surrounding this is FRANCESCO II RE DELLE DUE SI Cl LIE. The
reverse bears the words, TRIFRISCO, CAIAZZO, S.MARIA,S. ANGELO,
GARIGLIANO, sur¬ mounted by three Bourbon lilies. Around this
inscription appear the words, CAM¬ PAGN A DI SETT. OTT. 1860 . The
ribbon is red with a blue stripe in the centre. CAMPAIGN OF
EASTERN SICILY. Authorized in i860. It bears on the obverse
NUMISMATIC NOTES ITALIAN DECORATIONS Pl.
XXVJ1I Two Sicilies Medal for Sicily, Ferdinand
II 1 14 ITALIAN ORDERS the effigy of
Francis II facing to right, and the words SICILIA OCCIDENT ALE/
APRILE E MAGGIO/1860. On the reverse, within a wreath of laurel, the
words AL V A LORE. This is bronze, and 27 mm. in diameter. A
variant of this medal was issued without the likeness of the king
on the obverse. MEDAL FOR THE DEFENSE OF CATANIA. The
obverse bears the effigy of Francis II, a trophy of arms, and the
words CATANIA 31 MAGGIO 1860; the reverse, within a wreath of
laurel, the words AL V A LORE. MEDAL FOR GAETA. Issued
to the refugees who fled to Gaeta with the Royal family in 1860-61
when Garibaldi entered Naples. The medal is silver, 36 mm., having
on the obverse the jugated busts of the King and Queen Maria Sophia of
Bavaria and the words FRANCESCO II—MARIA SOFIA. The reverse shows a
view of the city of Gaeta, with GAETA 1860-1861 in the exergue. A
variation of this medal has NUMISMATIC NOTES
ITALIAN DECORATIONS Pl. XXIX Two
Sicilies Medal for Gaeta, Francis II
116 ITALIAN ORDERS AND on the reverse the
fortress of Gaeta only, with the same inscription in the exergue.
After the Garibaldi campaign of 1860- 1861 for the freedom of
Sicily, and after the Royal family had given up the Kingdom of
Sicily, Francis II by a decree dated March 12, 1861, authorized medals
for all his soldiers who took part in the second siege of Messina.
It appears that dies were made but only one medal is known to have
been struck. That rests in the famous Ricciardi collection in
Naples. The writer is in¬ debted to Sig. Guido de’Mayo’s article in
the May-June 1922 issue of Miscellanea Numismatica, which describes this
medal. It is silver, 35 mm., and bears on the obverse the
jugated busts of the King and Queen, facing to left (similar to the
Gaeta Medal), and the titles, FRANCESCO II— MARIA SOFIA. The
reverse has a design of the pentagonal fortress of Messina; in the
corners of the pentagon are five bombs, the flames of which rest on the
wreath which surrounds the fort. In the centre is the Bourbon
fleur-de-lis. The exergue reads CITTADELLA DI MESSINA 1860-61.
NUMISMATIC NOTES MEDALS
OF HONOUR 117 The ribbon is given as red with
blue stripes. MEDAL FOR SICILY. This is said to have
been awarded to those who took part in the uprising against Ferdinand II
in 1848, in the movement for a United Italy, but the purpose of
this award cannot be verified from the several authorities consulted.
It was issued in silver and bronze, 30 mm., and suspended from a
ribbon of the Italian National colours—three equal stripes of
green, white and red. On the obverse is an allegorical figure of Sicily,
armed with a sword; at her feet is a shield with the Arms of
Sicily, while in the sky, a brilliant sun bears the Arms of Savoy. In the
distance is Mt. Aetna in eruption. The reverse has in the centre
SICILIA/1848. Around this is the inscription, INIZIO DEL
RISORGIMBNTO D’lTALIA. AND MONOGRAPHS
118 ITALIAN ORDERS AND TUSCANY
Tuscany, the ancient Etruria, lies south of the Apennines. On the
east it was bounded by the districts of Umbria and the Marches,
while to the south lay the section known in Classical times as Latium,
but which later, with the rise of the Church, was usually known as
the Papal States. None of these provinces had boundaries that were
fixed for any great length of time, and their geographical history is very
com¬ plicated. Between the ioth and 16th Centuries,
Tuscany was composed of several self- governed communes or Republics, the
most important of which were Lucca, Pisa, Florence and Siena. The
Medici family was a dominant factor in the government for a long
period. In 1735 the country came under Austrian rule. Francis, Duke
of Lorraine and afterwards Emperor of Aus¬ tria (1708-1765), became
Grand Duke of Tuscany. He succeeded John Gaston, the last of his
line, and thus the Duchy passed NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 119 from the control of
the Medici and into that of the Hapsburg family. This had been
arranged by treaty. The Hapsburgs continued in control until
the entrance of the French in 1799 under Napoleon I, though the battle of
Waterloo in 1815 brought back once more their rule in the domain.
Ferdinand III (1769-1824) was succeeded by his son, Leopold II, who
lost the Duchy of Tuscany when the constit¬ uent Assembly voted for its inclusion
in the Kingdom of Italy on August 16, i860. From that time all the
Orders of Tuscany have been discontinued. ORDER OF SAINT
STEPHEN. This Order was founded at Pisa in 1561 or 1562, by Cosimo
I de’ Medici, Duke of Florence, afterwards the first duke of Tuscany,
to commemorate his victory over the French at Siena. The battle
took place on St. Stephen’s day, August 2, 1554 (or August 6
accord¬ ing to some historians). The inhabitants of the city and
the troops under Henry II, after withstanding a siege of fifteen months,
finally capitulated. In 1567, Pope Pius V AND MONOGRAPHS
120 ITALIAN ORDERS granted
Cosimo the title of the first Grand Duke of Tuscany. The Order was named
in honour of Stephen IX, Pope and martyr, once bishop of Florence,
on whose festival Cosimo de’ Medici gained his victory. It is said
to have been discontinued in 1565, but Elias Ashmole states that new
statutes were approved in 1590. He also lists it as one of the
Orders extant in 1715; though Hugh Clark informs us that the Order
was “revived in 1764 and put on a respectable footing.” Whatever
its status in the interval may have been, the Order was reorganized
in 1817 by Ferdinand III, Grand Duke of Tuscany (1769-1824), and
its regulations were altered by him at that time. The insignia is a
red-enamelled, gold- edged cross, similar to that of the Knights of
Malta. In the angles are golden fleurs- de-lis and above the cross is a
ducal crown of gold. The ribbon is bright red. ORDER OF SAINT
JOSEPH. Founded by Ferdinand III on March 19, 1807, when as Grand
Duke of Wurtzburg he was ad¬ mitted to the Confederation of the
Rhine. NUMISMATIC NOTES ITALIAN
DECORATIONS Pl. XXX Tuscany Order
of Saint Stephen 122 ITALIAN ORDERS Upon
the downfall of the Napoleonic control of Tuscany in 1814, Ferdinand
restored the Order in Tuscany when he again assumed control of the
Duchy. The Order was for meritorious service and was awarded to
civilians, ecclesiastics and the military, whether native or foreign.
Generally the honour was confined to those of the Roman Catholic
faith. There are three classes: Grand Cross, Commanders and
Knights. The Decoration of the first class is silver, a
double-pointed, six-armed cross, with rays between the arms. An oval
medallion in the centre bears the figure of St. Joseph; around this
on the band, likewise of silver, is the motto UBIQUE SI MI LIS
(Everywhere the same), with a branch of laurel and oak. In the
lower centre of the band is the letter F. The cross of the second class
is gold, and similar to the star of the first class, though
smaller. It has white-enamelled arms, and the rays and the medallion
band are of red enamel. It is surmounted by a gold crown and a suspension
ring for the ribbon, which is bright red, with a white stripe at
each edge. The reverse medallion NUMISMATIC NOTES
_ ITALIAN DECORATIONS Pl.
XXXI Tuscany Order of Saint Joseph
124 ITALIAN ORDERS AND has in the centre S.J.F .1807
(SanctoJosepho Ferdinando —Dedicated by Ferdinand to Saint Joseph).
The third class cross is smaller and worn with a narrower ribbon.
ORDER OF THE WHITE CROSS. Instituted by Grand Duke Ferdinand
III in 1814. This was a decoration solely for the military faithful
to him. It is sometimes called the “Cross of Loyalty.” A MEDAL OF
HONOUR was also founded in 1816 for those who had distinguished
themselves in the Duchy. No description of these two insignia is
obtainable from the several authorities consulted. MILITARY
MEDAL. Authorized in 1815 for distinguished service. It was awarded
only to junior officers and soldiers. This medal is silver, bearing on
the obverse a bust of the founder facing to right, and the title
FERDINANDO III.A.D.A.GRAND. DI TOSCANA. The reverse has in relief
AI PRODI E FED ELI TOSCANI 1815 . (To the brave and faithful Tuscans.)
The ribbon is half red and half white. NUMISMATIC
NOTES -- MEDALS
OF HONOUR 125 LONG SERVICE MEDAL. Founded in 1816
and issued to junior officers and sol¬ diers. It is bronze, 37 mm., and
bears on the obverse two crossed swords, with a shield bearing the
letter F superimposed. Above this device is a crown, and below is
1816, the date of its creation. The reverse reads, in relief, AL LUNGO E
FED EL SERVIZIO. The ribbon is half red and half white.
MEDAL OF MILITARY MERIT. This was founded by Leopold II on May 19,
1841, and bears the effigy of the Duke and the words LEOPOLDO II
GRANDUCA DI TOSCANA. The reverse has in relief FI DELTA E V A LORE.
The ribbon is half red and half black. ORDER OF MILITARY
MERIT. In¬ stituted on December 19, 1853, by Leopold II. The
decoration is a five-armed white- enamelled cross of gold on a gold
laurel wreath, which is surmounted by a gold crown. The obverse
medallion is inscribed L II. surrounded by the words MERITO
AND MONOGRAPHS 126 ITALIAN
ORDERS MILITARE. On the reverse medallion, 1853 records the
date of its creation. The ribbon is of red and black in equal
stripes. MEDAL OF 1848 . Founded by Leopold II for the war of
Italian Independence. This was a service medal for his troops
taking part in that campaign. It is bronze- gilt, and bears on the
obverse the effigy of the Grand-duke and title LEOPOLDO II GRANDUCA
DI TOSCANA. On the re¬ verse within a laurel wreath is the
inscription GUERRA/DELLA/INDIPENDENZA / ITALIANA/18^8. The loop for
the ribbon is a wide bar-like affair, similar to that for many of
the Italian medals. The ribbon is blue, bordered with two red
stripes. MEDAL OF MERIT. Attributed by but one authority to
Ferdinand IV. Issued in five classes; gold, of 40 mm. and 30 mm.;
silver, of 49 mm. and 30 mm., and bronze, 45 mm. in diameter, according to
the impor¬ tance of the award. On the obverse is a bust of the
Grand-duke and FERDINANDO IV GRANDUCA DI TOSCANA. The re-
NUMISMATIC NOTES ITALIAN
DECORATIONS Pl. XXXII Tuscany Order
of Military Merit, Leopold II 128 ITALIAN ORDERS
verse bears the inscription AL MER1T0 within a wreath. The ribbon
is dark blue with black stripes at the sides. LONG SERVICE
MEDAL. Instituted by Leopold II in December, 1850, for officers of
the Army who had served at least thirty years. It is 36 mm., a gilt
Maltese cross, having in the centre medallion of silver the head of
Leopold II to left, encircled by LEOPOLD II G. D. DI TO SC. On the
reverse medallion is the word ANZIANITA, with a crown above. No
information concerning the ribbon is obtainable. NUMISMATIC
NOTES ITALIAN DECORATIONS Pl.
XXXIII Venice. Defence of Venice, 1848 Tuscany. Long
Service Medal 130 ITALIAN
ORDERS AND VENICE At the time of Augustus, there was
no city of Venice, and Padua was the chief city of the district
which has since come to be known as Venetia. This district occupied
the Northeastern section of that country from the Alps on the North and
East to the Adriatic Sea, and to the River Po on the West. From the
Sixth and Seventh Cen¬ turies, after the foundation and the growth
of Venice, it developed a considerable com¬ merce with its island domains
and became a great maritime power. For many centuries an
independent Republic was maintained, governed by a Senate and a Doge,
elected by the people; his authority, however, was limited.
Constant wars with neighboring peoples and with the Turks did not
exhaust the wealth of Venice; and until the Eight¬ eenth Century
Venice wielded great in¬ fluence in European politics. The Republic
was unable to withstand the French army, however, and on October 17,
1797, was divided—one half of the territory going to
NUMISMATIC NOTES MEDALS OF HONOUR
131 Austria and the other half to the Cisalpine
Republic; the Ionian Islands went to France. For a thousand years the
Venetian Republic maintained its independence, and exhibited a form
of government which commanded universal admiration. ORDER OF
SAINT MARK. Probably founded early in the Eighth Century.
Giustinian, writing in 1692, states that Domenico Leoni was the first
Grand Master of the Or dine di San Marco in the year 737. He also
lists a number of the Grand Masters from that date to 1688, and gives
several authorities. Other writers fix the date of its origin as
828, when the remains of Saint Mark were taken from Alexandria to
Venice. No exact information is obtainable as to the discontinuance
of the Order, though Ashmole indicates its existence in 1672, as does
Clark in 1784. The insignia is a gold chain to be worn around
the neck. From this a gold medal¬ lion is suspended. On the obverse is
the Arms of Venice—the winged lion of St. Mark, seated with a sword
in the right paw, AND MONOGRAPHS
132 ITALIAN ORDERS AND and with the left paw
resting on an open book, on which is the motto PAX TIBI MARCE
EVANGELISTA MEUS (Peace to thee, Mark, my Evangelist). The reverse
is believed to have been plain, although Ashmole asserts that it had the
name of the Doge then living as well as a portrait—if that is what
may be understood by his words “a particular impress.” This Order
was conferred by the Senate or by the Doge, and later was called
the Order of the Doge of Venice. On late forms, the insignia was
changed to a blue-enamelled cross, on the centre of which was a medallion
with the above described Arms. The reverse bore the effigy of the
reigning Doge, sometimes represented as on his knees receiving a
standard from the hands of St. Mark. All recipients of this Order had to
show records of noble birth and were known as the Knights of Saint
Mark. MEDAL FOR THE DEFENCE OF VENICE OF 1848 . This medal
was issued in 1849, during the second year of the short¬ lived
Republic of Saint Mark—as Venice NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 133 was at that time
called. It was of silver and bronze, 27 mm., bearing on the obverse
the Arms of the Republic. Around this are the words INDIPENDENZA
ITALIAN A. On the reverse is the cross of St. Maurice surrounded by
VESSILLO DI VIT TORI A 18^8. The ribbon is crimson with a narrow
gold stripe at each side. (PI. XXXIII.) MEDAL FOR BRAVERY. Also
issued in 1849. It was of silver and bronze, but 32 mm. in
diameter. The obverse has the lion of St. Mark and GOVERNO PROVI¬
SO RIO 1848-49. On the reverse, within an oak wreath, are the
words DI FEN SORE DI VENEZIA. The ribbon is red with gold stripes at
the sides. MEDAL FOR THE CIVIL GUARD. Authorized in
1849. It was silver and bronze gilt, oval in form, 40 mm. by 34 mm.
On the obverse appear two crossed flags and the words GUARDI A Cl VIC
A VENETA. The reverse reads VV/ VI TALI A. The ribbon is
yellow. AND MONOGRAPHS 134
ITALIAN ORDERS AND OBSOLETE ORDERS The following
Orders listed by the several authorities consulted, as having been
formed in Italy, have long been discontinued. Order of the
Golden Star of Venice, date not given. Order of the Golden
Stole, date not given. Order of the Royal Crown of Mantua, was,
according to Genouillac, created in 771 by Prince Louis of Gonzaga (son
of Witikind, King of Saxony), in honour of his marriage with
Adalgise of Lombardy, daughter of Gisulf, due de Frioul.
Order of the Eagle of Italy. Created February 15,941, by Hugo II of
Gonzaga, to perpetuate the memory of his marriage with Princess
Elizabeth of Gonzaga and Lom¬ bardy. New statutes were formed for
the Order in 968. Order of Holy Mary, Mother of God.
Founded in Italy in 1233. Its creation is attributed to Bartholomew,
Bishop of Vincenza. The purpose of its foundation was to quell the
discords which arose NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 135 between the Guelphs
and the Ghibellines and also to defend and support the Roman
Catholic religion. It was approved by Pope Martin IV, who placed the
knights under the protection of St. Augustin. It was called by some
the “Order of the Brothers of the Jubilation,” later the “Order of
St. Mary of the Tower,” and the “Order of the Chevaliers of the
Mother of God.” 3 Archer states that this later Order was founded
in 1737. Towards the end of the Sixteenth Century the Order had
entirely disappeared. Order of the Black Swan of Italy,
founded in 1350 by Amadeus VI and other Italian Princes, for the
purpose of preventing feuds, then so prevalent. Order of St.
George of Genoa. Founded in 1472 by Frederick III of Germany. It
was to reward the Genoese for the reception he received during his
journey to Rome, where he received the Imperial Crown. The Order
was short-lived. The badge is a plain red cross suspended from a
gold chain. This Order is not to be confused with the Order of St.
George of Austria, founded in 1468 by the Emperor Frederick III.
and monographs 136
ITALIAN ORDERS AND Order of St. George of Ravenna.
Founded in 1534 by Alexander of Farnese (then Pope Paul III). Its
award was confined to those who defended the city and its vicinity
from the attack of the Moslems or Corsairs. On the death of its
founder it ceased to exist. Cappelletti says it was suppressed by
Gregory XIII. The insignia was a red-enamelled star of eight
points, over which was a gold ducal crown. Order of the Lily.
Founded in 1546 by Alexander of Farnese. Order of the Lamb of
God of Tuscany. Founded in 1568 by John III. Order of the
Redeemer or of the Precious Blood of our Saviour. Founded in 1608
by Vincent (IV) Gonzaga, Duke of Mantua. It was in honour of
the marriage of his son Francis with the Princess Marguerite, the
daughter of Charles Emmanuel I, Duke of Savoy. The Order survived about
a century and lapsed in 1708 on the death of Ferdinando Gonzaga,
Duke of Mantua. An attempt was made to revive it in 1847 but
without success. The insignia was an oval medallion, in the centre of
which were NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 137 two angels in adoration.
Around this was the motto NIHIL HOC TRISTE RECEPTO. Order of
the Conception. Instituted on September 8, 1617, by Ferdinand 1 of
Gonzaga, Duke of Mantua, in honour of the conception of the Virgin and
placed under the protection of St. Michael the Archangel. Like many
other Orders founded about this time, the members swore alle¬
giance to the Church and agreed to fight against the infidels.
Order of the Virgin or the Order of the Virgin Mary the Glorious.
Created in Italy by three gentlemen of Spella, named Peter, John
the Baptist, and Bernard, surnamed Petrignani. The Order was approved
by Pope Paul V in 1618, and placed under the protection of the holy
Virgin. The mem¬ bers agreed to defend and uphold the Roman
Catholic religion and make war on the in¬ fidels. No record has been
found of the discontinuance of the order. Order of Saint
Rosalie of Palermo. Founded in 1634 by Alderon de Carreto.
AND MONOGRAPHS ITALIAN ORDERS AND
138 NOTES iCharles Albert (1789-1849) was of the line
of Savoy-Carignano which was founded by Thomas Francis (1596-1656),
son of Charles Emmanuel the Great. Carignano, a town in the province of
Turin, was in 1630 bestowed by Charles Emmanuel I upon his son
Thomas Francis, who was known as the Prince of Carignano. The present
reigning king of Italy is of this house. Ency. Brit. Vol. XXI, p. 342 and
Vol. 5. p. 105. 2 “At this Crescent was fastened as many'
small Pieces of Gold fashion’d like Columns and enamell’d with Red,
as the Knights had been engag’d in Battels and Sieges; for none could be
adopted into this Order unless he had well trod the Paths of
Honour.” Ashmole, E., Hist, of Order of the Garter, 1715, p. 69. 3
Ashmole, 1672, p. 80. ‘‘It was approved and con¬ firmed by Pope Urban IV,
anno 1262, and the Rule of St. Dominick prescribed to the Knights.”
BIBLIOGRAPHY Armani, E. Insegne Cavaileresche e Meda-
glie del Regno d'ltalia. Rome, 1915. Ashmole, Elias. The
Institution, Laws and Ceremonies of the Most Noble Order of the
Garter. London 1672. Ashmole, Elias. The History of the
Most Noble Order of the Garter. London 1715. N U M ISMATIC
NOTES MEDALS OF HONOUR
139 Burke, Sir Bernard. The Book of Orders of
Knighthood and Decorations of Honor. London 1858.
Cappelletti, Licurgo. Ordini Cavalle- reschi. Livorno 1904.
Cibrario, Luigi. Descrizione e Storica degli Ordini Cavallereschi.
2 vols. Torino 1846. Clark, Hugh A. A Concise History of
Knighthood. London 1784. Cuomo, Raffaele. Ordini
Cavallereschi antichi e moderni. 2 vols. Naples 1894. Elvin,
C. N. Handbook of the Orders of Chivalry. London 1893.
Favine, Andrew. The Theatre of Honour and Knighthood. London
1623.—Translated from a French Edition of 1620. Genouillac,
H. Gourdon de. Diction- naire historique des ordres de Chevalerie.
Paris i860. Genouillac, H. Gourdon de. Nouveau
Dictionnaire des ordres de Chevalerie. Paris 1891. Giorgio,
Florindo de. Dellc cerimonie Pubbliche della onorificenze della nobilta
e de'Titoli e degli Ordini Cavallereschi net Regno delle Due
Sicilie. Naples 1854. Giustinian, Bernardo. Historic degli
Or¬ dini militari, etc. Venezia 1692. AND MONOGRAPHS
140 ITALIAN ORDERS AND J.
S. The History of Monastical Conven¬ tions and Military Institutions,
etc. London 1701. Lawrence-Archer, Major J. H. The
Orders of Chivalry. London 1897. Mennenii, Francisci. Deliciae
Eqyestrivm sive Militarivm Ordinvm et Eorundem Origines, etc.
Coloniae Agrippinae 1638. Perrot, A.-M. Collection J Historique
des Ordres de Chevalerie. Paris 1820. Puca, Antonio. Gli
ordini cavallereschi del Regno dTtalia. Naples 1879. Ricciardi,
Eduardo. Medaglie delle due Sicilie. Naples 1910 and 1913.
Ruo, Raffaele. Ordini Cavallereschi .... instituti nel regno delle
Due Sicilie. Naples 1832. Saint Joachim. An accurate historical
account of all the Orders of Knighthood, by an Officer of the Chancery
of the Order of Saint Joachim. London 1802. (Said to be by Sir L.
Hamon). Sculfort, Lieut. V. Catalogue; Decorations et
Medailles du Musee de VArmee. Paris 1912. Trost, L. J. Die Ritter-
und Verdienst Or den, Ehrenziechen und Medaillen aller Sou- ver'dne
und Staaten. Wien & Leipzig 1910. NUMISMATIC NOTES
MEDALS OF HONOUR 141
INDEX Lucca Civil Medal of Merit. 8
Military Service Medal. 8 St. George, Order of. 5
St. Louis, Order of. 6 Modena Cross for Service.
13 Eagle of Este, Order of. 10 Fidelity Medal. 14
Military Medal for Loyalty. 12 Military Medal of Merit.
13 Parma Constantine, Order of. 16 Medal of
Merit. 20 St. Louis, Order of. 19 San Marino Medal
of Merit. 24 Order of Chivalry. 21 Sardinia, Savoy and
Kingdom of Italy Africa, Medal for. 65 Boxer Uprising,
Medal for (Medal for Far East). 66 China, Medal for
(Medal for Far East)... 66 AND MONOGRAPHS
142 ITALIAN ORDERS AND Civil Medal of
Valour. • 49 Civil Order of Savoy. •
36 Colonial Order of the Star of Italy. • 43
Crimean Medal. ■ 57 Crown of Merit.
• 76 Crown of Italy, Order of. • 38
Far East, Medal for. . 66 Industry, Order of.
■ 42 Italian Independence Medal. 60
Italian Unity Medal. • 76 Liberation of Sicily, Medal
for. • 58 Life Saving Medal. • 54
Marsala Medal (Medal of the Thousand). 60 Medal
of Merit. • 54 Medal of Merit (Battle of
Vicenza). • 79 Medal of Merit (Rome). •
79 Medal of Merit (“S.P.Q.R.”)... . 80
Medal of the Thousand. 60 Military Cross for
Service. • 44 Military Medal of Valour. .
46 Most Sacred Annunciation, Order of. . . . 27
National Gratitude, Medal of. • 74 Naval Medal
of Valour. • 50 Public Safety, Medal of Merit.
• 5i Royal Military Order of Savoy. • 35
St. Maurice, Medal of. • 34 St. Maurice and St.
Lazarus, Order of. . . • 30 Star of the
Thousand. • 59 NUMISMATIC NOT E S
MEDALS OF HONOUR Turkish War of
1911-1912. 68 United Italy, Medal for. 62 Valour Medal.
25 Veterans Guarding Tomb of the Kings Medal. 52
Victory Medal. 74 War Cross of Italy. 70 War in
Lybia Medal. 70 War Orphans Medal. 76 War Volunteers Medal.
76 World War Medal. 72 See also Obsolete Orders.
134 The Two Sicilies Campaign of 1860. 112
Civil Merit, Medal of. 108 Constantine, Order of. 105
Crescent, Order of the. 85 Defence of Catania, Medal for the.
114 Double Crescent (Order of the Ship). 85 Eastern
Sicily, Campaign of. 112 Ermine (Naples), Order of the. 88
Francis I, Royal Order of. 105 Gaeta Medal. 11 4
Griffin (Naples), Order of the. 89 Holy Spirit of the Right
Desire (Order of the Knot). 8 7 Knot (Naples), Order
of. 8 7 Lombardy, Medal of Merit for. 96 AND
MONOGRAPHS
144 ITALIAN ORDERS
AND Long Service Medal. 109 Medal of Honour. 94
Medal of Honour (1815). 101 Medal of Honour (Sicily).
101 Messina, Medal for. 108 Naples, Medal of Honour
for. 100 Provincial Legion, Medal of Honour for the 99
Reel and Lioness, Order of. 87 St. Charles, Royal Military
Order of. . . . 92 St. Ferdinand, Order of, and Order of
Merit. 93 St. George, Medal of. 104 St. George of
the Reunion, Royal Military Order of. 102 St.
Januarius, Order of. 89 St. Michael (Naples), Order of. 89
Security Guard Medal. 102 Ship, Order of the. 85
Sicily, Medal for (Ferd. II.). no Sicily, Medal for
(Nationalist). 117 Siege of Gaeta, Medal of Honour for the. .
97 Siege of Messina, Medal for the. 109 Siena, Medal of
Merit for. 96 Spur, Order of the. 87 Two Sicilies,
Royal Order of the. 98 Tuscany Long Service Medal.
^5 Long Service Medal (Leopold II). 128 NUMISMATIC
NOTES MEDALS OF HONOUR 145 Medal of 1848.
126 Medal of Merit. 126 Military Medal. 124
Military Merit, Medal of. 125 Military Merit, Order of.
125 St. Joseph, Order of. 120 St. Stephen, Order of.
119 White Cross, Order of the (Cross of Loyalty).
124 See also Obsolete Orders. 134 Venice
Bravery, Medal for. 133 Civil Guard, Medal for the. 133
Defence of Venice of 1848, Medal for the. . 132 St. Mark, Order of.
131 Obsolete Orders Black Swan of Italy, Order of the.
135 Conception, Order of the. 137 Eagle of Italy, Order
of the. 134 Golden Star of Venice, Order of the. 134
Golden Stole, Order of the. 134 Holy Mary, Mother of God,
Order of the. . 134 Lamb of God of Tuscany, Order of the... 136
Lily, Order of. 136 Precious Blood of Our Saviour (See
Order of the Redeemer). 13b Redeemer, Order of the.
13b AND MONOGRAPHS 146 ITALIAN ORDERS
Royal Crown of Mantua, Order of the. . . 134 St. George of Genoa,
Order of. 135 St. George of Ravenna, Order of. 136 St.
Rosalie of Palermo, Order of. 137 Virgin, Order of the. 137
NUMISMATIC NOTES
Numismatic Notes and Monographs 1. Sj'dney P. Noe. Coin
Hoards. 1921. 47 pages. 6 plates. 50c. 2. Edward T.
Newell. Octobols of Histiaea, 1921. 25 pages. 2 plates. 50c.
3. Edward T. Newell. Alexander Hoards— Introduction and
Kyparissia Hoard. 1921. 21 pages. 2 plates. 50c. 4. Howland
Wood. The Mexican Revolu¬ tionary Coinage 1913-1916. 1921. 44
pages. 26 plates. $2.00. 5. Leonidas Westervelt. The Jenny
Lind Medals and Tokens. 1921. 25 pages. 9 plates. 50c.
6. Agnes Baldwin. Five Roman Gold Me¬ dallions. 1921. 103
pages. 8 plates. $1.50. 7. Sydney P. Noe. Medallic Work
of A. A. Weinman. 1921. 31 pages. 17 plates.
$1.00. 8. Gilbert S. Perez. The Mint of the Philip¬
pine Islands. 1921. 8 pages. 4 plates. 50c. 9. David
Eugene Smith, LL.D. Computing Jetons. 1921. 70 pages. 25
plates. $1.50. 10. Edward T. Newell. The First
Seleucid Coinage of Tyre. 1921. 40 pages. 8 plates. $1.00.
Numismatic Notes and Monographs (Continued)
11. Harrold E. Gillingham. French Orders and Decorations.
1922. no pages. 35 plates. $2.00. 12. Howland Wood. Gold
Dollars of 1858. 1922. 7 pages. 2 plates. 50c. 13. R.
B. Whitehead. Pre-Mohammedan Coinage of N. W. India. 1922. 56
pages. 15 plates. $2.00. 14. George F. Hill. Attambelos I
of Characene. 1922. 12 pages. 3 plates. $1.00.
15. M. P. Vlasto. Taras Oikistes (A Con¬ tribution to
Tarentine Numismatics). 1922. 234 pages. 13 plates. $3.50.
16. Howland Wood. Commemorative Coin¬ age of United States.
1922. 63 pages. 7 plates. $1.50. 17. Agnes Baldwin. Six Roman
Bronze Medallions. 1923. 39 pages. 6 plates. $1.50.
18. Howland Wood. Tegucigalpa Coinage of 1823. 1923. 16
pages. 2 plates. 50c. 19. Edward T. Newell. Alexander
Hoards— II. Demanhur Hoard. 1923. 162 pages. 8 plates.
$2.50.Egidio Romano. Egidio Colonna. Colonna. Keywords: conversazione cortese,
conversazione gentile, padre/figlio, amore naturale, principe, cavalleria,
cavaliere, cavalier attitude, cavalier implicature. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Colonna” – The
Swimming-Pool Library. https://www.flickr.com/photos/102162703@N02/51690250830/in/photolist-2mKG3Hd-2mKG3XG-2mKCcV2-2mKM1De-2mKS9tM-2mKAuZM-2mKjqrr-2mKk6t5-2mPHbXQ-2mJpFSS-2mJd7nN-2mJ4GHU-2mJ3q6x-GD1xEj-GieDt8-21eQVvk-G9arP4-Ecrffr-Dw1w1R-zLGm5K-CRAGiK-DeWyrT-CkaHMd-Bq5Mgn-BpZwpi-CntuMM-CntseF-BLCQcz-BvUfSB-sHYGWT-t1qUT6-nRruyQ-o5KVBK-o659Mu-o41Q2J-o41RkA-nHyQfP-nWiomo-nU3wiH-nW81MD-nUg48Y-nBRGTN-nrkR6c-nqrYFq-mumsKZ-munJib-mukUvF-mujsEe-muk4iR-jkN2VC
Grice e Colonnello – la voce – Boezio – vox
significative – voice che e segno – parola usato metaforicamente – nome, voce
che e segno – significativa -filosofia italiana – Luigi Speranza (Benevento). Filosofo. Grice: “I like Colonnello; as
a typical Italian philosopher, he has philosophised about ‘all,’ from, first,
of course, Croce, to the ‘tedesci’! – But also about ‘guilt,’ and my favourite,
the ‘transcendentale,’ which in Italian, for lack of ‘n’ becomes
‘trascendentale’ – how many? Colonnello thinks more than one, if the plural is
of any guide!” Insegna a Callabria.
Privilegia l'arco tra criticismo trascendentale e fenomenologia, esistenza, ermeneutica
di Pareyson, storicismo di Croce, Nicol, Dussel. La sua proposta è verificare
l'interazione, in chiave storico-critica, del kantismo, della fenomenologia e
la filosofia dell'esistenza. Altre
opere: “Esistenzialismo kantiano” (Studio Editoriale di Cultura, Genova);
“Croce e i vociani” (Studio Editoriale di Cultura, Genova); “Tempo e necessità”
(Japadre, L'Aquila-Roma); “Tra fenomenologia e filosofia dell'esistenza”
(Morano, Napoli); “Ermeneutica esistenzialista del concetto di ‘colpa”
(Loffredo, Napoli); “Percorsi di confine: esistenza e libertà” (Luciano,
Napoli); Croce (Bibliopolis, Napoli); “Ragione e rivelazione” (Borla, Roma);
“Melanconia ed esistenza” (Luciano, Napoli); “Storia esistenza liberta. Rileggendo
Croce, Armando, Roma); Martin Heidegger
e Hannah Arendt, Guida, Napoli); “Orizzonte del trascendente e dell’immanente,
Mimesis, Milano); “Inter-soggettivita riflessiva” L’itinerario dei corpi”
(Mimesis, Milano). Corpo, mondo, Fenomenologia (Mimesis, Milano); Fenomenologia
e patografia del ricordo, Mimesis, Milano Udine). Primum oportet
constituere, quid nomen et quid verbum, postea quid est negatio et adfirmatio
et enuntiatio et oratio. sunt ergo ea quae sunt in voce earum quae sunt in
anima passionum NOTAE et ea quae scribuntur eorum quae sunt in voce. et
quemadmodum nec litterae omnibus eaedem, sic nec voces eaedem. quorum autem
haec primorum NOTAE, eaedem omnibus passiones animae et quorum hae
similitudines, res etiam eaedem.de his quidem dictum est in his quae sunt dicta
de anima, alterius est enim negotii. est autem, quemadmodum in anima
aliquotiens quidem intellectus sine vero vel falso, aliquotiens autem cui iam
necesse est horum alterum inesse, sic etiam in voce; circa conpositionem enim
et divisionem est falsitas veritasque. Nomina igitur ipsa et.verba consimilia
sunt sine conpositione vel divisione intellectui, ut homo vel album, quando non
additur aliquid; neque Titulus ex nisi quod de gr. in lat.
om. hic, hahet in suhscriptione. INCIPIT LIBER PERIERMENIAS AD (PERIERMINIAS D)
enim adhuc verum aut falsum est. huius autem SIGNUM hoc est: hircocervus enim
significat aliquid, sed nondum verum vel falsum, si non vel esse vel non esse
addatur, vel simpliciter vel secundum tempus. Nomen ergo est vox significativa
secundum placitum sine tempore, cuius nulla pars est significativa separata. in
nomine enim quod est equiferus ferus nihil per se significat, quemadmodum in
oratione quae est equus ferus. at vero non quemadmodum in simplicibus
nominibus, sic se habet etiam in conpositis. in illis enim nullo modo pars
significativa est, in his autem vult quidem, sed nullius separati, ut in
equiferus ferus. secundum placitum vero, quoniam naturaliter nominum nihil est,
sed quando fit nota. nam designant et iuhtterati soni, ut ferarum quorum nihil
est nomen. Non homo vero non est nomen. at vero nec positum est nomen, quo
illud oporteat appellari. neque enim oratio aut negation est, sed sit nomen
infinitum. Catonis autem vel Catoni et quaecumque talia sunt non sunt nomina,
sed casus nominis. ratio autem eius est in aliis quidem eadem, sed diifert
quoniam cum est vel fut vel erit iunctum neque verum neque falsum est, nomen
vero semper; ut Catonis est vel non est, nondum enim neque verum dicit neque
mentitur. Verbum autem est quod consignificat tempus cuius pars nihil extra
significat, et est semper eorum quae de altero dicuntur nota. dico autem
quoniam consignificat tempus, ut cursus quidem nomen est currit vero verbum,
consignificat enim nunc esse. et semper eorum quae de altero dicuntur nota est,
ut eorum quae de subiecto vel in subiecto. Non currit vero et non laborat non
verbum dico. consignificat quidem tempus et semper de aliquo est, differentiae
autem huic nomen non est positum; sed sit in finitum verbu, quoniam similiter
in quolibet c.est, vel quod est vel quod non est. similiter autem vel curret
vel currebat non verbum est, sed casus verbi. differt autem a verbo, quod hoc
quidem praesens consignificat tempus, illa vero quod conplectitur. Ipsa quidem
secundum se dicta verba nomina sunt et significant aliquid. constituit enim qui
dicit intellectum et qui audit quiescit. sed si est vel non est, nondum
significat; neque enim esse signum est rei vel non esse, nec si hoc ipsum
est purum dixeris. ipsum quidem nihil est, consignificat autem quandam
conpositionem, quam sine conpositis non est intelleger. Oratio autem est vox
significativa; cuius partium aliquid significativum est separatum, ut dictio,
non ut adfirmatio. dico autem, ut homo significat aliquid, sed non quoniam est
aut non est, sed erit adfirmatio vel negatio, si quid addatur. sed non una
hominis syllaba. nec in eo quod est sorex rex significat, sed vox est nunc
sola. in duplicibus vero significat quidem, sed non secundum se, quemadmodum
dictum est. Est autem oratio omnis quidem significativa non sicut instrumentum,
sed, quemadmodum dictum est, secundum placitum. enuntiativa vero non omnis, sed
in qua verum vel falsum inest. non autem in omnibus, ut deprecatio oratio
quidem est, sed neque vera neque falsa.et ceterae quidem relinquantur;
rhetoricae enim vel poeticae convenientior consideratio est; enuntiativa vero
praesentis est speculationis. Est autem una prima oratio enuntiativa
adfirmatio, deinde negatio; aliae veroconiunctione unae. necesse est autem
omnem orationem enuntiativam ex verbo esse vel casu. etenim hominis ratio, si
non aut est aut erit aut fuit aut aliquid huiusmodi addatur, nondum est oratio
enuntiativa. quare autem unum quiddam est et non multa animal gressibile bipes
neque enim eo quod propinquedicunt ur ununi erit, est alterius hotractare
negotii. est autem una c. oratio enuntiativa quae unum significat vel
coniunctione una, plures autem quae plura et non unum vel inconiunctae. nomen
ergo et verbum dictio sit sola, quoniam non est dicere sic aliquid significantem
voce enuntiare, vel aliquo interrogante vel non, sed ipsum proferentem. harum
autem haec quidem simplex est enuntiatio, ut aliquid de aliquo vel aliquid ab
aliquo, haec autem ex his coniuncta velut oratio quaedam iam conposita. est
autem simplex enuntiatio vox significativa de eo quod est aliquid vel non est,
quemadmodum tempora divisa sunt. Adfirmatio vero est enuntiatio alicuiusde
aliquo, negatio vero enuntiatio alicuius ab aliquo. quoniam autem est enuntiare
et quod est non esse et quod non est esse et quod est esse et quod non est non
esse et circa ea quae sunt extra praesens tempora similiter omne contingit quod
quis adfirmaverit negare et quod quis negaverit adfirmare: quare manifestum
est, quoniam omni adfirmationi est negatio opposita et omni negationi
adfirmatio. et sit hoc contradictio, adfirmatio et negatio oppositae. dico
autem opponi eiusdem de eodem, non autem aequivoce et quaecumque cetera talium
determinamus contra sophisticas inportunitates. Quoniam autem sunt haec quidem
rerum universalia, illa vero singillatim; dico autem universale quod in
pluribus natum est praedicari, singulare vero quod non, ut homo quidem
universale, Plato vero eorum quae suntsingularia: necesse est autem enuntiare
quoniam ines aliquid aut non aliquotiens quidemeorum alicui quae sunt
universalia, aliquotiens autem eorum quae sunt singularia. si ergo
universaliter enuntiet in universali quoniam est aut non, erunt contrariae
enuntiationes. dico autem in universali enuntiationem universalem, ut omnis
homo albus est, nullus homo albus est. quando autem in universalibus non
universaliter, non sunt contrariae, quae autem significantur est esse
contraria. dico autem non universaliter enuntiare in his quae sunt universalia,
ut est albus homo non est albus homo. cum enim universale sit homo, non
universaliter utitur enuntiatione. omnis namque non universale, sed quoniam
universaliter consignificat. in eo vero, quod praedicatur universale,
universale praedicare universaliter non est verum; nulla enim adfirmatio erit
in qua de universali praedicato universale praedicetur, ut omnis homo omne
animal est. opponi autem adfirmationem negationi dico contradictorie, quae
universale significat eidem, quoniam non universaliter, ut omnis homo albus
est, non omnis homo albus est nullus homo albus est, est quidam homo albus;
contrarie vero universalem adfirmationem et universal negationem, ut omnis homo
iustus est, nullus homo iustus est. quocirca has quidem inpossible est simul
veras essehis vero oppositas contingit in eodem, ut non omnis homo albus est
est quidam homo albus. quaecumque igitur contradictiones universalium sunt
universaliter, necesse est alteram veram esse vel falsam et quaecumque in
singularibus sunt ut est Socrates albus, non est Socrates albus; quaecumque
autem in universalibus non universaliter, non semper haec vera est, illa vero
falsa. simul enim verum est dicere quoniam est homo albus et non est homo
albus, et est homo pulcher (probus) et non est homo pulcher (probus). si enim
foedus (turpis, et non pulcher (probus); etfit aliquid, et non est. videbitur
autem subito inconveniens esse idcirco quoniam videtur significare non est homo
albus simul etiam quoniam ut om. esfet est © (xat habent Arist. codices praeter
duos) pro v.aX6q et cctaxQos in editione prima posuit pulcher et foedus, in
editione secunda probus et turpis jiemo homo albus. hoc autem neque idem
significat neque simul necessario. Manifestum est autem quoniam una negatio
unius adfirmationis est; hoc enim idem oportet negare negationem, quod
adfirmavit adfirmatio, et de eodem, vel de aliquo singularium vel de aliquo
universalium, vel universaliter vel non universaliter. dico autem ut est
Socrates albus, non est Socrates albus. si autem aliud aliquid vel de alio
idem, non opposita, sed erit ab ea diversa. huic vero quae est omnis homo
albus est illa quae est non omnis homo albus est, illi vero quae est aliqui
homo albus est illa quae est nullus homo albus est, illi autem quae est est
homo albus illa quae est non est homo albus. Quoniam ergo uni negationi
una adfirmati opposita est contradictorie et quae sint hae dictum est et
quoniam aliae sunt contrariae et quae sint hae et quoniam non omnis vera vel
falsa contradictio et quare et quando vera vel falsa. Una autem est adfirmatio
et negatio quae unum de uno significat vel cum sit universale universaliter vel
non similiter, ut omnis homo albus est, non est omnis homo albus; est homo
albus, non est homo albus; nullus homo albus est, est quidam homo albus, si
album unum significat. sin vero duobus unum Vel—singularium om. postremum vel
om.T aliquis MT est homoalb us ed. II. Ar.: h. a. est codices (hae) Mc locus in
paucis admodum codicibus exstat; habent lianc falsam versionem ex Boetii
expositione natam: Manifestum ergo quoniam una negatio uuius affirmationis est.
quoniam aliae sunt contrariae, aliae contradictoriae et quae sint hae dictum
est. duplicem versioncm et superiorem veram et lianc falsamexhibent solam veram
D, falsam omisso initio: Manifestum — aff. est. E, veram in marg. Xsint edictum
et om. BE uel quoniam uel quando E est homp a. non est h. a. om. nomen est
positum, ex quibus non est unum, non est una adfirmatio, ut si quis ponat nomen
tunica homini et equo, est tunica alba haec non est una adfirmatio nec negatio
una. nihil enim hoc differt dicere quam est equus et homo albus. hoc
autem nihil differt quam dicere est equus albus et est homo albus.
si ergo hae multa significant et sunt phires, manifestum est quoniam et prima
multa vel nihil significat; neque enim est aliquis homo equus. quare nec in his
necesse est hanc quidem contradictionem veram esse, illam vero falsam. In his
ergo quae sunt et facta sunt necesse est adfirmationem vel negationem veram vel
falsam esse, in universalibus quidem universaliter semper hanc quidem veram,
illam vero falsam, et in his quae sunt singularia, quemadmodum dictum est; in
his vero, quae in universalibus non universaliter dicuntur, non est necesse;
dictum autem est et de his. in singularibus vero et futuris non similiter. nam
si omnis adfirmatio vel negatio vera vel falsa est, et omne necesse est vel
esse vel non esse. nam si hic quidem dicat futurum aliquid, ille vero non dicat
hoc idem ipsum, manifestum estquoniam necesse est verum dicere alterum ipsorum,
si omnis adfirmatio vera vel falsa. utraque enim non erunt simul in talibus.
nam si verum est dicere quoniam album vel non album est, necesse est esse album
vel non album, et si est album vel non album verum est vel adfirmare vel
negare; et si non est, mentitur, et si mentitur, non est. quare necesse est aut
adfirmationem aut negationem veram esse. nihil igitur neque est neque fit nec a
casu nec utrumlibet nec erit nec non erit, sed ex necessitate nomen
quod(quod est M^) affirm. una una neg. differre et om. E dicere equus est MT
est autem MT6 veram esse vel falsam D Ar. omnia et non utrumlibet. aut enim qui
dicit verus est aut qui negat. similiter enim vel fieret vel non fieret;
utrumlibet enim nibii magis sic vel non sic se habet aut habebit. amplius si
est album nunc, verum erat dicere primo quoniam erit album, quare semper verum
fuit dicere quodlibet eorum quae facta sunt, quoniam erit. quod si semper verum
est dicere quoniam est vel erit, non potest hoc non esse nec non futurum esse.
quod autem non potest non fieri, inpossibile est non fieri; quod autem
inpossibile est non fieri, necesse est fieri. omnia ergo qua futura sunt
necesse est fieri. niliil igitur utrumlibet neque a casu erit; nam sia casu,
non ex necessitate. at vero nec quoniam neutrum verum est contingit dicere ut
quoniam neque erit neque non erit. primum enim cusit adfirmatio falsa, erit
negatio non vera et haec cum sit falsa, contingit adfirmationem esse non veram.
ad haec si verum est dicere quoniam album est et magnum, oportet utraque esse;
sin vero erit cras esse cras; si autem neque erit neque non erit cras, non erit
utrumlibe, ut navale bellum; oportebit enim neque fieri navale bellum neque non
fieri navale bellum. Quae ergo contingunt inconvenientia haec sunt et
huiusmodi alia, si omnis adfirmationis et negationis vel in his quae in
universalibus dicuntur universaliter vel in his quae sunt singularia necesse
est oppositarum hanc esse veram, illam vero falsam, nihil autem utrumlibet esse
in his quae fiunt, sed omnia esse vel fieri ex necessitate. quare non oportebit
neque consiliari neque negotiari, quoniam si hoc facimus, erit hoc, si veroho,
non erit.nihil enim prohibet in millensimum annum hunc quidem dicere hoc et
quod hnp. 1et cum liaec oportet esse cras ut est oportet E aHa om. affirmatio
et negatio oppositarumj oppositionem eorum quidem futurum esse hunc vero non
dicere. quare ex necessitate erit quodlibet eorum verum erat dicere tunc. at
vero nec hoc differt, si aliqui dixerunt contradictionem vel non dixerunt;
manifestum est enim, quod sic se habent res, et si non hic quidem adfirmaverit,
ille vero negaverit; non enim propter negare vel adfirmare erit vel non erit
nec in millensimum annum magis quam in quantolibet tempore. quare si in omni
tempore sic se habebat, ut unum vere diceretur, necesse esset hoc fieri et
unumquodque eorum quae fiunt sic se haberet, ut ex necessitate fieret. quando
enim vere dicit quis, quoniam erit, non potest non fieri et quod factum est
verum erat dicer semper, quoniam erit. Quod si haec non sunt possibilia:
videmus enim esse principium futurorum et ab eo quod consiliamur atque agimus
aliquid et quoniam est omnino in his quae non semper actu sunt esse possibile
et non, in quibus utrumque contingit et esse et non esse, quare et fieri
et non fier. et multa nobis manifesta sunt sic se habentia, ut quoniam hanc vestem
possibile est incidi et non incidetur, sed prius exteretur. similiter autem et
non incidi possibile est. non enim esset eam prius exteri, nisi esset possibile
non incidi. quare et in ahis facturis, quaecumque secundum potentiam dicuntur
huiusmodi: manifestum est, quoniam non omnia ex necessitate vel sunt vel fiunt,
sed alia quidem utrumlibet et non magis vel adfirmatio vel negatio, alia quare
quod quare quoniam praedicere habeat habeanfc E et si non ego: etiamsi non b:
uel si (om. non) codices neg. ille vero aff. G alt. in om. E habeatest erat
habere et in quibus sese ©Tincidetur — exteretur b: inciditur — exteritur
codices facturisque {om.cumque futuris quaecumque negatio uera est Tvero magis
quidem et in pluribus alterum, sed contingitfieri et alterum, alterum vero
minime. Igitur esse quod est, quand es, et non esse quod non est, quando non
est, necesse est; sed non quod est omne necesse est esse nec quod non est
necesse est non esse. non enim idem est omne quod est esse necessario, quando
est, et simpliciter esse ex necessitate. similiter autem et in eo quod non
est.et in contradictione eadem ratio. Esse quidem vel non esse omne necesse est
et futurum esse vel non; non tamen dividentem dicere alterum necessario. dico
autem ut necesse est quidem futurum esse bellum navale cras vel non esse
futurum, sed non futurum esse cras bellum navale necesse est vei non futurum
esse futurum autem esse vel non esse necesse est. quare quoniam similiter
orationes verae sunt quemadmodum et res, manifestum est quoniam quaecumque sic
se babent, ut utrumlibet sint et contraria ipsorum contingent necesse est
similiter se habere et contradictionem. quod contingit in his, quae non semper
sunt et non semper non sunt. borum enim necesse est quidem alteram partem
contradictionis veram esse vel falsam, non tamen hoc aut illud, sed utrumlibet
et magis quidem veram alteram, non tamen iam veram vel falsam. quare manifestum
est, quoniam non est necesse omnis adfirmationis vel negationis oppositarum
banc quidem veram, illam vero falsam esse. neque enim quemadmodum in bis quae
sunt, sic se habet etiam in his quae non sunt, possibilibus tamen esse aut non
esse, sed quemadmodum dictum est. Quoniam autem est de aliquo adfirmatio
signifi- ut add. b: om. codices necesse est post cras MT futurum quidem eorum A
omnes adfirmationes uel negationes codices et b (Arist.) oppositionum esse post
quidem illam autem hic ficans aliquid, hoc autem est vel nomen vel in nomine,
unum autem oportet esse et de uno hoc quod est in adfirmatione (nomen autem
dictum est et in nomine prius; non homo enim nomen quidem non dico, sed
infinitum nomen; unum enim quodammodo significat infinitum, quemadmodum et non
currit non verbum, sed infinitum verbum), erit omnis adfirmatio vel ex nomine
et verbo vel ex infinito nomine et verbo. praeter verbum autem nulla adfirmatio
vel negatio. est enim vel erit vel fuit vel fit, vel quaecumque alia huiusmodi,
verba ex his sunt quae sunt posita; consignificant enim tempus. quare prima
adfirmatio et negatio est homo, non est homo, deinde est non homo,
non est non homo; rursus est omnis homo, non est omnis homo; est omnis non
homo, non est omnis non homo. et in extrinsecus temporibus eadem ratio est.
quando autem est tertium adiacens praedicatur, dupliciter dicuntur
oppositiones. dico autem ut est iustus homo; est tertium dico adiacere nomen
vel verbum in adfirmatione. quare idcirco quattuor istae erunt, quarum duae
quidem ad adfirmationem et negationem sese habebunt secundum consequentiam ut
privationes, duae vero minime. dico autem quoniam est aut iusto adiacebit
aut non iusto, quare etiam negatio. quattuor ergo erunt. intellegimus vero quod
diciturex his quae subscripta sunt. est iustus homo, huius negatio non est
iustus homo; est non iustus homo, huius negatio non est non iustus homo. est
enim hoe loco et non est iusto et non iusto adiacet. haec igitur, quemadmodum
in resolutoriis dictum est, sic sunt innomine ego ex ed. II: in nominat Qm vel
innominabile codices item quodammodo significat et (ut add. S) non uerbum est
inf. nom. et uerbo erit MTES vel fit om.cons.—tempus om.consignificat T) ergo
erunt] enim sunt huius disposita. similiter autem se habet et si universalis
nominis sit adfirmatio, ut omnis est homo iustus, non omnis est homo iustus;
omnis est homo non iustus, non omnis est homo non iustus. sed non similiter
angulares contingit veras esse.contingit autem aliquando hae igitur duae
oppositae sunt, aliae autem ad non homo ut subiectum aliquid addito, ut est
iustus non homo, non est iustus non homo; est non iustus non homo, non est non iustus
non homo. magis plures autem his non erunt oppositiones. hae autem extra illas
ipsae secundum se erunt ut nomine utentes non homo. in his vero in quibus est
non convenit, ut in eo quod est currere vel ambulare, idem faciunt sic posita
ac si est adderetur, ut est currit omnis homo, non currit omnis homo; currit
omnis non homo, non currit omnis non homo. Non enim dicendum est non omnis homo
sed non negationem ad homo addendum est. omnis enim non universale significat,
sed quoniam universaliter. manifestum est autem ex eo quod est currit homo, non
currit homo; currit non homo non currit non homo. haec enim ab
illis difiPerunt eo quod non universaliter sunt. quare omnis vel nullus nihil
aliud consignificat nisi quoniam universaliter de nomine veladfirmat vel negat.
ergo cetera eadem oportet adponi. Quoniam vero contraria est negatio ei quae
est omne est animal iustum illa quae significat quoniam nullum est animal
iustum, hae quidem manifestum est quoniam numquam erunt neque verae simul neque
in eodem ipso, his vero oppositae erunt aliquando ut non omne animal iustum est
et est aliquod animal affirmatio sithaec ac uero non om. non ullus T ergo et
opponi apponi E ut E, om. ceteri et om. quoddam et est —iustum om.B c. iustum.
sequuntur vero hae: lianc quidem quae est nullus est homo iustus illa quae est
omnis est homo non iustus illam vero quae est est aliqui iustus homo opposita
quoniam non omnis est homo non iustus. necesse est enim esse aliquem.
manifestum est autem, quoniam etiam in singularibus, si est verum interrogatum
negare quoniam et adfirmare verum est, ut putasne Socrates sapiens est?
non; quoniam Socrates igitur non sapiens est. in universalibus vero non est
vera quae similiter dicitur, vera autem negatio, ut lO putasne omnis homo
sapiens? non. omnis igitur homo non sapiens. hoc enim falsum est. sed non omnis
igitur homo sapiens vera est; haec autem est opposita, illa vero contraria.Greek
Latin English (16a.)[ΠΕΡΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ARISTOTELES: DE INTERPRETATIONE Πρῶτον δεῖ
θέσθαι τί ὄνομακαὶ τί ῥῆμα, ἔπειτα τί ἐστιν ἀπόφασιςκαὶ κατάφασις καὶ ἀπόφανσις
καὶ λόγος. Primum oportet constituere quid sit nomen et quid verbum, postea
quid est negatio et affirmatio et enuntiatio et oratio.Chapter 1 First we must
define the terms 'noun' and 'verb', then the terms 'denial' and 'affirmation',
then 'proposition' and 'sentence.' ↵Ἔστι μὲν οὖν τὰ ἐν τῇ φωνῇ τῶν ἐν τῇ ψυχῇ παθημάτων σύμβολα, καὶ τὰ
γραφόμενα τῶν ἐν τῇ φωνῇ. ↵ καὶ ὥσπερ
οὐδὲ γράμματα πᾶσι τὰ αὐτά, οὐδὲ φωναὶ αἱ αὐταί• ὧν μέντοι ταῦτα σημεῖα πρώτων,
ταὐτὰ πᾶσι παθήματα τῆς ψυχῆς, καὶ ὧν ταῦτα ὁμοιώματα πράγματα ἤδη ταὐτά.Sunt
ergo ea quae sunt in voce earum quae sunt in anima passionum notae, et ea quae
scribuntur eorum quae sunt in voce. Et quemadmodum nec litterae omnibus eaedem,
sic nec eaedem voces; quorum autem hae primorum notae, eaedem omnibus passiones
animae sunt, et quorum hae similitudines, res etiam eaedem.Spoken words are the
symbols of mental experience and written words are the symbols of spoken words.
Just as all men have not the same writing, so all men have not the same speech
sounds, but the mental experiences, which these directly symbolize, are the
same for all, as also are those things of which our experiences are the images.
περὶ μὲν οὖν τούτων εἴρηται ἐν τοῖς περὶ ψυχῆς, —ἄλλης γὰρ πραγματείας•De his
quidemdictum est in his quae sunt dicta de anima -- alterius est enim
negotii.This matter has, however, been discussed in my treatise about the soul,
for it belongs to an investigation distinct from that which lies before us. — ἔστι
δέ, ὥσπερ ἐν τῇ ψυχῇ ↵ ὁτὲ μὲν
νόημα ἄνευ τοῦ ἀληθεύειν ἢ ψεύδεσθαι ὁτὲ δὲ ἤδη ᾧ ἀνάγκη τούτων ὑπάρχειν
θάτερον, οὕτω καὶ ἐν τῇ φωνῇ• περὶ γὰρ σύνθεσιν καὶ διαίρεσίν ἐστι τὸ ψεῦδός τε
καὶ τὸ ἀληθές.↵Est
autem, quemadmodum in anima aliquotiens quidem intellectus sine vero vel falso,
aliquotiens autem cum iam necesse est horum alterum inesse, sic etiam in voce;
circa compositionem enim et divisionem est falsitas veritasque.As there are in
the mind thoughts which do not involve truth or falsity, and also those which
must be either true or false, so it is in speech. For truth and falsity imply
combination and separation. τὰ μὲν οὖν ὀνόματα αὐτὰ καὶ τὰ ῥήματα ἔοικε τῷ ἄνευ
συνθέσεως καὶ διαιρέσεως νοήματι, οἷον τὸ ἄνθρω↵πος ἢ λευκόν, ὅταν μὴ προστεθῇ τι• οὔτε γὰρ ψεῦδος οὔτε ἀληθές πω.
σημεῖον δ’ ἐστὶ τοῦδε• καὶ γὰρ ὁ τραγέλαφοςσημαίνει μέν τι, οὔπω δὲ ἀληθὲς ἢ ψεῦδος,
ἐὰν μὴ τὸ εἶναι ἢ μὴ εἶναι προστεθῇ ἢ ἁπλῶς ἢ κατὰ χρόνον.Nomina igitur ipsa et
verba consimilia sunt sine compositione vel divisione ↵intellectui, ut 'homo' vel 'album', quando
non additur aliquid; neque enim adhuc verum aut falsum est. Huius autem signum:
'hircocervus' enim significat aliquid sed nondum verum vel falsum, si non vel
'esse' vel 'non esse' addatur vel simpliciter vel secundum tempus.Nouns and
verbs, provided nothing is added, are like thoughts without combination or
separation; 'man' and 'white', as isolated terms, are not yet either true or
false. In proof of this, consider the word 'goat-stag.' It has significance,
but there is no truth or falsity about it, unless 'is' or 'is not' is added,
either in the present or in some other tense. Ὄνομα μὲν οὖν ἐστὶ φωνὴ σημαντικὴ
κατὰ συνθήκην ↵ ἄνευ
χρόνου, ἧς μηδὲν μέρος ἐστὶ σημαντικὸν κεχωρι- σμένον• ἐν γὰρ τῷ Κάλλιππος τὸ
ιππος οὐδὲν καθ’ αὑτὸ σημαίνει, ὥσπερ ἐν τῷ λόγῳ τῷ καλὸς ἵππος .Nomen ergo est
vox significativa secundum placitum ↵sine tempore, cuius nulla pars est significativa separata; in
'equiferus' enim 'ferus' nihil per se significat, quemadmodum in oratione quae
est 'equus ferus'.Chapter 2 By a noun we mean a sound significant by
convention, which has no reference to time, and of which no part is significant
apart from the rest. In the noun 'Fairsteed,' the part 'steed' has no
significance in and by itself, as in the phrase 'fair steed.' οὐ μὴν οὐδ’ ὥσπερ
ἐν τοῖς ἁπλοῖς ὀνόμασιν, οὕτως ἔχει καὶ ἐν τοῖς πεπλεγμένοις• ἐν ἐκείνοις μὲν γὰρ
οὐδαμῶς τὸ μέρος ση↵μαντικόν,
ἐν δὲ τούτοις βούλεται μέν, ἀλλ’ οὐδενὸς κεχωρισμένον , οἷον ἐν τῷ ἐπακτροκέλης
τὸ κελης.At vero nonquemadmodum in simplicibus nominibus, sic se habet et in
compositis; in illis enim nullo modo pars significativa est↵, in his autem vult quidem sed nullius
separati, ut in 'equiferus' <'ferus'>.Yet there is a difference between
simple and composite nouns; for in the former the part is in no way
significant, in the latter it contributes to the meaning of the whole, although
it has not an independent meaning. Thus in the word 'pirate-boat' the word
'boat' has no meaning except as part of the whole word. ↵τὸ δὲ κατὰ συνθήκην, ὅτι φύσει τῶν ὀνομάτων
οὐδέν ἐστιν, ἀλλ’ ὅταν γένηται σύμβολον• ἐπεὶ δηλοῦσί γέ τι καὶ οἱ ἀγράμ- ματοι
ψόφοι, οἷον θηρίων, ὧν οὐδέν ἐστιν ὄνομα."Secundum placitum" vero,
quoniam naturaliter nominum nihil est sed quando fit nota; nam designant et
inlitterati soni, ut ferarum, quorum nihil est nomen.The limitation 'by
convention' was introduced because nothing is by nature a noun or name-it is
only so when it becomes a symbol; inarticulate sounds, such as those which
brutes produce, are significant, yet none of these constitutes a noun. τὸ ↵ δ’ οὐκ ἄνθρωπος οὐκ ὄνομα• οὐ μὴν οὐδὲ κεῖται
ὄνομα ὅ τι δεῖ καλεῖν αὐτό, —οὔτε γὰρ λόγος οὔτε ἀπόφασίς ἐστιν• — ἀλλ’ ἔστω ὄνομα
ἀόριστον.↵ 'Non
homo' vero non est nomen; at vero nec positum est nomen quod illud oporteat appellari
-- neque enim oratio aut negatio est -- sed sit nomen infinitum.The expression
'not-man' is not a noun. There is indeed no recognized term by which we may
denote such an expression, for it is not a sentence or a denial. Let it then be
called an indefinite noun. ↵τὸ δὲ
Φίλωνος ἢ Φίλωνι καὶ ὅσα (16b.) τοιαῦτα οὐκ ὀνόματα ἀλλὰ πτώσεις ὀνόματος.'Catonis'
autem vel 'Catoni' et quaecumque talia sunt non sunt nomina sed casus
nominis.The expressions 'of Philo', 'to Philo', and so on, constitute not nouns,
but cases of a noun. λόγος δέ ἐστιν αὐτοῦ τὰ μὲν ἄλλα κατὰ τὰ αὐτά, ὅτι δὲ μετὰ
τοῦ ἔστιν ἢ ἦν ἢ ἔσται οὐκ ἀληθεύει ἢ ψεύδεται, —τὸ δ’ ὄνομα ἀεί,— οἷον Φίλωνός
ἐστιν ἢ οὐκ ἔστιν• οὐδὲν γάρ πω οὔτε ἀλη↵θεύει οὔτε ψεύδεται.Ratio autem eius est in aliis quidem eadem sed
differt quoniam, cum 'est' vel 'fuit' vel 'erit' adiunctum, neque verum neque
falsum est, nomen vero semper; ut 'Catonis est' vel 'non est' -- nondum enim
aliquid neque rerum dicit neque mentitur.The definition of these cases of a
noun is in other respects the same as that of the noun proper, but, when
coupled with 'is', 'was', or will be', they do not, as they are, form a
proposition either true or false, and this the noun proper always does, under
these conditions. Take the words 'of Philo is' or 'of or 'of Philo is not';
these words do not, as they stand, form either a true or a false proposition. ↵Ῥῆμα δέ ἐστι τὸ προσσημαῖνον χρόνον, οὗ
μέρος οὐδὲν σημαίνει χωρίς• ἔστι δὲ τῶν καθ’ ἑτέρου λεγομένων σημεῖον.Verbum
autem est quod consignificat tempus, cuius pars nihil extra significat; et est
semper eorum quae de altero praedicantur nota.Chapter 3 A verb is that which,
in addition to its proper meaning, carries with it the notion of time. No part
of it has any independent meaning, and it is a sign of something said of
something else. λέγω δ’ ὅτι προσσημαίνει χρόνον, οἷον ὑγίεια μὲν ὄνομα, τὸ δ’ ὑγιαίνει
ῥῆμα• προσσημαίνει γὰρ τὸ νῦν ὑπάρχειν. καὶ ἀεὶ ↵ τῶν ὑπαρχόντων σημεῖόν ἐστιν, οἷον τῶν καθ’ ὑποκειμένου.Dico
autem quoniamconsignificat tempus, ut 'cursus' quidem nomen est, 'currit' vero
verbum -- consignificat enim nunc esse -- ; et semper eorum quae de altero
dicuntur nota est, ut eorum quae de subiecto vel in subiecto.I will explain
what I mean by saying that it carries with it the notion of time. 'Health' is a
noun, but 'is healthy' is a verb; for besides its proper meaning it indicates
the present existence of the state in question. Moreover, a verb is always a
sign of something said of something else, i.e. of something either predicable of
or present in some other thing. τὸ δὲ οὐχ ὑγιαίνει καὶ τὸ οὐ κάμνει οὐ ῥῆμα
λέγω• προσσημαίνει μὲν γὰρ χρόνον καὶ ἀεὶ κατά τινος ὑπάρχει, τῇ διαφορᾷ δὲ ὄνομα
οὐ κεῖται• ἀλλ’ ἔστω ἀόριστον ῥῆμα, ↵ ὅτι ὁμοίως ἐφ’ ὁτουοῦν ὑπάρχει καὶ ὄντος καὶ μὴ ὄντος.'Non currit'
vero et 'non laborat' non verbum dico; consignificat quidem tempus et semper de
aliquo est, differentiae autem huic nomen non est positum; sed sit infinitum
verbum, quoniam similiter in quolibet est vel quod est vel quod non est.Such
expressions as 'is not-healthy', 'is not, ill', I do not describe as verbs; for
though they carry the additional note of time, and always form a predicate,
there is no specified name for this variety; but let them be called indefinite
verbs, since they apply equally well to that which exists and to that which
does not. ὁμοίως δὲ καὶ τὸ ὑγίανεν ἢ τὸ ὑγιανεῖ οὐ ῥῆμα, ἀλλὰ πτῶσις ῥήματος•
διαφέρει δὲ τοῦ ῥήματος, ὅτι τὸ μὲν τὸν παρόντα προσσημαίνει χρόνον, τὰ δὲ τὸν
πέριξ.Similiter autem vel 'curret' vel 'currebat' non verbum est sed casus
verbi; differt autem a verbo quoniam hoc quidem praesens significat tempus,
illa vero quod complectitur.Similarly 'he was healthy', 'he will be healthy',
are not verbs, but tenses of a verb; the difference lies in the fact that the
verb indicates present time, while the tenses of the verb indicate those times
which lie outside the present. αὐτὰ μὲν οὖν καθ’ αὑτὰ λεγόμενα τὰ ῥήματα ὀνόματά
↵ἐστι καὶ
σημαίνει τι, —ἵστησι γὰρ ὁ λέγων τὴν διάνοιαν, καὶ ὁ ἀκούσας ἠρέμησεν,— ἀλλ’ εἰ
ἔστιν ἢ μή οὔπω σημαίνει• οὐ γὰρ τὸ εἶναι ἢ μὴ εἶναι σημεῖόν ἐστι τοῦ
πράγματος, οὐδ’ ἐὰν τὸ ὂν εἴπῃς ψιλόν. αὐτὸ μὲν γὰρ οὐδέν ἐστιν, προσσημαίνει δὲ
σύνθεσίν τινα, ἣν ἄνευ τῶν ↵συγκειμένων
οὐκ ἔστι νοῆσαι.Ipsa quidemsecundum se dicta verba nomina sunt et significant aliquid
-- constituit enim qui dicit intellectum, et qui audit quiescit -- sed si est
vel non est nondum significat. Neque enim 'esse' signum est rei vel 'non esse',
nec si hoc ipsum 'est' purum dixeris: ipsum quidem nihil est, consignificat
autem quandam compositionem quam sine compositis non est intellegere.Verbs in
and by themselves are substantival and have significance, for he who uses such
expressions arrests the hearer's mind, and fixes his attention; but they do
not, as they stand, express any judgement, either positive or negative. For
neither are 'to be' and 'not to be' the participle 'being' significant of any
fact, unless something is added; for they do not themselves indicate anything,
but imply a copulation, of which we cannot form a conception apart from the
things coupled. ↵Λόγος
δέ ἐστι φωνὴ σημαντική, ἧς τῶν μερῶν τι σημαντικόν ἐστι κεχωρισμένον, ὡς φάσις ἀλλ’
οὐχ ὡς κατάφασις.Oratio autem est vox significativa, cuius partium aliquid
significativum est separatum (ut dictio, non ut affirmatio);Chapter 4 A
sentence is a significant portion of speech, some parts of which have an
independent meaning, that is to say, as an utterance, though not as the
expression of any positive judgement. λέγω δέ, οἷον ἄνθρωπος σημαίνει τι, ἀλλ’
οὐχ ὅτι ἔστιν ἢ οὐκ ἔστιν (ἀλλ’ ἔσται κατάφασις ἢ ἀπό↵φασις ἐάν τι προστεθῇ)• ἀλλ’ οὐχ ἡ τοῦ ἀνθρώπου
συλλαβὴ μία• οὐδὲ γὰρ ἐν τῷ μῦς τὸ υς σημαντικόν, ἀλλὰ φωνή ἐστι νῦν μόνον.dico
autem ut 'homo' significat aliquid (sed non quoniam est aut non est; sed erit
affirmatio vel negatio, si quid addatur) sed non una 'hominis' syllaba; nec in
hoc quod est 'sorex' 'rex' significat sed vox est nunc sola.Let me explain. The
word 'human' has meaning, but does not constitute a proposition, either
positive or negative. It is only when other words are added that the whole will
form an affirmation or denial. But if we separate one syllable of the word
'human' from the other, it has no meaning; similarly in the word 'mouse', the
part 'ouse' has no meaning in itself, but is merely a sound. ἐν δὲ τοῖς διπλοῖς
σημαίνει μέν, ἀλλ’ οὐ καθ’ αὑτό, ὥσπερ εἴρηται.In duplicibus vero significat
quidem sed non secundum se, quemadmodum dictum est.In composite words, indeed,
the parts contribute to the meaning of the whole; yet, as has been pointed out,
they have not an independent meaning. ↵ἔστι δὲ λόγος ἅπας μὲν σημαντικός, οὐχ ὡς ὄργανον δέ, ἀλλ’ ὥσπερ εἴρηται
κατὰ συνθήκην• ἀποφαντικὸς δὲ οὐ πᾶς, ἀλλ’ ἐν ᾧ τὸ ἀληθεύειν ἢ ψεύδεσθαι ὑπάρχει•
οὐκ ἐν ἅπασι δὲ ὑπάρχει, οἷον ἡ εὐχὴ λόγος μέν, ἀλλ’ οὔτ’ ἀληθὴς οὔτε
ψευδής.Est autem oratioomnis quidem significativa non sicut instrumentum sed
(quemadmodum dictum est) secundum placitum; enuntiativa vero non omnis sed in
qua verum vel falsum inest; non autem in omnibus, ut deprecatio oratio quidem
est sed neque vera neque falsa.Every sentence has meaning, not as being the
natural means by which a physical faculty is realized, but, as we have said, by
convention. Yet every sentence is not a proposition; only such are propositions
as have in them either truth or falsity. Thus a prayer is a sentence, but is
neither true nor false. οἱ ↵ μὲν οὖν
ἄλλοι ἀφείσθωσαν, —ῥητορικῆς γὰρ ἢ ποιητικῆς οἰκειοτέρα ἡ σκέψις,— ὁ δὲ ἀποφαντικὸς
τῆς νῦν θεωρίας.Et caeterae quidemrelinquantur (rhetoricae enim vel poeticae
convenientior consideratio est; enuntiativa vero praesentis considerationis
est).Let us therefore dismiss all other types of sentence but the proposition,
for this last concerns our present inquiry, whereas the investigation of the
others belongs rather to the study of rhetoric or of poetry. ↵Ἔστι δὲ εἷς πρῶτος λόγος ἀποφαντικὸς
κατάφασις, εἶτα ἀπόφασις• οἱ δὲ ἄλλοι συνδέσμῳ εἷς.Est autem una primaoratio
enuntiativa affirmatio, deinde negatio; aliae vero coniunctione unae.Chapter 5
The first class of simple propositions is the simple affirmation, the next, the
simple denial; all others are only one by conjunction. ↵ἀνάγκη δὲ ↵πάντα λόγον ἀποφαντικὸν ἐκ ῥήματος εἶναι ἢ πτώσεως• καὶ γὰρ ὁ τοῦ ἀνθρώπου
λόγος, ἐὰν μὴ τὸ ἔστιν ἢ ἔσται ἢ ἦν ἤ τι τοιοῦτο προστεθῇ, οὔπω λόγος ἀποφαντικός
(διότι δὲ ἕν τί ἐστιν ἀλλ’ οὐ πολλὰ τὸ ζῷον πεζὸν δίπουν, —οὐ γὰρ δὴ τῷ
σύνεγγυς εἰρῆσθαι εἷς ἔσται,— ἔστι δὲ ἄλλης ↵ τοῦτο πραγματείας εἰπεῖν).Necesse est autemomnem orationem
enuntiativam ex verbo esse vel casu; et enim, hominis rationi si non aut 'est'
aut 'erit' aut 'fuit' aut aliquid huiusmodi addatur, nondum est oratio
enuntiativa. Quare autem unum quiddam est et non multa 'animal gressibile
bipes' -- neque enim eo quod propinque dicuntur unum erit -- est alterius hoc
tractare negotii.Every proposition must contain a verb or the tense of a verb.
The phrase which defines the species 'man', if no verb in present, past, or
future time be added, is not a proposition. It may be asked how the expression
'a footed animal with two feet' can be called single; for it is not the
circumstance that the words follow in unbroken succession that effects the
unity. This inquiry, however, finds its place in an investigation foreign to
that before us. ἔστι δὲ εἷς λόγος ἀποφαντικὸς ἢ ὁ ἓν δηλῶν ἢ ὁ συνδέσμῳ εἷς,
πολλοὶ δὲ οἱ πολλὰ καὶ μὴ ἓν ἢ οἱ ἀσύνδετοι.Est autem una oratioenuntiativa
quae unum significat vel coniunctione una, plures autem quae plura et non unum
vel inconiunctae.We call those propositions single which indicate a single
fact, or the conjunction of the parts of which results in unity: those
propositions, on the other hand, are separate and many in number, which
indicate many facts, or whose parts have no conjunction. ↵τὸ μὲν οὖν ὄνομα καὶ τὸ ῥῆμα φάσις ἔστω
μόνον, ἐπεὶ οὐκ ἔστιν εἰπεῖν οὕτω δηλοῦντά τι τῇ φωνῇ ὥστ’ ἀποφαίνεσθαι, ἢ ἐρωτῶντός
τινος, ἢ μὴ ἀλλ’ αὐτὸν ↵προαιρούμενον.Nomen
ergo et verbum dictio sit sola, quoniam non est dicere sic aliquid
significantem voce enuntiare, vel aliquo interrogante vel non sed ipsum
proferentem.Let us, moreover, consent to call a noun or a verb an expression
only, and not a proposition, since it is not possible for a man to speak in
this way when he is expressing something, in such a way as to make a statement,
whether his utterance is an answer to a question or an act of his own
initiation. τούτων δ’ ἡ μὲν ἁπλῆ ἐστὶν ἀπόφανσις, οἷον τὶ κατὰ τινὸς ἢ τὶ ἀπὸ
τινός, ἡ δ’ ἐκ τούτων συγκειμένη, οἷον λόγος τις ἤδη σύνθετος.Harum autem haec
quidem simplex est enuntiatio, ut aliquid de aliquo vel aliquid ab aliquo, haec
autem ex his coniuncta, velut oratio quaedam iam composita.To return: of
propositions one kind is simple, i.e. that which asserts or denies something of
something, the other composite, i.e. that which is compounded of simple
propositions. Ἔστι δ’ ἡ μὲν ἁπλῆ ἀπόφανσις φωνὴ σημαντικὴ περὶ τοῦ εἰ ὑπάρχει
τι ἢ μὴ ὑπάρχει, ὡς οἱ χρόνοι διῄρηνται.Est autem simplexenuntiatio vox
significativa de eo quod est aliquid vel non est, quemadmodum tempora divisa
sunt.A simple proposition is a statement, with meaning, as to the presence of
something in a subject or its absence, in the present, past, or future,
according to the divisions of time. ↵ Κατάφασις δέ ἐστιν ἀπόφανσις τινὸς κατὰ τινός, ἀπόφασις δέ ἐστιν ἀπόφανσις
τινὸς ἀπὸ τινός.Affirmatio vero est enuntiatio alicuius de aliquo, negatio vero
enuntiatio alicuius ab aliquo.Chapter 6 An affirmation is a positive assertion
of something about something, a denial a negative assertion. ↵ἐπεὶ δὲ ἔστι καὶ τὸ ὑπάρχον ἀποφαίνεσθαι ὡς
μὴ ὑπάρχον καὶ τὸ μὴ ὑπάρχον ὡς ὑπάρχον καὶ τὸ ὑπάρχον ὡς ὑπάρχον καὶ τὸ μὴ ὑπάρχον
ὡς μὴ ὑπάρχον, καὶ περὶ τοὺς ἐκτὸς δὲ ↵τοῦ νῦν χρόνους ὡσαύτως, ἅπαν ἂν ἐνδέχοιτο καὶ ὃ κατέφησέ τις ἀποφῆσαι
καὶ ὃ ἀπέφησε καταφῆσαι• ὥστε δῆλον ὅτι πάσῃ καταφάσει ἐστὶν ἀπόφασις ἀντικειμένη
καὶ πάσῃ ἀποφάσει κατάφασις.Quoniam autem est enuntiare et quod est non esse et
quod non est esse et quod est esse et quod non est non esse, et circa ea
extrinsecus praesentis temporis similiter omne contingit quod quis affirmaverit
negare et quod quis negaverit affirmare; quare manifestum est quoniam omni
affirmationi est negatio opposita et omni negationi affirmatio.Now it is
possible both to affirm and to deny the presence of something which is present
or of something which is not, and since these same affirmations and denials are
possible with reference to those times which lie outside the present, it would
be possible to contradict any affirmation or denial. Thus it is plain that
every affirmation has an opposite denial, and similarly every denial an
opposite affirmation. καὶ ἔστω ἀντίφασις τοῦτο, κατάφασις καὶ ἀπόφασις αἱ ἀντικείμεναι•
λέγω δὲ ἀντικεῖσθαι ↵τὴν τοῦ
αὐτοῦ κατὰ τοῦ αὐτοῦ, —μὴ ὁμωνύμως δέ, καὶ ὅσα ἄλλα τῶν τοιούτων
προσδιοριζόμεθα πρὸς τὰς σοφιστικὰς ἐνοχλήσεις.Et sit hoccontradictio,
affirmatio et negatio oppositae; dico autem opponi eiusdem de eodem, non
autemaequivoce et quaecumquecaetera talium determinamus contra sophisticas
importunitates.We will call such a pair of propositions a pair of
contradictories. Those positive and negative propositions are said to be
contradictory which have the same subject and predicate. The identity of
subject and of predicate must not be 'equivocal'. Indeed there are definitive
qualifications besides this, which we make to meet the casuistries of sophists.
↵Ἐπεὶ δέ
ἐστι τὰ μὲν καθόλου τῶν πραγμάτων τὰ δὲ καθ’ ἕκαστον, —λέγω δὲ καθόλου μὲν ὃ ἐπὶ
πλειόνων πέφυκε ↵κατηγορεῖσθαι,
καθ’ ἕκαστον δὲ ὃ μή, οἷον ἄνθρωπος μὲν ↵ τῶν καθόλου Καλλίας δὲ τῶν καθ’ ἕκαστον,— ἀνάγκη δ’ ἀποφαίνεσθαι ὡς
ὑπάρχει τι ἢ μή, ὁτὲ μὲν τῶν καθόλου τινί, ὁτὲ δὲ τῶν καθ’ ἕκαστον.Quoniam
autemsunt haec quidem rerum universalia, illa vero singillatim (dico autem
universale quod in pluribus natum est praedicari, singulare vero quod non, ut
'homo' quidem universale, 'Plato' vero eorum quae sunt singularia), necesse est
autem enuntiare quoniam inest aliquid aut non, aliquotiens quidem eorum alicui
quae sunt universalia, aliquotiens vero eorum quae sunt singularia.Chapter
7Some things are universal, others individual. By the term 'universal' I mean
that which is of such a nature as to be predicated of many subjects, by
'individual' that which is not thus predicated. Thus 'man' is a universal,
'Callias' an individual. Our propositions necessarily sometimes concern a
universal subject, sometimes an individual. ἐὰν μὲν οὖν καθόλου ἀποφαίνηται ἐπὶ
τοῦ καθόλου ὅτι ὑπάρχει ἢ μή, ἔσονται ἐναντίαι ↵ἀποφάνσεις, —λέγω δὲ ἐπὶ τοῦ καθόλου ἀποφαίνεσθαι καθόλου, οἷον πᾶς
ἄνθρωπος λευκός, οὐδεὶς ἄνθρωπος λευκός• — ὅταν δὲ ἐπὶ τῶν καθόλου μέν, μὴ
καθόλου δέ, οὐκ εἰσὶν ἐναντίαι, τὰ μέντοι δηλούμενα ἔστιν εἶναι ἐναντία, —λέγω
δὲ τὸ μὴ καθόλου ἀποφαίνεσθαι ἐπὶ τῶν καθόλου, οἷον ἔστι ↵ λευκὸς ἄνθρωπος, οὐκ ἔστι λευκὸς ἄνθρωπος•
καθόλου γὰρ ὄντος τοῦ ἄνθρωπος οὐχ ὡς καθόλου χρῆται τῇ ἀποφάνσει• τὸ ↵γὰρ πᾶς οὐ τὸ καθόλου σημαίνει ἀλλ’ ὅτι
καθόλου.Si ergo universaliterenuntiet in universali quoniam est aut non, erunt
contrariae enuntiationes (dico autem in universali enuntiationem universalem ut
'omnis homo albus est', 'nullus homo albus est'); quando autem in universalibus
non universaliter, non sunt contrariae, quae autemsignificantur est esse
contraria (dico autem non universaliter enuntiare in his quae sunt universalia,
ut 'est albus homo', 'non est albus homo'; cum enim universale sit homo, non
universaliter utitur enuntiatione; 'omnis' namque non 'universale' sed 'quoniam
universaliter' consignificat).If, then, a man states a positive and a negative
proposition of universal character with regard to a universal, these two
propositions are 'contrary'. By the expression 'a proposition of universal
character with regard to a universal', such propositions as 'every man is
white', 'no man is white' are meant. When, on the other hand, the positive and
negative propositions, though they have regard to a universal, are yet not of
universal character, they will not be contrary, albeit the meaning intended is
sometimes contrary. As instances of propositions made with regard to a
universal, but not of universal character, we may take the 'propositions 'man
is white', 'man is not white'. 'Man' is a universal, but the proposition is not
made as of universal character; for the word 'every' does not make the subject
a universal, but rather gives the proposition a universal character. — ἐπὶ δὲ
τοῦ κατηγορουμένου τὸ καθόλου κατηγορεῖν καθόλου οὐκ ἔστιν ἀληθές• οὐδεμία γὰρ
κατάφασις ἔσται, ἐν ᾗ τοῦ κατηγορου↵μένου καθόλου τὸ καθόλου κατηγορηθήσεται, οἷον ἔστι πᾶς ἄνθρωπος πᾶν
ζῷον.In eo vero quod praedicatur universaliter universale praedicare
universaliter non est verum; nulla enim affirmatio erit, in qua de
universaliter praedicato universale praedicetur, ut 'omnis homo omne
animal'.If, however, both predicate and subject are distributed, the
proposition thus constituted is contrary to truth; no affirmation will, under
such circumstances, be true. The proposition 'every man is every animal' is an
example of this type. ↵ Ἀντικεῖσθαι
μὲν οὖν κατάφασιν ἀποφάσει λέγω ἀντιφατικῶς τὴν τὸ καθόλου σημαίνουσαν τῷ αὐτῷ ὅτι
οὐ καθόλου, οἷον πᾶς ἄνθρωπος λευκός—οὐ πᾶς ἄνθρωπος λευκός, οὐδεὶς ἄνθρωπος
λευκός—ἔστι τις ἄνθρω↵πος
λευκός• ἐναντίως δὲ τὴν τοῦ καθόλου κατάφασιν καὶ τὴν τοῦ καθόλου ἀπόφασιν, οἷον
πᾶς ἄνθρωπος δίκαιος—οὐδεὶς ἄνθρωπος δίκαιος•Opponi autemaffirmationem
negationi dico contradictorie quae universale significat eidem quoniam non
universaliter, ut 'omnis homo albus est', 'non omnis homo albus est', 'nullus
homo albus est', 'quidam homo albus est'; contrarie vero universalem
affirmationem et universalem negationem, 'ut omnis homo iustus est', 'nullus
homo iustus est';An affirmation is opposed to a denial in the sense which I
denote by the term 'contradictory', when, while the subject remains the same,
the affirmation is of universal character and the denial is not. The
affirmation 'every man is white' is the contradictory of the denial 'not every
man is white', or again, the proposition 'no man is white' is the contradictory
of the proposition 'some men are white'. But propositions are opposed as
contraries when both the affirmation and the denial are universal, as in the
sentences 'every man is white', 'no man is white', 'every man is just', 'no man
is just'. Grice: “I used ‘body’ informally in my ‘Personal identity’,
where I suggested, that “I fell down the stairs” could be replaced by “MY body
fell down the stairs” – there is yet an essential indexical. Different if two
wrestlers unison say, ‘Both our bodies are oiled” – where again the dual “both
our” is used. We have not the second person but the FIRST PERSON dual. “Our
bodies” “Both our bodies”. Pio Colonnello. Colonnello. Keywords: la voce,
rivista La Voce, Croce e i vociani, patografia, German for ‘body’ Lieb, cognate
with ‘life’ so that ‘Das Leib ohne Leben’ would be odd. The Anglo-Normans
solved the problem with ‘corpse’, corpus, vita, corpore, vita, vivere, German
‘leben’, ‘live’ meaning with ‘remain’, creature construction, thing, living
thing, living body, personal human living being. Bodily movement. Method in
philosophical psychology, manifestation in behaviour, bodily behaviour, brain
state, different from bodily movement, voce, ‘vox significativa’ ‘voce
significativa’, voce che e segno di… la voce dei animali, uso metaforico di
‘voce’ – the voice of Alighieri, la voce di, la voce di Mussolini, la voce di,
voice, etimologia di voce. phone, phonic, suono – voce e suono – immagine acustica
del suono, riconoscimento della voce, voce come sinonimo di parola, o
espressione – una ‘voce toscana’ -- ‘la
voce umana’ – ‘sine voce’ – the voiceless – voce come schema distintivo –
voiced and voiceless – nome come voce, verbo come voce, predicamento. Voce come
SIMBOLO dell’afezione dell’animo, ma SCRITTURA come SEGNO della voce --. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Colonnello” – The Swimming-Pool Library. https://www.flickr.com/photos/102162703@N02/51770947363/in/dateposted-public/
Grice e Colorni – diadologia- filosofia
italiana – Luigi Speranza (Milano). Filosofo. Grice: “To understand
the passion in Italian philosophy, as the pasdsion I experienced with Austin in
the postwar and with Hardie on the golfcourse in the good old days, one has to
understand Colorni – he was a socialist, and thus an empiriociritic! He found
opposition in the Gentileians. Oddly, Colroni’s main interest is the ‘monad,’
but he also explored what we would at Oxford call ‘science’ – rather than
philosophy. Lay the blame on his tutor at Milano!”. Promotore del federalismo
europeo. Mentre era confinato a Ventotene, su saggio, “Manifesto per un’Europa
libera e unita”. Figlio di Alberto Colorni, di Mantova, e Clara Pontecorvo,
milanese di famiglia pisana (zia di Pontecorvo, del regista Gillo, del
genetista Guido e del giurista Tullio Ascarelli). Studia al ginnasio di Milano. Si appassiona
al Breviario di estetica di Croce. La sua formazione adolescenziale, come
raccontò egli stesso nella “Malattia filosofica”, fu influenzata dal rapporto
intrattenuto con i cugini Enrico, Enzo ed Emilio Sereni, tutti più grandi di
lui. Fu Enzo, che era un convinto socialista
ad esercitare su di lui una forte influenza ideale. Studia sotto Borgese
e Martinetti. Si laurea sotto Martinetti con “Il concetto di individuo”. Strinse
amicizia con Guido Piovene, che però verrà interrotta per via di certi articoli
anti-semitici scritti da Piovene su L'Ambrosiano. Partecipa nel gruppo
goliardico per la libertà di Basso e
Morandi. Saggio sull'estetica di Roberto Ardigò. Si accosta alla divisione
milanese del “Giustizia e Libertà”. Collabora in seguito col nucleo giellista
torinese, che fece capo prima a Ginzburg e poi a Foa. Incontra Croce, con
il quale conversa a lungo. Saggi per Il Convegno, La Cultura, Civiltà
Moderna, Solaria e la Rivista di filosofia di Martinetti, e presso la società
editrice "La Cultura" di Milano, uno studio critico su L'estetica di
Croce. Saggio sulla monada e la diada, vinse il concorso per
l'insegnamento di storia e filosofia nei licei. Dopo una prima assegnazione al
liceo Grattoni di Voghera, ottenne la cattedra di filosofia a Trieste. Qui
conobbe e frequentò, fra gli altri, Saba (ritratto poi in Un poeta) ed anche Gambini,
Pincherle ed Curiel. Nella collana scolastica che Giovanni Gentile
diresse per Sansoni, pubblica “Diadologia”. La diadologia lo costrinse ad
affrontare studi di logica e semantica. Riparte da Kant e dalla problematica
kantiana, e medita sulle conseguenze che la fisica quantica e la psicanalisi
potevano avere per la dissoluzione di impostazioni filosofiche tradizionali. Quando,
come si legge in Un poeta,Saba gli domanderà, ‘Perché fa filosofia?’, Colorni
concluse che da quel giorno, ‘io non faccio più filosofia’. Non e la filosofia
che rifiuta, ma un orientamento legato a quell'idealismo di cui erano seguaci Croce
come Gentile e Martinetti. In occasione di un congresso di filosofia a Parigi,
incontra Rosselli eTasca. In quanto ebreo e rinchiuso a Varese. I giornali
pubblicarono la notizia con gran risalto, sottolineando che egli “di razza
ebraica, manteneva rapporti di natura politica con altri ebrei residenti in
Italia e all'estero”. La sottolineatura
sul “complotto ebraico” serviva a giustificare la legislazione anti-semita
appena varata in Italia dal regime, per potersi così allineare alla linea
politica seguita dagli alleati nazisti. Confinato a Ventotene, dove prosegue i
suoi studi filosofici, e conversa intensamente con gli altri compagni
confinati, Rossi, Doria e Spinelli. Un'eco fedele di quelle discussioni si
ritrova in “Conversazioni di Commodo”. Risale a questo periodo la sua adesione
alle idee federaliste europee, stesurando il Manifesto per un’Europa libera e
unita. Saggio: Problemi della Federazione Europea, che raccoglieva il Manifesto
ed altri scritti sul tema. Nella sua "Prefazione" al Manifesto,
auspicò la nascita di una politica federalista europea di respiro “universalista”,
come scenario democraticamente praticabile dopo la catastrofe della guerra. In
tale ottica, la creazione di una federazione di stati europei era da lui
considerata come condizione indispensabile per un profondo rinnovamento
sociale, anche per iniziativa popolare, che partendo dagli enti territoriali
avrebbe coinvolto tutta l’Italia e, quindi, l’intera Europa. Circa le
dinamiche che portarono alla stesura del Manifesto, è generalmente ricondotto
ai soli Spinelli e Rossi il contributo maggioritario del testo, sebbene, alcuni
recenti studi storiografici, abbiano seriamente rivalutato il suo ruolo. Di
trinità si tratta, e lo spirito santo della situazione è lui, che partecipa alle
discussioni preparatorie alla stesura del Manifesto assieme a poche altre
persone, ed ebbe una parte di rilievo, soprattutto nella funzione di stimolo e
di critica, dal suo punto di vista di socialista autonomista, verso i due
autori del documento, fino al suo trasferimento a Melfi, benché comunque i
contatti non cessassero del tutto. Grazie anche all'intervento di Gentile,
riusce ad essere trasferito a Melfi, in provincia di Potenza, dove, nonostante
lo stretto controllo della polizia, riusce ad avere contatti con alcuni degli
anti-fascisti locali. Assieme con Geymonat, elabora il progetto di una
rivista di metodologia scientifica. Riuscì a fuggire da Melfi,
rifugiandosi a Roma, dove visse da latitante. Dopo la capitolazione di Mussolini
si dedica all'organizzazione del Partito Socialista Italiano di Unità
Proletaria, nato dalla fusione del PSI col gruppo del Movimento di Unità
Proletaria. Partecipò, assieme a Spinelli, Rossi, Doria, Braccialarghe e
Foa, in casa di Rollier a Milano, alla riunione che diede vita al Movimento
Federalista Europeo. Il movimento adottò come proprio programma il
"Manifesto di Ventotene". Svolse nella capitale un'intensissima
attività nelle file della Resistenza. Prese parte alla direzione del PSIUP e
s'impegna a fondo nella ricostruzione della Federazione Socialista Italiana e
nella formazione partigiana della prima brigata Matteotti. “Io ero da
poco stato nominato segretario della Federazione Socialista per suggerimento e
per decisione di Pertini, che era membro della segreteria del partito in
quell'epoca. Avevamo organizzato una chiamiamola brigata, anche se era un
gruppo armato che era comandato da Colorni che poi è assassinata alla vigilia della liberazione di
Roma. Fu redattore capo dell'Avanti! Clandestine. Così Pertini ricorda il suo
impegno per la stampa del giornale socialista: «Ricordare l'Avanti!
clandestino di Roma vuol dire ricordare prima di tutto due nostri compagni che
a forte ingegno unevano una fede purissima, entrambi caduti sotto il piombo
fascista: Colorni e Fioretti. Ricordo come Colorni, mio indimenticabile fratello
d'elezione, si prodiga per far sì che l'Avanti! uscisse regolarmente. Egli in
persona, correndo rischi di ogni sorta, non solo scrive gli articoli
principali, ma ne cura la stampa e la distribuzione, aiutato in questo da Fioretti,
anima ardente e generoso apostolo del socialismo. A questo compito cui si sente
particolarmente portato per la preparazione e la capacità della sua mente,
Colorni dedica tutto se stesso, senza tuttavia tralasciare anche i più modesti
incarichi nell'organizzazione politica e militare del nostro partito. Amava
profondamente il giornale e sogna di dirigerne la redazione nostra a Liberazione
avvenuta e se non fosse stato strappato dalla ferocia fascista, sarebbe stato
il primo redattore capo dell'Avanti! in Roma liberata e oggi ne sarebbe il suo
direttore, sorretto in questo suo compito non solo dal suo forte ingegno e
dalla sua vasta cultura filosofica, ma anche dalla sua profonda onestà e da
quel senso del giusto che ha sempre guidato le sue azioni. Per opera sua e di Fioretti,
l'Avanti! era tra i giornali clandestini quello che aveva più mordente e che
sapeva porre con più chiarezza i problemi riguardanti le masse lavoratrici. La
sua pubblicazione veniva attesa con ansia e non solo da noi, ma da molti
appartenenti ad altri partiti, i quali nell'Avanti! vedevano meglio interpretati
i loro interessi. Nella Roma occupata dalle forze naziste, in una tipografia
nascosta di Monte Mario, fece stampare 500 copie di un libriccino di 125 pagine
intitolato Problemi della Federazione Europea, contenente il "Manifesto di
Ventotene". Il 28 maggio del 1944, pochi giorni prima della liberazione
della capitale, venne fermato in via Livorno da una pattuglia di militi fascisti
della famigerata banda Koch. Tenta di fuggire, ma fu raggiunto e ferito
gravemente da tre colpi di pistola. Trasportato all'Ospedale San Giovanni,
muore sotto l’identità di ‘Franco Tanzi’. Indomito assertore della libertà,
confinato durante la dominazione fascista, evadeva audacemente dedicandosi
quindi a rischiose attività cospirative. Durante la lotta antinazista,
organizzato il centro militare del Partito Socialista Italiano, dirigeva
animosamente partecipandovi, primo fra i primi, una intensa, continua e
micidiale azione di guerriglia e di sabotaggio. Scoperto e circondato da
nazisti li affrontò da solo, combattendo con estremo ardimento, finché travolto
dal numero, cadde nell'impari gloriosa lotta. Tre lapidi esistenti, una, posta
nel 1982 dalla III Circoscrizione del Comune di Roma è semilleggibile perché
scurita dal tempo, un'altra, posta nel 1978 dal Partito Socialista Italiano, è
spaccata in due e un'ultima, posta nel 2004 sempre dalla III Circoscrizione del
Comune di Roma, contiene un errore. Foto delle tre lapidi. Altre opere: “Scritti, Norberto Bobbio, la
Nuova Italia, Firenze); “Il coraggio dell'innocenza, Luca Meldolesi, La Città
del Sole (Istituto Italiano per gli Studi Filosofici), Napoli); “Un poeta” (Il
Melangolo, Genova); “La malattia della metafisica” (Einaudi, Torino).
Dizionario Biografico degli Italiani. L'itinerario politico di Eugenio Colorni,
in Id., Il socialismo riformista tra politica e cultura, Il socialismo
federalista di Eugenio Colorni, tesi di laurea, Università degli studi di Firenze,
Anno Accademico, Gaetano Arfé, Eugenio Colorni, l'antifascista, l'europeista,
in, Matteotti, Buozzi, Colorni. Perché vissero, perché vivono, Franco Angeli,
Milano, Sandro Gerbi, Tempi di malafede. Una storia italiana tra fascismo e
dopoguerra. Guido Piovene ed Eugenio Colorni, Einaudi, Torino e Hoepli, Milano,.
Geri Cerchiai, L'itinerario filosofico di Eugenio Colorni, in «Rivista di Storia
della Filosofia», Stefano Miccolis, Colorni e Croce”. Talvolta non si distingue
debitamente fra l’emergere originario di un testo nell’opera di un filosofo e
il suo riemergere, o diffondersi, in altri tempi o contesti. In tal modo, proprio
la tragedia del Novecento ha spostato spesso, rispetto alla composizione, la
diffusione di scritti intrisi di attualità. Poche volte, come nel Novecento, è
stato così vistoso il fenomeno delle letture differite. Ora, e al di là della
nota di polemica che affiora da un montaggio tendenzioso fino al limite delle
falsificazione – questo è quanto è all’incirca avvenuto per Colorni: scoperti
(o riscoperti), dopo la morte dell’autore, in quel particolare contesto del
quale si sono nutrite le due stesse riviste, “Analisi” e “Sigma” – che, insieme
con «Aretusa», li hanno per prime pubblicati, a tale contesto sono rimasti
giocoforza legati, venendo così ad essere proiettati all’interno di una
tradizione e di un dialogo almeno parzialmente diverso dal loro, condotto in un
altro linguaggio. Si è parlato, a proposito di tale linguaggio, dello spirito
del ’45, e sovente si è visto in esso, da parte degli stessi animatori, una
vera e propria prosecuzione, in campo culturale, delle istanze portate avanti
dalla Liberazione. Alla “dittatura dell’idealismo”– il cui [Razionalismo e
prassi a Milano: La cultura milanese vive profondamente quello “spirito del
’45” fatto anche di semplificazione e di attivismo, di fiducia ingenua
nell’anno zero, nella svolta politico-sociale in corso, ma soprattutto di un
nesso inscindibile con la liberazione e la Resistenza. La dittatura dell’idealismo
è il titolo dato da Cantoni ad un articolo apparso sul Politecnico di Vittorini.
Espressione di un comune sfondo sociale e di una comune struttura economica, le
filosofie di Croce e Gentile si sarebbero unite, nella prospettiva di Cantoni,
in una sorta di convergenza sociologica con il regime, riuscendo così a
rimediare una posizione di singolare monopolio per la cultura idealista.
Certamente, e una grossolanità speculativa e un errore storico identificare il
destini del fascismo col destino dell’idealismo, anche se questa identificazione
di fatto si verifica nella persona del maggior rappresentante filosofico dell’idealismo
italiano, Gentile. In realtà, molti idealisti, dal Croce al De Ruggiero,
staccarono, prima o dopo, le loro sorti da quelle del regime. Eppure, al di
sotto della dichiarata e sincera avversione, un filo, inconscio spesso ma
tenace, lega tra loro gli avversari e ne permetteva una, sia pure scomoda,
convivenza. Questo filo era costituito dal loro comune, e inconfessato carattere
*conservatore*. Lo spiritualismo idealista agì come una dittatura logica. Avendo
in mano cattedre e riviste, gli idealisti facevano il bello e il cattivo tempo
nella filosofia, facendo decadere al piano della non-filosofia gli avversari
positivisti ed logico-empiristi. Alcune opinioni sul crocianesimo che, oltre ad
essere meno drastiche, risultano per certi aspetti accostabili ad analoghi
spunti della critica colorniana. Vale la pena di rimettersi a una revisione
intelligente dell'idealismo italiano, rimanendo idealisti] filosofia viene
assimilata alla sorte del regime – si è così tentato di opporre una filosofia
più aperta al dibattito contemporaneo ed internazionale, fosse esso
identificabile con le correnti fenomenologico-esistenziali o con quelle più
strettamente epistemologiche ispirate al positivismo o empirismo logico del
Circolo di Vienna. Quest’ultimo, d’altro canto, viene in Italia presentato da
Geymonat con parole quanto mai indicative del clima che ne accoglieva i
principi. L’indirizzo filosofico, che qui viene esposto difeso e sviluppato è e
vuole essere un vero e proprio razionalismo, sebbene non attribuisca alla
ragione un valore assoluto e dogmatico come gli antichi indirizzi che vantano
il medesimo nome. Gli è che il razionalismo deve essere ben più agguerrito e
penetrante di quelli che caratterizzarono i secoli passati. Deve essere:
critico, ossia capace di tenere nel dovuto conto le obiezioni mosse contro la
pura ragione dalla filosofia mistica e decadente; costruttivo, cioè in grado di
soddisfare le esigenze di ri-costruzione e di logicità caratteristiche della
nuova epoca; aperto, cioè capace di affrontare i problemi sempre nuovi che la
scienza e la prassi pongono innanzi allo spirito umano. Gli Studi per un nuovo
razionalismo, che raccoglievano le ricerche di un intero ventennio (il testo
più datato, Le idee direttive del neo-empirismo, era stato pubblica Ciò che si
può apprezzare in Croce, da questo punto di vista, è il suo tentativo di
sciogliere il pensiero dai legami colla filosofia metafisica per avvicinarsi a
una filosofia intesa come chiarificazione dell’esperienza, intesa cioè come
trapasso dalla metafisica alla metodologia. Croce si sarebbe in tal modo
inserito nella corrente più viva della filosofia, non riuscendo tuttavia (e in
questo consisterebbe il suo maggior limite) a rompere completamente i ponti con
la metafisica specuativa. Croce non ha quindi tanto combattuto la metafisica
speculativa quanto sostituito alla metafisica trascendente la metafisica
immanente. Per una ricostruzione più esaustiva delle diverse posizioni di
Cantoni su Croce, si rimanda a R. Franchini, Remo Cantoni critico di Croce, in
C. Montaleone e C. Sini (a cura di), Remo Cantoni, filosofia a misura della
vita, Milano, Guerini, Cfr. N. Bobbio, Introduzione, in E. Colorni, Scritti,
Firenze, La Nuova Italia. Tra il 1930 e il 1940 avviene la crisi
dell’idealismo, cui segue la ricerca di nuove vie, proprio ad opera della
generazione di Colorni. […] le vie battute per uscire dalla crisi sono
soprattutto due: quella che passa attraverso una riflessione sulle
trasformazioni avvenute in seno al sapere scientifico e che dà origine a una
filosofia scientifica, risolutamente anti-metafisica, qual è il positivismo
logico, cui aprono la strada gli studi di Ludovico Geymonat; e quella che passa
attraverso l’esistenzialismo (Abbagnano, il primo Luporini)». 7 L. Geymonat,
Studi per un nuovo razionalismo, Torino, Chiantore. Come ha fatto notare Mario
Dal Pra, e a conferma di quanto si scriveva di sopra, l’accostamento in questo
passaggio dei termini “ricostruzione” e “logicità” sembra diretto a far pensare
che «l’avversione alla metafisica del neoempirismo e l’avversione alla dittatura
fascista da parte del movimento di liberazione abbiano per Geymonat una comune
radice» (M. Dal Pra, Il razionalismo critico, in A. Bausola, G. Bedeschi et
al., La filosofia italiana dal dopoguerra a oggi, Roma-Bari, Laterza. Geri
Cerchiai 4 to per la prima volta nel 1935 con il titolo Nuovi indirizzi della
filosofia austriaca), fu significativamente fatto uscire, nel 1945, con la
medesima data di stampa del giorno della Liberazione di Milano; e in quello
stesso mese di aprile apparve il primo numero della rivista «Analisi» che, come
si è accennato, contribuì fra le prime, con la pubblicazione del frammento
intitolato Filosofia e scienza, alla diffusione dell’epistemologia colorniana9.
Ed è proprio da una lettura di «Analisi» e «Sigma» che è possibile sommariamente
inquadrare il contorno di quel periodo storico al quale si deve la prima
scoperta dell’epistemologia colorniana. Voluta da Giuseppe Fachini, «Analisi»
fu stampata per cinque numeri fino al 1947, mutando il nome, nel corso delle
pubblicazioni, in quello di «Analysis». L’«esperienza personale che io avevo
fatto», racconta Fachini circa la nascita della rivista, mi aveva convinto
della necessità di una piattaforma di incontro interdisciplinare. Allora in
Italia mancava qualcosa di simile. La guerra spezzò agli inizi i miei tentativi.
Gli eventi bellico-politici stessi, per conto loro, mi portarono […] a profonda
solidarietà mentale con Livio Gratton. Nacque così l’idea di «Analysis»: con
ambizioni editoriali infantilmente dissonanti col momento. Trovammo poi nel
Buzzati-Traverso un biologo “fisicalista” […] ma aperto ad ogni esperienza. Tra
i “filosofi” professionali (a formazione cioè tradizionalmente
filosofico-letteraria) il Banfi, cui mi ero rivolto, mi indicò l’allievo suo
Giulio Preti, come fornito di interessi e preparazione fisico-matematica,
allora rara nel “filosofo”. Per inciso, ricordo i miei contatti con un altro
giovane “filosofo” con preparazione e interessi analoghi: Eugenio Colorni10. I
temi portati avanti dalla rivista furono sostanzialmente due: l’interesse per
la metodologia delle scienze – attraverso la quale indagare la possibilità di
un fondamento comune alle diverse discipline – e la volontà di mantenersi
all’interno di un’impostazione strettamente antimetafisica11. La collaborazione
fra 8 In «Rivista di filosofia». Cfr. E. Colorni, Filosofia e scienza, in
«Analisi». D’ora innanzi si indicheranno gli scritti raccolti in questa
edizione col solo titolo seguito dal numero di pagina. Di «Analisi» e «Sigma»,
con specifico riferimento alla figura di Eugenio Colorni, si è occupato M.
Quaranta, La “scoperta” di Eugenio Colorni nelle riviste del secondo
dopoguerra. Gli scritti sulla relatività, in G. Cerchiai e G. Rota (a cura di),
Eugenio Colorni e la cultura italiana fra le due guerre, Manduria-Bari-Roma,
Lacaita. “Analysis”: trent’anni dopo, testimonianza di Giuseppe Fachini, in
Analisi. Milano, riletta da M. Quaranta, con testimonianze di G. Fachini, S.
Ceccato, L. Geymonat, L. Gratton, E. Poli, Bologna, Arnaldo Forni Editore. Aggiunge
Fachini, a proposito della sua formazione, che l’«impulso a uno sforzo collettivo
interdisciplinare era sorto in me dai primi contatti con l’ambiente mentale del
neopositivismo logico», ma che la «soluzione neopositivista, verso cui ero in
un primo tempo quasi costretto, mi si rivelò presto insoddisfacente per
l’irrigidimento formale, verso cui stava avviandosi. Il «periodico», si
affermava nel Programma pubblicato sul primo numero, era «inteso ad offrire un
luogo di libera discussione a quanti abbiano interesse ai problemi di
metodologia e di critica della scienza, nello sforzo di purificare ed
universalizzare il linguaggio Cinque scritti metodologici di Eugenio
Colorni 5 scienziati e filosofi fu uno degli aspetti qualificanti della
pubblicazione, ma fu anche d’impedimento ad un’armonica composizione delle sue
diverse anime, concorrendo in definitiva alla conclusione dell’esperienza:
«L’incontro con i fondatori e la rivista», racconta a questo proposito Silvio
Ceccato, avvenne per chiamata gentile. Io mi trovavo in parabola
neo-positivistica o logico-empiristica discendente. Il filone che cominciava ad
interessarmi era ormai piuttosto quello di P.W. Bridgman e di H. Dingler,
comunque un filone operativo. Questo difficilmente avrebbe permesso una intesa
con i due filosofi del gruppo, L. Geymonat e G. Preti. Una collisione non
poteva tardare anche con il più aperto filosofo ufficiale, Antonio Banfi, più
storico, più umanista. Un certo divario di lavoro si venne a creare anche con
gli scienziati in quanto per lo scienziato di discipline assestate e floride,
come la fisica, la biologia, l’anatomo-fisiologia, etc., la metodologia si può
aggiungere come ornamento, come divertimento. Ma non per me. Così terminate le
pubblicazioni di «Analisi», la sua eredità venne raccolta, in quello stesso
1947, dalla rivista romana «Sigma», fondata da Vittorio Somenzi e Giuseppe
Vaccarino13. Il periodico – che riportava il sottotitolo di «Conoscenza
unitaria» – si proponeva di riunire, come si legge nella seconda di copertina,
«una limitata quantità di elementi atti a determinare una concezione unica
della conoscenza». La nota di presentazione della rivista precisava poi i
confini all’interno dei quali si intendevano muovere i curatori: «si va facendo
evidente che esaurire la scienza nel tecnicismo dello specialista è dannoso –
non solo ai fini della costituzione di un sistema unitario della conoscenza
scientifica, ma anche nei riguardi degli stessi progressi tecnici nei singoli
settori»14. Da qui specialistico verso una comune impostazione dei modi
fondamentali, pur essi comuni, con cui si edifica e modifica il sapere
scientifico». Unico limite, in tal senso, era quello di non «travalicare di là
dalla metodologia in una sistematica della scienza [per] fare della metafisica
insaputa e inutile» (Il programma, in «Analisi»). 12 “Analysis”: trent’anni
dopo, testimonianza di S. Ceccato, in Analisi. Milano 1945. In una lettera a
Giuseppe Vaccarino del 3 maggio 1947, Vittorio Somenzi rilegge la storia di
«Sigma» con le parole seguenti: «La rivista è nata con la modesta intenzione di
pubblicare il vecchio materiale tuo, di Colorni e Cotone, mio. E di esaurirlo
coi primi numeri. Poi si è visto che, se non altro dato il costo della carta e
stampa, conveniva pubblicare un tentativo di sintesi organica, sia pure
provvisoria, del tuo – e limitare quello dei due C. e mio a ciò che poteva
avere ancora interesse dal punto di vista filosofico. Infine è sorta l’idea,
con la crisi di Analisi, di prenderne il posto con il programma serio di
Metodo. Già l’impostazione dei primi due numeri ci alienerà le simpatie dei
Castelli, Blanc, Fantappié ecc., ma anche dei Filiasi e Geymonat
(l’interessamento di quest’ultimo è condizionato alla possibilità di una nostra
conversione al materialismo dialettico/razionalista tipo “La Pensée”).
Attualmente spero solo nei Servadio e magari Spirito, Savinio e stop»
(“Sapienza” Università di Roma, Biblioteca del dipartimento di Fisica, Fondo
Vittorio Somenzi, sez. 3, Attività professionale, 1929-2003, serie 2, Carte di
lavoro non organizzate, 4, Collaborazione con Giuseppe Vaccarino, b. 1,
Vaccarino, 1943-1948. Da ora in avanti, il Fondo sarà abbreviato con la sigla
FS, seguita dall’indicazione dei riferimenti completi d’inventario). 14 La
conoscenza unitaria, in «Sigma». Scriveva Giuseppe Vaccarino a Vittorio Somenzi
il 14 ottobre 1946 riguardo a questa nota: «Rileggendo la tua edizione riveduta
della Conoscenza unitaria penso che possa andare come presentazione anonima,
specie se sarà da Geri Cerchiai 6 avrebbe anche dovuto discendere il
ruolo della ricerca metodologica, che – comprendendo un discorso più largamente
critico-filosofico – avrebbe dovuto fissare le norme dirette ad unificare in
sistema le scienze particolari o la conoscenza in genere. Come «Analisi», anche
«Sigma» ebbe però vita breve, e dopo sei numeri una nota editoriale ne
annunciava la confluenza nella rivista «Methodos». Questo fu dunque lo sfondo
culturale che vide nascere l’interesse per la filosofia colorniana, un
interesse che, attraverso la pubblicazione di alcuni testi del filosofo
milanese, richiamava alla ricostruzione della filosofia empiristica italiana
(come la proposta del ebraico-britannico Ayer a Oxford) come tradizione
anti-metafisica e anti-idealistica e capace di attuare un profondo rinnovamento
negli orientamenti teoretici nazionali. D’altra parte, che il pensiero di
Colorni fosse in certa misura vicino alle posizioni espresse da «Analisi» e
«Sigma» è testimoniato, oltre che dalle singole scelte di politica editoriale
delle due riviste, da quanto raccontato dagli stessi protagonisti: «Ricordo con
precisione», ha scritto ad esempio Fachini sul secondo numero di «Analisi», le
conversazioni di quell’epoca: credo di poter affermare, per esperienza
personale, che il Colorni, giovanissimo sia stato tra i primi italiani di
preparazione filosofica a tentare di accogliere e di comprendere, in modo
serio, le nuove affermazioni epistemologiche. La più gran parte del suo lavoro
è inedita: molte pregevoli cose egli ha lasciato: e forse potrebbe indicarci
vie nuove. Gli amici di «Analisi» auspicano di poter far conoscere in cerchio
vasto il suo lavoro, a vantaggio della ricerca metodologica e in omaggio alla
sua memoria Somenzi, a sua volta, scrivendo a Giuseppe Vaccarino della
pubblicazione degli scritti colorniani su «Sigma», afferma: Per Sigma convinciti
che i nostri scritti, incomprensibili per virtù proprie dalla maggioranza dei
competenti, l’hanno irrimediabilmente “condannata” e che quelli di Colorni sono
ancora i migliori che potessimo o possiamo esibire, oltre che i più vicini al
nostro ordine di idee. “Fisica teorica e filosofia” di Colornimerita senz’altro
la pubblicazione sul numero che spero di riuscire a dedicare a questo
argomento19. Rievocando poi il Progetto di una rivista di metodologia scientifica
– da Colorni discusso fra gli altri con Ludovico Geymonat durante gli anni
della guerra – ante ulteriormente ampliata. Effettivamente rileggendo il mo
testo subito dopo averlo scritto non avevo avuto una buona impressione. Ma ora
mi è piaciuto» (FS, sez. 5, Corrispondenza, gen. 28, serie 1, Corrispondenza
scientifica, gen. 28, 135, Vaccarino Giuseppe, 1946-1948. 15 La conoscenza
unitaria, cit., p. 4. 16 F. Cambi, Razionalismo e prassi a Milano, G. Fachini,
Eugenio Colorni, in «Analisi», I, 1945, 2, pp. 105-106. 18 Si tratta di E.
Colorni, Critica filosofia e fisica teorica. 19 Lettera di Vittorio Somenzi a
Giuseppe Vaccarino. Alcuni inediti riconducibili a tale progetto sono
presentati in M. Quaranta, La “scoperta” di Eugenio Colorni, cit., cfr. in
part. le pp. 126-130. Per i testi di FS destinati alla rivista metodologica. Cinque
scritti metodologici di Eugenio Colorni 7 cora Somenzi ha sottolineato nel 1986
come esso corrispondesse «nella sostanza a molte realizzazioni degli ultimi
quarant’anni, da riviste come “Analysis” a collane di volumi di filosofia della
scienza e di storia della scienza quali quelle impostate a Milano e Torino
[dallo stesso] Geymonat e da Paolo Rossi»21. A partire da queste premesse,
appare evidente come la storia della riscoperta colorniana nel dopoguerra possa
concorrere a gettare luce su alcuni fondamentali aspetti dello stesso pensiero
dell’autore; essa ne evidenzia difatti la novità di prospettiva e la
conseguente, connaturata disposizione a dialogare coi più avanzati ambienti
filosofico-culturali del nostro Paese. Ciò che tuttavia rende affatto esemplare
la filosofia colorniana, concorrendo a fare di essa un importante «contributo
alla comprensione del travaglio della filosofia italiana al momento del declino
della preponderanza idealistica, non è soltanto la particolare modalità della
sua ricezione nella seconda metà degli anni Quaranta, ma anche la complessiva
parabola intellettuale seguita dal giovane studioso per giungere alle posizioni
metodologiche degli ultimi anni. 2. Fonti e maestri Colorni fu allievo di
Giuseppe Antonio Borgese e di Piero Martinetti alla Regia Università di Milano.
Nel raccontare della formazione universitaria del giovane Eugenio, Enzo
Tagliacozzo ha scritto a questo proposito: va ricordata l’influenza che sui
suoi studenti ebbe allora una personalità come quella di Borgese, che Eugenio e
compagni chiamavano scherzosamente G.A. Era uno di quei pochi professori che
non disdegnavano allora di soffermarsi a discutere dopo la lezione con i propri
studenti. Altra influenza determinante per i suoi studenti quella dell’austero
Piero Martinetti che spiegava Kant alle otto del mattino. Martinetti avviava
gli studenti al rigorismo dell’etica kantiana, mentre il brillante G.A., più
alla mano, discuteva di estetica e letteratura comparata23. I debiti con
l’insegnamento di Borgese, d’altro canto, sono resi espliciti dallo stesso
Colorni, che in un suo curriculum universitario afferma: Durante i miei studi
mi sono occupato specialmente di problemi filosofici ed estetici e, sotto la
direzione del Borgese, ho redatto lavori su L’estetica di Roberto Ardi21 V.
Somenzi, Eugenio Colorni filosofo della scienza, in «Filosofia e società», N. Bobbio, Introduzione, cit., p. VI. 23 E.
Tagliacozzo, L’uomo Colorni, in «Tempo presente». Prosegue poi Tagliacozzo
nella pagina seguente: «Martinetti […] indusse [Eugenio] ad approfondire Kant,
amò Spinoza dopo la prima infatuazione per l’idealismo italiano. E chi in
quegli anni non lesse Croce e Gentile, ma specie Croce? […] Eugenio conobbe
Hegel, ma non fu mai hegeliano. Studiò dal punto di vista filosofico Marx, ma
non fu mai marxista. Dopo un’esercitazione sul positivismo – e si noti
l’influenza borgesiana nell’approfondimento dei problemi estetici – si
indirizzò verso Leibniz» (ivi, p. 54). Geri Cerchiai 8 gò e del positivismo
italiano, L’estetica bergsoniana e L’estetica di Benedetto Croce. Quest’ultimo
studio è stato pubblicato più tardi a Milano dalla casa editrice “La Cultura”24.
Più complesso, e forse maggiormente studiato, è il rapporto di Colorni con
Piero Martinetti, col quale l’autore si laureò nel 1930 su Sviluppo e
significato dell’individualismo leibniziano. Il primo, fondamentale impulso
all’approfondimento di Leibniz25; l’introduzione alla filosofia di Kant26; il
rifiuto del metodo dialettico27; l’urgenza di rinvenire una nuova, diversa
organizzazione del nesso fra individuale ed universale, sono elementi che
stringono Colorni al magistero martinettiano e che risultano fondamentali per
la più generale formazione del filosofo milanese. Al di sotto di tutti è poi
presente l’esigenza di individuare il corretto rapporto fra l’analisi della
realtà e la sua organizzazione sistematica, esigenza il cui movimento e la cui
parabola all’interno della propria maturazione intellettuale sono così
descritte, ne La malattia filosofica, dallo stesso protagonista: 24 Curriculum
vitae di Colorni, s.d., in Archivio Hirschmann, Roma, citato in S. Gerbi, Tempi
di Malafede. Guido Piovene ed Eugenio Colorni. Una storia italiana tra fascismo
e dopoguerra, nuova edizione Milano, Hoepli, pp. 41-42. Cfr.: E. Colorni,
L’estetica di benedetto Croce. Studio critico, Milano, La Cultura; Id., Roberto
Ardigò, in «Pietre», firmato con lo pseudonimo di Carlo Rosemberg; per una
storia di questa pubblicazione rinvio ad A. Vigorelli, Antifascismo tra i
giovani: il caso di “Pietre”, in Eugenio Colorni e la cultura italiana, a cura
di G. Cerchiai e G. Rota, cit., pp. 251-266); lo scritto sul bergsonismo è
tuttora inedito. È lo stesso Colorni, ne La malattia filosofica, a raccontare
come si svolgevano, durante le lezioni di Borgese, le esercitazioni dalle quali
è nato ad esempio lo studio su Croce: «All’università si dà continuamente
battaglia contro Croce. Ogni settimana, uno studente sale sulla cattedra per
discutere coi compagni e col professore […]. Salire anche lui su quella pedana,
gli piacerebbe tanto: ma per che dire? Tenterà, ad ogni modo» (E. Colorni, La
malattia filosofica, p. 26). Sul rapporto fra Colorni e Borgese rimando ad A.
Riosa, Giuseppe Antonio Borgese ed Eugenio Colorni tra letteratura e politica,
in G. Cerchiai e G. Rota (a cura di), Eugenio Colorni e la cultura italiana. Nello
stesso periodo nel quale si laureava Colorni, altri due allievi di Martinetti,
Giovanni Emanuele Barié e Carlo Emilio Gadda, venivano indirizzati dal maestro
allo studio del filosofo di Lipsia. Si veda, a mero titolo di esempio, quanto
lo stesso Martinetti scriveva nel 1926 a Gadda: «Se fra tre o quattro anni Ella
potesse uscire con una bella esposizione di Leibniz (non tema d’avere
concorrenti in questo argomento!) la via dell’università (per storia della
filosofia) Le sarebbe aperta» (Lettera di Piero Martinetti a Carlo Emilio
Gadda, 24 febbraio 1926; in P. Martinetti, Lettere a Carlo Emilio Gadda, a cura
di G. Lucchini, in «I quaderni dell’ingegnere. Testi e studi gaddiani», Cfr.
anche: G. Cerchiai, Due inediti di Giovanni Emanuele su Leibniz, in «Rivista di
storia della filosofia», LIII, 1998, pp. 125-136; Id., Eugenio Colorni lettore
di Leibniz, in Eugenio Colorni e la filosofia italiana, cit., pp. 159-176. 26
Si veda la testimonianza di Tagliacozzo riportata poco sopra. Per il clima nel
quale poteva essere riletto Kant durante le lezioni martinettiane (con
particolare riferimento alle vicende relative a Colorni), si rimanda a S.
Gerbi, Tempi di malafede, cit., p. 39. 27 Una delle poche citazione dirette di
Colorni presenti nel libro sull’estetica crociana rinvia proprio allo scritto
di Martinetti intitolato Il metodo dialettico (in «Rivista di filosofia), là
dove Colorni scrive: «perché, per quale forza o per quale principio questa
implicazione dei contrari debba presentarsi quasi come una generazione dell’uno
da parte dell’altro, è difficile a intendersi. Perché si deve dire che il
Non-io, il quale è, per la sua stessa definizione, inseparabile dall’Io,
sgorga, si svolge, si origina da esso? Che il particolare nasce
dall’universale?» (E. Colorni, L’estetica di Benedetto Croce, cit. p. 11).
Cinque scritti metodologici di Eugenio Colorni. Il problema che lo occupa è
sempre il posto, la collocazione delle facoltà nel mondo dello spirito. A un
certo punto, gli balena la possibilità che questi elementi di cui cercava con
tanto accanimento l’ordine e la collocazione, non patiscano alcun ordine:
possano vivere così, separati, paralleli, autonomi. L’idea lo entusiasma. Gli
sembra di avere ora fatto veramente un passo innanzi. E non pensa più tanto a
definire e a ordinare, quanto a descrivere. Ma questo procedere dovrà pure
avere una sua giustificazione teorica, dovrà pure inquadrarsi in una visione
del mondo, avere un suo nome che termina in -ismo. Pierino [alter ego di
Colorni] si butta sui pluralisti, sugli empiriocriticisti: studia Mach e
Avenarius, si addentra nel labirinto di Leibniz. Su queste basi, si può dire
che quello che altrove ho definito il “problema dell’ordine” divenga, talvolta
anche solo per contrasto, uno dei fili conduttori dell’intera riflessione
colorniana: impostato fin da L’estetica di Benedetto Croce, esso cercherà una
prima, instabile sistemazione nella filosofia di Leibniz, per trovare poi nella
rilettura metodologica ed epistemologica del criticismo kantiano una soluzione
– o, come potrebbe dirsi: dissoluzione – affatto originale. Al fine di seguire
il movimento del pensiero di Colorni da questo punto di vista, può essere utile
rileggere le parole dell’autore stesso. E. Colorni, La malattia filosofica, p.
29; cfr. anche ibidem, n. 19 del curatore. Di Leibniz dirò in seguito, in
questo stesso paragrafo. Per quanto riguarda l’accenno agli empiriocriticisti,
si rimanda a quanto scritto da Luca Guzzardi nel 2011, il quale, esaminando
precisamente la radice dei riferimenti colorniani a Mach, Avenarius e Schuppe,
ne ha riconosciuto l’origine proprio nell’insegnamento di Martinetti:
«Colorni», spiega Guzzardi, «aveva potuto trovare una valutazione positiva di
questo pluralismo, nonché delle “filosofie dell’esperienza” di Schuppe,
Avenarius e Mach, nell’Introduzione alla metafisica di Piero Martinetti.
D’altra parte, ai primi del Novecento Martinetti aveva indirizzato allo studio
di Mach, Avenarius e Schuppe, un giovane e promettente allievo, Aurelio Pelazza.
Tali circostanze», secondo Guzzardi, «fanno ritenere», insieme con altre che
dovrebbero essere approfondite, «che l’interesse originario di Colorni per
l’empiriocriticismo sia da collegare a Martinetti e Pelazza» (L. Guzzardi, Lo
specchio della natura. Colorni e la cultura scientifica del suo tempo, in
Eugenio Colorni e la cultura italiana, a cura di G. Cerchiai e G. Rota, cit.,
pp. 177-195, pp. 188-189). Prosegue Guzzardi in queste stesse pagine: «Non solo
Schuppe e Avenarius vengono citati da Colorni nella recensione all’Introduzione
alla metafisica; qui si trova pure accennato fra i meriti di Martinetti “quel
concetto di esperienza pura e obiettiva che egli sembra indicare come via di
uscita dalle difficoltà in cui il pensiero moderno si trova impigliato” – e
l’esperienza pura [reine Erfahrung], attorno a cui Pelazza aveva costruito la
propria presentazione dell’empiriocriticismo, aveva costituito il punto
d’approdo della filosofia di Avenarius» (ivi, p. 189). La recensione
Sull’“Introduzione alla metafisica” di Piero Martinetti si trova ora alle pp.
52-57 dell’edizione Einaudi degli scritti colorniani. A tutto ciò si può
aggiungere che Colorni accostò all’empiriocriticismo anche la filosofia di
Benedetto Croce: «L’individualismo del Croce […] non è necessariamente in
contrasto col suo idealismo: risolve piuttosto il principio dell’autocoscienza
– che è essenziale all’idealismo – in una coscienza del pensiero nella effettualità
del suo pensare; identifica il punto di partenza soggettivo col suo necessario
correlato oggettivo, l’universale col particolare. In questo senso si avvicina
piuttosto a forme di contingentismo e di empiriocriticismo; e in questo senso
appunto è giustificabile il suo tenersi al dato e partire da esso: in quanto
questo dato non può essere inteso che come uno stato d’animo, un’esperienza che
debba essere vissuta intensamente, e da cui si debba trarre a volta a volta
l’assoluto» (E. Colorni, L’estetica di Benedetto Croce, cit., p. 6). 29 Cfr. G.
Cerchiai, L’itinerario filosofico di Eugenio Colorni, in «Rivista di storia
della filosofia», Geri Cerchiai 10 Nel libretto su Croce, il problema
dell’ordine è inquadrato a partire dalla questione del rapporto fra la
«soprastruttura» 30 dialettica del sistema e l’effettivo valore delle singole
osservazioni: «Ciò che sta sotto l’organizzazione esteriore», scrive Colorni, è
nel crocianesimo il vero sistema, non ancora chiaro e formulato, ma agile e
ricco di molteplici possibilità. Ricercare tale ricchezza sotto un’impalcatura
in gran parte insoddisfacente è il compito che s’impone a chiunque viva quel
pensiero come un’esperienza della propria vita. E seguirne la possibilità di
sviluppo anche di là dalla forma che ha dato a se stessa, ci pare il miglior
omaggio che si possa rendere a una filosofia31. Se il “metodo individualistico”
così identificato nella filosofia di Croce conduce Colorni a liberare le
singole osservazioni «dall’interpretazione che il Croce stesso ne ha data allo
scopo di adattarle ad un suo schema presupposto di organizzazione», per cercare
di «renderle di nuovo pure» e «ravvisare» di conseguenza «in esse» un sistema
«non imposto in precedenza, ma derivante e identico coi dati stessi forniti»32,
non può stupire l’interesse teorico nutrito dal filosofo milanese per il
secondo dei suoi “auttori”, ossia per il pensiero di Leibniz. Quest’ultimo,
infatti, pare offrire precisamente la possibilità di chiudere in un circolo
coerente l’analisi empirica del particolare e l’organizzazione sistematica del
tutto. Scrive Colorni: Leibniz […] non parte mai con l’intento esplicito di
costruire un sistema. La sua attività filosofica si presenta a tutta prima come
una grande raccolta di prese di posizione particolari. Eppure il sistema non
manca in esse: è anzi continuamente presente. I singoli problemi si mostrano a
poco a poco connessi l’uno all’altro; le soluzioni convergono, si giustificano
e confermano a vicenda […]. Il sistema non è una pura esteriorità, un concordanza
sopravvenuta; è anzi l’anima di ciascuno osservazione, attraverso cui tutto si
spiega e si giustifica33. Per tali motivi, Leibniz rappresenta quasi il
contraltare dello storicismo crociano o, meglio ancora, il rimedio alle sue
lacune; «Leibniz», infatti, «differisce [proprio] in questo da altri pensatori,
apparentemente più coerenti e organizzati, ma la cui ricchezza va cercata al di
là del sistema, nelle varie formulazioni particolari»34: vi differisce cioè per
il fatto che, come si è visto, il suo sistema si E. Colorni, L’estetica di
Benedetto Croce, cit. Scrive ancora Colorni: «chi parta dal mondo stesso e,
rendendo eterno e universale ciascun dato di questo, voglia costruire una
scienza delle forme possibili di questa universalizzazione e di qui giungere ad
una visione complessiva dei modi eterni della realtà e delle loro reazioni
reciproche, non pone il sistema all’inizio, come premessa della sua ricerca; ma
ad esso giungerà al termine ideale del suo cammino. Colorni, Nota
bio-bibliografica, in G. W. von Leibniz, La monadologia, preceduta da una
esposizione antologica del sistema leibniziano, a cura di E. Colorni, Firenze,
Sansoni. Il riferimento sembra rinviare precisamente alla critica della
filosofia crociana. Cinque scritti metodologici di Eugenio Colorni 11 sviluppa
spontaneamente dalle singole osservazioni e l’insieme si mostra nella sua completezza
attraverso il complesso dei suoi aspetti. E tuttavia, lo scacco della
prospettiva leibniziana giungerà a sua volta quando, muovendo da simili presupposti,
Colorni dovrà constatare il carattere prettamente soggettivo del tentativo di
sistematizzazione da quella realizzato: Leibniz, spiega così Colorni nel suo
ultimo scritto sull’argomento, applica all’ordine spirituale quella continuità,
quel passaggio ininterrotto, quel procedere da ogni legge ad una legge più
vasta, che egli crede di scorgere come l’essenza più profonda del mondo
naturale. Che questa stessa continuità e questo allargarsi sia, più che una
legge della natura, un’esigenza dello spirito nella considerazione della natura
stessa, egli non sospetta36. L’insuccesso del punto di vista leibniziano
consentirà però anche a Colorni di schiudere un più libero sguardo, sciolto
ormai dai condizionamenti delle diverse scuole filosofiche, sul criticismo kantiano
e sugli strumenti da questo forniti per lo studio dei meccanismi di
funzionamento del pensiero. Già nel 1932, Colorni aveva anticipato le due linee
– leibniziana e kantiana – della propria filosofia, là dove aveva scritto, in
Di alcune relazioni fra conoscenza e volontà, che la monade di Leibniz avrebbe
dovuto completarsi con la dottrina kantiana, di modo che l’«universalità della
monade, intesa come realtà cosciente, puo coincidere con la trascendentalità
del conoscere, inteso come conoscenza reale»37. L’effettivo passaggio ad un più
maturo kantismo segna tuttavia per Colorni un punto di svolta fondamentale o,
come afferma l’autore stesso, una vera e propria «operazione di cataratta»38,
capace di conquistare una diversa prospettiva sul mondo: esso, infatti,
consente al giovane studioso di voltare le spalle alla “conoscenza filosofica”
e di approdare infine a quella particolare metodica ch’egli presenta come conoscenza
prettamente scientifica, intesa cioè come padronanza di un processo. La domanda
impossibile (senza senso) della filosofia, spiega così Colorni, pur nella loro
rigida formulazione teoretica, sono sempre espressione di qualche tendenza, di
qualche profonda esigenza dell’animo. La risposta si dà dunque divenendo
padroni del meccanismo psicologico mediante cui la domanda viene posta; essendo
capaci di riprodurlo, di seguirlo nelle sue fasi, di variarlo all’infinto. Al
problema della realtà, si risponde fabbricando animi per cui l’expressione
“realtà” non ha senso. Alla domanda se esiste un mondo in sé in cui la somma
degli angoli di un triangolo non sia uguale a due angoli retti, si risponde
costruendo una geometria in cui tale somma sia effettivamente maggiore o minore
di due retti, e mostrando che tale geometria non è né più né meno vera di
quell’altra; ma è, rispetto all’altra, essenzialmente nuova E. Colorni, Libero
arbitrio e grazia nel pensiero di Leibniz, E. Colorni, Di alcune relazioni fra conoscenza
e volontà. E. Colorni, Critica filosofia e fisica teorica, E. Colorni, Filosofia
e scienza, p. 237. 40 E. Colorni, Critica filosofia e fisica teorica, pp.
229-230. Geri Cerchiai 12 È in questo contesto, all’interno del quale Colorni
ritiene di essere definitivamente guarito dalla sua «malattia filosofica»41,
che vanno collocati i titoli di seguito trascritti e conservati presso la
“Sapienza” Università di Roma, Biblioteca del dipartimento di Fisica, Fondo
Vittorio Somenzi. Di tali scritti, e degli altri pubblicati dalle riviste
«Aretusa», «Analisi» e «Sigma», è lo stesso Somenzi a raccontare la storia nel
già citato testo su Eugenio Colorni filosofo della scienza. 3. La metodologia
colorniana negli scritti del Fondo Somenzi «Nel 1945», scrive difatti Somenzi,
comparve sulla rivista «Aretusa» un Ricordo di Colorni scritto dall’amico Guido
Morpurgo-Tagliabue, accompagnato da due inediti stimolanti: Il bisogno
dell’unità e Sul complesso di Edipo. Altri inediti mi pervennero attraverso la
rivista «Analisi» […], e di questi una parte venne pubblicata su «Analisi» e
sulla rivista romana «Sigma» che ad essa si affiancò per iniziativa di Giuseppe
Vaccarino e mia. Dal carteggio fra Vaccarino e Somenzi emergono altre
importanti informazioni sui dattiloscritti conservati in FS, che con ogni
evidenza i due fondatori di «Sigma» si inviavano in reciproca lettura. Di
quanto scriveva Somenzi a Vaccarino nel maggio del ’47 si è già reso conto nel
§ 1. Il 27 gennaio di quel medesimo anno, è Vaccarino a dire a Somenzi di
sperare «tra qualche giorno di inviar[gli] i Colorni»; il giorno appresso, e quello
successivo ancora, Vaccarino aggiunge poi quanto segue: Spero domani di
inviarti i Colorni. Molto interessanti e brillanti. Comincerei con i dialoghi
di “Commodo”, combinandoli in modo che abbiano tra di loro un certo legame.
Ieri sera ho riletto i Colorni, che ti rimando tranne l’ultimo, che ti invierò
tra qualche giorno. “I dialoghi” si potrebbero pubblicare in 3 puntate – (La
seconda notevolmente più lunga delle altre 2) – Vi è una quarta puntata
sull’economia, che mi piace meno. Nel testo ho cambiato qualche parola a matita
(in modo che tu possa eventualmente ricorreggere). Ho creduto anche opportuno
evitare il “dialogo nel dialogo” nel primo n°, introducendo invece del “fisico
ribelle” il “Curiosus” del secondo n°. L’Apologo ed il Ritorno alla natura
vanno anche benissimo. Forse si potrebbero pubblicare unitamente al terzo
dialogo, che è molto breve. Le idee di Colorni mi sembrano meglio espresse nei
dialoghi che nel capitolo sulla fisica, data la forma brillante 41 La malattia
filosofica è per l’appunto il titolo che Colorni diede alla sua più completa
biografia intellettuale, già qui ricordata nelle pagine precedenti. 42 V.
Somenzi, Eugenio Colorni, cit., p. 79. Prosegue poi Somenzi citando di fatto
alcuni dei titoli dei quali si sta qui discutendo: «La rivista doveva contenere
articoli di fondo dedicati a problemi come: il concetto di esperienza, costanti
universali e unità di misura, l’illusione finalistica nella fisica e nella
biologia, l’illusione realistica nella fisica, geometria ed esperienza,
l’assiomatica dei principi della meccanica, l’assiomatica della teoria della
relatività e quella della meccanica quantistica, fisica puntuale e fisica di
campo, il concetto di istinto, la polemica tra meccanicismo e vitalismo, la
costruzione di una economia indipendente da premesse psicologiche» (ivi, p.
80). dell’espressione. In quanto alle opinioni espresse (l’io, la storia,
l’amore, ecc.) non c’è coincidenza con la metaconoscenza, anzi piena
opposizione43. Su «Analisi», nel 1947, uscì Filosofia e scienza44, mentre – fra
il 1947 e il 1948 – un più consistente numero di titoli apparve su «Sigma»; si
trattava, in particolare, dei testi seguenti: Apologo su quattro modi di
filosofare; Della lettura dei filosofi; Del finalismo nelle scienze;
Dell’antropomorfismo nelle scienze; Sugli idoli della scienza fisica; Critica
filosofica e fisica teorica; Il ritorno alla natura; Filosofi a congresso45.
Oltre a questi – e presumibilmente appartenenti al medesimo gruppo di testi del
quale Somenzi afferma di aver pubblicato solo una parte – in FS sono conservati
altri dattiloscritti, di cui sono qui trascritti quelli maggiormente compiuti46.
I primi tre scritti appartengono con ogni evidenza al gruppo di testi destinati
dall’autore alla rivista di metodologia scientifica progettata con Ludovico
Geymonat nel 194247. Questa, oltre a note di varietà, rassegne e recensioni,
avrebbe infatti dovuto ospitare una sezione dedicata ad «Articoli e saggi», fra
i cui titoli Colorni indica per l’appunto Geometria ed esperienza e Assiomatica
delle leggi della meccanica. Il testo intitolato II: Relatività generale è,
come mostrato dalla numerazione romana, il secondo paragrafo di
Sull’assiomatica della teoria della relatività (anch’esso menzionato nel
Progetto di una rivista di metodologia scientifica), il quale comincia proprio
con l’indicazione di un paragrafo (I) La relatività ristretta. Tutti e tre i
testi fanno riferimento al discorso intorno all’idea di esperienza che per
Colorni discende dalla scoperta del carattere relativo delle categorie: «la
coscienza che abbiamo acquistato della nostra possibilità di modificare [i]
dati elementari»48 della conoscenza, infatti, costringe secondo Colorni sia a
riformare i concetti di a priori e di a posteriori, sia a rivedere
coerentemente la nozione di esperienza. «A priori», spiega così Colorni, «non
significa più della ragione. A posteriori non significa più dei sensi. Sia i
dati della ragione, sia i dati dei sensi, ap43 Lettere rispettivamente del 28 e
del 29 gennaio 1947; quest’ultima è scritta di seguito all’epistola del giorno
precedente, sul medesimo foglio. Il 17 gennaio 1947, Vaccarino aveva informato
Somenzi del suo scritto sulla metaconoscenza, col quale confronta qui gli
scritti colorniani: «Avevo preparato uno scritto sui rapporti tra la conoscenza
e la religione, il quale in definitiva risultò troppo lungo ed infarcito di
considerazioni metagnosologiche. Ho pensato perciò che è meglio direttamente
attaccare la questione della metaconoscenza». Tutte le lettere sono in FS, sez.
5, Corrispondenza, gen. 28, serie 1, Corrispondenza scientifica, 1942-2003 gen.
28, 135, Vaccarino Giuseppe, 1946-1948. Il “fisico ribelle” è probabilmente il
Fisico che Colorni inserisce quale interlocutore (appunto: quasi come dialogo
nel dialogo) in Del finalismo nelle scienze, e che nella stampa definitiva su
«Sigma» non viene poi effettivamente sostituito dal Curiosus interlocutore di
Dell’antropomorfismo nelle scienze. 44 Cfr. supra, § 1, n. 9. Il testo
comprende parzialmente anche: Sul concetto di esperienza e Intorno al principio
di identità. Cfr. infra, la Nota del
curatore. 47 Cfr. supra, § 1 e la n. 20. 48 E. Colorni, Filosofia e scienza, p.
241. Geri Cerchiai 14 paiono come elementi in cui il fattore soggettivo e
quello oggettivo si presentano mescolati, ma di cui è in nostro potere,
mediante un procedimento logico e psicologico insieme, modificare la
struttura»49. L’esperienza, a sua volta, «anziché rivelare leggi naturali»,
dovrà suggerire, secondo le contingenti necessità degli studiosi, «determinate
forme di definizione e di misura»50, utili a proseguire nel lavoro di ricerca
scientifica51. Siamo qui di fronte a quel progetto di “liberazione” della
fisica «dalle premesse realistiche-finalistiche» che deve per Colorni
rappresentare non solo «uno degli scopi essenziali della rivista»52, ma anche
il fine ultimo della sua stessa critica epistemologica. Di tale progetto il più
lungo e strutturato Programma contribuisce a tracciare ulteriormente i contorni
teorici. Il nucleo dello scritto ruota intorno alla considerazione secondo la quale
la «filosofia odierna dovrebbe anzitutto esaminare le chiavi che abbiamo in
mano, cioè i criteri di ricerca, i metodi d’indagine. Criteri che, ormai ciò è
chiaro a tutti, trasformano radicalmente la realtà, operando una scelta che ci
fa scorgere solo ciò che da essi può essere afferrato». La constatazione del
carattere condizionato della realtà diviene in tal modo, e nuovamente, il punto
di partenza – tutto kantiano – della metodologia di Colorni. Il criticismo
trascendentale, aggiunge però l’autore, «ha messo tutti sul chi vive», sì che
«la curiosità di vedere al di là del “velo di Maja” delle categorie si è fatta
sempre più intensa»; sarà tuttavia soltanto la capacità della conoscenza
scientifica di disubbidire all’«ammonimento di Kant» per trascurare «i limiti»
da questo imposti che consentirà, ancora una volta, di compiere il secondo,
decisivo passo lungo la strada già intrapresa dalla Critica della ragione pura:
«La domanda da porsi», chiarisce Colorni in un passo cruciale di Critica
filosofica e fisica teorica, Non [è]: “È il mondo del nostro pensiero, o non è,
quello reale?”; bensì: “Come potrebbe essere conformato un mondo di pensiero
diverso dal nostro?”. La prima domanda parte da quella esigenza di sicurezza e
stabilità che è sempre collegata col pensiero del reale [e che appartiene
all’atteggiamento filosofico]. La risposta che essa cerca è una risposta che
assicuri tale sicurezza e stabilità in un modo qualsiasi; nel reale, o in qualche
cosa che lo sostituisca. La seconda domanda [propria dell’atteggiamento
scientifico] muove invece da una esigenza di novità […]. Si tratta qui del
secondo passo della rivoluzione copernicana. Il primo era consistito
nell’accorgersi che le leggi della realtà non sono che forme del nostro intelletto.
Il secondo consiste nel domandarsi se queste forme siano proprio necessarie ed
immutabili e irresolubili. Anzi, non 49 Ibid. A priori diviene perciò il
«nostro potere di modificazione che si riferisce sia agli oggetti della nostra
ragione, sia a quelli dei nostri sensi. Mentre poi «la geometria definisce gli
oggetti su cui opera mediante i suoi assiomi, la fisica definisce quei medesimi
oggetti mediante definizioni reali, cioè facendoli corrispondere a determinati
fenomeni naturali. Mentre dunque la prima gode di una completa libertà nella
scelta degli assiomi, la seconda è legata alle conseguenze implicite nella
scelta di quelle particolari definizioni; libera però di mutare le definizioni,
qualora le conseguenze non la soddisfacessero. E. Colorni, Sul concetto di
esperienza, p. 251. Cinque scritti metodologici di Eugenio Colorni 15 nel
domandarsi se siano irresolubili (domanda che presuppone l’uso di quelle forme
stesse) ma nel tentare senz’altro di scioglierle53. In tal modo, spiega Colorni
al termine di Programma, è la conoscenza scientifica a raggiungere quell’“al di
là” che alla prospettiva kantiana era negato, ma l’“al di là” al quale essa
perviene «non è una negazione del “di qua”, non è un assoluto privo di
categoria. È un mondo di nuove categorie», un mondo al quale si viene portati,
in primo luogo, dalla consapevolezza che la «legge essenziale della natura è la
ragione, e la ragione è pure la legge essenziale del mondo esterno, in quanto
l’uomo non fa che proiettare fuori di sé l’essenza della propria natura»54.
L’ultimo testo qui trascritto, Commodo a Ritroso, appartiene ad un gruppo di
dialoghi, noto come Dialoghi di Commodo, stesi a più mani durante il periodo
del confino a Ventotene55. Commodo, come ha spiegato la moglie Ursula Hirschmann
in occasione dei primi tentativi di pubblicazione integrale dei frammenti
colorniani, è lo stesso Colorni; Ritroso è Ernesto Rossi56. Lo scritto prende spunto
da argomenti economici per chiarire alcune questioni che, venendo a teorizzare
una sorta di “dilettantismo metodologico”, rendono conto della stessa natura
dell’indagine colorniana. L’«appartenenza professionale», dice Colorni
all’amico Ritroso/Rossi in uno dei dialoghi già 53 E. Colorni, Critica
filosofica e fisica teorica, pp. 227-228. 54 Ivi, p. 234. 55 Racconta Altiero
Spinelli nella sua autobiografia, ben descrivendo non solo la genesi dei
Dialoghi di Commodo, ma anche l’atteggiamento di Colorni nelle discussioni:
«Parlavamo ogni giorno delle cose più varie, di politica, di geometria non euclidea,
di nostri compagni di confino, delle nostre letture, delle nostre storie
personali, dei grandi della storia, ma sentivo che [Eugenio] stava sempre
attento a scoprire un qualche mio coperto punto malato, che egli avrebbe messo
in luce, curato e guarito – poiché la vocazione del guaritore d’anime l’aveva
proprio nel sangue […]. Mi affascinava la precisione quasi infallibile con la
quale scopriva il punto errato di un ragionamento, il punto equivoco di un
atteggiamento, il momento retorico di un’espressione […]. Talvolta uno di noi,
ripensando la sera alle parole scambiate durante il giorno, le proseguiva
scrivendo un dialogo nel quale diceva la sua e immaginava quel che l’altro
avrebbe risposto. Talvolta il dialogo aveva un seguito, scritto dall’altro, prima
di terminare a voce» (A. Spinelli, Come ho tentato di diventare saggio, Il
Bologna, Mulino, 1988, pp. 299-300). 56 Gli pseudonimi principali utilizzati
negli altri dialoghi sono i seguenti: Severo è Altiero Spinelli, Manlio
Rossi-Doria è Modesto, Ursula Hirschmann è Ulpia. Così scriveva Ferruccio
Rossi-Landi alla Hirschmann. Penso che i
tempi stiano maturando per un’edizione in volume degli scritti lasciati da Colorni:
come sono maturati, dopo tanti decenni, per la ripresentazione ai lettori
italiani di quelli di Giovanni Vailati, che fu studioso per tanti versi affine
ad Eugenio e che, rimasto quasi sepolto fin da prima della Prima Guerra
Mondiale, ricomparirà ora presso Laterza e presso Einaudi su mia iniziativa».
RossiLandi faceva poi riferimento alle pubblicazioni di «Analisi» e «Sigma». Ho
potuto prendere visione della corrispondenza relativa ai diversi tentativi di
pubblicazione degli scritti filosofici di Colorni (prima presso l’editore
Laterza e poi per la Feltrinelli) grazie alla cortesia di Renata Colorni, che
ancora conserva una parte del carteggio e che qui debbo ringraziare per la sua
disponibilità. 57 Esso va dunque letto insieme a Dello psicologismo in
economia, pubblicato nella ed. Einaudi alle pp. 322-342. Per una più precisa
contestualizzazione dei frammenti economici colorniani cfr infra, la Nota del
curatore. Geri Cerchiai 16 pubblicati da «Sigma» nell’immediato
dopoguerra, «comporta un legame così stretto con la scienza e un interesse così
diretto ai vari problemi particolari in cui la ricerca si articola momento per
momento, che è difficile avere la possibilità di riprendere in esame i problemi
iniziali e i principi fondamentali da cui si è partiti»58; proprio per questo,
secondo Colorni, i «dilettanti e gli outsider», sono forse maggiormente in
grado, attraverso l’esercizio di un «tranquillo, pacato, spregiudicato esame
dei punti di partenza e delle definizioni iniziali»59, di «sconvolgere dalle
fondamenta tutto l’edificio del proprio sapere»60. Certo, dovendo rispondere
all’accusa di «presumere di rivedere i principî di tutte le scienze, senza
averle mai praticate»61, lo stesso Colorni – che alla scienza è giunto passando
per la filosofia62 – parla in qualche modo pro domo sua. E tuttavia, egli va
anche a puntualizzare, in tal modo, il «carattere pragmatistico»63 del proprio
pensiero, il quale deve giocoforza confrontarsi con le più differenti
discipline scientifiche. In Commodo a Ritroso, Colorni riprende questi medesimi
argomenti, insistendo però con maggior vigore su quello spirito d’indipendenza
– indispensabile ad un proficuo sviluppo dell’opera scientifica e filosofica –
il cui significato teorico è già stato indagato in Programma. Scrive Colorni:
«Anziché accostarmi a grossi trattati con fare accogliente e passivo […], io
parto con la lancia in resta, pieno di idee sbagliate e confuse, sfondando
porte aperte ad ogni passo […], desideroso di scontri e di battaglie». Emerge
qui, accanto alla consapevolezza di un metodo teorico ormai chiaramente
precisato, una componente particolare del carattere del giovane filosofo:
quella irrequietezza, ironicamente descritta ne La malattia filosofica, che
contribuisce a rendere conto della stessa, febbrile attività politica
colorniana. Essa rivela una vivacità intellettuale che si mostrò sempre incapace
di fermarsi ai risultati volta per volta raggiunti e che, trascorrendo dai
primi studi storico-filosofici a quelli metodologici degli ultimi anni, viene a
costituire l’anima, per così dire, anche dei dattiloscritti colorniani
conservati nel Fondo Somenzi. 58 E. Colorni, Dell’antropomorfismo nelle
scienze. Com’è noto, e a dispetto della sua formazione umanistica (lit. hum.),
Colorni si cimenta direttamente nella ricerca fisica, con particolare attenzione
alla teoria della relatività. Cfr. nello specifico i titoli seguenti: Unités de
misure et relativité; Le trasformazioni di Lorentz come caso particolare e
Deduzione del campo elettromagnetico di una carica in movimento rettilineo e
uniforme. 63 E. Colorni, Dell’antropomorfismo nelle scienze. Nota del curatore
I testi di Colorni in FS – tutti dattiloscritti – sono per lo più approntati
per la composizione a stampa, spesso con indicazione del corpo e della
impaginazione da utilizzarsi. Alcune correzioni e integrazioni, la segnalazione
«a penna» talvolta riferita ai titoli o alla firma, i commenti a margine sulla
opportunità o meno della pubblicazione, fanno supporre che ci si trovi per lo
più di fronte a trascrizioni battute a macchina dagli originali. Salvo che dove
diversamente segnalato (come ad esempio – per i motivi lì esposti a pié di
pagina – in Programma), ci si è generalmente attenuti al criterio di integrare
le eventuali sviste od errori ortografici direttamente nel testo, senza
ulteriore indicazione. Ugualmente ci si è comportati per le correzioni e gli
interventi a penna o a macchina. Il dattiloscritto di Programma presente in FS
conserva la conclusione, che risulta invece assente nelle precedenti edizioni
in volume. Oltre ai titoli qui riportati, e a quanto si dirà qui appresso, in
FS sono conservati anche i testi seguenti: Il bisogno dell’unità; Sul complesso
di Edipo; I primitivi e le categorie dello spirito; Filosofi a congresso; Sul
concetto di esperienza; Costanti universali e unità di misura; Sull’assiomatica
della teoria della relatività. I. Relatività ristretta, tutti già raccolti
nelle diverse edizioni dei frammenti colorniani. A partire da Sul concetto di
esperienza, le pagine sono numerate, a mano o a macchina, in sequenza, sì da
creare un complesso unico comprendente anche: II. Relatività generale (da
inserirsi dopo Relatività ristretta), e di seguito: Sull’assiomatica delle
leggi della meccanica e Geometria ed esperienza. In FS sono inoltre presenti
due ulteriori scritti di argomento economico: Batti, ma ascolta! e Ritroso a
Commodo: meno compiuti degli altri, essi saranno da me trascritti in un volume
di prossima uscita. Già nella nota introduttiva a Dello psicologismo in
economia, pubblicato nella edizione Einaudi alle pp. 322-342, si ricostruiva,
anche grazie agli elenchi dei titoli stesi da Ursula Hirschmann per Ferruccio
Rossi-Landi, la genesi degli scritti economici colorniani, che qui ci si
limiterà dunque ad integrare con quanto emerge dai titoli presenti in FS. Dello
psicologismo in economia risulta composto da tre blocchi. Il primo, intitolato
È possibile costruire una scienza economica indipendente da premesse
psicologiche e sociologiche?, è citato anche nel Progetto di una rivista di
metodologia scientifica fra i possibili «Articoli e saggi», e prosegue
dall’inizio del dialogo fino al terzo capoverso: «[…] sarebbe una differenza di
grado e non di natura. Del secondo (Robbins considera), che comincia subito
dopo il primo e termina in ivi, E m’invita a prendere tutto l’argomento non
troppo sul serio»), è conservato in FS il solo ultimo foglio, del quale così
scriveva Silvio Ceccato a Somenzi il 5 febbraio del 1943: «Ho guardato fra le
carte di Colorni. Spaiato trovo un foglio, numero 5, che mi sembra appartenere
al dialogo fra Commodo e Severo [che in effetti è l’interlocutore di quella
parte del dialogo]. Se vuoi te lo mando, o lo do a Vaccarino. Altro non c’è, mi
sembra, che possa interessarti. Stampa pure. Quando hai ben deciso, fammelo
però sapere, che, per cortesia, ne avvisi la sorella» (FS, sez. 3, Attività
professionale, 1929-2003, serie 2, Carte di lavoro non organizzate, 5, Riviste,
enciclopedie e progetti editoriali, 1, Sigma Analysis, b. 5, Analysis Methodos
(Ceccato). Il terzo blocco, Vedo che riprendi (cfr. E. Colorni, Dello psicologismo
in economia), rappresenta il nucleo centrale e la con- Geri Cerchiai 18
clusione del dialogo. Per quanto riguarda i titoli di FS: Ritroso a Commodo –
come si evince dai numerosi riferimenti a Vedo che riprendi – prosegue il
dialogo già iniziato in quest’ultima parte di Dello psicologismo in economia;
Commodo a ritroso è la risposta a Vedo che riprendi; Batti ma ascolta è
l’«accluso foglietto» menzionato in Commodo a Ritroso. Le note in calce ai
testi sono tutte del curatore. Desidero Ringraziare Giovanni Battimelli,
Responsabile del Fondo Vittorio Somenzi, e Maria Luisa Libutti, Direttrice
della Biblioteca del Dipartimento di Fisica (“Sapienza” Università di Roma),
per la disponibilità e cortesia che mi hanno dimostrato durante la
consultazione dell’Archivio. G. C. Cinque scritti metodologici 19 II. Relatività
generale1 Se vogliamo estendere quanto si è detto per la relatività ristretta3
al caso di sistemi in movimento qualsiasi4, il problema della relatività
generale diverrà quello di determinare le misure spazio-temporali per un
osservatore in movimento qualsiasi rispetto ad un sistema inerziale nel quale
valga la geometria euclidea. La determinazione di tali misure sarà fatta di
nuovo assumendo come fissa la distanza fra due punti5, e come costante la
velocità della luce. In linea generale risulterà che la geometria
tridimensionale del sistema in questione non sarà euclidea. Viceversa dovrebbe
essere dimostrabile che se le misure assunte da un osservatore col metodo di
cui sopra, danno luogo ad una geometria non euclidea, si potrà sempre trovare
un sistema i cui punti siano mossi rispetto all’osservatore in questione in
modo tale che la sua geometria sia euclidea. In tale sistema non vi sarà alcun
campo gravitazionale. Una tale impostazione del problema differisce un poco da
quella classica della relatività generale. Non si tratta qui di trovare una
formulazione delle leggi di natura che sia invariante rispetto a trasformazioni
qualsiasi, e quindi di attribuire ad ogni sistema la geometria richiesta dal
campo gravitazionale in esso vigente, ma piuttosto di trovare le trasformazioni
che permettono di passare da un sistema ad un altro qualsiasi6, avendo assunte
per tutti i sistemi determinate convenzioni7 riguardo alle misure
spazio-temporali; e questo senza fare alcuna ipotesi riguardo alla forma delle
leggi naturali. 1 FS, sez. 3, Attività professionale, 1929-2003, serie 2, Carte
di lavoro non organizzate, 5, Riviste, enciclopedie e progetti editoriali, Sigma
Analysis, b. 6, Articoli, Il titolo è cancellato nel dattiloscritto, così come
è barrata la numerazione “5” (a penna) della pagina, numerazione che, insieme
con quella romana, segnava il foglio come seguito di E. Colorni,
Sull’assiomatica della teoria della relatività. I. Relatività ristretta (cfr.
la Nota del curatore), del quale lo scritto è il secondo paragrafo. 2
All’inizio del dattiloscritto sono inserite a penna delle virgolette basse
(chiuse al termine del terzo capoverso), che spiegano l’intervento del quale si
rende conto infra, n. 4. 3 Il riferimento è a Sull’assiomatica della teoria
della relatività, che infatti è numerato: La relatività ristretta. A penna è
stato qui aggiunto: «prosegue Colorni». 5 Cfr. E. Colorni, Sull’assiomatica
della teoria della relatività. Anziché assumere come unità di misura
fondamentali una lunghezza […] o un intervallo di tempo […] per poi dedurne le
altre grandezze cinematiche […], si potrebbe assumere come unità primitive la
distanza fra due punti dati e la velocità di propagazione di un dato fenomeno».
6 Si tratta qui precisamente dell’idea di revisione del concetto di esperienza
in relazione a quello di definizione che costituisce uno dei nuclei del
programma metodologico colorniano. 7 Sono molti i riferimenti di Colorni al
carattere convenzionale della scienza e delle sue definizioni. Riporto, per il
suo carattere “generale”, quanto affermato nella Postilla al programma della
rivista di metodologia scientifica (in M. Quaranta, La “scoperta” di Eugenio
Colorni, cit., p. 130): «Si tratta, in breve, di partire da una concezione
“convenzionalistica” o “idoenistica” della scienza; non limitandola però, come
fa in sostanza la scuola di Vienna o anche il Gonseth, alla interpretazione
filosofica dei fatti scientifici; applicandola invece ai concetti basilari su
cui poggia l’edificio della scienza, e mostrando come un chiarimento rigoroso
delle ipotesi che sono implicite nell’assunzione di tali concetti possa
trasformare effettivamente e rendere più chiare molte formulazioni
scientifiche, e forse risolvere alcuni dei problemi più scottanti della scienza
moderna». Eugenio Colorni 20 Formulando in questo modo il problema, si
giungerebbe probabilmente alle medesime conclusioni della relatività generale
riguardo alla gravitazione; ma la nuova impostazione permetterebbe forse di
aggredire in maniera diversa da quella consueta altri problemi (in particolare
quello dell’elettromagnetismo). Non si tratterebbe più in questo caso di
formulare le leggi del campo elettromagnetico in forma invariante rispetto a
trasformazioni qualsiasi, ma di rendersi ragione della loro struttura,
studiando sistematicamente il comportamento di cariche in movimento, mediante
“Transformation auf Ruhe”. Questo saggio si riferisce a studi ancora in corso e
ben lungi dalla conclusione8 ). 8 L’ultimo capoverso è barrato a penna nel
dattiloscritto. L’inciso fra parentesi riprende quello analogo – non riportato
nelle edizioni dei testi colorniani, ma presente nei dattiloscritti di FS –
posto al termine di Sull’assiomatica della teoria della relatività. I.-
Relatività ristretta, il quale recita nel modo seguente: «Questo saggio si
riferisce ad un lavoro già terminato, in cui lo sviluppo qui descritto viene
eseguito» (FS, sez. 3, Attività professionale, serie 1, Carte organizzate da
Vittorio Somenzi, 1929-2000, 2, Scatole grigie 1942-2000, 1, Eugenio Colorni e
Italo Cotone, b. 3, Colorni, 1945-1993). Sull’assiomatica delle leggi della
meccanica. Il principio d’inerzia è notoriamente una definizione camuffata.
Esso definisce come non soggetto ad alcuna forza il corpo dotato di movimento
uniforme; quindi come soggetto ad una forza il corpo dotato di movimento non
uniforme. È possibile considerare i principi della conservazione della quantità
di movimento e dell’energia come delle estensioni del principio d’inerzia, cioè
anch’essi come delle implicite definizioni della forza? Crediamo di sì.
Consideriamo infatti un sistema di due corpi. Diremo che il sistema non è stato
sottoposto all’azione di alcuna forza, non solo quando i due corpi proseguono
nel loro moto rettilineo ed uniforme, ma anche quando hanno modificato tale
loro moto dopo essersi urtati. Ciò che dovrà essere rimasto immutato nel
sistema non sarà dunque più il moto dei due corpi, ma una funzione di tale
moto; funzione che si tratta di determinare, ponendole delle condizioni
derivanti da esigenze plausibili. Anzitutto si può richiedere che il mutamento
provocato dall’urto nello stato di moto di uno dei due corpi sia misurato dal
mutamento provocato dal medesimo urto nell’altro corpo: cioè che ciò che rimane
costante nel sistema sia la somma delle funzioni in questione riferite a
ciascun corpo. Individuato poi ciascun corpo mediante una costante
caratteristica di esso (la sua “massa”), si può richiedere che il cambiamento
provocato in un corpo successivamente da due altri corpi di uguale massa e uguale
velocità, sia identico al cambiamento provocato da un corpo di massa doppia e
di uguale velocità: il che equivale a dire che la nostra funzione dovrà essere
della forma mf(v). Si potrà poi osservare che la funzione in questione deve
poter esprimere sia un mutamento nel valore assoluto della velocità di ciascun
corpo, sia un mutamento nella sola direzione: le funzioni in questione devono
cioè essere due, l’una vettoriale, l’altra scalare. Infine si osserverà che,
poiché due corpi in movimento uniforme rispetto ad un sistema inerziale lo sono
pure rispetto a qualsiasi altro sistema inerziale, la costanza delle nostre
funzioni deve essere invariante rispetto a trasformazioni di Lorentz. Tutte
queste condizioni limitano la scelta delle nostre funzioni in modo da
determinarle univocamente; e ne risultano le espressioni relativistiche della
quantità di movimento e dell’energia. Ciò è stato mostrato da Langevin2, il
quale parte però da premesse un po’ diverse. Gli sviluppi precedenti possono
avere un’importanza per il seguente motivo: la teoria della relatività giunge
alle sue espressioni dell’energia e della quantità di movimento, partendo dalle
equazioni di Maxwell, che suppone assicurate dall’esperienza. Ma il controllo
sperimentale di tali equazioni suppone che si 1 FS, sez. 3, Attività
professionale, serie 1, Carte organizzate da Vittorio Somenzi, 1929- 2000, 2,
Scatole grigie, 1, Eugenio Colorni e Italo Cotone, Nel dattiloscritto, le
pagine riportano la numerazione, a penna in rosso, da 6 a 7 (cfr. supra, II. Relatività
generale, n. 1, e la Nota del curatore). Langevin e un fisico francese che, non
diversamente da Eddington – altro autore colorniano e griceiano – fu abile
divulgatore scientifico. disponga di una definizione dell’energia e della
quantità di moto. Inoltre, quando si siano definiti i principi fondamentali
della meccanica indipendentemente dall’elettromagnetismo, rimane aperta la
possibilità di dedurre le leggi stesse dell’elettromagnetismo servendosi di
alcuni risultati della relatività, e raggiungendo così una più profonda
comprensione di quelle leggi. (Anche questo articolo si riferisce a studi in
corso, di cui la prima parte, riguardante la relatività ristretta e
l’elettromagnetismo, è terminata; ma avrebbe carattere troppo tecnico per la
rivista4.) 3 Assente nel testo. 4 Per un’analisi degli scritti colorniani sulla
teoria della relatività, si rinvia a M. Quaranta, La “scoperta” di Eugenio
Colorni. Colorni sulla teoria della relatività, pp. 122-130. Per l’inciso fra
parentesi, cfr. supra, II. Relatività generale. La rivista è la progettata
rivista di metodologia scientifica, sulla quale si rimanda ancora a quanto
scritto supra, § 3. Cinque scritti metodologici 23 Geometria ed esperienza1 Gli
assiomi della geometria sono delle definizioni implicite, o meglio
rappresentano delle limitazioni imposte alla nostra libertà di definire gli
oggetti ai quali essi si riferiscono. Tali oggetti però possono essere di due
tipi: o sono tali che per ottenerne una rappresentazione concreta è necessario
immaginarli realizzati da un fenomeno fisico (p. es. la linea retta realizzata
dalla traiettoria di un raggio luminoso nel vuoto); in tal caso la definizione
implicita negli assiomi è una definizione “reale” (Zuordnungsdefinition2 ), e
gli assiomi limitano il numero degli oggetti o dei fenomeni che possono essere
assunti per realizzare fisicamente quel determinato ente geometrico. Oppure
l’ente geometrico in questione è tale da poter essere definito mediante
un’opportuna combinazione di altri enti precedentemente definiti (p. es.
l’angolo uguale ad un angolo dato può essere definito senza ricorrere ad alcuna
sovrapposizione, quando sia stata definita precedentemente la distanza fra due
punti); e allora gli assiomi limitano il numero degli accorgimenti che noi possiamo
usare per definire quel determinato ente geometrico. Agli scopi della
costruzione fisica di un sistema galileiano, è opportuno distinguere questi due
tipi di definizione; e può essere utile studiare da questo punto di vista le
“Grundlagen” di Hilbert3. Non è detto che si possa sempre trovare un insieme di
fenomeni fisici capaci di realizzare contemporaneamente tutti gli assiomi di
una geometria. Per esempio, se si vuol realizzare la geometria mediante raggi
luminosi assunti co1 FS, sez. 3, Attività professionale, serie 1, Carte
organizzate da Vittorio Somenzi, 2, Scatole grigie,1, Eugenio Colorni e Italo
Cotone, b. 3, Colorni, 1945-1993. Numerato a penna 8 (cfr. supra, II.
Relatività generale, n. 1, e Nota del curatore). Il titolo è anch’esso sottolineato
a penna con l’indicazione: a mano. A margine, scritto a matita in rosso e
cancellato, alcune segnalazioni per il tipografo: «Corpo 10/10 tondo //
Giustezza 27». Scrive Colorni in Filosofia e scienza. Ora, mentre la geometria
definisce implicitamente gli oggetti di cui tratta, mediante gli assiomi, la
fisica li definisce direttamente, mediante definizioni reali
(Zuordnungsdefinitionen). Con queste parole, Colorni richiama il concetto
reichenbachiano di Zuordnungsdefinition, per cui cfr. H. Reichenbach, Axiomatik
der Raum-Zeit-Lehre, Braunschweig, Vieweg & Sohn Akt.-Ges., 1924; Id.,
Philosophie der Raum-Zeit-Lehre, Berlin- Leipzig, W. de Gruyter & Co. In
una lettera firmata da Hirschmann (ma in realtà scritta da Colorni) e
indirizzata a Geymonat per il tramite della moglie Virginia, l’autore afferma
di possedere il primo dei due titoli, e a questo rinvia per la comprensione del
proprio pensiero. Noi abbiamo qui l’importante saggio di Reichenbach, “Axiomatik
der relativistischen Raum-Zeit-Lehre”, che mette le cose da un punto di vista
molto affine a quello che Eugenio vorrebbe sviluppare. La lettera, conservata
nel Fondo Geymonat presso la Biblioteca del Museo civico di storia naturale di
Milano, è citata da M. Quaranta (La scoperta di Eugenio Colorni), il quale
commenta: «Ora, se è rintracciabile in Kant una nozione rigida dell’a priori,
letture kantiane sviluppate in quegli anni da Ernst Cassirer e Hans
Reichenbach, in Italia da Giulio Preti, vanno nella direzione di accogliere la
fecondità del “metodo trascendentale”; le indagini epistemologiche di Colorni
si inseriscono in questa linea di ricerca. Questo capoverso, da Agli scopi fino
a Hilbert, è cancellato a penna nel testo dattiloscritto. Il riferimento è ai
Grundlagen der Geometrie (Fondamenti della geometria) di Hilbert. me rettilinei
e di velocità di propagazione uniforme, non è detto che risulti verificato
l’assioma di Euclide; e questo assioma, se è verificato per il sistema
costruito da un determinato osservatore, necessariamente non è verificato per
il sistema costruito da un altro osservatore, dotato rispetto al primo di
movimento non uniforme. Cinque scritti metodologici Programma1 Supponiamo che
l’uomo viva in un palazzo le cui porte sono tutte chiuse. Egli non ha le
chiavi. Cioè egli ne possiede un mazzetto, ma non sa se esse si adattino alla
serratura, né quale chiave a quale serratura. Prova, riprova, si costruisce
nuove chiavi nella continua speranza di potere un giorno abitare tutto il
palazzo. Lo scienziato è un uomo al quale è riuscito di aprire una porta. Una
chiave, per sua fortuna, o per sua abilità, ha girato nella toppa. Egli apre, e
trova nella camera immensi tesori, li utilizza3, li mette a disposizione degli
altri uomini che lo ringraziano ammirati. Da quel momento4 la camera è accessibile
a tutti. Entusiasmato, lo scienziato vorrebbe aprire tutte le porte comincia ad
acquistare manie di grandezza. Vorrebbe aprire tutte le porte5. La chiave
comincia a diventare uno strumento pericoloso nelle sue mani. Egli la vuole
usare dappertutto. Il risultato è che sfonda le serrature. Ci vorrà6 poi una
gran fatica per accomodarle e per trovare o costruire una nuova chiave che
permetta di aprirle (Fuor di metafora: p. es. la medicina è stata rovinata per
secoli dall’ossessione del metodo meccanicistico, che aveva fatto meraviglie
nel campo della fisica. E si è voluto risolvere tutto a base di anatomia, di
rapporti e di modificazioni di tessuti. Nella maggioranza dei casi non si è
cavato un ragno dal buco). Il filosofo, invece, cosa fa? Egli non ha avuto la
fortuna o l’abilità di aprire una porta, ma anche lui è preso dall’ossessione
di aprirle tutte. Con la chiave9 dello scienziato o con un’altra di sua
fattura. La sua ossessione è forte, meno pericolosa10 che quella dello scien1
FS, sez. 3, Attività professionale, 1929-2003, serie 1, Carte organizzate da
Vittorio Somenzi, 1929- 2000, 2, Scatole grigie, 1, Eugenio Colorni e Italo Cotone,
b. 3, Colorni. Nel dattiloscritto un primo titolo, barrato, recita come segue:
«SCIENZA E MATERIALISMO // È un caso che tutti gli scienziati tendano ad essere
materialisti? // PROGRAMMA». A margine, scritto a penna, il titolo è fissato
così: «SCIENZA E REALISMO». Un asterisco rimanda alla seguente nota
manoscritta: «(V[edi]. l’“Apologo su quattro modi di filosofare”, altro inedito
di Colorni, in Sigma. Sempre a margine, si ha l’indicazione di stampa, a penna:
«Corpo 10 tondo 11 // giustezza – 10 su 12. Poiché lo scritto si discosta
spesso – nella forma, mai nella sostanza – dalle precedenti edizioni (nelle
quali esso risulta per altro incompiuto), è parso utile indicare in nota le
differenze fra le diverse versioni. Per questo stesso motivo ho talvolta
esplicitato le correzioni e gli interventi sul dattiloscritto. La sigla FS
rimanda al testo presente fra le carte di Somenzi; la sigla E a quello
dell’edizione Einaudi. Benché sia barrato, e per consentire una più chiara
identificazione, si è preferito mantenere il titolo Programma. 2 per sua
fortuna, o per sua abilità FS: per sua fortuna o per sua abilità E. 3 immensi tesori,
li utilizza FS: immensi tesori. Li utilizza Di seguito nel testo di E. 5 lo
scienziato vorrebbe aprire tutte le porte comincia ad acquistare manie di
grandezza. Vorrebbe aprire tutte le porte FS: lo scienziato vorrebbe aprire
tutte le porte E. 6 le serrature. Ci vorrà FS: le serrature, ma ci vorrà E. 7
di aprirle (Fuor di metafora FS: di aprirle. (Fuor di metafora E 8 Il filosofo,
invece, FS: Il filosofo invece, E aprirle tutte. Con la chiave FS: aprirla con
la chiave E. 10 è forte, meno pericolosa FS: è forse meno pericolosa E. Eugenio
Colorni ziato, ma più intensa. Per lo scienziato essa è necessaria
accessoria11. Il massimo sforzo è già stato compiuto12 nel trovare la chiave.
Il tentativo di allargamento è spesso solo abbozzato. Il filosofo, invece, è
tutto fatto di questo bisogno. Egli è abbastanza accorto per avvedersi che il
correre da una parte13 all’altra con la medesima chiave si risolve in un danno
e in un disordine. Egli vuole soddisfare alla sua esigenza in un modo
sistematico, che non lasci residui. La sua ossessione è che il palazzo sia
completamente abitabile, aperto in tutte le camere, dai saloni ai ripostigli.
Che cosa fa per soddisfarsi? Si costruisce un palazzo a suo uso e consumo,
simile il più possibile a quello vero, in cui tutte le serrature siano apribili
con una sola chiave, o con le varie chiavi che ha a sua disposizione. Lì si
rinchiude; lì15 gli sembra di vivere tranquillo. Ma il palazzo è di cartapesta.
In poco tempo crolla. Le camere sono identiche a quelle dell’altro palazzo, ma
sono vuote. Il poterle aprire non dà all’uomo maggior ricchezza e maggior17
potenza. A volte avviene che nel lavoro di costruire, al filosofo venga fatto
di scoprire o inventare una chiave nuova, che gli altri uomini possono usare, e
provare nelle varie serrature. In questo caso egli sarà ammirato e studiato
solo per questa invenzione fortuita o strumentale, che nelle sue intenzioni non
doveva essere che un dettaglio del grande edificio. E il grande edificio
scompare. Dopo un secolo nessuno ci crede più, nessuno può più abitarvi dentro.
Lo si considera come un bel rudero, come l’interessante documento di un’epoca;
lo si apprezza per un certo impulso che indirettamente, nei coi suoi contorni,
ha dato alle lotte e alle ricerche dell’umanità. Gli storici, gli esegeti,
cominciano a scuoterlo per vedere se, non potendosene più servire in blocco,
non si trovi del buono fra il materiale della costruzione. E cominciano a
distinguere “ciò che è vivo e ciò che è morto” e a manipolare il sistema ai
propri fini. Ne risulta che ogni pensatore viene, di regola, apprezzato dai
posteri per motivi che egli non avrebbe immaginato e che sono estranei alle sue
intenzioni fondamentali. Quello che egli aveva creduto il suo vero apporto alla
cultura e alla civiltà viene considerato inutile. Il dispendio di energie è
enorme. Vediamo gli uomini più intelligenti dell’umanità dirigere tutti i loro
sforzi per raggiungere mete che andranno poi completamente perdute; e 11
necessaria accessoria. FS: accessoria, sopraggiunta. E. già stato compiuto FS: già compiuto E. parte FS: porta E. 14 sola chiave, o con FS:
sola chiave o con E. 15 Lì si rinchiude; lì FS: Là si rinchiude, là E. 16 di
cartapesta. In poco tempo crolla. Le FS: di cartapesta, non di mattoni veri. In
poco tempo crolla, si disfa. Le E. 17 ricchezza e maggior FS: ricchezza o
maggior E. scoprire o inventare FS: trovare E. 19 possono usare, e provare
nelle varie FS: possono usare nelle varie E. 20 rudero FS: rudere E. 21 nei coi
suoi FS: nei suoi E. scuoterlo FS:
smontarlo E. ogni pensatore viene, di regola, apprezzato FS: ogni pensatore
(come spesso anche ogni poeta) viene di regola apprezzato E. 24 immaginato e
che FS: immaginato, e che E. Cinque scritti metodologici: 27 siamo costretti a
racimolare con fatica alcuni residui del loro lavoro. Nella25 scienza le cose
sembrano andar meglio. Siamo per lo meno nel palazzo vero, dove le camere sono
piene di ricchezze; e là dove la chiave ha aperto la porta, la potenza
dell’umanità ne è stata infinitamente aumentata. Ma se la porta non si apre?
Dai Greci al Rinascimento, per duemila anni, gli uomini si sono affaccendati a
costruir26 chiavi di tutti i generi e magnifici palazzi di cartapesta. Ma
nessuna porta dell’edificio vero si è aperta ai loro sforzi. Da Galilei e
Bacone27 in poi, alcune sembrano cedere. Una, quella28 del meccanicismo fisico
si è addirittura spalancata. Ma quante restano ancora chiuse[!]?29 Quale sarà
per esse la chiave giusta? L’abbiamo già in mano o dobbiamo ancora
costruircela? E come sfuggire alla continua tentazione di usare per ogni porta
quella che ha fatto una volta buona prova, col rischio di rovinare tutto? La
filosofia odierna, anziché costruire bei palazzi di cartapesta, dovrebbe
proporsi il compito di affacciarsi a questi problemi, e tentare di mettere un
certo ordine, allo scopo di evitare sforzi inutili e raggiungere risultati il
più possibile concreti. Dovrebbe anzitutto esaminare le chiavi che abbiamo in
mano, cioè i criteri di ricerca, i metodi d’indagine coi quali noi affrontiamo
il reale e cerchiamo di renderlo utile ai nostri usi. Criteri che, ormai ciò è
chiaro a tutti, trasformano31 radicalmente la realtà, operando una scelta che
ci fa scorgere solo ciò che da essi può essere afferrato. Ciò che noi chiamiamo
realtà è evidentemente condizionato non solo dai nostri sensi, ma da tutto
l’insieme delle forme, delle categorie, dei criteri associativi e
interpretativi senza dei quali non ci è possibile di pensare e di percepire
alcunché. Criteri che noi potremo studiare, scomporre, modificare; senza però
poter mai uscire dal campo di un’attività del soggetto costitutiva della realtà
stessa. Noi34 non possediamo, allo stato attuale delle nostre conoscenze, alcun
nesso mezzo per eliminare il sole lato35 soggettivo della nostra nozione della
realtà; anzi abbiamo seri elementi per propendere a ritenere che la nozione di
una realtà oggettiva, da noi indipendente,36 sia un’ipostasi della nostra
mente,37 do25 A capo in E. costruir FS: costruire E. Da Galilei e Bacone FS: Da
Galileo a Bacone E. Una, quella FS: Quella E. 29 Chiuse[!]? FS: chiuse! E. 30
d’indagine a penna nel testo FS: ermeneutici E. che, ormai ciò è chiaro a
tutti, trasformano FS: che – ormai ciò è chiaro a tutti – trasformano E. Queste righe, e quelle immediatamente
successive, rappresentano una sorta di compendio della filosofia colorniana,
ossia del ruolo essenzialmente critico-metodologioco che, muovendo «dalla grande
scoperta kantiana» (E. Colorni, Filosofia e scienza, p. 240), essa dovrebbe
svolgere. A capo in E.Di seguito in E. alcun nesso mezzo per eliminare il sole
lato a mano nel testo FS: alcun mezzo per eliminare il polo E. 36 oggettiva, da
noi indipendente, FS: oggettiva da noi indipendente E. 37 mente, FS: mente E.
Eugenio Colorni vuta ad un nostro
fondamentale bisogno di contrapporre alcunché a noi stessi, di urtarci contro
qualche cosa, di polarizzare il contenuto della nostra coscienza in un passivo
ed un attivo. Vedi Fichte (Trascendenza interna)38. Ciò che chiamiamo realtà
non è dunque né l’oggetto né il soggetto39, ma alcunché nella costituzione del
quale il soggetto, con i suoi criteri e le sue categorie, ha una gran parte e41
che noi, per comodità di studio, consideriamo per un istante come dato di
fronte a noi, coscienti che con ciò noi poniamo di fronte a noi qualche cosa
cui partecipiamo noi stessi. Ora questo “qualche cosa” gli uomini si sforzano
di manipolarlo ai loro usi, di penetrare nella sua costituzione, di prevedere
il suo divenire, di costruire in base alle previsioni. A seconda che si
accentui il carattere oggettivo o soggettivo di questo lavoro, lo consideriamo
un “penetrare nelle leggi della natura” oppure un estrarre dalla natura un
certo numero di elementi regolari per usarli a loro vantaggio, un cedere alla natura”
o un “farle violenza”, e si chiamano positivisti o pragmatisti. Ma questa
distinzione riguarda il significato metafisico dell’attività umana, non la sua
conformazione, i suoi procedimenti, il suo fine: che è ciò che c’interessa qui
di indagare per contribuire al progresso dell’umanità46. Lo scienziato non
conosce concretamente un problema del carattere pratico e teorico47 della sua
attività. Egli non si domanda mai, seriamente, se ciò che lo spinge alla
ricerca sia il “bisogno di sapere” inteso come fine a sé stesso, o la speranza
che gli uomini possano ricavare un utile dalla sua scoperta. Egli si dedicherà
secondo la sua attitudine ad un campo più vicino alla ricerca pura o più vicino
alle applicazioni. Ma nella sua mente ricerca e applicazione costituiscono un
tutto unico di cui solo per comodità di studio e per la necessità della
divisione del lavoro egli scinde a volte le parti. La scoperta si considera
come la naturale, evidente premessa dell’invenzione:51 l’invenzione come la
conseguenza della scoperta. L’antitesi positivismo-pragmatismo non ha senso per
lo scienziato, e non moVedi Fichte (Trascendenza interna) FS: (Vedi Fichte,
Trascendenza interna) E. Su questo aspetto della metodologia colorniana, si
legga quanto affermato da Ferruccio RossiLandi, che rileva fra l’altro, negli
scritti colorniani, la presenza di «quel disimpegno dalla visione realistica
del mondo […] che è merito della migliore critica idealistica, soprattutto
negli sviluppi dell’attualismo» (Sugli scritti di Eugenio Colorni, in «Rivista
critica di storia della filosofa né l’oggetto né il soggetto FS: né il soggetto
né l’oggetto il soggetto, a mano nel
testo FS: l’uomo parte e FS: parte; e E. A capo in E. un estrarre dalla natura
un certo numero di elementi regolari per usarli a loro vantaggio, FS: un
“estrarre dalla natura un certo numero di elementi, regolarli per usarli a loro
vantaggio”; E. 44 “un cedere FS: un “cedere E. 45 violenza”, e FS: violenza”. E
E. 46 per contribuire al progresso dell’umanità FS: per raggiungere risultati
utili e teorico FS: o teoretico sé FS: se E. 49 dedicherà secondo la sua
attitudine ad FS: dedicherà, secondo le sue attitudini, ad E. Ma nella sua
mente ricerca FS: Ma, nella sua mente, ricerca
dell’invenzione: dell’invenzione; E. Cinque scritti metodologici: difica
in nulla il suo agire. Lo scienziato lavora insomma su qualche cosa che egli ha
di fronte a sé e della quale sono elementi costituenti alcune “forme” e
“categorie” che provengono dalla sua mente, incorniciano la realtà e gliela
rendono comprensibile e afferrabile. Di queste forme o categorie egli ne
considera alcune come appartenenti alla realtà, esistenti assolutamente al di
fuori di sé. Quali sono? Sono quelle cui egli si sente necessariamente legato,
di cui non può in alcun modo fare a meno, senza le quali gli sarebbe
impossibile vedere e pensare. Kant ne ha elencato5 alcune: spazio, tempo,
causalità, numero ecc. Egli ha riconosciuto sì che esse vengono imposte alle
cose dallo spirito dell’uomo; ma col dare ad esse un carattere necessario ed a
priori, ha ammonito gli uomini sulla impossibilità di uscire da esse. Infatti
gli uomini comuni, senza preoccuparsi della loro provenienza e accontentandosi
del fatto che di quelle categorie non si può fare a meno, le attribuiscono
senz’altro alla realtà. Ma l’osservazione di Kant ha messo tutti sul chi vive;
e la curiosità di vedere al di là del “velo di Maja” delle categorie si è fatta
sempre più intensa. Si può dire che la filosofia si sia scissa a questo
proposito in due opposte direzioni, a seconda che l’ammonimento di Kant sia
stato seguito o no. Fra quelli che l’hanno seguito, gli scienziati60 hanno
continuato a considerare le categorie come reali, e a lavorare in un mondo
costruito sulla base di queste categorie, contentandosi a volte di mantenere
nello sfondo l’ombra di un inconoscibile (Spencer, positivisti), oppure62 di
acquisire coscienza della relatività dei loro sforzi, limitando63 il compito
della scienza alla costruzione di ipotesi semplici e maneggevoli (Poincaré, pragmatisti).
Su questa via essi hanno continuato ad ottenere un buon numero di successi,
proseguendo quell’indagine e quello sfruttamento della natura che era cominciato
con Galilei e Newton, e che consisteva nell’uso sistematico di quelle categorie
che poi Kant elencò. Ma si ha già da qualche tempo l’impressione che il campo
stia per esaurirsi e che non restino da fare in questa direzione se non
scoperte particolari di importanza ristretta. I filosofi invece, insofferenti
di qualsiasi dualismo o relativismo, e preoccupati di saldare l’unità del
reale, preferiscono eliminare la tentazione del52 A capo in A capo in E. 54
impossibile FS: assolutamente impossibile E. elencato FS: elencate E. spazio FS: Spazio E. numero
ecc. FS: numero, ecc. E. A capo in E. filosofico FS: filosofico scientifico E.
60 no. Fra quelli che l’hanno seguito, gli scienziati FS: no. (I) Fra quelli
che l’hanno seguito (a) gli scienziati E. categorie, contentandosi FS:
categorie; contentandosi positivisti),
oppure FS: positivisti); oppure E. sforzi, limitando FS: sforzi; limitando E.
64 Newton, e FS: Newton e di FS:, di I filosofi invece, FS: (b) I filosofi, invece,
E. Eugenio Colorni 30 la “cosa in sé” col negarne addirittura l’esistenza; e attribuire
realtà assoluta al pensiero nella sua forma universale68. In tal modo essi
soddisfecero contemporaneamente all’esigenza Kantiana69 di non uscire dalle
leggi del pensiero e al bisogno tipicamente filosofico di risolvere senza
residui il problema della realtà; incuranti d’altronde se questo loro sistema
li conducesse o no a un qualsiasi risultato apprezzabile che non si limitasse
alla soddisfazione del loro bisogno di completezza. Coloro invece71 che “hanno
disubbidito” sembrano a tutta prima disprezzare l’ammonimento di Kant e
trascurare i limiti da lui posti: ma in realtà sono essi suoi figli molto più
che gli ubbidienti. Quel limite, quella barriera appunto li ha eccitati ad
andare al di là: ha indicato loro la direzione verso cui rivolgersi
Cominciamo74 questa volta dai filosofi. a) - Il filosofo vuol gustare il frutto
proibito. Ma egli sa oramai che non potrà mai raggiungerlo con le categorie, con75
le quali Kant gli ha indicato così chiaramente i limiti. Egli abbandona per
sempre le illusioni della metafisica e della teologia, cioè i tentativi di
afferrare la realtà assoluta con gli strumenti della ragione; ed76 è alla
continua ricerca di un altro strumento che gli permetta di raggiungere il suo
scopo. Volontà, fede, intuizione, ispirazione: in una parola l’irrazionale è
ciò cui egli si affida. Ad esso egli attribuisce tutte le possibilità che
mancano alle categorie della ragione. Con esso egli afferma di poter aprire tutte
le porte del palazzo. Ma che garanzie gli dà la nuova chiave? Semplicemente di
non essere79 la vecchia. Ogni interpretazione irrazionalistica del mondo, là
dove non consista in esplosioni di entusiasmo, è una polemica contro l’impotenza
della ragione. Polemica spesso acuta e giusta, ma che non costituisce un motivo
bastante per accettare come criterio definitivo tutto ciò che ragione non è.
Le80 esplosioni d’entusiasmo81, invece, sono a volte più interessanti e
fruttifere. Esse ci permettono di penetrare, sia pure in modo confuso, nella
costituzione interna di queste attività irrazionali; di conoscere un po’ meglio
quali siano i loro procedimenti. Ciò che ha paralizzato però tale indagine e
non le ha permesso di dare finora se non scar e FS: ed E. Evidente riferimento
all’idealismo nei suoi diversi modelli. 69 Kantiana FS: kantiana E. 70 se FS:
che E. 71 Coloro invece FS: (2) Coloro, invece, E. disubbidito” FS:
disubbidito”, E. appunto FS: appunto, E. 74 Di seguito in E. 75 categorie, con
FS: categorie delle E. 76 teologia, cioè i tentativi di afferrare la realtà
assoluta con gli strumenti della ragione; ed FS: teologia – cioè i tentativi di
afferrare la realtà assoluta con gli strumenti della ragione – ed E. 77 parola
FS: parola, E. 78 A capo in E. essere FS:
esser E. A capo in E. d’entusiasmo FS: di entusiasmo E. Cinque scritti
metodologici: 31 sissimi risultati,82 è che tali attività sono sempre state
descritte appunto col presupposto e con l’esigenza di attribuire ad esse un valore
assoluto, molto superiore a quello della ragione. Preconcetto il quale ha
naturalmente deformato la descrizione ed ha impedito qualsiasi seria indagine
sull’uso che di questi atteggiamenti si potrebbe eventualmente fare. Anche qui
la fretta di chiudere il circolo e il bisogno filosofico di rinchiudersi in un
edificio abitabile in tutte le sue parti ha impedito di compiere qualsiasi vero
progresso. E le interpretazioni irrazionalistiche della realtà si sono
succedute l’una all’altra senza condurre l’umanità ad alcuna conquista stabile.
È questo un fenomeno che si ripete da secoli; ché la constatazione delle
insufficienze della ragione e il tentativo di affidarsi ad attività irrazionali
non data da Kant, ma è vecchio, si può dire, quanto la nostra civiltà. E la
massa di esperienze che si è venuta raccogliendo è83, se non ordinata, pure
imponente; e dà l’impressione di una grande miniera inesplorata85 in cui il
materiale prezioso è unito con le scorie. Siamo qui ad uno stadio di evoluzione
e di sfruttamento molto meno sviluppato che nel campo della ragione. Il
materiale della ragione è stato esplorato a fondo, inventariato, ordinato dal
pensiero greco e dalla scolastica. Con Galilei e Newton ha trovato il campo cui
applicarsi, conducendo ai vastissimi risultati che conosciamo. Kant infine88 ne
ha tracciato i limiti segnando insieme (forse un po’ in anticipo) l’esaurirsi
della miniera dal89 quale esso traeva ricchezze. Il campo dell’irrazionale
probabilmente comprende regioni infinitamente più vaste che quelle della
ragione, contenenti materiale dal carattere più eterogeneo, atto agli usi più
disparati. Il fatto solo che siamo abituati a classificarlo secondo la rubrica
negativa del “non rientrare nella ragione” ci mostra lo stato disordinato delle
nostre conoscenze al proposito. Ordinare questo mondo in modo che ci possa
servire, analizzarlo con mente tranquilla e senza preconcetti entusiasmi od
avversioni, liberarlo dal continuo incubo del confronto con la ragione ed
infine tentare se alcuni dei dati così ottenuti ci possono90 servire come
criterio per risolvere qualche problema, come chiave per aprire qualche porta:
ecco il compito che s’impone oggi alla nostra indagine91. Va92 da sé che i
metodi da usarsi non saranno i medesimi che si sono usati per il mondo
razionale: e che l’ordine ottenuto non assomiglierà neppure da lontano a quello
che noi conosciamo nel campo logico-matematico. La parola 82 risultati, FS:
risultati E. raccogliendo è, FS: raccogliendo, è, E. 84 imponente; FS:
imponente: E. 85 inesplorata FS: inesplorata, E. 86 unito FS: misto E. 87 A
capo in E. 88 Kant infine FS: Kant, infine, E. dal FS: dalla possono FS:
possano Nietzsche», afferma Colorni in Critica filosofica e fisica teorica aveva
indicato, con acredine iconoclasta, il cammino. Ci fu chi lo seguì col pacato
distacco dell’indagatore, ove il riferimento è chiaramente al metodo
psicoanalitico. Di seguito in E. Eugenio Colorni stessa “ordine” non vuole avere
qui che un significato analogico. Si tratterà di attingere nel mondo stesso
dell’irrazionale per trovare in esso dei punti intorno a cui quella materia
possa coagularsi e offrirci dei punti di appiglio per essere da noi usata.
Sarebbe assurdo e avventato dare qui direttive e indicazioni. La riuscita di
questo lavoro dipenderà dalla fantasia e dal fiuto di chi lo compie, dalla sua
capacità di servirsi liberamente di esperienze fatte in altri campi senza
lasciarsene suggestionare, dalla mobilità e ricchezza della sua facoltà di
combinazione. Il risultato massimo sarà di mettere l’umanità in possesso di una
o più nuove chiavi capaci di scoprire nuove leggi del reale o, se preferite, di
costruire nuovi sistemi di concordanze che si offrano al nostro uso e ci
permettano di soddisfare alcuni nostri bisogni. b) - Lo scienziato che dalla
messa a punto kantiana ha ricevuto l’impulso ad andare al di là delle
categorie, non s’indugia però nella ricerca dell’irrazionale, che non offre,
finora, alcuna presa ai suoi metodi. La sua mentalità è ancora imperniata
completamente sul razionalismo logico-matematico, che ha permesso ai secoli
scorsi di compiere le grandi scoperte di cui vive la nostra civiltà. Ed il
superamento che egli vuol compiere non98 è un superamento di principio,
trasportandosi di un salto in un mondo completamente diverso, ma graduale,
volta a volta seguendo le esperienze che non sono giustificabili mediante le
leggi finora conosciute. Egli non si domanda quale sia la realtà assoluta che
si cela agli occhi degli uomini dietro il velo delle categorie; ma piuttosto
come sia possibile apprendere e organizzare il materiale secondo categorie che
siano diverse da quelle finora usate. In questo senso egli è molto meno
realista che il del filosofo idealista o mistico o che lo dello scienziato
positivista. E in questo senso si può quasi dire che egli porti una conferma
sperimentale, se non alla necessità a priori delle categorie kantiane, almeno
alla dottrina kantiana delle categorie. Lo scienziato di regola non ha letto
Kant. dei FS: quei E. campi senza FS:
campi, senza E. concordanze FS: concordanza E. E. logico-matematico, che FS:
logico-matematico che compiere non FS: compiere, non E. di un FS: d’un E. e FS: ed E. che il del FS:
che il E. 102 che lo dello FS: che lo E. Proprio in questo comune punto di
arrivo», scrive Colorni in Critica filosofica e fisica teorica trattando delle
diverse forme della filosofia e della epistemologia postkantiane, «in questa
medesima esigenza, in questa eguale preoccupazione di raggiungere una base
stabile cui si possa attribuire un valore obbiettivo, tali diversi modi di
procedere riconoscono forse tra di sé quella parentela di premesse e di fini
che permette loro di attribuirsi il nome comune di filosofia. La scienza, al
contrario, e precisamente perché figlia della rivoluzione kantiana, rifiuterà
al contrario di operare secondo il criterio delle affermazioni di verità per
muoversi attraverso un procedimento di composizione e scomposizione della
propria materia. sperimentale, se FS: sperimentale se E. 105 Kantiane FS:
kantiane E. Kantiana FS: kantiana E. Cinque scritti metodologici. Ma
l’atmosfera diffusa del Kantismo e la nozione stessa della categoricità del
reale gli suggeriscono di porsi, di fronte ad una nuova esperienza
inspiegabile, nell’atteggiamento di colui che attribuisce tale inesplicabilità
alla violenza che le categorie tradizionali operano sulla ricerca organizzando
ogni dato secondo le loro forme. Dal quale atteggiamento deriva direttamente il
tentativo di modificare le categorie e provarle di nuovo, così modificate, sul
metro della interpretazione scientifica. Modificare, ho detto, non abolire. Qui
si mostra la modestia dello scienziato, il suo voler provare una dopo l’altra
le chiavi, il suo volontario limitare il proprio orizzonte. Da quando egli si è
accorto di usare delle categorie nella formulazione delle sue leggi, è
continuamente tentato di provare che cosa avverrebbe se queste categorie
fossero fatte altrimenti. Come si comporterebbero i fenomeni in uno spazio che
non sia quello euclideo? Materia, energia, sostanza, causalità. Che aspetto
avrebbe un mondo in cui queste categorie si presentassero con caratteri diversi
da quelli che hanno finora avuto? L’elemento a priori del reale, divenuto
cosciente nell’uomo, comincia ad eseguire un gioco di spostamenti, di
retrocessioni, di modificazioni tale da trasformare completamente l’immagine
della realtà sulla quale gli uomini lavorano: come un obbiettivo che abbia
imparato ad aprirsi e a chiudersi, a mettersi a fuoco a seconda delle esigenze
dell’oggetto da ritrarsi. E se da un lato si può dire che questo accomodamento
delle categorie viene imposta dalle modalità della ricerca scientifica, cioè
dalle esperienze e dalle osservazioni che non è possibile far rientrare nelle
categorie finora usate (cioè quelle dell’universo newtoniano), d’altro lato è
avvenuto forse che gli scienziati, tratti dalla vaga sensazione di essere sul
punto di crearsi nuovi strumenti per l’apprensione del reale, fossero attratti
appunto da quelle esperienze che dei nuovi strumenti potessero aver bisogno.
L’esperienza non è mai evidentemente qualche cosa di puramente passivo, e vi è
sempre un motivo perché lo sperimentatore raccolga la sua attenzione su di un
fatto piuttosto che su di un altro108. Comunque se la conformazione delle
singole categorie è stata fortemente modificata dalla scienza moderna, non è
stata modificata, anzi è stata rafforzata la coscienza della categoricità del
reale. Il filosofo può giungere con ragione alla conclusione che le nuove
teorie fisiche non hanno intaccato la concezione Kantiana del mondo. Noi
diremmo che esse hanno tratto da quella concezione le uniche conseguenze che
aprono alla mente umana nuove indefinite prospettive di ricerca. Le quali non
consistono in una vaga e problematica evasione dalle categorie, ma in una
tranquilla accettazione del fatto che non è possibile prescindere da una
“categoricità”. Accettazione che permetta però la continua revisione delle
esistenti. Kantismo e la nozione stessa FS: kantismo e la nozione stessa E. Da
questo punto comincia la conclusione assente nelle precedenti edizioni del
testo. 108 Sulla revisione colorniana del concetto di esperienza, cfr. supra §
3. 109 Colorni non si astiene mai dal sottolineare, nei suoi scritti
metodologici, «quanto vantaggio derivi alla scienza stessa dall’eliminazione
del suo substrato metafisico-finalistico» (E. Colorni, Del finalismo nelle
scienze, pp. Cfr. p.e. Id., Critica filosofica e fisica teorica. Non c’è
miglior propaganda per un nuovo atteggiamento intellettuale e morale che il
fatto che esso si dimostri una chiave capace di aprire molte porte nel campo
della scienza e della conoscenza». Eugenio Colorni 34 categorie; cioè di quelle
categorie dalle quali la mente umana al suo stato attuale non può prescindere.
Non è forse inutile precisare che tale revisione non ha nulla a che fare con
quelle discussioni sulle classificazioni delle categorie di cui i filosofi così
spesso si dilettano. Non si tratta affatto di discutere se le categorie siano
dodici o dieci, o quattro o una. Se il “finalismo” costituisca una categoria a
sé o rientri in un’altra. Se l’“economico” e l’“estetico” siano modi autonomi o
meno di considerare le cose. Non si tratta di organizzare le forme conosciute
del pensiero, e accordarsi su quali si debbano considerare originarie, quali
derivate. Il lavoro da compiersi è molto più profondo e creativo. Si tratta di
dare allo spirito umano la possibilità di vedere le cose in modo completamente
diverso da quello usato finora; di fornirlo di un nuovo senso, mediante il
quale egli possa scoprire cose finora sconosciute, risolvere problemi finora
insolubili. L’atteggiamento “critico” in senso Kantiano si mostra così come
l’ultima fase di tutta un’epoca e di un modo di prendere contatto col reale. La
scienza messa nella possibilità di prendere piena coscienza non solo dei propri
metodi, ma delle premesse necessarie di ogni sua costruzione, riceve da ciò
l’impulso a superare tale necessità ed a crearsi premesse nuove. Il lavoro che
qui compie lo spirito non ha solo i caratteri di una ricerca intellettuale. Ne
fanno parte alcuni atteggiamenti che possiamo raccogliere sotto il nome
generico di morale. Si tratta di uno sforzo violento contro un modo di considerare
le cose cui tutto ci tiene legati, di tendenze alla liberazione, di salti fuori
dal mondo cui si apparteneva. Si cerca di rifarsi una “nuova mentalità”, di
vedere le cose con occhi diversi, di ritornare semplici, di rifiutare le
costruzioni già fatte. Ci si affida alla fantasia, all’invenzione,
all’intuizione, per immaginarsi mondi diversi da quello che siamo abituati a
vedere. Tutti questi movimenti di conversione dello spirito, che siamo abituati
[ad] attribuire al mistico o all’uomo desideroso di purificazioni o di visio. È
questo il tema affrontato fra l’altro nel dialogo di Commodo dedicato a
Dell’antropomorfismo nelle scienze, là dove Colorni, stabilendo la necessità di
rovesciare l’umana tendenza a ricreare una natura fatta a propria immagine e
somiglianza, distingue due differenti forme di antropomorfismo, a seconda che
si sia o meno consapevoli – e si sappia quindi controllarne i risultati – della
nostra impossibilità di prescindere dalla “categoricità del reale”: il primo
antropomorfismo è «una constatazione, o meglio una necessità, dalla quale non
siamo riusciti a uscire, l’altro è invece una esigenza. Ora io odio le
esigenze. Non ho nemmeno alcun motivo di amare le necessità, ma da queste non
vedo alcun modo per liberarci, se non illusoriamente. Evidente riferimento allo
storicismo crociano, su cui Si mostra qui, in tutta la sua originalità, il
senso più profondo che Colorni attribuisce al kantismo all’interno della storia
del pensiero filosofico e scientifico della modernità. E. Colorni, Critica
filosofica e fisica teorica (p. 206), ove si sottolinea il carattere
essenzialmente morale che caratterizza il primo impulso alla scoperta
scientifica: «alla base di ogni grande scoperta, di ogni rivoluzione nel campo
della scienza, c’è una conquista morale; l’abbattimento di un idolo saldamente
insediato e abbarbicato fra le pieghe della nostra anima, di cui è estremamente
difficile accorgersi, estremamente doloroso liberarsi; idolo fatto per lo più
di un cieco ed infantile amore per noi stessi, di un bisogno di sentirsi
circondati da forze a noi congeniali, di veder ripetuto nell’universo, nella
realtà oggettiva, ciò che sperimentiamo nel nostro intimo». Cinque scritti
metodologici: 35 ni, non devono essere stati estranei a chi si è sforzato per
il primo di immaginare la terra rotonda anziché piana, o il sole immobile e non
la terra in mezzo ai pianeti, o lo spazio a quattro e non a tre dimensioni.
Solamente che mentre il mistico suole descrivere molto accuratamente il
processo della conversione, ma si ferma solo ad esso e non ci dà alcuna
garanzia quando comincia a parlare di ciò che egli trova “al di là”, lo
scienziato invece compie la conversione silenziosamente, spesso quasi
inconsciamente; ma giunto al di à, cioè al nuovo punto di vista, è sollecito ad
occuparsi solo di ciò che sia non dico vero in senso assoluto, ma usabile, cioè
organizzabile in un ordine, in una legge. E per giungere a ciò escogita
esperimenti e controlli che gli diano la garanzia di camminare su un terreno
sicuro, sul quale sia possibile ai suoi strumenti di far presa. L’“al di là” non
è affatto una negazione del di qua, non è un assoluto privo di categoria. È un
mondo di nuove categorie che pretendono di essere più vaste, di comprendere in
sé anche le vecchie. Rotondo anziché piano, meccanismo anziché finalismo,
probabilità statistica anziché determinazione causale. La validità delle nuove
chiavi è determinata dal loro uso, cioè dalla maggiore o minore possibilità che
esse offrano di spiegare fenomeni, di risolvere problemi, di formulare leggi.
La maggiore difficoltà consiste nell’abituarsi al nuovo modo di vedere. Non
esiste neppure un vocabolario che permetta di esprimere le cose nei termini
delle nuove categorie, e si è comunemente costretti a ricorrere a metafore
tratte dal mondo vecchio. Gran parte del lavoro, nei primi tempi, consiste
nell’escogitare una formula di trasformazione che permetta di passare
agevolmente dai termini delle vecchie categorie a quelli delle nuove. Come le
leggi della prospettiva mi permettono di rappresentare su un piano ciò che ha
un volume nello spazio, così le “trasformazioni di Lorentz” mi permettono di
usare gli strumenti a mia disposizione (calcolo, misura, ecc.) nello spazio
normale, per il nuovo spazio einsteniano; analogamente la psicanalisi tenta di
tra Il dominio della natura è divenuto così il prezzo dell’incredulità. È come
se la grazia venisse a toccare proprio colui che ha cessato di sperarla. Il
coraggio di riconoscersi abbandonato da Dio, di rinunciare ad essere il centro
e lo scopo dell’universo, apre immediatamente l’occhio agli uomini, li
arricchisce d’un immenso patrimonio. A bella posta abbiamo espresso queste cose
in un linguaggio mistico. Quando Kant parla di rivoluzioni dovute all’ardimento
di un sol uomo, di illuminazioni subitanee, di vie improvvisamente aperte a chi
brancolava alla cieca, c’è in lui sicuramente la coscienza che una vera grande
conquista conoscitiva è sempre frutto – più che di uno sforzo logico o di uno
sviluppo dialettico – di un capovolgimento affettivo e morale; di una
inversione di valori, di una vittoria conquistata contro se stessi e contro ciò
cui con più profondi e tenaci ed inconsci vincoli siamo legati. Chi compie per
primo un capovolgimento deve anzitutto combattere nel suo intimo una lotta non
molto diversa da quella che combatte l’uomo che voglia raggiungere lo stato di
perfetta passività ed umiltà di fronte al suo dio. Molinos diceva che non
bisogna chiedere nulla a Dio, neppure la propria salvazione. Lo scienziato deve
pure rinunziare all’idolo di una natura che parli il suo medesimo linguaggio,
di un mondo organizzato in vista dei suoi bisogni e dei suoi organi. Solo
questa assoluta vuotezza e purità, questa mancanza di anticipazione gli
permetterà di aprire gli occhi su se stesso e sul mondo». L’osservazione
rientra pienamente nell’antirealismo della metodologia colorniana. D’altra
parte, risulta di particolare interesse il tentativo di delineare le
caratteristiche che dovrebbero assumere le nuove categorie rispetto a quelle
che volta per volta si vanno ad abbandonare. Eugenio Colorni sformare in
termini della coscienza ciò che è inconscio. Mediante tali trasformazioni si
aiutano anche gli altri uomini a trasportarsi sul nuovo piano; si forniscono
loro, per così dire, gli occhiali che permettono di vedere con la nuova
illuminazione, finché non si sarà tanto avvezzi da poter fare a meno di
occhiali, ed usare un linguaggio diretto. Ma il linguaggio appunto serba sempre
le tracce di ciò, e le etimologie documentano spesso tali mutamenti di registro.
Tale è, presso a poco, lo stato delle cose attualmente. Si veda, fra i
riferimenti colorniani alla psicoanalisi e a mero titolo di esempio, quanto è
dall’autore affermato nel dialogo intitolato Della lettura dei filosofi. La
psicanalisi è una scienza ad uno stadio che corrisponde circa a quello
dell’astronomia prima di Copernico, e dell’alchimia prima della chimica. Ha
individuato in modo vago, mitico, pieno di pregiudizi e di troppo rapide
generalizzazioni, delle relazioni e dei rapporti finora inosservati. Ha
abbozzato una parvenza di metodo di ricerca: metodo talmente incerto e
malsicuro che il più delle volte conduce a risultati opposti a quelli che si
volevano ottenere. Ma insomma, si muove in un campo completamente sconosciuto,
e il materiale che sta portando alla luce è di un tale interesse, che il
rifiutarlo solo perché non è stato ancora capace di organizzarsi secondo gli
aurei schemi del metodo scientifico mi sembra il colmo del filisteismo
professorale». L’accenno alla possibilità di una condurre una vera e propria
analisi categoriale attraverso lo studio del linguaggio è forse uno degli
aspetti più interessanti ed originali di queste pagine Cinque scritti
metodologici Commodo a Ritroso Vedo che non sei sazio di facili vittorie. Se il
tuo scopo era di dimostrare che tu sai l’economia e io no, l’hai raggiunto
pienamente, a tua perenne gloria e soddisfazione. Ma se io volessi ritorcere le
tue intimazioni sulla mia abilità nelle scienze di cui mi occupo, ti direi che,
con tutta la tua bravura, non sei stato neppure capace di chiarire il mio
dubbio. Non te lo dico, perché sono sicuro che ci saresti riuscito facilmente,
solo che ti fossi occupato di capire attraverso gli sbagli e le imprecisioni,
quello che ho cercato di dire, anziché limitarti a sfogare a tua rabbia. Se un
dilettante o un principiante di teoria della scienza mi viene a parlare di
corpo rigido in un senso errato e diverso da quello usato dai fisici, io cerco
di capire quale concetto egli cerchi di adombrare dietro al termine improprio;
e mi guardo dal cedere alla meschina soddisfazione di prenderlo in castagna ad
ogni parola. Il fare così, con tua buona pace, si chiama in italiano pignoleria.
Io non voglio prendere sul serio questo tuo modo di discutere che è
probabilmente solo una reazione alla mia aggressività, e il riflesso di
arrabbiature prese non in questa ma in altre discussioni. E non ho ancora perso
la speranza di trovare in te un esperto ed aperto iniziatore ai problemi
dell’economia, anziché un geloso e gretto sacerdote del tempio della scienza.
Questo metodo, hai ragione, è supremamente irritante e presuntuoso; ma a me è
molto utile, perché mi permette, fra l’altro, di appropriarmi i concetti
fondamentali con maggiore consapevolezza, senza subirli, e mantenendo rispetto
alle scienze quel certo distacco che è pur necessario al critico e al
metodologo. Una nozione si forma molto più salda nella mia mente, quando ha
resistito vittoriosamente ai miei ripetuti attacchi, che quando l’ho dovuta
imparare dalle pagine di un manuale. 1 FS, sez. 1, Carte personali, serie 2,
Documenti diversi, b. 3, Inediti di Eugenio Colorni. Per la storia di questo
scritto in relazione agli altri dialoghi economici colorniani, si rinvia alla
Nota del curatore. Così si rivolge Commodo a Ritroso in E. Colorni,
Dell’antropomorfismo nelle scienze. Mi pare che tu sia un po’ troppo attaccato,
o Ritroso, alle prerogative professionali. Sei proprio sicuro che l’aver
frequentato una scuola ufficiale e aver letto molti trattati, e avere una lunga
consuetudine coi ferri del mestiere, sia una condizione assolutamente
necessaria per capire qualche cosa dei principî fondamentali di una scienza? Non
vi è mai capitato di dover dire a una persona una di quelle cose scottanti,
dopo le quali non si ha più il coraggio di guardarsi negli occhi? Ebbene, se
voi scegliete il partito di prenderlo in disparte con tono mansueto e fraterno,
mostrandogli comprensione ed affetto, e lo consolerete, e cercherete di
addolcirgli in tutti i modi la pillola; se farete questo, siete dei volgari
istrioni, innamorati di voi stessi, infatuati della vostra funzione, incapaci
di comprendere e di amare l’amico. Voi vorreste assestargli il colpo che darà
inizio per lui a una dolorosa lotta contro se medesimo, e in più avere la sua
gratitudine, la sua ammirazione. Vorreste, nel momento in cui egli si sente
basso e spregevole, apparirgli voi come l’arcangelo liberatore, il puro, il
disinteressato, l’immacolato. Se vi prende a calci, è il meno che possa fare.
Ditegli invece le medesime cose in un accesso di rabbia, in una lite violenta,
in cui voi avrete almeno altrettanto torto quanto lui. Buttategli in faccia
queste verità come veleno che schizzi dalla vostra lingua; dategli un appiglio
per difendersi, un’occasione di odiarvi, di considerare tutto ciò che gli dite
come falso e malvagio. Il vostro Eugenio Colorni Non so se questo possa
servire agli occhi tuoi da giustificazione. Non credere che questo metodo sia
in me qualche cosa di cosciente e di voluto. Me ne accorgo oggi per la prima
volta, cercando di analizzare perché le tue accuse mi colpiscono e insieme non
mi colpiscono. Delle tue osservazioni incasso senz’altro la lezione sulla
matematica; io non avevo avuto altra intenzione che di riinventare per conto
mio quell’ombrello; e naturalmente l’ho inventato più brutto, più goffo e
confuso di quello che c’è già. Il solo punto che non mi è ancora chiaro è
quello indicato nell’accluso foglietto. Mi basta che tu risponda a monosillabi
e credo che non ci perderai più di un quarto d’ora. PALINODIA COMMODO A RITROSO
Da principio mi sono preso una solenne arrabbiatura, e ti avevo già risposto
una lettera piena d’insolenze. Poi, nel rileggere tutto insieme a mente più
calma, ho visto che in fin dei conti hai tutte le ragioni. Ma, poiché le tue
accuse mi toccano solo in un certo speciale modo, vorrei spiegarti quanto segue
a puro titolo di chiarimento personale: Da uno che si avvicina ad una scienza
che non conosce è giusto di pretendere che lo faccia “con le ginocchia della
mente inchine” pronto ad apprendere anziché a criticare. Gli s’impone, e ben a
ragione, un lungo e silenzioso noviziato, solo finito il quale gli si potrà
accordare voce in capitolo. Tutto questo è giusto (e lo dico senza la minima
ironia). Ma il risultato è che un uomo, di solito, di questi noviziati ne fa
uno solo, e vi resta legato per tutta la vita. Si specializza in una materia, e
da essa non esce, salvo che per excursus curiosi e dilettanteschi. Ora a me
questo non è concesso, giacché i miei interessi più specifici si rivolgono alla
metodologia delle scienze. E dato che mi farebbe schifo risolvere il mio
problema dall’alto, escogitando un paio di criteri filosofici e applicandoli
poi come chiavi capaci di aprire tutte le porte6; sono costretto ad avvicinarmi
a insegnamento allora penetrerà nel suo cuore in modo umano, lieve, benefico.
Egli sarà libero di accoglierlo come cosa sua, e avrà modo di stimare se stesso
per non avervi serbato rancore. Nella sua accettazione ci sarà il senso di fare
una conquista, di costruire qualche cosa. Non vi temerà. Che sia questo il
senso del mito di Nereo, l’indovino col quale bisognava azzuffarsi perché si
decidesse a profetare?». Su questa immagine del mito di Nereo, rinvio ad A. Cavaglion,
«Il mio poeta». Colorni, Saba e la psicoanalisi, in G. Cerchiai e G. Rota, Eugenio
Colorni e la cultura italiana fra le due guerre, Cfr. quanto spiegato nella
Nota del curatore. Citazione a senso da Vergine bella, che di sol vestita, dal
Canzoniere di Petrarca (CCCLXVI, v. 63). E. Colorni, Giustificazione, Colorni disprezza
coloro che chiamano filosofia l’aver trovato una formula per interpretare il
mondo. La metafora della chiave è spesso utilizzata da Colorni per indicare
precisamente l’errore di scambiare la ricerca filosofico-scientifica con la
scoperta di un criterio esplicativo unico ed onnicomprensivo. Su tale metafora
cfr. anche Programma. ciascuna scienza, non per esserne genericamente
informato, ma con l’impegno di osservarne con occhio critico gli interni
meccanismi e cavarne conclusioni non genericamente filosofiche, ma che possono
aiutare il procedere della scienza stessa. Se voglio far questo è chiaro che
non posso pretendere di sfuggire al noviziato più severo, in ciascuna delle
scienze cui mi avvicino. E non mi sogno di sfuggirvi. Posso però cercare di
rendermelo più piacevole. Il metodo che, inconsciamente, ho trovato, è questo:
Anziché accostarmi a grossi trattati con fare accogliente e passivo, pronto ad
imparare e ad adagiarmi nell’ordine della loro esposizione, io parto con la
lancia in resta, pieno di idee sballate e confuse, sfondando porte aperte ad
ogni passo, ed inventando ombrelli, desideroso di scontri e di battaglie. Da
ogni scontro esco ammaccato e contuso (come da questo con te) ma con un’idea
più chiara. Ogni knoch out subito mi fa fare un passo avanti nella comprensione
della scienza. Così non evito naturalmente, lo studio; e della lettura dei
trattati non posso certo fare a meno: ma mi riesce più piacevole leggerli come
appassionati combattenti, piuttosto che come amorosi pedagoghi. A patto,
s’intende, di non impuntarsi mai, e di essere pronto a riconoscere la sconfitta.
Laboratorio dell’ISPF. Geri Cerchiai ISPF-CNR, Milano. Laboratorio dell’ISPF. Saggi
di Colorni conservati presso la “Sapienza” Università di Roma, Biblioteca del
dipartimento di Fisica, Fondo Vittorio Somenzi. In essi Colorni espone alcuni
dei punti chiave della propria metodologia, delineando una proposta
epistemologica destinata ad essere riscoperta e apprezzata dopo la caduta del
regime fascista, nel secondo dopoguerra.
Carlo Rosenberg. ‘G. Rosenberg’. ‘Agostini’. ‘Franco Tanzi’. VERITÀ
DI RAGIONE E DI FATTO Oggettivismo e armonia. - L a filosofia
leibniziana ha ai suoi inizi un carattere nettamente oggettivistico.
Intendiamo 'lire con questo che non si trova al cent ro di essa alcun
pro- blema che riguardi la maggiore o minor validità della nostra
conoscenza delmondo esterno, nè in genere che tratti dei rap- porti fra
conoscente e conosciuto. 11 relativismo che deriva al sofista
dall’osservazione che « l’uomo è misura di tutte le cose » è estraneo a
Leibniz: egli studia il reale in sè stesso, nella sua essenza divina od
umana, secondo le sue leggi razionali o em- pn iene. Egli parte dal dato
di fatto del mondo in tutti i suoi aspetti, che vuole scrutare,
comprendere, ridurre a unità, a formule semplici e facilmente
apprendibili, trasportando nel campo filosofico e metafisico
l’atteggiamento onde i suoi grandi predecessori o contemporanei, Copernico,
Galileo, Newton, ave- \uno improntato la loro indagine del mondo fìsico:
un ten- tativo di visione complessiva, armonica, coerente di tutti
i latti presi a studiare; una ricerca di ipotesi che diano una
spiegazione del tutto, quanto più omogenea e lineare possibile. A un tale
atteggiamento egli si avvicina, piuttosto che a quello di Cartesio, il
quale vuole dedurre il mondo con le sue leggi da un solo principio posto
inizialmente come unico valido. . me ! ltre con la filosofia
cartesiana molti saranno i rapporti di Leibniz nella formulazione e nello
sviluppo dei vari pro- ficui 1 , egli se ne differenzia però
fondamentalmente per la sua concezione essenziale del mondo come un
complesso a sè stante, di cui si debba ricercare un principio unificatore,
e non come qualche cosa di inizialmente problematico, la cui esistenza
e 4 I'ABTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO
le cui leggi debbano venir dimostrate e dedotte. Se in que-
st'ultimo atteggiamento si vuol far consistere la linea diret- trice del
moderno gnoseologismo e in genere della filosofia mo- derna, bisognerà
dire che da tale direzione Leibniz si discosta, tenendosi piuttosto per
questo riguardo sulla linea del pensiero greco, in un atteggiamento che
potremmo avvicinare a quello di Aristotele. La filosofia
(sapientia) consiste essenzialmente nella co- noscenza perfettissima
della natura. E da che cosa, se non dalla filosofia, sono dimostrate con
tanta evidenza non solo l'essenza e le funzioni della natura, ma la cura
spe- ciale che essa ha per ogni singola cosa, e il fatto che essa
non si è limitata a creare ima volta le cose dal nulla, ma continuamente
le crea e risuscita ? Devo dire che, quando ebbi compreso tutta la forza
di questi ragionamenti, esul- tai e mi rallegrai per la filosofìa, la
quale sembra finalmente volersi l’appacificare con la religione; con la
quale, non per sua colpa, ma per le opinioni e i giudizi temerari
de- gli uomini, o anche a causa di espressioni e termini mal scelti,
sembrava male conciliarsi. Cessino dunque gli uomini pii e accesi dallo
zelo della gloria divina, di aver timore della ragione; basta che si
studino di raggiungere la ra- gione retta.... E i filosofi, dal canto
loro, tralascino di riferire tutto all' immaginazione e a figure, e di
accusare come vanità o impostura tutto ciò che si oppone a quelle
nozioni crasse e materiali, nelle quali taluni credono di poter
circoscrivere tutta la natura. (Dialogo Pacidius Philalelhi , 1676,
C., 626). Questo studio oggettivo della natura nelle sue leggi, e
questo sforzo di una visione unitaria del tutto, conduce Leibniz a
complessi e armonici panorami, in cui fede e ragione, mondo divino e
mondo umano, scienze naturali e scienze metafisiche si organizzano in un
ordine omogeneo. L'arniomo è ciò cui egli tende con tutte le sue forze di
scienziato e di pensatore. Fin dai suoi anni giovanili, il miraggio di
un'armonia univer- sale è al centro dei suoi pensieri. I. -
VERITÀ DI RAGIONE E DI FATTO 5 L fisici dei nostri tempi,
ricercando le cause materiali delle cose, trascurano quelle razionali. E
invece la sapienza dell Autore supremo riluce principalmente nell’aver
così costruito I orologio del mondo, che tutto ne derivasse come
per necessità, per la suprema armonia dell’ universo. Vi è dunque bisogno
«li filosofi naturali che non introducano soltanto la geometria nel campo
delle scienze fisiche (dato che la geometria manca di cause finali) ma
rendano anche manifesta nelle scienze naturali un" organizzazione,
per così dire, civile. 11 mondo è infatti come una grande re-
pubblica in cui gli spiriti corrispondono agli uomini liberi (cittadini o
nemici) le altre creature agli schiavi. (Lettera al Thomasius,
1070, G. 1, .12-33). In questa su prema armonia tutte le scienze,
tutti i modi di considerazione del mondo si conciliano ed
unificano. Risolvere inizialmente il labirinto del continuo e
del movimento, che avvolge nelle sue complicazioni tutti gli
ingegni, è impresa di grande importanza per stabilire i fondamenti delle
scienze e rintuzzare la vanagloria degli scettici ; per dare una solida
base alla geometria degli in- divisibili e alla aritmetica degli
infiniti, generatrici di tanti e così importanti teoremi; per elaborare
un" ipotesi fisica di coerenza universale; infine, e questo è
l'essenziale, per arrivare a dimostrazioni assolutamente geometriche,
e finora mai raggiunte, sull intima essenza del pensiero e sull
eternità dello spirito (1) e sulla causa prima. Di qui sgorgano le fonti
della bontà e dell’equità, del diritto e delle leggi, così chiare e
limpide, così piccole d’estensione e insieme profonde di contenuto, da
poter valere come grandi volumi, e da poter bastare alla soluzione di
qual- siasi problema, con una compendiosita stupefacente per
(1) Con la parola « spirito» tradurremo il termino latino mene.
6 PARTE fRIMA - IL SISTEMA LKIBNIZIANO chi ne faccia
uso, e di cui il volgo, io erodo, non ha neppure 1’ idea (1).
(Hgpothesis phyaica nova, T /noria motus abstracti, 1671, pref., G. IV
226). A quest’ idea della coincidenza di ogni forma di realtà e
di ogni metodo d’ indagine nella suprema armonia e coerenza della
natura, si riallacciano i progetti, perseguiti da Leibniz lungo tutta la
sua carriera, di un’organizzazione sistematica delle scienze, di un’
Enciclopedia in cui di tutto il sapere si desse una visione complessiva,
concordante e concaten antesi in tutte lo sue parti; progetti, questi,
che richiamano alla Pansofia eomoniana (2) e per realizzare i quali
Leibniz si fece promotore di società scientifiche e fondatore di
accademie. Quest'armonia, però, come si è visto, non deriva in
alcun modo da un concepire tutte le scienze come prodotto dello
spirito umano, quindi soggette alle leggi di esso; essa è l’espres- sione
di una realtà divina oggettiva, a sè stante, con le sue leggi concordanti
e armoniche. La scienza scopre questa unità noi mondo, attraverso lo
leggi dello spirito, che corrispondono, in virtù dell armonia stessa,
alle leggi del mondo. Verità di ragione e di fatto. - Questa realtà
oggettiva può presentarsi sotto due aspetti : come verità di ragione
« verità di fallo ; anno questi i due modi di essere del reale,
retto ciascuno da leggi proprie, ciascuno con proprie inconfondibili
caratteristiche, cui corrispondono poi anche i due diversi modi di
apprensi one del reale: razionale e sensibile. Ecco due defi- nizioni di
questi due tipi di verità, prese da due opere distan- tissime per data e
per argomento: Le verità di ragione sono necessarie, quelle di
fatto sono contingenti. Le verità primitive di ragione sono
(1) Quale sia il significato (lei termini .j ni adoperati (continuità,
indi- visibile, infinito, pensiero, ecc.), si vedrà in seguito.
(2) Giovanni Amos Comenio (1592-1670), noto principalmente nel
campo della pedagogia per la Bua Dì*ìar.tica Magne r, concepì il sapere
come un'or- ganizzazione di ogni elemento della conoscenza secondo leggi
universali (Pansofia), trasformando il concetto di enciclopedia da quello
di una semplice raccolta di dati, a quello di una sistemazione unitaria
dei dati stessi. Leibniz conobbe ed apprezzò grandemente le sue
opero. 7 I. - VERITÀ DI RAGIONE E DI FATTO
quelle che io chiamo con nome generale identiche, poiché sembra che
esse non facciano che ripetere la medesima cosa, senza insegnarci nulla.
Esse sono affermative o ne- gative. Le affermative sono sul tipo delle
seguenti: Ogni casa è ciò che è. e in qualsivoglia esempio A è A, lì è
B; io sarò quel che sarò; ho scritto quel che ho scritto....
Le proposizioni copulative, le disgiuntive, e altre, sono pure
suscettibili di tale identità; e io considero afferma- tiva anche la
seguente: Non-A è nou-A; e l'ipotetica: se A è non-B, ne segue che A è
non-B. Similmente se non-A è BC, ne segue che non-A è BC....
Vengo ora a parlare delle identiche negative che sono rette o dal
'principio di con trad izione (1) o da quello dei disparati. Il principio
di contradizione è in generale il se- guente: una proposizio-ne è vera o
falsa. Il che contiene due enunciazioni vere: l una che il vero e il
falso non sono compatibili nella medesima proposizione, ovvero che
una proposizione non può esser vera e falsa ■ contemporaneamente ;
l'altra che l’opposto o la negazione del vero e del falso non sono
compatibili, ovvero che non vi è via di mezzo fra il vero e il falso; o,
in altri termini, che non è possi- bile che una proposizione non sia nè
vera nè falsa (2). Óra. tutto ciò è vero anche in tutte le proposizioni
partico- lari immaginabili, come: ciò che è A non potrebbe essere
non-A,... Quanto ai disparati , sono quelle proposizioni che
di- cono che I oggetto di un’ idea non è l’oggetto di un’ altra
idea; per esempio, che il calore non è la medesima cosa che il colare,
oppure che uomo e animale non sono la me- desima cosa, per quanto ogni
uomo sia mi animale. Tutto questo si può stabilire indipendentemente da
qualsiasi (1) Leibniz, come molti altri, chiama « principio rii
contradizionc >; quello che dovrebbe essere chiamato più esattamente «
principio di non contra- dizionc ». (2) È questo il principio
che si suole chiamare del «terzo escluso», 8 PAKTK PKIMA - IL
SISTEMA LELBNIZIAHQ prova o dalla riduzione all' assurdo o al
principio di con- tradizione, quando tali idee siano abbastanza evidenti
da non aver bisogno di analisi: ma in caso contrario c’è pe- ricolo
d’ ingannarsi: infatti, dicendo che triangolo e tri- latero non sono la
medesima rosa, si cadrebbe in errore: perchè, a ben considerare, si vede
che i tre lati e i tre angoli vanno sempre insieme. Dicendo che il
rettangolo quadrilatero e il rettangolo non son la medesima cosa,
si sbaglierebbe ancora, perchè solo il poligono a quattro lati può
avere tutti gli angoli retti. Tuttavia si può sempre dire in astratto che
il triangolo non è il trilatero, o che le ragioni formali ( 1 ) del
triangolo e del trilatero non sono le medesime, per dirla coi filosofi.
Sono espressioni diverse della medesima cosa. Taluno, dopo
aver ascoltato con pazienza ciò che ab- biamo detto finora, la perderà
infine, e dirà che noi ci divertiamo a fare frivole enunciazioni, e che
tutte le verità identiche non servono a nulla. Ma un tale giudizio dipeli
- derrebbe dal non aver abbastanza meditato su queste ma- terie. Le
dimostrazioni di logica, per esempio, procedono dai principi dell -
identità : e i geometri hanno bisogno del principio di contradizione
nello loro dimostrazioni per as- surdo. Contentiamoci qui di mostrare
l’uso delle propo- sizioni identiche nelle dimostrazioni degli sviluppi
di ragionamento. Segue lo sviluppo di queste tesi e altre
considerazioni sul- I applicazione del principio di contradizione ai
procedimenti logici. Ciò mostra che anche le pili pine e
apparentemente inutili fra le proposizioni identiche, sono di grande
utilità (1) TI tonnine è scolastico-aristotelico, come del resto
tutti i concetti lo- gici di cui si parla in questo brano.
r. - VERITÀ DI RAGIONE E DI FATTO 9 nei procedimenti astratti e
generali: e ci può insegnare che non si deve disprezzare nessuna
verità.... Quanto alle verità primitive di fatto, sono le
esperienze immediate interne di una immediatezza di sentimento.
(Nuovi saggi, 1701 segg., IV, 2, § 1). Bisogna
avvertire che tutta l'arte combinatoria (1) si rivolge a teoremi, o
proposizioni di verità eterna, che hanno validità non per arbitrio di
Dio, ma per loro propria natura. Quanto alle proposizioni singolari e
per cosi dire storiche, come p. es. « Augusto fu imperatoredei Romani ».
o alle osservazioni cioè alle proposizioni clic sono sì universali, ma la
cui verità non si fonda sul- l’essenza ma sull’ esistenza, e che sono
vere quasi per caso, cioè per arbitrio di Dio. come p. es. « tutti gli
uomini adulti in Europa hanno cognizione di Dio»; di tali pro-
posizioni non si dà dimostrazione, ma induzione, salvo il caso in cui sia
possibile dedurre un’osservazione da un'altra osservazione attraverso un
teorema. A tali osser- vazioni si riferiscono tutte le proposizioni particolari
che non siano inverse o subalterne di una universale (2). È chiaro
da ciò in qual senso si soglia dire che dell’ indivi- duale non si dà
dimostrazione, e per qual ragione il pro- fondissimo Aristotele abbia
collocato nella Topica i luoghi degli altri argomenti in cui le
proposizioni sono contingenti e le ragioni probabili, mentre il luogo
delle dimostrazioni è uno solo: la definizione (3). Ma quando di una cosa
si deve dire ciò che non si desume dalle sue stesse viscere,
(1) I/artc combinatoria, cui questo passo si riferisce, verrà presa in
considerazione in seguito. (2) Inverse o subalterno di una
universale sarebbero per esempio le prò posizioni particolari dei
sillogismi, le quali hanno sempre carattere ana- litico. (3)
Aristotele tratta nei libri Topici dei «luoghi » (TÓ7tot)o aspetti sotto
i quali ciascuna cosa può venir considerata. Ivi tiene anche conto dei
cri- teri di probabilità, di induzione; mentre la dimostrazione e il
sillogismo venzono trattati nei due Analitici. IO
PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO p. es. che Cristo è
nato a Betlemme, nessuuo potrà arri- vare a tali proposizioni attraverso
le definizioni, ma la materia sarà fornita dalla storia, e i testi
sovverranno alla memoria. (Ara Combinatoria, 1000, G. IV,
69-70). Lo verità di ragione si fondano dunque su puri principi
lo- gici ; quelle di fatto invece sull’esperienza. Le une
riguardano 1 'essenza, le altre V esistenza-, quelle il necessario,
queste il con- tingente. Le verità di ragione sono
analitiche. Esse non tanno ohe svi- luppare ciò che è già contenuto nelle
viscere di ciascun con- cetto, non aggiungono cioè nulla alla nostra
conoscenza delle cose; costituiscono la base del ragionamento deduttivo.
Le scienze che da esse derivano sono le logiche e matematiche; i
principi su cui si fondano sono quelli di non còntradizione, del terzo
escluso, che poi si riducono tutti al principio di identità. Le
verità di fatto sono empiriche. Nelle proposizioni che da esse derivano
il predicato non è, come in quelle di ragione, già contenuto nel
soggetto: vi si aggiunge come qualche cosa di nuovo, che lo aumenta ed
arricchisce, ma che non gli appar- tiene necessariamente per la sua
stessa essenza; la cui presenza deve invece essere concretamente
constatata, sperimentata vol- ta per volta. Ad esse si applica 1’
induzione ; di esse si occu- pano le scienze naturali, quello storiche,
tutte le indagini che partono dal dato concreto e contingente. Si
reggono, queste ve- rità, sul principio di causalità odi ragion
sufficiente. (Ofr. p. 17 ss.). LE VERITÀ di ragione come possibili.
Le v erità di ra- gione hanno dunque su quelle di fatto il vantaggio
della as- soluta certezza e necessità, o dell’ impossibilità del
contrario; esse costituiscono una incrollabile base su cui tutta la
realtà poggia, un punto di riferimento assoluto e infallibile.
D’altra parte, però, hanno una staticità che non permette loro
alcuno sviluppo nè variazione: rimangono immobili nella loro
fissità. Le verità di fatto, invece, sono bensì casuali,
contingenti; non dipendono da nessuna legge a priori ; ma appunto
questo carattere di non poter venir dedotte da principi già
conosciuti, quindi di non essere mai dimostrabili, ma solamente
perce- pibili attraverso i sensi, fa di esse lo portatrici di ciò che
è nuovo, imprevisto, mutevole; le pone come l’espressione della
I. - VERITÀ DI RAGIONE E DI RATTO 11 realtà
del mondo nel suo concreto divenire. Si potrebbe dire che le verità di
ragione costituiscono l’ordine necessario di relazioni, di rapporti entro
cui tutte le cose avvengono, quasi la cornice, la forma della realtà: e
le verità di fatto il conte- nuto, la realtà stessa in tutti i suoi
particolari. E infatti, le verità di ragione vengono da Leibniz concepite
piuttosto come relazioni che come cose-, il che egli esprime col dire che
le ve- rità di ragione, necessarie, ci dànno la sola 'possibilità
delle cose, che non implica ancora affatto la loro realtà
effettiva. Infatti, se ogni possibile, e tutto ciò che ci si può
im- maginare (anche se assolutamente biasimevole) dovesse av-
venire un giorno, se ogni favola o finzione fosse stata o dovesse
divenire storia effettiva, in tal caso non vi sarebbe nuli’ altro che la
necessità e non vi sarebbe nè scelta nè provvidenza.
(Polemica pubblicata nel Journal de# Savants, 1697, G. IV, 341).
Questo mondo delle possibilità, datoci dalle verità di ragione, può
assumere infiniti aspetti, conformarsi in infinite guise, che
rappresentano tutte le forme in cui potrebbe manifestarsi la realtà; la
quale poi concretamente si manifesta in una sola di esse. Ciò che noi
vediamo e sperimentiamo è la realtà d[ fatto, che si svolge e manifesta
entro l’ambito segnatole dai principi della ragione (infatti qualsiasi
fatto concreto non potrebbe de- rogare al principio di non
contradizione). Tali principi però potrebbero inquadrare infinite altre
forme di realtà, diverse da quella di questo mondo, concretamente
esistente. È questo il principio dell’ infinità < lei mondi possibili,
cioè dell’ infinità delle possibilità che sono racchiuse nelle verità di
ragione, schemi logici necessari entro cui si svolge ogni e qualsiasi
realtà. Quando dico che vi è un’ infinità di mondi possibili,
in- tendo che non implichino contradizione, così come si pos- sono
fare romanzi che non si effettueranno mai e che sono tuttavia possibili.
Per essere possibile basta che una cosa sia intelligibile. (Lettera
al Bourguet, 1712, G. Ili, 558). È chiaro quale sia un’ idea vera e
quale falsa. Vera è un’ idea, quando la nozione ne è possibile, falsa
quando 12 l'AHTK PRIMA - IL SISTEMA LEIBN1ZIANO
implica contradizione. La ]x>ssibilità di una cosa. poi. la co-
nosciamo a priori o a posteriori. A priori, quando risol- viamo una
nozione nei suoi elementi, cioè in altre nozioni di riconosciuta
possibilità e sappiamo che in esse nulla vi è di contradi ttorio...; a
posteriori quando sperimentiamo at- tualmente resistenza della cosa:
infatti ciò che esiste o è esistito attualmente, è senz'altro possibile
(I). E ogni qual- volta si ha una conoscenza adeguata, si ha la
conoscenza della possibilità a priori; condotta poi l'analisi a
termine, se non si manifesta alcuna contradizione, la nozione è
certamente possibile. (i Meditai iones de Cogitinone, Ventate et
'de in, 1684, G. IV, 425). Alle verità di ragione c di fatto
corrispondono anche i due modi di conoscenza razionale e sensibile. Ma
quelle verità ap- partengono anzitutto - all'ordine oggettivo del reale.
In questo senso si deve intendere l’opposizione di Leibniz alle idee
chiare e distinte poste da Cartesio come criterio delle verità di
ragione. Tale criterio non consiste per lui in una qualsiasi
evidenza conoscitiva, ma nella possibilità e non contradizione.
Egli [Cartesio] aveva posto come criterio della verità la nostra
percezione chiara e distinta. Cioè, la verità del fatto che il circolo
sia la figura di massima area con dato perimetro non sarebbe secondo lui
altrimenti ricono- scibile se non attraverso la chiara e distinta
percezione che noi abbiamo ili tale sua proprietà. E se Dio avesse
con- formato la nostra natura in modo che noi avessimo chiara e
distinta percezione del contrario, il contrario sarebbe vero. Questa è la
sua opinione, che io non approvo punto. E non è assolutamente vero quel
suo principio metafìsico universale, che di tutte le cose che pensiamo o
di cui ragioniamo sia necessariamente in noi l' idea, p. es. del
po- li) Oiòsignilìca che resistenti) deve rientrare nelle leggi
della possibilità, ma cho queste leggi possono anche andare molto al ili
fuori dal campo dell’attualmente esistente. I. - VERITÀ DI
RAGIONE E DI FATTO 13 ligono di mille lati o
dell'ente sommamente perfetto: prin- cipio col quale, come armato dello
scudo di Achille, egli disprezzo non senza arroganza tutti coloro che
dubitarono delle sue dimostrazioni dell'esistenza di Dio. Con tale
argo- mento, egli avrebbe certo potuto facilmente far sì che in noi
fosse anche 1' idea di cose impossibili, p. es. del movimento sommamente
veloce; fra le quali cose impossibili, coloro che vogliono opporsi alle
sue dimostrazioni porranno anche l'ente sommamente perfetto, lo so, per
parte mia. clic altro è l'ente sommamente perfetto e altro il
movimento sommamente veloce: ritengo però che i ragionamenti di
Cartesio siano imperfetti, e che chi li voglia condurre a compimento, vi
debba aggiungere molto di suo. (Frammento del 1077 (1), 0. IV,
271-5). Dio e i,e verità di ragione e di fatto. - Con queste
af- fermazioni, Leibniz sottomette de idee chiare, e distinte al
cri- terio oggettivo della pos sila 1 ita logica, o «non cont ra dizio ne
». E a questo criterio sottomette anche il concetto dell’ente
sommamente perfetto, sul quale si fonda la cartesiana prova ontologica dell
esistenza di Dio (2). L' idea dell’ente somma- mente perfetto, egli dice,
potrebbe essere contradittoria, come quella della velocità massima o del
numero più grande di tutti (iflee contradittorie, queste, perchè sarà
sempre possibile con- cepire una velocità o un numero maggiori di una
qualsiasi altra velocità o numero presi a piacere: quindi non si
potrà mai giungere al massimo) v J)eirente perfettissimo, dunque,
non basta aver l’idea: bisogna anche dimostrarne la possibilità, di-
mostrare cioè che esso non appartiene solo al mondo delle nostre
rappresentazioni, ma anche al mondo delle verità eterne di ragione.
(1) Questa data mi 6 stata gentilmente comunicata dal prof.
Ritter, direttore della Commissione leibniziana dell'Aceademia delle Scienze
di Berlino. (2) La prova ontologica, clic Cartesio ha ripreso
da Anseimo d'Aosta (1033-1109), afferma che Tessere sommamente perfetto
deve contenere, fra le sue perfezioni, anche resistenza: quindi esiste.
Tale prova considera quindi l’esistenza come un attributo dell'essenza
dell’essere perfettissimo. 14 PARTE PRIMA - IL
SISTEMA LEIBN1ZIANO L'obiezione di Leibniz contro la prova
ontologica si ferma generalmente a questa dichiarazione di incompletezza;
e non mancano poi in lui le affermazioni che l'ente sommamente
perfetto sia effettivamente possila le e implichi la propria esi- stenza.
Tuttavia in lui già è chiaro il concetto che le verità di ragione e
quelle di fatto appartengono a due sfere diverse e - per cosi dire -
incommensurabili, sì che non sia possibile far rientrare l’una nel campo
dell’altra. Ma in generale non si può dire che Leibniz si
preoccupi troppo di provare resistenza di Dio. Abbiamo già visto
che il suo problema non è tanto di dimostrare e dedurre i concetti
fondamentali del suo sistema, quanto di organizzarli in unità armonica.
Dio è una premessa dalla quale Leibniz parte, non una conclusione cui
egli arrivi. Quale ora il rapporto fra Dio e le verità di ragione c
di fatto ( Anche a questo proposito la posizione di Leibniz si
contrap- pone a quella di Cartesio ; il (piale, dedotta a priori
l'esistenza di Dio, fa poi discendere da Dio, per un atto libero della
sua volontà, tutto il mondo delle verità, sia di ragione, sia di
fatto (1). A questa dipendenza delle verità di ragione dal- l'arbitrio
divino, Leibniz si oppone recisamente. Per lui sono rappresentato, in
queste verità, relazioni assolute regolatrici dell’ univorso, tali ohe in
esso si devono inquadrare perfino i decreti della volontà divina. Si è
già visto che le verità di ragione valgono «non per l'ar bitrio divin o
ma per loro propria natura»; e tale opinione circola in tutti gli scritti
di Leibniz, fin dalla sua prima giovinezza. È necessario che
tutto si rifaccia ad una qualche ra- gione, nè ci si deve fermare finché
non si arrivi alla prima.... (1) C'fr. per esempio, Meditazioni
metafisiche, Risposte alle seste obbie- zioni,!). U: «...lo dico che è
impossi bile che una tale idea [del bene o del vero] abbia preceduto la
determinazione della volontà di Dio.... in modo che que- sta idea del
bene abbia portato Dio a scegliere l'una cosa piuttosto che l’altra. Por
esempio, non per aver visto cho era meglio che il mondo fosse creato nel
tempo piuttosto cho dall’eternità, egli ha voluto crearlo nel tempo; o
non ha voluto cho i tre angoli di un triangolo fossero uguali a due retti
per aver visto cho non poteva essere altrimenti, etc. Ma all'opposto: per
il fatto che egli ha voluto creare il mondo nel temilo, per questo ò
meglio così che se fosse stato creato dall'eternità; e solo perchè egli
ha voluto che i tre an- goli di un triangolo fossero necessariamente
uguali a due retti, ciò è ora vero o non può essere altrimenti; e così di
tutte le altre cose». X. - VERITÀ DI RAGIONE E DI FATTO
15 E iiuale. è dunque l’ultima ragione della volontà
divina? L’ intelletto divino. Quale la ragione dell' intelletto
divino? L’armonia delle cose. Quale dell'armonia delle cose ?
Nulla. Per esempio, della proposizione 2:4=4 : 8 non si può dare
alcuna ragione, neppure attraverso la stessa volontà divina. Quella
verità dipende dall'essenza stessa o idea delle cose. i
(Frammento De resurrectione corporum, 1671, Ak. II, I, 117).
L’ intelletto divino è insomm a determinato dalle verità di
ragione, e la volontà divina non può agire se non nell’ambito segnato da
esse. La volontà divina, ora, si esplica nelle verità di /atto. Esse, ed
esse sole, sono create da Dio per un atto libero della sua volontà.
Dio è la ragione prima delle cose : poiché quelle che sono
limitate, come tutto ciò che noi vediamo e sperimen- tiamo. sono
contingenti e non hanno nulla in sé che renda la loro esistenza
necessaria; essendo chiaro che il tempo, lo spazio e la materia, uniti e
uniformi in sé stessi, e in- differenti a tutto, avrebbero potuto
ricevere movimenti e figure totalmente diversi e in tutt' altro ordine.
Bisogna dunque cercare la ragione dell esistenza del mondo, che è
tutto l'insieme delle cose contingenti: e bisogna cercarla nella sostanza
che contiene la ragione della sua esistenza in se stessa (1), e che, per
conseguenza, è necessaria ed eterna. Bisogna pure che tale causa sia
intelligente: poi- ché dato che questo mondo che esiste è contingente,
es- sendo egualmente possibili ed egualmente pretendenti al-
l'esistenza per così dire al pari di esso una infinità di altri mondi,
bisogna che la causa del mondo abbia avuto rapporto e riguardo a tutti
questi mondi possibili, por determinarne uno. E questo riguardo o
rapporto di una (1) Tale sostanza è Dio. Cfr. la prima definizione
dell’ FI tea di Spinoza: Per caiuiam e ui intelligo id, cujus esse alia
invaivi t existenliam; vive id, cujus natura non potest concipi, nini
existensv. 16 PARTE PRIMA - IL SISTEMA
LEIBNIZIANO sostanza esistente con semplici possibilità, non può
essere altro che 1‘ intelletto che ne ha le idee; e a determinarne
una non può essere altro che l'atto della mhmtà che sceglie. Ed è la
potenza di questa sostanza che ne rende la volontà efficace. La potenza
tende all'essere, la saggezza o l' in- telletto al vero, la volontà al
bene. E questa causa intel- ligente deve essere infinita in tutti i modi,
e assolutamente perfetta quanto a potenza, saggezza e bontà, poiché
essa tende a tutto ciò che è possibile. E siccome tutto è con-
nesso. non vi è ragione di ammetterne più di una. 11 suo intelletto è la
fonte delle essenze, la sua volontà è l'ori- gine delle esistenze. Ecco
in poche parole la prova di un Dio unico con le sue perfezioni e, per suo
mezzo, l'origine delle cose. (Teodicea, 1710, § 7).
Le verità di ragione sono dunque il contenuto fieli intelletto di
Dio , le verità di f atto il prodotto della sua volontà, fra le infinite
possibilità che potrebbero realizzarsi entro gli schemi del principio di
non contradizione, Dio ne sceglie una, e la pone in atto. Anche in
questo, Leibniz si oppoue a Cartesio, il quale ritiene che la materia
assuma tutte le forme possibili. Egli cita, per confutarlo, questo passo
dei Princip { rii Filosofia (parte III, art. 47): a Poiché la materia
assume successiva- mente tutti' le forme di cui è capace, se consideriamo
ordi- natamente queste forme, giungeremo infine a quella che ap-
partiene a questo nostro mondo, in modo che non sia da temere alcun
errore per colpa di una eventuale falsa i potesì " ( 1 ) . Leibniz
risponde: Non credo che si possa enunciare una proposizione
più pericolosa di questa. Poiché, se la materia riceve succes-
sivamente tutte le forme possibili, ne deriva che non si (1)
Cartesio ò costretto alla concezione che tutti i mondi possibili siano
effettivamente esistenti, dal suo impegno di dedurre il mondo dalle sole
idee chiare e distinte o di ragione. Leibniz, col suo principio di una
netta separazione Ira la possibilità c l’esistenza, può esimersi da
questo passaggio per tutte le forme della possibilità, e risolvere il
problema dell origine del mondo sensibile con un diretto ricorso al
principio delle verità di fatto. I. - VERITÀ DI RAGIONE E DI FATTO
17 possa immaginare nulla di tanto assurdo nè di tanto biz-
zarro e contrario a quello che noi chiamiamo giustizia, che non sia
accaduto o che non debba accadere un gior- no.... È questo, a mio avviso,
il 7rpwxov tpeòSoq (primo in- ganno) e il fondamento della filosofia
atea, la quale non tralascia mai, in apparenza, di dire belle cose di
Dio. Ma la vera filosofia deve darci ben altra nozione della perfe-
zione di Dio, che possa servirci tanto nella fisica, quanto nella
morale. (Lotterà al Philippi, 1080, G. IV, 283-4). Il
principio di ragion sufficiente. La realtà contin- gente posta in atto da
Dio è il mondo sensibile che noi speri- mentiamo. Per la giustificazione
di esso, le immutabili leggi della logica non sono sufficienti. TI mondo,
la realtà di fatto è, ma potrebbe anche non esserci, o essere diverso da
quello che è. Esso non deriva da nessuna verità assoluta. 11 principio
lo- gico clic si dovrà applicare per rendersi conto di esso, non è
il principio di non conti-a dizione, ma quello di ragion suffi- ciente,
quel principio cioè per cui da un dato di fottìi si risale alla sua
causa, e da essa di nuovo alla causa, e cosi fino alla causa jprima, cioè
Dio. 11 principio universale nihil esse sine catione (1) risolve
quasi tutte le discussioni metafìsiche.... Is’ulla avviene, del cui esser
stato prodotto piuttosto che non essere stato (cur factum sit polius quam
non sii) Dio, se voglia, non possa render ragione. (Frammento
sulla Selenita Media, 1677, C. 25). (L) È il principio di ragion
sulKcicnle. Non bisogna far confusione fra questo, che Leibniz chiama a
volte anche semplicemente - principio di ra- gione », e le verità di
ragione. 11 pri n c imo d i rag ione è la forma generalo che regola lo
verità di fatto. Le verità di ragione si contrappongono invece a queste
ultimo, e si fondano sul principio di non contradizione. La somi- glianza
di due termini dal significato così differente e quasi opposto, deriva
ila un diverso uso del termino « ragione ». Nella locuzione principio di ra-
gione » osso equivale a « motivo, causa ». ~ 2. — Leibniz, La
monadologia. 18 TABTE PRIMA - IL SISTEMA LEEBNIZIANO
Ora bisogna elevarsi alla metafisica , servendoci del gran
principio, comunemente poco impiegato, il quale afferma che nulla si verifica
senza una ragione sufficiente, cioè che nulla accade senza che sia
possibile a colui che conosca sufficientemente le cose, di dare una
ragione che basti a determinare perchè è così e non altrimenti. Posto
questo principio, la prima domanda che si avrà il diritto di porre,
sarà : Perchè ri è qualche cosa piuttosto che nulla ? poiché il nulla è
più semplice e più facile che il qualche cosa. Inol- tre. supposto che
cose debbano esistere, bisogna che si possa rendere ragione del perchè
esse debbano esistere così, e non altrimenti. Ora questa
ragione sufficiente dell esistenza dell universo non si può trovare nell'
ordine delle cose contingenti, cioè dei corpi e delle loro
rappresentazioni nelle anime : poiché, essendo la materia indifferente in
sè stessa al movimento e al riposo e a questo movimento o ad un altro,
non si può trovare in essa la ragione del movimento e ancor meno di
questo movimento. E. benché il movimento at- tuale che è nella materia
derivi dal precedente, e questo ancora da un precedente, non si avanzerà
affatto, per quanto lontani si possa andare: poiché resterà sempre
la medesima domanda. Così bisogna che quella ragione suf- ficiente
che non ha più bisogno di un'altra ragione, sia fuori di questo ordme di
cose contingenti, e si trovi in una sostanza che ne sia la causa o che
sia un essere ne- cessario il quale porti con sè la ragione della sua
esistenza : altrimenti non si avrebbe mai una ragione sufficiente,
alla quale arrestare il processo. E questa ultima ragione delle
cose è chiamata Dio. ( Principe# de la nature et de la grane,
1713-14, G. VI, 002). La causa FINALE E il « mkiliore ». Dio è
dunque la causa o ragion sufficiente rii tutte le verità di fatto, cioè
del mondo sensibile. Ma con quale criterio ha egli scelto, nella sua
crea* I. - VERITÀ DI RAGIONE E DI FATTO 19
/.ione, fra le infinite possibilità che gli si offrivano, proprio
questa e non un altra? Che cosa lo ha guidato nella scelta? Nulla
avviene senza un perchè sufficiente, o senza una ragione determinante. In
virtù di questo principio, che ci conduce oltre i limiti raggiunti dai
nostri predecessori, Dio non cambia mai volontà e operazione senza averne
qual- che valida ragione. E quando la cosa di cui si tratta è di
natura uniforme e semplice, siamo in condizione di giudicare (per quanto
povere creature si sia) se vi può essere una ragione o no. Quando la
volontà di Dio è im- piegata da sola, senza che nella natura delle
creature vi sia la ragione di questa volontà, nè il modo del suo
ope- rare, si tratta di un puro miracolo : criterio poco oppor-
tuno in filosofia, come se Dio volesse (per esempio) che i pianeti si
muovessero in linea curva senza essere spinti da altri corpi Ogni volta
che noi conosciamo qual- che cosa delle opere di Dio, vi troviamo
dell' ordine. (Lettera allo Hartaoekcr, 1711. G. Ili, 52D).
II principio della ragion sufficiente, dunque, come vale per
risalire attraverso le cause dai dati esistenti lino a Dio, cosi lieve
essere applicato a Dio stesso, il quale, creando questo mondo, non ha
agito arbitrariamente, ma è stato guidato da un criterio della sua
azione. Non ha agito, neppur lui, senza una ragione del suo agire; e
questa ragione che. determina la sua volontà, è i l criterio del massimo
be ne, della massima perfezione. A q uest o criterio Dio si è
ispirato nel creare il mondo, e a questo criterio si deve ricorrere
dunque come alla ultima ra- gione di tutta la creazione. Il bene e la
perfezione come motivo dell esistenza delle cose, viene chiamato A n '\{
è±. Io ritengo che, ben lungi dal dover escludere le cause
finali dalla considerazione fisica, come pretende Descartes nei Principi
di Filosofia, parte 1, art. 28, sia piuttosto per mezzo di esse che tutto
si debba determinare, poiché 20 PARTE PRIMA - IL SISTEMA
LEIBNIZIANO la causa efficiente delle cose è intelligente, avendo
una volontà e perciò tendendo al bene. (Lettera al Philipp!,
1080, 0. IV, 281). Dio mette in opera, dunque, uno solo degli
infiniti mondi possibili ; ma è retto da un criterio in tale creazione.
Questo criterio fa sì che il mondo da luf scelto sia il migliore fra
i mondi possibili. Questa infinita saggezza, unita ad una
bontà non meno infinita, non ha potuto fare a meno di scegliere il
migliore; poiché, come im male minore è, in certo senso, un bene,
cosi mi minor bene è, in certo senso, un male, se fa ostacolo ad un bene
più grande: e vi sarebbe qualche cosa da correggere nelle azioni di Dio,
se vi fosse modo di far meglio. E come in matematica, quando non vi
è nè massimo nè minimo e nulla, insomma, di distinto, tutto avviene
ugualmente, o, quando ciò è impossibile, non avviene addirittura nulla ;
si può dire lo stesso a proposito della perfetta saggezza, la quale non è
mono regolata che la matematica : che, se non ci fosse stato il migliore
(opti- mum) fra tutti i mondi possibili, Dio non ne avrebbe pro-
dotto nessuno. Chiamo mondo tutta la serie e tutto 1 in- sieme di tutte
le cose esistenti, affinchè non si dica che più mondi hanno potuto
esistere in differenti tempi e in differenti luoghi. Giacché bisognerebbe
considerarli tutti insieme come un solo mondo, o se volete, come un
universo. E quando si riempissero tutti i tempi e tutti i luoghi,
resta pur sempre vero che si sarebbero potuti riempire in una infinità di
maniere, e che vi è ima infinità di mondi possibili, di cui Dio deve aver
scelto il migliore, perchè egli non fa nulla senza agire secondo la
suprema ragione. (Teodicea, 1710, § 8). Dio dunque non
scoglie arbitrariamente. Anche qui egli si ispira ad un principio - il
principio del migliore - che regola I. - VERITÀ DI RAGIONE
E DI RATTO 21 la sua azione nel metterò in opera la realtà del
mondo. In che cosa consiste questo principio? Che cos’è il
«migliore», questa causa finale deile verità di fatto? Un criterio di
mas- sima realizzazione, di massima perfezione, di massima
felicità, bontà, etc. : insomma di armonia, che tende a che nei
limiti della possibilità venga realizzato il massimo di esistenza
pos- sibile. Discende dalla perfezione suprema di Dio che,
produ- cendo T universo, egli abbia scelto il miglior piano possi-
bile, nel quale vi è la massima varietà, col massimo ordine; il terreno,
il luogo, il tempo meglio organati; il massimo effetto prodotto coi mezzi
più semplici; il mas- simo di potenza, il massimo di conoscenza, il
massimo di felicità e di bontà nelle creature, ammissibile nell'
universo. Infatti, dato che tutti i possibili pretendono all'esistenza
nell intelletto di Dio in proporzione delle loro perfezioni, il risultato
di tutte queste pretensioni deve essere il mondo attuale, il più perfetto
che sia possibile. Altrimenti non sarebbe possibile rendere ragione del
perchè le cose siano andate così piuttosto che in altro modo.
( Pricipes de la Nature et de la (brace, 1713-14, G. VI, 003).
È un mio principio, che tutto ciò che può esistere ed è
conciliabile con le altre cose, esista. Poiché la ratio exi- atendi a
preferenza di tutti gli altri possibili, non deve essere limitata da
altra ragione, se non da quella che non tutte le cose sono conciliabili
fra di loro. L' unica ragione determinante è dunque ut exislant / totiora
, quae plurimum involvant realitatis. (Ii'rammonto del 1070,
C. 530). Vi è una ragione in natura per cui esiste qualche
cosa piuttosto che nulla. Ciò è una conseguenza del grande prin-
cipio che nulla avviene senza una ragione, così come deve esservi anche
una ragione per cui esista una cosa piut- tosto che un' altra.
22 PABTE PRIMA — IL SISTEMA LEIBNIZIANO Tale
ragione deve essere in qualche ente reale o causa. Infatti la causa non è
altro che una realis ratio , e le ve- rità di possibilità e di necessità
(cioè di cui viene negata la possibilità del contrario) non produrrebbero
nulla se le possibilità non si fondassero su qualche cosa di
attual- mente esistente. Questo ente poi dovrà essere
necessario: altrimenti si dovrebbe ricercare di nuovo (contro l'
ipotesi), di là da esso, una causa per cui esso esista piuttosto che no.
Quel- l'ente è insomma l'ultima ragione delle cose, e in una parola
lo si suole chiamare Dio. Vi è dunque una ragione per cui 1
esistenza debba pre- valere sulla non-esistenza. e cioè Ens necessarium
est exi- stentificans. Ma quella causa che fa sì che qualche
cosa esista, cioè che la possibilità esiga l'esistenza, fa anche sì che
ogni possi- bile abbia una tendenza all'esistenza; poiché non si
può trovare in generale una ragione di restrizione all esistenza dei
possibili. Così si può dire che ogni jmsibile è un inizio di esistenza (
I ) in quanto si fonda su di un ente necessario attualmente esistente,
senza il quale non vi sarebbe alcuna via per la quale potesse
possibilmente giungere ad at- tuarsi. Ma da questo non deriva che tutti i
possibili esi- stano: ciò avverrebbe sì se tutti i possibili fossero
com- possibili. Ma poiché vi sono alcune cose che sono
incompatibili con altre, ne segue che alcuni possibili non giungano
al- l'esistenza. E le cose possono essere incompatibili non solo
relativamente al medesimo tempo, ma anche uni- versalmente parlando,
perchè nelle cose presenti sono im- plicite le future.
Intanto però, dal conflitto di tutti i possibili che pre- tendono
all' esistenza, deriva questo almeno, che esista (1) Traduciamo
così il termine existilurire. / X. - VERITÀ DI
RAGIONE E DI FATTO 23 quella serie di cose per la
quale giunge all'esistenza il massimo numero di cose, cioè la serie
massima di tutti i possibili. E questa serie unica è determinata, così
come tra le linee è determinata la retta, tra gli angoli l'angolo
retto, tra le figure e i solidi quelle di massima capacità, cioè il
circolo e la sfera. E come vediamo che i liquidi si raccolgono
spontaneamente in gocce sferiche, così nel- l' universo esiste la serie
di massima capacità. Esiste dunque la massima perfezione; e non
consiste se non nella quantità di realtà. Inoltre la
perfezione non si deve soltanto ravvisare nella materia, cioè in ciò che
riempie il tempo e lo spazio, la cui quantità sarebbe sempre costante in
qualsiasi modo, ma nella forma o varietà. Ne consegue che la
materia non è ovunque simile a sè stessa, ma viene resa dissimile dalle
forme; altrimenti non otterrebbe tanta varietà quanta . le è possibile....
Ne consegue anche che ha prevalso quella serie dalla quale derivava
il massimo di pensabilità distinta. E la pensabilità distinta dà
ordine alla cosa e bellezza a chi pensa. L 'ordine, non è altro infatti
che relalio plu- rium dislinctiva, e confusione si ha quando sono
presenti bensì più cose, ma non vi è un criterio por distinguere l
una dall'altra. Cade così il concetto eli atomo e in generale di
qual- siasi corpo in cui non vi sia un criterio di distinzione di
una parte dall'altra. E ne deriva universalmente che il mondo è un
y.óapoc. un organismo armonico, cioè fatto in modo da soddisfare
massimamente chi comprenda. Il piacere di chi comprende (voluptas
intelligentis ) non è altro infatti che la percezione della bellezza,
dell' ordine, della perfezione; e ogni dolore contiene qualche cosa
di disordinato, ma solo riguardo a chi lo percepisce, perchè,
assolutamente parlando, tutto è ordinato. 24
PARTE PREVIA - IL SISTEMA LEIBNIZLASTO Così, quando alcunché ci
dispiace nella serie delle cose, ciò deriva da un difetto di
comprensione. Infatti non è possibile che ciascuno spirito comprenda
tutto distinta- mente; e a chi osservi solamente alcune parti
piuttosto che altre, 1’ armonia non può apparire nel suo complesso.
Consegue da ciò che nell'universo è osservata anche la giustizia,
non essendo la giustizia altro che un ordine o perfezione riguardo agli
spiriti. (Frammento, G. VII, 289-90). Necessità e
libertà. - Anche questo criterio di perfezione, di bontà, di armonia è,
aqalogamente alle verità di ragione, assoluto, oggettivo, a sè stante,
indipendente dalla volontà di Dio, imposto dalla necessità delle cose.
Dio sceglie il migliore: ma non avrebbe potuto scegliere altrimenti.
Siamo qui in presenza della celebre questione della conciliazione fra
neces- sità e libertà-, la quale riguarda solo da lato il nostro
argomento, e rientra piuttosto nel problema della Teodicea. Anche a
que- sto proposito Leibniz si oppone a Cartesio. Contro
coloro che sostengono che non vi è bontà nelle opere di Dio o che le
regole della bontà e della bellezza sono arbitrarie. Io sono molto
lontano dall'opinione di coloro che so- stengona che non vi siano affatto
regole di bontà e di perfezione nella natura delle cose, o nelle idee che
Dio ne ha; e che le opere di Dio non siano buone se non por la
ragione formale che Dio le ha fatte. Poiché, se ciò fosse, Dio, sapendo
che egli ne è l'autore, non avrebbe avuto ragione di guardarle in seguito
e trovarle buone, come testimonia la Sacra Scrittura (1), la quale non
pare si sia servita di questo linguaggio umano, se non per mostrarci che
la loro eccellenza si riconosce a guardarle in se stesse, anche se
non si fanno riflessioni su questa semplice denomina- zione esteriore,
che le riattacca alla loro causa. E ciò è (I) Leibniz allude qui
al racconto del Co p. I della Genesi , in cui a cia- scun atto della
creazione seeue la frase: «E Dio vide che ciò era buono». I. -
VERITÀ DI RAGIONE E DI FATTO 25 tanto più vero, in
quanto proprio attraverso la considera- zione delle opere si può valutare
chi le ha operate. Bi- sogna dunque che queste opere portino in sè il suo
carattere. Confesso che l'opinione contraria mi sembra estremamente
pericolosa e molto vicina a quella degli ultimi novatori (1), i quali
ritengono che la bellezza dell' universo e la bontà che noi attribuiamo
alle opere di Dio non siano se non chimere degli uomini che concepiscono
Dio a modo loro. Cosi, dicendo che le cose non sono buone per nessuna
regola di bontà, ma per la sola volontà di Dio, si distrugge, mi semina,
senza pensarci, tutto l'amore di Dio e la sua gloria. Infatti, perchè
lodarlo di ciò che egli ha fatto, se egli sarebbe ugualmente lodevole
facendo tutto il con- trario? Dove sarà dunque la sua giustizia e la sua
sag- gezza, se non rimane che un certo potere dispotico, se la
volontà tiene il posto della ragione e se, secondo la defi- nizione dei
tiranni, ciò che piace al più potente è, ap- punto per ciò, giusto?
Inoltre sembra che ogni volontà supponga qualche ragione di volere, e che
questa ragione sia naturalmente anteriore alla volontà. È per questo
che io trovo anche molto strana l’espressione di altri filosofi
(2), i quali dicono che le verità eterne della metafisica e della
geometria, e conseguentemente anche le regole della bontà, della
giustizia e della perfezione non sono che effetti della volontà di Dio,
mentre mi sembra che esse non siano che conseguenze del suo intelletto,
il quale non dipende affatto dalla sua volontà, così come non ne dipende
la sua essenza. Contro coloro che credono che Dio avrebbe potuto
far meglio. Non posso neppure approvare l’ opinione di alcuni
mo- derni (’.i) i quali sostengono arditamente che quello che Dio
(1) Allude agli spinozisti (cfr. l’ed. cit. del Ijestibnnk). I/opinione
che Lei lini/, ha della dottrina di Spinoza, è per molti aspetti errata e
turbata da preconcetti. (2) Cartesio (cfr. ibid.).
(3) Gli scolastici del suo tempo (efr. ibid.). 2<ì PARTE
PRIMA - IL, SISTEMA LEI BN1ZIAN0 fa. non è l’assoluta perfezione, e
che egli avrebbe potuto agire assai meglio. Poiché mi semina che le
conseguenze eli questa concezione siano assolutamente contrarie
alla gloria di Dio. Ufi minus malum habet ratiouem boni, ita mimi*
bomttn habet rationem mali. E si chiama agire im- perfettamente, agire
con minor perfezione di quello che si sarebbe potuto. E trovare a ridire
sull' opera di un ar- chitetto il mostrare che egli avrebbe potuto farla
meglio.... Questi moderni credono anche di provvedere così
alla libertà di Dio; come se non fosse la piìi alta libertà quolla
di agire in perfezione seguendo la ragione sovrana. Poiché credere che
Dio agisca in qualche cosa senza aver alcuna ragione della sua volontà,
oltre che apparire impossibile, è opinione poco conforme alla sua gloria.
Per esempio, suppo- niamo che Dio scelga fra A e li. e che egli prenda A
senza avere alcuna ragione di preferirlo a B: io dico che questa
azione di Dio, per lo meno, non sarebbe affatto lodevole; poiché ogni
lode deve essere fondata su qualche ragione che non si trovi già ex
hypothesi . Ritengo invece che Dio non faccia nulla per cui non meriti di
essere glorificato. ( Discours de métaphysique, 108G, §§. Il,
III). I l criterio della, bontà e del «migliore», non è dunque
con- seguenza della volontà divina: è piuttosto la volontà divina
che si ispira a questo criterio, il «piale ha una validità ogget- tiva a
sé stante, altrettanto come le verità di ragione. L'azione di Dio è da un
lato circoscritta dai limiti della possibilitòj dati dal principio di non
contradizione, nell’ambito del «piale essa si devo svolgere: dall’altro
lato è determinata da epiesto finalismo, da questo principio del «
migliore », della bontà, che costituisce l’oggetto necessario della sua
scelta. D'ambo i lati dunque, essa si trova determinata: e questa
determina- zione costituisce la legge stessa «Iella sua perfezione.
Necessità nelle verità di ragione, dunque, poiché i principi di
esse sono inderogabili, tali che non potrebbero venir con- cepiti diversi
da «piel che sono; necessità anche nelle verità di fatto, in quanto la
loro ragion sufficiente non può non essere il principio della suprema
perfezione e bontà. Ma queste due I. - VERITÀ DI RAGIONE E Di
FATTO 27 forine «li necessità onde consta l'
intelletto e la volontà divina, quindi tutte le cose del mondo, non sono
identiche fra di loro: se lo fossero, cesserebbe, si può dire, ogni
distinzione fra verità di ragione e di fatto, e le une discenderebbero
dai medesimi principi che le altre, si baserebbero sulle medesime
leggi. La necessità di fatto ha invece caratteristiche sue proprie. Essa
non implica quella impossibilità «lei contrario che è es- senziale caratteristica
della necessità di ragione. La necessità morale. - La necessità di
ragione è una legge regolativa dell’ intelletto divino. La necessità di
fatto e la ragion sufficiente che determina la volontà di Dio: e
questa ragione è necessitante sì, ma non in modo che il contrario
sarebbe impossibile. Questo secondo tipo di necessità, Leibniz lo
distingue a volte dalla necessità di ragione col chiamarlo motivo
inclinante (contrapposto a necessitante), necessità inorale.
Bisogna distinguere tra necessità assoluta e necessità ipotetica. Bisogna
pure distinguere fra una necessità che ha luogo perchè l’opposto implica
contradizione, e che vien chiamata logica, metafisica, o matematica, ed
una neces- sità olio è morale , che fa sì che il saggio scelga il
migliore, e che ogni spirito segua l' inclinazione più grande.
La necessità ipotetica è quella che viene imposta ai futuri
contingenti dalla supposizione o ipotesi della pre- visione e
preordinazione da parte di Dio.... ....11 bene, sia vero sia
apparente, in una parola il motivo, inclina senza necessitare, senza
imporre cioè una necessità assoluta. Infatti, quando Dio, per esempio,
sceglie il mi- gliore, ciò che egli non sceglie e che è inferiore quanto
a perfezione, non cessa di essere possibile. Ma se ciò che Dio
sceglie fosse necessario, ogni altra scelta sarebbe im- possibile, contro
T ipotesi; poiché Dio sceglie tra i pos- sibili, cioè fra vari partiti,
dei quali nessuno implica con- tradizione. Ma dire che Dio
non può scegliere se non il migliore, e volerne inferire che ciò che egli
non sceglie è impossibile, 28 PARTE PRIMA - IL
SISTEMA LEIBNIZIANO è confondere i termini, la potenza e la
volontà, la neces- sità metafisica e la necessità morale, le essenze e le
esi- stenze. Giacché ciò che è necessario, lo è per la sua essenza,
poiché l'opposto implica contradizione; ma il con- tingente che esiste
deve la sua esistenza al principio del migliore, ragione sufficiente
delle cose. Ed è per questo che io dico che i motivi inclinano senza
necessitare; e che vi è ima certezza e ima infallibilità, ma non una
necessità assoluta nelle cose contingenti. Ed ho mostrato a
sufficienza nella mia Teodicea che questa necessità morale è felice,
conforme alla perfezione divina, conforme al gran principio delle
esistenze, che è quello del bisogno di una ragione sufficiente; mentre
la necessità assoluta e metafisica dipende dall' altro grande
principio dei nostri ragionamenti, che è quello delle es- senze, cioè
quello dell’ identità o della contradizione; poiché quello che è
assolutamente necessario è l’unico possibile fra i vari partiti, e il suo
contrario implica contradizione. (Polemica col Clarke, 171ò, G.
VII, 380-391). Bisogna distinguere tra il necessario e il
contingente, quantunque determinato. E non solo le verità
contingenti non sono punto necessarie, ma anche i loro legami non
sono sempre di necessità assoluta, poiché bisogna riconoscere che
vi è differenza, nel modo di determinare, fra le con- seguenze che hanno
luogo in materia necessaria e quelle che hanno luogo in materia
contingente. Le conseguenze geometriche e metafìsiche necessitano, ma le
conseguenze fìsiche e morali inclinano senza necessitare; avendo il
fi- sico stesso in sé qualche cosa di morale e di volontario rispetto
a Dio, poiché le leggi del movimento non hanno altra necèssità che quella
del migliore. Ora Dio sceglie libe- ramente, benché egli sia determinato
a scegliere il meglio. E, poiché i corpi stessi non scelgono (avendo Dio
scelto per essi), 1’ uso ha voluto che fossero chiamati agenti
I. - VERITÀ DI RAGIONE E DI FATTO 29 necessari ;
denominazione cui non mi oppongo, purché non si confonda il necessario
col determinato, e non si vada ad immaginare che gli esseri liberi
agiscano in una ma- niera indeterminata: errore, questo, che ha prevalso
in al- cuni spiriti e che distrugge le più importanti verità, ed
anche l'assioma fondamentale che nulla accade senza ra- gione; assioma
senza il quale nè l' esistenza di Dio, nè altre grandi verità potrebbero
essere ben dimostrate. (Nuovi Saggi, 1701 scgg., 11, 21, §
13). Su questo argomento della necessità e libertà, come su
mol- tissimi altri con questo comiessi (origine del male e sua giu-
stificazione nel mondo, libero arbitrio, responsabilità etc.) si
imperniano molteplici problemi, riguardanti un altro aspetto del pensiero
leibniziano, che non dobbiamo qui esaminare: ([nello della
Teodicea. IT. LA SOSTANZA INDIVIDUATA
Verità di ragione e di fatto sono dunque ciò di cui è costi- tuita là
realtà. Le une assolute, necessarie, imi versali, ma di una universalità
astratta, che ha luogo solo nel mondo ideale delle possibilità, delle
essenze. Le altre concrete, tangibili, esi- stenti, ma insieme
contingenti, individuali, tali che la loro esistenza non può venire
ilimostrata a priori, nè discendere matematicamente da alcuna forma
inerente alla costituzione del reale. La necessità morale, basata sul
principio ili ragione e finalistico, non elimina, come si è visto, la
contingenza: non dà quella assoluta certezza clic appartiene alle verità
di ragione e deriva dall’ impossibilità del contrario. Il
problema di Leibniz è ora la ricerca di una universalità anche nel campo
del contingente; o, in altri termini, la ridu- zione del principio di
ragion sufficiente a una linea altrettanto fissa e immutabile che quella
del principio di non contradi- zione. La sostanza individuale sarà la
soluzione di questo pro- blema: e con essa Leibniz raggiungerà a suo
modo, e sempre nell’ambito della sua concezione oggettivistica della
realtà, una sintesi di universale e individuale. La
carattkkistica. - Miraggio di Leibniz è ili ottenere una certezza
matematica in tutte le cose conosciute, in modo ila eliminare tutto ciò
che si fonila sull'opinione, e di ridurre ogni ragionamento a un calcolo.
È questo il fondamento di quella Scienza generale, Caratteristica, Ars
inveniendi di cui egli va- gheggia 1 idea, a partire dal suo primo
scritto del 1666 sul- V Arte Combinatoria, fino alla fine della sua
vita. II. - LA SOSTANZA INDIVIDUALE 3l Posso dire
senza vanità che, tra i miei contemporanei, sono uno di quelli che pili
ha approfondito la scienza ma- tematica; ed ho scoperto metodi e
procedimenti comple- tamente nuovi, che portano questa scienza di là dai
limiti che le erano stati prescritti. 1 saggi che ne ho dati
hanno avuto successo in Francia ed in Inghilterra: e mi sarebbe facile
darne ancora molti altri ; ma io non faccio gran caso delle scoperte
particolari, e ciò che desidero maggiormente è di perfezionare
l’arte d’ inventare in generale, e di dare piuttosto metodi che
soluzioni di problemi; poiché un solo metodo comprende un’ infinità di
soluzioni.... E poiché ho avuto la fortuna di perfezionare considere-
volmente l'arte d' inventare o analisi dei matematici, ho cominciato ad
avere certe concezioni nuovissime, per ri- durre tutti i ragionamenti
umani ad una specie di calcolo che servirebbe a scoprire la verità, nei
limiti ili ciò che è possibile ex datis , posto cioè quel che ci è dato o
conosciuto. E quando le conoscenze date non bastano a risolvere la
que- stione proposta, questo metodo servirebbe, come nelle ma-
tematiche, ad accostarsi il più possibile alla soluzione e a determinare
esattamente ciò che è pili probabile. Un tale calcolo generale
formerebbe nello stesso tempo una specie di scrittura universale che
avrebbe i medesimi vantaggi che quella dei cinesi, perchè ciascuno la
potrebbe intendere nella sua lingua. Ma supererebbe infinitamente
la cinese in quanto la si potrebbe imparare in poche set- timane, avendo
essa caratteri ben collegati secondo 1 or- dine e la connessione delle
cose; mentre i cinesi hanno una infinità di caratteri secondo la varietà
delle cose, e occorre la vita di un uomo per imparar tiene la loro
scrit- tura (1). (1) I caratteri cinesi si avvicinerebbero,
secondo Leibniz, a quelli della sua caratteristica, in quanto
rappresentano, così come i geroglifici egiziani, non le lettere di cui
ciascuna parola ó forniate, ma l'oggetto stesso che essa ài PARTE
PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO Questa scrittura o lingua (se si
rendessero enunciabili i caratteri) potrebbe essere presto accolta nel
mondo, per- chè la si potrebbe imparare in poche settimane, e
forni- rebbe un mezzo generale di comunicazione: il che sarebbe di
glande importanza per la diffusione della fede e per 1 istruzione dei
popoli lontani. Ma questo sarebbe il minore dei suoi vantaggi;
giacche questa medesima scrittura sarebbe una specie di algebra
geneiale, e darebbe modo di ragionare calcolando, sicché, invece di
discutere, si potrebbe dire: contiamo. E si tro- verebbe che gli errori
di ragionamento non sono che errori di calcolo, riconoscibili mediante
prove, come nell’ arit- metica. Gli uomini avrebbero così un
giudice delle controversie veramente infallibile. Poiché potrebbero
sempre sapere se è possibile decidere la questione j>er mezzo delle
conoscenze che essi posseggono già, e quando non fosse possibile
soddisfarsi intieramente, potrebbero sempre determinare ciò che è più
verosimile.... J ci giungere dunque a questa scrittura o
caratteristica, che contiene un calcolo così sorprendente, bisogna
cercare le definizioni esatte dei concetti. Poiché infatti le nostre
parole sono assai oscure e non ci dà imo spesso che nozioni confuse, si è
obbligati a sostituire ad esse altri caratteri, la cui nozione sia
precisa e determinata; ora le definizioni non sono se non un'espressione
distinta dell’ idea della cosa. E avendo io studiato con cura
non solamente la storia e le matematiche, ma anche la teologia naturale,
la giu- risprudenza e la filosofia, ho portato molto avanti questo
progetto, e mi sono fatto una quantità di definizioni. Per
rappresenta. Differiscono però dai geroglifici inquanto «sono forse più
filo- ne;. e sembrano fondati su considerazioni più intellettuali, come
quelle chedànno i numeri, l’ordine, le relazioni ». (Lettera inedita
citata in J. Bakuzi, Leibniz et l' organisation reXigieuse de la terre,
Paris, 1907, pp. 82-3). TI. - LA SOSTANZA INDIVIDUALE
33 esempio la definizione della giustizia per me è la seguente
: La giustizia è la carità del saggio, o una carità conforme alla
saggezza. La carità non è altro clxe la benevolenza generale; la saggezza
è la scienza della felicità, la felicità è lo stato di gioia durevole, la
gioia è un sentimento di perfezione, la perfezione è il grado di
realtà. Penso di poter dare definizioni analoghe di tutte le
pas- sioni. virtù, vizi e azioni umane, quanto ve ne è bisogno. E
con questo mezzo si potrà parlare e ragionare con esat- tezza. E siccome
i nuovi caratteri comprenderanno sempre le definizioni delle cose, ne
segue che essi ci daranno modo di ragionare calcolando, come ho appunto
detto sopra. Ma per portare a termine un progetto di tanta
impor- tanza. il quale fornirebbe al genere umano una specie di
strumento così adatto a perfezionare la vista dello spirito come gli
occhiali servono a quella del corpo, occorrerà molta meditazione ed un
poco di assistenza. (Lettera al Duca <li Hannover, 1 ti86 ( I ),
il. Vii, 25-27). È principalmente per attuare questo vastissimo
progetto che Leibniz propugnò durante tutta la sua vita la
fondazione di società di scienziati ed accademie. Il progetto rimase
sem- pre inattuato. Ma è interessante lo sviluppo che gli studi
com- piuti per esso dettero al pensiero di Leibniz. 11 metodo per
raggiungere quegli elementi semplici o « caratteri " dalla cui
composizione derivano tutti gli oggetti della conoscenza uma- na, è un
metodo di scomposizione delle idee che troviamo di fronte a noi già
composte, partendo dalle loro definizioni (2). (1) Data
comunicatami dal prof. Ritter. (2) Ecco la primitiva formulazione
di questo metodo nella giovanile Arte Combinatoria: i
L'analisi avviene nel modo seguente: Dato un qualsiasi termine, lo si ri-
solva nei suoi elementi formali, cioè se ne ponea la definizione; questi
clementi si risolvano di nuovo in elementi, cioè si ponga la definizione
dei termini della definizione stessa, fino agli elementi semplici o
termini indefinibili; poiché „ non di tutte lo cose si deve ricercare la
definizione » (*). E questi ultimi (*) In greco nel testo:
citazione da Aristotele. a. — Lkuniz, La monadologia.
34 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIAXO Con tale
metodo sarà possibile qualsiasi dimostrazione. Co- nosciuta, infatti, 1
intima costituzione di ciascun concetto, si potrà sempre stabilire in
qualsiasi proposizione se il predicato rientri nel soggetto, abbia cioè
con esso in comune i suoi ele- menti costitutivi. Di
qualsiasi cosa, nulla ci può essere dimostrato, nep- pure da un angelo,
finché noi non conosciamo i termini costitutivi (requisita) di essa.
Infatti in ogni verità tutti i termini costitutivi del predicato sono
compresi fra i ter- mini costitutivi del soggetto, e i termini
dell’effetto ricer- cato comprendono i mezzi che sono stati necessari
per produrlo. (Initia et specimina scientiae generali 8, G.
VII, 62). termini non si comprendono più per definizione, ma per
analogia (** (***) ). Tro- vati tutti questi primi termini, si pongano in
una classe, e si indichino con segni qualsiasi; il più comodo sarà
numerarli. Fra i termini primi si pon- gano non solo lo cose ma anche i
modi o rapporti (**•). Poiché i termini composti variano in distanza dai
termini primi, a seconda del numero di termini primi di cui si compongono
- cioè a seconda dell’esponente della combinazione, - si facciano tante
classi, quanti sono gli esponenti, e in cia- scuna classe si pongano i
termini che constano di un ugual numero di ter- mini primi. I termini
sorti da una combinazione di due non si potranno indicare altrimenti che
scrivendo i termini primi di cui si compongono; c poiché i termini primi
sono indicati da numeri, si scrivano due numeri che indichino i due
termini. Ma i termini derivati da una combinazione di tre o anche da una
combinazione di maggior esponente - cioè quelli che sono nella classe
terza e seguenti - si possono indicare ciascuno in tanti modi diversi
quanto sono le combinazioni che compongono il suo esponente, con-
siderato non più come esponente, ma come numero Per esempio, siano
alcuni termini primi indicati dai numeri 3, 6, 7, 9; sia un termine
com- posto della classe terza, cioè formato da una combinazione di tre,
p. es. dai tre termini semplici 3, 6, 9; e siano nella seconda classe le
seguenti combinazioni: I.°) 3.6; 2.<>) 3.7; 3.°) 3.9; 4.°) 6.7;
5.®) 6.9; fi») 7.9. Pico che quel dato termine della classe terza si può
scrivere o cosi : 3. 0. 9, (**) Per « analogia» Leibniz intende un
modo di apprensione più imme- diato e diretto che non sia il processo
logico definitorio; per esempio un’ im- magine sensibile. Altrove egli
dice che i termini semplici si apprendono coi sensi. (***)
Questo significa che i termini semplici non si devono intendere so-
lamente come dati concreti, di fatto, sensibili, ma comprendono anche
dati astratti, relazioni ecc. Quale sia la vera natura di questi termini
semplici o molto poco chiaro, o Leibniz si ò espresso in proposito sempre
in modo vago e impreciso. J 1 II. -
LA SOSTANZA INDIVIDUALE 35 Il PREDICATO CONTENUTO NEL SOGGETTO. -
Criterio della verità è dunque che il predicato rientri nell'ambito del
sog- getto; e questo rientrare è perfettamente calcolabile. Ma tale
criterio vale solamente per le verità di ragione ohe sono ana- litiche.
In esse sole il predicato è già contenuto nel soggetto, poiché solo in
esse tutto ciò che si afferma (predica) a propo- sito di una cosa deve essere
già nella cosa stessa. Se io dico che gli angoli di un triangolo sono
uguali a due retti, non faccio altro che mettere in rilievo, nel concetto
di triangolo, una qua- lità già implicita in esso. Il predicato (essere
uguali a duo retti) fa parte già a priori del soggetto (angoli di un
triangolo). Ma posso io affermare che nel concetto di Giulio Cesare,
per esempio, sia già contenuta, a priori, l’azione di passare il
Rubicone? La proposizione: «Cesare passò il Rubicone» non è analitica, il
suo predicato cioè non è già compreso nel sog- esprimendo tutti i
suoi termini semplici; oppure esprimendo un semplice o, in luogo degli
altri duo semplici, la loro combinazione, p. es. così ; 1 /2 -9 op- pure
8/2 . 6, oppure 5 / 2 .3... Ogni qualvolta un tonnine composto viene
usato fuori della sua classe, lo si scrive sotto forma di una frazione il
cui numero superiore o numeratore è il numero d’ordine nella classe, e
quello inferiore o denominatore il numero della classe. (*) È più comodo,
nell’ indicare i ter- mini oomposti, di non scrivere tutti i termini
primi, ma gli intermedi, per diminuirne il gran numero, e fra questi
intermedi di scegliere quelli che più facilmente vengono in mente a chi
consideri quella determinata cosa. Ma sarebbe più rigoroso scrivere tutti
i termini primi. Stabiliti questi principi, si possono trovare tutti i
soggetti 0 i predicati, sia affermativi sia negutivi, sia universali sia
particolari. I predicati di un soggetto dato sono infatti 1 suoi termini
primi; così pure tutti i termini composti più vicini di esso ai primi, i
termini primi dei quali sono compresi nel soggetto dato. Se dunque il
termino dato che viene considerato come soggetto è scritto in funzione
dei suoi termini primi, sarà facile trovare quei primi che di esso si
predicano, o si potranno anche trovare i composti che di esso si
predicano, se si conser- verà l’ordine nel formare le combinazioni. Se
invece il termine dato è indi- cato corno una composizione di composti, o
in parte di composti, in parte di semplici, tutto ciò che si può
predicare dei composti che lo compongono si può predicare anche del
termine dato (**).... In tal modo sara facile inda- gare per mezzo del
calcolo tutto ciò che si può predicare di qualsiasi soggetto dato
». (Ara Combinatoria, 1666, 0. IV, 64-6). (*) P. es.
5/2 . 3 significa la combinazione del termine semplice 3 col ter- mine
composto che ha il quinto posto nella seconda classe; e cioò, secondo la
lista indicata sopra, con 6.9. La notazione 5 /2 - 3 indica dunque il
termine composto 3.6.9. (**) Questo ò, in sostanza, lo schema
dol procedimento sillogistico, in cui «iò che si predica del termine più
generale si può predicare anche del parti- colare in esso
contenuto. 36 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LETBNTZIANO
getto, ma vi viene aggiunto per esperienza diretta, contin- gente.
Questa proposizione appartiene alle verità di fatto. Ora, sarà
possibile una dimostrazione rigoros.a in questo campo, se ogni
dimostrazione è, come si è visto, un semplice calcolo per stabilire che i
termini componenti il predicato fanno parte del complesso dei termini
componenti il soggetto? Leibniz dice a volte c he la dimo strazione,
quanto alle propo- sizioni di fatto, da solo IìT probabilità e non la (■ertezza.
Ma egli tenta anche di fondare in modo più rigoroso la sistemazione
logica di queste verità, e di far rientrare anche esse nella re- gola del
predicato contenuto nel soggetto. A tale scopo egli si serve del
principio di causalità, cui sottostanno tutte le verità di fatto. « I
termini dell effetto ricercato - si è visto - comprendono i mezzi
necessari a produrlo»; l'effetto, cioè, com- prende già nella sua nozione
tutte le cause che 1 hanno deter- minato. E, reciprocamente, potremo dire
che la nozione della causa racchiude in sè già implicitamente tutti gli
effetti cui darà luogo. Ora, poiché ogni dato di fatto appartiene
alla serie delle cause e degli effetti, ed è insieme effetto e
causa, si può affermare che ogni nozione individuale contiene in se
le nozioni delle cause che 1 hanno prodotta e degli effetti cui darà
luogo; e questa causa e questi effetti a loro volta- con- terranno le
loro cause e i loro effetti, e così via, lino alla causa prima del tutto
e causa di sè, cioè Dio; sicché ciascun singolo dato e collegato,
attraverso tali rapporti causali, con tutto l’universo. La
conoscenza di tutti questi infiniti nessi causali è su- periore alle
forzi* dell ingegno umano, il quale perciò si contenta di ricorrere
alFesperienza del dato di fatto, rinun- ciando a dedurlo dalle sue cause;
sarebbe però, in linea di principio, possibile. Le
proposizioni certe per sè stesse sono di due tipi; le ime hanno la loro
validità nella ragione — e cioè nel con- tenuto dei loro termini e io le
chiamo « note per sè stesse » ■ o anche « identiche »; le altre sono di
f'atdoT e ci sì ma- nifestano attraverso esperienze indubitabili; e tali
sono anche le testimonianze immediate della coscienza. Ma vera-
mente anche le proposizioni di fatto hanno le loro ragioni, e perciò
potrebbero essere risolte nella propria costiti!- II. - LA
SOSTANZA INDIVIDUALE 37 zione ( 1 ) : ma noi non potremmo
conoscerle a priori attra- verso le loro cause, se non conoscendo la
totalità del- l'universo (cognita tota serie renivi) : il che supera la
forza dell' intelletto umano. Perciò le apprendiamo a posteriori,
sperimentalmente. Ma poiché spesso dobbiamo agire ri- guardo a cose per
le quali manchiamo di una sicura scienza, è preferibile che almeno sappiamo
di sicuro che una certa proposizione è probabile. (
Praecoynita <id Encyclopatdiam, G. VJI, 44). L’apprensione per
via sperimentale e il metodo della pro- babilità derivano dalla
imperfezione della conoscenza umana. In linea di principio, anche di
qualsiasi verità di fatto si può avere una nozione analitica, a priori,
tale che contenga in sè già sviluppati tutti i predicati, cioè tutti gli
effetti e le cause. Il segno di una conoscenza perfetta si ha
quando non c'è nulla della cosa trattata di cui non si possa render
ragione, e non vi sia nessun avvenimento di cui non si possa predile
l'avverarsi. (Frammento De la Hagense, G.VIJ, S3). Ora,
tale conoscenza a priori dei contingenti, se è impossi- bile alla mente
umana, non è impossibile a Dio che li ha scelti e li ha messi in
atto. Di qualsiasi verità si può rendere ragione; infatti la
connessione del predicato col soggetto o è evidente eli per sè, come
nelle proposizioni identiche, oppure si deve spie- gare, il che avviene
con la scomposizione dei termini. E l'unico c massimo criterio della
verità, beninteso nelle pro- posizioni astratte e non derivanti dall'
esperienza, è di ri- solversi nell' identità (ut sit rei identica vel ad
identicas revoca bilia). Di qui si possono dedurre gli elementi della
eterna verità e il metodo in ogni problema, purché si sap- (1)
Oioè potrebbero essere considerate come analitiche. 38 PARTE PRIMA
— H, SISTEMA LEIBNIZIANO pia procedere in modo altrettanto
dimostrativo che nella geometria. Così, tutto viene compreso da Dio a
priori e al modo delle verità eterne; poiché egli non ha bisogno di
esperienza, ed ogni cosa viene conosciuta da lui in modo adeguato, mentre
da parte nostra quasi nessuna cosa è conosciuta adeguatamente, poche a
priori, e le più per via sperimentale. E per quest'ultimo modo di
cono- scenza si devono usare altri principi ed altri criteri.
(Ve Synthesi et Analysi universali, G. VII, 295-296).
Qualsiasi cosa creata, dunque, nella sua considerazione a priori,
così come è nella mente di Dio, contiene in sè come predicati tutti gli
altri contingenti che sono stati o saranno in una qualsiasi connessione
causale con essa: in una parola, tutto il suo passato e tutto il suo
avvenire. Ciò che erano i termini semplici nella costituzione dei
concetti di ragione, sono, nelle verità di fatto, questa serie di cause e
di effetti. Intesa ciascuna verità di fatto in questo modo, come
sog- getto di infiniti predicati, Leibniz la chiama sostanza
indivi- duale: essa racchiude in sè, quando sia intesa in tutta la
sua comprensione, con gli infiniti suoi collegamenti, tutto l'uni-
verso . Per distinguere le azioni di Dio e delle creature, viene
spiegato in che consista il concetto di sostanza individuale.
Poiché le azioni e le passioni appartengono propria- mente alle sostanze
individuali (actiones sunt mppo- sitorum), sarebbe necessario spiegare
che cosa sia u mutale sostanza. E pur vero che quando si
attribuiscono piìi predicati ad un medesimo soggetto, e questo soggetto
non si attri- buisce come predicato a nessun altro, lo si chiama
so- stanza individuale: ma ciò non è sufficiente, ed una tale
spiegazione non è che nominale. Bisogna dunque conside- rare che cosa
significhi l'essere attribuito veramente ad un certo soggetto.
JI. - LA SOSTANZA INDIVIDUALE .59 Ora è evidente che ogni vera
predicazione ha qualche fondamento nella natura delle cose, e quando una
propo- sizione non è identica, quando cioè il predicato non è
compreso espressamente nel soggetto, Insogna che vi sia compreso
virtualmente (1) : ed è ciò che i filosofi chiamano in-esse, dicendo che
il predicato è nel soggetto. Così oc- corre che il termine del soggetto
comprenda sempre quello del predicato, in modo che colui che intendesse
perfetta- mente la nozione del soggetto, giudicherebbe anche che il
predicato gli appartiene. Posto ciò, possiamo dire che la natura di
una sostanza individuale o di un essere completo è che la sua
nozione sia così compiuta, da bastare a comprendere e a farne
dedurre tutti i predicati del soggetto cui questa nozione si attribuisce.
Mentre l’accidente è un essere la cui no- zione non comprende affatto
tutto ciò che si può atti i- buire al soggetto al quale si attribuisce
questa nozione. Così la qualità di re che appartiene ad Alessandro
Magno, facendo astrazione dal soggetto, non è abbastanza deter-
minata ad un individuo, e non comprende affatto le altre qualità del
medesimo soggetto, nè tutto ciò che è com- preso nella nozione di quel
principe; mentre Dio, vedendo la nozione individuale o /«eccetto* d
Alessandro, vi vede nello stesso tempo il fondamento e la ragione di
tutti i predicati che gli si possono veramente attribuire, come per
esempio che egli vincerà Dario e Poro, fino a cono- scervi a priori (e
non per esperienza) se egli sia morto di morte naturale o per* veleno;
cose che noi non possiamo sapere se non dalla storia. Inoltre, quando si
consideri bene la connessione delle cose, si può dire che vi sono da
ogni tempo nell’ anima di Alessandro resti di tutto ciò che gli e
(1) Cioè, nelle proposizioni identiche (analitiche) il predicato è
contenuto nel soggetto per la conformazione del soggetto stesso
(espressamente). Nelle proposizioni di fatto, invoee.il predicato è
contenuto nel soggetto in quanto collegato ad esso da una relazione di
causa ad effetto (virtualmente). 40 PARTE PRIMA
IL SISTEMA LEI BNIZ1ANO accaduto, e segni di tutto ciò che
gli accadrà, perfino tracce di tutto ciò che accade nell’universo; benché
non appartenga che a Dio di riconoscerle tutte. ( Discours de
métaphysiqtu:, 1080, § Vili). A questa stregua possiamo dire che
l’atto di passare il Ru- bicone non si aggiunge alla nozione di Cesare
come qualche cosa di nuovo, di contingente, d’imprevisto. Cesare, per chi
in- tenda, questa nozione in tutti i suoi collegamenti, contiene in
sè già a priori tutto lo sviluppo della sua personalità, compreso l'atto
di passare il Rubicone: il quale, quando si attuerà, non sarà che la
conseguenza necessaria delle cause che 1" hanno prodotto, quindi lo
sviluppo ili ciò che era già contenuto in esse. Libertà e
causalità. - Sorge qui di nuovo, analogamente a ciò che si è visto
poc’anzi a proposito della determinazione di Dio a scegliere il
«migliore», il problema della libertà. Se ogni fatto contingento è
presente nella mente di Dio, non cesserà esso di essere contingente ? Non
sarà per ciò stesso ne- cessario, predeterminato? E non cadrà così anche
qualsiasi libertà nell azione dell uomo, la quale si svolge nel campo
delle verità di fatto? E insieme con essa, ogni responsabilità umana nel
biute e nel male? Anche a proposito di questo pro- blema, strettamente
collegato con l'altro citato, Leibniz fa una distinzione fra connessione
necessaria e inclinante. Poiché la nozione individuale di ogni
persona comprende una volta per tutte ciò che mai le accadrà, si redono
in essa le prove a priori dell' avverarsi di ciascun avvenimento, o le
ragioni per cui è avvenuta una cosa piuttosto che un'altra ; ina queste
verità, benché sicure, nondimeno sono contingenti, in quanto fondate sul
libero ar- bitrio di Dio o delle creature, la cui scelta dipetuie sempre
da ragioni che inclinano senza necessitare. Bisogna cercare
di risolvere una grave difficoltà che può nascere dai fondamenti che
abbiamo fissato qui sopra. Abbiamo detto che la nozione di una sostanza
indivi- duale comprende una volta per tutte tutto ciò che le può
mai accadere, e che, considerando tale nozione, vi si può n. - LA SOSTANZA
INDIVIDUALE 41 vedere tutto ciò che si potrà
veramente enunciare di essa, come possiamo vedere nella natura del
circolo tutte le pro- prietà che se ne possono dedurre. Ma semi ira che
venga con ciò distrutta la differenza fra le verità contingenti e le
ne- cessarie, che non vi sia più alcuna libertà umana, e che una
fatalità assoluta venga a regnare su tutte le nostre azioni come su tutto
il resto degli avvenimenti del mondo. Al che io rispondo che bisogna fare
distinzione fra ciò che è certo e ciò che è necessario: tutti sono
d'accordo che i futuri contingenti sono assicurati, poiché Dio li
prevede; ma non si riconosce, dicendo ciò, che siano necessari. Ma,
si dirà, se qualche conclusione si può dedurre infalli- bilmente da una
definizione o nozione, essa sarà neces- saria. Ora. dato che noi
sosteniamo che tutto ciò che deve accadere a qualsiasi persona è già
compreso virtualmente nella sua natura o nozione, così come nella
definizione del circolo sono comprese le sue proprietà, la difficoltà
sussiste ancora. Per risolverla in modo plausibile, dico che la
con- nessione o consecuzione è di due specie : l’ una è assoluta-
mente necessaria, e il suo contrario implica contradizione (e questo modo
di deduzione ha luogo per le verità eterne, come quelle di geometria).
L’altra non è necessaria che ex hypothesi e, per così dire,
accidentalmente, ma in sè stessa è contingente: e ha luogo quando il
contrario non implica contradizione. E questa connessione è fondata non
sulle pure idee e sul semplice intelletto di Dio, ma anche sui suoi
liberi decreti e sull'ordine dell’universo. Veniamo ad un esempio:
poiché Giulio Cesare diverrà dittatore perpetuo e capo della repubblica,
e rovescerà la libertà dei Romani, tale azione è compresa nella sua
no- zione, poiché noi supponiamo che la natura di una tale nozione
perfetta di un soggetto sia di comprendere tutto, affinché il predicato
vi sia compreso, ut possit inesse sub- jecto. Si potrebbe dire che non è
in virtù di questa no- zione o idea che egli deve commettere questa
azione, 42 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNTZIANO
poiché essa non gli conviene se non perchè Dio sa tutto. Ma si
insisterà che la sua natura o forma risponde a questa nozione, e poiché
Dio gli ha imposto questa parte, gli è ormai necessario sostenerla. Io
potrei rispondere invo- cando l’analogia dei futuri contingenti, i quali
non hanno ancor nulla di reale se non nell’ intelletto e nella volontà
di Dio, e poiché Dio ha dato loro inizialmente questa forma,
bisognerà in ogni modo che vi rispondano. Ma preferisco risolvere
le difficoltà che giustificarle con l’esempio di altre difficoltà simili;
e ciò che dirò, servirà a chiarire sia l una sia l'altra. È dunque ora il
momento di applicare la distinzione fra le connessioni; ed io dico
che ciò che accade conformemente a questi precedenti è sicuro, ma
non necessario: e se qualcheduno facesse il contrario, non
farebbe nulla d’ impossibile in sé, quantunque sia im- possibile (ex
hypothesi) che ciò accada. Poiché, se qualche uomo fosse capace di
portare a termine tutta la dimo- strazione in virtù della quale potrebbe
provare questa con- nessione del soggetto che è Cesare col predicato che
è la sua fortunata impresa, mostrerebbe effettivamente che la dittatura
futura di Cesare ha il suo fondamento nella sua nozione o natura: che vi
si vede una ragione per cui egli ha deciso di passare il Rubicone
piuttosto che di arrestar- visi, e per cui egli ha vinto piuttosto che
perso la gior- nata di Farsaglia, e si vede pure che era ragionevole
e perciò sicuro che ciò sarebbe accaduto, ma non che ciò fosse
necessario in sé stesso, nè che il contrario impli- casse contradizione.
Press’ a poco come è ragionevole e si- curo che Dio farà sempre il
migliore, benché ciò che è meno perfetto non implichi affatto
contradizione. Infatti si troverebbe che tale dimostrazione di
questo pre- dicato di Cesare non è altrettanto assoluta che quella
dei numeri o della geometria, ma che essa presuppone l’ordine delle
cose che Dio ha scelto liberamente, e che è fondato sul primo Ubero
decreto di Dio - il quale comporta di fare II. LA
SOSTANZA INDIVIDUALE 43 sempre tutto ciò ohe è più
perfetto - e sui decreto che Dio ha fatto (in seguito al primo) riguardo
alla natura umana, cioè che l’uomo farà sempre (per quanto liberamente)
ciò che parrà il migliore. Ora ogni verità che sia fondata su
questa specie di decreti è contingente, benché sia certa; poiché questi
decreti non cambiano affatto la possibilità delle cose e, come ho già detto,
benché Dio scelga sem- pre sicuramente il migliore, ciò non impedisce che
ciò che è meno perfetto non sia e non resti possibile in sé stesso,
sebbene non accadrà ; perchè non è la sua impossibilità, ma la sua
imperfezione che lo fa respingere. Ora nulla è necessario, di cui sia
possibile l’opposto. Si sarà dunque in condizione di risolvere
queste specie di difficoltà, per quanto grandi appaiano (ed infatti
esse non sono mono impellenti a questo riguardo che tutte le altre
che si sono mai riferite a tale materia), purché si consideri bene che
tutte le proposizioni contingenti hanno ragioni per essere piuttosto così
che altrimenti, oppure (ciò che è lo stesso) che esse hanno delle prove a
priori della loro verità, le quali le rendono certe e mostrano che
la connessione del soggetto e del predicato di que- ste proposizioni ha
il suo fondamento nella natura del- l’ imo e dell'altro: ma che esse non
hanno dimostrazioni di necessità, poiché queste ragioni non sono fondate
che sul principio della contingenza o dell'esistenza delle cose,
cioè su ciò che sembra il migliore fra varie cose ugual- mente possibili
: mentre le verità necessarie sono fondate sul principio di contradizione
e sulla possibilità o impos- sibilità delle essenze stesse, senza
riguardo, in ciò, alla volontà libera di Dio o delle creature.
( Discour « de métti physique, 1086, §X1II). D’altra parte,
Leibniz usa anche altri argomenti per sal- vare la libertà e la
responsabilità in questa connessione causale universale. Libertà non è
sempre necessariamente un contrap- posto di determinazione causale.
44 PARTE TRI MA - IL SISTEMA LEI 11NI ZI ANO Quanto al
libero arbitrio, sono dell' opinione dei tomi- sti (1) e di altri
filosofi, i quali credono che tutto sia predeterminato: e non vedo
ragione di dubitarne. Ciò però non impedisce che noi abbiamo ima libertà
esente non solo dalla costrizione, ma anche dalla necessità: ed in
ciò la nostra situazione è analoga a quella di Dio stesso, il quale
è pure sempre determinato nelle sue azioni, poiché non potrebbe fare a
meno di scegliere il migliore. Ma se egli non avesse da scegliere, e se
ciò che egli la, fosse 1 unico possibile, egli sarebbe sottomesso alla
necessità. Piu si è perfetti, più si è determinati al bene, ed anche più
liberi nello stesso tempo. Poiché si ha una facoltà e conoscenza
tanto pili estesa ed una volontà tanto più rinchiusa nei limiti della
perfetta ragione. (Lettera al Bayle, G. Ili, 58-9).
Quantunque tutti i fatti dell’universo siano ora certi in rapporto
a Dio. o (ciò che è poi lo stesso) determinati in sé stessi ed anche
legati fra di loro, non ne viene di con- seguenza che il loro legame sia
sempre di una vera ne- cessità. cioè che la verità la quale stabilisce
che un fatto è conseguenza dell altro, sia necessaria. Ed è questo
prin- cipio che bisogna applicare particolarmente alle azioni
volontarie. Quando ci si propone una scelta, per esempio di
uscire o di non uscire, il problema è se, con tutte le circostanze
interne od esterne, motivi, percezioni, disposizioni, impres- sioni.
passioni, inclinazioni prese insieme, io sia ancora in istato di
contingenza, o se io sia necessitato a scegliere, per esempio, di uscire.
Cioè è da domandare se la proposi- zione vera ed effettivamente
determinata: « in tutte queste circostanze prese insieme io sceglierò di
uscire », sia con- (1) Il principio ohe il mondo sensibile sia
retto dalla leggo di causalità appartiene alla tradizione ari»toteliea,
ricevuta da Leibniz attraverso la scolastica. H. - LA
SOSTANZA INDIVIDUALI-: 43 tingente o necessaria. A
ciò io rispondo che è contingente; perchè nè io nè alcun altro spirito
più illuminato di me potrebbe dimostrare che l'opposto di questa verità
impli- chi contradizione. E supposto che per libertà il' indiffe-
renza & intenda una libertà opposta alla necessità (come ho or ora
spiegato), io accetto tale concetto della libertà. Poiché sono
effettivamente d'opinione che la nostra libertà, così come quella di Dio
e degli spiriti beati, è esente non solo da coazione, ma anche da una
necessità assoluta; benché essa non possa essere esente dalla
determinazione e dalla certezza. Ma io penso che in questo
argomento sia necessaria una grande precauzione, per non cadere in una concezione
chi- merica che urta contro i principi del buon senso: la quale
sarebbe ciò che io chiamo indifferenza assoluta o di equi- librio:
concetto che taluni introducono nella libertà, e che io ritengo
chimerico. Bisogna dunque considerare che que- sto legame di cui ho
parlato, assolutamente parlando non è punto necessario, ma che non jier
questo è men vero; e che in generale, ogni volta che. in tutte le
circostanze prese insieme, la bilancia della deliberazione è piìi carica
da una parte che dall’altra, è certo e immancabile che que- sto partito
vincerà. Dio, o il saggio perfetto, sceglieranno sempre il migliore
conosciuto, e se un partito non fosse mi- gliore dell'altro, essi non
sceglierebbero nè l'uno nè l’altro. Nelle altre sostanze intelligenti, le
passioni spesso terranno luogo di ragione, e si potrà semine dire,
riguardo alla vo- lontà in generale, che la scelta segue la jiiù grande
incli- nazione-, nella quale io comprendo sia le passioni, sia le
ragioni vere o apparenti. So bensì che qualcuno immagina che ci si
determini qualche volta per il partito meno carico di ragioni, che
Dio scelga qualche volta, tutto considerato, il minor bene, e che l’ uomo
scelga a volte senza motivo e contro tutte le sue ragioni, disposizioni e
passioni; insomma che si scelga 46 PARTE PRIMA — IL
SISTEMA LEINBIZIANO a volte senza che vi sia alcuna ragione che
determini la scelta. Ma ciò, io lo ritengo falso e assurdo, poiché è
uno dei massimi principi del buon senso che nulla accada senza
causa o ragione determinante. Così, quando Dio sceglie, lo fa
secondo il criterio del mi- gliore; quando l'uomo sceglie, sceglierà il
partito che l'avrà colpito maggiormente. E se scegliesse ciò che vede
meno utile e meno piacevole, sarà magari perchè gli è divenuto
piacevole per capriccio, per spirito di contradizione, o per analoghe
ragioni di gusto depravato; le quali però non per questo saranno meno
determinanti, anche quando non fossero concludenti. E non si troverà mai
un esempio con- trario a ciò. Così, quantunque noi abbiamo
una libertà di indifferenza che ci salva dalla necessità, non abbiamo mai
una indif- ferenza di equilibrio che ci esima dalle ragioni
determi- nanti. C’è sempre qualche cosa che ci inclina e ci la sce-
gliere, ma senza che ci possa necessitare. E come Dio e sempre portato
infallibilmente al migliore, per quanto non vi sia portato
necessariamente (se non per mia necessità morale), noi siamo sempre
portati infallibilmente a ciò che ci colpisce di più, ma non necessariamente.
Poiché il contrario non implicava alcuna contradizione, non era
punto necessario nè essenziale che Dio creasse alcunché nè che creasse
particolarmente questo mondo: benché la sua saggezza e la sua bontà ve lo
abbiano indotto. (Lettera al Coste, 1707, 6. Ili, 400-102).
Previsione e predeterminazione. - Posto ciò, è possib ile pensare
che la previsione dei predicati contingenti da parte- di Dio non
contraddica alla libertà. P reveder e non significa predeterminare. Dio
sceglie fra i possibili una serie nella quale soiuTdpaT contenute
determinate azioni col carattere di li- bertà. Nello sceglierle, egli non
le crea nè le determina: non fa che metterle in azione, attualizzare la
loro possibilità. Nel farlo, egli vede tutta la serie, ne prevedo gli
sviluppi: con II. - LA SOSTANZA INDIVIDUALE 47
ciò non ha però determinato quelle azioni, le quali mantengono,
nella serie attuale come in quella possibile, la loro caratteri- stica di
libertà. Dio inclina la nostra anima senza necessitarla ; non si
ha il diritto di lamentarsi, e non si deve domandare perchè Giuda pecchi,
ma solamente perchè il peccatore Giuda sia ammesso all' esistenza a
pre- ferenza di altre persone possibili. Imperfezione originale prima
del peccato e gradi della grazia. Quanto all’azione di Dio
sulla volontà umana, vi sono moltissime considerazioni assai difficili,
che sarebbe lungo esporre qui. Ciò nonostante, ecco che cosa si può
dire all' ingrosso: Dio, concorrendo ordinariamente alle nostre azioni,
non fa che seguire le leggi che egli ha stabilite; egli conserva, cioè, e
produce continuamente il nostro es- sere, in modo che i pensieri ci
arrivino spontaneamente o liberamente nell'ordine determinato dalla
nozione della nostra sostanza individuale, nella quale essi si
potevano prevedere fin dall’eternità. In più, in virtù del suo
decreto secondo cui la volontà tende sempre al bene apparente,
esprimendo o imitando la volontà di Dio sotto certi aspetti particolari,
riguardo ai quali questo bene apparente ha sempre qualche cosa di reale,
egli determina la nostra alla scelta di ciò che sembra il migliore, senza
però ne- cessitarla. Poiché, assolutamente parlando, essa è nell’
in- differenza, in quanto la si oppone alla necessità, ed ha il potere
di fare altrimenti o anche di sospendere affatto la propria azione; l'uno
e l'altro partito essendo e rima- nendo possibili. Dipende
dunque dall'anima di premunirsi contro le sor- prese dell’apparenza,
attraverso una ferma volontà di fare riflessioni, e di non agire nè
giudicare in determinate oc- casioni, se non dopo aver maturamente
deliberato, fi vero però, ed anche è assicurato da tutta f eternità, che
qualche anima non si servirà affatto di questo potere in una tale
48 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO
circostanza. Ma chi ne ha colpa? può essa lagnarsi d'altri che di sè
stessa ? Poiché tutte queste lagnanze post factum sono ingiuste, quando
sarebbero state ingiuste ante factum. Ora quest’anima, un poco prima di
peccare, avrebbe mo- tivo di lagnarsi di Dio come se egli la determinasse
al peccato? Essendo le determinazioni di Dio in questa ma- teria
imprevedibili, d’onde sa essa di essere determinata a peccare, se non
quando essa pecca già effettivamente? Non si tratta che di non volere; e
Dio non potrebbe pro- porre condizione più agevole e piii giusta; così
tutti i giudici, senza cercare le ragioni che hanno disposto un
uomo ad avere una cattiva volontà, si fermano a consi- derare soltanto
quanto questa volontà sia cattiva. Ma forse è fissato da tutta l’eternità
che io peccherò? Rispondete voi stessi: forse no. E senza pensare a ciò
che voi non potete conoscere e che non può darvi alcun lume, agite
seguendo il vostro dovere, che conoscete. Ma qualche altro dirà : D
onde consegue che quest'uomo commetterà sicuramente questo peccato ? La
risposta è facile: è che altrimenti non sarebbe quest’ uomo. Poiché
Dio vede dall’eternità che vi sarà un certo Giuda la cui nozione o idea
posseduta da Dio contiene questa azione futura libera. Non resta dunque
se non questo problema: perchè un tal Giuda, traditore, che non è se non
possibile nell’ idea di Dio, esista attualmente. Ma a tale domanda
non è da aspettare risposta quaggiù, se non che in gene- rale si deve
dire che, poiché Dio ha trovato giusto che Giuda esistesse nonostante il
peccato che egli prevedeva, bisogna che questo male si compensi ad usura
nell - universo, che Dio ne tragga un bene maggiore, e che insomma
questo ordine di cose, nel quale l'esistenza di tale peccatore è
com- presa, sia il più perfetto fra tutti gli altri ordini possibili
(1). (1) Questo concetto del male come parte integrante e
necessaria dell’ar- mnnia universale, sarà il tenia fondamentale della
Tendiceli. TI. — LA SOSTANZA INDIVIDUALE
49 Ma spiegare sempre l' ammirevole economia di questa
scelta, non si può, durante il nostro passaggio su que- sto mondo; e
basti saperlo, senza comprenderlo. Questo è il momento di riconoscere altitudinem
divitiarum, la profondità e l’abisso della saggezza divina, senza
voler sviluppare problemi di dettaglio, che implicano considera-
zioni infinite. Si vede però bene che Dio non è la causa del
male. Poiché non soltanto dopo la perdita dell’ innocenza degli
uomini il peccato originale si è impossessato dell' anima, ma ancor prima
vi era una limitazione o imperfezione originale connaturale a tutte le
creature, che le rendeva soggette al peccato e capaci di errare. Così non
vi è mag- gior difficoltà riguardo ai supralapsari (1) che riguardo
agli altri. Ed a ciò, a mio avviso, si deve ridurre l'opi- nione di S.
Agostino e di altri autori, che l’ orìgine del male sia nel nulla; cioè
nella privazione o limitazione delle creature, alla quale Dio rimedia graziosamente
col grado di perfezione che gli piace di dare. Questa grazia di
Dio, sia ordinaria o straordinaria, ha i suoi gradi e le sue
misure, è sempre efficace in sé stessa a produrre un certo effetto
proporzionato; ed inoltre essa è sempre sufficiente, non solo a preservarci
dal peccato, ma anche a condurci alla salvazione, supponendo che l’uomo
si unisca ad essa per quanto dipende da lui. Ma essa non è sempre
sufficiente a superare le inclinazioni dell' uomo, perchè altrimenti
egli non terrebbe più a nulla; e ciò è riservato alla sola grazia
assolutamente efficace, che è sempre vittoriosa; o che lo sia per sè
stessa, o per l'accordo delle circostanze. (Discount de
mélaphysiqne, 1 080, §XXX). (I) L supralapsari sostenevano, contro
gli infialapsari, che la predeter- minazione divina si esercitasse anche
prima del peccato originale (sujrra lapsum, prima della caduta) e che
quindi il fallo di Adamo non fosse stato compiuto per un atto di libera
volontà. Leibniz, con questu sua concilia- zione di predeterminazione e
contingenza o libertà, rende ozioso il problema, 4. — Leibniz, La
monadologia. 50 PARTE PRIMA - IL SISTEMA
LEIBNIZIANO Ma a parto questi problemi di necessità, libortà,
previsione predeterminazione, che rientrano piuttosto nell’ambito della
Teodicea, il punto essenziale toccato qui è V universalità della sostanza
indimdmle che, con lo infinite connessioni che rac- chiude in sè, diviene
l’universo stesso visto da un particolare punto di vista. Essa comprende
il proprio passato e il proprio avvenire, e insieme il passato e
l’avvenire di tutto l'universo; raggiunge cioè il massimo del
l'universalità: è una visione to- tale, complessiva del tutto.
E d'altra parte conserva tutta la sua individualità. 11 punto di
partenza è sempre il singolo dato di tatto, specifico, parti- colare,
contingente. Esso non scompare nel tutto: rimane ben chiaro e visibile
come capo dell’ immenso filo svolgentesi al- I' infinito, al seguito di
tutte le connessioni causali. Rimane e garantisce un punto di appoggio,
una possibilità di percor- rere ordinatamente tutto 1’ interminabile
cammino. E d’altra parte ammette la possibilità di infiniti altri punti
di partenza. Le sostanze individuali sono tante quanti sono i dati di
fatto, cioè infinite. E ciascuna è tutto l’imiverso. Ma ciascuna da
un diverso punto di vista, con diverso punto di partenza. L’uni-
verso è uno: ciascun particolare è una infinitesima parte di esso: ma da
ciascun particolare si ha la possibilità di risalire alla totalità nel
suo complesso. In questa unione di particolare e universale nella
sostanza individuale, sta la prima grande scoperta di Leibniz, il nu cleo
fon damentale del concetto di monade. 111.
FORZA E MOVIMENTO Un altro campo del! attività di pensiero loibniziana
è la filo- sofia della natura; campo ben distinto da quello che si è
visto fin ora, e trattato con strumenti e metodi di tutt’altro
genere. I problemi qui analizzati hanno particolare affinità con
quelli dello scienze fisiche: c ostituzione della m ateria, esistenza o
meno degli atomi, del vuoto, origine e funzione del movimento, del-
l’energia, etc. Leibniz non fa discendere la soluzione di questi problemi
dai principi generali della sua filosofia metafisica: li tratta per sè
stessi, secondo una tecnica ad essi propria, seguendo in questo il suo
uso di entrare sempre nel vivo di ogni ricerca e di appropriarsi le
caratteristiche particolari di ogni scienza. In seguito poi, una volta
giunto a determinate soluzioni e ad atteggiamenti definitivi, li metterà
in rapporto con le soluzioni ottenute negli altri campi, giungendo così
a sintesi sempre più ricche e comprensive. La continuità e la
materia. - Le idee di Leibniz nella filosofia fisica subiscono una
profonda evoluzione, dalla giova- nile Hypothesis physica nova, alle
concezioni più mature. E nel corso di questa evoluzione si formano i suoi
concetti fon- damentali in questo campo. Egli comincia come atomista,
al seguito del Gasa elidi (1592-1G65), il quale rinnovava le
dottrine di Epicuro e di Democrito, e concepiva la materia in tutti
i suoi aspetti come formata dalla varia combinazione degli atomi nel
vuoto. Ben presto però Leibniz abbandona questa teoria, la quale è
inconciliabile col suo principio di continuità. 52
J’ABTE PRIMA — IL SISTEMA LEIBNIZIANO È questo uno dei
fondamenti del suo pensiero, e si applica non solo alla considerazione
della materia, ma anche a molti altri aspetti della sua speculazione. Per
esso non esistono arresti, interruzioni, distacchi nello sviluppo delle
cose. Per esso natura non facil saltus. Applicato alla considerazione
logica del mondo sensibile, questo principio è il fondamento del
passaggio inin- terrotto dalla causa all’effetto e dall’effetto alla
causa, senza ammettere posto una volta il miracolo iniziale della
creazione - nuove creazioni ex novo, nuovi miracoli. Per questo
princi- pio tutto il mondo è comiesso in tutte le sue parti; sì che
dal- ì’una si può, attraverso un procedimento ininterrotto, passare
a qualsiasi altra. Nulla avviene ad un tratto. Una delle mie
grandi mas- sime, e delle più ricche di applicaziomi, è che la
natura non fa mai salti : 1' ho chiamata legge della
continuità;.... e l’uso di questa legge è molto importante nella
fisica: essa stabilisce che si passi sempre dal piccolo al grande e
viceversa, attraverso il medio, nei gradi come nelle parti, e che mai mi
movimento nasca immediatamente dal ri- poso, nè vi giunga se non
attraverso un movimento più piccolo; che non si possa mai finire di
percorrere alcuna linea o lunghezza prima d’aver percorso una linea
più piccola; quantunque coloro che hanno formulato finora le leggi
del movimento, non abhiano affatto osservato questa legge, credendo che
un corpo possa ricevere in mi istante un movimento contrario al
precedente. Tutto ciò permette di stabilire che anche le percezioni
evidenti^de- rivano per gradi da quelle che sono troppo piccole per
essere osservate. Giudicare altrimenti significa non cono- scere a sufficienza
1’ i mm ensa sottigliezza delle cose, che implica sempre e ovunque un
infinito attuale. (Nuovi Saggi, 1701 segg., Prefazione. G. V,
49). Applicato alla considerazione del mondo materiale, il
principio di continuità stabilisce che la materia è divisibile all’
infinito, e che non è possibile concepire un arresto in questa
divisibilità, o pensare un elemento che sia indivisibile e possa
rappresentare ni. - FORZA E MOVIMENTO 53
un punto ili partenza per la costituzione dei corpi. Viene così a
cadere la dottrina dell’ atomo (1) come elemento primo e semplice, dalla
cui composizione derivino i diversi aspetti della materia. Qualsiasi
elemento materiale, sia pur piccolissimo, è concepito come composto di
parti. Poiché il continuo è divisibile all'infinito, qualsiasi
atomo sarà, in certo modo, come un mondo di infinite specie, e vi
saramio mundi in mundis in infinitum. ( Hypothesis pkyeica nova,
Theoria molli e concreti, 1671, G. IV, 201). Tutta la natura è
piena di corpi organizzati, cioè animali e piante o altre specie ancora,
e non vi è atomo che non contenga un mondo di creatine, poiché tutto è
diviso at- tualmente all' infinito. (lettera al Burnott,
1699, G. Ili, 250). Il movimento. La materia, dunque, non è formata
di atomi: è divisibile all’infinito, continua, omogenea, tale che
mai si potrà arrivare all’elemento più piccolo di essa. D’altro lato,
essa non è riducibile a pura estensione, come voleva Car- tesio (2). Tale
concezione, che terrebbe conto nella materia dei soli elementi geometrici
e la considererebbe solo in funzione dello spazio che occupa, non è
sufficiente per Leibniz. La ma- teria è per lui qualche cosa di più: è
anzitutto compattezza, movimento, inerzia. È ciò che oppone
resistenza. Che la natura normale della sostanza corporea sia
co- stituita dall’estensione, mi pare sia affermato da molti con
grande sicurezza, ma da nessuno dimostrato; certamente, non derivano dal
l’estensione nè il movimento o azione, nè la resistenza o passione; e
neppure le leggi della natura che regolano il movimento e l’urto dei
corpi. E veramente il concetto dell'estensione non è primitivo, ma
risolubile (1) "ATOfioq significa appunto indivisibile.
(2) Ricordiamo che Cartesio, nella sua deduzione del mondo da Lio,
prende come punto di partenza le due sostanze: ree cogitane (principio
spi- rituale) e ree exietcne (principio della materia).
54 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBMZIANO in altri.
Infatti, da ciò che è esteso si richiede che sia un tutto continuo in cui
coesistano vari elementi. E, per dir tutto, all estensione, il cui
concetto è relativo, è necessario qualche cosa che si estenda o sia
continuo, così come nel latte la bianchezza, nel corpo ciò stesso che ne
costituisce l’essenza. La ripetizione di questo quid (qualunque
esso sia) è l’estensione. E io sono pienamente d'accordo con lo
Huygens ( I ) (del quale ho grande stima in questioni naturali e
matematiche), cho spazio vuoto e pura esten- sione siano un solo e
medesimo concetto: nè, a mio giudi- zio, la mobilità o la dcvriTUTtla (2)
possono spiegarsi con la pura estensione, ma solo con un soggetto dell’
estensione il qualo non solo determini, ma riempia anche uno
spazio. (Animadvtraionee in pariem generabili Prinoipiorum
eurtesianorvm, prima del 1692, G. IV, I)a che cosa derivano,
ora, queste qualità della materia? Questa azione, questa resistenza etc.,
in cui consiste l’essen- ziale di essa? Nei suoi primi studi, Leibniz fa
derivare tutte le qualità della materia dal movimento. La
materia prima è la massa stessa, nella quale non è nuli altro che
estensione e àvTiTtmta, ovvero impene- trabilità: ('estensione le deriva
dallo spazio che riempie; ma la vera natura della materia consiste
nell'essere alcun- ché di denso (crassum) e impenetrabile, e in
conseguenza tale che, incontrandosi con qualche cosa d'altro, si
muova (dato che l’uno dei due deve cedere). Questa massa con- tinua
che riempie il mondo mentre tutte le sue parti ri- ti) Cristiano
Huvobns (1629-1695) grande scenziato olandese, autore della teoria
ondulatoria della luco e primo applicatole del principio del pen- dolo
alla costruzione degli orologi, 6 uno di coloro ohe hanno maggiormente
influito sullo sviluppo dello idee scientifiche di Leibniz. La loro amicizia c
cor- rispondenza dura da iranno della loro conoscenza a Parigi (1672)
finn alla mor- te della Huygens. E fin dal 1669, Leibniz aveva tratto
dalle leggi di Huygens sugli urti lo spanto per alcune sue idee sulla
costituzione della materia. (2) Antitypia è il termine usato da
Leibniz por indicare la compattezza e impenetrabilità della
materia. III. - FOBZA E MOVIMENTO 55 mangono in
quiete, è la materia prima, dalla quale ogni cosa deriva attraverso il
movimento, e nella quale tutto si dissolve attraverso la quiete. In essa
non vi sarebbe’ infatti nessuna diversità, ma una pura omogeneità,
se non vi fosse il movimento.... Dalla materia passiamo ora
alla forma. Se supponiamo che la forma non sia altro che figura,
troveremo di nuovo una mirabile concordanza. Infatti, poiché la figura è
il limite ( terminus ) del corpo, per formare le figure della
materia sarà necessario un limite. E per far sorgere vari limiti nella
materia, bisogna ricoiTere alla discontinuità delle parti, dato che (piando
le parti sono discontinue, ciascuna di esse ha termini separati (infatti
Aristotele de- finisce i continui come quelli il cui limite è uno (1));
ma la discontinuità, in quella massa inizialmente continua, può
essere prodotta in duplice modo : o togliendole insieme an- che la
contiguità, il che ha luogo quando avviene una se- parazione fra le
parti, in modo che si produca un vuoto; oppure conservando la contiguità,
come quando le parti, pur rimanendo accoste, si muovono tuttavia in
direzioni diverse: così per esempio due sfere, comprese l una
nell'al- tra, possono muoversi in direzioni diverse e tuttavia ri-
manere contigue cessando di essere continue. Di qui è chiaro che se la
massa è stata creata inizialmente discon- tinua o interrotta da vuoti,
alcune forme devono esser state create contemporaneamente alla materia;
se invece la massa è inizialmente continua, è necessario che le
forme sorgano dal movimento perchè dal movimento deriva
la divisione, dalla divisione il limite delle parti, dai li- miti
delle parti le loro figure, dalle figure le forme, quindi dal movimento
derivano le forme. È chiaro da ciò che ogni tendenza alla forma è
movimento: e questa è la so- luzione della contrastata questione
sull’origine delle forme... (1) lu greco nel tosto: uv Tà cacata
sv. 5G PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO
Ci resta da occuparci dei mutamenti. Come mutamenti si enumerano
volgarmente (e giustamente) i seguenti: ge- nerazione, corruzione,
aumento, diminuzione, alterazione, e mutamento di luogo o movimento. I
moderni ritengono che tutti questi mutamenti si possano spiegare
attraverso il solo mutamento di luogo. E la cosa è chiara quanto
all’ aumento e alla diminuzione : infatti mutamento di quan- tità
avviene, in un tutto, quando una parte muta di luogo e si aggiunge o
viene tolta. Resta da spiegare attraverso il movimento la generazione e
la corruzione e l’ altera- zione.... E tanto la generazione e la
corruzione quanto l’alterazione possono spiegarsi attraverso mi sottile
movi- mento delle parti: per esempio, poiché è bianco ciò che
riflette molta luce e nero ciò che ne riflette poca, saranno bianche le
cose le cui superficie contengono molti piccoli specchi; e questa è la
ragione per cui la spuma dell’acqua è bianca, constando di innumerevoli
bollicine che sono al- trettanti specchi.... E chiaro da ciò che i colori
derivano dal semplice mutamento di figura e di situazione nella
superficie ; altrettanto potremmo facilmente spiegare, se ne avessimo lo
spazio, della luce, del calore e di tutte le qua- lità. E invero, se le
qualità mutano a causa del solo movi- mento, per ciò stesso muterà anche
la sostanza: mutati infatti tutti gli elementi (perciò anche alcuni di
essi) si elimina la cosa stessa; per esempio, se elimini o la luce
o il calore, avrai eliminato il fuoco. (Lettera al Thomasius, 1669,
6. J, 17-19). Tutto dunque deriva, nella materia, dal movimento; e
senza il movimento, quando cioè sia in quiete, essa perde ogni sua
solidità e consistenza, quindi ogni sua caratteristica di materia.
Leibniz afferma ripetutamente « nullam esse cohaesionem seu consistenliam
quiescentis ». Devo dire che Cartesio ha tutt’ altra opinione,
sembrando a lui che alla stabilità della coesione nei corpi non neces-
III. - FORZA E MOVIMENTO 57 siti altro
elemento collegante ( gluten ) che la quiete. Io sono di opinione
contraria : questo glutine è il movimento. .... Ciò che è in quiete è
spazio vuoto. (Lettera ali’Oldenburg, 1671, Ale. II, I,
166-7). Bisogna spiegare la causa della connessione maggiore
o minore e quindi della eterogeneità nei corpi. Si domanda perchè i
corpi abbiano le parti più o meno coerenti: af- fermo che non si deve
cercare altra causa di ciò se non nel fatto che queste parti stanno o si
muovono insieme. Si muovono insieme perchè in una così grande varietà
di movimenti generali in tutta la massa complessiva era in ogni
modo necessario che alcune parti si allontanassero di molto dalle loro
vicine, altre poco in paragone. E la medesima causa che ha fatto sì che
queste parti poco o nulla si allontanassero dalle loro vicine, fa anche
sì che esse tendano a perseverare nel medesimo stato, perchè la
causa permane. La causa è la combinazione stessa dei mo- vimenti generali
: e i movimenti generali permangono sem- pre. Li turba dunque chi muti
improvvisamente un qual- siasi effetto da essi prodotto e stabilito, e
nel quale tutta la natura consente. Ne deriva chiaramente che la
pres- sione esterna è la causa prima della solidità, e che la
quiete o il movimento cospirante delle parti ne è la causa prossima, ma
soltanto quando deriva da una causa esterna permanente. Così dunque come
la concomitanza, cioè la quiete o il movimento cospirante costituiscono
il corpo solido, analogamente il movimento vario delle parti costi-
tuisce il liquido. E questo è il principio della diver- sità specifica
nei corpi, e del fatto che alcuni sono più densi degli altri, cioè più
solidi o composti di parti so- lide più grandi. Questa tesi è anche
confermata dal- l’esperienza. (Lettera a Onorato Fabri,
1677, G. IV, 250). PARTE [‘RIMA IL SISTEMA LEU MI ZI
ARO 58 li. «conatcs». — Il concetto di materia dun
que si dissolve in quello di movimerfto. Ma "come avviene, ora, tale
creazione di materialità'? Qual^dl punto di partenza dell'azione del
movi- mento ? K su che cosa si svolge, inizialmente, tale azione?
Leibniz non può ricorrere agli atomi, come elementi primi, avendoli già
negati in nome del principio di continuità. Egli modifica il suo punto di
partenza, rendendolo privo di esten- sione: considerandolo non più come
la particella più piccola di materia (la quale sarebbe pur sempre
materiale, estesa), ma come un limite o un inizio, qualche cosa quindi di
inesteso. In tale principio, che egli chiama, riprendendo un termine
del- lo Hobbes, comtus, fa coincidere l’ inizio della materialità e
l’ inizio derTìTTTvtrnrnto. Vi sono degli indivisibili o inestesi,
altrimenti non sa- rebbe concepibile nè l’inizio nè la fine del movimento
cor- poreo. Ecco la dimostrazione di ciò : Si vuol trovare 1’ ini-
zio o la fine di uno spazio, di un corpo, di un movimento 0 di un
tempo qualsiasi: sia, ciò di cui si vuol cercare 1 inizio, indicato
da una linea ab il cui punto mediano sia c, e il mediano fra a e c sia d,
e quello fra a e d sia e, e così via. Si cerchi 1‘ inizio della parte
sinistra, verso il lato a. Dico che ac non è 1‘ inizio, perchè gli si può
to- gliere de senza toccare I' inizio; nè lo è ad, perchè gli si
può togliere ed, e così via; non si può mai dunque considerare come
inizio ciò a cui si può togliere qualche cosa dalla parte destra. Ciò a
cui non si può togliere alcuna estensione, è inesteso; dunque 1’ inizio
del corpo, o dello spazio, o del movimento, o del tempo, (cioè il punto,
il conatus, I istante) o è nullo, il che è assurdo, oppure è
inesteso, il che era da dimostrarsi. Il /muto non è ciò che non ha parti,
e neppure ciò di cui non si considerano le parti; ma ciò la cui
estensione è nulla, cioè ciò le cui parti non hanno distanza fra di loro,
la cui grandezza non è da considerarsi, è inassegnabile, è minore di
qualsiasi gran- dezza die possa avere un rapporto non infinito con
una altra grandezza sensibile ; minore di una qualsiasi assegna-
ni. - FORZA E MOVIMENTO 51 ) Iòle: e ciò è il
fondamento del metodo di Cavalieri (1) e dimostra in modo chiaro, la
verità di quel suo principio per il quale si concepiscono dei rudimenti,
per così dire, o inizi delle linee e delle figure, minori di qualsiasi
asse- gnabile.... 11 conatus sta al movimento come il punto
allo spazio, cioè come l’unità all' infinito; è cioè 1’ inizio o la fine
del movimento. Perciò tutto ciò che si muove, sia pur debol- mente,
sia pure urtando contro qualsiasi ostacolo, propa- gherà il conatus all ’
infinito per tutto ciò che gli si op- pone nella materia, e perciò
imprimerà il suo conatus a tutte le altre cose : nè si può negare che,
quando anche cessi di procedere, tuttavia abbia un conatus; e per-
ciò tenda ( conetur ), o — che è lo stesso imprima un inizio di movimento
a tutto ciò che gli si oppone, an- che se venga superato da questi
ostacoli. Così in cia- scun corpo vi possono essere contemporaneamente
più conati contrari.... Nel tempo di una spinta, di un urto,
di un incontro, i due estremi dei corpi, o pimti, si penetrano, ovvero
sono nel medesimo punto dello sjxtzio : infatti quando, di due
corpi che s incontrano, l'uno tende a penetrare nel luogo dell altro,
comincerà ad essere in esso, cioè comincerà a penetrare in esso, a unirsi
con esso. Infatti il conatus è inizio, penetrazione, unione; quei due
corpi sono perciò all inizio dell unione, cioè i loro estremi si
uniscono: dunque i corpi che si premono o spingono, hanno coesione.
Infatti i loro estremi sono uno, poiché le cose i cui ter- mini sono uno
(2), sono continue o coerenti, anche pel- li) Bona vkstuka
Cavai.ihri (1598-1(147), autore della Geometria indivisi- hiliurn. ebbe,
eoi suo concetto di indivisibile, «rande influenza sul pensiero
matematico di Leibniz. T3«!i può essere considerato forse come il
principale precursore della scoperta del calcolo infinitesimale, dovuta
al Leibniz e al Newton. (2) In greco nel testo. Cfr. sopra,
p. 55. 60 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO
definizione di .Aristotele; e se due cose sono in un solo luogo,
l’una non può essere spinta senza l’altra. (Hypothe.sis phyatea
nova, Theoria molun abftraeti, 1071, (i. IV, 228-30). Corpo e
spirito. — il conatus è dunque, per così dire, l' ini- zialo punto di contattoTra
“materia e movimento: l'atto in cui il movimento, applicandosi 'ad un
punto" spaziale, segna I' inizio del corpo. Ma che cos’ò il
movimento rispetto alla ma- teria, se non un principio spirituale?
La lisica tratta della materia e della unica affezione risultante
dalla sua combinazione con altre cause, cioè del movimento. Lo spirito
(mena) infatti, per ottenere una figura e situazione delle cose buona e a
lui gradita, for- nisce alla materia il movimento. Infatti la materia di
per sè è priva di movimento. Principio di ogni movimento è lo
spirito. (Lotterà al Thouiasius, l(i(iU, U. I, 22).
Così Leibniz, in una formulazione ancora immatura: e, giunto al
concetto di conattie . in esso egli fa consistere il principio dello
spirito. L'estendersi e svilupparsi del conati ts nello spazio, dà luogo
alla materia; l’estendersi nel tempo (sotto forma di memoria) dà luogo
allo spirito. TI corpo sta così allo spirito come l’ istante sta al
tempo; lo spirito al corpo come il punto allo spazio. Nessun
conato senza movimento dura più di un istante, se non negli spiriti (in
mentibus). Infatti ciò che nell'istante è il conato, quello è nel tempo
il movimento del corpo: qui si apre la porta a chi vorrà proseguire verso
la vera distinzione di corpo e spirito, che non è ancora stata
spiegata da alcuno : Dinne enirn corpus est mens momen- tanea, seu carena
recordalione, poiché non ritiene per piìi di un istante insieme il
proprio conato e un altro contrario ; due elementi, infatti, sono necessari
alla sensazione e al piacere o al dolore, senza i quali non vi è
sensazione alcuna: ITI. FORZA E MOVIMENTO
fi] l'azione e la reazione, cioè la comparazione e quindi Y
ar- monia ; perciò il corpo manca di memoria, manca del senso delle
azioni e delle passioni, manca di pensiero (cogitatio).
(llypothesis physica nova, Theoria motus abxtracli, 1671, (!. IV,
230). Come le azioni del corpo consistono nel movimento, così
consistono le azioni dello spirito nel conatun o, per così dire, nel minimo
movimento o punto; infatti anche lo spirito stesso consiste propriamente
soltanto in un punto dello spazio, mentre il corpo comprende spazio, li
questo, per parlare popolarmente, lo dimostro dal fatto che lo
spirito dev'essere nel luogo d : incontro di tutti i movi- menti che ci
vengono impressi dagli oggetti dei sensi. Dato che, quando voglio
stabilire che un dato corpo è oro, prendo insieme la sua lucentezza, il
suo suono, il suo peso, e ne conchiudo che è oro, bisogna dunque che lo
spirito sia in un luogo in cui tutte le linee della vista,
dell’udito e del tatto si incontrano, cioè in un punto. Se noi
dessimo allo spirito uno spazio maggiore che un punto, esso sa-
rebbe già un corpo e sarebbe divisibile in parti; e perciò non sarebbe sempre
intimamente presente a sè stesso e così non potrebbe anche riflettersi su
tutti i suoi elementi e le sue azioni. Eppure in ciò consiste proprio
l’essenza dello spirito. Posto dunque che lo spirito consista in un
punto, è indivisibile e indistruttibile. Da questi principi e da
altri ancora, ho dimostrato molte cose meravigliose riguardo alle
caratteristiche dell'anima umana e in generale di tutti gli spiriti
intelligenti; cose alle quali nessuno finora aveva pensato, benché da
esse sgorghi in modo finora mai visto la verità della religione, della
provvidenza divina, dell im- mortalità della nostra anima e la
possibilità di molti su- blimi misteri (come quello della giustizia
divina, della predestinazione e della presenza nel sacramento). Ed io
spero una volta di poter mostrare tutto ciò nel modo più chiaro
possibile, e di acquistarmi così qualche benemerenza 62
PARTE PREMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO presso tutti gli
uomini intelligenti, ehe odiano l’ateismo oggi invadente e si preoccupano
dell’ eternità. (Lettera al duca ili Hannover, 1671, f!. I,
52-53). Da questo contatto fra sostanza spirituale e materiale
nel conatus, Leibniz trao le sue prime conclusioni verso la fun-
zione della spiritualità nel mondo fisico, e 1 importanza dello spirito
in rapporto a qualsiasi elemento corporeo e materiale. Sono capace
di dimostrare dalla natura del movimento nel campo fisico, da me
scoperta, che il movimento non può esistere nei corpi presi per sè, se
non vi si aggiunga lo spirito;.... che lo spirito è incorporeo; che lo
spirito agisce su sè stesso, che nessuna azione su sè stesso può
essere movimento, che l'azione ilei corpo non è se non il movimento, e
che quindi lo spirito non è corpo. Che lo spirito consiste in un punto o
centro, e che perciò è indi- visibile, incorruttibile, immortale. Come
nel centro con- corrono tutti i raggi, così concorrono insieme nello
spirito tutte le impressioni sensibili attraverso i nervi; e dunque
lo spirito è un piccolo mondo concepito in un punto, il quale consiste
delle proprie idee così come il centro con- siste degli angoli, poiché
l’angolo è mia parte del centro, nonostante che il centro sia
indivisibile. Così può essere spiegata geometricamente tutta la natura dello
spirito. (Lettera al duca di Hannover, 1071, U. 1, (il).
La conservazione della forza. — Queste sono le teorie fisiche del
giovane Leibniz. Ha una nuova scoperta fa sì che egli abbandoni il suo
concetto del movimento come essenza dei corpi, e lo sostituisca con quello
di forza. Cartesio aveva affermato la immutabilità e costanza
della quantità di movimento nell’universo; cioè, ehe quanto movi-
mento viene perduto da un corpo, tanto viene acquistato da un altro, sì
ehe la somma complessiva neH ! universo sia sempre costante: intendendo
per quantità di movimento il prodotto della massa per la velocità.
Leibniz dimostra che tale prin- ni. - FORZA E MOVIMENTO
f)3 cipio nou è esatto, e che ciò la cui somma rimane costante
non è la quantità di movimento, ma la quantità di forza viva 0 !
azione motrice, che è eguale al prodotto della massa per il quadrato
della velocità. Quale sia la portata di questa scoperta nel campo
fisico, non è il caso qui di notare. Per intendere l'uso che
Leibniz ne farà in questioni filosofiche e metafisiche bisogna
osservare che I azione motrice non rappresenta più come la quantità
di movimento - la semplice traslazione di un corpo da un luogo ad un
altro, ma la possibilità di produrre un determinato ef- fetto, per
esempio, di sollevare un corpo ad una determinata altezza. Questa azione
motrice di Leibniz è quella che oggi si chiama energia. In
generale la forza assoluta deve essere stimata per 1 effetto
violento che essa può produrre. Chiamo effetto violento ciò che consuma
la forza dell'agente, come, per esempio, imprimere una certa velocità ad
un corpo dato, elevare un corpo determinato ad ima determinata
altezza, etc. E si può giudicare comodamente la forza di un corpo
pesante, attraverso il prodotto della massa o della pesan- tezza per 1
altezza alla quale il corpo potrebbe salire in virtù del suo
movimento.... Quando un corpo pesante ha progredito discendendo
liberamente, ed ha acquistato im- peto o forza' viva , le altezze a cui
questo corpo potrebbe allora arrivare non sono affatto proporzionali alle
velocità, ma al quadrato delle velocità. Ed è per questo che nel
caso della forza viva le forze non sono affatto come le quantità di
movimento, o come i prodotti delle masse per le velocità....
Si verifica per via di ragione e di esperienza, che è la forza viva
assoluta - quella determinata dall'effetto violento che può produrre -
che si conserva, e non già la quantità di movimento. Poiché se questa
forza viva potesse mai aumentare, si avrebbe un effetto più potente che
la causa, oppure si avrebbe il moto perpetuo meccanico, cioè mi
movimento che potrebbe riprodurre la sua causa e qualche «4
PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO cosa di più ; il che è
assurdo. Ma se la forza potesse dimi- nuire, essa perirebbe alla line
completamente perchè, non potendo mai aumentare, e potendo però
diminuire, an- drebbe via via decadendo : il che è senza dubbio
contrario all'ordine delle cose. Anche l’esperienza lo conferma....
Adesso mi piace di guardare la questione da un altro punto di
vista, e di mostrare anche la conservazione di qualche cosa di più
prossimo alla quantità del movimento, cioè la conservazione dell'azione
motrice. Ecco dunque la regola generale che io stabilisco. Qualunque cambiamento
possa accadere tra corpi concorrenti, qualunque sia il loro numero,
bisogna che vi sia sempre nei corpi concor- renti in un sistema chiuso la
medesima quantità di azione motrice nel medesimo intervallo di tempo. Per
esempio, v i deve essere durante questa ora tanta azione motrice
nel- T universo o in dati corpi che agiscono fra di loro in un
sistema chiuso, quanta ve ne sarà durante un'altra ora qualsiasi.
Per comprendere questa regola, bisogna spiegare la va- lutazione
deh' azione motrice, tutta diversa da quella della quantità di movimento,
intesa la quantità di movimento secondo l’uso che si è spiegato sopra.
Ora, affinché 1 azione motrice possa essere valutata, bisogna prima
valutare 1 ef- fetto formale del movimento. Tale effetto formale o
essen- ziale al movimento consiste in ciò che è cambiato dal mo-
vimento, cioè nella quantità della massa trasportata, e nello spazio o
nella lunghezza attraverso cui questa massa è trasportata. È questo
l'effetto essenziale del movimento, o il cambiamento che esso determina:
poiché il tal corpo era lì, ora è qui: il corpo è tanto grande e la
distanza è tanta.... Bisogna ben distinguere quello che io
chiamo 1 effetto formale o essenziale al movimento, da ciò che ho
chiamato più sopra l' effetto violento. Poiché 1 effetto violento
con- suma la forza e si esercita su qualche cosa di fuori; ma
ITI. - FORZA E MOVIMENTO 65 l'effetto formale
consiste nel corpo in movimento preso in sè stesso, e non consuma affatto
forza, anzi la conserva: poiché la medesima traslazione della medesima
massa si deve sempre continuare, se nulla dal di fuori non F im-
pedisce. È questa la ragione per cui le forze assolute sono come gli
effetti violenti che le consumano, ma non già come gli effetti formali.
Ora sarà più facile d' intendere che cosa sia F azione mo- trice:
bisogna diuique stimarla non solo per l’effetto for- male che essa
produce, ma anche per il vigore e la velocità con la quale essa lo
produce. Si vogliono far trasportare 100 libbre alla distanza di un
miglio; questo è l’effetto formale che si domanda. Uno lo vuol compiere
in un’ora, un'altro in due; io dico che Fazione del primo è doppia
di quella del secondo, essendo doppiamente rapida, su ili un medesimo
effetto.... Questa definizione dell azione motrice si giustifica
ab- bastanza a priori, perchè è chiaro che in un' azione pura-
mente formale presa in sè stessa, come è qui quella di un corpo in
movimento considerato a sè, vi sono due punti da esaminare: l’effetto formale
o ciò che è cambiato, e la rapidità del cambiamento; poiché è ben chiaro
che colui che produce il medesimo effetto formale in minor tempo,
agisce di più. (Enfiai/ de Dynamique sur lei laix dii mouvemenl, M.
VI, 218-21). La forza come attività. — La forza, l’energia, è
dunque sostituita al movimento. Dalla' semplice e obbiettiva
trasla- zione dei corpi HaTun luogo all’altro, Leibniz sposta il
centro della attenzione su ciò che della traslazione è la causa, su
ciò che contiene già in sè - per così dire - il movimento allo stato
potenziale, e lo produce. Il movimento perde così realtà a favore della
forza. La forza viene considerata come assoluta e il movimento come
relativo. Bisogna sapore anzitutto che la forza è qualche cosa
di assolutamente reale, anche nelle sostanze create: ma che
5. — Leibniz, La monadologia. 66 PARTE PREVIA - IL SISTEMA
LEIBNIZIANO lo spazio, il tempo e il movimento hanno qualche
cosa dell’ente di ragione, e non sono veri e reali per sè stessi,
ma solo in quanto attributi divini involventi 1* immensità, l’ eternità,
l'azione o la forza delle sostanze create. Ise con- segue che non esiste
un vuoto nello spazio nè nel tempo, che il movimento separato dalla
forza, cioè quando non si considerino in esso se non le caratteristiche
geometriche, cioè la grandezza, la figura o i loro mutamenti, non è
altro che un mutamento di luogo; e che perciò il movi- mento, rispetto ai
fenomeni, consiste in una semplice rela- zione-, il che fu anche
riconosciuto da Cartesio, quando definì il movimento come una traslazione
dalle vicinanze di un corpo alle vicinanze di un altro corpo. Ma nel
trarne le conseguenze, dimenticò la sua definizione, e stabili le
regole del movimento come se il movimento fosse qualche cosa di reale e
assoluto. Bisogna dunque ritenere che, quando più corpi qualsiasi sono in
movimento, non è pos- sibile dedurre, dal loro aspetto esteriore, in
quali di essi sia un determinato movimento assoluto oppure la
quiete; ma ciascuno di essi a piacere può essere considerato in
quiete, pur restando uguali le manifestazioni esteriori. (Specimen
Dynamicum, parte 11, M. VI, 247). 1 1 movimento è relativo: la
forza sola è assoluta. E il concetto di forza ha, molto più che quello di
movimento, una chiara impronta di attività. Pare che in esso il conatus
degli scritti giovanili abbia trovato il suo completamento e la sua
realiz- zazione. Abbiamo altrove avvertito che negli esseri
corporei vi è qualche cosa al di là dell'estensione, anzi prima
del- l’estensione : la forza della natura, riposta ovunque dal-
l’autore supremo, la quale non consiste soltanto in una semplice facoltà,
come si contentavano di dire gli scola- stici, ma anche in un conatus o
sforzo, il quale avrà il suo effetto pieno se non sia impedito da un
conatus con- m. - FORZA E MOVIMENTO 67
trario. Questo sforzo si mostra da ogni parte ai nostri sensi; e, a mio
parere, può essere dimostrato per via ra- zionale ovunque nella materia,
anche là dove non è evi- dente ai sensi. Che se questa forza non si deve
attribuire a Dio come un miracolo, bisogna certamente che sia im-
messa da lui nei corpi, in modo da costituirne 1' intima natura; poiché
l'agire è il carattere essenziale delle sostanze, e l’estensione, lungi
dal determinare la sostanza stessa, non indica altro che la continuazione
o diffusione di una so- stanza già data, la quale tenda e si opponga,
cioè resista. Nè importa che ciascuna azione corporea derivi dal
mo- vimento, e il movimento non derivi se non da mi altro movimento
esistente già da prima in quel corpo o im- pressogli dal di fuori.
Infatti il movimento (così come il tempo) non esiste mai, a considerare
la cosa rigorosamen- te; giacché non esiste mai tutto, non avendo parti coe-
sistenti. E nulla vi è in esso di reale, se non quel quid istantaneo che
consiste nella forza tendente al mutamento. A ciò dimque si riduce tutto
ciò che è nella natura cor- porea al di fuori dell’oggetto della
geometria, cioè al di fuori deH’estensione. (Speri intra
Jji/namicum, M. VI, 235). 11 corpo, la materia, contiene dunque in
se una t’i*s adiva clic supera, la materialità ed ha carattere
spirituale. Tò Su o ii.ty.óv, la potenza, 1 è duplice nel corpo:
passiva e attiva. La forza passiva costituisce propriamente la ma-
teria o massa, quella attiva la entelechia (5) o forma. La forza passiva
è la resistenza stessà^per la quale il corpo resiste non soltanto alla
penetrazione, ma anche al mo- li) Entelechia, da èvreXé? (compiuto)
e exetv (avere) ò il termine usato da Aristotele per indicare la lorma
pienamente realizzata. Leibniz lo riprende per definire l’aspetto attivo
della sostanza e della monade. Questo termine 6 anche usato spesso da lui
come sinonimo ili monade. C’fr. Monadologia, §§ 18, 48. 68
PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO vimento. e per la
quale avviene che un altro corpo non possa subentrare al suo posto senza
che esso ceda: d altra parte, esso non cede se non ritardando alquanto il
mo- vimento del corpo che lo spinge, e così tende a perseve- rare
nel proprio stato anteriore, in modo non soltanto da non scostarsene
spontaneamente, ma anche da resistere a ciò che tende a mutarlo. Così vi
sono due resistenze o masse: la prima, quella che chiamano antitypia o
impene- trabilità; la seconda, quella che Keplero chiama inerzia
naturale dei corpi e che Cartesio in qualche luogo del suo epistolario
riconobbe dal fatto che per essa i corpi non accolgono un nuovo movimento
se non per forza, e perciò resistono al corpo che li preme e ne
indeboliscono la forza. J1 che non avverrebbe, se nel corpo, oltre
all'esten- sione, non vi fosse tò Su jo gtxó , cioè il principio delle
leggi del movimento, per il quale avviene che la quantità delle
forze non può essere aumentata, e che un corpo non può essere spinto da
un altro corpo se non diminuendo la forza di quello/ La forza
attiva, che si suole anche dire senz altro forza, non è da concepirsi
come la semplice potenza volgare della scuola, cioè come ima recettività
di azione, ma implica un conatus, cioè mia tendenza all'azione, cosicché,
se non vi sia impedimento, ne derivi l'azionepE in ciò propria-
mente consiste l'entelechia, mal compresa dalla scuola: una tale potenza
infatti comprende 1 atto, nè permane una semplice facoltà, benché non
sempre proceda direttamente all'azione cui tende; a volte infatti vi si
oppone un im- pedimento.! In secondo luogo, la forza attiva è
duplice, primitiva'? derivativa, cioè sostanziale o accidentale. La
forza attiva primitiva, che vien chiamata da Aristotele la prima
entelechia (è'.veXé/ev/ •?) 7tpoVr/;) e nel linguaggio comune forma della
sostanza, è il secondo principio na- turale che, insieme con la materia o
forza passiva, costi- tuisce la sostanza corporea; la quale è in sè un
unità, m. - FORZA E MOVIMENTO 69 cioè
non un semplice aggregato di più sostanze: come per esempio vi è grande
differenza tra un animale e un gregge di animali. E perciò questa
entelechia è o un'anima, o qualche cosa di analogo all'anima, e sempre attua
na- turalmente qualche corpo organico, il quale, quando fosse preso
separatamente in sè stesso, cioè toltane o allontana- tane l’anima, non
sarebbe un'unica sostanza, ma un ag- gregato di molti, insomma un
artificio della natura.... La forza derivativa è ciò che alcuni
chiamano impetus, cioè conatus, o la tendenza, per così dire, ad un
qualche movimento determinato, attraverso il quale la forza pri-
mitiva o principio dell'azione viene modificato. Quanto a questa forza,
ho mostrato che non si mantiene sempre la medesima nel medesimo corpo, ma
che, comunque sia di- stribuita in piìi corpi, rimane sempre nella
medesima quantità complessiva, e differisce dal movimento stesso,
la cui quantità non si conserva..,. A stabilire una forza attiva
nei corpi ci inducono molte ragioni, e principalmente l'esperienza
stessa, la quale mo- stra che nella materia vi sono movimenti i quali
devono bensì essere attribuiti originariamente alla causa univer-
sale delle cose, cioè a Dio; ma immediatamente e speci- ficamente devono
essere spiegati attraverso la forza posta da Dio nelle cose^'infatti,
dire che Dio nella creazione ha dato ai corpi una legge di aziono, non è
altro se non dire che ha dato ad essi qualche cosa in virtù di cui
quella legge sia osservata; altrimenti dovrebbe sempre egli stesso
procurare continuamente per via straordinaria l'osservanza di quella
legge; mentre è piuttosto la sua legge stessa che ha efficacia, ed egli
ha reso i corpi attivi, cioè ha dato ad essi ima forza insita} Bisogna
inoltre considerare che la forza derivativa e l'azione sono qualche cosa
di modale, perchè sono soggetti a mutamento. E ogni modo consiste
in qualche modificazione di alcunché di pexsistente, o me- glio di
assoluto. 70 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEI BN1ZI
ANO Come la figura è in certo modo una limitazione o mo-
dificazione della forza passiva o massa estesa, così la forza derivativa
e l'azione motrice è in certo modo una modifi- cazione non già di qualche
cosa di puramente passivo (altrimenti la modificazione o limite
conterrebbe più realtà di ciò stesso cho è limitato), ma di qualche cosa
di attivo, cioè dell' entelechia primitiva. Onde la forza derivativa
e accidentale o mutevole sarà una qualche modificazione della
vìrtus primitiva essenziale che perdura in qualsiasi sostanza corporea.
Perciò i cartesiani, non riconoscendo alcun prin- cipio attivo
sostanziale modificabile nel corpo, furono co- stretti a negare ad esso
qualsiasi azione ed a trasferire l'azione nel solo Dio: un Deus ex
machina, principio tut- t' altro che filosofico. ( Frammento
del 1702, >1. VI, 100-103). Valore metafisico della forza.
Questa entelechia, que- sta forza di qui è formata la materia, che ne
costituisce anzi la piii intima essenza, è qualche cosa di analogo
all'anima. La materia ha essenzialmente in sè il principio del
mo- vimento, ma secondo me ciò non si deve intendere se non nel
senso che vi sono delle anime nella materia, le quali sono indivisibili e
indistruttibili. (Lettera al Burnett, 1704, G. Ili, 200).
E questo principio delTanimazione della materia che spinge Leibniz
ad una considerazione del mondo corporeo diversa da quella puramente
meccanica: che gli fa vedere in esso, attra- verso il principio
spirituale, un elemento finalistico e, attra- verso questo, la mano di
Dio. Devo dichiarare inizialmente che a mio parere tutto
avviene meccanicamente nella natura e che, per rendere una ragione esatta
e compiuta di qualsiasi fenomeno par- ticolare (come per esempio della
pesantezza o della ela- sticità), bastano le nozioni di figura e ili
movimento. Ma 1U. - FORZA E MOVIMENTO 71
i principi stessi della meccanica e le leggi del movimento sorgono a mio
parere da alcunché di superiore, che dipende piuttosto dalla metafisica
che dalla geometria e che non si può raggiungere con 1 immaginazione,
benché lo spirito lo possa molto ben concepire. Così io penso che nella
na- tura, oltre alla nozione di estensione, convenga impiegare
quella di forza, che rende la materia capace di agire e di resistere. E
per forza o potenza non intendo il potere o la semplice facoltà; che non
è se non una possibilità pros- sima di agire e che, essendo come morta,
non produce neppur mai un'azione senza essere eccitata dal di fuori
Ma intendo qualche cosa di mezzo fra il poterete l’azione che implica imo
sforzo, un atto, un’entelechia, poiché la forza passa per sua virtù
all" azione finché nulla ne la impedisce. Questa è la ragione per
cui io la considero come 1 elemento costitutivo della sostanza, essendo
essa il principio dell azione che della sostanza è il carattere
essenziale(^l) Così io vedo che la causa efficiente delle azioni
fisiche deriva dalla metafisica; nella quale opinione sono molto
lontano da coloro che non riconoscono nella natura se non ciò che è
materiale o esteso, e che perciò si rendono sospetti con qualche ragione
presso le persone pie. Ri- tengo pure che il concetto del bene o della
causa finale, I>er quanto contenga in sé alcunché di morale, si possa
anche impiegare utilmente nella spiegazione dei fenomeni naturali; poiché
l'autore della natura agisce secondo il principio dell ordine e della
perfezione, con una saggezza alla quale nulla si può aggiungere: e ho
mostrato altrove, a proposito della legge generale dell"
irraggiamento della luce, come il principio della causa finale basti
spesso a scoprire i segreti della natura, finché non se ne sia
trovata la causa prossima efficiente, che é più difficile a scoprirsi.
Tì) (Système novi eon jkivr erpliqvtr la nature des subitanee»,
primo abbozzo, 1(395, G. IV, 472). 72 PARTE PRIMA - IL
SISTEMA LEIBNIZIANO La vera scienza tìsica deve essere tratta dalle
sorgenti ilelle perfezioni divine. Dio infatti è l' ultima ragione
delle cose, e la conoscenza di Dio è il principio delle scienze,
così come la sua essenza e la sua volontà sono i principi delle cose.
Quanto piii si è versati nelle profondità della filosofia, tanto più
facilmente si riconosce ciò. Ma pochi finora sono riusciti a dedurre,
dalla considerazione delle proprietà divine, verità di qualche importanza
nella scienza. Vi sono forse alcuni che potranno essere spinti da
questi esempi. La filosofia si santifica così coll’ immissione in
essa delle correnti sgorgate dalle sacre sorgenti della teo- logia
naturale. E così lontana dal vero è la tesi che si debbano rifiutare le
cause finali e la considerazione di uno spirito sapientissimo che agisce
secondo bontà (onde la bontà e la bellezza diverrebbero arbitrarie o
soltanto re- lative a noi e non attribuibili a Dio: opinione quella,
di Cartesio, questa di Spinoza ( 1 ), che invece, dalla conside-
razione dello spirito, si possono dedurre principi essenziali della
fisica. (Principium quoddam generale, M. VI, 134). In
questa organizzazione divina del mondo noi vediamo la forza pervadere e
permeare tutta la natura. Non più atomi corporei: qualche cosa di
altrettanto unitario e indivisibile, ma privo di qualsiasi materialità.
Queste unità sostanziali stanno al confine fra materia e spirito,
potendosi sviluppare in ambedue le direzioni ; e racchiudono in sé una
forza che permette loro una spontaneità di sviluppo verso
l’universale. In tale spontaneità e attività consiste il carattere
spirituale degli elementi della sostanza corporea, ciò che li avvicina
al- l’ anima e all’ io. Poiché è necessario che vi sieno
nella natura corporea delle vere unità, senza le quali non vi sarebbe
affatto (1) Cartesio fa derivare, secondo Leibniz, le regole della
bontà e dell’ar- monia dall’arbitrio di Dio (Cfr. sojira, p. 13). Per
Spinoza invece la bontà è un rapporto della creatura individuale alla
Sostanza assoluta, cioè Dio. m. - FORZA E MOVIMENTO
Tri molteplicità uè aggregati, bisogna che ciò che
costituisce la sostanza corporea sia alcunché di rispondente a ciò
che si suol chiamare io in noi, che è indivisibile e tuttavia
agente; poiché questo io, essendo indivisibile e senza parti, non potrà
essere un essere composto, ma, essendo agente, sarà qualche cosa di
sostanziale. (Syitcmc un uveali, primo abbozzo, I 695, G. IV,
47ii). IV. LA MONADE Costituzione e
funzione della monade. - Si sono stu- diati nei capitoli precedenti due
principi fondamentali della filo- sofia leibniziana: l’universalità della
sostanza individuale, e il principio spirituale della f orza n el mondo
materiale. Il primo, derivato dalla elaborazione dT” concetti logici; il
secondo dal rigoroso pensamento di teoremi fisici. L’unione e la
fusione di questi due principi, dà luogo alla mònade (1). Ciò ebe
essi hanno in comune è il fatto di racchiudere ambedue in sè, allo
stato potenziale, un infinita possibilità di sviluppo: la sostanza
individuale, punto di partenza di una catena di causo e di effetti che
racchiude nelle sue maglie il passato e l’avvenire di tutto 1 universo;
l'unità animata del mondo corporeo, forza capace di svilupparsi in
movimento e, pur col suo carattere spirituale, di dar luogo ad una
formazione di materialità. Dei due elementi, l’uno è universale ma
astratto, puramente lo- gico; l’altro concreto, reale, spirituale, ma
ancora privo di uni- versalità. Nella loro fusione l’uno fornisce ciò che
all’altro manca: e la monade sarà un principio spirituale e
universale insieme, ma pur concreto, tale che di esso consti
effettiva- mente il mondo esistente. La monade è « l’atomo della
natura e 1 elemento delle cose ». Ad essa vengono dati da Leibniz
nomi diversi: entelechia, anima, sostanza, etc., a seconda delle varie
occasioni in cui ne parla. (1) Monade ò parola greca ebe significa
unità. ]| termine è stato usato anche da Giordano Bruno per indicare gli
elementi primi delle cose. Non è però sicuro ohe Leibniz abbia derivato
da lui questa denominazione. rv. - LA MONADE 75
L : atomo di Epicuro, benché fornito di parti, è ima cosa unita
nel suo interno, mentre l'anima, quantunque senza parti, racchiude in sé
un gran numero, o meglio un numero infinito di varietà, per la
molteplicità delle rap- presentazioni di cose esterne, o piuttosto per la
rappre- sentazione dell'universo che il Creatore vi ha posto.
( Osservazioni al dizionario del Bayle, 1702, G. IV, 544). Le
monadi sono i principi primi c più semplici onde è costituito il mondo:
non sono materiali, ma da esse deriva tutta la materia: sono individuali,
molteplici (in quanto sono sempre punti di vista particolari presi
sull’universo, e i punti di vista possono essere infiniti); e d’altra
parte ciascuna rac- chiude in sè una visione del tutto.
L’unità sostanziale richiede un essere compiuto, indivi- sibile e
indistruttibile per natura, poiché la sua nozione involve tutto ciò che
gli deve accadere; e ciò non si po- trebbe trovare nè nella figura nè nel
movimento, che im- plicano anzi entrambi alcunché d’ immaginario -
come potrei dimostrare —, ma bensì in un’anima o forma sostan-
ziale, sull’esempio di ciò che si suol chiamare io. Sono questi i soli
veri esseri compiuti, come avevano ricono- sciuto gli antichi e
soprattutto Platone, il quale ha ben chiaramente mostrato che la sola
materia non è in sè sufficiente a formare una sostanza. Ora 1’ io
sopraddetto, o ciò che gli risponde in ciascuna sostanza
individuale, non può essere nè fatto nè disfatto dall'avvicinamento
o dall'allontanamento delle parti, procedimento puramente esteriore
a ciò che è la sostanza. Non saprei dire preci- samente se vi siano altre
sostanze corporee effettive, oltre quelle che sono animate, ma almeno le
animo servono a darci qualche conoscenza delle altre per analogia.
(Lotterà all' Arnauld, 1086, G. 11, 76-7). Non so se sia
possibile spiegare la costituzione dell' anima meglio che dicendo: l.°
che è una sostanza semplice, ov- 76 PARTE PRIMA — IL
SISTEMA LEIBMZI ANO vero ciò eli e io chiamo una vera unità; 2.°
che tale unità esprime tuttavia la molteplicità, cioè i corpi, e che
li esprime il meglio possibile secondo il suo punto di vista o il
suo rapporto ; 3.° che così essa è espressiva dei fenomeni secondo le
leggi metafisico-matematiche della natura, cioè secondo 1 ordine più conforme
alla intelligenza e alla ra- gione. i\e deriva inline, 4.° che 1"
anima è una imitazione di Dio, nel massimo grado possibile alle creature,
che essa è come lui semplice eppure anche infinita, e avvolge tutto
attraverso percezioni confuse; ma che, riguardo a quelle distinte, essa e
limitata. Invece tutto è distinto nella so- stanza sovrana, dalla quale
tutto emana, e che è la causa ilcll esistenza e dell ordine e, in una
parola, l'ultima ragione delle cose. Dio contiene 1 universo eminentemente,
e l'anima o l'unità lo contiene virtualmente, essendo imo specchio
centrale, ma, per così dire, attivo e vitale. Si può anche dire ohe ogni
anima è un mondo a parte, ma che tutti questi mondi si accordano e sono
rappresentativi dei me- desimi fenomeni, secondo rapporti differenti; e
che questa è la maniera più perfetta di moltiplicare gli esseri
quanto è jiossibile, ed il meglio possibile. (Lettera a)
Bayle, 1702, G. Ili, 72). Il concetto di sostanza individuale è
stato formulato da Leibniz por la prima volta nel Dìscours de Méta
physìque del 1686. La parola monade è introdotta da lui nel 1696.
Verso il mezzo della sua vita, cioè, egli è giunto in possesso
dell’ele- mento fondamentale onde per lui è costituito il mondo. Tro-
vato questo, il problema che gli si pone è di spiegare, attra- verso tale
elemento, la costituzione del mondo stesso. Come nell arte combinatoria'
si dovevano trovare, per mezzo della scomposizione dei concetti, i
termini semplici di cui consta il pensiero umano, e poi, attraverso la
varia combinazione di essi, formare di nuovo ogni possibile concetto,
così ora un’ in- dagine analitica nel campo logico, fisico, metafisico,
ha condotto alla nozione di monade come sostanza semplice, costituente il
mondo. Si tratta ora di mostrare concretamente come il mondo IV. -
LA MONADE 77 consti di monadi, come ogni
aspetto, ogni fenomeno di esso sia spiegabile attraverso le combinazioni,
le modificazioni, i diversi aspetti delle monadi. Inizio e
fine della monade. - Donde nasce la monade? Che cosa 1’ ha prodotta?
Qnal’è la sua origino? Noijl è possibile concepirla come derivata
da ini qualsiasi ente naturale: essere prodotta significa sempre in
qualche modo essere causala ; c, poiché essa comprende già in sé tutta
la serie infinita delle causo e degli effetti, non si può
attribuirle una causa al di fuori di sé stessa: qualsiasi sua causa
sarebbe sempre compresa nel suo interno. Analogamente, non è con-
cepibile neH’ordine naturale la fine della monade; implicando tale fine
un interruzione nella serie delle cause e degli effetti, che è invece
continua e infinita. L’origine e la fine delle monadi deve essere dunque
ricercata fuori deU’ordino causale dell' uni- verso; o piuttosto si può
dire che le monadi non hanno ori- gine: sono nate insieme con l’universo
stesso, sono concreate ad esso; e il creatore di esse è il medesimo
creatore deH'uni- verso: Dio. Quanto all' inizio e alla fine
di queste forme, anime, o principi sostanziali, bisogna dire che esse non
possono avere origine se non dalla creazione, e non possono aver
fine se non da un annullamento compiuto espressamente dalla potenza
suprema di Dio.... Così queste forme non comin- ciano nè finiscono
naturalmente. E perchè non avrebbero esse il medesimo privi egio degli
atomi, i quali, secondo i seguaci di Gassendi, devono sempre conservarsi?
Tale privilegio bisogna accordarlo a tutto ciò che è veramente una
sostanza; perchè la vera unità è assolutamente indis- solubile. Dato ciò,
bisogna credere che queste sostanze sono state inizialmente create
insieme col mondo. (Syslème noiweau, primo abbozzo, 1605, G. IV,
474). Così (eccezion fatta per le anime che Dio vuole ancora
creare espressamente) fui obbligato a riconoscere che le
78 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZLANO forme costitutive
delle sostanze sono state create insieme col mondo e che sussistono in
eterno. (Syntènu nouveau, seconda stesura, 1095, G. IV, 479).
Individualità e universalità della monade. - Lo monadi hanno in se
stesse il doppio carattere di essere ciascuna un elemento costitutivo del
mondo, e insieme di implicare cia- scuna, in se, 1 assoluta totalità di
sviluppo del mondo stesso. 11 mondo è composto di monadi: ma ciascuna
monade è, da un certo punto di vista, il mondo stesso. Da va certo
punto di vista : questo è il criterio che permette di conservare e
con- ciliare quelle due caratteristiche. Ciascuna monade mantiene
la sua individualità* e la sua distinzione dalle altre, in quanto implica
e rappresenta il medesimo tutto, ma da un diverso punto di vista. E i
punti di vista sono infiniti; così sono in- finite le monadi. L
individualità della monade si concilia in tal modo con la sua
universalità. Benché ciò possa parere paradossale, è impossibile a
noi di avere conoscenza degli individui e di trovare il mezzo per
determinare esattamente l'individualità di qualsiasi cosa.se non
prendendo la cosa stessa: infatti tutte le circostanze possono ripetersi;
le piti piccole differenze ci sono insen- sibili; il luogo e il tempo,
lungi dal determinare, hanno anzi bisogno di essere essi stessi
determinati dalle cose che contengono. Ciò che vi è di più notevole in
questo principio, è che Y individualità involve l'infinito; e sola-
mente colui che è capace di comprendere ciò, può aver conoscenza del
principio di individuazione di questa o di quella cosa: principio il
quale deriva dall" influenza retta- mente intesa di tutte le cose
dell' universo le une sulle altre. E vero che non sarebbe punto così, se
il mondo fosse composto di atomi, come vuole Democrito; ma in tal
caso non vi sarebbe pure alcuna differenza tra due in- dividui differenti
aventi la medesima figura e la medesima grandezza. [Nuovi
Saggi, 1701 s.gg., ILI, 3, § «>. IV. - LA MONADE
79 Proprio Inaili versali tà della monade è ciò che garantisce
la sua individualità. Due atomi di ugual forma e grandezza, con le
medesime caratteristiche esteriori, sarebbero indistinguibili 1 uno dall
altro. Due monadi non possono invece essere indi- stinguibili e
perfettamente 'identiche. II fatto di essere due, implica che esse
rappresentano il mondo da due punti di vista: e ciascun punto di vista
comporta legami e rapporti all’ in- finito che necessariamente saranno
diversi da quelli di ciascun altro punto di vista. Due monadi
perfettamente identiche in tutto il complesso dei rapporti implicati, non
sono concepi- bili: sarebbero una sola e medesima monade. È questo il
prin- cipio che Leibniz chiama della identità degli indiscernibili.
Per esso ogni monade ha garantita la sua individualità e inconfon-
dibilità fra tutte le altre. K eli grande importanza in tutta la
filosofia e anche nella teologia il principio che non esistono
denominazioni puramente estrinseche; e questo a causa della
connessione delle cose tra di loro. Due cose non possono diff erir e
solo locabnente o temporalmente, ma è sempre necessario che
interceda tra di esse qualche altra differenza interna. Così non è
possibile che vi siano due atomi simili per forma e uguali per grandezza
: per esempio due cubi uguali. Queste sono nozioni matematiche, cioè
astratte, non reali. Tutto ciò che è differente deve distinguersi per
qualche cosa; e la sola posizione non basta a differenziare le cose
reali. Per questo principio si sconvolge tutta la filosofia pura-
mente atomistica. In primo luogo, non è possibile che vi siano atomi,
altrimenti vi sarebbero due cose che non dif- ferirebbero se non
dall’esterno. In secondo luogo, se la sola posizione presa per sè non
costituisce un mutamento, ne deriva che non vi è alcun mutamento che sia
pura- mente di luogo. E, in generale, il luogo, la posizione, la
quantità (come p. es. il numero), la proporzione, non sono se non
relazioni che risultano da altre cose che costi- tuiscono per sè stesse
il mutamento. Così, essere in un determinato luogo, astrattamente
parlando, non sembra 80 PASTE PRIMA - IL SISTEMA
LEIBNIZIANO indicare altro che una posizione. Ma effettivamente
bisogna che ciò che è in un determinato luogo, esprima in sè quel
luogo stesso; cosicché la distanza e il grado di distanza implica anche
un modo di esprimere in sè la cosa distante, di agire su di essa, e di
essere da essa affetto. Ed effet- tivamente la posizione implica un grado
di espressione.... Tutte le cose da noi qui esposte derivano dal
principio fondamentale che il predicato è contenuto nel soggetto;
principio che colpì l’Arnauld(l) quando una volta gliene feci cenno: - j’
en ay esté frappe - mi scrisse. (Frammento, C. 8-10).
Rappresentazione e appetito. - Proseguiamo nel carat- terizzare la
struttura della monade. Essa contiene in sè tutto il proprio sviluppo
futuro, insieme con lo sviluppo del mondo. Ma quello che determina la sua
particolarità e il suo valore, è di contenerlo non esplicito ed esteso
nel tempo e nello spazio, ma implicito, in modo pregnante, allo stato
potenziale. Se noi volessimo immaginare in ciascuna monade,
attualmente sviluppato, tutto il suo svolgimento completo, perderemmo,
per così dire, il vantaggio essenziale della monade: avremmo di fronte a
noi il mondo stesso in tutta la sua immensa e inaf- ferrabile
molteplicità. Il vantaggio consiste proprio nel rac- cogliere la
molteplicità del mondo nella individualità; di con- tenere allo stato
implicito ciò che allo stato esplicito sarebbe Superiore ad ogni facoltà
di percezione o di apprensione. Ora, come si svolge e quale aspetto
assume concretamente, nella monade, tale implicazione della totalità ?
Assume l’aspetto di forza o appetito da un lato, di rappresentazione
dall'altro. Ciascuna monade ha una rappresentazione di tutti gli
stati futuri che essa contiene in sè, e contemporaneamente ha un
impulso, una tendenza che la spinge a passare a questi futuri, dal
presente in cui si trova. In tali due forme si svolge, nel- I -
individuo, il passaggio all'universale. (1) Antonio Arnauld
(1012-1604), teologo e filosofo francese di scuola cartesiana e
giansenistica, intrattenne una lunga e importantissima corri- spondenza
col Leibniz. IV. - LA MONADE 81 Lo stato
dell'anima, come quello dell'atomo, è imo stato di cambiamento, una
tendenza: l'atomo tende a cambiare di luogo, l'anima a cambiare di
pensiero; l'uno e l’altro cambiano nel modo piìi semplice e più uniforme
che il loro stato permetta. Come mai allora (mi si domanderà) c'è
tanta semplicità nel cambiamento dell'atomo e tanta va- rietà nei
cambiamenti dell'anima? Il fatto è che l'atomo (così come lo si i mm
agina, benché veramente non esista in natura), quantunque sia composto di
parti, non ha nulla che determini varietà nel suo tendere, poiché si
sup- pone che queste parti non mutino i loro rapporti reciproci ;
mentre l'anima, per quanto indivisibile, contiene una ten- denza
composta, cioè una molteplicità di pensieri presenti dei quali ciascuno
tende a un particolare cambiamento, a seconda di ciò che esso contiene; e
questi pensieri si tro- vano tutti insieme nell'anima, in virtù del suo
rapporto essenziale con tutte le altre cose del mondo. E anzi, è
fra 1 altro la mancanza di tale rapporto che rende impos- sibili in
natura gli atomi di Epicuro. Infatti ogni cosa o parte dell' universo
deve rappresentare tutte le altre; Sic- ilie 1 anima, quanto alla varietà
delle sue modificazioni, non deve paragonarsi all'atomo materiale, ma
piuttosto all universo, che essa rapprasenta dal suo punto di
vista, e anche in qualche maniera a Dio, di cui essa rappresenta in
modo finito 1 infinità (a causa della sua percezione con- fusa e imperfetta
dell' infinito). 11 sentimento del piacere, per esempio, sembra
semplice, ma non lo è; e chi lo volesse notomizzare troverebbe che
esso implica tutto ciò che ci circonda e conseguente- mente tutto ciò cir
conila ciò che ci circonda. E la ragione del cambiamento dei pensieri
nell'anima è la medesima ragione del cambiamento delle cose nell’
universo che essa rappresenta. Infatti i rapporti meccanici che
sono sviluppati nei corpi, sono riuniti e, per cosi dire, con-
centrati nelle anime o entelechie, ed hanno anzi in esse 0. —
Leibniz, La monadologia. 82 PARTE PRIMA - IL SISTEMA
LEIBUIZIANO la loro origine. È vero che non tutte le entelechie
sono, come la nostra anima, immagini di Dio, poiché non tutte sono
fatte per essere membri di una società o di uno stato di cui egli sia il
capo; ma esse sono sempre immagini del- l'universo. Sono mondi in
compendio, a modo loro: sem- plicità feconde ; unità di sostanze ; ma
virtualmente infinite, por la molteplicità delle loro modificazioni;
centri che esprimono una circonferenza infinita. (Polemica
col Bayle, 1712, G. 1 V, óti2). Non potrebbe Dio forse dare
inizialmente alla sostanza una natura o forza interna che le faccia
produrre ordi- natamente (come in un automa spirituale o formale,
ma libero, in quanto gli è attribuita la ragione) tutto ciò che le
accadrà, cioè tutte le impressioni o espressioni che essa avrà ; e ciò
senza 0 soccorso di alcun' altra creatura ? Tanto più che la natura della
sostanza richiede necessa- riamente e implica essenzialmente im progresso
o un cam- biamento, senza il quale essa non avrebbe la forza di
agire. E poiché questa natura dell'anima è rappresentativa dell"
universo in modo esattissimo (benché più o meno di- stinto), la serie
delle rappresentazioni che l'anima produce in sé risponderà naturalmente
alla serie dei cambiamenti dell’universo stesso. (Syxtème
nouveau, lt>95, G. IV, IS.">). Una monade, in sé stessa
e in un istante, non può essere distinta da un'altra, se non per le sue
qualità e azioni interne, le quali non possono essere altro che le sue
per- cezioni (cioè le rappresentazioni del composto o di ciò che
sta al di fuori, nel semplice), e le sue appetizioni (cioè il suo tendere
da una percezione all'altra) che sono i prin- cipi del cambiamento.
Infatti la semplicità della sostanza non impedisce la molteplicità delle
modificazioni che si devono trovare insieme in questa medesima sostanza
sem- IV. — LA MONADE 83 plico; e tali
modificazioni consistono nella varietà dei rap- porti rispetto alle cose
che stanno al di fuori. Così in un centro o punto, per quanto semplice,
si trova un' infinità di angoli formati dalle linee che ad esso
concorrono. ( Principe « de la Mature et de la Grace, 1713-14, G.
VI, 598). Tn tal modo si viene anche a configurare il concetto di
rap- presentazione e in generale di conoscenza, come Leibniz lo
tratta dal punto di vista gnoseologico. Percezione è espressione delia
molteplicità nell’unità; e, d’altro lato, è azione. 11 pensiero,
essendo l’azione di una cosa su sè medesima, non ha luogo nella figura e
nel movimento, i quali non possono mostrare il principio d ima azione
veramente in- terna: d’altronde è necessario che vi sieno esseri
semplici, altrimenti non vi sarebbero esseri composti o esseri per
aggregazione, i quali sono piuttosto fenomeni che so- stanze, ed esistono
piuttosto \óp<p che (potrei (cioè piut- tosto moralmente o
razionalmente che fisicamente) per parlare con Democrito. E se non vi
fosse cambiamento nelle cose semplici, non ve ne sarebbe neppure nelle
com- poste, tutta la realtà delle quali non consiste se non nella
realtà delle cose semplici. Ora i cambiamenti interni nelle cose semplici
sono analoghi a ciò che noi concepiamo nel pensiero, e si può dire che in
generale la percezione è V espressione della molteplicità nell' unità.
Ella non ha bi- sogno, Signore (1), di questi schiarimenti sulla
immate- rialità del pensiero di cui Ella ha parlato in modo ammi-
revole in molti luoghi. Tuttavia, unendo queste conside- razioni con la
mia ipotesi particolare, mi pare che l'una serva a dar luce alle
altre. (Lotterà ni Bayle, 1702, G. Ili, 69). (1) Piotro
Bayle (1647-1706), cui Leibniz qui si rivolge, b il principale
rappresentante della lilosofia scettica in quel tempo. Fondatore delle 1
Volt- velles de la republique des lettres, autore del Dictionnaire
historique et crilique, ebbe col Leibniz lunghe od interessantissime
polemiche su vari argomenti, quali l’ipotesi dell’armonia prestabilita, e
il problema della conciliazione fra fede o ragione. 84
PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO I pensieri sono
azioni; e le conoscenze o verità, in quanto sono in noi, anche quando non
vi si pensa, sono abitudini o disposizioni; e noi sappiamo molte cose
alle quali non pensiamo punto. ( Nuovi Saggi, 1701 segg. I,
I, § 26, G. V., 79). Mi meraviglio, Signore, che Ella insista nel
volgere le mie opinioni in modo completamente diverso da ciò che io
intendo. Ella pretende che, secondo me, noi non facciamo altro che accorgerci
di ciò che avviene dentro di noi. Non so d onde Ella abbia ricavato
quest’ idea; io ritengo in- vece che noi facciamo tutto ciò che avviene
in noi. (Lettera al Jaquelot, 1701, G. VI, 567). II
pensiero come unità della molteplicità e come azione: ecco due concetti
che saranno propri della filosofia idealistica postkantiana, cui Leibniz
giunge già qui con l’ approfondi mento del concetto di monade come
spirito. Le piccole percezioni. - Da tale concetto Leibniz trae
anche argomenti per affermare l’ innatismo, contro la nega- zione del
Locke, il quale nel suo * Saggio sull’ intelletio umano, si era opposto
al razionalismo cartesiano affermando che tutto viene aU’anima
esclusivamente dai sensi, cioè dal di fuori, come segni che si imprimano
su di una tabula rasa. I Nuovi saggi sull’ intelletto umano di Leibniz
sono tutti destinati ad una presa di posizione di fronte alle tesi del
Locke. Di essi verrà trattato in un volume a parte. Qui ci interessa solo
no- tare come raifermazione dell’ innatismo in Leibniz non si fondi
soltanto, come in Cartesio, su motivi razionalistici. Ciò che è in- nato
allo spirito, non deriva per lui unicamente dalle idee di ra- giono. È
innato anche tutto ciò che è contenuto nell’anima, intesa come monade, cioè
tutta la serie dei rapporti di causa e di effetto di cui essa ha
rappresentazione. Tutto ciò costi- tuisce il contenuto dell’anima, e non
viene ad essa dal di fuori ma fa parte di essa già fin dalla sua
creazione; tutto 1 uni- verso, insomma, è già insito a priori
nell’anima. Ma l’anima non ha nozione attuale di tutto questo suo
con- tenuto. Il campo della sua conoscenza è limitato e si estende
IV. - LA MONADE 85 solo a ciò che le è pili immediatamente
a contatto. Come si concilia questo con la sua universalità e con
l’innatismo? Leibniz ricorre a* questo proposito alle piccole percezioni
o per- cezioni insensibili, le quali non cessano di influire
sull’anima, pur senza giungere alla sua coscienza. Esse appartengono bensì
dia rappresentazione deH’anima: l’anima però non ne ha con- sapevolezza.
In tal modo si viene a far concordare l’assoluto innatismo di ogni
verità, sia necessaria sia contingente, sia di ragione sia di fatto, con
la limitazione attuale delle nostre conoscenze. Le piccole percezioni
permettono a Leibniz di con- cepire la monade limitata insieme e
universale. La questione dell’origine delle nostre idee e dei
nostri principi non è preliminare nella filosofia, e bisogna esser
molto avanzati per risolverla bene. Credo tuttavia di po- ter dire che le
nostre idee, anche quelle delle cose sensibili vengono dal nostro proprio
intimo.... Non sono affatto fa- vorevole alla tabula rasa di Aristotele;
e vi è del giusto in ciò che Platone chiamava reminiscenza. Vi è anzi
di piii, giacché noi non abbiamo soltanto una reminiscenza di tutti
i nostri pensieri passati, ma anche un presentimento di tutti i nostri
pensieri futuri. È vero che ciò avviene in modo confuso e senza
distinguere questi pensieri, press’ a poco come quando io odo il rumore
del mare: odo allora il rumore di tutte le onde particolari che
compongono il rumore totale, pur senza distinguere un'onda
dall'altra. Così è vero, in un certo senso, ciò die ho spiegato :
cioè die non solo le nostre idee, ma anche le nostre sensazioni
(sentiments) nascono dal nostro fondo, e che l'anima è più indipendente
di quanto non si pensi; benché resti pur vero che nulla avviene in essa
che non sia determinato, e che nulla è nelle creature, che non sia
continuamente creato da Dio. (Suri' Essay de l'entendement
liutnain de Momùur Loci. dc.j o il ]( f-3, G.Y, l(i). Si tratta di
sapere se l' anima in se stessa sia compieta- mente vuota, come delle
tavolette in cui non si sia ancora 86 TARTE PRIMA -
IL SISTEMA I.EIBNIZIANO scritto nulla (tabula rasa), secondo
l'opinione di Aristotele e dell'autore del Saggio, e se tutto ciò che vi
è tracciato derivi unicamente dai sensi e dall'esperienza: oppure
se l'anima contenga originariamente i principi di varie nozioni e
dottrine che gli oggetti esterni risvegliano soltanto nelle varie
occasioni, come credo io, d’accordo con Platone e anche con la Scuola e
con tutti coloro che prendono in questo significato il passo di S. Paolo
(Rom. 2,15), dove egli dice che la legge di Dio è scritta nei
cuori.... Possiamo noi negare che vi sia molto d’ iimato nel
nostro spirito, dal momento che siamo innati - per così dire - a noi
stessi, e in noi stessi vi sono l’essere, l'unità, la sostanza, la
durata, il cambiamento, l'azione, la per- fezione, il piacere e mille
altri oggetti delle nostre idee intellettuali? Ed essendo questi oggetti
immediati al no- stro intelletto e sempre presenti (benché non possano
esser sempre percepiti a causa delle nostre distrazioni e dei nostri
bisogni), perchè meravigliarsi se noi diciamo che queste idee ci sono
innate con tutto ciò che ne dipende? Mi sono servito anche del paragone
di una pietra di marmo che abbia delle venature, anziché essere tutta
unita come le tavolette vuote o ciò che i filosofi chiamano tabula
rasa. Poiché, se l'anima somigliasse a queste tavolette vuote, le verità
sarebbero in noi come la figura d' Ercole è in un marmo, quando questo
marmo è completamente indifferente a ricevere questa figura o qualche
altra. Ma se vi fossero delle vene in quella pietra, elio
indicassero la figura di Ercole a preferenza di altre figure,
questa pietra sarebbe piii determinata, e Ercole vi sarebbe come
innato in qualche maniera ; quantunque sarebbe necessario un certo lavoro
per scoprile queste vene e polirle, elimi- nando ciò che impedisce loro
di apparire. E in questa guisa le idee e le verità ci sono innate come
inclinazioni, disposizioni, abitudini o virtualità naturali, e non
come azioni; benché queste virtualità siano sempre accompa-
IV. - LA MONADE S7 «nate da qualche azione, spesso
insensibile, ad esse rispon- dente.... D'altronde, vi sono mille segni i
quali mostrano che in ogni istante vi è in noi un' infinità di ■p ercezio
ni, prive però di appercezione (1) e di riflessione, cioè cam-
biamenti nell’anima stessa, di cui noi non ci accorgiamo perchè le
impressioni sono troppo piccole o troppo nume- rose o troppo unite fra di
loro in modo da non aver nulla che lo distingua partitamente ; ma, unito ad
altre, non mancano di produrre il loro effetto e di farsi sentire per
lo meno confusamente nell’ insieme. Così l'abitudine fa sì che noi
non ci accorgiamo del movimento di im mulino o di una cascata, quando vi
abbiamo abitato vicino per qualche tempo. Ciò non significa che tali
movimenti non conti- nuino a colpire i nostri organi, e che non avvenga
anche nell’anima qualche cosa che vi risponda ...., ma queste in-
pressioni che sono nell’anima e nel corpo, prive dell'attrat- tiva della
novità, non sono abbastanza forti per attirare la nostra attenzione e la
nostra memoria, le quali sono rivolte ad oggetti più interessanti.
Giacché ogni attenzione richiede memoria, e spesso, quando non siamo per
così dire ammoniti ed avvertiti di prestare attenzione a talune
delle nostre percezioni presenti, le lasciamo passare senza rifles-
sione e senza neppur notarle; ma se qualcuno ce ne av- verte subito dopo,
e ci fa osservare per esempio un qual- siasi suono che si sia appena inteso,
ce ne ricordiamo, e ci accorgiamo di averne avuto poco fa una
sensazione. Così si trattava di percezioni di cui non ci eravamo
ac- corti immediatamente, derivando in questo caso l'apper- cezione
solo dall' avvertimento venuto dopo un intervallo sia pur
minimo.... Non si dorme mai tanto profondamente da non aver
qualche sensazione debole e confusa, e non si sarebbe mai svegliati
neppure dal più grande rumore del mondo, so (1) Appercezione »
significa percezione cosciente (A j>ercevoir: accorgersi) Cfr.
Monadologia , 8 14. ss PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIIi
VIZIANO non si avesse una qualche percezione del suo inizio,
che è piccolo; cosi come, neppure col più grande sforzo del mondo,
non si romperebbe mai una corda so essa non fosse tesa e allungata un poco
attraverso sforzi minori; per quanto questa piccola estensione da essi
prodotta, non appaia. (Nuovi .Saggi, 1701 segg., Prelazione,
G. V, 42 47). Do Ila rappresentazione e percezione si parlerà più a
lungo nel volume che tratterà dei Nuovi Saggi. Qui è interessante
notale come lo sviluppo del concetto di monade influisca di- rettamente
anche su tutti i problemi gnoseologici. PERFEZIONE E IMPERFEZIONE
NELLA MONADE La monade assume sempre più le caratteristiche dello
spi- rito. Universale, priva di estensione, eterna,
indistruttibile, dotata di rappresentazione e azione, essa diviene come
la pietra con cui l’edificio deH’universo è stato costruito. Essa è
spirito; ma tutto, anche la materia, consta di monadi; sia, il mondo
materiale sia il mondo spirituale la devono assu- mere come punto di
partenza. Da questa concezione della monade come elemento costitutivo del
mondo, e dall’ impegno di giustificare tutto attraverso essa, sorgono
nuovi sviluppi. Non si tratta più ora di studiare questo principio
sostanziale nella sua. intima costituzione: si tratta di vederlo agire
nel mondo. I problemi che si pongono a questo proposito si
possono ridurre a tre: quello dei rapporti della monade con la
suprema sostanza spirituale, cioè Dio; quello dei rapporti delle
varie monadi tra loro; e quello della giustificazione di una natura
corporea. Vedremo corno questi problemi siano vicendevol- mente
collegati. Le monadi e dio; accordo tra le monadi. - La rap-
presentazione di tutto l'universo e la tendenza alla propria
realizzazione che ciascuna monade tiene in sè, sono analoghe alla
tendenza e alla rappresentazione che caratterizzano la divinità. Per
questo riguardo la monade non è diversa da Dio. L) altro lato essa è una
creatimi di Dio; e il suo aspetto di creatura consiste proprio nel punto
di vista particolare da cui 90 l'A RTE PRIMA - IL SISTEMA LKIHNIZI
ANO essa agisce e si rappresenta il mondo. In tale
rappresentazione ciascuna monade è completa in sè stessa, nè è possibile
che alcunché provenga ad essa dal di fuori: tutte lo sue affezioni,
passate, presenti e future, sono già contenute in ossa. La sua
rappresentazione del mondo è già chiusa in sè: il suo contenuto
corrispondo al contenuto delle altre monadi, allo stosso modo che due
panorami di una città da punti di vista diversi si corrispondono senza
influenzarsi a vicenda. Questa comple- tezza della monade chiusa in sè
stessa, è espressa da Leibniz con due detti celebri: il primo, che le
monadi non hanno fi- nestre', il secondo, che basta all’esistenza e
universalità della monade, che ci sia Dio ed essa sola al mondo.
Dio produce diverse sostanze, a seconda delle visioni differenti
che egli ha dell' universo -, e, attraverso V intervento di Dio, la
natura propria di ciascuna sostanza fa sì che ciò che accade all' una,
corri- sponda a ciò che accade a tutte le altre, senza però che l’una
agisca immediatamente sull’ altra. È in primo luogo
chiarissimo che le sostanze create di- pendono da Dio, il quale le conserva,
anzi le produce con- tinuamente per ima specie di emanazione, così come
noi produciamo i nostri pensieri. Infatti, dato che Dio volge, per
così dire, da tutte le parti e in tutte la maniere il si- stema generale
dei fenomeni ch’egli crede bene di produrre per manifestare la sua
gloria, e guarda tutti gli aspetti del mondo in tutti i modi possibili
(poiché nessun rap- porto sfugge alla sua onniscienza); ne consegue che
il ri- sultato di ciascuna visione dell’universo da un determinato
punto di vista, è una sostanza che esprime l’universo in modo conforme a
tale visione, se Dio crede bene di rendere il suo pensiero effettivo e di
produrre tale sostanza. E poiché la visione di Dio è sempre veritiera, lo
sono altresì le nostre percezioni : ma ciò che ci inganna sono i
nostri giudizi, che dipendono da noi. Ora noi abbiamo detto
sopra, e discende dalle nostre ulti- me affermazioni, che ciascima
sostanza è come un mondo a parte, indipendentemente da qualsiasi altra cosa
all’ infuori V. - PERFEZIONE E IMPERFEZIONE NELLA MONADE
91 di Dio. Così tutti i nostri fenomeni, cioè tutto ciò che
ci potrà mai accadere, non è che una conseguenza del nostro essere.
E poiché questi fenomeni conservano un certo or- dine conforme alla
nostra natura, o. per così dire, al mondo elio è in noi - onde possiamo
fare osservazioni utili a regolare la nostra condotta e giustificate
dall' avverarsi dei fenomeni futuri, e possiamo spesso arguire senza
errare 1’ avvenire dal passato . basterebbe questo per dire che
tali fenomeni sono veri, senza preoccuparsi se essi siano fuori di noi e
se anche gli altri li percepiscano. Tuttavia è pur vero che le percezioni
o espressioni di tutte le so- stanze si rispondono vicendevolmente, in
modo che cia- scuno, seguendo accuratamente certe ragioni o leggi
che ha osservate, s’ incontra con l' altro che fa altrettanto ;
così come, quando più persone si sono accordate di trovarsi insieme
in un determinato luogo e in un determinato giorno, lo possono fare
effettivamente se vogliono. Ora. nonostante che tutti esprimano i
medesimi fenomeni, non per questo le loro espressioni sono perfettamente
simili, ma basta che siano proporzionali: così come vari spetta-
tori credono di vedere la medesima cosa, e infatti si in- tendono
vicendevolmente, per quanto ciascuno veda e parli secondo la misura della
sua vista. Ora solamente Dio (dal quale emanano continuamente
tutti gli individui, e il quale vede l'universo non solo come lo vedono
essi, ma anche in modo completamente diverso) è causa di tale
corrispondenza dei loro fenomeni, e fa sì che ciò che è specifico di uno
sia comune a tutti; altrimenti non vi sarebbe alcun legame. Si potrebbe
dun- que dire — in certo modo e in senso esatto, per quanto lontano
dall'uso comune che una sostanza particolare non agisce mai su di
un'altra sostanza particolare nè è affetta da essa, se si considera che
ciò che accade a cia- scuna non è che una conseguenza della sola sua idea
o nozione completa ; poiché tale idea contiene già tutti i
!»2 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO predicati o
eventi, ed esprime tutto l’universo. Infatti, niente ci può toccare se
non pensieri e percezioni, e tutti i nostri pensieri e le nostre percezioni
future non sono che conseguenze (sia pur contingenti) dei nostri
pensieri e percezioni precedenti; in modo che, se io fossi capace
di considerare distintamente tutto ciò che mi accade o mi appare in
questo istante, vi potrei vedere tutto ciò che mi accadrà o mi apparirà
in eterno; e ciò non ver- rebbe a manóare e mi accadrebbe pur sempre, se
anche tutto ciò che è fuori di me fosse distrutto, purché non ri-
manesse se non Dio e io stesso. ( Discovra de métaphysique, 1686, §
XIV). La differenza fra la monade e Dio consisto dunque in ciò,
die la monade è rappresentazione del mondo da un solo punt o di vista;
mentre Dio li raccoglie e riassume tutti in sé. E <|uesto è anche il
fondamento dell’accordo delle monadi fra di loro, pur mantenendo ciascuna
la sua autonomia e in- dipendenza. Le percezioni confuse e
l’azione reciproca delle mo- nadi. - Ma anche per un altro lato si
distingue la monade da Dio: perla minor chiarezza e precisione della sua
rappresen- tazione. Con le percezioni confuse Leibniz riprende il
concetto delle piccole percezioni. Ma mentre quelle servivano a
dimo- strare in ogni anima la presenza - sia pure incosciente e in-
distinta - di tutto il contenuto del mondo, queste fanno ravvisare in
tale incoscienza e confusione la causa della im- perfezione propria di
ciascuna monade. Nella rappresentazione delle monadi sono contenuti
bensì tutti i legami di causa ed effetto che costituiscono
l’universo: ma non come percezione chiara, distinta, perfettamente
svi- luppata. Man mano che ci si allontana dal punto di partenza
che costituisce 1 individualità essenziale di ciascuna monade, tale
percezione si fa indistinta e confusa. E la deficienza deriva dalla
imperfezione che è propria delle creature. In Dio, che è il luogo, per
così dire, di tutte le monadi e raccoglie in sé gli infiniti punti di
vista, la rappresentazione dell’universo nella sua totalità è sempre
perfettamente chiara e distinta. V. - PERFEZIONE E IMPERFEZIONE
NELLA MONADE 93 Le percezioni dei nostri sensi, quand' anche sono
chiare, devono necessariamente contenere una qualche sensazione
confusa; poiché, dato che tutti i corpi dell'universo sim- patizzano, il
nostro riceve 1’ impressione di tutti gli altri : e quantunque i nostri
sensi siano in rapporto col tutto, non è possibile che la nostra anima
possa por mente a tutto particolareggiatamente. Questa è la ragione onde
le nostre sensazioni confuse sono il risultato di una varietà di
percezione assolutamente infinita. Così il mormorio con- fuso che vien
udito da chi si avvicini alla riva del maro deriva dalla riunione delle
risonanze di imvumerevoli onde. Ora, se fra varie percezioni (che non
s'accordano affatto a costituirne mia complessiva) non ve n’è alcuna che
ec- cella al di sopra delle altre, e se esse producono press’ a
poco impressioni di uguale intensità o ugualmente capaci di
determinare l'attenzione dell'anima, l'anima non può ac- corgersene se
non confusamente. ( Discoltra de mélaphysique, J 080 , §
XXXHI). La differenziazione nella chiarezza della percezione è
dunque ciò che costituisce l'individualità di ciascuna monade e ciò
che differenzia le monadi una dall’altra. E anche spiega, in certo
qual modo, come si possa parlare - impropriamente però - di azione, di
una monade sull’altra. Poiché noi attribuiamo ad altre cose, come a
cause che agiscano su di noi, ciò che percepiamo in un certo modo,
bisogna considerare il fondamento di questa opinione e ciò che vi è in
essa di vero. L'azione di una sostanza finita sull’altra no>i
consiste se non nel- l’accrescimento del grado della sua espressione ,
unito alla diminu- zione di quello dell'altra , in quanto Dio le obbliga
ad accordarsi. Ma senza entrare in una lunga discussione, basta
ora, per conciliare il linguaggio metafisico con la pratica, os- servare
che noi attribuiamo a noi stessi, e con ragione, 04
PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZLANO piuttosto i fenomeni che
esprimiamo più perfettamente; e clie attribuiamo alle altre sostanze ciò
che ciascuna di esse esprime meglio. Così ciascuna sostanza, clie è di
esten- sione infinita in quanto esprime tutto, diviene limitata per
il modo della sua espressione più o meno perfetta. In tal modo dunque si
può concepire che le sostanze si impe- discano e limitino vicendevolmente;
e quindi si può dire in questo senso che esse agiscono l’ima sull'altra e
sono obbligate, per così esprimersi, a adattarsi l una all'altra.
Giacché può avvenire che un cambiamento che aumenti l’espressione dell -
una, diminuisca quella dell'altra. Ora la virtù di mia sostanza
particolare è di bene esprimere la gloria di Dio; ed è questo l'aspetto
onde ossa è meno li- mitata. E qualsiasi cosa, quando esercita la sua
virtù o potenza, cioè quando agisce, cambia in meglio e si svi-
luppa, in quanto agisce. E dunque, quando avviene un cambiamento da cui
più sostanze sono affette (e effetti- vamente ogni cambiamento le tocca
tutte), credo che si possa due che quella che per questo cambiamento
passa immediatamente ad un maggior grado di perfezione o ad una
espressione più perfetta, esercita la sua potenza e agisce; e quella che
passa ad un grado minore di perfe- zione, mostra la sua debolezza e
'patisce. Ritengo inoltre che ogni azione della sostanza che abbia una
qualche per- cezione, comporti un qualche 'piacere ; e ogni passione
un qualche dolore, e viceversa. Ma può tuttavia accadere che un
vantaggio presente sia distrutto da un male maggiore in seguito. D’onde
deriva che si può peccare pur nell' agire o nell’ esercitare la propria
potenza e provando piacere. (Discovra de méiuphysique, 1686, §
XV). Le percezioni confuse come corpo. - Percezione distinta
è dunque nella monade l’elemento attivo; percezione confusa l’elemento
passivo. Ora noiT si e già visto, a proposito delle leggi della forza e
del movimento, che Leibniz definisce l’azione come il principio
spirituale, e la passione (o passività) come V. - PERFEZIONE E
IMPERFEZIONE NELLA MONADE 95 quello materiale? Le percezioni
confuse, in quanto passive, rappresentano nella monade il principio corporeo.
Ho già detto che da un punto di vista rigorosamente metafisico,
considerando come azione ciò che a va- iene alla sostanza spontaneamente
e dal suo stesso fondo, tutto ciò che è propriamente una sostanza non fa
(thè agire, poi- ché tutto le proviene da sé stessa dopo che da Dio, e
non è possibile che una sostanza creata abbia influenza sul-
l’altra. Ma, considerando come azione un esercizio di per- fezione, e
passione il contrario, non vi è azione nelle vere sostanze se non quando
la loro percezione (e io attribuisco percezione a tutte) si sviluppa e
diviene più distinta; e non vi è jxissione se non quando diviene più
confusa. Di modo che nelle sostanze capaci di piacere e di dolore,
ogni azione è un avviamento al piacere, e ogni passione al dolore.
( Nuovi Saggi, 1701 segg., II, 21, § 72). Le ideo e verità
innate non possono essere cancellate; ma sono oscurate in tutti gli
uomini (al loro stato attuale) dalla loro tendenza verso i bisogni del
corpo, e spesso ancor pili dalle cattive abitudini sopravvenute. Tali
caratteri di illuminazione interna sarebbero sempre splendenti nell"
in- telletto e darebbero calore alla volontà, se le percezioni
confuse dei nostri sensi non si impossessassero della no- stra
attenzione. È questa la lotta di cui parla la Sacra Scrittura e anche la
filosofia antica e la moderna. ( Nuovi Saggi, 1701 segg., 1, 2, §
20). Si ha ragione di chiamare, coi filosofi antichi,
perturba- zione o passione ciò che consiste nei pensieri confusi,
in cui vi è dell' involontario e dello sconosciuto ; ed è ciò che
nel linguaggio comune si attribuisce non ingiustamente alla lotta fra
corpo e spirito, poiché i nostri pensieri confusi 96
PAETE PEIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO rappresentano il corpo o la
carne, e costituiscono la no- stra imperfezione. (Polemica
eoi Bayle, 1702, G. It , olio). D’altro lato, è interessante
notare elio Leibniz, proprio con- temporaneamente alla definizione delle
percezioni confuse come provenienti dalla natura corporea, riafferma che
esse non hanno nulla di essenziale che no distingua la natura da quella
delle percezioni distinte; che è come dire che la natura corporea
non differisce essenzialmente dalla natura spirituali'. Si
concepiscono generalmente i pensieri confusi come di un genere
completamente diverso dai pensieri distinti, e il nostro autore (1)
giudica die lo spirito sia più unito al corpo attraverso i pensieri
confusi che attraverso quelli distinti. Ciò non è senza fondamento, poiché
i pensieri confusi indicano la nostra imperfezione, le nostre pas-
sioni, la nostra dipendenza dall' insieme delle cose este- riori o dalla
materia, mentre la perfezione, forza, do- minio, libertà e azione
dell’anima consistono principal- mente nei nostri pensieri distinti.
Tuttavia non è men vero che, in fondo, i pensieri confusi non sono
altro che ima molteplicità di pensieri in sé stessi uguali ai
distinti, ma tanto piccoli che ciascuno separatamente non eccita la
nostra attenzione e non è distinguibile. Si può dire anzi che nelle
nostre sensazioni ve ne è com- presa insieme una quantità veramente
infinita. E in ciò consiste proprio la grande differenza fra i pensieri
confusi e quelli distinti.... . Così non bisogna punto
concepire le sensazioni contuse come qualche cosa di primitivo e di
inesplicabile ; altri- menti le si mettono press’ a poco a pari con le
antiche qua- lità di alcuni filosofi scolastici, (2) alle quali non si
farebbe (1) Il benedettino Francesco Lami, autore di una Connotane
de soy , nènie ( Parici, 1«99), con cui Leibniz è qui in polemica.
(2) Leibniz allude qui alla concezione scolastica
Becondocuiognisensa. zinne deriva da differenti « qualità sensibili » che
si muovono dai corpi esterni V. - PERFEZIONE E IMPERFEZIONE NELLA
MONADE 07 che sostituire queste sensazioni se si volesse sostenere
tale differenza essenziale; e ciò non sarei) he che spostare la
difficolta. E, quantunque sia vero che la loro spiegazione completa
superi le nostre forze a causa della troppo grande molteplicità che esse
implicano, non si cessa tuttavia di penetrarvi sempre più, per mezzo di
esperienze che fanno scoprire in esse i fondamenti dei pensieri distinti.
La luce e i colori ci forniscono esempi di ciò. Queste sensazioni
confuse, non sono neppur esse arbitrarie; e io non sono d’accordo con
l'opinione accettata oggi dai più e seguita dal nostro autore, che non vi
sia somiglianza o rapporto fra le nostre sensazioni e le loro tracce
corporee. Direi piuttosto che le nostre sensazioni rappresentano ed
espri- mono perfettamente tali tracce. Taluno dirà forse che la
sensazione del calore non assomiglia al movimento: sì. senza dubbio, non
assomiglia a un movimento sensibile quale quello della ruota di una
carrozza; ma assomiglia all' insieme dei piccoli movimenti del fuoco e
degli organi che ne sono la causa; o piuttosto non è se non la loro
rappresentazione. Così la bianchezza non assomiglia a uno specchio
sferico convesso, e tuttavia non è che 1' insieme di una quantità di
piccoli specchi convessi quali si vedono nella schiuma, guardandola da
vicino. E se noi potes- simo sempre scoprire con la medesima facilità la
causa delle nostre sensazioni, troveremmo che essa si riduce sempre
a qualche cosa del genere. (Addition à l'Explication du systeme
nouteau, dopo il 1700, G. IV, 674-0). Corporeità nella monade.
Immortalità. - Si è giunti dunque a concepire il corpo come un semplice
aspetto dello spirito: o meglio, corpo e spirito come due diversi aspetti
della per penetrare in noi. Tale concezione faceva di ogni
sensazione alcunché di primitivo, originario, irresolubile. Le varie
sensazioni derivano invece per Leibniz dal differente comportarsi di
un’unica sostanza, e la differenza fra confuso e distinte — cioè fra
anima e corpo - è differenza di grado, non es- senziale. 7.
— I.kihniz, La monadologia. 98 PARTE PRIMA IL SISTEMA
LEIBN1ZIANO sostanza semplice originaria, o monade; la quale non è
in sè corporea, ma può, anzi deve svilupparsi in quanto aumenti o
diminuisca il suo grado di perfezione - come spirito o come corpo. Le
percezioni possono infatti divenire da confuse di- stinte, e
viceversa. Oltre alle percezioni di cui l'anima ha ricordo, essa ne
ha una quantità infinita di confuse, di cui non viene in chiaro; e
attraverso queste, essa rappresenta i corpi esterni, e giunge a pensieri
distinti diversi dai precedenti : perchè i corpi che essa rappresenta
sono passati d’ un tratto a qual- che cosa che colpisce fortemente il
suo. Cosi l’ anima passa qualche volta dal bianco al nero o dal sì al no,
senza sa- pere come, o almeno in modo involontario. Poiché ciò che
i suoi pensieri confusi e le sue sensazioni producono in essa, si
attribuisce al corpo. E non Insogna dunque meravigliarsi se un uomo che
mangia un dolce, e si trova punto da un qualche animale, passa
immediatamente, suo malgrado, dal piacere al dolore. Intatti l animale
era già in relazione col corpo dell'uomo avvicinandosi ad esso
prima di pungerlo, e la rappresentazione di ciò colpiva già la sua anima,
ma insensibilmente. Tuttavia a poco a poco F insensibile passa al
sensibile, nell' anima come nel corpo ; e così l’anima si modifica da sè
anche contro la sua volontà; poiché essa è schiava, attraverso le
sensazioni e i pensieri confusi che si formano secondo gli stati del
suo corpo e degli altri corpi in rapporto al suo. Ecco dunque per
quale meccanismo i piaceri si interrompono, e a volte succedono i dolori
senza che l'anima ne sia sempre avver- tita o vi sia preparata; come per
esempio nel caso che l'animale il quale pungerà si avvicini senza rumore;
op- pure, se fosse per esempio una vespa, quando una di- strazione
ci impedisce di fare attenzione al ronzio della vespa che si avvicina.
Così non bisogna punto dire che non è avvenuto nulla di nuovo nella
sostanza di questa anima, per cui essa passi alla sensazione della
puntura: V. - PERFEZIONE E IMPERFEZIONE NELLA MONADE 09
sono i presentimenti confusi o, per meglio dire, le dispo- sizioni
insensibili dell'anima che rappresentavano la dispo- sizione alla puntura
nel corpo (I). (Osservazioni al Dizionario del Bayle, 1702, G. IV,
5-10-7). Discende anche necessariamente da tutto ciò che ogni
mo- nade, e perciò ogni anima, sia fornita di un corpo. E, poiché
ogni monade è eterna e ind istrutt ibile, non solo l'anima è immortale,
ma è anche indistruttibile il corpo; e di morte, a ligoie, nella natura,
non si può parlare, ma solo di una com- posizione e scomposizione di vari
elementi semplici tra loro. Io ritengo non solo che queste anime o
entelechie ab- biano tutte con sè un qualche corpo organico
proporzio- nato alle loro percezioni; ma anche che Io avi-anno
sempre e lo hanno sempre avuto da quando esistono: così non solo
l'anima, ma anche l'animale stesso (o ciò che è ana- logo all anima e all
animale, per non fare questioni di parole) permane, e la generazione e la
morte non possono essere se non sviluppi e involuzioni di cui la natura
ci mostra visibilmente alcuni saggi, secondo il suo uso, per
aiutarci a indovinare ciò che nasconde. E quindi nè il terrò, ne il
fuoco, ne tutte le altre violenze della natura, qualunque rovina portino
nel corpo di un animale, non pos- sono impedire all'anima di conservare
un qualche corpo organico, in quanto l'organismo, cioè l'ordine e
l'artificio, è qualche cosa di essenziale alla materia prodotta e
orga- nizzata dalla sovrana saggezza: poiché la produzione deve
sempre conservare traccia del suo autore. Questo mi fa pensare anche che
non vi sia alcuno spirito separato (I ) Quanto è qui affermato
contraddice solo in parte all' ipotesi dell’ar- monia prostabilita,
secondo la quale corpo e spirito sono due sistemi sepa- rati, privi di
influenze reciproche. Le percezioni confuse dell’anima sono qui intese
non come veraracute corporee, ma come rappresentatrici nel- l'anima di
ciò ohe avviene nel corpo. È innegabile però clic Leibniz a volte
attribuisce invece alle percezioni confuse un carattere nettamente
corporeo. (Cfr. pp. 94 ss., 110 ss.). 100 PARTE
PRIMA — IL SISTEMA LEIBNIZIANO completamente dalla materia, salvo
l'essere primo e so- vrano (1). . (Lettera a Lady Mnsham,
1704, G. Ili, 340). In natura e secondo un rigore metafisico, non
vi è nè generazione nè morte, ma solo sviluppo e involuzione di un
medesimo animale. Altrimenti vi sarebbe un salto ec- cessivo, e la natura
uscirebbe troppo dal suo carattere di uniformità per un cambiamento
essenziale inesplicabile. L’esperienza conferma tali trasformazioni in
alcuni animali, nei quali la natura stessa ci ha mostrato un piccolo
saggio di ciò che essa nasconde altrove. L' osservazione anche
permette ai più accorti osservatori di notare che la gene- razione degli
animali non è altro che un accrescimento ag- giunto alla trasformazione;
il che consente di giungere alla conclusione che la morte non può essere
se non il con- trario; consistendo la differenza solamente nel fatto
che in un caso il cambiamento si produce a poco a poco, e
nell’altro d’ un tratto e come violentemente. D'altronde, l'esperienza
mostra anche che un numero troppo grande di piccole percezioni poco
distinte, come quelle che ven- gono quando si è ricevuto un colpo alla
testa, ci stoi- disce: e che in un deliquio avviene che noi
ricordiamo - e dobbiamo ricordare — così poco di tali percezioni,
come se non ne avessimo avute affatto. Dunque la regola del- T
uniformità ci deve permettere di non giudicare diversa- mente anche della
morte degli animali, secondo l'ordine naturale; poiché la cosa è facile a
spiegarsi in tale ma- niera già conosciuta e sperimentata, ed è
inesplicabile in qualsiasi altra maniera. Non è intatti possibile
concepire come cominci o termini 1 esistenza o 1 azione del
principio percettivo, nè la sua disgregazione. ( Lettera alla
regina Sofia Carlotta di Prussia, 1704, G. IH, alò). (1) Cioè Dio,
in uni non esistono percezioni oscure, nò passività, e in cui tutto ò
realizzato. V. - PERFEZIONE E IMPERFEZIONE NELLA MONADE
lOl / Gerarchia delle monadi. - La concezione delle
percezioni distinte e confuse come criteri di perfezione o
imperfezione, dà a Leibniz il modo di stabilire una graduazione tra le
varie monadi. Le percezioni più elevate e complesse saranno segni
distintivi delle monadi più elevate. Si forma così una vera e propria
gerarchia, i cui gradi inferiori rappresentano gli infimi staili della
vita vegetativa, i superiori le più alte vette della spiritualità. La
monade dell’uomo sta al culmine di questa ascesa; e ciò che le
attribuisce tale titolo di nobiltà sono le percezioni riflesse, onde essa
giunge alle idee astratte, all’auto- coscienza, alla memoria di sè che le
garantisce la conservazione dellasua personalità individuale. AI di sopra
di tutto poi, come percezione sommamente distinta e completa, e oggetto
pure di ogni percezione particolare da parte delle monadi, è Dio.
Ogni monade, con un corpo particolare, costituisce una sostanza
vivente. Così non vi è solamente vita dapper- tutto, imita alle membra o
organi, ma questa vita si mo- stra in un' infinità di gradi nelle monadi,
dominando le une più o meno sulle altre. Ma quando la monade ha
organi così bene adattati, che per loro mezzo vi sia rilievo e
distinzione nell' impressione che essi ricevono, e quindi nelle
percezioni che rappresentano tali impressioni (come per esempio quando,
per la conformazione degli umori degli occhi, i raggi della luce sono
concentrati e agiscono con maggior forza), allora ciò può giungere fino
al sentimento ( 1 ), che è una percezione accompagnata da memoria,
della quale cioè resta a lungo una certa eco, per farsi sentire
occasionalmente. E un tale essere vivente è chiamato ani- male, così come
la sua monade è chiamata anima. E quando quest’anima s’ innalza fino alla
ragione, essa è qualche cosa di più sublime, e la si annovera fra gli
spiriti, come spiegheremo or ora. È vero che gli animali sono a
volte nello stato di semplici esseri viventi e le loro anime (1)
Questo termine (sentiment) è stato da noi a volte anche tradotto con la parola
« sensazione ». 102 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LE1BNIZIANO
nello stato di semplici monadi: quando cioè le loro per- cezioni
non sono abbastanza distinte perchè ci se ne possa ricordare, come nel
caso di un sonno profondo senza sogni, o di uno svenimento. Ma le
percezioni divenute intera- mente confuse si devono sviluppare di nuovo
negli ani- mali.... Così è bene far distinzione fra la percezione, che
è lo stato interiore della monade che rappresenta le cose esterne,
e la appercezione, che è la coscienza o conoscenza riflessiva di quello
stato interiore, e non è data a tutte le anime, nè sempre alla medesima
anima.... Vi è nelle percezioni degli animali un legame che
ha qualche somiglianza con la ragione, ma non è fondato che sulla
memoria dei fatti o effetti, e non sulla cono- scenza delle cause. Così
un cane fugge il bastone da cui è stato colpito, perchè la memoria gli
rappresenta il do- lore che questo bastone gli ha prodotto. E gli uomini,
in quanto empirici, cioè nei tre quarti delle loro azioni, non agiscono
che come bestie: per esempio, prevediamo che domani farà giorno perchè si
è sempre fatta una tale espe- rienza: ma solo l'astronomo lo prevede per
via di ragione. E anche questa previsione fallirà una volta, quando
la causa del giorno, che non è eterna, cesserà. Ma il vero
ragionamento dipende dalle verità necessarie o eterne,come quelle della
logica, dei numeri, della geometria, che costi- tuiscono la connessione
indubitabile delle idee e le conse- guenze immancabili. Gli animali nei
quali tali conseguenze non si osservano, sono eliiamati bestie. Ma quelli
che co- noscono queste verità necessarie, sono propriamente quelli
che si chiamano animali ragionevoli, e le loro anime sono chiamate
spiriti. Queste anime sono capaci di compiere atti riflessivi, e di
considerare ciò che si chiama io, so- stanza, anima, spirito, insomma le
cose e le verità imma- teriali. Ed è questa facoltà che ci rende
partecipi delle scienze o dello conoscenze dimostrative. (
Principe* (Iti la nature et de la yruce, 1711-14-, I». VI, 599-bOl).
V. - PERFEZIONE E IMPERFEZIONE NELLA MONADE 103 Differenza
fra gli spiriti e le altre sostanze, anime o forme so- stanziali ; e
dimostrazione che V immortalità di cui si vuol sostenere l’esistenza,
implica la memoria. Supposto che i corpi che costituiscono unum per
se, come l'uomo, siano sostanze e abbiano fonile sostanziali, e che
le bestie abbiano anima, bisogna riconoscere elio tali anime e forme
sostanziali non possono perire com- pletamente, non meno che gli atomi o
le ultimo parti della materia, secondo l’opinione degli altri filosofi;
giac- ché nessuna sostanza perisce, per quanto possa mutarsi. Esse
esprimono tutto l’universo, benché più imperfetta- mente che gli spiriti.
Ma la principale differenza consiste nel fatto che esse non conoscono ciò
che sono, nè ciò che fanno, e quindi, non potendo fare riflessioni, non
possono scoprire verità necessarie e universali. La mancanza di
riflessione su sé stesse è pure la ragione per cui esse non posseggono alcuna
qualità morale : ne deriva che, passando esse per mille trasformazioni -
press’a poco come un bruco si muta in farfalla - ciò equivale per la
morale o pratica ( 1 ) a dire che esse periscono. Si può anzi dirlo, da
un punto di vista fisico, così come diciamo che i corpi periscono
per corruzione. Ma l' anima intelligente, conoscendo ciò che essa è, e
potendo dire quella parola io che ha un così pro- fondo significato, non
solo permane e sussiste metafisica- mente anche piii delle altre, ma rimane
la medesima anche moralmente, e costituisce il medesimo personaggio.
Giac- ché è il ricordo o la conoscenza di quell’ io che la rende
passibile di castigo o di ricompensa. Così 1’ immortalità ciie si
richiede nella morale e nella religione non consiste nella sola
sussistenza perpetua che appartiene a tutte le sostanze; poiché, senza il
ricordo di ciò che si è stati, non (1) Morale, ha per Leibniz e
per tutti i filosofi del suo tempo anche il si- gnificato di pratico, contingente,
empirico. Si ò già visto (p. 27 ss.) come la nooessità morale si applichi
alle verità di fatto e si contrapponga alla neces- sità di ragione, che
dà l’assoluta cortezza, l’impossibilità del contrario. 104
PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIAN'O avrebbe nulla di
desiderabile. Supponiamo che un privato qualsiasi debba divenire ad un
tratto re della Cina, ma a condizione di dimenticare ciò ch'egli è stato,
come se nascesse di nuovo. Ebbene, in pratica e quanto agli ef-
fetti di cui ci si può accorgere, non è forse come se egli dovesse essere
annientato, e dovesse venir creato nel me- desimo istante al suo posto un
re della Cina? Cosa che questo privato non ha alcuna ragione di
desiderare. Eccellenza degli spiriti, che Dio considera a
preferenza delle al- tre creature. Oli spiriti esprimono piuttosto Dio
che il mondo , ma le altre sostanze esprimono piuttosto il mondo che
Dio. Ma, per permettere di giudicare attraverso ragioni natu-
rali che Dio conserverà sempre non soltanto la nostra so- stanza, ma anche
la nostra persona, cioè il ricordo e la co- noscenza di ciò che noi siamo
(benché la conoscenza distinta ne sia a volte sospesa nel sonno e negli
svenimenti), bisogna unire la morale alla metafisica: cioè non bisogna
soltanto considerare Dio come il principio e la causa di tutte le
so- stanze e di tutti gh esseri, ma anche come il capo di tutte le
persone o sostanze intelligenti, e come il monarca asso- luto della più
perfetta città o repubblica, quale è quella dell' universo, composta di
tutti gli spiriti insieme; essendo Dio stesso insieme il più completo di
tutti gli spiriti e il massimo di tutti gli esseri. Sicuramente infatti
gli spiriti sono le sostanze pili perfette e che esprimono meglio
la divinità. Ed essendo la natura, il fine, la virtù e la fun-
ziono delle sostanze nuli’ altro che di esprimere Dio e l’uni- verso
(come è già stato spiegato a sufficienza) non vi è ragione di dubitare
che le sostanze che lo esprimono con conoscenza di ciò che esse fanno, e
che sono capaci di conoscere grandi verità riguardo a Dio e all'
universo, non lo esprimano incomparabilmente meglio che quelle
nature che sono o brute e incapaci di conoscere le verità, o com-
pletamente prive di sentimento e di conoscenza: e la dif- V. -
PERFEZIONE E IMPERFEZIONE NELLA MONADE 105 ferenza fra lo sostanze
intelligenti e quelle che non lo sono è così grande come quella che c’è
fra lo specchio e colui che vede. E poiché Dio stesso è il
piii grande e il più saggio degli spiriti, è facile comprendere che gli
esseri coi quali egli può, per così dire, entrare in conversazione e
perfino in società comunicando ad essi i suoi sentimenti e le sue
volontà in modo particolare e in guisa che essi possano conoscere ed
amare il loro benefattore, lo devono interes- sare infinitamente pi fi
che il resto delle cose, le quali non possono essere considerate se non
come strumenti degli spiriti: così come noi vediamo che tutte le persone
sagge hanno molto maggior stima dell'uomo che di qualsiasi altra
cosa, sia pur preziosissima. E la pili grande soddisfazione che possa
avere un’anima, per altri riguardi contenta, è di vedersi amata dagli
altri. Vi è tuttavia, riguardo a Dio, questa differenza: chela sua gloria
e il nostro culto non pos- sono aggiungere nulla alla sua soddisfazione;
non essendo la conoscenza delle creatine se non una conseguenza
della sua sovrana e perfetta felicità, ben lungi dal contribuirvi o
dall’esseme in parte la causa. Tuttavia, ciò che è buono e ragionevole
negli spiriti finiti, si trova eminentemente in lui. E come noi loderemmo
un re che preferisse conservare la vita di un uomo che quella del più
prezioso e più raro fra i suoi animali, così non dobbiamo affatto
dubitare che il più illuminato e il più giusto di tutti i monarchi non
abbia il medesimo sentimento. Dio è il monarca delta più perfetta
repubblica composta di tutti gli spirili-, e il suo principale intento è
la felicità di questa città di THo. Effettivamente gli
spiriti sono le sostanze massimamente sus*cettibili di perfezione. E le
loro perfezioni hanno questo di particolare: che non si intralciano a
vicenda, anzi si aiutano; poiché soltanto i piti virtuosi potranno essere
i 106 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LBIBNIZIANO più perfetti
amici. Ne segue chiaramente che Dio. il quale tende sempre alla massima
perfezione universale, avrà più cura degli spiriti e darà ad essi non
soltanto in generale ma anche a ciascuno in particolare, il massimo di
per- fezione permesso dall'armonia universale. Si può anzi
dire che Dio. in quanto è uno spirito, è l'origine delle esistenze;
altrimenti, se gli mancasse la vo- lontà per scegliere il migliore, non
vi sarebbe alcuna ra- gione affinchè esistesse un possibile a preferenza
di altri. Così la qualità posseduta da Dio, di essere egli stesso
uno spirito, precede tutte le altre considerazioni che egli può
avere riguardo alle creature: solo gli spiriti sono fatti a sua immagine,
appartengono quasi alla sua razza e sono come i figli della casa, perchè
essi soli possono servirlo li fieramente e agire coscientemente ad
imitazione della na- tura divina: un solo spùito vale tutto un mondo,
perchè non solo lo esprime, ma lo conosce pure, e vi si comporta al
modo di Dio. Così sembra che, quantunque ogni so- stanza esprima tutto
l'universo, pine le altre sostanze espri- mono piuttosto il mondo che
Dio, ma gli spiriti esprimono piuttosto Dio che il mondo. E tale natura
così nobile degli spiriti, ohe li avvicina alla divinità quanto è
possi- bile a semplici creatine, fa sì che Dio tragga da essi
gloria infinitamente maggiore che dagli altri esseri : o piuttosto
gli altri esseri non fanno che dare agli spiriti argomenti per
glorificare Dio. Questa è la ragione per cui quella qualità morale
di Dio che lo rende signore o monarca degli spiriti, lo tocca, per
così dire, personalmente in modo affatto smgolare. È in ciò ch'egli si
umanizza, ch'egli soffre rapporti umani, eh' egli entra in società con
noi, come un principe con i suoi sudditi; e tale rapporto gli è così caro,
che lo stato felice e fiorente del suo impero, consistente nella
massima felicità possibile dei suoi abitanti, diviene la suprema
delle sue leggi. Poiché la felicità è per le persone ciò che V. -
PERFEZIONE E IMPERFEZIONE NELLA MONADE 107 la perfezione è per gli
esseri. E se il primo principio del- l'esistenza del mondo fisico è il
decreto di dargli il mas- simo di perfezione possibile, il primo disegno
del mondo morale o della città di Dio, clie è la parte pili nobile del-
l'universo, sarà di diffondervi il massimo di felicità pos- sibile.
Non bisogna dunque affatto dubitare che Dio non abbia ordinato il
tutto in modo che gli spiriti non solo possano vivere sempre, il che è
inevitabile, ma anche ch'essi con- servino sempre la loro qualità morale,
affinchè la sua città non perda alcuna persona, così come il mondo
non perde alcuna sostanza. E quindi gli spiriti saranno sempre ciò
che sono, altrimenti non sarebbero suscettibili di ri- compensa nè di
castigo: il che d'altra parte appartiene all'essenza di qualsiasi
repubblica, ma sopratutto della più perfetta, nella quale nulla può
essere negletto. Ingomma, essendo Dio contemporaneamente il più
giusto e il più benevolo dei monarchi, e non richiedendo se non la
buona volontà, purché sia sincera e seria, i suoi sudditi non potrebbero
desiderare una condizione migliore. E, per renderli perfettamente felici,
egli vuole soltanto che lo amino. Gesù Cristo Ita scoperto
agli uomini, il mistero e le leggi ammi- revoli del regno dei cieli e la
grandezza della suprema felicità che Dio prepara a coloro che lo
amano. I filosofi antichi non hanno abbastanza conosciuto
que- ste importanti verità: Gesù Cristo solo le ha espresse di-
vinamente bene, o in modo così chiaro e famigliare, che gli spiriti più
grossolani le hanno potute concepire. Così il suo Evangelo ha cambiato
completamente la faccia delle cose umane: egli ci ha mostrato il regno
dei cieli, o quella perfetta repubblica degli spiriti che merita il titolo
di città di Dio, di cui ci ha scoperto le leggi ammirevoli: egli
solo ha mostrato come Dio ci ami, e con quale esattezza
1<>8 PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEI HNIZ1ANO
abbia provveduto a tutto ciò die ci riguarda; che. preoc- cupandosi dei
passerotti, non trascurerà le creature ragio- nevoli che gli sono
infinitamente più care; che tutti i ca- pelli della nostra testa sono
contati; che cadranno il cielo e la terra, prima che sia cambiata la
parola di Dio e ciò che riguarda l'economia della nostra salvezza; che Dio
ha più riguardo alla minima anima intelligente, che a tutta la
macchina del mondo; che noi non dobbiamo temere ciò che può distruggere
il corpo ma non può nuocere all' anima, perchè solo Dio può rendere
l'anima febee od infebee; che le anime dei giusti sono nella sua mano al
coperto da tutte le rivoluzioni dell'universo, e nulla può agire su di
- esse se non Dio solo; che nessuna delle nostre azioni viene
dimenticata; che tutto viene messo in conto, anche lo pa- role oziose,
anche un cucchiaio d’acqua ben impiegato: infine, che tutto deve riuscire
per il maggior bene dei buoni; che i giusti saranno come dei soli, e che
nè i nostri sensi nè il nostro spirito non hanno mai gustato nulla
che si avvicini aUa febeità che Dio prepara a coloro che lo
amano. ( JJiecours de mélaphysique, 1(180, §§ XXXIV- XXXVII).
Così termina il Discours de métaphysique : nel quale, dal principio
della differente chiarezza di percezione nelle varie monadi, si giunge ad
una gerarchia degli esseri, e alla defi- nizione deU’anima o della
personalità umana in sè e nei suoi rapporti con la natura divina. Tale
costruzione permette a Leibniz uno di quegli sguardi armonici e
complessivi su tutto ("universo, in cui fenomeni tìsici, concetti
scientifici o filoso- fici, principi morali, dogmi religiosi coincidono
in una suprema armonia. VI. MATERIA, ANIMA E
ARMONIA PRESTABILITA La materia come aggregato. - Si è studiata
finora la natura del corpo come elemento essenziale della monade,
inse- parabile. dall'anima. Ma c’è per Leibniz un modo rii conside-
rare il mondo materiale da un altro punto di vista. La materia può essere
vista anello altrimenti che come forza passiva, ap- partenente a ciascuna
delle sostanze fondamentali onde consta il mondo, o come ciò che vi è di
confuso e indistinto nella percezione della monade. Materia è, pili
concretamente, tutto ciò che ci sta intorno; tutto ciò che, nei suoi vari
aspetti, cade sotto i nostri sensi. Ora, questa materia, a volerla
analizzare più a fondo, consterebbe anch essa di unità sostanziali,
di monadi: pur tuttavia ci si presenta, così composita, senza ca-
ratteri di attività o di spiritualità. La sua materialità non dipende
dalle unità che la costituiscono (e sappiamo che non esistono unità che
siano puramente materiali), ma dal fatto stesso di non essere un’unità,
ma un gruppo di unità: un <kj - gregaio. Quanto alle forme
sostanziali o entelechie primitive..., io non le approvo se non quando le
si considera sostanze semplici, capaci di percezione e di appetito,
insomma anime, o qualche cosa che abbia analogia con l’anima, e che
si potrebbe chiamare principio di vita: e ritengo infatti che tutta
la natura sia piena di corpi organici viventi. Così non ritengo in verità
che una pietra sia essa stessa una sostanza corporea animata o dotata di
un principio di Ilo PARTE PRIMA - IL SISTEMA
LEIBNIZIANO unità o di vita; ma ritengo che in essa vi siano
dapper- tutto di tali principi; e che non vi sia alcuna parte di
materia nella quale non si trovi un animale o una pianta o qualche altro
corpo organico vivente (quantunque di organico vivente noi non conosciamo
che le piante e gli animali). Così una massa di materia non è
propriamente ciò che io chiamo una sostanza corporea, ma un'ammasso
e una risultante ( aggregatovi ) di una infinità di tali so- stanze, come
lo è un gregge di pecore o un mucchio di vermi. (
Éclaircissement sur les natures plastiques, G. VI, 550). Non dirò,
come mi si accusa, che ci sia una sola sostanza di tutte le cose e che
questa sostanza sia lo spirito. Vi sono invece tante sostanze distinte
quante sono le monadi, e tutte le monadi non sono spiriti. E queste
monadi non compongono affatto un tutto effettivamente unitario.
Que- sto tutto, se esse lo componessero, non sarebbe in nulla uno
spirito. Mi guardo pure dal dire che la materia sia un'ombra o un nulla.
Sono espressioni esagerate. Essa è un ammasso, non substantia seti substa
ntiatum, cosi come sarebbe un esercito, un gregge; e in quanto la si
consideri come componente una cosa unica, è un fenomeno; feno- meno
ben reale effettivamente, ma la cui unità è determi- nata dal nostro
concepirla. (Frammento del 1710, G. VI, 025). L
aggregato come eenomeno. - La materia, intesa in que- sto modo, non viene
ad avere nulla di reale. La sua essenza consiste appunto nel fatto di
essere una riunione di sostanze reali: in sé stessa, essa è dunque
qualche cosa di costruito, (li artificiale. Quando viene osservata a
fondo, si dissolve ne- cessariamente nei suoi componenti. Leibniz esprime
ciò col dire che essa ha natura fenomenica { 1). (1)
Fenomenico (da «palvopai, appaio), è termine usato fin da Platone per
indicare ciò che non ha realtà assoluta, ma è una apparenza. vi. -
MATKtti/r, _ ARMONIA PRESTABILITA 111 Sembra che a rigore i corpi
non meritino affatto il nome di sostanze; e questa pare esser già stata
l’opinione di Platone, il quale ha osservato che essi sono esseri
tran- seunti, i quali non sussistono mai più di un istante. Ma
questo è un punto che richiede più ampia discussione; e io ho altre
ragioni importanti che mi conducono a rifiu- tare ai corpi il titolo e il
nome di sostanze, metafisi- camente parlando. Perchè, per dirla in una
parola, il corpo non ha affatto una vera unità; non è che un aggre-
gato, che la scuola chiama puro accidente ; un insieme, come mi gregge.
La sua unità deriva dalla nostra perfe- zione. È un essere di ragione o
piuttosto di immaginazione, un fenomeno. (Evlretien de
Philarète et d’ Ariste, G. VI, 58(>). I corpi non possono essere
sostanze propriamente dette, poiché sono sempre solamente delle unioni,
risultanti di sostanze semplici o vere monadi, le quali non sono
estese e perciò non sono veri corpi. Onde i corpi presuppongono
sostanze immateriali. ( Lettera a Lady Masham, 1705, G.
111.357). II continuo e il discreto. — Di qui Leibniz trae
nuovi argomenti per dimostrare 1 irrealtà della natura corporea in
generale e la necessità di ricorrere, di là da essa, a qualche cosa che
sia fornito di più solida validità. Acquista anche nuova forza la sua
negazione del concetto di estensione. La monade in sè non è estesa; non è
considerabile se non come un « punto metafìsico ». L'*estcnsione non può
derivare che da una molteplicità, una ripetizione: in questo senso essa è
puramente fenomenica, così come lo è l’aggregato. La differenza
consiste nel fatto che la materia come aggregato è discreta , cioè
com- posta di un ammasso di unità indivi si biìn e Féstensione in-
vece è continua, cioè divisibile all" infinito. A maggior ragione
essa non sarà nulla di reale, ma un semplice ordine di rapporti spaziali,
così come il tempo è un ordine di rapporti successivi. Non vi sono
se non gli atomi di sostanza, cioè le unità reali e assolutamente prive
di parti, che siano le origini delle 112 PARTI-: PRIMA — tL
SISTEMA REIBNIZIANO azioni e i primi principi assoluti della
composizione delle cose, e come gli ultimi elementi dell’analisi delle
cose sostan- ziali. Si potrebbe chiamarli punti metafìsici : hanno
alcunché di vitale e una specie di percezione, e i punti matematici
sono i loro punti di vista per esprimere l'universo. Ma (piando le
sostanze corporee sono ristrette insieme, tutti i loro organi non
costituiscono se non un punto fisico ri- guardo a noi. Così i punti
fìsici non sono indivisibili se non in apparenza: i punti matematici sono
esatti, ma non sono che modalità; e solo i punti metafisici o sostanziali
(costi- tuiti dalle forme o anime) sono esatti e reali. E senza di
essi non vi sarebbe nulla di reale, poiché senza le vere unità non vi
sarebbe alcuna molteplicità. ( Syslème nourea u, 1695, G. IV,
482-83). Benché la materia consista in un ammasso di sostanze
semplici innumerevoli, e la durata delle creature, così come il movimento
attuale, consista in un ammasso di stati momentanei, tuttavia bisogna
dire che lo spazio non è af- fatto composto di punti nè il tempo di
istanti, nè il movi- mento matematico di momenti, nè la tensione di gradi
estremi. Il fatto è che la materia, lo scorrere delle cose, e insomma
ciascun composto attuale, è ima quantità discreta, ma che lo spazio, il
tempo, il movimento mate- matico, la tensione e l’ accrescimento continuo
nella velo- cità e in altre qualità, e insomma tutto ciò la cui
valu- tazione appartiene al campo delle possibilità, è una quan-
tità continuata e indeterminata in sé stessa, o indifferente alle parti
che vi si possono prendere e che vi si prendono attualmente in natura. La
massa dei corpi è divisa attual- mente in modo determinato, e nulla non
vi è esattamente continuato; ma lo spazio o la continuità perfetta che
è nell' idea, non indica se non una possibilità indeterminata di
dividere come si vuole. Nella materia e nelle realta attuali, il tutto è
un risultato di parti: ma nelle idee e VI. - MATERIA, ANIMA E
ARMONIA PRESTABILITA 113 nei possibili (che comprendono non
solamente questo imi- verso, ma anche qualsiasi altro che possa essere
concepito e che T intelletto divino si rappresenti effettivamente),
il tutto indeterminato è anteriore alle ilivisioni, come la no-
zione dell' intero è più semplice che quella delle frazioni, e la
precede.... Per meglio concepire la divisione attuale della
materia all' infinito e l'esclusione che vi è in essa di ogni
conti- nuità esatta e indeterminata, bisogna considerare che Dio vi
ha giti prodotto tanto ordine e tanta varietà, quanto era possibile di
introdurvi finora, e che così nulla vi è rimasto di indeterminato, mentre
1' indeterminazione è l'es- senza della continuità. Questo apprende il
nostro spirito dalla perfezione divina; e l'esperienza lo conferma
attra- verso i sensi. Non vi è goccia d'acqua così pura, che non vi
si possa osservare qualche varietà, guardandola bene. Un pezzo di pietra
è composto di determinati granuli, e al microscopio questi granuli
appaiono come rocce nelle quali vi sieno mille giochi di natura. Se la
forza della nostra vista aumentasse continuamente, troverebbe sempre
campo per esercitarsi. Dappertutto vi sono varietà attuali, e mai
una perfetta miiforinità. Nè vi sono due parti di materia completamente
simili l ima all’altra, sia nel grande, sia nel piccolo.
(Lotterà alla elettrioe Sofia di Hannover, 1705, G. V]], 502-63).
Materia trema e seconda. - Il continuo è dunque spa- zialità (o
temporalità eco.) astratta; il discreto è aggregato, o materia. E della
materia Leibniz ha due concezioni diverse: da un lato quella che abbiamo
vista al Capitolo 111, come potenza passiva primitiva, come quel
substrato di resistenza, densità, « anti tip' a», al quale si applica la
forza, trasformandola in attività, entelechia; d’altro lato questo
concetto di aggre- gato, composizione, costruzione artificiale posteriore
alla mo- nade, non avente in sè una vera e propria sostanzialità.
Per distinguere tali due modi diversi di considerare la materia,
Leibniz usa i due termini di materia prima e materia seconda.
H. Leibniz, La mvnailoloi/ia. 114
PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBNIZIANO Nei corpi io distinguo la
sostanza corporea dalla ma- teria, e distinguo la materia prima dalla
seconda. La ma- teria seconda c un aggregato o composto di varie
sostanze corporee, come un gregge è composto di vari animali. Ma
ogni animale e ogni pianta, dal canto suo, è una sostanza corporea, la
quale ha in sè il principio dell' unità che fa sì die sia veramente una
sostanza e non un aggregato. E questo principio di unità è ciò che si
chiama anima, oppure qualche cosa che ha analogia con l'anima. Ma oltre
al principio dell’ unità, la sostanza corporea ha la sua massa e la sua
materia seconda, che è ancora un aggre- gato di altre sostanze corporee
più piccole, tino all' infi- nito. Tuttavia la materia primitiva o presa
in sè stessa, è ciò che si concepisce nei corpi mettendo da parte
tutti i principi dell' unità, è cioè ciò che vi è in essa di
passivo. Di qui derivano due qualità: resistenti a et restitantia
vel inertia. Cioè, un corpo non può essere penetrato, e cede
piuttosto a un altro corpo, ma non cede senza difficoltà e senza
diminuire il movimento complessivo di quello che lo spinge. Così si può
dire che la materia, in sè stessa, involve, oltre l'estensione, ima
potenza passiva primitiva. Ma il principio dell’unità contiene la potenza
attiva pri- mitiva, o la forza primitiva, la quale non si perde mai
e persevera sempre in un ordine esatto delle sue modi- ficazioni interne
che rappresentano quelle esterne. (Lettera al Burnett, 1699, U.
Ili, 260-261). L’anima e il corpo. Attraverso il concetto di
aggregato, Leibniz spiega anche la costituzione dei .corpi organici e
degli animali. TI loro corpo, egli dice, è un aggregato, con una
mo- nade, per così dire, dominante e ordinatrice, di natura su-
jieriore. Tale monade è l’anima e costituisce l’elemento per- manente di
ciascun individuo. Definisco 1* organismo, o macchina naturale,
come una macchina, ciascuna parte della quale sia una macchina a
VI. - MATERIA, ANIMA E ARMONIA PRESTABILITA 115 sua volta
(1). Perciò la sottigliezza del suo artificio va all ? infinito, poiché
nulla è tanto piccolo da poter essere trascurato; mentre le parti delle
nostre macchine artificiali non sono a loro volta macchine. Questa è la
differenza essenziale fra la natura e forte, che i nostri moderni non
hanno ancora considerato abbastanza. (Lettera a Lady Magliari),
1704, G. Ili, 356). lo distinguo: l.°) fentelechia primitiva o
anima. 2.°) La materia prima o potenza passiva primitiva. 3.°) La
monade, composta di queste due. 4.°) La massa, o materia seconda, o
macchina organica, a formare la quale concorrono innu- merevoli monadi
subordinate. 5.°) L'animale o sostanza corporea, la cui unità è
determinata dalla monade domi- nante nella macchina. (Lettera
al Le Volder, 1703, G. Il, 252). E attraverso i due concetti di
materia prima c seconda, si for- mano pine duo concetti differenti di
anima. Il primo, come principio attivo insito nella monade, inseparabile
dalla sua pas- sività ; l’altro, come quella monade a carattere più
strettamente spirituale, che permane in ciascun individuo, mentre le
monadi formanti la massa del suo corpo variano e si trasformano.
La materia, senza le anime e forme o entelechie, non è che passiva,
e le anime senza materia non sarebbero che attive: poiché la sostanza
corporea completa veramente una, chiamata dalla scuola unum per se
(opposta all'essere per aggregazione), deve risultare del principio dell'
unità, che è attivo, e della massa che costituisce la molteplicità
e che sarebbe solamente passiva se essa non contenesse se non la materia
prima. Invece la materia seconda o massa, che costituisce il nostro
corpo, è tutta composta di parti che sono in sé sostanze complete quando
sono (1) Con la parola « macchina » Leibniz intende qui, come già
altrove, un organismo composito, cioè formato di parti eterogenee.
HO PARTE PREVIA - 1E SISTEMA LEIBNIZIANO altri animali o
sostanze organiche animate o attuate a parte. Ma l'ammasso di queste
sostanze corporee organiz- zate che costituisce il nostro corpo, non è
imito alla nostra anima se non per quel rapporto che deriva dall'ordine
dei fenomeni naturali rispetto a ciascuna sostanza particolare. £
tutto ciò mostra come si possa dire da un lato che l' anima e il corpo
sono indipendenti l'uno dall'altro, dall'altro che limo è incompleto
senza l'altro, poiché in natura l'uno non è mai privo dell'altro.
( Additimi il l’explication <lu lyslèine noiueau, U. JY, 572-3).
Le lecci del mondo materiale e del mondo spirituale. - In qualunque
modo la si intenda, sia come materia prima o potenza passiva, sia come
materia seconda o aggregato, la natura corporea ha dunque qualche cosa di
irreale. Nel primo caso essa è un’astrazione, anteriore, |>er così
dire, alla monade; qualche cosa che senza la forza attiva di essa non è
ancor nulla: semplice aspetto inizialmente passivo di quella che
sarà un’attiva unità. Nell'altro caso è pure un'astrazione; poste-
riore, questa volta, alla monade: una riunione, un aggruppa- mento che
rimanda però sempre alla monade come al suo elemento costitutivo
essenziale. D’altro lato, però, la materia non è eliminabile dalla
monade. Essa le si accompagna sempre, come un momento, quasi, della
sua natura. Momento astratto sì, ma essenziale; attraverso il quale
necessariamente si deve passare per raggiungere la vera concretezza
deH’entelechia. Questa materia che, analizzata nel fondo della sua
costituzione, si dissolve e perde ogni realtà, puro ha ima parte
fondamentale nel mondo concreto, natu- rale e umano, come se lo
rappresenta Leibniz. La monade è immateriale, si è visto, eppure ritiene
un suo aspetto mate- riale; così non vi è anima senza corpo. Affermato
questo, Leibniz va più in là, dimenticando quasi le sue premesse
che fanno della materia qualche cosa solo in funzione dell’anima; e
cerca leggi autonome e proprie del mondo materiale, ben distinte da
quelle del mondo spirituale. Egli ritorna quasi alla concezione
cartesiana, che aveva sempre combattuto, del- l'anima e del corpo come
due sostanze separate. E, per giu- dtifìcare la distinzione, attribidsce
al corpo la legge meccanica sella causa efficiente, all'anima la legge
vitale della finalità. vi. - MATERIA, ANIMA E ARMONIA PRESTABILITA
117 Questo due leggi, che abbiamo viste unite là dove il
principio della ragion sufficiente, nelle verità di fatto, rimandava
diret- tamente a Dio (1), ora sono applicate separatamente
all’anima e al corpo. Ciò è giustificabile anche, in parte,
con la natura della monade. Essa, si è visto, contiene in sè tutto lo
sviluppo futuro dell’uni- verso allo stato di implicazione causale:
l’effetto, cioè, è già contenuto nelle cause che dovranno necessariamente
produrlo. E questa connessione causale puramente meccanica e
determi- nistica, ha carattere materiale. Per tale aspetto, la monade
è materia: è cioè un punto dell’universo perfettamente e neces-
sariamente determinato dalle cause da cui discende. D altro lato però,
l’universalità si esplica nella monade come rappre- sentazione e
appetito. La totalità dei rapporti è contenuta in essa allo stato di
implicazione pregnante, cosciente e attiva. In questa percezione e
appetito, che Leibniz immagina tendente al bene e retta dalla causa,
finale del v migliore », egli fa con- sistere l’anima. Leibniz fa anche
coincidere questa nuova distin- zione di anima-corpo, con l’altra in cui
si concepisce il corpo come percezione confusa e l’anima come percezione
distinta. Tutto nei corpi avviene meccanicamente, cioè
attraverso le qualità intelligibili dei corpi, quali la grandezza, la
figura, e il movimento; e tutto nelle anime deve essere spiegato
vitalmente, cioè attraverso le qualità intelligibili dell anima, quali la
percezione e l’appetito. E nei corpi animati noi vediamo esservi una
mirabile armonia tra vitalità e mec- canismo, se ciò che avviene nel
corpo meccanicamente viene rappresentato vitalmente nell’anima; e ciò che
viene per- cepito esattamente nell’anima, nel corpo ottiene la sua
completa esecuzione. Ne deriva che, conosciute le qualità del
corpo, possiamo curare le malattie dell’anima e, conosciute lo qualità
del- l’anima, curare le malattie del corpo. È infatti a volte più
facile sapere ciò che avviene nell’ anima che ciò che avviene nel corpo;
a volte viceversa. E ogni volta che noi usiamo delle indicazioni dell’
anima per essere d aiuto (l) Cfr. sopra, p. 19. 118
PARTE PRIMA - IL SISTEMA LEIBXIZIANO al corpo, possiamo parlare di
una medicina vitale : metodo questo che ha più ampia estensione di quanto
non si creda comunemente, perchè il corpo non soltanto risponde al-
1 anima nei movimenti che vengono chiamati volontari, ma anche in tutti
gli altri; quantunque, per l'abitudine che ne abbiamo, noi non ci
accorgiamo che l’anima viene in- fluenzata o consente coi movimenti del corpo,
o che questi corrispondono alle percezioni e agli appetiti dell'
anima. Infatti le percezioni del corpo sono confuse, in modo che la
corrispondenza non appare così facilmente. E l'anima comanda al corpo in
quanto abbia percezioni distinte, gli obbedisce in quanto abbia
percezioni confuse. Ma pure, chiunque abbia una qualsiasi percezione
nell’anima, può essere certo di avere un qualche effetto di essa nel
corpo e viceversa.... E le cose avvengono in modo tale, che a volte
anche nei fatti naturali noi ricerchiamo la verità at- traverso le cause
finali, quando non si può giungere fa- cilmente ad essa attraverso le
cause efficienti. (Frammento, C. 12- 13). Separazione
dei due mondi. — Ora, formulata questa di- stinzione, Leibniz rinuncia,
in certo senso, a proseguire per quella via che, attraverso la concezione
del rapporto di causa ed effetto come un rapporto di soggetto c
predicato, lo aveva condotto alla sostanza individuale e gli aveva
permesso la risoluzione dei concetti di corpo e spirito l’uno all’ altro.
Qui egli accentua invece la distinzione: corpo e spirito diven- gono due
mondi separati, due entità parallele ma prive di rap- porti fra di loro.
La loro situazione viene ad essere analoga a quella di due monadi
distinte: il contenuto di ciascuna cor- i ispoude a quello dell altra,
senza che perciò si possa dire che I una influisce sull altra (1 ). Così,
ciò che avviene meccanica- monte nel corpo, corrisponde a ciò che è nella
rappresentazione dello spirito: ma non per influenza dell'uno sull’altro
o per una qualsiasi unificazione. 1 rapporti dovranno essere
stabiliti attraverso un intervento della divinità. (1) Cfr.
sopra, p. 89 ss. VI. - MATERIA, ANIMA E ARMONIA PRESTABILITA
119 Noi sperimentiamo che i corpi agiscono fra di loro se- condo
leggi meccaniche, e che le anime producono in sè stesse azioni interne. E
non vediamo alcun modo di con- cepire l'azione dell'anima sulla materia o
della materia sull’ anima, nè alcunché di analogo, poiché non è
affatto spiegabile attraverso un qualsiasi artificio che lo
variazioni materiali, cioè le leggi meccaniche, facciano nascere
una percezione; nè che dalla percezione possa derivare un cam-
biamento di velocità o di direzione negli spiriti animali e negli altri
corpi, siano essi sottili o grossi a piacere. Così, sia l'
inconcepibilità di un'altra ipotesi, sia il buon ordine della natura
uniforme in sè stessa (per non parlare qui di altre considerazioni), mi
hanno portato alla conclusione die l'anima e il corpo seguano
perfettamente la loro legge, ciascuno la sua separatamente, senza che le
leggi corporee siano turbate dalle azioni dell'anima, nè che i corpi
tro- vino finestre per far penetrare il loro influsso nelle anime.
Si domanderà dunque: D'onde viene questo accordo del- f anima col
corpo? (Lettera a Lady Masharn, 1704, G. Ili, 340-11).
L’armonia prestabilita. - 11 problema che sorge ora è quello di
questa corrispondenza del mondo corporeo con quello spirituale. Ma una
così netta distinzione dei due mondi non era necessaria alla dottrina
della monade. Leibniz fu forse indotto ad accentuarla, dal fatto di
trovarsi in pole- mica col Malebranche e con gli occasionalisti (1) e di
aver trovato un’ ipotesi più plausibile per risolvere il loro
medesimo problema. 11 desiderio di correggere 1' ipotesi
occasionalistica e di applicare la propria, gli fece forse formulare il
problema negli stessi termini che i suoi interlocutori, più di quanto
non (1) Nicola Malebranche (1638-1713) autore della Recherete de
la viri té h il rappresentante principale dell'occasionalismo, dottrina
che spiegava la corrispondenza tra l'ordine corporeo e l’ordine
spirituale attraverso un inter- vento continuo di Dio. In occasione di
ciascun fatto avvenuto nel mondo corporeo, Dio, secondo questa dottrina,
suscita la corrispondente rappre- sentazione nello spirito, e viceversa.
Questo problema presuppone natural- mente una netta separazione fra
l'ordine corporeo e l’ordine spirituale: separazione di marca prettamente
cartesiana. 120 PARTE PIUMA - IL SISTEMA
LEIBNIZIANO Avessero riohiesto i precedenti della sua dottrina. L’
ipotesi di cui parliamo è quella famosa dell’ armonia prestabilita , di
cui riportiamo qui alcune fra lo molte esposizioni lasciatene dal
Leibniz. I mmaginate due orologi che si accordino
perfettamente. l 'iò può avvenire in tre maniere : la prima consiste
nella mutua influenza di un orologio sull’altro: la seconda nella
cura di mi uomo che vi provveda: la terza nella loro pro- pria esattezza.
La prima maniera è quella dell’ influenza.... La seconda maniera di
far sempre accordare due orologi anche cattivi, potrebbe essere di farvi
sempre provvedere da un abile operaio che li accordi ad ogni istante: e
questa è quella che io chiamo la maniera dell’ assistenza.
Infine la terza mainerà sarà di fare da principio queste due
pendolo con tanta arte e giustezza, da potersi assi- emare il loro
accordo per il futuro. E questa è la via del- l’accordo
prestabilito. Mettete ora l'anima e il corpo al posto di questi
due orologi: il loro accordo o simpatia avverrà pure in una di
queste tre maniere. La maniera dell' influenza è quella della filosofia
volgare; ma poiché non si possono concepire particelle materiali, nè
specie o qualità immateriali che possano passare dall’ima di queste
sostanze nell’altra, si è obbligati ad abbandonare questa opinione. La
maniera dell assistenza è quella del sistema delle cause
occasionali: ma ritengo che ciò significhi introdurre un Deus ex
machina ili un fatto naturale e ordinario, nel quale, secondo
ragione, egli uon deve intervenire se non nolla medesima maniera
nella quale concorre a tutti gli altri fatti della natura. Così non resta
che la mia ipotesi, cioè la maniera dell'ar- monia prestabilita
attraverso un artificio divino preven- tivo, il quale, fin da principio,
abbia formato queste so- stanze in un modo cosi perfetto e regolato con
tanta esattezza che, non seguendo se non le sue proprie leggi
ricevute insieme col proprio essere, ciascuna si accordi VI. - MATERIA,
ANIMA E ARMONIA PRESTABILITA tuttavia con l’altra: proprio come se
vi fosse una mutua influenza o come se Dio vi mettesse continuamente
la mano, oltre il suo concorso generale. (Tetterà del 1696,
a. IV, 500-501). Vi è ordine e connessione nei pensieri, come ve ne
è nei movimenti; poiché l’uno risponde perfettamente all'altro,
quantunque la determinazione nei movimenti sia bruta, e sia invece libera
o con scelta nell’ essere che pensa, il quale non è se non inclinato ma
non costretto dal bene e dal male (1). Infatti l’anima, rappresentando il
corpo, conserva le sue perfezioni; e, benché essa dipenda dal corpo
(se ben si guardi) nelle azioni involontarie, ne è indipendente e fa
dipendere il corpo da se stessa nelle altre. Ma questa dipendenza non è
se non metafisica, e consiste nel riguardo che Dio ha per l’uno regolando
l'altro, o più per 1’ uno che per l’ altro, a seconda delle
perfezioni originali di ciascun individuo (2) ; mentre la dipendenza
fisica consisterebbe in un’ influenza immediata che l’imo riceve-
rebbe dall’altro, dal quale dipenderebbe. (Nuovi Saggi, 1701 segg.
II, 21, § 12). L'armonia prestabilita fa sì che al cane entri il
dolore nell' anima, quando il suo corpo è colpito. E se il cane non
dovesse essere colpito ora, Dio non avrebbe dato fin dall’ inizio alla
sua anima una costituzione tale da produrre attualmente tale doloro in
esso, e la rappresentazione o percezione che risponde al colpo del
bastone. Ma se (cosa impossibile) Dio si pentisse e, senza mutare la
natura del- l’anima e il corso naturale dello sue modificazioni,
mutasse il corso delle nature corporee in modo tale che il colpo
(1) Cfr. «opra, p. 27 ss. (2) Abbiamo già visto come in
ragione delle sue percezioni più distinte o più confuse, ciascuna monade
partecipi più dello spirito o del corpo, abbi» cioù maggiore o minore
perfezione. Cfr. sopra, p. 94 ss. 122 PASTE PRIMA -
IL SISTEMA LEIBNIZIANO non arrivasse, ramina sentirebbe ciò che corrisponde
a questo colpo, mentre il suo corpo non lo riceverebbe af- fatto.
Ma - dirà il signor Bayle - io comprendo le ragioni per le quali il corpo
del cane è colpito dal bastone, ma non comprendo affatto come mai l'anima
del cane che prova piacere mentre mangia con appetito, passi così
subitamente al dolore senza che il bastone ne sia la causa (come
vor- rebbe la tesi scolastica), nè ne sia causa Dio in particolare
(come vorrebbero gli ocxasionalisti). Ma il signor Bayle non comprende
neppure come mai il bastone possa influire sull’ anima, nè come possa
avvenire l'operazione miraco- losa attraverso la quale Dio accorda
continuamente l'anima ai corpi. Invece io ho cercato di spiegare come
tale ac- cordo avvenga naturalmente, col supporre che ogni anima
sia uno specchio vivente rappresentante l' universo secondo il suo punto
di vista, ed eminentemente in rapporto col suo corpo. Così le cause che
fanno agire il bastone (cioè l’uomo posto dietro al cane, preparato a
colpirlo mentre esso mangia, e tutto ciò che nell'ordine corporeo
contri- buisce a disporre quell’uomo a quell'azione) sono anche
rappresentate fin da principio nell'anima del cane in modo esatto sì, ma
debole, per mezzo di percezioni piccole e confuse e senza appercezione,
cioè senza che il cane se ne accorga; perchè anche il corpo del cane non
ne è influen- zato se non impercettibilmente. E come, nell’ordine
delle nature corporee, queste disposizioni conducono finalmente al
colpo ben assestato sul corpo del cane, analogamente le rappresentazioni
di queste disposizioni conducono nel- l'anima del cane alla
rappresentazione del colpo di ba- stono: rappresentazione la quale,
essendo distinta e forte (come non lo erano le rappresentazioni delle
predisposi- zioni. poiché le predisposizioni influenzavano solo debol-
mente anche il corpo del cane), il cane se ne accorge ben distintamente:
ed è questo che determina il suo do- lore. Così non si deve affatto
immaginare che l'anima del VI. - MATERIA, ANIMA E ARMONIA
PRESTABILITA 123 cane, in questo caso, passi dal piacere al dolore
senza alcuno sviluppo e senza alcuna ragione interna.
(Osservazioni al Dizionario del Bayle, 1702, G., IV, 531-32) -
Nel corpo tutto avviene meccanicamente secondo le leggi del
movimento, e nell'anima tutto avviene moralmente o secondo le apparenze
del bene e del male: in modo che, anche (piando si tratta dei nostri
istinti o delle azioni in- volontarie alle quali sembra partecipare
solamente il corpo, vi è nell'anima un appetito di bene o una fuga dal male
che la spinge; benché la nostra riflessione non possa ben districarne la
confusione. Ma se l'anima e il corpo seguono così ciascuno separatamente
le sue proprie leggi, come si incontrano essi e come avviene che il corpo
obbedisca al- l' anima, e che l'anima risenta del corpo? Per
spiegare questo mistero naturale bisogna ben ricorrere a Dio, così
come quando si tratta di dare la ragione primordiale del- l’ordine e
dell'armonia nelle cose. Ma questo ricorso non avviene che una volta per
tutte, e non come se Dio tur- basse le leggi dei corpi per farli
corrispondere alle anime, e viceversa. Egli ha invece fatto fin da
principio i corpi in modo tale che, seguendo le loro leggi e le tendenze
na- turali dei movimenti, essi verranno a fare ciò che l'anima
chiederà quando ne verrà il momento; e d'altra parte ha fatto le anime
tali che. seguendo le tendenze naturali del loro appetito, giungeranno
anche sempre alle rappresenta- zioni degli stati del corpo. Giacché, come
il movimento conduce la materia di figura in figura, così l’appetito
con- duce l'anima di immagine in immagine. E così l’anima è
inizialmente dominante ed obbedita dal corpo nella mi- sura in cui il suo
appetito è accompagnato da percezioni distinte che la fanno pensare ai
mezzi adatti quando essa vuole qualche cosa; ma è soggetta al corpo, pure
fin dal- 1’ inizio, in misura delle sue percezioni confuse. Noi
spe- rimentiamo infatti che tutte le cose tendono al cambia-
124 PARTE PRIMA — IL SISTEMA LETBNIZIANO mento; i corpi per la
forza movente, e l’anima per 1 appetito che la conduce a percezioni
distinte o confuse, secondo la sua maggiore o minore perfezione. E non
bisogna affatto meravigliarsi di quest’accordo primordiale delle anime
e dei corpi, essendo tutti i corpi organizzati secondo le in-
tenzioni di uno spirito universale, ed essendo tutte le anime
essenzialmente rappresentazioni o specchi viventi dell uni- verso,
secondo la portata e il punto di vista di ciascuna, essendo essi perciò
altrettanto durevoli che il mondo stesso. È come se Dio avesse variato 1
universo tante volte quanto sono le anime, o come se egli avesse creato
tanti universi in compendio, accordantisi nel fondo o differenziati
nel- l'apparenza. Non vi è nulla di così ricco come questa sem-
plicità uniforme, accompagnata da un ordine perfetto. E si può ben
pensare come ciascuna anima in sè stessa debba essere perfettamente
disposta, essendo ciascuna ima par- ticolare espressione dell'universo e
come un universo con- centrato; e ciò risulta anche dal latto che ciascun
corpo, e quindi il nostro pure, è affetto in qualche modo da tutti
gli altri, ed anche l'anima dunque vi partecipa. Ecco in poche parole
tutta la mia filosofia. (Lettera alla regina Sofia Carlotta di
Prussia, 1704, 0. 111,340-48). Tale ò l' ipotesi dell'armonia
prestabilita; la quale termina e corona il sistema di Leibniz, ma non si
può dire che aggiunga molto di essenziale alla dottrina della monade. TI
principio qui introdotto è quello medesimo onde viene dimostrata la
corrispondenza del contenuto di ciascuna monade con quello di tutte, pur
senza un’ influenza reciproca. Ma l’applicarlo ai rapporti fra anima e
corpo, obbliga ad una distinzione e se- parazione fra l’ordine corporeo e
l’ordine spirituale; mentre proprio nel superamento di tale separazione e
nella sintesi dei due ordini abbiamo ravvisato il valore piu specifico
del con- cetto di monade. Ma questa separazione è posteriore
idealmente a quel con- cetto. Nell’ applicare i principi trovati, nel far
agire la sua mo- nade come elemento costituente del mondo, Leibniz ricade
a VI. - MATERIA, ANIMA E ARMONIA PRESTABILITA 125
volte in posizioni da lui già inizialmente superate, e mal inter-
preta sè stesso. Ciò che rimane essenziale in quanto si è visto ilei suo pensiero
è la struttura interna del concetto di monade : questa sintesi di
universale e individuale, di materia e spirito, ili attività e passività,
che è un punto di arrivo e un punto di partenza nella storia della
filosofia. / Parte Seconda. LA
MONADOLOGIA. LA MONADOLOGIA. 1. ° La monade, di
cui parleremo qui, non è altro che ima sostanza semplice che entra nei
composti; semplice, cioè senza parti. 2. ° E bisogna che vi
siano sostanze semplici, dato che vi sono composti; poiché il composto
non è altro che un ammasso o aggrega tum di semplici (1).
•1." ^ h-a. dove non vi sono parti, non vi è nè estensione, nè
figura, nè divisibilità possibili (2). E queste monadi sono i veri atomi
(3) della natura; in una parola gli elementi delle cose. 4.°
Non vi è neppure alcuna dissoluzione da temere, e non vi è alcuna maniera
concepibile nella quale una sostanza semplice possa perire
naturalmente. ó.° Per la medesima ragione, non v'è alcun motivo per
il quale una sostanza semplice possa aver principio natu- ralmente;
poiché essa non può essere formata per com- posizione. (1) 1
m ricerca (logli eleuiyuti semplici, (la cui cleri vano per composizione
tutte le altro cose, è una dello idee fondamentali di Leibniz. Applicato
al campo logico, questo concetto dà luogo ai progetti di arte
combinatoria, carattc- ristica, scienza generale, lingua universale ecc.
Cfr. p. 33 s. Sul concetto di aggregato, cfr. p. 100 s. (2)
Si toglie così olla monade ogni carattere di materialità. (3) Atomi
immateriali, metafisici; non naturalmente le particelle mate- riali
indivisibili di cui parlano gli atomisti, e che Leibniz combatteva. Cfr.
p. 52, 75. 0. — Lkibniz, J.a iitonadrtloyia . 130
PARTE SECONDA - LA MONADOLOGIA 6.0 Così si può dire che le monadi
non possono aver principio nè fine se non d un tratto; cioè esse non
pos- sono aver principio se non per creazione, ne fine se non per
annullamento; mentre ciò che è composto comin- cia o finisce per parti
(1). 7» Neppure c'è modo di spiegare come una mo- nade possa
essere alterata o cambiata nel suo interno da qualche altra creatura;
poiché in essa non e possibile trasposizione, nè è concepibile movimento
interno che vi possa essere eccitato, diretto, aumentato o diminuito
, ciò invece è possibile nei composti, dove si danno cam- biamenti
fra le parti. Le monadi non hanno finestre pei le quali qualche cosa vi
possa entrare o uscire. Gli acci- denti non possono staccarsi nè
passeggiare fuori delle so- stanze. come facevano una volta le specie
sensibili deg scolastici. Così nè sostanza, nè accidente, non possono
en- trare dall’ esterno in ima monade (2). 8° Tuttavia
occorre che le monadi abbiano qualche qualità; altrimenti non sarebbero
neppure degli esseri. E se le sostanze semplici non differissero affatto
per le loro qualità, non si avrebbe modo di accorgersi d. alcun
cam- biamento nelle cose, poiché ciò che è nel composto non può
venne se non dagli ingredienti semplici; e se le monadi fossero prive di
qualità, sarebbero indistinguibili una dal- l'altra. giacché esse non
differiscono neppure nella quan- tità: e quindi, ammesso il pieno,
ciascun luogo non rice- verebbe mai, nel movimento, se non l'equivalente
(lei mo- vimento che aveva già avuto : e uno stato di cose sarebbe
y indiscernibile dall altro. deducono dall’ immaterialità delle
monadi la imposeibilUtà r ^ C,t (2) a N°elS monade,
soggetto eomprendentegt arnese può dire cl/e £ de™ da, di lucri,
se tutto quanto le avviene è già compreso m essa. Cfr. p. 89 ss.
LA MONADOLOGIA 131 "'O.o Occorre inoltre
che ciascuna, monade sia differente da ogni altra. Poiché non vi sono in
natura due esseri che siano perfettamente uguali, e nei quali non sia
pos- sibile trovare una differenza interna o fondata su di una
denominazione intrinseca (1). 10. 0 Considero inoltre come ammesso,
che ogni essere creato, e quindi ogni monade creata, sia soggetta a
mu- tamento: e anzi che questo mutamento sia continuo in ognuna.
11.0 Da quanto abbiamo detto, consegue che i muta- menti naturali
delle monadi derivano da mi j)rinci]iio in- terno, dato che ima causa
esteriore non potrebbe influire sul loro interno (2). 12.° Ma
occorre pure che, oltre il principio del muta- mento, vi sia un dettaglio
(3) di ciò che muta-, il quale deter- mini, per così dire, la
specificazione e la varietà delle so- stanze semplici. v 13.°
Tale dettaglio deve implicare una molteplicità nel- l'unità o nel
semplice. Infatti, poiché ogni cambiamento naturale avviene per gradi, qualche
cosa cambia e qualche cosa resta; e quindi bisogna che nella sostanza
semplice vi sia una pluralità di affezioni e di rapporti, benché
essa non abbia parti. 14.° Lo stato transitorio che implica e
rappresenta una molteplicità nell’unità o nella sostanza semplice,
non (1) Nei §3 8-9 è affermata la differenziazione fra le varie
monadi; In quale deve fondarsi su alcunché di qualitativo, interno alla
monade stessa, riguardante la sua intima costituzione, e non le sue relazioni
esteriori. Questo principio intorno di ditTerenziazione è costituito dal
diverso punto di vista, secondo cui ciascuna monade rappresenta
l’universo. Sul principio dell’ iden- tità degli indiscernibili, efr. p.
78 ss. (2) Il mutamento nolla monade consiste nello sviluppo c
nella realizza- zione di quanto è già implicito in essa. In questo
sviluppo essa manifesta la sua facoltà attiva o quella conoscitiva:
percezione c appetito. Cfr. p. 78, 80 ss., 89 ss. (3)
Traduciamo cosi, non trovando vocabolo migliore, la parola ilétail, che
altri traduce con a particolarità » o in modo affine. Essa vuole indicare
uno sviluppo completo, disteso e particolareggiato in tutti i suoi
dettagli. 132 PAKTE SECONDA - LA MONADOLOGIA
è altro che ciò che si chiama percezione (1), da distinguersi y
dalla appercezione o dalla coscienza, come si vedrà in se- guito. A
cpiesto proposito i cartesiani hanno gravemente errato, non avendo tenuto
conto delle percezioni di cui non ci si accorge (2). E ciò puro li ha
indotti a ritenere che i soli spiriti fossero monadi e che non vi fossero
affatto anime di bestie nè altre entelechie; ed a confondere, come
fa il volgo, un lungo stordimento con la morto propria- 1 2 3 4 mente
detta: il che li ha fatti anche cadere nel pregiudizio scolastico delle
anime interamente separate, ed ha pure con- fermato gli spiriti mal
disposti nell'opinione della morta- lità dell'anima (3). *
15.° L’azione del principio interno che determina il mutamento o il
passaggio da ima percezione ad un altra, può chiamarsi appetizione ; è
vero che l’appetito non sem- pre può giungere completamente all’ intera
percezione cui tende; ma ne ottiene pur sempre qualche cosa, e
giunge a percezioni nuove (4). 16.° Noi stessi sperimentiamo una
molteplicità nella sostanza semplice, quando troviamo che il minimo
pensiero (1) La percezione, questo fatto dolio spirito, permetto
dunque la sintesi dell’uno e del molteplice, necessaria a conciliare
l’unità e immaterialità della monade oon la varietà e mutevolezza del suo
contenuto. Percepire è cogliere una molteplicità e riferirla ad un unico
soggetto. 11 contenuto, diremmo noi. è molteplice, la forma ò una. Cosi è
nella monade; e ciò spiega conio la va- rietà e mutevolezza in essa venga
concepita da Leibniz in termini di perce- zione. Cfr. p. 82 s.
(2) « Accorgersi « traduce il francese aptrCLVoir. Appercezione
(aptreeptiev) significa dunque l’accorgersi, cioè il percepire
coscientemente, contrapposto al percepire senza accorgersene, come nel
caso delle piccole percezioni. Cfr. p. 87. (3) Cartesio, che
considera ogni attività conoscitiva come razionale, quindi cosciente, non
può attribuire tale attività se non all’uomo, e la tiene nettamente
separata da tutto ciò che è corporeo. Pi qui gli inconvenienti sopra
elencati, cui Leibniz vuole ovviare col suo concetto di una percezione di
cui non ci si accorge, e priva di ragione (la piccola percezione), che
sia quindi attribuibile anche agli animali e che segni come un punto di
con- tatto fra la materia e lo spirito. Cfr. pp. 84 ss., 94 ss., 99 ss.
Vedi anche in seguito, §§ 19 ss. (4) L’appetito ò l’altra
attività della monade, secondo cui essa può pas- sare dall’uno al
molteplice. Cfr. p. 80 ss. • 7 . ' ^ LA MONADOLOGIA ]
33 di cui ci accorgiamo, implica una varietà nell'oggetto.
Così tutti coloro che riconoscono che l’ anima è una sostanza
semplice, devono riconoscere questa molteplicità nella mo- nade; e il
Bayle non avrebbe dovuto trovarvi difficoltà, come ha fatto nel suo
dizionario, all'articolo Borariua (1). 17. ° Peraltro bisogna pur
riconoscere che la percezione e ciò che ne dipende, è inesplicabile
mediante ragioni mec- caniche, cioè mediante ligure e movimenti (2). E
supposto che vi sia una macchina la cui struttura faccia pensare, sentire,
aver percezione, si potrà concepirla ingrandita, conservando le medesime
proporzioni, in modo che vi si possa entrare, come in un mulino. E posto
ciò, non si tro- verà, visitandola al! interno, se non pezzi spingentisi
vi- cendevolmente, ma nulla di che spiegare una percezione. E
dunque nella sostanza semplice e non nel composto o nella macchina
bisogna cercare la percezione. Anzi, non vi è se non questo che si possa
trovare nella sostanza semplice: percezioni e i loro cambiamenti. E solo
in ciò possono consistere tutte le azioni interne delle sostanze
semplici. 18. ° .Si potrebbe dare il nome di entelechie a
tutte le sostanze semplici o monadi create, poiché esse hanno in sè
stesse una certa perfezione (l/oum tò è tsXéc); vi è una autosufficienza
(afiràpxet*) che le rende fonti delle loro azioni interne, e, per così
dire, automi incorporei. l‘J.° Se vogliamo chiamare anima tutto ciò
che ha percezioni e appetiti nel senso generale che ho spiegato or
ora. tutte le sostanze semplici o monadi create potrebbero essere
chiamate anime; ma siccome il sentimento è qualche ( 1)
Nell’artieolo Korarius dei suo Dizionario, il Bayle discute P ipotesi
leibniziana dell'anuouia prestabilita; e a questo proposito trova contradjt-
toria la. tesi cho una sostanza semplice e priva di parti sia soggetta a
cam- biamento. (2) Ragioni meccaniche, lìgura, movimento sono
caratteristiche della pura in viaria. Leibniz le contrappone alle cause
finali, che sono proprie del mondo immateriale e spirituale. Cfr. p. 116
ss. 134 PARTE SECONDA - LA MONADOLOGIA
cosa di più che ima semplice percezione, io acconsento a che il nome
generale di monadi e entelechie basti per le sostanze semplici che non
hanno se non la pura perce- zione: e che si chiamino anime solamente
quelle la cui percezione è più distinta e accompagnata da memoria
(1). 20. ° Infatti noi sperimentiamo in noi stessi uno stato
in cui non ci ricordiamo di nulla e non abbiamo alcuna percezione
distinta; come quando cadiamo in deliquio o quando siamo immersi in un
sonno profondo senza sogni. In questo stato, l'anima non differisce
sensibilmente da ima semplice monade; ma siccome questo stato non è
dure- vole, e l’anima se ne Ubera, essa è qualche cosa di più.
21. ° E non ne consegue punto che in tale stato la sostanza semphee
sia priva di percezione; ciò non è anzi possibile, per le ragioni
suddette; poiché essa non può pe- rire. nè può sussistere senza qualche
affezione, che non è poi altro che la sua perceziome. Ma quando vi è una
grande moltitudine di piccole percezioni, nelle quali non vi è
nulla di distinto, si è storditi; al modo che quando si gira
continuamente nello stesso senso per più volte di seguito si è presi da
una vertigine che può farci svenire e che non ci permette di distinguere
nulla. E la morte può de- terminare questo stato per un certo tempo negh
animali. 22. ° E, poiché ogni stato presente di una sostanza
sem- plice è naturalmente conseguenza del suo stato precedente,
sicché il presente in essa è gravido dell’avvenire (2); 23. °
dunque, poiché, appena desti dallo stordimento, ci si accorge delle
proprie percezioni, bisogna pure che se (1) La percezione pura e
semplico, incosciente o priva di appercezione tasta a costituire la
monade; ma le monadi più complesse c perfette si di- stinguono appunto
per una percezione più perfezionata, dotata di coscienza, di memoria eoe.
Cfr. §§ 24-30 e p. 101 ss. (2) Leibniz introduce qui
incidentalmente un suo principio fondamentale: il principio di causalità
o di ragion sufficiente. Ogni stalo della monade deriva da cause e
produce effetti, c se si segue tale connessione causale in tutto il suo
sviluppo, si va all’ infinito e si comprende tutto l’universo pas- sato e
avvenire. Cfr. p. 17 a., 35 ss. Vedi anche in seguito, § 32. LA
MONADOLOGIA 135 ne siano avute immediatamente prima,
quantunque non ce ne siamo accorti ; poiché una percezione non può
venire in natura se non da un'altra percezione, come un mo- vimento
non può venire in natura se non da un movi- mento (1). 24 . °
Si vede da ciò. che se noi non avessimo nulla di distinto e, per dir
così, in rilievo e di un più forte sapore nelle nostre percezioni,
saremmo sempre in uno stato di stordimento. E questo è lo stato delle
monadi pure e semplici (2). 25. ° Così noi vediamo che la
natura ha dato perce- zioni in rilievo agli animali, dalla cura che essa
si è presa di fornirli di organi che raccolgono più raggi di luce o
pili vibrazioni di aria per aumentarne l'efficacia con l’u- nione. E vi è
qualche cosa di simile nell'odorato, nel gusto e nel tatto, e forse in
una quantità di altri sensi che ci sono sconosciuti. E spiegherò fra poco
(3) come ciò che avviene nell’anima rappresenti ciò che avviene negli
organi. 26. ° La memoria fornisce alle anime una specie di
concatenazioM che imita la ragione, ma che deve esserne distinta. Noi
vediamo che gli animali, quando hanno per- cezione di qualche cosa che li
colpisce e di cui hanno già avuto anteriormente una percezione simile, si
attendono, per la rappresentazione della loro memoria, a ciò che vi
era unito in quella percezione precedente, e sono portati a sentimenti
simili a quelli che avevano provati allora. Per esempio, quando si mostra
il bastone ai cani, essi si ram- mentano del dolore che esso ha loro
causato, e abbaiano e fuggono. (1) Si riferisce qui al
principio di continuità, secondo il quale natura non facil saliti)). Cfr.
p. 52. (2) Leibniz stabilisce, in questi paragrafi e nei seguenti,
i tre gradi della gerarchia: lo monadi pure c semplici fornite di sole
percezioni incoscienti; quelle fornite di momoria, o animali, quelle
fornite anche di ragione, o spi- riti. Cfr. p. 101 ss. (3)
Cfr. §§ 62, 78 ss. 136 PARTE SECONDA - LA
MONADOLOGIA 27. ° E la forte immaginazione che li colpisce e li
com- muove, deriva o dall’ intensità o dal numero delle perce-
zioni precedenti. Poiché spesso un' impressione forte pro- duce d’un sol
tratto l’ effetto di una lunga abitudine o di molte percezioni mediocri
ripetute. 28. ° Gli uomini agiscono come le bestie, in quanto
la concatenazione delle loro percezioni non avviene se non per il
principio della memoria; assomigliano, per questo riguardo, ai medici
empirici che hanno una semplice pra- tica senza teoria; e noi non siamo
che empirici nei tre quarti delle nostre azioni. Per esempio, quando ci
si at- tende che domani faccia giorno, si fa ciò empiricamente,
perchè finora è sempre avvenuto così. Soltanto l’ astro- nomo giudica ciò
per Ada di ragione. 29. ° Ma la conoscenza delle verità necessarie
ed eterne è ciò che ci distingue dai semplici animali e ci dà la
ra- gione e le scienze, elevandoci alla conoscenza di noi stessi e
di Dio. E ciò si chiama in noi anima ragionevole o spirito. 30. ° Inoltre,
mediante la conoscenza delle verità necessa- rie e delle loro astrazioni,
noi siamo elevati agli atti riflessivi che ci fanno pensare a ciò che si
chiama io, o considerare che questo o quel contenuto è in noi ; ed è così
che, pen- sando a noi, noi pensiamo all’essere, alla sostanza, al
sem- plice e al composto, all' immateriale e a Dio stesso, col
concepire che ciò che in noi è limitato, è in lui senza limiti. E questi
atti riflessivi forniscono i principali oggetti dei nostri
ragionamenti. \ 31.° I nostri ragionamenti sono fondati su due
grandi principi ( 1 ) : quello delia contradizione, in A T irtù del
quale giu- dichiamo falso ciò che implica contradizione, e vero ciò
che è opposto o contradittorio al falso; (I) Passa ad altro
argomento: le grandi forme costitutive della realtà, c insieme i
fondamentali principi logici: verità di ragione, rette dal principio di
non contradizione, verità di fatto, rette dal principio di ragion
suflìciente o di causalità. Cfr. p. (i ss., 17 s. LA
MONADOLOGIA 137 32.° e quello della ragion
sufficiente, in virtù del quale consideriamo clic nessun fatto può esser
vero o esistente, nessuna proposizione veritiera, se non vi è una ragione
suf- ficiente per cui sia così e non altrimenti; benché tali ra-
gioni il più delle volte non possano esserci note. y 33° Vi sono pure due
specie di verità: quelle di ra- gione e quello di fatto ; le verità di
ragione sono necessarie e il loro opposto è impossibile; quelle di fatto sono
con- tingenti e il loro opposto è possibile. Quando una verità è
necessaria, se ne può trovare la ragione per mezzo del- l'analisi,
risolvendola in idee e in verità più semplici, fin- ché si giunga alle
primitive (1). 34° Così nelle matematiche i teoremi speculativi e
i canoni pratici sono ridotti, per mezzo dell’analisi, a defi-
nizioni, assiomi e 'postulati, 35.° Vi sono infine idee semplici,
di cui non si può dare la definizione; vi sono pure assiomi e postulati
o, in una parola, principi primitivi che non possono essere
dimostrati, e non ne hanno bisogno ; e sono le proposizioni identiche, il
cui opposto contiene un'espressa contradizione. 36° Ma la ragion
sufficiente deve trovarsi anche nelle verità contingenti o di fatto, cioè
nell'ordine delle cose dif- fuse nell'universo delle creature ; nel quale
la risoluzione in ragioni particolari potrebbe procedere fino a un
frazio- namento senza limiti, a causa della varietà immensa delle
cose della natura e della divisione dei corpi all' infinito. Vi è
un" infinità di figure e di movimenti presenti e passati, che
entrano nella causa efficiente della mia scrittura at- tuale; vi è un'
infinità di piccole inclinazioni e disposi- zioni della mia anima,
presenti e passate, che entrano nella causa finale (2). ( 1
) È questo il metodo ilollu « caratteristica» e « combinatoria »; cfr. p.
.'iUtss- (2) La causa liliale, che Leibniz usa con significati diversi
secondo le oc- casioni, rappresenta qui, per cosi dire, una causa
efficiente rivolta verso l’avvenire. ICssa dà il fine, lo scopo,
l’intenzione secondo cui una determinata 138 rAETE
SECONDA - LA MONADOLOGIA 37. ° E siccome tutto questo dettaglio
non implica se non altri contingenti anteriori o più dettagliati,
ciascuno dei quali ha ancora bisogno di una simile analisi perchè
se ne possa rendere ragione, per questa via non si procede affatto; e
conviene che la ragion sufficiente od ultima sia fuori dell’ ordine o
seriett di questo dettaglio di contingenze, * per quanto infinito esso
possa essere. 38. ° E cosi la ragione ultima delle cose deve
consi- stere in una sostanza necessaria, nella quale il dettaglio
dei cambiamenti non si trovi se non in modo eminente, come in una fonte;
e tale sostanza noi la chiamiamo Dio. 39. ° Ora, essendo tale
sostanza ragion sufficiente di tutto quel dettaglio, il quale inoltre è
concatenato univer- salmente, non vi è che un nolo Dio, e questo Dio è
suflì-V dente (1). 40. ° È da ritenere inoltre che questa
sostanza su- prema, che è unica, universale e necessaria, non
avendo nulla fuori di sè che sia da essa indipendente, ed essendo
semplice conseguenza dell'essere possibile, debba essere in- capace di
limiti e contenere la massima quantità possibile di realtà. 4
1 . ° Donde consegue che Dio è assolutamente perfet- to; non essendo la
perfezione altro che la grandezza della realtà positiva intesa
precisamente, eliminando i limiti o confini nelle cose che ne hanno. E là
dove non vi sono confini, cioè in Dio, la perfezione è assolutamente
infinita. cosa è avvenuta. Contribuisce quindi a determinare Je «
ragioni della cosa stessa e rientra cioè nella sua ragion sufficiente. Da
causa tinaie serve a Leib- niz per indicare un aspetto più spontaneo,
attivo, spirituale, morale del prin- cipio di ragion sufficiente. Essa si
contrappone in questo senso alla causa efficiente, la quale indirà un
rapporto puramente materiale e meccanico. Cfr. pp. li) s., 1 lfi
ss. (1) Questa dimostrazione di Ilio è basata sul principio di
rugion suffi- ciente. Dio è la causa prima di tutta la serie delle cose
del mondo, delle verità di fatto empiriche e contingenti. Egli non può
però appartenere all’ordine delle cose contingenti, altrimenti dovrebbe
avere una causa fuori rii sè, e non sarebbe più causa prima. Appartiene
quindi all’ordine delle essenze necessario. LA
MONADOLOGIA 139 42. ° Ne consegue pure che le
creature ricevono le loro perfezioni dall' influsso di Dio, ma che
derivano le imper- fezioni dalla loro propria natura, incapace di essere
senza limiti. Poiché in questo appunto esso sono distinte da Dio.
Tale imperfezione originaria delle creature, si riscontra nel- f inerzia
naturale dei corpi (1). 43. ° È anche vero che Dio è non solo la
fonte delle esistenze, ma anche quella delle essenze in quanto
reali, o di quanto vi è di reale nella possibilità. Infatti V
intel- letto di Dio è la regione delle verità eterne, o delle idee
da cui esse dipendono; e senza di lui non vi sarebbe nulla di reale nelle
possibilità, e non solamente nulla vi sarebbe di esistente, ma neppure
alcunché di possibile. 44. ° Infatti, se vi è mia realtà nelle
essenze o possi- bilità, o nelle verità eterne, bisogna pure che questa
realtà si fondi su qualche cosa di esistente e di attuale; si fondi
quindi sull - esistenza dell'essere necessario, in cui l’essenza implica
l’esistenza, o cui basta di essere possibile per essere attuale.
45. ° Così Dio solo, ovvero l'essere necessario, ha questo
privilegio: che. se è possibile, bisogna che esista. E siccome nulla può
impedire la possibilità di ciò che non implica alcun limite, alcuna
negazione, quindi alcuna contradizione, ciò solo basta per riconoscere a
priori la esistenza di Dio (2). Noi l’abbiamo anche dimostrata per
(1) Perfezione è per Leibniz il massimo di realtà, di fatto compatibile
eoi principi della possibilità, determinati dalle verità di ragione. Cfr.
p. 21 ss. Imperfezione è una limitazione di realtà. L’intero complesso
del mondo dunque, cosi come 6 messo in opera da Dio, rappresenta il massimo
di realtà possibile, ed è perfetto. Solo le cose particolari sono
imperfette, in ragione appunto della loro particolarità. Questa
concezione àia medesima die Leib- niz svolge nella Teodicea.
(2) Questa è la prova ontologica del resistenza di Ilio. Leibniz lui
aggiunto alla formulazione cartesiana di essa il criterio della
possibilità. Bisogna an- zitutto, secondo lui, dimostrare che il concetto
dell’ente perfettissimo ò pos- sibile, cioè noninvolve contradizione. Sia
poiché esso è effettivamente pos- sibile, ne segue che esso contiene in
sé anche l'attributo dell’esistenza. Cfr. p. 13 ss.
140 PARTE SECONDA - LA MONADOLOGIA mezzo della realtà
delle verità eterne (1). Ma l'abbiamo di- mostrata or ora anche a
'posteriori (2), poiché esistono es- seri contingenti, i quali non
possono avere la loro ragione ultima o sufficiente se non nell essere
necessario che ha in aè stesso la ragione della sua esistenza.
40.° Tuttavia non bisogna punto immaginarci, come fa taluno, che le
verità eterne, essendo dipendenti da Dio, siano arbitrarie e derivino
dalla sua volontà, come sembra aver inteso Cartesio e dopo di lui il
Poiret (3). Ciò non è vero se non delle verità contingenti, il cui
principio è la convenienza o la scelta del migliore : laddove le verità
ne- cessarie dipendono unicamente dal suo intelletto e ne sono
l'oggetto interno (4). 47.° Così Dio solo è f unità primitiva, o la
sostanza semplice originaria di cui tutte le monadi create o derivate
sono prodotti; e queste monadi nascono, per così dire, per fulgurazioni
continue della divinità, di momento in momento, limitate dalla
recettività della creatura, alla quale è essenziale di essere
limitata. 4 8.° \ i è in Dio la potenza , che è la sorgente di
tutto, la conoscenza che contiene il dettaglio delle idee, e la vo-
lontà che determina i mutamenti o le produzioni secondo il principio del
migliore (5). E ciò corrisponde a quello che nelle monadi create
costituisce il soggetto o base, la fa- coltà percettiva, e la facoltà
appetitiva. Ma in Dio questi (1) Ai §§ 43, 44. (2) Ai
§§ 37-30. (3) Teologo protestante (1640-1719). ( I)
Questa affermazione correggo in parte quunto fc stato attenuato ai SS 43
o 44. Le verità di ragione, clic danno la possibilità delle cose, hanno
pure una loro realtà di esseri possibili. Questa realtà deriva loro da
Dio. Ma la loro conformazione in quanto principi regolativi
dell’universo, ha una validità a sò stante, indipendente anche dalla
volontà di Dio. Solo le esi- stenze o realtà di fatto sono messe
esplicitamente in opera da lui, secondo il criterio del «migliore». Cfr.
pp. 13 ss., 18 ss. (5) L’intelletto divino Ita come contenuto le
verità di ragione; la sua volontà mette in opera le realtà di fatto.
LA MONADOLOGIA 141 attributi sono
assolutamente infiniti e perfetti; e invece nelle monadi create o
entelechie (o perfectihabies, secondo la traduzione di questa parola data
da Ermolao Bar- baro (1)) essi non sono se non imitazioni, in ragione
della perfezione di ciascuna. 49. ° La creatina è detta agire
verso l’ esterno in quanto essa ha perfezione, e {Mire da parte di
un’altra in quanto è imperfetta. Così si attribuisce azione alla monade
in quanto essa ha percezioni distinte, e passione in quanto ha
percezioni confuse (2). 50. ° E ima creatura è più perfetta di
un'altra, in quanto si trova in essa ciò che serve a render ragione
a priori di ciò che avviene nell'altra; ed appunto per ciò si dice
che l una agisce sull’altra. 51. ° Ma nelle sostanze semplici non
si tratta che di un' influenza ideale di una monade sull’altra; influenza
che non può avere il suo effetto se non per 1" intervento di
Dio, in quanto, nelle idee di Dio, una monade pretende con ragione che
Dio, regolando le altre fin dal principio delle cose, abbia riguardo ad
essa. Infatti, giacché una monade creata non può avere influenza fisica
sull' interno dell'altra, solo per questa via può verificarsi una
dipen- denza dell’ima dall’altra. f>2.° Per questo
appunto, fra le creature, le azioni e passioni sono reciproche. Infatti
Dio, paragonando due sostanze semplici fra loro, trova in ciascuna
ragioni che l’obbligano ad adattarvi l'altra; e quindi ciò che è
attivo per certi riguardi, è passivo da un altro punto di vista; attivo
in quanto ciò che in esso vien conosciuto di- stintamente serve a render
ragione di ciò che accade in un altro; e passivo in quanto la ragione di
ciò che accade (1) Filologo e filosofo italiano (1454-1403),
tradusse in latino vario opere di Aristotele. (2) Sulle
percezioni confuse, efr. p. 92 ss. 142 PARTE SECONDA
- LA MONADOLOGIA in esso si trova in ciò che vien conosciuto
distintamente in un altro (1). 53. ° Ora, poiché vi è un'
infinità di universi possi- bili nelle idee di Dio, e invece non ne può
esistere che uno solo, bisogna che vi sia una ragione sufficiente della
scelta di Dio, che lo determini a scegliere uno piuttosto che
l’altro. 54. ° E questa ragione non può trovarsi se non nella
convenienza o nel grado di perfezione che questi mondi contengono; poiché
ogni possibile ha diritto di pretendere all'esistenza, in ragione della
perfezione che racchiude. 55. ° E ciò appunto è la causa
dell’esistenza del mondo migliore, che la saggezza fa conoscere a Dio,
la sua bontà gli fa scegliere e la sua potenza gli fa pro- durre
(2). 5(j.° Ora questo legame o adattamento di tutte le cose
create a ciascuna singola, e di ciascuna a tutte le altre, fa sì che ogni
sostanza semplice contenga in sé rapporti (I) Le monadi, ohe sono senza
Maestre (J 7), non possono agile l una sull’altra. Il contenuto di
ciascuna corrisponde a quello di tutte le altre, in quanto ciascuna è un
punto di vista preso sul medesimo universo. (§§ 50-57), Ciascuna contiene
nel suo intimo tutto il proprio sviluppo; e tutto le viene dal suo
intorno, nulla dal di fuori. Solo in senso improprio c metaforico si può
parlare d’influenza di una monade sull’altra. 11 diverso punto di vista
dal quale l’ universo viene rappresentato, costituisce la particolare individualità
di ciascuna monade; esso viene indicato dalla di- versa sfera delle
percezioni distinte che rappresentano, per così dije, la zona centrale di
ogni monade, mentre le confusene rappresentano la peri- feria. (Cfr. §
60). Questa varia collocazione reciproca dei centri e delie peri- ferie ò
ciò che permette una differenziazione fra le varie monadi. Ora, se si
vuol chiamare attivo il centro, incili si hanno percezioni distinte, e
pas- siva la periferia che ha solo percezioni confuse (§49), si potrà
parlare anche di una sfera di attività in ciascuna monade, cui
corrisponde una sfera di passività nelle altro; insomma di una certa
azione ideale dcH’una sull’altra. Cfr. p. 93 ss. (2) I mondi
possibili, cioè concepiti dall’ intelletto di Dio secondo i prin- cipi di
ragione, sono influiti. Dio sceglie fra di essi uno, il migliore, cioè il
piò perfetto. È più perfetto quello che, una volta attuato, cioè passato
dalla pura possibilità alla effettiva esistenza, contiene il massimo di
realtà. Ogni possibile, insomma, è tanto più perfetto, a quanta maggior
quantità di esi- stenza può dar luogo. Cfr. pp. 19-24. V. anche S§ 40-42,
46. LA MONADOLOGIA 143 clic esprimono
tutte le altre, e sia per conseguenza uno specchio vivente perpetuo
dell'universo. 57.° E come una medesima città, guardata da
diffe- renti punti, sembra diversa ed è come moltiplicata in
prospettiva, analogamente avviene che, per la moltepli- cità infinita di
sostanze semplici, vi sono come altrettanti universi differenti, i quali
non sono peraltro se non le prospettive di un universo solo, secondo i
differenti punti di vista di ciascuna monade. ò8.° È questo
il modo di ottenere il massimo di va- rietà possibile, ma con quanto pili
ordine si può; cioè il massimo di perfezione possibile. 59.°
Dunque solo questa ipotesi (che io oso dire dimo- strata) esprime in modo
adeguato la grandezza di Dio. Ciò fu riconosciuto anche dal Bayle,
quando, nel suo Di- zionario (articolo Rorarius), mosse ad essa
obiezioni; fu anzi spinto a credere che io attribuissi troppo a Dio,
e più che non sia possibile. Ma egli non potè addurre alcuna
ragione che dimostrasse 1' impossibilità di questa armonia universale, la
quale fa sì che ogni sostanza esprima esat- tamente tutte le altre per i
rapporti che ha con esse. 00.° Si vedono fi altronde, in ciò che ho
esposto, le ragioni a priori per cui le cose non potrebbero
procedere diversamente. Dio infatti, regolando il tutto, ha avuto
riguardo a ciascuna parte, e particolarmente ad ogni monade; la cui
natura essendo rappresentativa, nulla la può limitare a non rappresentare
se non una parte delle cose; benché sia vero che questa
rappresenta- zione non è se non confusa nel dettaglio di tutto
l'uni- verso, e non può essere distinta che per una piccola parte
delle cose, per quelle cioè che sono o più vicine o pili glandi rispetto
ad ogni monade; altrimenti ogni monade sarebbe una divinità. Non
nell’oggetto, ma nella modifi- cazione della conoscenza dell'oggetto, le
monadi sono li mitate. Esse tendono tutte confusamente all’ infinito,
al 144 PARTE SECONDA - DA MONADOLOGIA
tutto; ma sono Limitate e differenziate secondo i gradi delle percezioni
distinte (1). tìl.° E i composti in ciò corrispondono ai
semplici. Intatti, siccome tutto è pieno (il che fa sì che tutta la
materia sia concatenata (2)), e siccome nel pieno ogni mo- vimento opera
qualche effetto sopra i corpi distanti in ragione della distanza, di modo
ohe ogni corpo non solo è affetto da quelli che lo toccano e risente in
qualche modo di tutto ciò che accade ad essi, ma anche per mezzo
loro risente di quelli che toccano i primi da cui esso è toccato
immediatamente; ne consegue che questa comu- nicazione va a qualsiasi
distanza. E quindi ogni corpo risente di tutto ciò che avviene nell'
universo; sì che chi avesse la facoltà di veder tutto, potrebbe leggere
in cia- scun corpo ciò che avviene ovunque, ed anche ciò che è
avvenuto e avverrà; osservando nel presente ciò che è lontano, sia
secondo il tempo, sia secondo lo spazio (3) : ffup.7r.oia 7ràvTa (4),
diceva lppocrate. Ma mi' anima non può leggere in sè stessa se non ciò
che vi è rappresen- tato distintamente; essa non saprebbe svolgere in
una sola volta tutte le sue pieghe, perchè esse vanno all' in-
finito. (i2.° Così, quantunque ogni monade creata rappresenti
tutto l'universo, essa rappresenta piii distintamente il corpo che lo si
riferisce particolarmente e di cui essa costituisce l’entelechia: e
siccome tale corpo esprime tutto l'universo a causa della connessione di
tutta la materia nel pieno. (1) Ciascuna monade, in quanto
rappresentativa ili tutto l’universo, è analoga alla divinità. Solo la
minor foiza di questa rappresentazione la rende imperfetta e la ditTerenzia
dalla divinità e dalle altro monadi. In Dio tutto è chiaro e distinto.
Nella monade sono distinte solo le percezioni più vicino al contro, come
si è già visto. (§? 49-52) Cfr. pp. 78, 92 ss. (2) Leibniz non
ammette il vuoto, per il suo principio della continuità applicato alla
materia. Cfr. p. 52 ss. (3) Ecco un’altra formulazione della
concatenazione universale secondo il principio di causalità, considerato
questa volta nel suo aspetto fisico. (4) i Tutto ù conspirante
». LA MONADOLOGIA 145 l’anima, nel
rappresentare questo corpo clie le appartiene in maniera particolare,
rappresenta insieme tutto runiverso(l). 03.° 11 corpo appartenente
ad una monade che ne è l’entelechia o l’anima, costituisce con
l’entelechia ciò che si può chiamare un vivente, e coll'anima ciò che si
può chiamare un animale. Ora questo corpo di un vivente o di un
animale è sempre organico; poiché, essendo ogni monade a suo modo uno
specchio dell’ imiverso, ed essendo l'universo regolato in un ordine perfetto,
bisogna pure che vi sia un ordine nel rappresentante, cioè a dire nelle
per- cezioni dell’ anima, e per conseguenza nel corpo, secondo il
quale l'universo è rappresentato nell’anima. (>4.° Così il corpo
organico di ogni vivente è ima specie di macchina divina o di automa
naturale che supera infi- nitamente tutti gli automi artificiali. Perchè
una macchina fatta dall’arte dell' uomo non è macchina in ciascuna
delle suo parti. Per esempio, il dente di una ruota di ottone ha
parti o frammenti che non sono più per noi qualche cosa di artificiale e
non hanno più nulla con carattere di macchina riguardo all'uso cui la
ruota è destinata. Ma le macchine della natura, cioè i corpi viventi,
sono ancora macchine nelle loro più piccole parti, all' infinito. Ciò
de- termina la differenza fra la natura e l'arte, cioè fra l’arte
divina e la nostra (2). 65.° E 1 autore della natura ha potuto
operare questo artifìcio divino e infinitamente meraviglioso, perchè
ogni porzione di materia non solo è divisibile all’ infinito, come
hanno già riconosciuto gli antichi, ma è anche suddivisa attualmente
senza fine, ogni parte in parti (3), ognuna (1) « LI corpo -
commenta il Boutroux (eil. eit., p. 178) -, attraverso lo infinite
percezioni confuse relative all’univerBO che esso determina ncl- l’auima,
ò il nesso che riunisce l’anima al resto del mondo, che fa cioè comu-
nicare lo anime fra di loro». C’fr. pp. 35 ss., 78 ss. (2) Cfr. p.
114 ss. (3) È questa un’altra applicazione del principio di
continuità alla ma- teria. Cfr. p. 52 ss. 10. — Lkiuniz, La
monadologia. 146 PARTE SECONDA - LA MONADOLOGIA delle
quali ha qualche movimento proprio; altrimenti sa- rebbe impossibile che
ogni porzione della materia potesse esprimere tutto l’ universo.
66. ° Donde si vede che vi è un mondo di creatine, di viventi, di
animali, di entelechie, di anime anche nella minima particella di
materia. 67. ° Ogni porzione di materia può essere concepita
come un giardino pieno di piante, e come uno stagno pieno di pesci. Ma
ogni ramo della pianta, ogni membro dell' animale, ogni goccia dei suoi
umori, è ancora un giar- dino, uno stagno. 68. ° E quantunque
la terra e l'aria interposta fra le piante del giardino, o l’acqua
interposta fra i pesci dello stagno, non siano punto pianta nè pesce,
esse ne conten- gono tuttavia ancora; ma per lo più di una
piccolezza a noi impercettibile. 69. ° Cosi non vi è nulla di
incolto, di sterile, di morto nell'universo; e non vi è caos nè
confusione se non in ap- parenza; press' a poco come apparirebbe
confusione in uno stagno, ad una distanza dalla quale si vedesse un
movi- mento confuso, un brulichio, per così dire, di pesci, senza
discernere i pesci stessi (1). 70. ° Si vede da ciò che ogni corpo
vivente ha una entelechia dominante che è f anima nell'animale; ma
le membra di questo corpo vivente sono piene di altri viventi,
piante, animali, ciascuno dei quali ha ancora la sua ente- lechia, o la
sua anima dominante. 71. ° Ma non bisogna immaginare, come fece
taluno che aveva male inteso il mio pensiero, che ogni anima abbia
una massa o porzione di materia propria o applicata ad essa per sempre, e
che essa possieda quindi altri vi- venti inferiori, destinati sempre al
suo servizio. Poiché tutti i corpi sono in un flusso perpetuo, come
fiumi; e parti vi entrano e ne escono continuamente. (1)
Ofr. pp. 84 ss., 109 ss., 114 ss. LA MONADOLOGIA
147 72. ° Così l’anima non cambia di corpo se non a poco a
poco, per gradi, di modo che essa non è mai spogliata ad un tratto di
tutti i suoi organi; e vi è spesso metamor- fosi negli animali, ma non
mai metempsicosi nè trasmi- grazione delle anime; non vi sono neppure
anime comple- tamente separate, nè genii senza corpo. Dio solo è
staccato interamente dal corpo. 73. ° Perciò anche non vi è
nè generazione assoluta, nè morte perfetta, intesa rigorosamente, come
separazione dall’anima. E ciò che noi chiamiamo generazione , è
sviluppo e accrescimento; come ciò che noi chiamiamo morte, è
involuzione o diminuzione (1). 74. ° I filosofi sono stati molto
imbarazzati sull’origine delle forme, entelechie, o anime; ma oggi che ci
si è ac- corti, per mezzo di ricerche esatte sulle piante, sugli
in- setti e sugli animali, che i corpi organici della natura non
sono mai prodotti da caos o da putrefazione, ma sem- pre dai semi nei
quali vi ora senza dubbio qualche pre- formazione, si è ritenuto che,
prima della concezione, vi fosse già non solo il corpo organico, ma anche
un’anima in questo corpo, insomma l'animale stesso; e che per mezzo
della concezione questo animale sia stato solamente di- sposto ad una
grande trasformazione per divenire un ani- male di un'altra specie. Si
vede pure qualche cosa di si- mile fuori del campo della generazione; come
quando i vermi divengono mosche e i bruchi farfalle (2). (1)
La menade, elio ò assolutamente immateriale (§3), non è però priva di un
suo aspetto di materialità. La materialità viene definita da Leibniz in
vari modi: come percezione confusa (cfr. p. 91 ss.); come aggregato (ofr.
p. 109 ss.). Sempre però come un modo di essere della monade, un suo
particolare « fenomeno ». Posto ciò, e dato che la monade è eterna e
indi- struttibile (§§ 4-6) non si può a rigore parlare di morte neppure
nella materia; si potrà parlare solo di aggregazione e di disgregazione,
di passaggio do uno stato all’altro (cfr. p. 99, s.; v. anche §§ 70-77).
Cosi non si può parlare di una materia clic sia pura materia, separata da
un’anima che sia pura anima. Cfr. § 14. (2) Le teorie
biologiche del suo tempo servono qui a Leibniz come so- stegno e conferma
delle sue concezioni metafisiche. 10". — Leibniz, La
monadologia. 148 PARTE SECONDA - LA MONADOLOGIA
75. ° Gli animali dei quali alcuni sono elevati al grado di
animali più grandi per mezzo della concezione, possono essere chiamati
spermatici-, ma quelli fra di essi che ri- mangono nella loro specie,
cioè la maggior parte, nascono, si moltiplicano, e vengono distrutti come
i grandi animali, e non vi e che un piccolo numero di eletti che passi ad
un teatro più vasto (1). 76. ° Ma questo non era che la metà
della verità; ho dunque ritenuto che se 1 animale non ha mai inizio
natu- ralmente, non avrà neppure fine naturale, e che non solo non vi
sarà generazione, ma neppure distruzione intera, nè morte rigorosamente
intesa. E questi ragionamenti fatti a posteriori e tratti dalle
esperienze si accordano perfet- tamente coi miei principi dedotti a
priori qui sopra. 77. ° Così si può dire che non solamente l'anima
(spec- chio di un universo indistruttibile) è indistruttibile, ma
che lo e anche 1 animale stesso, benché la sua macchina perisca spesso in
parte, e lasci o prenda spoglie organiche. 78. ° Questi principi mi
hanno dato modo di spiegare naturalmente l’ unione o conformità
dell'anima e del corpo organico. L' anima segue le sue proprie leggi, ed
il corpo le sue; ed essi si incontrano in virtù dell'armonia
presta- bilita fra tutte le sostanze, poiché le sostanze sono tutte
rappresentazioni di un medesimo imiverso (2). 79. ° Le anime
agiscono secondo le leggi delle cause finali, per appetizioni, fini e
mezzi. 1 corpi agiscono se- condo le leggi delle cause efficienti o dei
movimenti. E i due regni, quello delle cause efficienti e quello delle
cause finali, sono armonici fra di loro (3). 80. ° Cartesio
ha riconosciuto che le anime non possono attribuire forza ai corpi,
perchè vi è sempre la medesima (1) Questa teoria ha il suo
corrispondente nella dottrina della gerarchia delle monadi (jjij 24-30),
secondo cui solo alcune di esse possono elevarsi agli stadi superiori di
animale o spirito ragionevole. Cfr. $ 82. (2) Cfr. pp. 89 ss., 119
ss. (3) Sui rapporti fra le cause efficienti e le finali, cfr. la
nota a] j; 3fi. LA MONADOLOGIA 140 quantità
di forza nella materia. Pur tuttavia egli lia cre- duto che l’anima
potesse cambiare la direzione dei corpi. Ma egli credeva ciò, perchè ai
suoi tempi non si conosceva la legge naturale che stabilisce anche la
conservazione della medesima direzione totale nella materia: se egli
avesse notato questa legge, sarebbe giunto al mio sistema del-
l’armonia prestabilita (1). 81. ° Tale sistema stabilisce che i
corpi agiscono come se (ipotesi assurda) non vi fossero anime; che le
anime agiscono come se non vi fossero corpi; e che entrambi
agiscono come se l’uno influisse sull’altro. 82. ° Quanto agli
sjnriti,o anime ragionevoli, benché io ritenga, come ho detto or ora, che
tutti i viventi e animali siano in fondo conformati ugualmente (cioè che
l’animale e l'anima comincino col mondo e non finiscano se non col
mondo stesso), vi è però di particolare negli animali ragionevoli, il
fatto che i loro piccoli animali spermatici, fino a che non sono che
tali, hanno soltanto anime cornimi o sensitive: ma appena quelli che sono
eletti, per così dire, pervengono per ima effettiva concezione alla
natura umana, le loro anime sensitive vengono elevate al grado della
ra- gione e alla prerogativa degli spiriti. 83. ° Tra le differenze
che intercedono fra le anime comuni e gli spiriti, e di cui già ne ho
notato alcune, vi è anche questa: che le anime sono in generale
specchi ( l) Quest» leggo tisica, secondo cui si oonserva anche la
direzione totale (o quantità di progrosso) - cioè a qualsiasi cambiamento
di direzione, in un si- stema chiuso, deve corrispondere un altro
cambiamento di direzione eguale o contrario-, contribuisce a fare del
mondo meccanico un sistema a sè, chiuso a qualsiasi influenza elio
provenga dall’esterno, por esempio dnll’aninia. Car- tesio credeva alla
oonsorvazione della quantità di movimento (cui Leibniz sostituisce la
conservazione della forza viva); ma non conosceva la con- servaziono
della direzione totale. Egli pensava cioè che l'anima potesse mu- tare la
dirozionedi un movimento, lasciando invariato il sistema. Una tale
influenza dell’anima è impossibile, posta la legge di Leibniz. Anima e
corpo rimangono due sistemi separati, privi di influenze reciproche, cosi
come lo sono le monadi fra di loro. E il loro accordo dovrà essere
stabilito attraverso l’armonia prestabilita. Sulle leggi tìsiche
leibniziane, cfr. pp. 62 ss., 65 ss. 150 l’ARTE
SECONDA - LA MONADOLOGIA viventi o immagini dell'universo delle
creatine; ma che gli spiriti sono anche immagini della divinità stessa, o
del- 1 autore stesso della natura; capaci di conoscere il sistema
dell universo e di imitarne alcunché, per mezzo di saggi architettonici;
essendo ogni spirito come una piccola di- vinità nel suo ambito.
84. ° Appunto questo fa sì che gli spiriti siano capaci ili entrare
in una specie di società con Dio, e che egli sia rispetto a loro non solo
quello che un inventore è per la sua macchina (ciò che Dio è rispetto
alle altre creature), ma altresì quel che mi principe è per i suoi
sudditi, ed anzi un padre per i suoi figli. 85. ° Donde è
facile concludere che l' insieme di tutti gli spiriti deve compone la
città di Dio, cioè il più per- fetto stato possibile sotto il più
perfetto dei monarchi. 86. ° Questa città di Dio, questa monarchia
veramente universale, è un mondo morale nel mondo naturale, è ciò
che vi è di più di elevato e di più divino nelle opere di Dio. E proprio
in essa consiste la gloria di Dio; poiché non vi sarebbe gloria, se la
sua grandezza e la sua bontà non fossero conosciute ed ammirate dagli
spiriti; e anche solo in rapporto a questa città divina egli è
propriamente fornito di bontà, laddove la sua saggezza e la sua
potenza si mostrano ovunque (1). 87. ° Come abbiamo stabi
lito pili sopra una perfetta armonia fra due regni naturali, l’uno delle
cause efficienti, 1 altro delle finali, dobbiamo notare qui anche
un'altra armonia fra il regno fisico della natura e il regno morale
della grazia, cioè fra Dio considerato come architetto della macchina
dell universo, e Dio considerato come monarca della città divina degli
spiriti. 88. ° Tale armonia fa sì che le coso conducano alla
grazia per le vie medesime della natura, e che questo (1) Cfr. pp.
104 ss. LA MONADOLOGIA 151 globo, per esempio,
debba essere distrutto e riparato per vie naturali, nel momento in cui il
governo degli spiriti lo richieda, per il castigo degli uni e la
ricompensa degli altri. 89. ° Si può dire ancora che Dio, in
quanto architetto, soddisfa in tutto a Dio in quanto legislatore; e che
così i peccati devono portare con sè la propria pena per ordine di
natura e hi virtù anche della strattura meccanica delle cose; e che
analogamente le belle azioni debbono attirare a sè la propria ricompensa
por vie meccaniche rispetto ai corpi; benché ciò non possa e non debba
avvenire sem- pre immediatamente. 90. ° Insomma, sotto questo
governo perfetto, non vi sarebbe azione buona senza ricompensa, nè
cattiva senza castigo; e tutto deve risolversi nel bene dei buoni,
cioè di coloro che non sono malcontenti in questo grande stato, che
si fidano della Provvidenza dopo aver fatto il loro dovere, e che amano e
imitano come si conviene l’Autore di ogni bene, compiacendosi nella
considerazione delle sue perfezioni, secondo la natura del vero puro
amore veri- tiero, che fa prendere piacere alla felicità di colui che
si ama. E ciò fa sì che le persone sagge e virtuose lavorino a
tutto ciò che sembra conforme alla volontà divina pre- suntiva o antecedente,
e si contentino, d'altra parte, di ciò che Dio fa accadere effettivamente
per mezzo della sua volontà segreta, conseguente e decisiva ( 1 ) ;
riconoscendo che, se noi potessimo intendere a sufficienza bordine
del- l'universo, troveremmo che esso supera tutti i desideri dei
piii saggi, e che è impossibile renderlo migliore di quello che è, non
solo quanto al tutto in generale, ma anche (I) La volontà
presuntiva o antecedente rappresenta ciò che deriva dalla natura stessa
di Dio, ohe ò connaturato con la sua essenza; la vo- lontà conseguente e
decisiva rappresenta l’atto effettivo con cui Dio ha messo in opera la
realtà di fatto: atto non necessario, quindi non preve- dibile, « segreto
». Questa distinzione richiama quella fra le verità di ra- gione, necessarie,
e le verità di fatto, contingenti. Cfr. pp. 6 ss., 10 ss.
152 PARTE SECONDA - LA MONADOLOGIA quanto a noi
stessi in particolare, perchè ci teniamo le- gati, come è giusto,
all'autore del tutto, non solamente come all architetto e alla causa
efficiente del nostro essere, ma anche come al nostro signore e alla
causa tinaie che deve costituire tutto lo scopo della nostra volontà, e
solo può procurarci la felicità (1). (1) E qui accennato al
concetto fondamentale della Teodicea, secondo cui tutto oiò che apparo
come malo cessa di essere tale, quando venga con- siderato in connessione
con l'arinonia del tutto, nella quale anche i lati oscuri hanno una loro
funziono, e le ombreggiature contribuiscono alla per- fezione del quadro.
Cfr. p. 4(5 ss. Eugenio Colorni. Colorni. Parole chiave: diadologia, il
concetto dell’individuo, l’idealismo filosofico como malatia, indice alla
malatia metafisica, scritti filosofici curati da Bobbio, scienza unificata,
ebreo-italiano, ebreo-britannico Ayer, circolo di Vienna, Reichenbach, Hilbert,
Eddington. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Colorni” – The Swimming-Pool
Library. https://www.flickr.com/photos/102162703@N02/51716305145/in/photolist-2mMZzKx-2mLLEoX-2mLJCwP-2mLLE12
Grice e Conte – il sacrificio – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Pavia). Filosofo. Grice: “Must say I love Conte – he
has almost the same talent for linguistic coinage that I do! In Italy
‘filosofia del diritto’ is much more respectable a discipline that it is at
Oxford! But Conte managed to keep it philosophically interesting for the
philosopher’s philosopher that I am!” “Conte proves that moral philosophy is at
the heart of philosopohy qua-uni-virtue – for the critique of reason must
include the buletic – and that’s all that Conte dedicates his philosophy too!
Into the bargain, he expands into concepts like sacrifice, punishment,
‘fiducia’ (my principle of conversational trust), and so much more!” “He plays
with language the way only Heidegger did in German and I in English!” -- -- Grice: “Conte is what I – and Italians –
would call a ‘Griceian conversationali pragmaticist.’” Studia a Pavia e Padova. Si laurea a Torino sotto Bobbio con “Ius
naturale.” Insegna a Pavia. Si occupa della semiotica del performativo deontico
o buletico, la regola eidetico-costitutive, validità buletica – desirabilita --
deontica, modo imperativo, prammatica conversazionale – alla Grice. In che cosa
consiste quell’’impero’, dal quale il modo imperativo prende il nome. Altre
opere: “Interpretazione analogica. Pavia, Tipografia del Libro, “Ius ed ordine”
(Torino, Giappichelli). Primi argomenti per una critica del normativismo. Pavia,
Tipografia del Libro, Ricerca d'un paradosso deontico” (Pavia, Tipografia del
Libro); Nove studi sul linguaggio normativo. Torino, Giappichelli); Filosofia
del linguaggio normativo. I. Studi; Torino, Giappichelli, Filosofia del
linguaggio normativo. II. Studi; Con una nota di Bobbio. Torino, Giappichelli);
Imperativo ed ordine. Studi Torino, Giappichelli); Filosofia del linguaggio normativo.
III. Studi, Torino, Giappichelli); Filosofia del diritto” (Milano, Cortina); Ricerche
di Filosofia del diritto” Torino, Giappichelli); “Res ex nomine” (Napoli,
Editoriale Scientifica); “Sociologia filosofica del diritto. Torino,
Giappichelli); “Adelaster. Il nome del vero” (Milano, LED). È inventore del
genere da lui chiamato "eido-gramma" ed autore di numerosi
eidogrammi, solo parzialmente éditi:
Nella parola. Osnago, Pulcino elefante, Kenningar. Bari, Adriatica. "Per
una critica della ragione deontica" (introduzione alla Filosofia del
linguaggio normativo). Pragmatica. Filosofia
del diritto Logica deontica Ontologia Performativo (atto verbale) Pragmatica
Semiotica Semantica. ROMAN RELIGION — STATE AND
INDIVIDUAL To undertake to set forth with any definiteness
the religious ideas of ''a Roman'' of a.d. 64 would be an extremely
difl5cult task. Those, ideas would differ with the individual, being
determined or varied by a number of considerations and influences — by
locaUty, education, and temperament. Silius would not hold the
views of Seius and probably not those of Marcia. We may speak of the
''State religion" of Rome, as distinct from various other religions
tolerated and practised in different parts of the empire, but it is
scarcely possible to define the contents of that ''State religion."
There were certain special priests and priestly bodies who saw to it that
certain rites and ceremonies should be performed scrupulously in a
prescribed manner and on prescribed dates ; but these were officers of
the state, whose knowledge and functions were confined to the ritual
observances with which they had to deal. They were not persons
trained in a system of theology, nor were they preachers of a code of doctrines
or morals; they had no "cure of souls," and belonged to no
church; they had no credo and no Bible or corresponding authority
361 Digitized by Google 362 LIFE IN
THE ROMAN WORLD chap. to which to refer. Though most
well-informed persons could have told the names of the prominent
deities in the calendar — such as Jupiter, Mars, Apollo, and Ceres —
perhaps scarcely any one but an encyclo- paedist or antiquarian could
have named one-half of the total. It is not merely that the deities on
the list were so numerous. There were other reasons for ignorance
or vagueness. In the first place, the line between the operations of one
deity and those of an- other was often too fine to draw, and deities
originally more or less distinct came to be confused or identified.
Secondly, it was often hard, if not impossible, to make up one's mind
whether a so-called deity — such as Virtue, Peace, or Health — was
supposed to have a real existence, or whether it was simply the
personifi- cation of an abstract quality. Thirdly, many of the
ancient divinities had fallen out of fashion, and to a large extent out
of memory, while many new ones — Isis and Serapis for example — had come,
or were coming, into vogue. The state possessed its old-established
calendar of * days sacred to a number of deities, and its code of
ritual to be performed in their honour. There were ancient prescriptions
as to what certain priests should wear, what they should do or avoid in
their priestly character, what victims — ox, sheep, or pig — they
should sacrifice, what instruments they should use for the purpose, and
in what formula of words they should pray in particular connections.
There was a standing commission, with the Pontifex Maximus — at
this date that excellent religious authority, the Digitized
by Google XIX ROMAN RELIGION 363 emperor Nero —
at its head, to safeguard the state religion, to see that its
requirements were carried out, and that no one ventured to commit an
outrage towards it. But the state could not have told you with any
precision that you must believe in just so many deities and no others; it
could not have told you precisely what notions to entertain
concerning those deities whom it did officially recognise; it dictated
po theological doctrines ; neither did it dictate any moral doctrines
beyond those which you would find in the secular law. It reserved the
right to prevent the introduction of foreign or new divinities if
it found sufficient cause; but so long as the temples, the rites and
ceremonies, the cardinal moral axioms of the Roman ''religion,'' and the
basic principles of Roman society were respected, the state
practised no sort of inquisition into your beliefs or non-beliefs, and in
no way interfered with your particular selection of favourite
deities. Polytheism in an advanced commimity is always
tolerant, because it is necessarily always indefinite. What it does not
readily endure is an organised attack upon the entire system, whether
openly avowed or manifestly implied. Even undisguised unbelief in
any deity at all it is often willing to tolerate, so long as the unbelief
is rather a matter of dialectics than anything else, and makes no attempt
at a crusade. When a state so disposed is found to interfere with a
novel religion, it will generally be easy to perceive that the jealousy
is not on behalf of the deities nor of a creed, but on behalf of the
community in its Digitized by Google 364
LIFE IN THE ROMAN WORLD political, economic, or social
aspect. This, however, is perhaps to anticipate. Let us endeavour to
realise as best we can the religious situation among the Roman or
romanized portion of the population. Though we are not here
directly concerned with the steps by which the Roman religion had come
to be what it was, we can scarcely hope to understand the position
without some comprehension of that development. The Romans were a
conservative people, and many of the peculiarities of their worship
were due to the retention of old forms which had lost such spirit as they
once possessed. In the infant days of the nation there had been
no such things as gods in human shape, or in recognisable shape at
all. There were only ''powers" or "in- fluences'' superior to
mankind, by whose aid or con- ciurence man must work out his existence.
The early Romans and such Italian tribes - as they became blended
with were, as they still are, extremely super- stitions. In a
pre-scientific age they, like other peoples, were at a loss to understand
what produced thunder and lightning, rain, the fertility or failure
of crops, the changes of the seasons, the flow or cessation of
springs and streams, the intoxication or exhilara- tion proceeding from
wine, and a multitude of other phenomena. Fire was a perplexing thing; so
was wind : the woods were full of mysterious soimds and movements.
They could comprehend neither birth nor death, nor the fructification of
plants. The consequence was a feeling that these things were due
Digitized by Google XIX
ROMAN RELIGION 365 to unseen
agencies; and the attempt was made to bring those powers into some sort
of relation with mankind, either by the compulsion of magical
opera- tions and magical formulae, or by sacrifices and offer- ings
of propitiation, or by promises. A superhuman power might be placed under
a spell, or placated with food and drink, or persuaded by a vow.
Such "powers" were exceedingly numerous. Greatest of all,
and recognised equally by all, was the power working in the sky with the
thunder and the rain. Its presence was everywhere alike, and its
bperations most palpable at every season. Countless others were
concerned with particular localities or with particular functions. Every
wood, if not every tree, and also every fountain, was controlled by some
such higher ''power''; every manifestation or operation of nature
came from such an 'influence.'' There was no kind of action or
undertaking, no new stage of life or change of condition, which did not
depend for help or hin- drance upon a similar power. At first "the
''powers" bore no distinctive names, and were conceived in no
definite shapes. They were not yet gods. The human being who sought to
work upon them to favour him could only do, say, and offer such
things as he thought likely to move them. But in process of time it
became inevitable that these superhuman agencies should be referred to
under some sort of title, and the title literally expressed the
conception. Hence a multitude of names. Not only was there the
ever-prominent Jupiter or sky-father " ; there was a veritable
multitude^ of powers with provinces Digitized by
Google 366 LIFE IN THE ROMAN WORLD great
and small. Among the larger conceptions the power concerned with the
sowing of seed was Saturn, that with the growth of crops was Ceres, that
with the blazing of fire was Vesta. Among the smaller, the power
which taught a babe to eat was Edulia, that which attended the bringing
home of a bride was Domiduca. The ability to speak or to walk was
supposed to be imparted by separate agencies named accordingly. Flowers
depended on Flora and fruits on Pomona. But to assign a name
is a great step towards creating a ''power'' into a ''god,'' and such
agencies began to take shape in the mind of those who named them.
This was the second stage. Jupiter, Ceres, Satmn, and almost all the rest
became "gods." The powers in the woodlands — a Silvanus or
Faunus — became embodied, like the more modem gnomes and kobbolds.
Once imagine a shape, and the tendency is to give it visible form in an
image "like unto man,*' and to honour it with an abode — a temple or
shrine. The earliest Romans known to us erected no images or
temples, but they were not long in creating them. Particularly rapid was
the reducing of a god to human form when they came into close contact
with the Etruscans and the Greeks. For all the important deities
poetry and art combined to evolve an appropriate bodily form, which
gradually became conventional, so that the ordinary notion of a
Jupiter, a Juno, a Mercury, or a Ceres was approximately that which
had been gathered from the statue thus developed. This trouble was not
taken with all the Digitized by Google
XDC ROMAN RELIGION 367
most ancient divinities. Many of the old rural and local deities,
and many of those with quite minor provinces, were left vague and
unrealised. They were represented in no temples and by no statues.
FlO. 109. JUPITBR. Natiu'ally as the Roman
state grew from a set of neighbouring farms into a great city, and from a
small settlement into a vast empire, the little local gods fell
into the background. The deities which concerned the state, and to which
it erected temples, were those with the more far-reaching operations —
such as the Digitized by Google 368 LIFE
IN THE ROMAN WORLD chap. gods identified with the sky and
its thunders, with war, with fertility, with the sea, with the
hearth-fire of all Rome. The rest might well be left to localities
or to domestic worship. From the early days of Rome there existed
a calendar for festivals to certain divinities important to the
little growing town, and a code of ceremonies to be performed in their
honour, and of formulae of prayer to be offered to them. The later
Romans, in their characteristic conservatism, adhered to those
festivals, to that ritual, and to those formulae, even when some of the
deities had ceased to be of appreci- able account, and when neither the
meaning of the ritual nor the sense of the old words was any longer
imderstood by the very priests who used them. Reflect a moment on
this situation. First, we have a number of deities of the first rank,
housed in temples, embodied in statues, and recognised in all the
Roman world; next a number of minor divinities whose operations and
worship may be remotely rural or otherwise local, and whose functions are
by no means always distinguishable from those of the greater gods; then
a series of more or less un- intelligible ceremonials carried out by
ancient rule in honoiu" of divinities often practically forgotten
; outside these a number of vague powers presiding over small
domestic and other actions; finally, a peculiar Roman tendency — in
keeping with the last — to erect into divinities, and to symbolise in
statues housed in temples, all manner of abstract qualities
Digitized by Google XIX ROMAN
RELIGION 369 and states, such as Hope,
Harmony, Peace, Wealth, Health, Fame, and Youth. Reflect agam
that, when the Romans, as they spread, came into contact with Greeks,
Egyptians, or other foreigners, they met with deities whose
provinces were necessarily often identical with or closely akin
Fio. 110. — A Sacrifice. to their own. Then remember
that there is no church and no official document to define the
complete list of Roman gods. Does it not follow, as a matter of
course, on the one hand, that the importation of new gods was an easy
matter, and on the other, that no individual Roman could draw the line as
to the number of even the old-established deities in whom he should
or should not believe? 2 B Digitized by
Google LIFE IN THE ROMAN WORLD The
guardians of the public reUgion were satisfied if the due rites were paid
by the state to those deities, on those. dates, and precisely in that
manner, which happened to be prescribed in the official religious
books. For the rest they left matters to the individual. So
much it has been necessary to say in order to account for existing
attitudes. We must use the plural, since the attitude of the state
officials is but one of several, and, inasmuch as the state
officials themselves were not a theological caste but only secular
servants of the community administering the regulations for external
worship as laid down in the records, it often happened that their
official attitude had nothing to do with their individual beliefs.
Often they did not know or care whether there was a real religious efficacy
in the acts which they performed ; sometimes all that they knew was
that they were doing what the state required to be done properly by some
one. Cicero quotes a dictum of a Pontifex Maximus that there
was one religion of the poet, another of the philosopher, and another of
the statesman. This is true, but it is hardly adequate. We must at
least add that of the common people. A well-known statement of more
modern birth puts the case — rather too strongly — that at our period all
religions were regarded by the people as equally true, by the phi-
losopher as equally false and by the statesman as equally useful. We may
begin with the ordinary people of whatever station, who were not
poets Digitized by Google XIX
ROMAN RELIGION nor thinkers nor magistrates. It
is an error to suppose that such Romans of the first eentiu'y were
either atheistic or indifferent to religion. Their fault was rather that
they were too superstitious, ready to believe too much rather than too
Uttle, but to beUeve without relating their beUef to conduct. They
did not question the existence of the traditional gods, nor the
characters attributed to them; they were ready to perform their dues of
worship and to make their due offerings, but all this had no
bearing upon their own morality. They believed with the terror of
the superstitious in omens and portents, and in rites of expiation and
purification to avert the threatened evil. They were alarmed by thunder
and lightning, earthquakes, bad dreams, ravens seen on the wrong
side of the road, and other evil tokens. They commonly accepted the
existence of maUgn spirits, including ghosts. They were prepared to
believe that on occasion a statue had bled or turned round on its base;
that an ox had spoken in human language; or that there had been a rain
of blood. There were doubtless exceptions, and super- stition was
less dire and oppressive than once it was. More than fifty years before
our date Cicero had said that even old women no longer shuddered at
the terrors of an underworld, and fifty years after it the satirist
asserts the same of children. But both writers are speaking somewhat
hyper- bolically. Doubtless it had been wondered how two augurs
could look at each other without a smile, but there is nothing to show
that even a Digitized by Google 372 LIFE
IN THE ROMAN WORLD chap. minority of augurs were acutely conscious
of any- thing to smile at. In the multiplicity of deities the
ordinary people were prepared to accept as many more as you chose
to offer them, especially if the worship attaching to them contained
mystic or orgiastic ceremonies. By this date the populace had become
exceedingly mixed, especially in the capital, and the cool hard-headed
Roman stock had been largely replaced or leavened by foreign elements,
especially from the East. The official worship of the state was formal
and frigid ; it offered nothing to the emotions or the hopes. Many
among the people felt an instinct for something more sacramental, and
especially attractive was any form of worship which promised a continued
existence, and probably a happier existence, after death. Even the
mere mysteriousness of a form of worship had its allurements. Hence a
tendency to Judaism, still more to the Egyptian worship of Isis and
Osiris. The latter made many proselytes, particularly among the
women, and contained ideas which are by no means ignoble but to our
modern minds far more truly ''religious'' than anything to be found in
the native Roman cults. To pass through purification, to practise
asceticism, to feel that there was a life beyond the grave apportioned to
your deserts, to go through an impressive form of worship held
every day, and to have the emotion^-thus worked upon — all this
supplied something to the moral nature which was lacking in the chill
sacrifices and prayers to Jupiter and the other national divinities. In
vain Digitized by Google XIX ROMAN
RELIGION 373 had the authorities, in their doubt as to the
moral effects, tried on several occasions to suppress this foreign
worship; it always revived, and it now held its established place both in
the imperial city and in Fig. 111. — Isis Worship.
(Wall-Painting.) the provinces, particularly near the sea,
for it was especially a sailors' religion. Rome, like Pompeii, had
its temple of Isis and her daily celebrations. There was, however, no
necessary conflict between this worship and the oflScial religion. It was
quite possible to accept Isis while accepting Jupiter. Nor,
Digitized by Google LIFE IN THE ROMAN WORLD
chap.xix though this particular cult has required
mention, must it be taken as belonging to more than a section of
the Roman population. Most Romans would look upon it and other deviations
with acquiescence, some with contempt, and perhaps some with a shake of
the head, while themselves satisfied with an indifferent conformity
to the more estabUshed customs of the state. Setting aside
the devotees of the mystic, the more ordinary point of view was that
between Romans and the established gods of Rome there is an
understanding. The gods will support Rome so long as Rome pays to
them their dues of formal recognition. Their ritual must not be neglected
by the authorities; it is not necessary for an individual member of the
community to concern himself further in the matter. The state,
through its appointed ministers, will make the necessary sacrifices and
say the necessary words; the citizen need not put in an appearance or
take any part. He will not do or say anything dis- respectful
towards the deities in question, and he will enjoy the festivals
belonging to them. If remarkable portents and disasters occur, he will
agree that there is something wrong in the behavioiu* of the state,
and that there must be some public purification or other placation of the
gods. If the state orders such a proceeding, he will perform whatever may
be his share in it. So far he is loyal to the ''religion of the
state.'' In his private capacity he has his own wants, fears,
and hopes. He therefore betakes himself to Digitized by
Google Digitized by Google 376 LIFE IN
THE ROMAN WORLD whatever divinity he considers most likely
to help him; he makes his own prayers and vows an offering if his
request is granted. Reduced to plain commercial language his ordinary
attitude is — no success, no payment. A cardinal difference between the
religion of the Romans and our own is to be seen in the nature of
their prayers. They always ask for some definite advantage — prosperity,
safety, health, or the like. They never pray for a clean heart or for
some moral improvement. Of more importance than the man's moral
condition will be his scrupulous observance of the right external
practices. Unlike the Greek, he will cover his head when he prays. He
will raise his hand to his lips before the statue, or, if he is
appealing to the celestial deities, he will stretch his palms upwards
above his head ; if to the infernal powers, he will hold them downwards.
These are the things that matter. At home, if he belongs to
the better type of representative citizen, our Roman has his
household shrine and his household divinities, whom he never
neglects. If he is very pious, he may pray to them every morning, or at
least before every enterprise. In any case he will remember them with a
small offering when he dines. There are the ''gods of the
stores" — his ''penates'' — certain deities whom he has selected as
guardians of his belongings, and who have their little images by the
hearth in the kitchen. There is the household ''protector," or
more commonly there are two, who may be painted under the form of
Ughtly-stepping youths in a Digitized by Google
XIX ROMAN RELIGION 377
little niche or shrine above a small altar. To these he will offer
fruits, flowers, incense, and cakes. And there is the ''Genius'' of the
master of the house, who is also painted on the wall, or who may be
represented by his own portrait bust or by the pictxu-e of a snake. That
"Genius" means the power presiding over his vitality and health
and well- being. If he is an artisan and belongs to a guild, he
will pay special worship to the patron god or goddess of that, guild — to
Vesta, if he is a baker, to Minerva, if he is a fuller. Out of doors he
will find a street shrine in the wall at a crossing, pertaining to
the tutelary god of what may be called his ''parish,'' and this he
will not neglect. Like all other orthodox Romans he will not undertake
any new enterprise — betrothal, marriage, journey, or important business
— without ascertaining that the auspices are favourable. In a
general way he has a notion that the gods are displeased at certain forms
of crime, and that they approve of justice and the carrying out of
compacts. The gods overlook the state, because the state engages them so
to do, and therefore to break the laws of the state is to anger the gods
of the state. But this is rather subtle for the common man, and
there is generally no understood immediate relation between these gods
and his moral conduct, unless he has sworn an oath by one or other of
them. The purpose of calling a god to witness is to bring upon a perjurer
the anger of the offended deity. But he entertains no such conception as
the modem one of "sin" or of "remorse for sin."
"Sin" is either a breach of the Digitized by
Google 378 LIFE IN THE ROMAN WORLD chap. secular
law or breach of a contract with a deity, and ''remorse'' is but fear of
or regret for the consequences. His morality is determined by
the laws of the state, family discipUne, and social custom. For that
reason his vices on the positive side will mostly be those of his
appetites, and on the negative side a want of charity and compassion. He
may be guiltless of lying and stealing, murder and violence; he may be
honest and law-abiding ; but there .is nothing to make him
temperate, continent, or gentle. His avowed code is ''duty,'' and duty is
defined by law and tradition. If this is the religious condition of
the conunon- place man or woman — a blend of superstition,
formalism, and tolerance — it is by no means that of the educated
thinker. Such persons were for the most part freethinkers. Many of them,
finding no better guide to conduct, conform to the "religion"
of the state without any real belief in its gods or attaching any
importance to its ceremonies. They do not feel called upon to propagate
any other views, and they probably think the current notions are at
least as good fqr the ignorant as any others. If they are poets, like
Horace or Lucan, they will dress up the mythology, mostly from Greek
models, and write fluently about Jupiter and Juno, Venus and
Mercury, either attributing to them the recognised characters and
legends, or varying them so as to make them more picturesque and
interesting — perhaps even im- proving them — but all the time believing
no more in Digitized by Google XDC
ROMAN RELIGION 379 the
stories they are telling^ or in the deities them- selves,* than Tennyson
need have beUeved in King Arthur and Guinevere. The gods are good
poetic material and are sure to afford popular, or at least in-
offensive, reading. The poets doubtless do something to hiunanise and
beautify the popular conception of a deity, but they seldom deUberately
set out with any such purpose. If the educated are not poets, but
pubUc men of affairs, they may beUeve just as Uttle, and yet regard the
established cult of the gods as an excellent discipline for the vulgar
and the best known means of upholding the national principle of
''duty.'' If they are philosophers they may not, and the Epicureans
in reality do not, beUeve in the gods at all — certainly not as they are
generally conceived — and will openly discuss in speech and in writing
the ques- tion of their existence or non-existence, and of their
character and nature if they do exist. They will endeavour to substitute
for the barren formalism of rites and ceremonies, or the inconsistent or
incomplete traditional morality of duty, another set of principles
as a sounder guide to life and conduct. Some are monotheists, some are
simply in doubt. Says Nero's own tutor, Seneca, ''Do you want to propitiate
the gods? Then be good. The true worshipper of the gods is he who
acts like them." "Better," remarks Plutarch, "not
believe in a God at all than cringe before a god who is worse than the
worst of men." In the actual worship of images none of them
believe. One conspicuous writer of the time says : "To look
for a form and shape to a god, I consider to be a mark of
Digitized by Google 38o LIFE IN THE ROMAN WORLD
chap. human feebleness of mind." Concerning the
schools of thought and in particular the tenets of those Stoics and
Epicureans whom St. Paul met at Athens, and whom he could meet in
educated circles all over the Roman Empire, we shall have to speak in a
following chapter, when sununing up the intellectual and moral condition
of the time. Meanwhile it should be under- stood that, though a profound
or anything approach- ing a professional study of philosophy was
discouraged among the true Romans — more than once the profes-
sional philosophers were banished from the capital — there were few
cultivated persons who did not to some extent dabble in it, and even go
so far as to profess an adherence to one school or another. None of
these men believed in the "Roman religion" as administered by
the state, although many of them were administering it themselves. The
same man could one day freely discuss the gods in con- versation or
a treatise, and the next he might be clad in priestly garb and officially
seeing that the rites of sacrifice were being religiously carried out
in terms of the books, or that the auspices were being properly
taken. It does not, however, follow at all that because poet
or public man cared nothing for the pantheon and all its mythology, he
was therefore without his superstitions. He might still tremble at signs
and portents, at comets, at dreams, and at the un- propitious
behaviom* of birds and beasts. He might believe in astrology and resort
to its professors, called the ''Chaldaeans." On the other hand he
might ^ Digitized by Google XDC
ROMAN RELIGION 381 laugh at
such things. It was all a matter of tempera- ment. It certainly was not
every man who dared to act like one of the Roman admirals. When it
was reported that the omens were unpropitious to an inuninent
battle because the sacred chickens ''would not eat," he ordered them
to be thrown into the sea so that at least they might drink. The
freethinkers were in advance of their times. "Science" in
the modern sense hardly existed, and until phenomena are explained
it is hard to avoid a perplexity or astonishment which is equivalent to
superstition. Consider now these various states of mind —
that of the people, ready to add almost any deity to the large and
vague number aheady recognised ; that of the poet, who finds the deities
such useful literary material ; that of the magistrate or public man,
who, without enthusiasm or necessary belief, regards reUgion as a
thing useful to society; and that of the philosopher, who thinks all the
current re- Ugious conceptions unsound, if not absurd, and morally
almost useless. Manifestly a society so composed will be one
of unusual tolerance. The Romans had no disposition to force their
religion on the subject provinces of the empire. Their religion was the
Roman religion; the rehgion of the Greeks might be left Greek, the
Jewish religion Jewish, and the Egyptian religion Egyptian. Any
nation had a right to the religion of its fathers. Nay, the Jews had such
peculiar notions about a Sabbath day and other matters that a Jew
was Digitized by Google 382 LIFE IN THE
ROMAN WORLD exempted from the military service which
would have compelled him to break his national laws. All religions
were permitted, so long as they were national religions. Also all
religious views were permitted to the individual, so long as they were
not considered dangerous to the empire or imperial rule, or so long
as they threatened no appreciable harm to the social order. If a
Jew came to Rome and practised Judaism, well and good. It was, in the
eyes of the Romans, a narrow-minded and uncharitable religion, marked
by many strange and absurd practices and superstitions, but if a
misguided oriental people liked to indulge in it, well and good. Even if
a Roman became a proselyte to Judaism, well and good, so long as he
did not flout the official reUgion of his own country. If the
Egyptians chose to worship cats, ibises, and crocodiles, that was theii^
affair, so long as they let other people alone. In Gaul, it is true, the
emperor Claudius, predecessor of Nero, had put down the Druids.
Earlier still the Druids had already been interfered with ; but that was
because the Druids — those weird old white-sheeted men with their long beards
and strange magic — were performing human sacrifices — burning men
alive in wicker frames — and such conduct was not pnly contrary to the
secular law of Rome, but even to natural law. And when Claudius
finally suppressed them, or drove the remnant out of Gaul into Britain,
it was not simply because they worshipped non-Roman gods and performed
non- Roman rites, but because they were, as they had always
notoriously been, a dangerous political in- Digitized by
Google XIX THE CHRISTIANS
383 fluence interfering with the proper canying out
of the Roman government. And when we come to Christianity it
must be remarked that, so long as that nascent religion was
regarded as merely a variety of Judaism, it was actu- ally protected by
the Roman power, and owes no little of its original progress to the fact.
In the Acts of the Apostles it is always from the Roman governor
that St. Paul receives, not only the fairest, but the most courteous
treatment. It is the Jews who persecute him and work up difficulties
against him, because to them he is a renegade and is weaning away
their people. To the philosophers at Athens he appears as the preacher of
a new philosophy, and they think him a "smatterer" in such
subjects. To the Roman he is a man charged by a certain com- munity
with being dangerous to social order, to wit, causing factious
disturbances and profaning the temple; and since he refuses to let the
local author- ities judge his case, and has exercised his citizen
privilege by appealing to Caesar, to Caesar he is sent. And, when a
prisoner in somewhat free custody at Rome, note that he is permitted to
speak ''with all freedom,'' and that in the first instance he is
acquitted. True, but the fact remains that Nero bimit
Christians in his gardens after the great fire of Rome, and that certain
later emperors are found punishing Christians merely for avowing
themselves such. Why was Christianity thus singled out? It was not
through what can be reasonably called ''religious Digitized
by Google 384 LIFE IN THE ROMAN WORLD
intolerance/' for, as has been said, the Romans did not seek to
force Roman religion on other peoples, nor did they make any inquisition
into the beUefs of Romans themselves. The reasons for singling out Christianity
for special treatment are obvious enough. The question is not whether the
reasons were sound, whether the Romans properly understood or tried
to understand, whether they could be as wise before the event as we
are after it, but whether the motive was what we should call a
religious" one. To allow Epicureans to deny the existence of gods at
all, and to make scornful concessions to the peculiar tenets of
Jews, could not be the action of a people which was bigoted. If there was
bigotry and intolerance, it was political or social bigotry and
intolerance, not reUgious. To prevent any possible misconception let the
present writer say here that he considers the principles of
Christianity, as laid down by its Founder and as spread by St. Paul, to
have been the most humanizing and civilising influence ever brought to
bear upon society. But that is not the point. The early Christians
were treated as they were, not because they held non- Roman views,
but because they held anti-Roman views ; not because they did not believe
in Jupiter and Venus, but because they refused to let any one else
believe in them; not because they threatened to weaken Roman faith, but
because they threatened to weaken and even to wreck the whole fabric of
Roman society ; not because they were known to be heretics, but
because they were supposed to be disloyal; not because they converted
men, but because they Digitized by Google
xix THE CHRISTIANS 385 appeared to convert them into
dangerous characters. As it has been put, the Christians were regarded
as the ''Nihilists" of the period. We are apt to judge the
Romans from the standpoint of Christianity dominant and understood; it is
fairer to judge them from the standpoint of a dominant pagan empire
looking on at a strange new phenomenon altogether misunderstood and often
deliberately misrepresented. Moreover — and the point is worth more
attention than it commonly receives — we have only to read the
Epistles to the Corinthians, to perceive that the early Christian
gatherings were by no means always such meek, pure, and model assemblages
as they are almost always assumed to have been. Some of the
members, for instance, quarrelled and ''were drunken.". There
were evidently many unworthy members of the new communion, and of course
there were also many manifestations of insulting bigotry on their part.
The class of society to which the Christians belonged was closely
associated in the Roman mind with the rabble and the slave, if not with criminals.
What the pagan observer saw in the new religion was "a pestilent
super- -^tition," "hatred of the human race," "a
malevolent superstition." He thought its practices to be
connected with magic. The intransigeant Christian refused to take
the customary oath in the law courts, and there- fore appeared to menace
a trustworthy administration of the law. He took no interest in the
affairs of the empire, but talked of another king and his coming
kingdom, and he appeared to be an enemy to the Roman power. He held what
appeared to be secret 2C Digitized by
Google 386 LIFE IN THE ROMAN WORLD
meetings, although the empire rigidly suppressed all secret
societies. He weakened the martial spirit of the soldier. He divided f
amiUes — the basis of Roman society— against themselves. He was a
socialist leveller. He threatened with ruin all the trades
connected with either the established worship — as amongst the
silversmiths at Ephesus — or with the luxuries and amusements of Ufe.
Those amusements in circus or amphitheatre he hated, and therefore
appeared misanthropic. He not only stood aloof from the religious
observances of the state and the household, but treated them with
contempt or abhorrence. Moreover, at this date, he refused to
acknowledge the one great symbol of the imperial authority. This
was the statue of the emperor. When that statue was set up in every town
it was not understood by any intelUgent man that the emperor was actually
a god, or that, when incense was burnt before the statue, it was
being burned to the emperor himself as deity. But just as every
householder had his attendant Genius'' — the power determining his vital
functions and well-being — which was often represented as a bust
with the man's own features, so the statue of the Augustus, ''His
Highness," represented the Genius of that Head of the State, and the
offering of incense was meant as an appeal to the Genius to keep
the emperor and the imperial power ''in health and wealth long to live."
The man who refused to make such an offering was necessarily considered
to be ill- disposed to the majesty and welfare of the Head of the
Digitized by Google XIX THE
CHRISTIANS 387 State, and therefore of
the state itself. The Roman attitude towards the early Christians was
partly that of a modern government towards Nihilists, and partly
that of a generation or two ago to a blend of extreme Radical with
extreme atheist. We are not here concerned with the whole story
of the persecution of the Christians, but only with the situation
at and immediately after the date we have chosen. It is at least quite
cer ain that when Nero burned the Christians in the year 64 he was
treating them, not as the adherents of a religion, but as social
criminals or nuisances. How far his notions of Christianity may have been
influenced by Poppaea we do not know. At least he believed he was
pleasing the populace. Grice: “Conte quotes from Aristotle’s Soph.
El. On the ‘homonimia’ of deon’ – “sometimes for the good, but sometimes for the
bad.” Conte distinguishes between semantic ambiguity – surely ‘must’ or the
imperative mode does not have TWO senses – and ambivalenza prammatica. Since
Aristotle is refusing to use Frege’s idea of ‘Sinn’, and keep referring to
‘semeion’ (Latin segnare) rather, we may well conclude that Aristotle is just
Greek Grice. Conte does not dwell much on the imperative mode. Modo imperativo
is qualified. Modo is qualified as being modo verbale – the mode of the verb impero.
But then the future in French has a ‘valore imperativo.’ Conte is more
interested in the ‘must.’ But surely his quoting from Philippa Foot and his
joint work with von Wright into Kant’s hypo versus cate is very Griceian! On
top, Conte has a taste for local historical analysis and has discovered some
gems in some jurisprudential philosophers of his ‘paese’!” Amedeo Giovanni Conte. Keywords: il
sacrificio, the sorry story of deontic logic, fondatore della logica deontica
al Ghislieri di Pavia, il giuridico, giudicare, giuridicare, impiego, employ
(as noun), employ-ment, empiegamento, Conte e Wright – Wright cited by Grice,
alethic --. Wright on change cited by Grice in “Actions and Events”, Mario
Casotti, Volere, Grice, Volere --. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Conte” – The
Swimming-Pool Library. https://www.flickr.com/photos/102162703@N02/51771571040/in/dateposted-public/
Grice e Contestabile – BRVNO – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Teano). Filosofo. Grice: “I love Contestabile; I love
a philosopher with a sense of humour! At Oxford, it has become increasingly
difficult to laugh at people’s surnames! But ‘grice’ means ‘pig,’ in Norwegian!
– Anyway, Contestabile contests a revisionist account of Bruno’s life – “surely
he wasn’t a coward – I know because of his links with the Campanella whom my
family supported in his fight against the furriners!” Cacciato con una
telefonata» Intervista di Dino Martirano, Corriere della sera. Con il Psi non
ho ricoperto grandi incarichi ma ho avuto l'onore di essere stato amico di
Craxi. Mi mancherà la politica ma non è una tragedia. Torno ai miei studi, alla
filosofia medioevale. Mi mancheranno certi momenti. Io, che ero stato nel Psi
fin quando nel '92 la procura della Repubblica lo ha sciolto, ricordo bene i
mesi trascorsi al ministero della Giustizia: col ministro Biondi fummo i
protagonisti del tentativo fallito, però generoso, di riportare la giustizia sui
binari della normalità. Sciolto il partito [Psi], chi si è fatto maomettano,
chi ebreo, chi cattolico. Però sempre socialisti siamo rimasti. Domenico Contestabile avvocato e politico italiano Lingua
Segui Modifica Domenico Contestabile Sottosegretario di Stato del Ministero
della Giustizia Durata mandato10 maggio 1994 – 17 gennaio 1995 PresidenteSilvio
Berlusconi PredecessoreVincenzo Sorice SuccessoreAntonino Mirone Vicepresidente
del Senato della Repubblica Durata mandato PresidenteNicola Mancino Senatore
della Repubblica Italiana LegislatureXII, XIII, XIV Gruppo parlamentareForza
Italia CircoscrizioneLombardia CollegioCinisello Balsamo, Vigevano Incarichi
parlamentari Sottosegretario di Stato per la grazia e giustizia Sito
istituzionale Dati generali Partito politicoFI Titolo di studioLaurea in
giurisprudenza Professioneavvocato Domenico Contestabile (Teano, 11 agosto
1937) è un avvocato e politico italiano. BiografiaModifica Laureato in
giurisprudenza, esercita la professione di avvocato. Entra in politica
iscrivendosi al Partito Socialista Italiano (partito a cui è appartenuto fino
agli eventi che hanno travolto tale formazione politica)[1]. In seguito
aderisce a Forza Italia, affermando che in tale movimento politico l'area
socialista era ben accolta e rappresentata[2]. Viene eletto senatore per la
prima volta nel 1994 ed è rieletto anche nelle due successive legislature. Dal
16 maggio 1996 al 29 maggio 2001 è stato vicepresidente del Senato[3]
Incarichi parlamentariModifica Ha fatto parte delle seguenti commissioni
parlamentari: Affari costituzionali e giustizia; Difesa. Membro, inoltre, della
giunta per le elezioni e immunità parlamentari. Sottosegretario di
StatoModifica È stato sottosegretario di Stato per la Grazia e giustizia nel
primo governo di Silvio Berlusconi (dal 13 maggio 1994 al 16 gennaio
1995). NoteModifica ^ Tutti i figli e i figliastri del
garofano[collegamento interrotto], su qn.quotidiano.net. ^ Adnkronos - Psi:
Contestabile a De Michelis, noi stiamo bene in FI ^ Senato - XIII legislatura
Voci correlate Modifica Governo Berlusconi I Partito Socialista Italiano Altri
progettiModifica Collabora a Wikiquote Wikiquote contiene citazioni di o su
Domenico Contestabile Collegamenti esterniModifica Domenico Contestabile, su
Senato.it - XII legislatura, Parlamento italiano. Domenico Contestabile, su
Senato.it - XIII legislatura, Parlamento italiano. Domenico Contestabile, su
Senato.it - XIV legislatura, Parlamento italiano. Biografie Portale Biografie
Politica Portale Politica Socialismo Portale Socialismo Ultima modifica 3 anni
fa di InternetArchiveBot PAGINE CORRELATE Fabrizio Cicchitto politico
italiano Giulio Maceratini politico e avvocato italiano Gaetano
Scamarcio politico italiano Il contenuto è disponibile in base alla
licenza CC BY-SA 3.0, se non diversamente specificato. Altre opere:
Bruno: una revisione contestata” – La storia della
filosofia è continua revisione, e non mi scandalizzo per il revisionismo
bruniano. Mi sembra però che questi non colga nel segno. La vita diBruno, dalla
fuga da S. Domenico Maggiore a Napoli fino al rogo di Campo dei Fiori a Roma, è
di singolare coerenza. Fu una vita “contro”. L’accusa implicita di opportunism mi
sembra perciò singolare. E’ vero che, durante il processo, ritratta molte sue
tesi, e avrebbe avuto salva la vita se avesse continuato in questo
atteggiamento. Alla fine però si stanca, e scelse lucidamente di morire.
E’ opportunista chi cerca solo di salvare la pelle, e poi decide di morire
perché ritiene che il suoi giudice ha esagerato? In quanto alla tesi sul Bruno
spia elisabettiana, essa non è, a mio giudizio, provata, anzi è smentita dalla
comparazione tra la grafia di Bruno e quella dei biglietti di spionaggio.
Infine, la tesi a proposito della relazione tra Campanella e Bruno non mi ha
mai convinto. Campanella (la sua rivolta e finanziata dalla nobile famiglia
Contestabile, come ricorda Firpo nel suo ottimo saggio sul processo a
Campanella) vuole poi un regime “comunista”? A leggere “La città del sole” non
si direbbe. (CA ui i) e iui Mia ba, VA dai ‘agi
LS it Il EGR Ln i \ LA va Di = | Pome Rm
Te ti n. i Li I e Aa Kt Hlirpogt] lb pi n 9 ha So Rif [a E Ji
> a ILLE di pe LIS ia
Giordano Bruno DRAMMA
MILANO Tipografia Commercial n
1884 als dtt , TORIO EMANUELE ,
Carnevale 1881 -82. {Resta sapore *
T'ERSONAGGI >> GIORBANO BRUNO —. . . Sig.
G. SALASSA LORENZO (figlio naturale di GIORDANO BRUNO, «dot-
tato:da).. ... ». > A.D'ANDRADE ROMANO DEI LOMBARDI «+. > F.
MIGLIARA LEANDRO giovine patrizio. S.ra ANGIOLETTI
LAURA figlia di ROMANO. >» A. Busi IL GRANDE INQUISITORE . Sig.
SALVARANI — ROCCO LILLE DAMIANI ANDREA . Ni
agN° UNGUARDIANO) che nonparlano —N. N. UN OsTE .. Ni Ni
Giovani e Nobili Veneziani, Servi di Romano, Gondolieri, Seguaci
di Bruno, Soldati, In- quisitori, Si Servi del S. Uffizio, Frati e
Popolo. L'azione del 1.° e 2.° Atto è in Veni quella del:3.°
e 4.° Atto in Re Anno 1600 ber a
pieni Sofee bi; pece SUIT
ZIA Fitto Primo PIAZZA IN'VENEZIA
Un’Osteria e alcune seggiole. — In fondo un canale praticabile,
che traversa la scena. — Sul canale un ponte, che mette in un viottolo,
sull'angolo del quale sorge a destra, un magnifico Palazzo illumi—
minato a festa, prospiciente sul Canale. —.Un in- gresso laterale,
illuminato da faci fisse ai muri, con- ducedal viottolo nel Palazzo. La
porta principale verso . il Canale è aperta; durante la scena seguente,
visi ve- dono approdare gondole, dalle quali scendono persone
ragguardevoli, che, ricevute dai servi, entrano nel Palazzo. — Sera.
i SCENA TI, GIOVANI e NOBILI VENEZIANI, parte ‘in
abiti fanta- stici con mezza maschera al volto, e parte in abiti
comuni, vengono da sinistra, traversano il ponte, e dalla strada entrano
nel Palazzo. LEANDRO, ROCCO ed altri Giovani vanno e vengono
ferman- dosi sulla Piazza, cantando e ridendo, Poi LQ- RENZO e
LAURA. Leandro (accompagnandosi colla ghitarra)
A te, Venezia bella, adorata, A te, mia sposa, la serenata.
HEVVPETIAIAMITEREZI LIA VITE RENTAL rara rr
ovinantosinezineneisevazize vecio sinioneee IVTIPRErTA:Itr rara
rirevenaatos aes szereris cva:i0e vice vi’ veve’ ’avurecovio sr 0uIvI vare ri
[tti STA Hocco (Volgendosi all’osteria)
Leandro, scuotiti! Le mura adori?... Vieni ove brillano
Divini amori, Ove donzelle Cotanto belle Potrai mirar.
Coro dei nobili Al convito n’andiam! alla festa!
Leandro Prima di venir alla gran festa Distruggere io vo’
un'idea funesta! Oste, su via porgetemi Vino di Cipro; a questo
petto ardente - - Occorre del più vecchio e più potente.
Vivan le belle Danzanti; volano.... Gli occhi fiammeggiano
Più che le stelle; Ne’ Joro vortici Mi ruban Vanima.... sui
Crudo gioir! «__°—’—Più non mi muovo — Suolo dolcissimo, ir
belt —r____——_———_——_—F—rrrrrr
n -___ a-rt-rvreorosoeeriovoe nueva zeranen sonia mise
eeerarmierereriiovnieteacivoteote0ie Nido mio nuovo!
Muoio in tue braccia... Santo delir! | A te, Venezia
bella, adorata, A te, mia sposa, la serenata,
Coro AI Convito! n’andiam alla festa. (S'appressano in una gondola
LAURA e LORENZO) Eaurna Sul mare immenso — più non
impera Nè sulla terra — che la circonda... Venezia, è fango —
la tua bandiera! Lutto e non feste! — Pianga e s’ asconda.
Core (con alto di cu iosità) E un amante e la sua Della Che
passeggiano alla luna; Laura sembra la sua stella, Ma egli fa poca
fortuna. Seguiam tutti i vaghi amanti, E vediam, se pur n’ è
dato, In fra i suoni, i balli e i canti Di trovar
l’innamorato. È Lorenzo di Giordano, Che fuggì dal
sacro tempio ; lì Lorenzo... il vil, l’insano Che ne porge un
triste esempio. Lorenzo (con ira) .
È rivolta a me l’offesa? L’alma freme, batte il core!
- Già suonaron l’ultim’ ore; - E voi tutti io sfiderò.
Laura E rivolta a te I’effesa; rato L’alma freme, batte il
core!... Già suonaron l'ultim’ ore Io con te li sfiderò.
(LORENZO furente si scaglia contro ROCCO, e gli toglie la spada.
Gli altri NOBILI sguainano. le proprie e si schierano în fondo)
SCENA II. Detti, ROMANO dei LOMBARDI entra frettoloso
dalla casa di destra, seguito da servi con torce accese,
Bomano Chi grida? Chi chiama? Qual chiasso villano? Non son
cîttadini, ma plebe briaca ! Lorenzo, tu?... Il ferro in mano hai
snudato?.... Parla! Che avvenne! Sei pazzo ?... Ti placa!...
Laura (atterrita alla vista del padre) Che mai dirà Al
Genitor?... pa Voce non ha, Non ha più
cor. Lorenzo (con timore) Che mai dirò AI
Genitor?... Voce non ho, Non ho più cor. Leandro (con
circospezione) Il segno di croce facciamoci... e andiam via!
Quel vecchio è uno sgherro dell’ Inquisizione. Partiamo, fuggiamo... La
belva più ria, E un angelo a petto di questo demòne. Romane
(ai Nobili) Non chiedo ragioni di vostra contesa, Fra
tenebre nacque... in tenebre resti; E calmi la notte col sonno gli.
ardori Di giovani folli, di stolti furori.... Partite! Or è cauto
lontani restar. Coro di Nobili (infimoriti da Romano).
Fuggiam dal feroce Vegliardo Romano : Col fiato ne
ammorba Il truce, l’insano; ‘— 10 — nea
Qui tutto è sospetto.... Amici, fuggìam. 1 NOBILI, it
CORO, LEANDRO e LAURA sì riti- rano pel ponte ed entrano nel Palazzo.
L’OSTE ha chiuso ed è scomparso durante la rissa, ROMANO fa un
cenno ai Servi di allontanarsi. SCENA III. ROMANO e
LORENZO Romano Vengo, tu il sai, da Roma; e il Santo
Re e Pontefice armava il braccio mio. ‘Or sotto il ferreo terribil
manto Della suprema Città di Dio L’ Inquisizione veneta sta;
E a Roma solo ubbidirà. Dell’ eresia le vampe infeste Soffocherò —.
tutte le teste D’ un colpo all’ idra io troncherò.
Lorenzo Fu il Campanella scoperto e preso? Romano
Libero ei 8° agita... Ma il gran sovrano De’ rei, che Italia e il mondo
ha acceso Contro la Chiesa santa, è Giordano.
Presso i suoi complici quì ascoso stà! Lorenzo Odio quel
uomo tanto... tel giuro. Romano Non basta odiarlo:
questo io non curo; Tu quì arrestarlo ora dovrai: (Musica da
ballo neil’interno del Palazzo) In fra le maschere lo
scoprirai, Ed il porrat — nelle mie man. Lorenzo Si
chiede un atto di traditor?... Romano Queste ai novizi prove si dan.
Lorenzo Tradir ricuso; son uom d’onor. Romano (con sdegno)
A me tu, folle, devi?... RANA RARA pinete
Lorenzo Obbedienza ! Homano Ed alia Chiesa! Trema... .
Lorenzo (soffocando il furore) Obbedienza! Romano Dunque
?... Lorenzo (con sottomissione) Giordano io scoprirò! Eomano
(ricomponendosi) Tuci giovanili e schictti Modi ti gioveran, se
manca il senno Di età maggior, Tuo sguardo onestà; ispira, K assai
tua voce ad ascoltarti attira. Per la grand’ opra non sarai solo,
D’altri miei fidi 1’ aiuto avrai; Pronto a miei cenni sempre
sarai, Uno per ‘tutti sia il mio voler.
Lorenzo (con dolore) L’iniqua trama ahi mi colpisce!
La terra, il cielo pur n’ hanno orror!... Vile è colui, ch’ altri
tradisce, Nè v' ha pietade pel traditor. ERomano
(imperioso) Come voglio, sia fatto. Or d’ altro; è m'’ odi.
Dal dì che ardenti e improvidi Sguardi su Laura hai posti, Travolto
dalla subita Cicca passion tu fosti; N | Una rea febbre 1°
agita Tutte le membra o siolto, E vedo nel tuo
volto Il fuoco del delir. Bada! io ti scruto, o
giovine, E leggo il tuo desire; Guai se tal fiamma ignobile
Io non vedrò svanire. Tu sogni; ma chi vigila l'e per tuo ben consiglia;
Dimentica mia figlia, O trema del tuo ardir. (parte da
sinistra mentre sì volge ancora con fiero sguardo su LORENZO).
Lorenzo (con dolore): SO Solo alfin... solo quì
sono... Piangere, impallidir, tremar t’è dato
sa Povero cor!
Ma dannate in eterno ei Son mie lacrime in lor foco d'inferno. Ci
i . . 0 cielo, perchè l’aere Fa A ._ ©. Spargi de’ tuoi profumi?
CRT a O terra perchè il giubilo. SA Delle tue stelle
assumi? © nare: A me negata è l'estasi. da D’ ogni
dolcezza umana, No: ae d'ogni gioia lè vana (ale EZIO Larva,
che fugge ognor; TERIOS L’ amor che è riso d’ angioli, 0; Di
Nel povero mio cor. i Strazio divien di dèmone, WA Delirio
agitator. pr | Amar non posso... 0° AARON] eta P, ‘L'odio mi
restag» SS CE ao ag Son stretto a questa to; LR 1 sur aRatalità.
EI _: Vò di te vincere. | Con santo zelo, .. Servir vo’ il
Cielo... E questa l’ ultima . «Mia volontà.
. (parte con fretta per il ponte).
‘ Cala la Vela. arnie, Affo Secondo
onere ge oi SALA NEL PALAZZO LOREDANO Una
splendida sala da Ballo nel Palazzo di Lore- dano a Venezia, con
colonnato per modo che si possa figurare l’accesso in altre sale.
Illuminazione splen- didissima. SCENA L Coro
degl’Invitati ($ acc incanto dell’ebbre sale!
Che ballo immenso! Sarà immortale. Quest’ è la reggia della
letizia; Il, paradiso. d’ ogni. delizia. Deh! non fuggire, tempo;
t’ arresta; Bearsi al lungo delir giocondo Della fatata splendida
festa Tutto in. Venezia vorrebbe il mondo. {Gl’invitati s'allontanano
in varie parti) SCENA ILL GIORDANO entra con cautela
e colla maschera in mano, poi gli amici.
drrezadzanzecezanconca n ionici oc. c0100 dna enricicondiizeotentoro neo
dan'ontooarcrroniòolo /Tasossignorcecanzaraanee Giordano
Quì ognun danza e delira Spensierato e demente. E niun
ragiona, E senno e cuore ha niuno. x tutto quì è in
periglio, ove il Leone Alato di San Marco Prostrato
dalla Santa Inquisizione Ai piè, scordò il ruggito Di
cui tremò per secoli ogni lito (volgendosi in fondo) Ecco
gli amici: ma assai lenti e scarsi. Alcuni dei Primi Luce!
Giordano Giustizia a tutti! E Primi E verità!
Alcuni dei Secondi [venendo oltre) Luce !
Giordano Giustizia a tutti
E Secondi E libertà! Giordano Grazie diletti
! Sian pochi i detti; Molta l’opra. A ingannar V'astuta Corio
Dei biechi Inquisitori Ho scelto queste sale Di Loredano. È pronto
ognuno ? Coro Ognuno! Giordano L’ ardir
pari del vero alla grandezza? Ed uniti? Coro Siam
tuoi, Giordano Bruno! Giordano e Coro Nel popol vero
s’ incominci 1’ opra: S° illumini! Bugiarda è la parola
Di Roma e il suo Re, che Dio si noma, Sull’ alma i Papi vogliono l’
impero Per posseder la terra; E coi libri e col
braccio tt Viva facciasi ovunque eterna
guerra Allo spirito, al verbo, a ogni menzogna, Con che farci suoi
schiavi Roma agogna SCENA III. DETTI e LAURA che
entra anelante dalla sinistra colla maschera in mano. |
Enura Signor, fuggite! Giordano Io? no! non fuggo. Coro
(insospettito) Fuggiamo.... È pazzo! (fuggono da va»ie aio
Giordano (con ira) Vili! Tu hai fede? (a Laura) ERaunna
(sempre ancelante) Gran Dio! In queste sale Circondavi un
estremo ‘ Periglio. Per voi tremo... Fuggite per pietà.
IIIEEZZZERETETTEZIEXIZZELUPPEE PE CETO CE TI CE CES CECI ICI IA CIT
ALIZICI AZIO LETO EI Va besasnza rea dI gra rirvarai tion
Giordano (simulando) Fuggir?... Da chi fuggire? Laura
Da tutti! I delatori, Cui fia virtù tradire, Vi
cercano là fuori... Son mille a me ben noti, Fierissimi e
devoti Al sacro Tribunal. Giordano (sorpreso) Mi
conoscete? Eguana A Padova Vi scorsi il«dì che
ardito Nel fiume vi gettaste, E un fanciullin tornaste Vivo
al materno sen. L’ Inquisizion seguiavi Co’ mille sgherri
suoi Per arrestarvi; e voi Tra il popolo festante Poteste in
un istante Securo allor fuggir. Giordano (simulando la
calma) Bruno era quegli, che allor miraste! Io non lo
sono!... Mal giudicaste, . — 20— i
Laura (sorpresa) Credetti... ho divinato! © ;
Voi siete il gran filosofo. Giordano Oh certo s’ è
ingannato Il vostro giovin cor. Laura Perdonate se un
lembo alzo del velo, Che a me vasconde... (solleva: dl velo) Io v'
ho scoperto!... siete... Celarvi non potete... Giordano E chi
son io? Laura Giordano Bruno, cittadin di Nola!
SCENA IV. (Durante quest’ultimo colloquio, LORENZO entra
da destra, LEANDRO da sinistra; si fermano in - fondo, e, non
veduti funno alto di attenzione). “erimmiberarisisaorizeoeee
— Mi — nisi bro aravrariszazazezea ripa
paio : Lorenza ngi Ho. in mani, alfin 1, dai i
‘Ch’ ha Italia avvelenato; ‘Salvo da Ini mille: anime! a Il mondo
mi sia. EH 9 Leandro (4. LormNZO | con simulata ironia)
% TAL il salverài, mia “tnamo, | 79) È quegli'il gran? ;
Filosofo) di Il celebre Giordanb. VESTA Dal Tribunal del
Dèmoni Ù 401 1 PR. E O ARNO E ‘J RARE. |
Baura (| ‘801 ‘presa vi ala PISAE) | dia 39 DS IDE Lorenzo!
dui GicoL.. (a o pi di te-che mai sarà? F a
iI Gietiala (con dolore) Fui tradito !..-Oh
cerudoltà So IV I Santo phrto) Tana ‘in Cactpnse deg
Di palpiti, di ladina , Tempo,non è, mio cuore; .: .
‘ Salvarlo, fat Miracoli. DERE eo -0t devo ame l'amore. OL
DI Giordano © La luce tua mi sfolgora,
Fanciulla, nel pensiero; Se il mio profeta! Libero
Trionferà il mio vero. (poi fissando LORENZO) Quel
volto! V° è 1’ immagine Impressa di Teresa... Misto è quel
volto... e annunziami La gioia ed il dolor! (Prendendo per
mano LORENZO) Giovane, dimmi: sei tu di Roma? La tua favella
mel dice... Parla! Dimmi: tua madre come sì noma? Teresa
forse? Lorenzo Teresa?... Sì! SCENA V.
(In fondo appare ROMANO con SERVI e SOLDATI poi vengono
gl’Invitati). Giordano L’ inquisizione! Oh quale
orror! (a Lorenzo) E tu con essa? Ah traditor! o Io a te la vita
diedi... e la morte - Tu, iniquo, appresti al Genitor!... A te l’
inferno schiuda le porte... Sii maledetto, vil delator.
fekresrey=neoan0enencastecpregsoneeaossog@zor—rorerovrseereeeericrone cer
csvpirtetronertpariosonnen contiene nanenene Lorenzo
Tu... padre mio? Che mai feci io!... Padre, perdonami _Se pur
ancora ‘ Merto pietà. SCENA VI. GU INVITATI
che riappariscono da destra e sinistra e detti. GI Envitati
e Leandro La festa è orrenda! Fuggiamo tutti; Qual
tradimenti! > > Keco distrutti --- Degl’ innocenti
Gli almi piacer. - HEomano Grazie, o Ciel!
Nelle mie mani Or Giordane io vedo tratto! Roma esulti...! Il suo
desìo Finalmente è soddisfatto. Lerenzo Orrenda
infamia! Tu il. padre mio?... Ah me infelice! Che mai fec? io!
Padre, perdonami... O Ciel, pietà! 2 ERA
EeIOrtitiezast:nuvo cene cen vinariesazyaza cc uPONPPA PESSANO MT RI
Laura (a GIORDANO) Delle amarezze il calice
Berrò con te, Giordano; Già in seno il duolo squarciami
Il core a brano a brano; Peno per te, pel figlio Mio
primo e solo amor. Leandro Oh come ovunque
penetra La santa Inquisizione ! Come sarà terribile La
sua imputazione ! In lui perdiamo un figlio, Che della patria
è onor. Giordano (4 LAURA) Ah no! Laura, non
piangere... Giordano ha l’alma forte ! Pel Vero è pronto a
vincere Il duolo pur di morte! Dio deh! ritorna il
figlio A Laura e al Genitor, Lorenzo
Sento nel seno piovermi D'un aspro duol le stille!... Il padre...
oh! il padre scorgere ab 0); Temon le mie pupille!
Com'è infelice un figlio Ribelle al genitor ! Romano
Entro mi serpe un fremito, Che mi sconvolge il core,
Veggendo quest’ eretico Di scismi banditore, Che, della
Chiesa*figlio, Divenne traditor! Leandro Tu
piangi?... Incauto, a Lui {affida Pel suo perdono; ma l’alma
infida Nel suo rimorso gran pena avrà. Coro (a
LORENZO) Che piangi?... Ognuno vile ti grida; Se’ un
traditor; se’ un parricida! Nè Dio, nè il mondo n’avran pietà.
(I SOLDATI circondano GIORDANO e cala la tela/. IITTTTAAEIAIII
RA CORTI Affo Cerzo
IN ROMA Sala nel palazzo dell’Inquisizione. — In
fondo, nel mezzo della parete una cortina nera che chiudela scena,
— A sinistra una finestra aperta con ferriata. In fondo un tavolo
coperto con un tappeto nero, a cui siedono il grande INQUISITORE e DUE SCRIVANI;
ai lati siedono gl’INQUISITORI, e, di fronte, GIORDANO, R0- MANO e
LORENZO, — Porte a destra e a sinistra. SCENA I.
Romano {> iordano! Voi siete’ D’innanzi ai vostri
giudici, al supremo Tribunal della terra! E qui dovete, Smésso l’antico
stile, Risponder vero, obbediente, umile. “cà ra
G. Inquisitore Vostro nome è Giordan Bruno?
Giordano Di Nola. mrantsiorizea nano (199 AMDI
ATTI ANI ANAZANAZA NZ RATTI TIT IATA TERI ri
prenpanianananananarenaenzana G. Inquisitore Vi
conosciamo! Voi correste in terre D’eretici; lè in Praga, in Francoforte.
‘ E predicaste spesso agl’ infedeli La santissima Chiesa
dileggiando Di Roma, tutti i novator germani Esaltando. D’
Iddio 1’ essenza in false Forme sponeste; come v’ inspirava
Mal talento. D’ Iddio la legge in pubblici E in segreti convegni
commentaste; Le coscienze fùr guaste. Giordano
Mentite! Solo io dissi agli uomini Il mondo ha una visiera
Di antiche, immense tenebre ; Cerchi la luce vera. Dio vuol che
l’uomo spinga L’acuta sua pupilla Fin dove in cielo brilla
L’eterno suo splendor. Coro d’Inquisitori D’ anime
felle Empia utopia! Il tuo, ribelle, Un Dio non è. Non
ha che larve - Tua fantasia; .0 & gi ver disparve
; “Se in eresia ft fo i AI fuoco, ‘al fuoco: © Sia
condannato! 1 “REP carcer. poco, s ra ! tal OmpIO, egli de
(Si apre la cortina’ dalla’ quale ‘escono pina DTA io GRANDE
INQUISITORE, quindi ROMANO, poi gli SCRIVANI, ‘gi ISQUISITORI, ed sea
pIoR-SSf DANÒ accompagnato, dalle GUARDIE. : Gala la cortina e solo
LORENZO rimane în ‘scend), SCENA DÒ dt e Laura 01,3
(LAURA entra dalla' sinisird e presi itasi) di LORENZO | in atto
supplichevole). SÉ Roe dia eor ATI v Rat
Laura! moi (HI dÉ tia Koi i È & Loréiizo i «105 si
vo MREPSRI RATA GIL Lorenzo Di ea
DO Ur PA Ale 2 i sd Met: la "I Che vuoi tut
ot Raid) fai I nSetdi o SERRA 2 Senti la ToRe.e. un uomo
Rico tu soi. “ rE: Lorenzo Tinura! Da me
che brami? Sento straziarmi il cuore... Laura
Ah! tu il padre salvar déi, Se una belva ancor non sei.
Lorenzo Tact Laura! Il ver dicesti È mio padre! Io lo
sentìa Quando'.il labbro suo: terribile. Me colpevole
maledia. È mio padre! Ancor lo sento AI perenne! e fier
tormento.‘ ©’ Che m’ opprime e strazia il cor. Laura |
Pietà del misero. Tuo genitor. Lorenzo
L’accento tuo terribile E un dardo al traditor. ebic
Laura Lorenzo. it i #1) Ma shananorazi scenza
sanacenencacaee cena sane oeanconeesccnionaacea—ea—e@ce0cui0reò’npsQa”ncceinci’’’
ne Agp ipmpasrssssso— Lorenzo Nol posso!
Laura Va da me lungi, o perfido, Se nieghi al
genitor Salvar la vita. E sorga il dì terribile
Che ognuno, o traditor, Ti nieghi aita.
Lorenzo Taci!.... e che far poss’ io? Laura
Aiutarmi a salvarlo; tu lo puoi! ‘Ei fugga da quell’ orrida
Fossa in serena terra, Ove su lui degli uomini Taccia sì
cruda guerra. Ove un demén carnefice Non trovi nell’ amico,
Nel figlio, un traditor; Ove il sovran suo spirito Onnipotente e
pio Possa inalzarsi libero Di tutti al Padre, a
Dio; E riabbracciar qui un figlio, Che traviò pentito,
Stringendolo al suo cor. . pra, im masasenananasasesc’poossoncostor09posporooscoesaesose®
Lorenzo Quell’ardire, che in volto a
te brilla, La speranza, la fede m' ispira: E una sacra,
divina favilla Della fiamma, che tarde nel cor. Raura
e Lorenzo (assieme) Con te nutro la credula speme, Che a
giustizia il trionfo sorrida; Siamo uniti per vincere insieme Od
insieme da forti morir. (partono). Muta la scena. — Carcere di GIORDANO
con porte in fondo: dentro vedesi un giaciglio di pietra, una seg-
giola ed un tavolo su cuì arde una lampada. — A sinistra una scala
da cui si accede agli Uftizii del- l’ Inquisizione. SCENA
III. Giordane (seduto sul giaciglio) «Ecco, o Roma,
l’eretico In questo tetro carcere rinchiuso !.... Del
sangue suo dissetinsi I tuoi Inquisitori Ebbri di gioia
in lor ciechi furori! (Gleaso Sul rabido rogo dall’empio
innalzato La fiamma divampa sanguigna e stridente, Ma
in mezzo all'incendio securà possente Del martire invitto la voce
s’ udrà. Il rogo non strugge — la libera idea; Ma, eterna fenice —
risorge o sfavilla; Del vasto creato — nel verbo
s'inslilla Te dense tenebre — del mondo a fugar. In mano ai
carnefici — chi, miser, mi trasse, Tu fosti, mio figlio; — tu sli
maledetto ' 9 Ma no maledirti, + ma no, nol poss’io: La morte è un
trionfo — per me, figlio mio! SCENA IV. LORENZO apre
con furia la porta del fondo che mette nel carcere; indi entra anche
LAURA. Entrambi «$0NO Raealii in domino nero come i servi del-
V’ Inquisizione. Lorenzo (di piedi di GIORDANO) Padre
mio! Tuo figlio... Giordano Non sogno! Lorenzo Si,
son io, ch’ hai maledetto ; Ma figlio tuo! Ripeti un altra volta La
tua maledizione i Coll’ accento d’ un padre, ed al mio cuore Più
cara suonerà di quel che fora Del sacerdote la benedizione ;
Ah! lasciami morir a pieid tuoi. TIrCItIVISIÀ poorrcensersantisaazuztt=veSnII=TIERERA
TATE conuaca riv ertaziori (apusa ra rara zar sara ra bist enaneronesane
‘Giordano Felice è un tal momento! A me t’ adusse
Iddio; Ora tu sei redento! M’ abbraccia, o figlio mio.
Lorenzo Padro' i] mio cuore un balsamo Nella tua voce
trova! Col tuo perdon risorgere Mi sembra a vita
nuova. Laura Redento il figlio, accoglierlo Ben
può il paterno core; Quale inattesa grazia !.., Disparve ogni
terrore. Mutti (inginocchiandosi) Gran Dio, che fra
le angoscie Apri a quest’ alma il riso, E mesci ai loro
spasimi In terra un paradiso. A te, che i santi
vincoli Riannodi di natura, Salga da queste mura
L’ inno de’ nostri cor.
Giordano (STO ER
Dal fondo del cor mio 2/0 SARA Grazie a te sien, gran Dio! a
Pi E | SCENA V. re k » à, s ER wr: DETTI,
e ROMANO, che presentasi in cima della >° dente.
Fissa collo sguardo LORENZO, indi scende rapidamente. Lo seguono il
GUARDIANO Retles va x carceri e i SERVI del S. UHEIZIO: - da
si ‘Romano < È Come tu qui?... La figlia ancor Di vedo, ea Oh
mio furore ' eco 3 F : x Laura e Lorenzo 00 o O qual terror! >
ua | » Romano È ‘ Giiordano.. - Questa ou fatale a me
una figlia nn dio Spa ma a te la vita. (LEANDRO, il GUARDIANO delle
carceri ei SERVI. del S. UFFIZIO mascherati ed armati si ap-
d pressano). Lg i VEL 7 Pi AE
Li unisoseorevrespropeosovo ” Romano (a
GIORDANO) Trencar ti voglio, qual vile stelo ; Delle tue carni la
terra e il Cielo Io colle fiamme consolerò. Lorenzo Ed
io fidato m’ ero a tal jena ? Tutto l’inferno qui si scatena, E
cielo e terra han di te orror. Laura e Leandro Sublime
martire! La tua gran vita Tronca in un lampo tra l’infinita
Gioia... Qual strazio sento nel cor! Giordano Del mio carnefice sul
volto scritto Sta col livore il suo delitto; Solo dal Cielo
giustizia avrò. Romano (a° Soldati) Innanzi al Tribunal condotto
sia. Coro (Servi e Soldati) S'innalza un turbine
Di guai novelli. Su de’ fratelli —
Tratti in error. E l’empio eretico < «N° è lavcagionez
9:13 <L Maledizione Sul corruttor! Al rogo ignifico
‘ Condotto Sia. © Chi l’eresia Tra noi portò. . Legge
inviolabile Il turbolento A tal tormento Già condannò.
RIC FROCIO RA ATONTAITA Atto
Quarto Gran sala nel Palazzo
dell’Inquisizione in Roma... —. Nel fondo una Galleria apertà sostenuta
da colonne, fra ile quali: si, aprono grandi fin:stre che lasciano
tra- vedere le cupole e i colli di Roma. — Porta: a de- stra e a
sinistra. — Nelmazzo un tavolo con quattro candelabri. — Siedono al
tavolo il grande INQUI- SITORE, ROMANO e ) UE SCRIVANI. — DUE SERVI
«ai. lati, quindi gl’ INQUISITORI, i SCENA I. Coro
d'Inquisitori || |) eo nembo dall’aere piove Lupa ' Di
Giordano su:l’empia cervice! "Non v'ha niun che l’appelli
infelice, Non v'ha cor che si muova a pietà. Pronto è il
rogo, la fiamma divampa... E pur essa la vittima è pronta !
AI gran Nome Cristiano quest’onta. Or. dal fuoco purgata sarà.
} SCENA II, Giordano (appressandosi). O sommo
Inquisitor! Giunta è l'estrema Ora, che me a gran
prova... al rogo.... appella! G. Inquisitore (alle guardie)
Fuor della porta vigilate ! (le guardie e i servi partono)
O Bruno Di Nola! Quest’ è 1’ ora che vi chiama Alla prova
del fuoco.... a morte.... 0 a vita Lieta d'ogni uom nel mondo! E a voi
concesso Ciò e’ ha nessuno fu giammai; la scelta Fra la vita e la
morte! Scegliete. E in, vostre man la vostra sorte!
Giordano (Mi tentan!) Che si vuol da ms? Parlate. G.
Inquisitore Qui in faccia a tutti, dichiararvi figlio Della
Romana Chiesa ora e in eterno E vi doniam la vita; rimarrete
Prigion; ma al figlio libertà darete! Giordano (Dèmone
tentator!) Nol vò.... nol posso! G. Inquisitore (qa RomaANO)]
Perduto! Udiste ?... La sentenza è data! (Parte coi servi,
Le guardie circondano GIORDANO e partono). i SCENA II.
Romano (in preda a soffocato sdegno). Cieco sirumento io sono
all’empie voglie Di costoro! Ubbidir sempre... e frattanto Spezzare
di mia figlia il vergin core, Serbando la mia vita al lutto e al
pianto! O Laura, tu l’adori D’averno il rio Filosofo, Che con
l'accento magico Tuo cuor conquise già. Or ei morrà sul
rogo!... Ma temo per mia figlia... Dal duol trafitta,
all’empio Vicina ella cadrà!... Senza la figlia, il padre Più
viver non potrà. To l’adoro! In lei Tiposi Ogni speme ed ogni
alta; La mia luce, la mia vita Con la sua si spegnerà. Volgi,
o Dio su me, su lei Un tuo sguardo protettor, E la figlia, che
perdei Deh! ridona al genitor. (ROMANO parte da sinistra e
nell'uscire si. moontra con LAURA). CA
SCENA IV. Laura (apprdssandosi ‘a ROMANO) Ah! padre
caro, mi benedici! Quel divin spirto, che t’empie il core, Io pur
lo sento! Odio i nemici Di quel gran ùomo;-che' giùsto muore... Ma
tu, che. il puoi, deh! tu lo salva;; Se Do, «con Lui io morirò. :
(Romano La rea fiamma, che in cor ti VE Per chi
scuote de’ Papi l’impero, Sulla fronte il delitto’ ti Stampa Che tu
svolgi nel cupo pensiero... “Salvo tu vuoi Giordano ? Iniqua
! Nol sperar... tu Il chiedi > invano. i (parte) Laura
(con disperazione) Più di salvarlo non v' ha speranza!
L’ ala nel tempo batte spietata! . - Ah! la fatale ora 8°
avanza. i Con te Giordano io morirò. ( prende il veleno) A
morte infame traggono. ; L’ apostolo del vero; Ma dal suo rogo.
pallida; | La fiamma sorgerà. Che sovra. il cieco popolo...
La luce porterà; COLERE Nè più potrassi
spegnere Quel fuoco che foriero Sarà di libertà. |
Coro frecta judicate filù hominum Laura Quai voci
ascolto! Lugubre E questo il canto estremo, Ch’ ora al supplizio
adduce- L’ apostolo del Ver. Coro Recta judicate fili
hominum Laura Con te Giordano! Morir voglio! Al gaudio
tuo volar desio. SCENA Ve {LORENZO e LEANDRO col
corteo funebre s’inol- trano nella scena. GIORDANO Tifo, le guardie
si fa avanti nel mezzo). Giordano Gran Dio! la
vittima. Tu vedi pronta Il rogo a scendere \a 1 1 Per
la tua, fe; CERRI TERA ee L'ira de’
perfidi, Ovunque. conta, Oggi terribile Piombò su di
me. Coro Etenim in corde iniquilates operamini;
Injustitias manus vestrae concinnant. Lorenzo Si
squarcino le tenebre Or dell’uman pensiero, E torni vivo a
splendere Il sol di verità, Che strugga alla tirannide L’
atroce maestà, E’ incenerisca i fulmini Del mistico nocchiero
Nella futura età.. Giordano e Leandro Da’ rei carnefici Il
rogo ardente Pel nuovo martire E posto là; Ma la
giustizia Di Dio clemente Le braccia schiudere A Lui vorrà.
| (GIORDANO circondato ddlle guardie parte col corteo.)
Leandro, Cero (partendo) In terra injustitias
manus. vestrae concinnant. SCENA VI. (LORENZO s’appressa
a LAURA, che si troverd, vicina. a ROMANO), i Lorenzo (con
disperazione) O Padre, addio. Per me l’estrema Ora fatale
suonata è già? Guarda tuo figlio, che più non trema Nel
vendicare la verità. A me di Laura l’amor fu tolto : Perchè un
mistero buio sognai... Ah! padre, credilo, tutto: ignorai; Solo or
la luce scorgo del Ver. ER omamno Lorenzo!
Lorenzo [trattosi dall’ abito uu pugnale, si ferisce)
Laura! Laura (riavendosi avvicinasi a LORENZO) Al gaudio Ei
vola. Romane (sorreggendo LORENZO) Serbate a quanti
spasimi E il povero mio cor? o aaravai
-ercerecote e ————merie—i ve oraconcorsoee «n - peacee -LilsSTFri= pone rete na
dor e. Lorenzo È tardi, o padre, il piangere...
. Anche Lorenzo... muor! (gli cadde ai piedi). Romano.
/Odesi “una campana a lenti rintocchi; avvicinandosi a LAURA e
sorreggendola/ Orribil pena mi strazia il core... Un
disumano fui genitore...! Non v’ha infelice al par di me!
Laura (presso LORENZO) Lieta è quest’ ora... della mia
vita... Bel paradiso la via... m’ addita Giordano.... Io volo... In
ciel... con tel (Da una finestra vedonsi le fiamme del rogo, ed
un urlo di popolo annunzia la fine dello spettacolo. Cala la
tela], op de nia - oe vr 2A SN
DI LESANIA AL TR I RRIA Ji ) _ DE sa NI
Ao AME Ta0 “Si 1 iL VPI, | ati
Lion "Ul ci Li TR PSR = Hi (i dI -
Un pi Hi 3 i si f VI % Y,
ILA } 4 ” ; A Yy 4 Pi f f lo L É } 1} Ì
; A A Domenico Contestabile. Keywords: BRVNO, nobilita
italiana, la famiglia Contestabile financia la rivolta di Campanella -- filosofia
medioevale, Bruno, il melodramma. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Contestabile”
– The Swimming-Pool Library. https://www.flickr.com/photos/102162703@N02/51770658001/in/dateposted-public/
Grice e Conti – VIRGILIANA – La nudita
eroica d’Enea -- filosofia italiana – Luigi Speranza (Roma). Filosofo. Grice:
“Conti is a good one – he reminds me of Bosanquet and Pater – the decadents in
Italy came AFTER them at Oxford! Conti philosophised on many aesthetic
subjects, such as man, masculinity, and maleness --!” Di una famiglia originaria
di Arpino, dove frequenta il locale liceo. Si ccupa di filosofia estetica. D'Annunzio
lo cita nel “Giovanni episcopo” e si ispira a lui per ‘Daniele Glauro’ in “Il
fuoco”. Insegna a Firenze presso la Galleria degli Uffizi ed a Venezia presso
l'Accademia di Belle Arti. Saggio: “Zorzi; o Giorgione – l’estetica di Zorzi”
-- Tornato a Firenze, “La beata riva”, raccolta di saggi che delineavano la sua
concezione critica ed estetica, ispirata dichiaratamente a Platone, Kant e
Schopenhauer. La prefazione fu curata d’Annunzio, il quale scrive di stimare
molto Conti e di ammirare il suo “ascetismo” estetico. Direttore delle Antichità di Roma. Direttore
della Reggia di Capodimonte a Napoli. Si ispirò alla poetica del filosofo
oxoniese Pater e Ruskin. Altre opere: “Giorgione,
Firenze, F.lli Alinari, “Catalogo raggionato delle regie gallerie di Venezia,
Venezia, Tip. L. Merlo); La beata riva, Milano, F.lli Treves); Sul fiume del
tempo, Napoli, R. Ricciardi); “Dopo il canto delle Sirene, Napoli, R.
Ricciardi); Domenico Morelli, Napoli, Edizioni d'arte Renzo Ruggiero); “San
Francesco, con un saggio di Giovanni Papini, Firenze, Vallecchi); “Virgilio
dolcissimo padre, Napoli, R. Ricciardi). Praz nota che Parodi era solito
leggere La beata riva di Conti prima di addormentarsi; quando morì, la lettura
non era stata ancora terminata. Dizionario
Biografico degli Italiani, Forme del tragico nel teatro italiano. Modelli della
tradizione e riscritture originali,Romantici, vittoriani, decadenti – filosofo
decadente – decadentismo -- e museo dannunziano, in Bellezza e bizzarria – il
bello e il bizzarro., Croce, La letteratura della nuova Italia, Marcello
Carlino. A. Conti, Due conviti di Mattia Preti, Bollettino d'Arte. Io vengo dal mare di Napoli e sono tornato qui a
rivedere la primavera. Non c'è nessuna altra città in cui, come in questa, il
rifiorire degli alberi e delle siepi si accordi con la giovinezza delle opere
del genio umano, nessuna ove, come qui, la Primavera sembri rimanere per un
istante velata, per poi riapparire pili fulgida e piìi lieta, al ritorno dei
venti che spirano dalle colline e recano i nuovi fiori. Sono anche giunto fra
voi, per parlarvi della pittura di Leonardo. Ma il mio compito, dopo la lettura
deirillustre scrittore francese che m' ha preceduto, sarebbe oggi, non dico
diffìcile, ma quasi vano, se le mie idee fossero affini alle sue ed egli fosse
vicino al mio pensiero come io sono vicino al suo aff'etto per questa nobile
terra toscana, ove l'arte ha continuato la grazia gentile e la pura bellezza
della natura. Diversità di pensare e anche d'immaginare mi rendono oggi
possibile esprimere qualche cosa a voi forse non detta, e combattere qualche
affermazione troppo lontana dalla mia sicura fede. Leonardo è il discepolo del
Vermocchio. Ora, che cosa poteva egli apprendere dal suo grande maestro? Non
cer- 84 Angelo Conti, Leonardo pittore tamente l'arte, la quale non si apprende
e non si insegna. Quale uomo, che sappia che cosa è l'arte, potrà mai pensare
alla possibilità di creare con l'insegnamento un pittore, un musicista, un
poeta? La natura sola genera gli artisti, e l'uomo al pili può aiutarli a
trovare i mezzi d'esprimere la parola ch'essi son destinati a pronunziare nel
mondo. Il maestro, al discepolo suo, nato artista, può dire: " Il tuo
cuore è impaziente d'indugi, tu sei nato per il canto o per la espressione
plastica o per la espressione mediante il colore della tua gioia o della tua
amarezza; guarda, ecco il dizionario che contiene le parole di ogni umano
discorso, ecco la tavolozza sulla quale io appresi a mescolare i colori che
imitano la bellezza del cielo, della terra e del mare; ecco in qual modo si
modella la creta, affinchè dall'informe materia apparisca viva dinanzi a noi l'
immagine dell'uomo. Questi sono i mezzi, che io ti posso indicare; ma il
discorso, il canto, il soffio debbono essere tuoi, né io te li posso insegnare
„. Ogni opera d'arte è, rispetto alle opere precedenti, una cosa diversa e
nuova, nella quale, se pure sono entrati, alcuni elementi precedenti e preesistenti,
hanno mutato natura, si sono trasformati in parti di quel tutto inatteso e
prodigioso che si chiama la creazione artistica. Chi non sa che in Leonardo
appare un' immagine del sorriso che si mostra appena accennato sulle labbra del
giovinetto Davide del Verrocchio? Si, appare, ma è un riHesso che illumina un
altro mondo; poiché questo riso, ricomparendo dalle labbra dell'eroe
adolescente sul viso e negli occhi della Gioconda, diviene il mistero della
seduzione femminile, una grazia insidiosa e un periglio, un'armonia che nasce
dal- Angelo Conti, Leonardo pittore 85 l'espressione d'iin volto, si diffonde
verso il paese lontano e attira il contemplatore. Il sorriso verrocchiesco è in
Leonardo come nn brano di Plutarco in Shakespeare. Or chi oserebbe dire che
l'immortale tragico inglese derivi da Plutarco? Leonardo e il Yerrocchio sono
due artisti assolutamente distinti, che parlano un linguaggio interamente
diverso e che, se somigliano esteriormente in qualche cosa, hanno due anime
quasi opposte, chiusa l'una nella sua idea di bellezza e di stile, l'altra
aperta a tutte le manifestazioni della natura e della vita, in una continua
ansietà di fissarne l'immagine mutevole con la semplicità del segno rivelatore.
Noi viviamo pur troppo in un triste momento della vita, poiché la maggior parte
degli uomini ai quali parliamo non sanno che cosa sia l'arte, e lo Stato crede
a chi meno vede. Non è forse ancora possibile vincere una così detta scuola di
critica scientifica, fondata sull' errore già accennato e chiusa nella rete del
pregiudizio cronologico. A coloro che ancora credono alle influenze sugli
spiriti geniali e alla necessità in arte di una classificazione come in
botanica, noi possiamo trionfalmente rispondere con Leonardo che l'artista
genera le sue opere qual fanno le cose. Egli deve creare come fa la natura, e
le sue opere superare e cancelUxre i segni del tempo che passa. Un quadro, una
statua, un edifizio debbono nascere come le selve e apparire come le albe. Or
chi penserà all'epoca d'una primavera o d'un ciclo stellato? Non c'è opera
d'arte geniale che venga per noi dal passato lontano, come non e' è indizio di
vetustà nelle montagne e nella aerea architettura delle nubi. Dinanzi
all'umanità che passa, il genio si ferma e rende eterna la 86 AxGELO Conti,
Leonardo pittore sua traccia come è nel cielo il cammino delle stelle. Avete
udito il canto dcirusignolo? Lo riudirete in tutte le primavere. Il genio vi
farà sempre udire la sua voce fresca e giovanile come nella stagion nuova della
terra il canto dell'usignolo. Aprite Virgilio: ecco, è l'alba e cantano le
allodole, è una notte serena, e l'uomo si perde nella luce lunare. Aprite
Dante, e siete nell'eternità della vita. Ivi nulla dilegua, nessuna cosa
invecchia o perisce, e noi stessi, -accanto a quelle grandi anime, siamo per un
istante fuori del tempo. Questo momento di liberazione provai per la prima
volta alcuni anni or sono a Milano, trovandomi dinanzi alla Cena, nel convento
di Santa Maria delle Grazie. Vidi il capolavoro nella medesima ora indicata
dalla luce clie lo illumina dal fondo, tanto che mi fu d'un tratto facile
superare i mille e piìi anni passati e trovarmi presente alla scena Gesù era
seduto nel centro del convito e da poco avea prò nunziato le parole: qualcuno
di voi mi tradira. I convitati a destra e a manca s'erano ritratti e aggruppati
in tumulto lasciando nel mezzo Gesù solo, con la sua tristezza infinita La sala
era piena di gesti concitati e di ansiose interrogazioni. Il Maestro solo era
calmo e la sua figura, sul paese che gli s'apriva lontano alle spalle, era
immobile. Ma qual dramma in quella immobilità ! Mentre la sua mano destra,
lievemente contratta, esprimeva un istante di ribellione e come un istintivo
moto d'ira, la sinistra nel momento successivo s'abbandonava col dorso poggiato
sulla tavola e le Angelo Conti, Leonardo pittore 87 dita allungate, esprimendo
la rassegnaziona e il perdono. Gli occhi abbassati non guardavano e non
vedevano nulla di ciò che era presente, ma contemplavano internamente il grande
spettacolo del dolore e della miseria umana, mentre la sua anima sembrava
essersi già rifugiata in quel fondo di paese luminoso e lontano, dove abitavano
una grande speranza e una eterna pace. Nessun uomo avevo veduto mai così solo
come Gesù in mezzo a quel tumulto. Era un'isola in mezzo a un mare procelloso.
Le onde fragorose del tempo, che travolgono^ uomini e cose, mi avevano forse
spinto ad approdare ad una riva ove splendono i fiori eterni della vita? Mai
infatti, come quel giorno, ebbi, per virtìi dell'arte, la visione della vita,
in un oblio piti completo. Quando il custode del Cenacolo venne ad annunziarmi
Fora della chiusura, io riudii nuovamente, dalla strada vicina, il rumore delle
carrozze e il rombo dell'esistenza; e ritornai fra gli uomini. Pochi anni or sono
Gabriele D'Annunzio scrisse una bella pagina di poesia per rimpiangere la
rovina del Cenacolo. Voi infatti sapete, che, come della antica e celebrata
pittura dei greci, fra pochi anni della Cena vinciana non resterà se non il
ricordo ^ Il doloroso avvenimento non ^ Questo studio su Leonardo lìiitore era
già stato scritto, quando fu compiuta in Milano dal pittore prof. Luigi
Cavenaghi l'opera di ristauro del Cenacolo, salutata da tutti i cultori ed
amatori d'arte con gioia e gratitudine. Il Cenacolo, compiuto da Leonardo nel
1497, cominciò ben presto a guastarsi; ì primi provvedimenti per salvare il
capolavoro risalgono al cardinale Borromeo, poi nei secoli si susseguirono
alternative di lunghi abbandoni, di fallaci rimedi empirici, di studii
incompleti e riparazioni deturpatrici, fin che il prof. Cavenaghi fu nel 1904
incaricato delle ricerche scientifiche e tecniclie che, precisando le cause e
l'entità dei guasti, portassero ai rimedii più efficaci. Egli trovò — sono sue
parole riprodotte naìVIllustrazione Italiana, n. 41, dell'I 1 ottobre 1908 —
che il dipinto, coperto da polvere di secoli, si screpolava e la crosta di
colore si solle- ^rt Angelo Conti, Leonardo inttore poteva non commuovere e non
far riapparire la visione tragica del fato clic incombe sui capolavori. Ma è
forse una illusione. In realtà la natura non distrugge ne i fiori o le selve
della terra ne le opere del genio: la Minerva criselefantina di Fidia è passata
dall'avorio e dall'oro nelle pagine immortali dei poeti e nella eterna memoria
degli uomini. Quando un capolavoro scompare, noi non dobbiamo pensare che il
tempo lo abbia distrutto, ma semplicemente che si sia oscurato lo specchio che
ci proiettava la sua imagine nel tempo e nello spazio. Nella profonda unità
dell'anima umana, clie rende i poeti e i filosofi simili ai figli d'una madre
sola, l'ispirazione da cui esso nacque riman pura e vivente come una forza
della terra non ancor vestita della sua forma. Se avessi la virtù del canto,
vorrei lodare e far comTava dall'intonaco, a squame di varia misura, di modo
clie parecchie di quelle i grandi, accartocciandosi, formavano altrettante
sacche che si riempivano con al- tre piccole squamette che vi cadevano
dall'alto. Vuotare ad una ad una le sac- che senza scuoterle, senza quasi
toccarle, mediante una pagliuzza resa attaccaticcia da una sostanza adatta, poi
fare aderire le sacche e le croste all'intorno, togliendone, con un certo
liquido dal Cavenaghi ideato, la polvere alla superficie, questo
sostanzialmente fu il lavoro paziente, mirabile, nel quale, per più di due mesi
durò il Cavenaghi, rendendo più tonica la fibra in isfacelo, facendole riac-
quistare un po' di colorito, così che il dipinto non debba peggiorare e possa
vi- vere ancora a lungo, con infiniti riguardi ed amorose cure. Ma — disse il
Cavenaghi — sarà sempre un organismo precario, e per le condizioni sue, pieno
come è di cicatrici, e per l'ambiente. Ad ogni modo questo del Cavenaghi è
•stato pel Cenacolo Vinciano il ristauro essenziale, decisivo, nei secoli; e
grandi manifestazioni di gratitudine ed ammirazione sono state tributate
all'assoluto disinterewse, pari all'amore grande per l'arte, spiegati dal
benemerito ristauratore, al quale Caravaggio, sua terra natia, ha consacrato
una targa artistica a memoria del fatto; ed i cultori ed amatori d'arte,
auspice Luca Beltrami, gli hanno conferita il 4 luglio 1909, davanti al
capolavoro vinciano, una bellissima medaglia d'oro. Il prof. Cavenaghi inoltre
è stato chiamato dal Papa, in sostituzione 4el defunto prof. Seitz, all'onorifico
ufficio di direttore delle pinacoteche vaticane. Angelo Conti, Leonardo inttore
89 prendere la vita maravigliosa che il Cenacolo leonardesco chiude nella sua
rovina. Come la rovina d'ogni cosa grande, essa equivale ad una purificazione e
ad una apoteosi. Finche resterà un sol frammento della parete prodigiosa,
finche un sol disegno, una sola stampa, una sola fotografia, custodiranno un
riflesso lontano della sua bellezza, quella creazione del genio sarà per noi
piìi potente che se il tempo e gli uomini l'avessero rispettata in tutte le sue
parti caduche. E un errore credere che il tempo non rispetti i capolavori; e
noi molto spesso parliamo, spinti dall'abitudine, contro l'eterna verità delle
cose. Il tempo, artista maraviglioso, è il solo degno collaboratore del genio
umano. Dove sembrava che l'opera geniale sì fermasse, egli la continua,
mutilandola: dove appariva ciò che è chiuso e preciso, egli apre una via
infinita all' imaginazione; dov' era un aspetto freddo e muto della realtà,
egli fa nascere i segni del mistero. Ciò che sembra una distruzione e invece
una rivelazione e una consacrazione. E la natura che riprende l'umana opera
interrotta, che fa apparire la sua forza dove la mano dell'uomo cadde stanca, e
che, dove l'ispirazione di questo si oscurò e si confuse, fa cantare le sue
eterne aspirazioni. Ma non bisogna lodare il tempo soltanto per le sue rovine;
è necessario esaltarlo anche per tutte le opere d'arte che, in compagnia del
fato e della umana malvagità, ha impedito di compiere al genio umano. Alludo
principalmente alle cosi dette sculture non finite di Michelangelo e ad un
quadro, che è ancora considerato un abbozzo, di Leonardo. Come i capolavori in
rovina appariscono vicini a rientrare Leonardo da Vinci. 12 90 Angelo Conti,
Leonardo pittore nella iiuiversalitìi della vita, i capolavori incompiuti
seml)rano usciti da poco dal seno stesso della natura. L'artista ne segnò
l'imaginc non fra i tormenti del lavoro consapevole, ma come in sogno,
obbedendo ad una volonth oscura che per qualche istante abolì la sua volontà
individuale. Poche tracce di pentimenti in quei primi segni, ma l'espressione
d'una beata obbedienza, come di chi si affidi al mare, e una ricchezza e una
esuberanza di vita uguale a quella di cento uomini felici. * Mi limito a parlarvi
del quadro di Leonardo, oggi nella Galleria degli Uffizi, e che rappresenta
l'Adorazione dei Magi. La prima cosa che ci colpisce è il movimento. Noi
sentiamo subito che il pittore ha voluto rappresentare un avvenimento
straordinario, un grande fatto della natura e della vita. Quasi tutte le figure
vanno, strisciano, accorrono verso la parte centrale della rappresentazione,
ove si fermano prostrate e come atterrate dallo stupore e dalla maraviglia. Fra
i gruppi in movimento, alcune figure stanno diritte e immobili a guardare la
scena. Nel centro una calma assoluta. La Madonna vi appare seduta in una
attitudine piena di grazia materna, e sulle sue ginocchia il bambino si china e
protende una mano per toccare il 'dono che un vecchio genuflesso gli porge. Intorno
si raccoglie e si concentra tutto ciò che nel quadro raggiunge la maggiore
intensità d'espressione e la maggior forza di vita. Questi vecchi che vengono
da lontano, guidati dal mistero, sono una A\GELO Conti, LeonarJo j)ittore 91
fra le più potenti creazioni del genio umano. Tutta la scena, piena della loro
commozione e del loro sbigottimento, sembra irradiare come un vento di tempesta
che, dall'anima dei vecchi, giunga sino ai punti piti lontani del quadro. Ed
ecco che noi vediamo gli effetti dell'onda invisibile. Dietro il gruppo
centrale è un accorrere disordinato di gente: uno ha le mani levate e grida
come per un ignoto pericolo, un cavaliere non riesce a contenere lo spavento
del suo cavallo, altri gruppi di cavalli nel fondo appariscono spinti dalla
furia d'una battaglia; qua e là, sotto archi crollati, uomini che corrono e
s'interrogano ansiosi, altri che salgono discendono a frotte e smarriti per una
gradinata. Si sente che un grande avvenimento si compie, e per tutta l'ampia
scena notturna è diffusa l'atmosfera del miracolo, come in un giorno sereno la
luce del sole sulle campagne. E questa è appunto l'idea che Leonardo ha
espressa nel suo quadro con una potenza e una eloquenza suprema. Mai infatti,
sino a questi ultimi anni del quattrocento, 1481, la pittura aveva
rappresentato il miracolo, mai lo stupore e il terrore di ciò che sembra
turbare le leggi della natura e far presentire agli uomini un rinnovellamento
del mondo, erano stati resi visibili nell'opera d'arte. Leonardo, con questa
composizione sintetica, con questo semplice suo disegno a chiaroscuro, nel
quale non un sol particolare h compiuto, è riuscito a rappresentare il miracolo
come non sarebbe stato possibile con l'opera piìi meditata e più
coscienziosamente finita. E la ragione mi sembra questa. Vi sono idee e
sentimenti che le arti plastiche non possono rappresentare se non con mezzi
somraarii, se non giovandosi di ciò che co- 92 Angelo Conti, Leonardo pittore
miincmcnte si chiama V incomplitto. L' incompiuto è spesso un mezzo meraviglioso
dì espressione per il genio umano; è, a rovescio, il mezzo stesso che la natura
adopera per purificare e per consacrare nei secoli i capolavori degli uomini.
In questi la natura procede per eliminazione, nell'opera rimasta incompiuta il
genio lavora in uno stato di concentrazione suprema. Li^ Adorazione dei Magi
non solo rappresenta un miracolo; ma è essa stessa un'opera miracolosa. La
notte che vi si addensa è piena di luce per l'anima umana. Fra tutti i quadri
della Galleria degli Uffizi è il più vivo, il piìi drammatico e il più profondo
per significazione. Continuando per voi la enumerazione delle opere pittoriche
vinciane e per mostrarvi che, come allora mi fu possibile liberarmi dal tempo,
posso anche oggi, e mi piace, spezzare le catene della cronologia, passerò a
parlare della Gioconda. La vidi alcuni anni or sono, e feci, quasi per lei
sola, il mio pellegrinaggio da Firenze a Parigi. Quando entrai nella pinacoteca
del Louvre, la giornata era grigia e le sale quasi in una penombra. Nella sala
dei capolavori gli occhi delle figure dipinte da Tiziano, da Raffaello, da
Yelasquez mi guardavano fiso. Cercai la Gioconda, corsi verso di lei. Entro la
fioca luce indovinai il sorriso e sentii il fascino dello sguardo; vidi anche
il candore del seno. Ogni altra cosa era indistinta. In una pinacoteca non è
possibile abbandonarsi all'oblio, Angelo Coxti, Leonardo piUore 93 come in una
chiesa o in nn cenacolo. Coloro che entrano a visitare le collezioni dei
dipinti vanno per lo più a fare confronti, ad osservare particolari, a cercare
note caratteristiche, e portano con sé libri e fotografie. Io, qnando mi
dispongo ad andare o a tornare al cospetto d'nn capolavoro, m'affatico a
togliermi di dosso ogni peso, affinchè mi sia dato procedere con passo leggero e
mi trovi dinanzi all'opera geniale, con l'anima semplice e serena. Sono
abituato a contemplare un quadro, come se fosse una costellazione. Nella notte
ir cielo è pieno di silenzio e le stelle splendono armonizzando ciascuna il suo
ritmo alla musica del cielo. Guardando gli occhi di Monna Lisa del Giocondo, li
vidi palpitare in ritmo, in armonia con la musica del suo sorriso. Il quadro
m'era ancora ignoto, e pensavo a Leonardo. Mi pareva vederlo, mentre nel suo
studio fiorentino aspettava l'arrivo della sfinge ridente. Poco dopo ella
entrava e si sedeva accanto alla finestra. In fondo apparivano le colline di
Fiesole, Monte Morello, l'Appennino lontano, e l'Arno serpeggiava scintillando
nel mattino, mentre le torri della città uscivano dalla nebbia al primo sole.
Anch'egli si sedeva, e, presa la lira d'argento che s'era fabbricata con le sue
mani, cominciava a cantare. La bella donna, udendo la laude melodiosa,
sorrideva, mentre l'Arno da lungi diveniva più ricco di scintille. Poi
cominciava a dipingere, e, dopo i primi tocchi una orchestra invisibile di
liuti riprendeva la canzone interrotta. La donna sorrideva in una calma regale:
i suoi istinti di conquista, di ferocia, tutta l'eredità delia specie, la
volontà della seduzione e dell'agguato, la grazia dell'inganno, la bontà che
cela un prò- 9i An'gelo Conti, Leomrdo pittore posito crudele, tutto ciò
appariva alternativamente e scompariva dietro il velo ridente e si fondeva nel
poema del suo sorriso. Per un momento usci un raggio di sole; ed io die m'ero
allontanato dal prodigio, corsi e lo vidi intero. La donna era viva dinanzi a
me, in tutta la sua vita reale e ideale. Buona e malvagia, crudele e
compassionevole, graziosa e felina, ella rideva, e il suo riso si prolungava
nel paese lontano e nell'anima mia; sino a darle l'oblio die viene dalla
presenza delle cose immortali. Pochi istanti dopo, il sole scomparve e la
penombra regnò nuovamente nella sala. Lì presso un sol quadro ardeva come una
lampada e in esso cantava, non affievolita, la musica del colore. Era la Festa
campestre: fra due donne nude, un suonatore di liuto svegliava alcuni accordi e
pareva che la Gioconda ne sorridesse come quando Leonardo cantava, per rendere
piìi intensa la sua vita e per tradurre col disegno la sua
misteriosa bellezza. Questo ritratto non esprime soltanto ciò che l'occhio
vede, ma è il riflesso d'una creatura amata da uno spirito che per oltre
quattro anni si affaticò a penetrarne a rivelarne la vita. Come dinanzi alla
Gioconda, Leonardo si pone dinanzi ad ogni cosa vivente col medesimo ardore di
conoscenza, con la stessa ansiosa curiosità e lo stesso desiderio invincibile
di fissarla con segni semplici e definitivi. Tutto questo poema della sua
anima, questo dramma intimo che si chiude in una alternativa di tentativi d'
espressione e di istanti di tregua contemplativa, di rapimenti e di lotte con
la sorda materia, d' ansietà e scoramenti e di calma trionfale, è raccontato
nei suoi disegni, che sono 1' imma- Angelo Coxti, Leonardo pittore 95 gine più
completa della sua potenza non solo intuitiva ma creativa. Per lo scultore il
disegno è appena un segno, uno scliema, un presentimento dell'opera futura. Lo
chiamiamo disegno, perchè ijon abbiamo altre parole per significare le
notazioni figurative degli scultori; ma esso non è se non un appunta ideale, un
mezzo per ricordare un sentimento. Ricordate i disegni di Michelangelo per le
sue statue, ricordate gli odierni disegni di Rodin per i suoi gruppi e per i
suoi monumenti. Qm^tì disegni, benché esprimano una visione di movimento, non
sono pittura e non sono scultura perchè non illuminano una idea che potrà
essere espressa, come chiaroscuro e come colore sopra una superficie e che sia
per apparire come forma nello spazio. La scultura comincia soltanto col
bozzetto in cera, in creta o in gesso, cioè a dire quando V idea, destinata a
manifestarsi come forma nasce a somiglianza d'una cosa viva fra le altre cose
viventi e sorge nello spazio, nell' aria e nella luce, sottoposta alle leggi
del peso e chiusa nelle sue dimensioni. Per parlare con esattezza, la scultura
non ha disegno. Nella pittura il disegno è tutto, è il primo segno che nota la
visione ancora vaga sopra una superficie, ed è il chiaroscuro e il colore che
pili tardi la renderanno eloquente, che le daranno una voce che parla e che
canta, come in una musica e come in un poema. Per Leonardo, genio universale,
il disegno non è soltanto linguaggio pittorico, ma è il mezzo adeguato
d'espressione di tutto ciò che appare e che passa nel suo pensiero, nella sua
memoria, nella sua imaginazione e nella sua fantasia. Tutti gli aspetti e tutti
i momenti della multiforme ed ine- 96 Angelo Conti, Leonardo pittore saiiribilc
attività del suo spirito trovano la loro espressione negli innumerevoli disegni
che egli traccia in margine e fra le linee dei suoi manoscritti, la precedono e
spesso la superano con la loro potenza di linea intuitiva e divinatoria. Mai
come in Leonardo il disegno ha avuto la virtìi d'esprimere tante cose, dalle
più athni alla pittura alle pili lontane, dalle pili concrete alle più
astratte; mai come in Leonardo e giunto ad una cosi vasta e così intensa forza
di analisi e di concentrazione. I disegni di Leonardo non sono solamente una
testimonianza del suo amore per la natura, non sono soltanto un dialogo fra la
sua anima e V anima delle cose, ma principalmente sono un mezzo di cui egli si
è servito per conoscere l'universo. Invece di consultare i trattati scientifici
ed i sistemi di filosofìa, Leonardo disegna. I disegni sono i suoi pensieri, le
sue meditazioni, le sue osservazioni, le sue intuizioni, le sue scoperte. Ogni
suo disegno contiene un segreto svelato, è una verità conquistata, è il segno
d' un nuovo trionfo della indagine umana, è un lembo del mistero dell'universo
sollevato dal genio umano. Dinanzi a ciò che noi chiamiamo il vero e può essere
ugualmente chiamato il mistero, Leonardo ha lo sguardo limpido, sereno, nuovo,
lo sguardo meravigliato del fanciullo, ha quella innocenza del genio, senza la
quale, come afferma Bacone, non si può entrare ne nel regno della verità ne nel
regno dei cieli. La differenza fra l'uomo di genio e l'uomo comune sta p
principalmente in questo: dinanzi ai fatti e agli aspetti della natura e della
vita V uomo comune si abitua e finisce con l'abolire in se il senso della
maraviglia; le sue impressioni, invece d'avere sempre un carattere loro
proprio, invece d'es- Leonardo da Yisci Pai'ig;], Museo del Lonvie. J-'ot. X.
LA GIOCONDA. Angelo Conti, Leonardo j^^itore 97 sere sempre eccitatrici
di sentimenti nuovi, gradatamente si attenuano, si affievoliscono; finche si
adattano e si sottopongono al modo di sentire individuale, finche si scolorano
e muoiono davanti alla monotonia dei bisogni quotidiani. L'uomo guidato dalle
abitudini è un addormentatore di se stesso, è uno schiavo di ciò che nel suo
spirito è meno degno di comandare. Il genio invece è sempre libero, è sempre
desto, e il sonno dell'abitudine non può far discendere un velo sui suoi grandi
occhi puri. Leonardo è appunto della famiglia di coloro che non conoscono lo
stato di sonno e d'indifferenza, ma che vivendo sempre in una ansiosa curiosità
vedono il continuo apparire delle cose e l'infinito rinnovellarsi dei fenomeni,
e che sembrano veramente nascere ogni mattina. In questo stato di attesa
dell'ignoto e del nuovo, ogni osservazione è per Leonardo una visione, ogni
analisi è una scoperta. Guarda un ramo con le sue foglie, ne cerca la vita col
suo disegno, e gli appare la legge di filotassi; canta accompagnandosi con la
sua lira d' argento, e scopre la legge di risonanza delle corde negli accordi.
In ogni fenomeno egli sente e vede una confessione fatta dalla natura al suo
genio divinatore. I suoi disegni sono la traduzione grafica di queste
confessioni fatte alla sua anima dall' anima delle cose. Ciascuno d'essi pili
che studio dal vero è opera d' immaginazione, è figurazione intuitiva,
destniata ad illuminare la realtà e a fare apparire, dietro ciò che passa,
l'aspetto immutabile delle idee eterne e delle eterne verità. Ogni loro
contorno e una ricerca, ogni linea una interrogazione, ogni luce un riflesso
del vivente chiarore del mondo, ogni ombra Leoxakdo da Vixci. lii 98 AxGELO
Conti, Leonardo pittore un'eco d'un vivente mistero; e tutta quella sua opera
della penna, del carbone, della matita non è se non un mezzo potente da lui adoperato
per stringere d' assedio la natura e per costringerla a rivelare il suo
segreto. Sempre mediante le imagini, i paragoni e le analogie egli trova il
cammino che deve condurlo verso la verità. Ricordate in un suo manoscritto e in
un suo disegno il movimento dell'acqua veduto simile al movimento d' una
capigliatura, ricordate in qual maniera i movimenti del nuoto lo aiutino a
comprendere quelli del volo, in quel maraviglioso trattato che ha la virtìi di
metterci in segreta comunicazione con 1' anima e con la forza delle creature
volanti. In questo modo, sempre per mezzo di imagini e di indagini grafiche, di
analogie, di forma e di movimento, osservando e studiando l'aria e l'acqua, il
suono e la luce, e paragonando le loro proprietà essenziali, egli giunge ad
intuire l'unità delle forze fisiche precorrendo Cartesio. E la sua conoscenza,
alla quale appariscono come intuizioni le principali conquiste della scienza
moderna, è figlia della sua imaginazione. Più ancora che nei suoi manoscritti è
espresso nei suoi disegni il cammino fatto dalla sua conoscenza, guidata
dall'amore e resa più profonda dalla sua infantile maraviglia. Chi non ricorda,
fra gli altri innumerevoli, i suoi disegni di foglie e di fiori? Sono questi
fra tutti gli altri, esclusi quelli solo che ritraggono la figura umana, i più
precisi. Pure in questa precisione è l'infinito della vita. A prima giunta
potete pensare o credere che quei segni corrispondano a qualche cosa di
limitato e di esteriore; poi sentiamo che ciascuno di essi ha la potenza di
continuarsi in noi. La sua precisione non è il segno rigido e freddo fatto da
Angelo Conti, Leonardo pittore S9 una mano abile, ma è la linea sicura del
genio che ha trovato la vita. Però egli non trascura mai un solo particolare,
non lascia mai nulla incompiuto e sembra dir tutto sino all'ultima parola.
Infatti egli dice tutto; ma il suo linguaggio è come il mare e come l'infinito,
e, nelF udirlo, la nostra piccola anima sembra farsi vasta come 1' anima del
mondo. In qua! modo ha potuto egli raggiungere questa potenza d'espressione? In
un modo semplice e grande: imitando la natura. L'imitazione della natura è il
principio che Leonardo proclama in tutti i suoi scritti e mette in pratica in
tutte le sue opere. Ma che cosa significa imitar la natura? Ciò non vuol dire
copiare le sue apparenze esteriori, come fanno oggi la maggior parte dei nostri
artisti, ma imitarla nelle sue leggi di vita. Imitar la natura, per Leonardo
come per tutti i geni dell'umanità, significa divenire come la natura,
acquistando la potenza di creare 1' opera d' arte nel modo stesso nel quale la
natura crea le sue vite innumerevoli: qual fanno le cose. Voi sapete benissimo
che i disegni vinciani fanno parte dei manoscritti di Milano, di Parigi, di
Londra, che sono aiizi un complemento, uno sviluppo e un'irradiazione del
testo. Poiché dunque l' uno e 1' altro sono connessi intimamente, non m' è
possibile, dopo parlato dei disegni, non dirvi due parole dei manoscritti e
significarvi in tal modo tutto il mio pensiero. Voi sapete che nei manoscritti
sono pagine di ogni scienza. Perchè? Volle forse Leonardo coltivare r una dopo
1' altra le varie discipline scientifiche e contribuire al loro sviluppo? A
questa domanda risponde Leonardo medesimo. L'uomo 100 Angelo Conti, Leonardo
inttore non dev'essere " solo un sacco dove si riceva il cibo e donde esso
esca „, non deve essere soltanto un " transito di cibo „ e avere della
specie umana la sola voce e la figura, e tutto il resto " essere assai
manco che bestia „. Il vero scopo della vita umana è per Leonardo il pensiero.
Il pensiero, per conoscere il passato e la nostra dimora terrena; ecco il mezzo
per vivere nobilmente liberandoci dalla illusione del piacere. Il tempo che
fece piangere Elena allorché ^ guardandosi nello specchio, vide i primi segni
della vecchiezza, il tempo non può colpire il pensiero. Il conoscere la
sapienza degli antichi e la vivente realtà delle cose presenti, ecco il decoro
e l' alimento degli spiriti umani. Ma perchè un tal desiderio di conoscere?
Questo e per me il punto capitale, il vero nodo della questione. Il sapere
perchè Leonardo ha voluto studiare tante forme ed ha cercato il segreto di
tanti fatti della vita universale, ci farà conoscere la qualità essenziale del
suo genio. Nella sua indagine instancabile d'ogni fenomeno del cielo e della
terra, nel suo ininterrotto colloquio con la natura, Leonardo non è animato da
curiosità puramente scientifica, non da vanità di dottrina, né dalla naturale
tendenza d'un intelletto analitico cui l'esercizio delia osservazione doni la
gioia più intensa. Spirito sostanzialmente intuitivo e sintetico, egli si
sottopone in tutta la sua vita al rigore e spesso al martirio dell' analisi,
per acquistare una conoscenza pili ricca, più vasta e piti profonda. Le sue
innumerevoli osservazioni, i suoi continui esperimenti sono i gradini che
debbono condurlo colà dove, entro una luce inestinguibile, appare l'eternità
della vita. Soffrire la disciplina del ragionamento e dell'esperimento Angelo
Conti, Leonardo piitore 101 per aver in fine, come premio, la visione della
vita, non h forse una divina aspirazione? Più la sua conoscenza, nel quotidiano
osservare e meditare, gli svelava nuove leggi e nuovi segreti, più cresceva in
lui l'amore per tutta la natura; ne vi fu mai al mondo, dopo l' umile frate
d'Assisi, chi l'abbia amata d'amore più puro e più ardente. Chi più conosce
'pia ama^ sono le sue parole. In questo amore generato dalla conoscenza è tutto
il segreto dell'opera di Leonardo, dai manoscritti e disegni alle pitture. Il
suo realismo è un mezzo per giungere all'idea, è il modo ch'egli adopera per
ricomporre ciò che prima ha scomposto, in maniera che la natura stessa sembri
formarsi dinanzi a noi e farci assistere alla sua stessa creazione. Chi conosca
i manoscritti di AYindsor, nei quali i disegni hanno un'importanza assai
maggiore del testo, può convincersi agevolmente di questa verità e può anche
comprendere (cosa che in questo momento deve particolarmente interessarci) che
quando Leonardo parla di anatomia o di fisiologia, come nei così detti trattati
che si vanno ora pubblicando, egli non è mai un anatomico vero e proprio, ne un
vero fisiologo, ma è sempre prima d' ogni altra cosa e sopra ogni altra cosa
pittore. Tutta la sua opera di scienza, tutti i suoi disegni d'anatomia,
d'embriologia, di botanica, non ser- vono se non a rendere più vasta, più
profonda e più ricca la sua visione pittorica dell'uomo e della natura. La
scienza non è se non un mezzo d'espressione della sua visione del mondo, ed
egli se ne giova per dare un carattere di precisa realtà agli ardimenti del suo
sogno. Scopo del suo immenso lavoro e di giungere a creare ima- 102 Angelo
Conti, Leonardo pittore g'ini clic sembrino nate con le stesse leggi con le
quali la natura produce le sue forme: qual fanno le cose. E doloroso che nella
sua vasta opera essenzialmente pittorica, nella quale " non fu impedito „,
come egli dice, " da avarizia o da negligenza, ma solo dal tempo „, manchi
irreparabilmente una fra le pagine piti vive e più grandi: La Battaglia
d'Anghiarl. Scrivo queste parole vicino a Santa Maria Novella, a pochi passi
dal luogo nel quale egli disegnò r opera maravigliosa. Le campane che suonano
nel campanile roseo al primo sole del mattino, sembrano diffondere sul mio
ricordo una voce dì pianto. Li pochi mesi il lavoro fu compiuto, e
immediatamente cominciata la pittura a fresco per la sala del Consiglio in
Palazzo Vecchio. Leonardo vi dipinse dal 1504 al 1506. Poi l'opera fu da lui
abbandonata. Nel 1559 il cartone di Leonardo era ancora nella sala del Papa,
mentre il cartone della Guerra di Pisa disegnato da Michelangelo era nel
Palazzo dei Medici, l'uno e l'altro esposti all'ammirazione del mondo. Da queir
anno manca ogni notizia. Della pittura incominciata in Palazzo Vecchio si sa
soltanto che nel 1513 esisteva ancora, ma cadente a causa della cattiva
preparazione dell'intonaco e dei colori. Cito, contro il mio solito, dati di
fatto e date, perchè l' opera pur troppo manca. Se l'opera esistesse, il suo
linguaggio renderebbe insostenibile la voce della cronologia; ma poiché è
perduta, ci è necessario contentarci delle parole di chiunque ce ne parli. I
due tre ricordi pittorici rapidi e sommari dell' episodio centrale della
battaglia, non bastano a dare un'idea di ciò che fece Leonardo. Angelo Conti,
Leonardo irittore 103- Chi sa in qual modo maraviglioso e straordinario egli
avrà rappresentato la mischia, la furia guerresca intorno allo stendardo, che
sappiamo fosse nel centro, qnal prodigio di scorci, quale evidenza di
movimenti, nobiltà ed impeto di gesti e quale perfezione di cavalli, dei quali
egli conosceva la vita come nessuno dei suoi tempi ! Di tutto ciò nulla e
rimasto. Io imagino che nell'anno in cui ogni traccia dell'opera scomparve, la
natura, per compensare il mondo, dovè creare una primavera favolosa, non veduta
mai. Poiché nel mondo nulla si perde, e quando una bellezza è distrutta, sia
essa una selva che arda, un' isola che si sommerga, un capolavoro che cada in
rovina, la natura provvida fa nascere nuovi germogli, suscita nuove bellezze e
nuove energie, e la sua forza di creazione rimane intatta in virtii della sua
maggiore attività: il mutamento. Doctor Mysticus. Iride, mandata da Giunone, scende sulla terra per
con- sigliare Turno a idare l’assalto al campo troiano, finchè è
assente Enea (1-32). Turno, avendo provocato invano i . Troiani
rinchiusi, pensa di dar fuoco alle navi (33-76); le quali si salvano per
l’intervento di Cibele che le tra- sforma in ninfe del mare (77-122).
Turno, interpretato. favorevolmente quel portento, idispone
l’accampamento (123-167). Durante la notte, Niso confida ad Eurìalo
il’ proponimento di andare in cerca di Enea; ma Eurialo lo . vuole
seguire (168-223). Ascanio e i capi li lodano, e pro- metton loro grandi
doni (224-313). Entrati nel campo dei Rùtuli, ne fanno strage (314-366).
Ma quando, uski- tine, si avviano per i boschi, sono scoperti da
Volscente - che veniva con trecento cavalieri di Laurento. Fuggono;
Niso si salva, ma Eurìalo è raggiunto ed ucciso, nono-. stante
l’intervento di Niso, tornato indietro a salvare il compagno (367-449).
Le teste recise dei due giovani, in- filzate in una picca, son portate
sotto il campo troiano, fra i disperati lamenti della madre di Eurialo
(450-502). Turno assale i Troiani con grande strage (503-589). E
poichè Numano insolentiva i nemici vantando le virtù della stirpe
italica, Ascanio compie il suo primo eroi- smo idi guerra, e lo trafigge
con una freccia (590-671). Pandaro e Bizia, fratelli, tentano la riscossa
lanciandosi 250 na VIRGILIO - ENEIDE - ARGOMENTI sui
Rùtuli; ma Bizia è ucciso da Turno, che riesce a en- trare nel campo
nemico, dove fa strage; finchè, eopraf- fatto dalla folla dei Troiani, si
salva lanciandosi armato a nuoto nel Tevere (672-818). LIBRO
NONO Atque ea diversa penitus dum parte geruntur, Irim de
caelo misit Saturnia Iuno audacem ad Turnum. Luco tum forte
parentis Pilumni Turnus sacrata valle sedebat. Ad quem sic roseo
Thaumantias ore locuta est: « Turne, quod optanti Divum promittere
nemo auderet, volvenda dies en attulit ultro. Aeneas urbe et sociis
et classe relicta sceptra Palatini sedemque petit Evandri. Nec
satis: extremas Corythi penetravit ad urbes 10 Lydorumque manum collectos
armat agrestes. Quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere
currus. Rumpe moras omnes et turbata arripe castra. » Dixit, et in
caelum paribus se sustulit alis ingentemque fuga secuit sub nubibus
arcum. 15 A&novit iuvenis duplicesque ad sidera palmas sustulit
ac tali fugientem est voce secutus: « Iri, decus caeli, quis te mihi
nubibus actam detulit in terras? unde haec tam clara repente
tempestas? medium video discedere caelum 20 palantesque polo stellas:
sequor omina tanta, quisquis in arma vocas. » Et sic effatus ad
undam processit summoque hausit de gurgite lymphas, multa Deos
orans, oneravitque aethera votis. lamque omnis campis exercitus
ibat apertis 25 dives equum, dives pictai vestis et auri. Messapus
primas acies, postrema céoercent Tyrrhidae iuvenes, medio dux agmine
Turnus (24) E mentre tutto questo in ben diversa
parte succede, Iride giù da cielo mandò la Saturnia Giunone a Turno
audace. Allora a caso sedeva Turno nel bosco dell’avo Pilumno * entro
alla sacra valle; e a lui con la rosea boc- ca la figlia di Taumante *
parlò: « Turno, quel che nes suno dei numi oserebbe promettere al tuo
desiderio, ec- co che il giorno che volge te l’offre spontaneamente.
É- nea lasciò la città e i compagni e la flotta, ed è salito alla
reggia del Palatino ed alla sede di Evandro. Nè ba- sta: è penetrato
nell’ultime ville di Còrito *, e raccoglie ed arma agresti schiere di
Etruschi. Che indugi? Il tem- po è questo, è questo, di chiedere i cocchi
e i cavalli. Rompi ogni indugio, turba ed assali il suo campo ».
Dis- se, e nell’alto del cielo si alzò con le ali levate, e nel
fuggire segnò sotto le nubi un grande arco. La riconobbe il giovane, e
alzò ambe le palme alle stelle, e, mentr’ella volava, la seguiva con
queste parole: « Ìri, ornamento del cielo, chi dalle nubi a me ti fece
discendere sopra la terra? E come mai, improvvisa, tanta chiarezza di
cie- lo? A mezzo vedo dischiudersi i cieli e in alto vagare le
stelle. Chiunque tu sia, che mi chiami alle armi, ob- bedisco ad un tanto
presagio ». E, così detto, al fiume si accostò, ed attinse a fiore del
gorgo le acque, molto pregando gli Dei, colmando il cielo di voti.
E già l’esercito intiero andava per le aperte pianure, ricco di
cavalli, ricco di vesti intessute nell’oro (all’a- vanguardia è Messapo,
ultimi vengono, i figli di Tirro ‘, ed a capo del grosso sta Turno:
s’avanza brandendo ie LI 22 VIRGILII AENEIDOS LIBER
IX [vertitur arma tenens et toto vertice supra est];
ceu septem surgens sedatis amnibus altus 30 per tacitum Ganges, aut
pingui flumine Nilus cum refluit campis et iam se condidit
alveo. Hic subitam nigro glomerari pulvere nubem
prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis. Primus ab adversa
conclamat mole Caicus: 39 « Quis globus, o cives, caligine volvitur
atra? Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,
hostis adest, heia. » Ingenti clamore per omnes condunt se
Teucri portas et moenia complent. Namque ita discedens praeceperat
optimus armis 40 Aeneas, si qua interea fortuna fuisset, neu
struere auderent aciem, neu credere campo; castra modo et tutos servarent
aggere muros. Ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
6biciunt portas tamen et praecepta facessunt 45 armatique cavis exspectant
turribus hostem. Turnus, ut ante volans tardum praecesserat
agmen viginti lectis equitum comitatus, et urbi improvisus
adest: maculis quem Thracius albis portat equus cristaque tegit
galea aurea rubra. 50 « Ecquis erit, mecum, iuvenes, qui primus in
hostem? En » ait et iaculum intorquens emittit in auras, principium
pugnae, et campo sese arduus infert. Clamorem excipiunt socii, fremituque
sequuntur horrisono; Teucrum mirantur inertia corda: 55 non aequo
dare se campo, non obvia ferre arma viros, sed castra fovere. Huc
turbidus atque huc lustrat equo muros aditumque per avia quaerit.
Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili cum fremit ad caulas,
ventos perpessus et imbres, 60 nocte super media: tuti sub matribus
agni 23 VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX armi, e supera
gli altri del capo); come tacito scorre il Gange profondo, ingrossato da
sette fiumi tranquil. li, o il Nilo dalla pingue corrente, quando
rifluisce dai campi e già se ne torna al suo letto. Qui addensarsi
una nube di negra polvere i Teucri scorgono all’improvviso, e i
campi oscurarsi; Caico, primo dalla torre di fronte, si mette a gridare:
« Che turbine, o cittadini, si aggira di negra caligine? Presto, alle
armi, recate le armi, sali- te alle mura! Ecco il nemico, olà! ». E i
Teucri con grande schiamazzo si afiollan per tutte le porte, e col.
man le mura. Giacchè così, nel partire, Enea, esperto di guerra, aveva
ordinato: se intanto si offriva una qual- che sorpresa, non osassero
uscire in ischiera nè accet- tare battaglia; solo, tenessero il campo e 1
muri al ri- paro del vallo *. Or, benchè ira e vergogna li spingano
a dare battaglia, pure rinserran le porte, ed obbedisco- no agli ordini,
ed aspettano armati dentro le torri il ne- mico. Turno, siccome volando
davanti avea preceduto il tardo suo stuolo, con venti cavalieri più
scelti, ecco appare improvviso davanti alle mura: lo porta un ca-
vallo di Tracia pezzato di bianco, e il capo gli copre un elmo d’oro con
rosso il cimiero. « E chi sarà con me, o giovani, chi primo incontro il
nemico? Ecco! » esclama, e un dardo vibrando, lo lancia per l’aure,
segnale della battaglia, ed alto si avanza nel campo. L'acclamano a
gran voce i compagni, e con un grido lo seguono che orribile suona: e
stupiscono dei cuori inerti dei Teucri, e come non escano in campo aperto
e non cozzin le ar- mi con loro, ma stiano accovacciati là dentro.
Turno, ora qua ora là, esplora a cavallo le mura, e cerca — ma
impenetrabile è il luogo — un accesso. E come quan- do un lupo che
insidia l’ovile ricolmo, freme là presso al recinto, esposto al vento e
alla pioggia, nel cuor della 24 È VIRGILII AENEIDOS LIBER IX
balatum exercent, ille asper et improbus ira saevit in absentes,
collecta ‘fatigat edendi ex longo rabies et siccae sanguine fauces;
haud aliter Rutulo muros et castra tuenti ignescunt irae, duris dolor
ossibus ardet, qua tentet ratione aditus et qua vi clausos excutiat
Teucros vallo atque effundat in aequor.. Classem, quae lateri castrorum
adiuncta latebat, aggeribus septam circum et fluvialibus undis,
invadit sociosque incendia poscit ovantes atque manum pinu flagranti
fervidus implet. Tum vero incumbunt (urget praesentia Turni), atque
omnis facibus pubes accingitur atris. Diripuere focos; piceum fert fumida
lumen taeda et commixtam Vulcanus ad astra favillam. Quis Deus, o
Musae, tam saeva incendia Teucris avertit? tantos ratibus quis depulit
ignes? Dicite. Prisca fides facto, sed fama perennis. Tempore quo
primum Phrygia formabat in Ida Aeneas classem et pelagi petere alta
parabat, ipsa Deum fertur genetrix Berecyntia magnum vocibus his
adfata Iovem: « Da, gnate, petenti, quod tua cara parens domito te poscit
Olympo. Pinea silva mihi, multos dilecta per annos; lucus in arce
fuit summa, quo sacra ferebant, nigranti picea trabibusque obscurus
acernis. Has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret, laeta dedi:
nunc sollicitam timor anxius angit. 65 70
75 80 85 Solve metus, atque hoc
precibus sine posse parentem: 90 ne cursu quassatae ullo neu
turbine venti vincantur: prosit nostris in montibus ortas. » Filius
huic contra, torquet qui sidera mundi: « O genetrix, quo fata
vocas? aut quid petis istis? 25 VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX
notte: sotto le madri, al sicuro, vanno belando gli agnel- li, ed
esso, inasprito e feroce per l’ira, infuria contro i lontani; e lo
tormenta la lunga rabbia adunata del cibo con le fauci che han sete di
sangue; — non altrimenti nel Rùtulo, a guardare i muri ed il campo,
ardono lire, il dolore nell’ossa dure lo brucia: come tentare
l’accesso, e come scacciar con la forza i Teucri dal vallo e spar-
gerli nella pianura. Allora investe la flotta, che stava al riparo di
fianco al campo, recinta all’intorno dagli ar- gini e dall'onde del
fiume, e invita all'incendio i com- pagni esultanti, e furibondo impugna
una fiaccola ar- dente; ed essi si accaniscono all’opera: li sprona la
pre- senza di Turno, e tutta di negre faci la gioventù si for-
nisce. Saccheggiano i focolari; le torce fumose una luce spandon color
della pece, e Vulcano lancia fumo e fa- ville alle stelle. |
Qual Dio, o Muse, un così fiero incendio allontanò dai Troiani? chi
discacciò dalle navi sì grandi fiamme? Voi ditelo. Antica è la fede nel
fatto, ma la sua fama è pe- renne. Nel tempo che dapprima fabbricava
nell’Ida di Frigia Enea la sua flotta e si accingeva a prendere il
mare infinito, dicono che essa stessa, la Berecinzia * ma- dre dei numi,
al gran Giove volgesse queste parole: « Ascolta, o figlio, il mio prego,
il primo che io, la tua cara madre, ti chiedo, da quando domasti
l'Olimpo. Ho una selva di pini, da lunghissimi anni a me cara; ed
era il sacro mio bosco sulla cima del monte, ia dove si eser-
citava il mio culto, di nereggianti abeti ombroso e di alti tronchi di
aceri. Ed io ben lieta li ho dati al dàr- dano eroe, allorchè aveva
bisogno di navi; ma ora il ti- more mi rende ansiosa e sollecita: toglimi
da questo af-. fanno, e fa che questo ottenga la preghiera di una
ma- dre: fa che non siano mai schiantate da viaggio nes- 26
, °° VIRGILII AENEIDOS LIBER IX Mortaline manu factae immortale
carinae fas habeant? certusque incerta pericula lustret Aeneas? cui
tanta Deo permissa potestas? Immo ubi defunctae finem portusque tenebunt
Ausonios olim, quaecumque evaserit undis Dardaniumque ducem Laurentia
vexerit arva, mortalem eripiam formam magnique iubebo aequoris esse
Deas, qualis Nereia Doto et Galatea secant spumantem pectore pontum.
» Dixerat, idque ratum Stygii per flumina fratris, per pice
torrentes atraque voragine ripas adnuit, et totum nutu tremefecit
Olympum. Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae debita
complerant, cum Turni iniuria Matrem admonuit ratibus sacris depellere
taedas. Hic primum nova lux oculis effulsit, et ingens visus ab
Aurora caelum transcurrere nimbus Idaeique chori: tum vox horrenda per
auras excidit et Troum Rutulorumque agmina complet. « Ne trepidate
meas, Teucri, defendere naves, neve armate manus: maria ante exurere
Turno, quam sacras dabitur pinus. Vos ite solutae, ite Deae pelagi;
genetrix iubet. » Et sua quaeque continuo puppes abrumpunt vincula
ripis delphinumque modo demersis aequora rostris ima petunt: hinc
virgineae (mirabile monstrum) [quot prius aeratae steterant ad litora
prorae] reddunt se totidem facies pontoque feruntur. Obstupuere
animis Rutuli, conterritus ipse turbatis Messapus equis, cunctatur et
amnis rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto. At non
audaci Turno fiducia cessit; ultro animos tollit dictis atque increpat
ultro: 95 100 105 110
115 120 125 27 VIRGILIO -
L’ENEIDE - LIBRO IX suno o da turbinose tempeste; e a lor giovi sui
nostri monti esser nate ». E a lei di rincontro il figliuolo, che
volge le stelle del cielo: « Madre, perchè vuoi tu cam- biare il destino?
e che cosa domandi per loro? Forse che navi foggiate da mano mortale
potranno avere una sorte immortale? Ed Enea al sicuro affronterà i
malsi- curi perigli? E quale dei numi ha così grande potere? Bensì,
quando compiuto il lor corso si fermeranno un giorno nei porti d’Ausonia,
qualunque ne sia scampata dall’onde ed abbia portato il duce dardànio nei
campi laurenti, io le toglierò la sua forma mortale, e vorrò
ch’elle sieno dee dell’ampie marine, come Doto e Gala- tea nereidi, che
fendono il mare spumante col petto ». Disse; e giuratolo per il fiume
dello stigio fratello * e per le sponde bollenti di pece dall’atra
voragine, cen- nò, ed al cenno, tutto fece tremare l’Olimpo.
Era dunque arrivato il giorno promesso, e avevan le Parche compiuto
il debito tempo, quando l'offesa di Turno indusse la Madre a cacciar
dalle sacre navi le fiaccole. Allora da prima una luce novella agli occhi
ri- fulse, e immenso fu visto trascorrere dall'Oriente un nim- bo
pel cielo, e con esso i cori dell’Ida: così tremenda una voce cadde per
l’aria, e le schiere riempì dei Troiani e dei Ruùtuli: « Non vi affannate
a difendere i miei na- vigli, o Troiani, e non afferrate le armi: prima
potrà ar- dere il mare, Turno, che bruciare i pini a me sacri. È
voi andatene sciolte, andatene, Dee del mare; la vostra madre lo vuole ».
E tosto ad una ad una ie poppe tron- can le corde dal lido, e a guisa di
delfini, tuffati i ro- stri, scendon nel fondo del înare: e di qui
(meraviglioso prodigio), quante prore di bronzo eran state prima
alla riva”, ricompaiono volti alirettanti di fanciulle, e si av-
vian sul mare. 28 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX « Troianos haec
monstra petunt, his Iuppiter ipse auxilium solitum eripuit; non tela nec
ignes exspectant Rutulos. Ergo maria invia Teucris, 130 nec spes
ulla fugae; rerum pars altera adempta est; terra autem in nostris
manibus: tot milia gentes arma ferunt Italae. Nil me fatalia
terrent, si qua Phryges prae se iactant, responsa Deorum.
Sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva 135 fertilis Ausoniae
Troes. Sunt et mea contra fata mihi, ferro sceleratam exscindere
gentem, coniuge praerepta; nec solos tangit Atridas iste
dolor solisque licet capere arma Mycenis. Sed periisse semel satis
est; peccare fuisset 140 ante satis penitus modo non, genus omne
perosos femineum? quibus haec medii fiducia valli fossarumque
morae, leti discrimina parva, dant animos. An non viderunt moenia
Troiae Neptuni fabricata manu considere in ignes? 145 Sed
vos, o lecti, ferro quis scindere vallum adparat et mecum invadit
trepidantia castra? Non armis mihi Vulcani, non mille carinis
est opus in Teucros. Addant se protinus omnes Etrusci socios.
Tenebras et inertia furta ; 150 [Palladii caesis summae custodibus
arcis] ne timeant; nec equi caeca condemur in alvo:
luce palam certum est igni circumdare muros. Haud sibi cum
Danais faxo et pube Pelasga esse putent, decimum quos distulit
Hector in annum. 159 Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei,
quod superest, laeti bene gestis corpora rebus procurate, viri, et
pugnam sperate parari. » Interea vigilum excubiis obsidere
portas cura datur Messapo et moenia cingere flammis. 160
29 VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX Stupiron nel
cuore i Rùtuli, atterrito è lo stesso Mes- sapo e i suoi cavalli
s'impennano; il Tiberino fiume an- cor esso s’indugia, rauco ‘sonando, e
ritrae il piede dal ‘ mare. Ma non a Turno audace vien meno l’ardire,
chè anzi rianima 1 cuori coi detti e li garrisce così: « Con- tro i
Toiani, comparvero questi portenti; a loro, il so- lito scampo lo stesso
Giove ha strappato: non v'è più bisogno delle armi e dei fuochi dei
Rùtuli. Così i Teu- cri non hanno più vie sul mare nè alcuna speranza
di fuga: son tolte loro le acque, e la terra è in nostro po- tere:
tante migliaia di armati mandano l'itale genti! Non mi atterriscono, no,
i fatali responsi dei numi, di cui i Frigi si vantano. Basti a Venere e
ai fati, che della fertile Ausonia toccarono i campi i Troiani. Ho i
miei destini io pure: esterminar con la spada la scellerata gente,
poichè mi ha rapita la sposa; e un tale dolore non tocca soltanto gli
Atridi‘°, nè soltanto a Micene e lecito l’armi brandire. Ma esser periti
una volta, po- teva bastare; e non sarebbe bastato aver peccato una
volta, per odiar tutto il sesso femmineo? Certo, a lo- ro dan forza il
vallo interposto e dei fossati l’ostacolo, breve ritardo alla morte. Ma
non vider le mura di Troia — e le aveva costrutte Nettuno! — ruinare in
mezzo alle fiamme? Ora di voi, o eletti, chi si prepara a rom- pere
il vallo e ad assaltare con me gli accampamenti tremanti? Non ho bisogno
dell’armi, io, di Vulcano, e di mille carene, per combattere contro i
Troiani. E a loro si aggiungano pure alleati tutti quanti gli Etru-
schi. Le tenebre e gli assalti infingardi [del Palladio, e dei custodi
della rocca la strage]! non tornano essi, chè noi non ci chiuderemo nel
ventre oscuro del cavallo: alla luce, all’aperto, circonderemo ie mura di
fiamme. Io farò sì che non si credano in guerra coi Dànai e con
30 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX Bis septem Rutuli, muros qui
milite servent, delecti: ast illos centeni quemque sequuntur purpurei
cristis iuvenes auroque corusci. Discurrunt variantque vices fusique per
herbam indulgent vino et vertunt crateras aénos. 165 . Collucent
ignes: noctem custodia ducit insomnem ludo. Haec super e vallo
prospectant Troes et armis alta tenent, nec non trepidi formidine
portas explorant, pontesque et propugnacula iungunt, 170 tela
gerunt. Instant Mnestheus acerque Serestus, quos pater Aeneas, si quando
adversa vocarent, rectores iuvenum et rerum dedit esse magistros.
Omnis per muros legio, sortita periclum, excubat, exercetque vices, quod
cuique tuendum est. 175 Nisus erat portae custos, acerrimus armis,
Hyrtacides, comitem Aeneae quam miserat Ida venatrix iaculo celerem
levibusque sagittis; et iuxta comes Eurialus, quo pulchrior alter
non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma, 180 ‘ ora puer prima signans
intonsa iuventa. © His amor unus erat, pariterque in bella ruebant;
tum quoque communi portam statione tenebant. Nisus ait: « Dine hunc
ardorem mentibus addunt, Euryale, an sua cuique Deus fit dira cupido?
189 Aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum mens agitat
mihi nec placida contenta quiete est. Cernis, quae Rutulos habeat fiducia
rerum. Lumina rara micant: somno vinoque soluti procubuere; silent
late loca. Percipe porro, _ 190 quid dubitem et quae nunc animo sententia
surgat. Aeneam acciri omnes, populusque patresque, exposcunt,
mittique viros, qui certa reportent. 31 | VIRGILIO - L’ENEIDE -
LIBRO IX la gente Pelasga, che Ettore per ben dieci anni
tardò. Ora dunque, poichè è scorsa la parte migliore del gior- no,
quel tanto che avanza, lieti dei primi successi, con- cedetelo, o prodi,
a ristorarvi le membra, e aspettate che venga la pugna ». Frattanto si
affida a Messapo di guar- dar con le scolte le porte !* e di cinger le
mura di fuo- chi. Due volte sette Rùtuli son scelti a custodia dei
mu- ri coi loro guerrieri; ed ognuno da cento armati è se- guito,
con cimieri purpurei ed armi che brillano d’oro. Corron di qua e di là,
si danno il cambio, e sdraiati su l'erba tracannano il vino e lo versan
dai crateri di bron- zo. Splendono i fuochi; e le guardie passano la
notte insonne giocando. - Di sopra al vallo i Troiani stanno
a osservare, e con l’armi guardan le mura, e così, in fretta, per il
timore, vanno studiando le porte, congiungon coi ponti le torri,
ammucchiano l’armi. Stanno su loro Mnèsteo ed il fiero Seresto, che il
padre Enea, se mai lo chiedesse il peri- colo, avea destinati a guidare
l’esercito e a governare lo stato. Tutti, lungo le mura, al rischio che
la sorte ha voluto, i guerrieri vegliano, n scambiano i turni,
secon- do che tocca ad ognuno. Niso era a custodia di una por- ta,
d’Irtaco il figlio, che, a compagno d’Enea, Ida aveva sini la
cacciatrice, ed era destro a gettare veloci saette; e accanto gli era
compagno Eurìalo, il più bello fra tutti gli Enèadi e quanti vestivano
l’armi troiane; fanciullo ancora, gli fioriva sulle gote intonse la
prima lanugine. Stretto un amore li univa, e insieme si preci-
pitavano in guerra; ed anche allora, compagni di scol- ta, guardavan la
porta. Niso disse: « M'ispirano forse gli Dèi questo mio ardor nella
mente, o Eurialo? o il suo fiero desìo diviene a ciascuno il suo Dio? Già
da gran tempo il mio cuore mi spinge alla pugna o a ten- 32
VIRGILII AENEIDOS LIBER IX Si tibi quae posco promittunt (nam mihi
facti fama sat est) tumulo videor reperire sub illo 195 posse viam
ad muros et moenia Pallantea. » Obstupuit magno laudum percussus
amore Euryalus: simul his ardentem adfatur amicum: « Mene igitur
socium summis adiungere rebus, Nise, fugis? solum te in tanta pericula
mittam? 200 non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes, Argolicum
terrorem inter Troiaeque labores sublatum erudiit, nec tecum talia gessi
> magnanimum Aenean et fata extrema secutus. Est hic, est animus
lucis contemptor et istum 205 qui vita bene credat emi, quo tendis;
honorem. » Nisus ad haec: « Equidem de te nil tale verebar, nec
fas, non: ita me referat tibi magnus ovantem luppiter, aut quicumque
oculis haec adspicit aequis. Sed si quis (quae multa vides discrimine
tali), 210 si quis adversum rapiat casusve Deusve, te superesse
velim: tua vita dignior aetas. Sit, qui me raptum pugna pretiove
redemptum mandet humo; solita aut si qua id fortuna vetabit,
absenti ferat inferias, decoretque sepulchro; 215 neu matri miserae tanti
sim causa doloris, quae te sola, puer, multis e matribus ausa
persequitur, magni nec moenia curat Acestae. » Ille autem: « Causas
nequidquam nectis inanes, nec mea iam mutata loco sententia cedit.
220 Adceleremus » ait. Vigiles simul excitat. Illi succedunt
servantque vices: statione relicta, ipse comes Niso graditur, regemque
requirunt. Cetera per terras omnes animalia somno laxabant
curas et corda oblita laborum; 225 ductores Teucrum primi, delecta
iuventus, a è o so pn 33 VIRGILIO -
L’ENEIDE - LIBRO IX tare qualche gran fatto, e non sa placarsi a
un tranquillo riposo. Tu vedi quale fiducia s'è impadronita dei Rù-
tuli. Rari lampeggiano i lumi; immersi nel sonno e nel vino giacquero;
tutto all’intorno è silenzio. Odimi dun- que quello ch’io penso, ed il
disegno che ora mi sorge nel cuore. Tutti, il popolo e i padri, chiedon
che Enea si richiami e gli si mandino messi che gli raccontino il
vero. Se mi promettono quello ch’io chiedo per te (per mia parte, mi
basta la gloria del fatto), credo, la, sotto a quel colle, di ritrovare
la via che mena del Pallantèo alle mura ». Stupì, colpito da grande amore
di gloria, Eurìalo; e con queste parole si volge all’ardito compa-
gno: « Niso, dunque rifuggi dal prendermi teco all’im- presa sì grande?
Ti lascerò andar solo in mezzo a co- tanti perigli? Ah, non così mio
padre, Ofelte assuefatto alle guerre, fra lo spavento argolico ed i
travagli di Troia mi allevò, m’istruì; e non così mi mostrai
accanto a te, nel seguire il magnanimo Enea fino all’estreme
fortune. C’è qui, c'è qui un animo che sa disprezzare la vita, e crede
che ben con la vita si acquisti questa gloria che agogni tu pure ». E
Niso di rincontro: « Non io certo dubitavo di te, nè lo potrei, oh no:
così a te mi riconduca in trionfo il grande Giove o chiunque
dall’alto ci guarda con occhio propizio. Ma se, come spesso accade in
rischi sì grandi, se un qualche caso, o un Dio, mi tragga a morire, vorrei
che tu rimanessi; ti dà più diritto alla vita la tua giovinezza: e vi sia
chi mi sottragga alla mischia o mi ricompri al nemico per
sotterrarmi, e se, come accade, lo vieterà la fortuna, mi renda i funebri
offici, anche lontano, e di un sepolcro mi onori. Ah, ch’io non sia
cagione di un sì grande dolore alla tua povera madre, che sola, o
fanciullo, fra tante madri osava seguirti, e non ristette del
grande 3 - Vircuro - Eneide - Vol. III 34, VIRGILII
AENEIDOS LIBER IX. consilium summis regni de rebus habebant,
quid facerent quisve Aeneae iam nuntius esset. Stant longis
adnixi hastis et scuta tenentes castrorum et campi medio. Tum Nisus
et una ‘230 Euryalus confestim alacres admittier orant: rem
magnam, pretiumque morae fore. Primus Iulus accepit trepidos ac Nisum
dicere iussit. Tunc sic Hyrtacides: « Audite o mentibus
aequis, Aeneadae, neve haec nostris spectentur ab annis, 235 quae
ferimus. Rutuli somno vinoque soluti conticuere: locum insidiis
conspeximus ipsi, qui patet in bivio portae, quae proxima
ponto; interrupti ignes, aterque ad sidera fumus erigitur; si
fortuna permittitis uti 240 quaesitum Aenean et moenia Pallantea,
mox hic cum spoliis ingenti caede peracta adfore cernetis.
Nec nos via fallet euntes: vidimus obscuris primam sub vallibus
urbem venatu adsiduo et totum cognovimus amnem. » 245
Hic annis gravis atque animi maturus Aletes: « Di patrii, quorum
semper sub numine Troia est, non tamen omnino Teucros delere
paratis, cum tales animos iuvenum et tam certa tulistis
pectora. » Sic memorans umeros dextrasque tenebat 250 amborum et vultum
lacrimis atque ora rigabat: « Quae vobis, quae digna, viri, pro
laudibus istis, praemia posse rear solvi? pulcherrima primum
Di moresque dabunt vestri; tum cetera reddet actutum pius
Aeneas atque integer aevi 259 Ascanius, meriti tanti non immemor umquam.
» «Immo ego vos, cui sola salus genitore reducto, excipit
Ascanius, per magnos, Nise, Penates Assaracique Larem et canae penetralia
Vestae 35 | VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX Aceste
alle mura ». Ma quegli: « Tu indarno intessi i tuoi vani pretesti, e il
mio voler non si muta e non ce- de. Presto!» soggiunge. E risveglia le
scolte; queste subentrano al cambio; lasciata la guardia, ei
s’accom- pagna con Niso, e vanno in cerca del re. Gli altri
animali per tutte le terre placavan nel son- no i loro affanni nei cuori
dimentichi d’ogni travaglio; ma i duci primi dei Teucri, fior dei
guerrieri, tenevan consiglio sul grave momento del regno: che fare? e
chi mandar messaggero ad Enea? Stanno poggiati alle lun- ghe aste,
e reggon gli scudi, nel mezzo alla piazza del campo. Quand’ecco Niso, e
con lui Eurìalo, pronti, chie- dono d’essere uditi, subito: grande è la
cosa, e d’inter- rompere vale la pena. Iulo per primo li accolse
ansiosi, e a Niso ordinò di parlare. Così allora l’Irtàcide: «
Udite con menti benigne, o Enèadi; e quel che portiamo non lo
giudicate dagli anni. I Rùtuli, immersi nel sonno e nel vino, tacciono
tutti; noi, un luogo abbiam scorto, propizio alle insidie, che si scopre
là al bivio della porta ch’è prossima al mare. Son mezzo spenti i fuochi,
e cu- po il fumo si erge alle stelle; se ci lasciate tentare la
sorte a ricercare Enea e le mura del Pallanteo, presto qui con le spoglie
nemiche ed onusti di strage ci rive- drete tornare. E non smarriremo la
via: sotto le oscu- re valli, nelle continue cacce, vedemmo lassù la
città e tutto il fiume esplorammo ». Allora, grave d’anni, e maturo
di senno rispose Alete: «O Dei della patria, sotto il cui nume è ancor
Troia, certo voi non pensate di distruggere i Teucri del tutto, poi che
c'inviaste tali anime e petti sì fermi di giovani! ». Questo
dicendo, stringeva d’entrambi le spalle e le mani, rigando le guance
di pianto: « Oh, quale premio, o prodi, che de- gno premio per questa
impresa vi potremo noi dare? 36 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX
obtestor: quaecumque mihi fortuna fidesque est, in vestris pono
gremiis; revocate parentem, reddite conspectum; nihil illo triste
recepto. Bina dabo argento perfecta atque aspera signis pocula,
devicta genitor quae cepit Arisba, et tripodas geminos, auri duo
magna talenta, cratera antiquum, quem dat Sidonia Dido. Si
vero capere Italiam sceptrisque potiri contigerit victori et praedae ducere
sortem, vidisti quo Turnus equo, quibus ibat in armis aureus: ipsum
illum, clipeum cristasque rubentes excipiam sorti, iam nunc tua praemia,
Nise. Praeterea bis sex genitor lectissima matrum corpora
captivosque dabit, suaque omnibus arma: insuper his, campi quod rex habet
ipse Latinus, Te vero, mea quem spatiis propioribus aetas
insequitur, venerande puer, iam pectore toto accipio, et comitem casus
complector in omnes. Nulla meis sine te quaeretur gloria rebus: seu
pacem seu bella geram, tibi maxima rerum verborumque fides. » Contra quem
talia fatur Euryalus: « Me nulla dies tam fortibus ausis dissimilem
arguerit; tantum fortuna secunda haud adversa cadat. Sed te super omnia
dona unum oro: genetrix Priami de gente vetusta est mihi, quam
miseram tenuit non Ilia tellus mecum excedentem, non moenia regis
Acestae: 260 270 275
280 285 hanc ego nunc ignaram huius, quodcumque
pericli est, inque salutatam linquo; nox et tua testis
dextera, quod nequeam lacrimas perferre parentis; at tu, oro,
solare inopem et succurre relictae. Hanc sine me spem ferre tui:
audentior ibo in casus omnes. » Percussa mente dedere
290 37 VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX Il primo ve lo
daranno, e il più bello, gli Dèi e le vo- stre virtù; gli altri ben
presto li avrete dal pio Enea e da Ascanio, il giovinetto in fiore, che
di un così gran- de servigio non sarà immemore mai ». « Anzi io,
sog- giunse Ascanio, che altra salvezza non ho se non il ri- torno
del padre, questo vi giuro, o Niso, per i grandi Penati, per il lare di
Assàraco e per l’altare della anti- chissima Vesta: ogni mia sorte ed
ogni mia speranza, in vostre mani io pongo; riconducetemi il padre,
fate che io lo riveda: se lo ricupero, nulla sarà più triste per me.
Due coppe vi darò, cesellate in argento e scol- pite a bassorilievi, che
il padre ebbe alla presa di Ari- sba; e due tripodi, e due grandi talenti
di oro, ed un cratere antico, dono della sidònia Didone. Se poi
vin- citore potrò prender l’Italia e tenere lo scettro e sorteg-
giare le prede, certo tu hai veduto quel destriero su cui Turno veniva, e
le ammi che lo vestivano d’oro: ebbene, quel suo cavallo, e lo scudo e il
cimiero vermiglio, li sottrarrò dal sorteggio; fin d’ora è un tuo premio,
o Niso. Inoltre, mio padre darà due volte sei corpi di donne, fra
le più belle, ed altrettanti prigioni, con le sue armi ciascuno: e oltre
a ciò, proprio i campi che or sono del rege Latino. Te poi, che sei
vicino a me per età, o venerando fanciullo, con tutto il cuore ti
accolgo, fin d’ora, e ti abbraccio, compagno per ogni fortuna. Non
cercherò per me gloria nessuna senza di te; ed in pace ed in guerra, nei
fatti e nelle parole, in te fiderò sopra ognuno ». A lui di rincontro Eurìalo
rispose così: « Non verrà mai un giorno che mi palesi diverso da
que- sto mio forte sentire: mi basta che la fortuna di secon- da
non muti in avversa. Ma sopra ogni altro dono, solo una cosa t’imploro:
ho una madre, della stirpe di Priamo vetusta, che, misera, quando partii,
non si fer- 38 | VIRGILII AENEIDOS LIBER IX
Dardanidae lacrimas, ante omnes pulcher Iulus, atque animum patriae
strinxit pictetie imago. Tum sic effatur: 295 « Sponde digna
tuis ingentibus omnia coeptis; | namque erit ista mihi genetrix nomenque
Creusae solum defuerit, nec partum gratia talem parva manet.
Casus factum quicumque sequentur, per caput hoc iuro, per quod
pater ante solebat: 300 quae tibi polliceor reduci rebusque
secundis, haec eadem matrique tuae generique manebunt. »
Sic ait illacrimans: umero simul exuit ensem auratum, mira
quem fecerat arte Lycaon | Gnosius atque habilem vagina aptarat eburna.
305 Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis exuvias: galeam
fidus permutat Aletes. Protinus armati incedunt; quos omnis
euntes primorum manus ad portas iuvenumque senumque prosequitur
votis. Necnon et pulcher Iulus 310 ante annos animumque gerens curamque
virilem, multa patri mandata dabat portanda. Sed aurae omnia
discerpunt et nubibus irrita domant. Egressi superant fossas,
noctisque per umbram castra inimica petunt, multis tamen ante futuri
315 exitio. Passim somno vinoque per herbam corpora fusa vident,
arrectos litore currus, inter lora rotasque viros, simul arma iacere,
vina simul. Prior Hyrtacides sic ore locutus: « Euryale, audendum
dextra: nunc ipsa vocat res. 320 Hac iter est. Tu, ne qua manus se
attollere nobis a tergo possit, custodi et consule longe.
Haec ego vasta dabo et lato te limite ducam. » Sic memorat
vocemque premit; simul ense superbum Rhamnetem adgreditur, qui forte
tapetibus altis 325 39 VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX
mò nella terra di Ilio nè fra le mura di Aceste. Or io qui l’abbandono
ignara di questo mio rischio, qual che si sia, e insalutata: la notte e la
tua destra mi sian te- stimoni che io non potrei sostenere le lacrime
della mia madre. Ma tu, te ne prego, consola la misera, soccorrila,
se resta sola. Lascia ch'io porti meco questa speranza di te; poi, anderò
più audace incontro ad ogni ventura ». Commossi nel cuore i Dardànidi
lagrimarono, il bel Iulo anzi tutti, chè il cuore gli strinse il ricordo
dell’a- more paterno. È così disse: « Attenditi pur tutto quan- to
si deve alla tua grande impresa; chè essa sarà la mia madre, e soltanto
il nome le mancherà di Creusa: pic- colo dono, a colei che generò un tal
figlio. Qualunque si sia l’evento, per questo mio capo ti giuro sul
quale soleva giurare mio padre: quello che io ti promisi se
tornerai vittorioso, alla tua madre sarà serbato ed alla tua stirpe ».
Così diceva piangendo, e dalla spalla si tolse la spada d’oro che aveva
foggiata con arte stu- penda Licàone di Cnosso, scorrevole entro la
guaina di avorio. Mnèsteo a Niso donava di un irsuto leone la pelle
e la apoglia, e il fido Alete scambia il suo elmo con lui. Tosto
s’avviano armati; e tutta ia schiera dei grandi, giovani e vecchi, alle
porte li accompagnan coi voti. E intanto il bello Iulo, che ha cuore e
senno virile, oltre l’età, affidava molti messaggi al suo padre. Ma
l’aura tutti li sperde inutili in mezzo alle nuvole. Usciti, varcano i
fossi, e per le ombre notturne ven- gbno al campo fatale; ma prima, a
molti daranno la morte. (Qua e là sparsi tra il sonno ed il vino
scorgono i corpi sull’erba, e i cocchi alzati sul lido, e, tra le
bri- glie e le ruote, giacere i guerrieri, e con loro le armi, ed i
vini con loro. Primo il figlio di Irtaco così disse: « Eurìalo, qui
bisogna osar con la destra: l’oecasione lo 40 VIRGILII AENEIDOS
LIBER IX exstructus toto proflabat pectore somnum, rex
idem et regi Turno gratissimus augur; sed non augurio potuit
depellere pestem. Tres iuxta famulos temere inter tela
iacentes armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis 330 nactus equis,
ferroque secat pendentia colla. Tum caput ipsi aufert domino,
truncumque relinquit sanguine singultantem; atro tepefacta cruore
terra torique madent. Necnon Lamyrumque Lamumque, et iuvenem
Sarranum, illa qui pluritha nocte 335 luserat, insignis facie, multoque
iacebat membra Deo victus: felix, si protinus illum
aequasset nocti ludum in lucemque tulisset. Impastus ceu
plena leo per ovilia turbans, suadet enim vesana fames, manditque
trahitque 340 molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento.
Nec minor Euryali caedes; incensus et ipse perfurit, ac
multam in medio sine nomine plebem, Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque
Abarimque ignaros, Rhoetum vigilantem et cuncta videntem, 345 sed
magnum metuens se post cratera tegebat; pectore in adverso totum
cui comminus ensem condidit adsurgenti et multa morte recepit.
Purpuream vomit ille animam et cum sanguine mixta vina refert
moriens: hic furto fervidus instat. 350 lamque ad Messapi socios
tendebat: ibi ignem deficere extremum et religatos rite
videbat carpere gramen equos: breviter cum talia Nisus
(sensit enim nimia caede atque cupidine ferri) « Absistamus, ait,
nam lux inimica propinquat. 359 Poenarum exhaustum satis est, via facta
per hostes. » Multa virum solido argento perfecta relinquunt
armaque craterasque simul pulchrosque tapetas. 41 VIRGILIO -
L’ENEIDE - LIBRO IX vuole. Di qua è la via. Ora tu, perchè un
qualche drap- pello non ci si levi alle spalle, fa guardia e sta
attento all’intorno. Io qui farò largo, e ti guiderò per un ampio
cammino >». Così dice, poi smorza la voce; ed il superbo Ramnete con
la sua spada colpisce; ed egli, sui tappeti ammucchiati giacendo, dormiva
lì a pieno petto, rus- sando. Re egli pure, ed al re Turno il più grato
degli àuguri; ma non potè con la scienza profetica allontana- re la
morte. Lì presso, uccide tre servi che a caso gia- cevan fra l’armi, e lo
scudiero di Remo, ed il suo auri- ga sorpreso sott’essi i cavalli, e col
ferro taglia le gole rovescie. Poscia anche al signore tronca il capo, ed
il busto lascia singhiozzante nel sangue; intiepiditi la terra ed i
letti di negro sangue s’imbevono. E poi Là- miro, e Lamo, e il giovin
Sarrano, che fino a tardi la notte aveva giocato, bello di volto, e
giaceva vinte le membra dal vino: felice, se avesse giocato tutta la
notte ed infino all’aurora! Così un leone digiuno imperver- sando
tra gli ovili ricolmi — la fame rabbiosa lo istiga — sbrana e trascina la
greggia molle e per il terrore ammutita, e rugge con bocca sanguigna. Nè
minore è la strage d’Eurìalo; ardendo anch'egli infuria, e alla
rin- fusa sorprende molta ignobile plebe, e Fado, ed Erbeso, e
Reto, ed Abari, inconsapevoli; Reto, era desto e tutto vedeva, ma per
paura si stava nascosto dietro un grande cratere: ma mentre si alzava,
gli immerse fino all’elsa nel petto la spada, e la ritrasse grondante di
sangue. Ed egli in un fiotto di porpora esala la vita, ed il vino,
morendo, rigetta col sangue. L’altro, più ardente, con- tinua la strage
furtiva. E già si volgeva ai compagni di Messapo; ivi vedeva languire gli
ultimi fuochi, e i ca- valli al guinzaglio, com’è uso, pascere l’erba,
allorchè Niso, che trascinato lo vide da brama soverchia di stra-
42 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX Euryalus phaleras Rhamnetis
et aurea bullis cingula (Tiburti Remulo ditissimus olim 360
quae mittit dona hospitio, cum iungeret absens, Caedicus;
ille suo moriens dat habere nepoti, post mortem bello Rutuli
pugnaque potiti), haec rapit, atque umeris nequidquam fortibus
aptat. Tum galeam Messapi habilem cristisque decorum 365
induit. Excedunt castris, et tuta capessunt. Interea praemissi
equites ex urbe Latina, cetera dum legio campis instructa
moratur, ibant et Turno regi responsa ferebant, tercentum,
scutati omnes, Volscente magistro. 370 lamque propinquabant castris
murosque subibant, cum procul hos laevo flectentes limite
cernunt, et galea Euryalum sublustri noctis in umbra
prodidit immemorem, radiisque adversa refulsit. Haud temere
est visum. Conclamat ab agmine Vol. [scens: 375 «
State, viri: quae causa viae? quive estis in armis? quove tenetis
iter? » Nihil illi tendere contra; sed celerare fugam in silvas et
fidere nocti. Obiciunt equites sese ad divortia nota hinc
atque hinc,omnemque aditum custode coronant. 380 Silva fuit, late
dumis atque ilice nigra horrida, quam densi complerant undique
sentes, rara per occultos lucebat semita calles.
Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda impediunt,
fallitque timor regione viarum. 385 Nisus abit: iamque imprudens
evaserat hostes atque locos, qui post Albae de nomine dicti
Albani (tum rex stabula alta Latinus habebat). Ut stetit et
frustra absentem respexit amicum: « Euryale infelix, qua te regione
reliqui? 390 43 De VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX ge,
così brevemente. parlò: « Fermiamoci, chè oramai la luce nemica si
appressa. Li abbiamo puniti abbastanza, e aperta in mezzo ai nemici è la
via ». Lasciano lì molte armi di guerrieri lavorate di argento massiccio,
ed i crateri insieme ed i belli tappeti. Eurìalo si toglie i fregi
di Ramnete ed il balteo dall’auree borchie, e, invano!, sugli omeri forti
lo adatta. A Rèmolo, il tiburtino, li aveva mandati una volta il
ricchissimo Cèdico, in segno di ospitalità ch’egli stringeva da lungi; e
quegli moren- do li diede al nipote, e, questo morto, i Rùtuli se ne
im- padronirono in guerra. Poi l’elmo di Messapo si cinge, agevole,
e adorno di creste. Escon dal campo e s’avvia- no in salvo.
Frattanto i cavalieri mandati innanzi dalla città di Latino, mentre
i pedoni attendono armati nella campa- gna, venivano per riportare al re
Turno un responso: trecento, tutti scudati, ed era lor duce Volscente. E
già erano. presso al campo e varcavan le mura, quando da lungi li
scorgono che piegavano verso sinistra; e l’elmo, nella penombra notturna
tradì Eurìalo immemore, a un raggio di luna splendendo. È non fu vana la
vista. Grida dalla sua schiera Volscente: « Fermi, voi! perchè
siete in via? chi siete così armati? e dove andate? ». Ma quelli
non rispondono, anzi si affrettano in fuga pei boschi e fidano
nell’oscurità. 1 cavalieri si gettano di qua, di là ai bivi ben noti, e
tutte circondan di gnardie le uscite. Era una selva spaziosa e orrida di
nere querce e di pruni, densa da ogni parte di sterpi; e tra le peste
occulte, raro si apriva un sentiero. L'ombre dei rami e il carico
del bottino ritardavano Euriìalo, e il timore gli fa smar- rire la via.
Niso è fuggito; e di già, senza pensare all’a- mico, altrepassati aveva i
nemici ed i luoghi che poi dal nome di Alba furon chiamati Albani
(allora, v’era- 44 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX Quaque
sequar, rursus perplexum iter omne revolvens fallacis silvae? » Simul et
vestigia retro observata legit dumisque silentibus errat.
Audit equos, audit strepitus et signa sequentum. Nec longum i
in medio tempus, cum clamor ad aures 395 pervenit ac videt Euryalum, quem
iam manus omnis fraude loci et noctis, subito turbante tumultu,
Oppressum rapit et conantem plurima frustra. Quid faciat? qua vi
iuvenem, quibus audeat armis eripere? an sese medios moriturus in hostes
400 inferat, et pulchram properet per vulnera mortem? Ocius adducto
torquens hastile lacerto, suspiciens altam Lunam, et sic voce
precatur: « Tu, Dea, tu praesens nostro succurre labori,
astrorum decus et nemorum Latonia custos: 405 si qua tuis umquam pro me
pater Hyrtacus aris dona tulit, si qua ipse meis venatibus
auxi, supendive tholo aut sacra ad fastigia fixi: hunc
sine me turbare globum et rege tela per auras. » Dixerat, et toto conixus
corpore ferrum 410 conicit. Hasta volans noctis diverberat umbras,
et venit adversi in tergum Sulmonis, ibique frangitur, ac
fisso transit praecordia ligno. Volvitur ille vomens calidum de
pectore flumen frigidus et longis singultibus ilia pulsat. 415
Diversi circumspiciunt. Hoc acrior idem ecce aliud summa telum
librabat ab aure. Dum trepidant, it hasta Tago per tempus
utrumque stridens, traiectoque haesit tepefacta cerebro. Saevit
atrox Volscens nec teli conspicit usquam 420 auctorem nec quo se ardens
immittere possit. « Tu tamen interea calido mihi sanguine
poenas persolves amborum » inquit: simul ense recluso
f 45 VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX i no i
pascoli incolti del re Latino). Come ristette, ed in- vano si volse a
cercare l’amico: « O infelice Eurialo, e dove mai t'ho lasciato? dove ti
cercherò, ancor rifacendo il cammino tortuoso per la selva fallace? ». E
tosto nota e ricalca all’indietro le tracce, ed erra silenzioso tra
i pruni. Ode i cavalli, ode lo strepito e i segnali degl’inse-
guitori. E ben presto agli orecchi un grido gli giunge; ed Eurìalo vede,
cui già tutta quanta la schiera, ingan- nato dal luogo e dal buio,
turbato dall’improvviso tu- multo, circonda ed incalza; ed invano ei
tenta in mille modi la fuga. Che fare? con quali forze, con quali
armi tentar di salvare il fanciullo? O non è meglio lanciarsi in
mezzo ai nemici a morire, e bella cercare con le fe- rite la morte? E
subito, vibrando col braccio all’indie- tro un lanciotto, guarda la Luna
nell’alto e così le ri- volge una prece: « Tu, dea, tu, propizia, nel
nostro peri- glio soccorrici, o Latònia, onore degli astri e delle
selve custode, se mai ai tuoi altari doni per me ti recò Irtaco, il
padre, se mai con le mie cacce anch’io ne aggiunsi, e li sospesi alla
volta o li infissi ai sacri pinnacoli '*, lascia che io disordini questa
schiera, e guidami i dardi per l’aria ». Disse, e con tutto il suo corpo
puntando, lan- ciò il ferro. E l’asta volando sferza le ombre
notturne, e trapassa nel petto fino alle spalle Sulmone, ed ivi si
spezza, e attraversa, infittavi dentro, i precordi. Cade di sella colui,
vomitando un caldo fiume dal petto, gia freddo, ed i fianchi gli scuotono
lunghi singhiozzi. Guar- dano gli altri qua e la; e Niso ne prende
coraggio, e dall’altezza del capo, ecco, un altro dardo librava. E,
nella trepida attesa, l’asta attraversa stridendo a Tago le tempia, e
s’infigge tiepida in mezzo al cervello. Atro- cemente infuria Volscente,
chè non vede l'autore del eolpo per potersi lanciare ardente contro di
lui. « Eb- de 460 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX
ibat in Euryalum. Tum vero exterritus, amens conclamat Nisus, nec
se celare tenebris . 425 amplius, aut tantum potuit perferre dolorem:
« Me me, adsum qui feci, in me convertite ferrum, . o Rutuli! mea fraus
omnis: nihil iste nec ausus, nec potuit: caelum hoc et conscia sidera
testor. Tantum infelicem nimium dilexit amicum. » 430 Talia dicta
dabat: sed viribus ensis adactus transabiit costas et candida pectora
rumpit. Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus it cruor,
inque umeros cervix collapsa recumbit: purpureus veluti cum flos succisus
aratro 435 languescit moriens, lassove papavera collo demisere
caput, pluvia cum forte gravantur. At Nisus ruit in medios solumque per
omnes Volscentem petit, in solo Volscente moratur. Quem circum
glomerati hostes hinc comminus spe {hbinc 440 proturbant.
Instat non secius ac rotat ensem fulmineum, donec Rutuli clamantis in
ore condidit adverso et moriens animam abstulit hosti. Tum super
exanimum sese proiecit amicum confossus placidaque ibi demum morte
quievit. 445 Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt, nulla
dies umquam memori vos eximet aevo, dum domus Aeneae Capitolii immobile
saxum accolet imperiumque pater Romanus habebit. Victores
praeda Rutuli spoliisque potiti | 450 Volscentem exanimum flentes in
castra ferebant. Nec minor in castris luctus, Rhamnete reperto
exsangui, et primis una tot caede peremptis Sarranoque Numaque. Ingens
concursus ad ipsa corpora seminecesque viros tepidaque recentem 455
47 VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX bene, tu pagherai intanto
col caldo tuo sangue per am- bedue » gridò; e, sguainata la spada,
senz’altro si av- venta ad Eurìalo. Ma allora, atterrito, fuor di sè,
con un grido, non potè più celarsi nelle tenebre Niso, e sopportare
un sì grande dolore: « Me, me! Son qui, so- no io il colpevole; in me
rivolgete le armi, o Rùtuli! È mia ogni frode; costui non osò, non poteva;
pel cielo, lo giuro, e per le consapevoli stelle. Sola sua colpa,
che troppo amò l’infelice suo amico ». Così diceva; ma il ferro,
vibrato con forza, attraversò le coste e ruppe il candido petto.
S'abbattè Eurìalo morendo, e per le mem- bra leggiadre il sangue si
spande, ed il collo si piega ab- bandonato sopra le spalle: come quando
un fiore pur- pureo che l’aratro ha reciso, languisce morendo: o
co- me quando i papaveri sul collo stanco la testa piegano, se per
caso li grava la pioggia. Ma Niso si slancia nel mezzo, e solo, fra
tutti, Vol. scente cerca, e sol di Volscente si cura. Gli si
affollano intorno i nemici, e d’ogni parte, da presso, lo ricaccia-
no; e nondimeno egli incalza ruotando la spada fulmi- nea, finchè la
piantò nella bocca del Rùtulo, che schia- mazzava, e, già morente, rapì
al nemico la vita. Poi. si gettò, crivellato di colpi sopra l’esanime
amico, ed ivi, infine, trovò in placida morte riposo. Fortunati
ambe- due! Se qualche valore ha il mio canto, giorno nessuno mai vi
torrà alla memoria dei tempi, finchè la stirpe di Enea terrà del
Campidoglio l’incrollabile rupe, e il pa- dre della patria romana avrà
qui l'impero !. Vincitori i Rùtuli, con la preda e con le spoglie,
pian- gendo portavano esanime nell’accampamento Volscen- te. E non
minore fu il lutto nel campo, allorchè si sco- perse esangue Ramnete, ed
insieme con lui tanti duci uccisi alla strage, e Sarrano, e Numa; la
folla si accalca 48 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX caede
locum et plenos spumanti sanguine rivos. Agnoscunt spolia inter se
galeamque nitentem Messapi, et multo phaleras sudore receptas.
Et iam prima novo spargebat lumine terras Tithoni croceum linquens
‘Aurora cubile; iam sole infuso, iam rebus luce retectis,
Turnus in arma viros, armis circumdatus ipse, suscitat, aeratasque
acies in proelia cogit quisque suas, variisque acuunt rumoribus
iras. Quin ipsa arrectis (visu miserabile) in hastis praefigunt
capita et multo clamore sequuntur Euryali et Nisi. Aeneadae
duri murorum in parte sinistra apposuere aciem, nam dextera cingitur
amni, ingentesque tenent fossas et turribus altis stant maesti;
simul ora virum praefixa movebant, nota nimis miseris atroque fluentia
tabo. Interea pavidam volitans pinnata per urbem nuntia Fama
ruit, matrisque adlabitur aures Euryali. At subitus miserae calor ossa
reliquit: excussi manibus radii revolutaque pensa. Evolat
infelix, et femineo ululatu, scissa comam, muros amens atque agmina
cursu prima petit, non illa virum, non illa pericli
470 475 telorumque memor; caelum dehinc questibus
implet: 480 « Hunc ego te, Euryale, adspicio? tunc illa senectae
sera meae requies, potuisti linquere solam, crudelis? nec te, sub
tanta pericula missum, adfari extremum miserae data copia matri?
Heu, terra ignota canibus data praeda Latinis alitibusque iaces, nec te,
tua funera mater produxi pressive oculos aut vulnere lavi, veste
tegens, tibi quam noctes festina diesque 485 49 i
VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX ai loro corpi, e ai guerrieri
moribondi, ed al luogo ancor caldo di strage recente, ed al sangue
schiumante che scorre in ruscelli. Riconoscon fra loro le epoglie, e
di Messapo il lucido elmo, e i fregi con grande sudore riavuti.
! E già di nuova luce spargeva la terra la prima Aurora
lasciando il giaciglio croceo di Titone; già sorto il sole, già scoperte
le cose alla luce, Turno, già chiuso nell’ar- mi, chiama alle armi i
guerrieri; ed ordina ognuno in battaglia le sue schiere coperte dî bronzo,
e raccontan- do il fatto ne acuisce gli sdegni. Anzi, o miserabile
vi- eta!, piantan sull’aste i capi, e li seguono forte gridan- do,
di Eurìalo e di Niso. Gli Enèadi saldi sulla parte einistra dei muri
ordinan la resistenza — chè la destra è recinta dal fiume —, e difendono
gli ampi fossati e stan mesti in cima alle torri; e li sgomentano i volti
con- fitti dei due guerrieri, ahi troppo noti a loro infelici, e
gocciolanti di marcia e di sangue. Intanto messaggera la Fama
volando alata per la città spaventata va scorrendo, e agli orecchi giunge
del- la madre di Eurìalo. Subitamente il calore lasciò del-
l’infelice le ossa: le cade di mano la spola e rotolan giù i gomitoli.
Esce correndo la misera, e, come donna, ur- lando, stracciate le chiome,
folle, raggiunge di corsa le mura e le prime avanguardie; e non si cura,
essa, dei guerrieri e del rischio dell’armi, e il cielo riempie con
i suoi lamenti: « Così ti rivedo, o Eurialo? Ultimo ri- . poso alla mia
vecchiezza, o crudele, lasciarmi sola hai potuto? E non fu dato a tua
madre infelice parlarti l’ultima volta, quando movesti ad un rischio sì
grande? Ahi, in terra ignorata, preda ai cani latini ed agli uc-
celli tu giaci; ed io, tua madre, non ho seguito i tuoi resti mortali, e non
ti ho chiusi gli occhi e lavate le tue 4 - VircILI9 - Eneide -
Vol. III 50. VIRGILII AENEIDOS LIBER IX urgebam et
tela curas solabar aniles. Quo sequar? aut quae nunc artus
avulsaque membra 490 et funus lacerum tellus habet? hoc mihi de te,
nate, refers? hoc sum terraque marique secuta? Figite me, si
qua est pietas, in me omnia tela conicite, o Rutuli: me primam absumite
ferro: aut tu, magne pater Divum, miserere, tuoque 495
invisum hoc detrude caput sub Tartara telo, quando aliter nequeo
crudelem abrumpere vita. » Hoc fletu concussi ariimi, maestusque
per omnes it gemitus; torpent infractae ad proelia vires.
Illam incendentem luctus Idaeus et Actor 500 Jlionei monitu et
multum lacrimantis Iuli corripiunt interque manus sub tecta
reponunt. At tuba terribilem sonitum procul aere canoro
increpuit; sequitur clamor, caelumque remugit. Accelerant acta pariter
testudine Volsci 505 et fossas implere parant ac vellere vallum.
Quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros, qua rara est
acies interlucetque corona non tam spissa viris. Telorum effundere
contra omne genus Teucri ac duris detrudere contis, 510
adsueti longo muros defendere bello. Saxa quoque infesto volvebant
pondere, si qua possent tectam aciem perrumpere: cum tamen
omnes ferre iuvat subter densa testudine casus. Nec iam
sufficiunt; nam, qua globus imminet ingens, 515 immanem Teucri molem
volvuntque ruuntque, quae stravit Rutulos late armorumque
resolvit tegmina. Nec curant caeco contendere Marte amplius
audaces Rutuli, sed pellere vallo missilibus certant. 520
Parte alia horrendus visu quassabat Etruscam 51 "VIRGILIO -
L’ENEIDE - LIBRO IX ferite, avvolgendoti poi nella veste che,
giorno e notte, per te, sollecita io tesseva, consolando al telaio i
miei affanni senili. Dove cercarti? Qual terra ha ora le tue membra
troncate e la tua lacera salma? Questo, o mio figlio, mi riporti di te?
Questo, questo, per terra e per mare, ho seguito? Me trafiggete, se in
voi è alcuna pietà; su me tutte l’armi scagliate, o Rùtuli; me
prima uccidete col ferro! E se no, abbimi misericordia tu, o gran
padre dei numi, e col tuo dardo scagliami questo mio capo odioso giù nel
profondo del Tàrtaro, se in al- tro modo non posso troncar questa vita
crudele ». Si consumarono i cuori a quel pianto, e mesto fra tutti
un singhiozzare si spande; si fiaccano infrante le forze dei
guerrieri; ma Attore e Idèo, per ordine di Ilionèo e di lulo molto
piangente, la presero, chè suscitava troppo dolore, ed a braccia la
riportarono in casa. Ma da lontano la tromba per il suo bronzo
canoro squillò con terribile suono; e la segue il grido di guerra e
ne rimbombano L cieli. Vengono i Volsci all'assalto, sotto la testuggin
‘!* serrati, e s'accingono a colmare le fosse e a svellere il vallo '”.
Altri cercano un varco per la scalata alle mura, là dove rada è la
schiera, e vi tra- luce meno spessa di eroi la corona. Dall’altra' parte
i Teucri rovesciano ogni sorta di dardi, e li ricacciano giù con le
lor dure picche; chè erano avvezzi a difen- dere in lunga guerra le mura.
E rotolavano in basso ad offesa pesanti macigni, per tentar di spezzare
la schie- ra coperta: ma questa, sotto la densa testuggine, sop-
porta ogni colpo. Ma ormai non possono più; chè lad- dove più folta e
perigliosa è la schiera, un masso im- menso i Troiani rotolano e piombano
giù, che per un ampio tratto schiacciò i Rùtuli e ruppe il riparo
di scudi. Allora non pensano più, i Rùtuli audaci, a far 52
‘VIRGILII AENEIDOS LIBER IX pinum et fumiferos infert Mezentius
ignes. At Messapus equum domitor Neptunia proles, rescindit vallum
et scalas in moenia poscit. Vos, o Calliope, precor, adspirate
canenti, 525 quas ibi tunc ferro strages, quae funera Turnus
ediderit, quem quisque virum demiserit Orco, et mecum ingentes oras
evolvite belli; let meministis enim, Divae, et memorare potestis).
Turris erat vasto suspectu et pontibus altis, 530 opportuna loco,
summis quam viribus omnes expugnare Itali summaque evertere opum vi
certabant, Troes contra defendere saxis perque cavas densi tela
intorquere fenestras. Princeps ardentem coniecit lampada Turnus
535 et flammam adfixit lateri, quae plurima vento | corripuit
tabulas et postibus haesit adesis. Turbati trepidare intus
frustraque malorum velle fugam. Dum se glomerant, retroque
residunt in partem, quae peste caret, tum pondere turris 540
procubuit subito, et caelum tonat omne fragore. Semineces ad
terram, immani mole eecuta, confixique suis telis et pectora
duro transfossi ligno veniunt. Vix unus Helenor et
Lycus elapsi, quorum primaevus Helenor, 545 Maeonio regi quem serva
Licymnia furtim sustulerat vetitisque ad Troiam miserat
armis, ense levis nudo parmaque inglorius alba. Isque,
ubi se Turni media inter milia vidit, hinc acies atque hinc acies
adstare Latinas; 590 ut fera, quae, densa venantum saepta
corona, contra tela furit seseque haud nescia morti
inicit et saltu supra venabula fertur: haud aliter iuvenis
medios moriturus in hoetes 53 VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX
guerra così al coperto, ma lanciano dardi al nemico per
discacciarlo dal vallo. In altra parte, orrendo a vedersi, squassava la
fiaccola etrusca '* Mesenzio, e fuochi fu- manti lanciava. E intanto
Messapo, il domator di cavalli, prole nettunia, rompeva il vallo e
chiedeva le scale a salir sulle mura. Voi '’, o Calliope, ti
prego, ispirate il mio canto: quali stragi ivi col ferro, e che lutti
Turno spargesse, e chi ogni guerriero laggiù nell’Orco respinse; e meco
il gran quadro della guerra svolgete. Chè tutto voi ricordate, o
Dee, e agli altri ricordarlo potete. °° V’era una torre, altissima
a guardarla dal basso, con erti ponti, opportunamente disposta; e tutti
con ogni forza lottavano gli Itali per espugnarla, e con estrema |
violenza tentavan di abbatterla: ma di rincontro i Tro- iani fitti la
difendevan coi sassi e scagliavano dardi pei vani delle finestre. Primo
Turno lanciò una fiaccola ar- dente, e nel fianco vi confisse una fiamma,
che, nutrita dal vento, invase le tavole, e alle imposte corrose si
apprese. Spaventati, quelli di dentro, si scompigliano, e invano cercan
fuggendo lo scampo. E mentre si affol- lano, e s’arretrano in una parte
ancora illesa dal fuo- co, allora a quel peso la torre improvvisamente si
schian- ta, e tutto a quel fragore il cielo rintuona. A terra semi-
vivi, sotto l'enorme mole, cadono, dalle lor armi trafitti o trapassato
il petto dal duro legno. Due soli appena, Elènore e Lico, scamparono; dei
quali il giù giovine, Elènore, Licinnia, una schiava, avea generato ad un
re Meonio con amore furtivo: e, con armi vietate ?!, a Troia
l’aveva mandato, alla leggera, con sola la spada, oscuro, e con un
semplice scudo. Ma egli, come si vide in mezzo ai mille di Turno, e d’ogni
parte incalzarlo schiere e schiere latine: come una belva che cinta da un
denso 54 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX irruit et, qua
tela videt densissima tendit. 559 At pedibus longe melior Lycus inter et
hostes inter et arma fuga muros tenet altaque certat
prendere tecta manu sociumque attingere dextras. Quem Turnus,
pariter cursu teloqye secutus, increpat his victor: « Nostrasne
evadere, demens, 560 sperasti te posse manus? » simul arripit ipsum
pendentem, et magna muri cum parte revellit: qualis ubi aut leporem
‘aut candenti corpore cycnum sustulit alta petens pedibus Iovis armiger
uncis, quaesitum aut matri multis balatibus agnum 965 Martius a
stabulis rapuit lupus. Undique clamor tollitur; invadunt et fossas aggere
complent; ardentes taedas alii ad fastigia iactant.
Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis Lucetium portae
subeuntem ignesque ferentem, : 570 Emathiona Liger, Corynaeum sternit
Asylas, hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta;
Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus, Turnus Ityn
Cloniumque, Dioxippum Promolumque et Sagarim et summis stantem pro
turribus Idam: 575 Privernum Capys. Hunc primo levis hasta
Themillae strinxerat; ille manum proiecto tegmine demens ad
vulnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta et laevo infixa est lateri
manus abditaque intus spiramenta animae letali vulnere rupit. 580
Stabat in egregiis Arcentis filius armis, pictus acu chlamydem et
ferrugine clarus Ibera, insignis facie, genitor quem miserat Arcens
eductum Matris luco Symaethia circum flumina, pinguis ubi et
placabilis ara Palici. 585 Stridentem fundam, positis Mezentius
hastis ipse ter adducta circum caput agit habena, 55
VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX cerchio di cacciatori, infuria
contro le armi, e conscia si slancia a morire, e con un balzo sopra gli
spiedi si lancia, non altrimenti il giovane morituro si getta nel
mezzo ai nemici, e, dove vede più folte le armi, là ten- de. Ma, più
veloce alla corsa, Lico, fra i nemici e fra l’armi fuggendo è già presso
alle mura, e cerca di af- ferrarsi là al sommo, e di aggrapparsi alle
mani dei com- pagni;. ma Turno, a corsa, e con l’armi, lo segue e
lo giunge, e, vincitore, l’oltraggia: « Folle, sperasti tu dun- que
dalle mie mani scampare? » e sì dicendo lo affer- ra penzoloni e lo
svelle con una gran parte del muro: come quando una lepre o un cigno dal
candido corpo si porta nell’alto l’armigero di Giove °° con piedi
arti- gliati, o come quando il marzio lupo rapisce dalla stal- la
un agnello, e lo cerca con lunghi belati la madre. Si alzan da ogni parte
le grida; vanno all’assalto, e col. man di terra i fossati; altri
fiaccole ardenti lanciano verso le cime. Ilioneo con un sasso, un enorme
pezzo di monte, abbatte Lucezio, che già era sotto alla porta per
appicarvi il fuoco; Lìgero atterra Emazione: Asila, Corineo; l’uno
valente nell’asta, l’altro nel dardo che coglie da lungi. Cèneo uccide
Ortigio; e Turno, il vin- citore Cèneo; Turno, Iti e Clònio e Diossippo e
Pròmolo e Sàgari e Ida, che guardava le altissime torri. Capi
uccise Priverno. L’aveva sfiorato da prima lievemente la lancia di
Temilla; ed egli, gettato lo scudo, folle por- tò la mano alla ferita: e
allora, volando, una freccia gli piantò nel fianco sinistro la mano, ed
entrando gli rup- pe con mortale ferita i polmoni. Stava nell’armi
egre- gie il figlio di Arcente, con ricamata la clàmide, spleu-
dente di porpora ibèra #, bello di aspetto, che il padre Arcente aveva
mandato; ed allevato lo aveva di Cibele nel bosco, presso alle correnti
del Simeto, là dove è 56 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX
et media adversi liquefacto tempora plumbo diffidit ac multa porrectum
extendit harena. Tum primum bello celerem intendisse sagittam
dicitur, ante feras solitus terrere fugaces, Ascanius, fortemque manu’
fudisse Numanum cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem germanam
nuper thalamo sociatus habebat. Is primam ante aciem digna atque indigna
relatu vociferans, tumidusque novo praecordia regno ibat et
ingentem sese clamore ferebat: « Non pudet obsidione iterum valloque
teneri, bis capti Phryges, et morti praetendere muros? En qui
nostra sibi bello conubia poscunt! Quis Dens Italiam, quae vos dementia
adegit? Non hic Atridae nec fandi fictor Ulixes: durum ab stirpe genus
natos ad flumina primum deferimus saevoque gelu duramus et undis:
venatu invigilant pueri silvasque fatigant, flectere ludus equos et
spicula tendere cornu. At patiens operum parvoque adsueta iuventus
aut rastris terram domat aut quatit oppida bello. Omne aevum ferro teritur,
versaque iuvencum terga fatigamus hasta; nec tarda senectus
debilitat vires animi mutatque vigorem; canitiem galea premimus,
semperque recentes comportare iuvat praedas et vivere rapto. Vobis
picta croco et fulgenti murice vestes, desidiae cordi; iuvat indulgere
choreis, . et tunicae manicas et habent redimicula mitrae. O vere
Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta Dindyma, ubi adsuetis biforem
dat tibia cantum. Tympana vos buxusque vocant Berecyntia matris Idaeae:
sinite arma viris et cedite ferro. » 5990 5995
600 6051 610 615
620 57 | VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX pingue di
doni e mite l’altar di Palìco **. Posate le aste, tre volte rotando la
fune al suo capo, Mesenzio stesso lanciava la fionda stridente; e con il
piombo disciolto *. gli ruppe nel mezzo le tempie, e lo rovesciò lungo
di- steso sul suolo. Dicon che allora, la prima volta
scagliasse in guerra il suo agile dardo Ascanio, già assuefatto a
spaventare in fuga le fiere, e di sua mano abbattesse il forte Nu-
mano, Rèmolo detto, che aveva da poco sposata la so- rella minore di
Turno. Quegli, davanti a tutti, vocife- rando a diritto e a rovescio,
gonfio nel cuore della fre- sca real parentela, andava avanzando borioso gridan-
do: « E non vi vergognate, o Frigi acchiappati due vol. te, di stare
un’altra volta dentro ad un vallo assediati, e di opporre alla morte le
mura? Eccoli, quelli che chie- dono le nostre spose con l’armi! Qual Dio
vi ha spinti in Italia o quale vostra follia? Non sono qui gli
Atridi, nè Ulisse spacciatore di frottole. Dura razza fin dalla ra-
dice, i nostri figli tuffiamo appena nati nei fiumi, e li induriamo al
crudo gelo dell’onde. Fanciulli, si danno alle cacce e stamcan le selve,
ed è lor gioco domare ca- valli e tender dall'arco le frecce. Poi,
pazienti al lavoro e paghi di poco, i giovani doman la terra coi rastri,
o scrollano in guerra le mura. Ogni età si consuma tra il ferro, e
con l’asta a rovescio pungiamo le terga dei buoi; nè la vecchiaia, ancor
tarda, indebolisce le forze del- l’animo o ne muta il vigore; premiamo
con l’elmo i ca- pelli canuti, e sempre ci giova portar via prede
novelle e vivere della rapina. Ma voi amate le vesti dipinte di
croco e di porpora splendida; vi piace badare alle dan- ze, con tuniche
adorne di maniche e mitre guarnite di nastri. O veramente Frige, e non
Frigi, andate per l’alto del Dìndimo ?‘, dove solete ascoltare il canto
del flauto 58 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX ‘ Talia
iactantem dictis ac dira canentem non tulit Ascanius, nervoque obversus
equino intendit telum, diversaque bracchia ducens constitit, ante
lovem supplex per vota precatus: « Iuppiter omnipotens, audacibus adnue
coeptis, = 625. ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona et
statuam ante aras aurata fronte iuvencum, candentem, pariterque caput cum
matre ferentem, iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam. »
Audiit et caeli genitor de parte serena 630 intonuit laevum, sonat una
fatifer arcus. Effugit horrendum stridens adducta sagitta perque
caput Remuli venit et cava tempora ferro traicit. « I, verbis virtutem
illude superbis! bis capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt. »
635 Hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur, laetitiaque fremunt
animosque ad sidera tollunt. Aetheria tum forte plaga crinitus
Apollo desuper Ausonias acies urbemque videbat, nube sedens, atque
his victorem affatur Iulum: 640 « Macte nova virtute, puer: sic itur ad
astra, Dis genite et geniture Deos. Iure omnia bella gente sub
Assaraci fato ventura resident: nec te Troia capit. » Simul haec effatus
ab alto aethere se mittit, spirantes dimovet auras, 645 Ascaniumque
petit. Forma tum vertitur oris antiquum in Buten. Hic Dardanio
Anchisae armiger ante fuit fidusque ad limina custos. Tum comitem
Ascanio pater addidit. Ibat Apollo omnia longaevo similis, vocemque
coloremque 650 et crines albos et saeva sonoribus arma; atque his
ardentem dictis adfatur Iulum: « Sit satis, Aenide, telis impune
Numanum 59 = VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX a due
canne. Vi chiamano i timpani del Berecinto e il flauto di bosso della
gran Madre idèa; lasciate agli uo- mini l’armi e rinunciate alla guerra
». Le vanterie e gli insulti non tollerò Ascanio, e men- tr’egli
sbraitava, di fronte a lui incoccò sul nerbo equi- no °° una freccia, e
con le braccia aperte stiè fermo, pri- ma levando a Giove, supplichevole,
il voto: « O Giove onnipotente, consenti all'audace mia impresa. Ed
io solenni doni ti recherò ai tuoi templi, ed agli altari un giovenco
t'immolerò, dalle corna dorate, candido, che porti il capo alto al par
della madre, e già cozzi e coi piedi sparga all’intorno l’arena ». L’udì
il Padre, e dalla plaga serena del cielo tuonò da sinistra: ed insieme
ri- suonò il suo arco fatale. OCrribilmente stridendo fuggì la
scagliata saetta, e dentro il capo di Rèmolo s’infisse e trapassò col
ferro le concave tempia. « Va, schernisci il valore con le parole
superbe! I Frigi, due volte acchiap- pati, questa risposta ai Rùtuli
inviano ». Nè altro disse Ascanio; ma i Teucri lo applaudon gridando, e
fremon di letizia, ed alzano il cuore alle stelle. Proprio allora,
dall’alto del cielo Apollo crinito stava mirando le schie- re ausonie ed
il campo, seduto sopra una nube; e a Iulo vittorioso volgeva queste
parole: « Bene, o valoroso fanciullo! Così si ascende alle stelle, o
progenie di nu- mi che dovrai generare altri numi. Ben tutte le
guerre future, per volere dei fati, sotto la stirpe di Assàraco
dovranno aver fine °°: troppo poco è Troia per te ». Ciò detto, dall’alto
dell’etere si getta, e fende le aure vitali, e viene ad Ascanio, mutando
l’aspetto del volto in quello di Bute, l’anziano. Questi già era stato di
Anchise dar- danio scudiero e fido custode alle soglie. Poscia il
padre lo diede compagno ad Ascanio; ed Apollo veniva simile in
tutto a quel vecchio, la voce, il colore, i capelli can- 60
VIRGILII AENEIDOS LIBER IX oppetisse tuis: primam hanc tibi magnus
Apollo concedit laudem et paribus non invidit armis: — 659
cetera parce, puer, bello. » Sic orsus Apollo mortales medio
adspectus sermone reliquit, et procul in tenuem ex oculis evanuit
auram. Agnovere Deum proceres divinaque tela
Dardanidae, pharetramque fuga sensere sonantem. 660 Ergo
avidum pugnae dictis ac numine Phoebi Ascanium prohibent: ipsi in
certamina rursus succedunt animasque in aperta pericula
mittunt. It clamor totis per propugnacula muris:
intendunt acres arcus amentaque torquent. 665 Sternitur omne
solum telis; tum scuta cavaeque dant sonitum flictu galeae; pugna
aspera surgit; quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedis .
verberat imber humum: quam multa grandine nimbi in vada
praecipitant, cum Iuppiter horridus Austris 670 torquet aquosam
hiemem et caelo cava nubila rumpit. Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore
creti, quos Iovis eduxit luco silvestris Iaera
abietibus iuvenes patriis et montibus aequos, portam, quae
ducis imperio commissa, recludunt, 675 freti armis, ultroque
invitant moenibus hostem. Ipsi intus dextra ac laeva pro turribus
adstant, armati ferro et cristis capita alta corusci:
quales aériae liquentia flumina circum, sive Padi ripis
Athesim seu propter amoenum, 680 consurgunt geminae quercus
intonsaque caelo | attollunt capita et sublimi vertice
nutant. Irrumpunt, aditus Rutuli ut videre patentes.
Continuo Quercens et pulcher Aquicolus armis et praeceps
animi Tmarus et Mavortius Haemon 685 agminibus totis aut versi
terga dedere, 61 VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX didi
e l’armi ferocemente sonanti: ed all’ardente Iulo si volge con queste
parole: « Ti basti, o figliuolo d’E- nea, che sia caduto Numano per il
tuo colpo e senza tuo male; questa prima lode a te il grande Apollo
concede, e non t’invidia se tu lo eguagli nell’ arco; ma d’ora in
poi, o fanciullo, astieniti dal guerreggiare ». Così di- cendo Apollo, a
mezzo il discorso lasciò l'aspetto mor- tale e lontano svanì dagli occhi
nell’aria leggera. Rico- nobbero il Dio gli anziani dei Dàrdani, e l’armi
divine, e sentiron sonare, mentr'egli fuggìa, la faretra. Onde ai
detti e al volere di Febo allontanavano. Ascanio, avi- do ancora di
pugna; ritornano essi a combattere, ed espongono nell’aperto periglio la
vita. S'alza da tutte le mura per tutte le torri un clamore: tendono gli
ar- chi gagliardi e lanciano i giavellotti. Il suolo tutto si copre
di strali; ai colpi risuonan gli scudi e i concavi elmi; insorge dura la
pugna. Così al venir da ponente, sotto i Capretti piovosi °°, sferza la
pioggia la terra; così con la grandine precipitano i nembi sul mare,
quando orrido Giove con gli Austri turbina l’acque a diluvio, e nel
cielo le concave nubi dirompe. Pàndaro e Bizia, da Alcànore Idèo
generati, che nel bosco di Giove allevòo la silvestre Ièra *, giovani
pari agli abeti dei monti paterni, apron la porta, che il duce
aveva a loro affidata, fiduciosi nell’armi, e il nemico pro- vocano a
entrar nelle mura. Ed essi là dentro, a destra e a sinistra, si rizzano a
guisa di torri, di ferro armati, e corruschi gli erti capi di creste;
come aeree lunghesso 1 fiumi correnti, sulle sponde del Po o presso
l'Adige ameno, sorgon due querce gemelle, e innalzano le chio- me
intonse nel cielo, con le cime sublimi ondeggiando. Irrompono i Ruùtuli,
poi che videro aperte le porte; ma tosto Quercente e Aquìcolo bello
nell’armi e Tmaro 62 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX aut
ipso portae posuere in limine vitam. Tum magis increscunt animis
discordibus irae: et iam collecti Troés glomerantur eodem et
conferre manum et procurrere longius audent. 690 Ductori Turno
diversa in parte furenti turbantique viros perfertur nuntius,
hostem fervere caede nova et portas praebere patentes. Deserit
inceptum atque immani concitus ira Dardaniam ruit ad portam fratresque
superbos. 695 Ét primum Antiphaten (is enim se primus agebat), *
Thebana de matre nothum Sarpedonis alti, coniecto sternit iaculo: volat
Itala cornus aéra per tenerum, stomachoque infixa sub altum pectus
abit: reddit specus atri vulneris undam 700 spumantem, et fixo ferrum in
pulmone tepescit. Tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit
[Aphidnum: ‘tum Bitiam ardentem oculis animisque
frementem, non iaculo (neque enim iaculo vitam ille dedisset). Sed
magnum stridens contorta phalarica venit,, 705 fulminis acta modo, quam
nec duo taurea terga nec duplici squama lorica fidelis et auro
sustinuit. Collapsa ruunt immania membra. Dat tellus gemitum, et clipeum
super intonat ingens. Talis in Euboico Baiarum litore quondam 710
saxea pila cadit, magnis quam molibus ante constructam ponto iaciunt; sic
illa ruinam prona trahit penitusque vadis illisa recumbit; miscent
se maria et nigrae attolluntur harenae; tum sonitu Prochyta alta tremit,
durumque cubile 715 Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.
Hic Mars armipotens animum viresque Latinis addidit et stimulos
acres sub pectore vertit 63 VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX
l’impetuoso ed il marziale Emone, con tutte le schiere, o volser
fuggendo le spalle, o sulla soglia stessa della porta lasciaron la vita.
Allora crescon vie più nei cuori discordi le ire; e già ammassati i
Troiani si stringon colà, ed osan venire alle mani e avanzarsi fuori
più lungi. Al duce Turno, che in altra parte infuriava e
sgomi- nava i guerrieri, giunge la nuova: il nemico arde di strage
novella, e aperte si offron le porte. Lascia l’im- presa e spinto
dall’ira tremenda, contro la porta darda- nia si scaglia e i fratelli
superbi. E per il primo Anti- fate (poichè avanzava pel primo) di madre
tebana ba- stardo di Sarpèdone alto, colpisce ed abbatte col dardo:
vola il corniolo italico *' per l’aria leggera, e piantatosi in gola
scende nel fondo del petto; sgorga dalla caver- na della negra ferita
un'onda spumante, e nel polmone trafitto intiepidisce il ferro. Poi
Mèrope ed FErimante abbatte, poi Afidno, poi Bizia che Iampeggiava con
gli occhi e con il cuore fremeva; ma non con un dardo, chè quegli
con un dardo non dava la vita! Ma fortemen- te stridendo una falàrica **°
venne, lanciata a guisa di un fulmine, cui le due pelli taurine non
ressero, nè la fe- dele corazza di doppia squama dorata. Le membra
im- mani stramazzano; la terra ne geme, e di sopra lo ecu- do
immenso rintuona. Tale nel lido euboico di Baia . cade talora un blocco
di macigni che costruiscon prima con grandi massi e poi gettan nel mare;
così esso rovina all’ingiù, e scagliato nel più profondo si arresta:
ma ribollon le onde e negre si sollevan le arene, e a quel fragore
l’alta Pròcida trema, ed Ischia, che per co- mando di Giove, fu posta, duro
letto, sopra Tifèo. Qui Marte signore dell’armi coraggio e forza ai
La- tini crebbe ed acuti gli sproni rivolse loro nel cuore, e
64 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX immisitque Fugam Teucris
atrumque Timorem. Undique conveniunt, quoniam data copia pugnae,
bellatorque animo Deus incidit. Pandarus ut fuso germanum corpore
cernit, et quo sit fortuna loco, qui casus agat res, portam
vi magna converso cardine torquet, obnixus latis umeris; multosque suorum
moenibus exclusos duro in certamine linquit; ast alios secum includit,
recipitque ruentes, demens, qui Rutulum in medio non agmine regem
viderit irrumpentem, ultroque incluserit urbi, immanem veluti pecora
inter inertia tigrim. Continuo nova lux oculis effulsit, et arma
horrendum sonuere: tremunt in vertice cristae sanguineae, clipeoque
micantia fulmina mittit. Agnoscunt faciem invisam atque immania
membra turbati subito Aeneadae. Tum Pandarus ingens emicat, et
mortis fraternae fervidus ira effatur: « Non haec dotalis regia
Amatae, nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum: castra
inimica vides; nulla hinc exire potestas. » Olli subridens sedato pectore
Turnus: « Incipe, si qua animo virtus, et consere dextram:
hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem. » Dixerat. Ille rudem nodis
et cortice crudo intorquet summis adnixus viribus hastam. Excepere
aurae: vulnus Saturnia luno detorsit veniens, portaeque infigitur
hasta. « At non hoc telum, mea quod vi dextera versat,
effugies: neque enim is teli nec vulneris auctor. » Sic ait, et sublatum
alte consurgit in ensem, et mediam ferro gemina inter tempora
frontem dividit impubesque immani vulnere malas. 720
725 730 735 740
745 750 65 | VIRGILIO - L’ENEIDE - LiBRo IX
| contro i Teucri lanciò la Fuga ed il cupo Terrore. Ac- corrono
da ogni parte quelli, poichè si combatte da presso, ed il guerriero Iddio
entrato è a loro nel cuore. Pandaro, come vede a terra disteso il
fratello, e che la fortuna è per gli altri ed è contrario l'evento, a
gran forza, puntando l’ampie spalle, la porta spinge sui car- dini
e serra; e molti dei suoi lascia fuor delle mura in aspra battaglia; ma
altri riesce a chiuder con sè e li accoglie che precipitavano dentro.
Folle, che il rùtulo ‘re non vide, che in mezzo alla schiera dentro
irrompeva, ed anzi lo serrava nel campo, come, tra un gregge im-
belle, feroce una tigre; di sùbito, gli sfavillo dagli oc- chi una luce
novella, e le armi orribilmente suonarono: si squassan sull’'elmo le creste
sanguigne, ed agitando lo scudo vibra bagliori di lampi. Riconoscon la
faccia odio- sa e le membra giganti, di subito _sgomenti gli
Enèadi. Allora gli sbalza davanti Pàndaro immenso, e fremendo d’ira
pel morto fratello, grida: « Non è questa la reggia dotale di Amata, nè
qui è Ardea, che Turno rinchiuda fra le mura paterne. Campo nemico è
questo che vedi; ed uscir non potrai ». A lui sorridendo Turno con
cuore pacato: « Orsù, se hai coraggio, combatti con me: rac-
conterai a Priamo che anche qui s’è trovato un Achil- le ». Sì disse; e
quegli, con ogni sua forza poggiando, aspro di nodi e di ruvida scorza un
giavellotto lanciò. Ma colpì l’aria, chè la saturnia Giunone deviò il
colpo mortale, e l’asta contro la porta s’infisse. « Ma non tu
questa spada, che ruota la mia destra a gran forza, sfug- girai: chè di
un altro è l’arma ed è la ferita ». Così dis- se, e si alzò con tutta la
spada levata; e con il ferro la fronte gli spaccò in mezzo alle tempie,
e, con orrenda ferita, ancora imberbi le guance. Fu un fragore, e
la terra fu scossa al cader del gran peso; stende egli a 5 -
VirciLio - Eneide - Vol. III 66 VIRGILII AENEIDOS LIBER ÎX
Fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus: collapsos
artus atque arma cruenta cerebro sternit humi moriens, atque illi
partibus aequis. huc caput atque illuc umero ex utroque pependit.
755 Diffugiunt versi trepida formidine Troés; et si
continuo victorem ea cura subisset, rumpere claustra manu sociosque
immittere portis, ultimus ille dies bello gentique fuisset.
Sed furor ardentem caedisque insana cupido 7160 egit in
adversos. Principio Phalerim et succiso poplite Gygen
excipit: hinc raptas fugientibus ingerit hastas in tergum.
Iuno vires animumque ministrat; addit Halym comitem et confixa Phegea
parma, 765 ignaros deinde in muris Martemque cientes
Alcandrumque Haliumque Noémonaque Prytanimque. Lyncea
tendentem contra sociosque vocantem © vibranti gladio conixus ab
aggere dexter occupat: huic uno deiectum comminus ictu 170
cum galea longe iacuit caput. Inde ferarum | vastatorem
Amycum, quo non felicior alter ungere tela manu ferrumque armare
veneno, et Clytium Aeoliden, et amicum Crethea Musis,
Crethea Musarum comitem, cui carmina semper 775 et citharae
cordi numerosque intendere nervis: semper equos atque arma virum
pugnasque canebat. Tandem ductores, audita caede suorum,
conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus, palantesque
vident socios hostemque receptum. 780 Et Mnestheus: « Quo deinde
fugam, quo tenditis? inquit. Quos alios muros, quae iam ultra
moenia habetis? Unus homo et vestris, o cives, undique
saeptus aggeribus, tantas strages impune per urbem 67
VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX terra morendo le membra prostrate e
le armi sozze di sangue e di cèrebro; e da ambedue le spalle gli
pen- zola un capo e di qua e di là. Fuggon respinti da pau- roso
terrore i Troiani; e se il vincitore pensava, in quel momento, a spezzare
i cancelli e a far entrar per la porta i compagni, l’ultimo giorno era
quello della guer- ra e del popol troiano. Ma il suo furore e un folle
desi- derio di strage lo scagliò impetuoso in mezzo ai nemici.
Prima egli affronta Fàlari, e a Gige recide il garretto; poi toglie loro
le aste e le lancia alle spalle ai fuggenti. Forze e coraggio gli
somministra Giunone. Hali dà lor per compagno, e, trafittogli lo scudo,
Fegeo; poi, mentre ignari sulle mura incitavano a guerra, Alcandro, ed
Alio, e Noèmone, e Prìtani. Lìnceo, che gli veniva incontro e
chiamava i compagni, egli previene, rotando la epada, dallo steccato a
destra: e d’un sol colpo da presso, il capo troncato si giacque insieme
con l’elmo lontano. Poi, Amico, il distruttore di fiere, di cui altri non
era più esperto ad unger gli strali e avvelenare le armi; poi,
Clizio l’eòlide, e amico alle Muse Creteo, Creteo alle Muse compagno, che
sempre i carmi e le cetre ebbe a cuore, e l’armonia delle corde: sempre i
corsieri e le ar- mi e le pugne eroiche cantava. Alfine i
Teucri duci, udita la strage dei loro, accor- rono, Mnèsteo ed il padre
Seresto, e vedono rotti i com- pagni, e, fra le mura, il nemico. E
Mnèsteo: «E poi, dove fuggite? dove andare volete? — diceva. — E
che altre mura, che altra città vi rimane? Un uomo solo, e d’ogni
parte rinchiuso dai vostri steccati, potrà, o cit- tadini, di stragi
riempir la città, impunemente? Tanti fra i primi guerrieri manderà giù
nell’Orco? Non della misera patria e degli antichi Iddii, e del
magnanimo Enea, codardi, vi tocca misericordia o vergogna? » Ac-
68 VIRGILII AENEIDOS LIBER IX ediderit? iuvenum primos tot
miserit Orco? 785 Non infelicis patriae veterumque Deorum et
magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque? » Talibus accensi firmantur et
agmine denso consistunt. Turnus paulatim excedere pugna
“et fluvium petere ac partem, quae cingitur unda: 790 acrius hoc
Teucri clamore incumbere magno et glomerare manum, ceu saevum turba
leonem cum telis premit infensis, at territus ille
asper, acerba tuens, retro redit, et neque terga ora dare aut
virtus patitur, nec tendere contra, 795 ille quidem, hoc cupiens, potis
est per tela virosque: haud aliter retro dubius vestigia Turnus
improperata refert, et mens exaestuat ira. Quin etiam bis tum
medios invaserat hostes, bis confusa fuga per muros agmina vertit;
800 sed manus e castris propere coit omnis in unum: nec
contra vires audet Saturnia luno sufficere, aériam caelo nam
luppiter Irim demisit, germanae haud mollia iussa ferentem,'
ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis. 805 Ergo nec clipeo
iuvenis subsistere tantum, nec dextra valet; iniectis sic undique
telis obruitur. Strepit adsiduo cava tempora circum
tinnitu galea, et saxis solida aera fatiscunt, discussaeque iubae
capiti, nec sufficit umbo 810 ictibus; ingeminant hastis et Troès et
ipse fulmineus Mnestheus. Tum toto corpore sudor
liquitur et piceum (nec respirare potestas) flumen agit:
fessos quatit acer ànhelitus artus. Tum demum praeceps saltu sese
omnibus armis — 815 in fluvium dedit. Ille suo cum gurgite flavo
accepit venientem ac mollibus extulit undis et laetum sociis
abluta caede remisit. 69 VIRGILIO - L’ENEIDE - LIBRO IX
cesi da tali parole, riprendono cuore, e in ischiera ser- rata lo
affrontano: e Turno a passo a passo si ritrae dal- la battaglia, volgendo
verso il fiume e la parte che n’era ricinta; e però più accaniti i
Troiani lo incalzan con grande clamore, addensando le schiere. E come
quando un feroce leone stringon da presso con l’armi ostili i cac-
ciatori, e quello, fiero, e torvo lo sguardo, retrocede, ma nè l’ira o il
valore non gli lascian voltare le spalle; ma neppure potrebbe, benchè
desioso, lanciarsi in mezzo alle armi e alla turba: non altrimenti Turno,
dubbioso, lentamente si arretra, e il cuore per l’ira gli bolle.
Anzi, due volte si era gettato in mezzo ai nemici, due volte volse
in fuga per le mura le schiere sconvolte; ma tutto rapidamente si
accoglie dal campo l’esercito contro lui solo, nè altre forze formirgli
osa la Saturnia Giunone, giacchè aerea dal cielo Giove Iride inviava, con
suoi bruschi comandi alla sorella **, se Turno non lasciasse le
mura alte dei Teucri. Dunque non può il giovane con lo scudo o con la
mano resistere ancora: son troppi i dardi che d’ogni parte gli piovono
giù. Senza riposo tinnisce intorno alle concave tempie l’elmo, ed il
solido bronzo s’incrina alle pietre, e le creste si rovescian dal
capo, e ai colpi non basta lo scudo; raddoppian l’assal- to i Troiani con
l’aste, e primo, fulmineo, Mnèsteo. Da tutto il corpo il sudore allora
gli gronda, e gli cola — omai il respiro gli manca — in un fiume color
della pece. E finalmente allora, a precipizio, di un salto, con
tutte le armi, nel fiume si lanciò; e quello, con la sua bionda corrente
l’accolse, e lo tenne sopra le onde tran- quille, e, della strage
asterso, lieto ai compagni lo rese.Angelo Conti. Keywords: VIRGILIANA, decadente,
decadenza, divina decadenza, filosofia decadente, filosofo decadente,
decadentismo, divinely decadent – d’annunzio, museo d’annunziano, il bello e il
bizzarro, il bello bizzarro, estetica, sensatio, senso, sensum, sentior,
sentitum, perceived, perceptum – sense and sensibilia, estetico/noetico (nihil
est in intellectu qui prior non fuerit in sensu), propieta estetica, proprieta
di secondo grado, secondary quality, Grice, Sibley, Scruton, Platone, Kant,
Schopenhauer, Ruskin, Pater, Antichita, antico e moderno, il fascino dell’antico,
from the antique, from life, Uffizi, Accademia Venezia, RegieAccademiadiVenezia,
Capodemonti, Napoli, Antichita Roma, il fiume d’Eraclito, Ulisse e il canto
delle sirene, Morelli, Francesco, Virgilio, dolcissimo padre, ascetismo,
ascecis, zorzi, riva beata, Pater, Essay on Style by Pater, Da Vinci, Morelli,
la nudita eroica d’Enea – Luigi Ratini. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Conti”
– The Swimming-Pool Library. https://www.flickr.com/photos/102162703@N02/51689647098/in/photolist-2mKCXf3-2mKwo7R-2mJTejc-2mJPC2N-2mJLMNt-2mJpFSS-2mJq2uE-2mJd7nN-2mJe9QJ-2mJ4GHU-2mJ3q6x-2mHGgw3-2mGT6p1-2mGnP2f-2mEuJp2-G9arP4-F7umuM-FKTBHc-EWwuBz-FPukH3-2mEd2LM-2c1JZ8H-EYAmFu-DsyMMT-XBz4hS-GXpTrQ-G7oMm2-G55xdb-FJVKRC-G3tvCn-FcebeC-FbXzmb-FVhkL3-FrCxMd-FRG5RT-FrCZu5-FrzFUS-FrztMA-EWhoRW-EWfq4E-EWi5VJ-FHy2uy-FKUfQi-FHzDvu-EWsxCx-FPp1Mh-EWhxeC-EWwAY2-FHzevW-EWrRgF
Grice e Conti –
il dialogo filosofico – filosofia italiana – Luigi Speranza (Padova). Filosofo.
Grice: “Conti is a good one; for one he is a ‘patrizio veneziano,’ for another
he like Alexander Pope and detests Newton! (Italian temper there!) – My
favourite are his “Dialoghi filosofici,’ full of implicata as they are!” Patrizio
veneto, classicista, famoso per essere stato arbitro nella controversia tra
Leibniz e Newton, circa l'invenzione del calcolo infinitesimale (keyword:
infinito). Si lege in amicizia con Fay,
noto per gli esperimenti fisici che conduce all'Accademia delle Scienze. Di lui
esiste una statua in Prato della Valle, fatta da Chiereghin. Scrive saggi riguardanti
la struttura della tragedia, e nel “Trattato del fantasma poetico” discute la
funzione del coro: monologo, dialogo, coro (terza persona?). Tra le sue
tragedie, la più significativa fu il “Giulio Cesare”. Ne scrive altre tre,
tutte di soggetto romano: “Marco Bruto”, “Giunio Bruto”, e “Druso”. Altre
opere: “Opere” (Venezia, presso Giambatista Pasquali); “Versioni poetiche”
(Bari, Laterza). Dizionario biografico degli italiani. Della nascita del Conti
sono r’ſuoi veri pu dj. Principio de’ suoi studi scritto da lui stero. Disputa
col Nigrisoli e altre particolarità de’ suoi studi sono al primo viaggio di
Francia. Primo viaggio in Francia. Primo viaggio in Inghilterra e prime
conversazioni col Newtono. Mediazione tra il Newtono e il Leibnizio Studi e
altre occupazioni di Conti a Londra. Suoi sudj di belle lettere. Viaggio
d'Ollanda e d'Allemagna. Nuova dimora in Inghilterra. Ritorno in Francia nel
1718. e ſuoi pudi. Amicizie. e converſazioni in queſti anni in Francia. Querela
col Newtono. Suo ritorno in Italia. Edizione del Cesare. Studi e commerzi.
Edizione delle ſue Prose e Poesie. Sue Tragedie. Illustrazione del Parmenide di
Velia di Platone; fima e onori di Conti. Traduzioni. Altri suoi fudi. Progetti
di nuove opere. Ultimi ſtudi. Edizione del Druso; ſua morte. Rifleli Jul
carattere di Conti, e notizie particolari della ſua vita private. Relazione de’
Manoscritti lasciati da Conti. Dell' Imitazione. Del Fantasma Poetico. La
Poesia Greca. Allegoria dell'Eneide di Virgilio. Illuſtrazione dello Scudo di
Enea. Illustrazione del Poema di Catullo intitolato le Nozze di Teride e di
Peleo. Dissertazione sopra la Tebaide di Stazio. Discorso ſopra la Italiana
Poesia. Illustrazione del Dialogo di Fracastoro intitolato il Na. wagero, o fia
della Poesia. Disertazione sopra la Ragion Poetica del Gravina. Della Potenza
conoscitiva dell'Anima. Della Fantasia. Poesie Tradotte dall' Inglese. Al Sig.
Marcheſe Manfredo Repeta sopra il Poema del Riccio Rapito. Il Riccio Rapito.
Prose Franceſe Italiane a Monſieur Perel. Dialogue ſur la Nature de l' Amour.
Lettre à Madame la Preſidente Ferrant. Lettera al Sig. Cavalier Vallisnieri. Al
sig. Marcheſe Maffei. Al N. U. Sig. Benedetto Marcello. Al P. D. Bernardo
Piſenti C. R. Somaſco.A Monſignor Cerarti. L’allegoria
dell’Eneide di Virgilio propone una cosa per farne intender un'altra, che ſeco
è in proporzione, se l’ “Eneide” per consenso di tutti i più abili commentatori
é un panegirico *allegorico* d'Augusto, convien necessariamente che la cosa
proposta sieno l’azione d’Enea (l’explicatura), e la cosa che deve intendersi
ed è loro proporzionata, l’azione d'Augusto (implicatura) più memorabile e più
degna di lode. Per çiò con una ſuccinca narrazione pone prima sotto gli occhi
l’azione d'Enea, che e il primo termine (l’explicatura) su cui l’allegoria o
metafora o implicatura (& fonda, o come l'originale del ritratto; indi fa
il confronto dell’azione di Augusto. Nell'istoria d'Enea, basta quloſſervare
l’oggetto dell’epica, e il carattere stoico dell'eroe. L'oggetto tutto tende
alla nuova colonia di Roma o al Principato ch'Enea (via Ascanio e Romolo e
Remo) ha da fondare nel Lazio e Italia. Questo gli predisse Creusa, Febo, i
Penati; questo le Arpie, Eleno e la Sibilla; e perchè fi compisca l’oracolo della
predeterminazione e del fatalismo stoico, Enea li salva dagl in incendi e dalla
strage di Troja. Ettore lo dichiara Pontefice. I compagni lo eleggono Re.
Avvisato o protetto schiva i tradimenti, gli scogli, i ciclopi; non è sommerso
nelle tempeste, non trattenuto dall’africana Didone più pericolosa delle stesse
tempeste. Finalmente arrivato in nel Lazio trova il re latino dispoſto a
riceverlo per genero, Evandro e i toscani pronti a dargli soccorso; sebben
abbia a fronte Torno, un nimico feroce e collegato coi vicini, lo vince e
l'uccide. Gli oracoli fatalisti predeterminati stoichi dunque, i viaggi, e le
guerre d’Enea non riguardano se non lo stabilimento d'un regno o principato. Il
carattere poi d’Enea o dell'eroe si vede in tutta l'Eneide composto della
*virtù* stoica convenevoli al capo e fondatore d'un regno. La virtu e pietà verso
l’uomo e verso Diuspater, senno nel provvedere a’pericoli e prevederli, valore
da soldato e da capitano. La pietà (o compasione) verso l’uomo e la carità –
l’imperativo della carita conversazionale, verso Diuspater religione. Della
carita o benevelonza o compasione, o compieta verso l’uomo Enea dà esempi
illustri per tutto. Salva il padre Anchise dalle fiamme portandolo sulle spalle
dirige sempre il viaggio secondo i di lui consigli, celebra il suo anniversario
co'giochi conſiderati da’ pagani come una parte della eeligione, e per
ubbidirlo discende fino all’inferno! Quanto è tenero per il figliuolo Ascanio,
e sollecito e della salute e de gli avanzamenti di lui! E quando Creusa sua
moglie si smarrisce, non va egli a ricercarla tra gl'incendi e le stragi? Che
dirò della sua pietà, carita, compassione, compieta, benevolenza, verso il suo
compagno (o d’Eurialo verso Niso), verso l’amico, e verso Torno, il nemico
stesso? Nella tempesta più s’affligge della loro perdita che della propria, gli
consola e gl’incoraggisce negli affanni, li provvede di cibo, li divertisce e
premia co’giochi, fa l’esequie a Polidoro suo parente, a Miseno suo
trombettiere, a Gaeta sua nutrice; piange la morte di Palinuro e più quella di
Pallante (Patroclo), e ne manda il cadavere ad Evandro con magnificenza e con
lutto degno di un re. Avendo ferito a morte Lauro che l’assalì, gli itende la
destra, lo solleva, e lascia che a Mesenzio se ne porsi il corpo. Vuol
perdonare a Turno, e non l’uccide *che* per vendicar suo amante Pallante; ciò
ch'era un atto di carita. Verso Diuspater sempre fervida e pronta è la sua
pietà. Come stoico perfetto e negatore del libre arbitrio, nulla intraprende
senza consultare l’oracolo, e non comincia alcun’azione senza offrir un voto, una
preghiera e sacri fizj, ch’egli offre egualmente al Diuspater propizio, che
alle Diuspater nonpropizio o Giunone e Pallade. Per ubbidir Diuspater supera la
passione che la strega Didone invoca, cede rispettoso alla sua collera
nell'incendio di Troia; conosce Apollo per principal protettore; ascolta
attento i cantici d'Ercole, e invoca Berecintia che l'allista nella nuova
guerra. Alla sua pietà corrisponde il suo senno. Tosto ch'entra in un paese
vuol conoscere i liti, i luoghi, e la gente che l'azbita; così fa in Affrica, e
nel regno d'Evandro, e scoperto l'assaſlinio di Polinestore fugge il pericolo
di cadervi: fa metter in aguato i soldati per lorprender l'Arpie; egli steſſo
dirige la nave che manca di piloto; manda ambasciatori al re del Lazio; cerca soccorso
nella guerra; ricevuto lo distribuisce in due corpi per più imbarazzare il
nemico ciò ch'è una parte della virtu o prudenza militare, non meno che
assediar la città mentre il nemico è sospeso. Questo o quello segno (manifestazione
secondo Vitters) del valore poi non dà nell'attaccare i nimici, nel farne
stragi di sua mano? uccide i più forti e tra gli altri Lauso, Mesenzio, lo
stesso Turno. Più comparisce il valore d'Enea, se col P. Boſsù fi confronti con
quello di Turno, antagonista, avversario, dell’epica, ardente, milantatore,
prepotente e buono sol per la guerra che vuole giusta od ingiusta, ed in questa
è incauto e senza direzione. Enea all'opposto grave – la gravita romana --, misurato
e non peccatore o essecivo, parla poco, laconico, opera molto, sempre consigliato
e forte colla gloria del consiglio e dell'esecuzione. Di questo o quello segno
della virtu -- pietà, senno, e valore, c’e un intreccio mirabile, sicche
comparisce Enea saggio e paziente capitano come Agamennone, valoroo vincitor
del nimico come Achille, destro a maneggiar lo spirito ed a condur una
negoziazione o consenso cooperative conversazionale come Nestore e Ulise:
giugne a questa virtù una pietà sincera, una probità esatta che mai non ſi
ſmente, una compassion tenera per il suo amico e il suo suddito. Enea è buon
figlio, buon padre, buon amico, buon amante, e tutto ciò per motivi superiori
di dovere e di ragione morale kantiana alla luce del stoicismo fatalism del
predeterminismo. Sopra tutto pero domina la specie della virtù più convenevole
d’ogni altra specie al fondatore della dinastia di Romolo, perchè per essa si
merita la protezione di Deuspater, si rende l’amico o il popolo che deve
ubbidire, l’alleato, ed il vicino con cui si deve patteggiare e con-federarsi
in cooperazione conversazionale verso un fine comune. Vi sarebbero il carattere
degli altri personaggi e dei dell'epica, ma essendo scritti di mano dell’autore
sono come non scritti. Anche la seconda parte che riguarda le azione del primo
imperatore romano, Ottavio detto l’augusto è molto imperfetta; eccone qualche
confronto. Nella rovina di Troja li ravvisano la rovina della Roma repubblicana
di Cesare ed Catone. Da questa rovina, Ottavio, come Enea era stato preservato
dalla provvità, 1 videnza del fato, come dice Orazio nel Carmie Secolare. Enea
porta in ispalla suo padre Anchiee; Ottavio prende la vendetta del suo padre addotivo
Cesare. Enea e in Troja maricato a Creusa da cui ha Julo; Ottavio e maricato a
Scribonia da cui ha Giulia. Ma Creusa per ordine de’ Fati è colia ad Enea, come
Scribonia ad Ottavio; e nel dir che ad Enea si apparecchia moglie, da cui
doveano discendere tanci Re, adula cacitamente Livia. Didone che s’oppone al
disegno (de-segno – plannificazione) d’Enea magnifica e vana dell'impero ha del
carattere superbo, impecuo lo, ed astuto di questa altra Africana, Cleopatra,
che impiegò cutre l'arti femmini li per impegnar Ottavio. Ma v'è un tratto
finissimo di lode nella comparazione che poteano i romani fare d’Enea e
ďOttavio, perchè laddove Enea cesse alle lusinghe di Didone, e dopo averla
posseduta l’abbandona scorteſemente in preda alla disperazione, biasmo da cui
poco lo scusanu gli ordini degli Dei; quanto più dovea stimarli Ottavio che mai
non si lasciò vincere dalle tante arti di Cleopatra? In Evandro, che accoglie
Enea, si puo ravvisar Cicerone, che col suo credito e colla sua eloquenza reſe
tanti servigj a Ottavio. L’epica, però per non rimproverargli la disgrazia di
Cicerone, fa che non Evandro ma il figliuolo di lui resti ucciso da Turno, nel
quale *senza dubbio* vien “simboleggiato” Marc’Antonio, valoroso bensì, ma
imprudente, e che le in molte cose mostra fortezza d’animo chiaro ed
eccellente, in molte altre, come Turno, li governa malissimo, e da quello o
questo segno non meno di magnanimità che di pulsanimità. Nulla dimostra più la
finezza cortigianesca di Orazio e di Virgilio come il loro non nominar mai
Cicerone. S'astennero dal risvegliar in Ottavio un'idea che gli dava de’ rimorsi.
All'incontro nominarono Giunio Bruto e Catone, per mostrare che Ottavio non ha
usurpata la libertà, ma che anzi ne era il protettore, l’imperatore, come negli
ultimi tempi lo volea Cromuvelo (Lord Protector) in Inghilterra. Antonio stesso
molto si risparmia, esi può osservare in Orazio che mai non si parla d’Antonio
senza congiungerlo a l’africana Cleopatra per far cadere in lei l’odio e la
colpa; e cosi fa Virgilio fagacemente nella battaglia d’Azio, quando parla
d’Antonio palesemente, e quando ne parla per allegoria, supprime quell vizio
che avrebbero dispiaciuto ai suoi partigiani ch’erano molti, ed a’figliuoli
elevati da Ottavio a sommi onori. Queſta è pur la ragione prammatica, per la
qual Virgilio non dipinta le guerre che fece Ottavio con Bruto, Callio e cogli
altri, che per modo di peregrinazioni, onde non offender quei ch’erano ancora
del partito di questi ultimi difensori della pubblica libertà. Il re del Lazio,
Latino, che ammonito dall’oracolo vuol dar la figliuola più ad Enea, che a
Turno, è il vero ritratto del senato romano, che vecchio (senior, senatore) ed
impotente non potendo più regolar la repubblica, benchè per ispirazione divina
egl’inchini più a lasciarsi governare d’Ottavio che da Marc’Antonio, atterrito
nondimeno dagli apparecchi di guerra, lascia disputar la vittoria a’ due rivali,
come appunto il re Latino fuggendo lascia terminar la guerra a Turno ed Enea.
In Mesenzio ed in Lauso si veggono Cassio e Giunio Bruto, e l'empietà data a
Mezenzio e la virtù data a Lauso lo persuadono. Muore Laulo ed Enea lo
compiagne, come Ottavio compianse Bruto, al dir di Plutarco. Quando Lauro
combatceva, era Mesenzio con la persona appresso di un tronco per posarvi
appoggiato, e gli stava intorno un cerchio de’ più eletti e de’ più fidi; e
quando vide Lauso ucciso, comincia a disperarsi, e a lagnarsi, e andar incontro
alla morte. Queſta deſcrizione concorda molto con quella che fa Plutarco di
Cassio, allora che ritirato sul colle stava rimirando l’esercito di Bruto, e
credendo ch’egli fosse rotto, disperato si confiſſe nel le reni la spade. Non
occorre cercare rassomiglianza perfetta tra questo o quello accidente vero e
questo o quello accidente finto. Baſta che uno si ravvif nell'altro. I ritratti
della Poesia, e particolarmente epica, sono “simili” a quelli che i gran
pittori introducono ne’ quadri istoriati; negli Dei, negli eroi, ne’ capitani
ritengono le fattezze del volto de viventi che vogliono onorare ma variano le
attitudini, o le velti per variare le imagini, e produr nello spettatore maggior
maraviglia ed affetti più vivi. Con questa regola si pollono ritrovare molti
altri confronti nelle cose dell'Eneide colla vita d’Ottavio. Nè par probabile
che tanta corriſpondenza sia effetto del caso, attesa spezialmente la sagacità
del poeta, e l'idea generale dell'opera. Parte di questa corriſpondenza fa
vedere nello scudo d' Enea la seguente illuſtrazione, che si dà intera. .
g. v. 176 D. V.. ILLUSTRAZIONE DELLO SCUDO DI ENEA. Come nell'Iliade d'Omero
Teti porge ad Achille uno scudo fabbricato da Vulcano così nell'Eneide di
Virgilio Venere porge ad Enea uno scudo fabbricato dallo ſteſſo Dio. Quì non
s'intraprende d'illuſtrare ſe non ciò che appartie. ne allo Scudo d'Enea,
oſſervando prima generalmente, qual ne foſſe la materia, la faldezza, la figura,
l'intreccio e i colori, ed indi particolarmente l' ordine e' i fiti delle coſe
ſcolpite, le loro ſtorie, cd allegorie. I'Ciclopi impiegarono nell'armatura
d'Enea il rame, l'ac ciajo, l'oro, e l'argento, ma fecero che ivi abbondante più
dell'uno o dell'altro metallo ove era biſogno di maggior die feſa, o di più
raro ornamento. L'Elmo che dovea abbagliando minacciare i nimici, riſplen dea
per la terſezza dell'acciajo, non altrimenti che ſe fiam. me ſpargeſſe. La
Lorica era ſcabra per i rilievi del rame e del bronzo, che quanto più
maſſicci'ſi fingono, ed incurva ii, tanto più le faette e le ſpade ſpuntavano.
Ben è vero che per la miſtura degli altri metalli, i colori della Lorica ſi mi
ſchiavano con quei del bronzo e dell'oro, ond'ella riſplende va come un Iride
in faccia al Sole. Nell'aſta e nelle ſchinie re abbondava particolarmente
l'elettro che è un compofto d ' oro e ' una quinta parte d'argento, ma purgato
più volte da'Ciclopi; l'oro nel foco avea ſvaporato l'argento, onde la
compoſizione riuſciva più prezioſa, più denſa, ed impene. trabile. Nello
Scudov'erano tutti e quattro i metalli tra loro op portunamente fuſi e
temperati. I Ciclopi ne aveano appiana ta la maſſa in ſette piaſtre rotonde,
che a guiſa dei ſette cuoi attorti dello Scudo d' Ajace implicarono l'une
nell'altre, perchè lo Scudo refifteffe a tutte l'armi de' Latini. Miſterioſo
era il numero di ſetre appreſſo gli Antichi per la relazione ch'egli avea al
numero de Pianeti. Forſe credea no, che gli aſpetti di cucci e ſette influendo
nella fabbrica d' uno Scudo gli deffero una tempra immortale. La figura dello
Scudo d'Enea era ovale, nè a cid forſe an cora mancava il ſuo miſtero. Gli
Scudi ancili chc fi fingea. no 177 no caduti dal Cielo a tempi di Numa, aveano
la ſteſſa figura, Or lo Scudo d' Enea non era men celeſte di loro; ed Enea, che
doveva portarlo, non ſi fuppone men pio di Numa. I Ciclopi nel fabbricar lo
Scudo avendo poſta in opera per comando di Vulcano tutta la loro arte maeſtra,
collocarono, intrecciarono, limetrizzarono, e colorirono le figure ſcolpite in
maniera, che lo Scudo emulava la reflicura di un arazzo. Nè queſta a mio
credere è un'Iperbole poetica, ma un'imi tazione di quell'idee che Virgilio,
avea vedute ne'baſi rilievi di Roma, ove ſoggiornava, ed in quelli delle Città
della Gre cia, ove per profittarlı dello ſtudio delle bell'arti avea viag giato.
A Roma nelle Biblioteche e ne' Tempj ſtavano appeli certi Scudi tutti ſtoriati,
e tra gli altri Plinio racconta, che nel Tempio di Bellona Appio Claudio
confacrò uno Scudo, ove in picciole figure era rappreſentata tutta la
Genealogia dell'antica famiglia de' Claud). Nel conveſſo dello Scudo di Minerva
avea Fidia ſcolpita la battaglia delle Amazoni, e nel concavo la guerra degli
Dei e de'Giganti. Offerva Plinio, che Fidia, volendo moſtrar l'arte nelle
minimeparti, avea elpela ſo ne' Sandali della Dea la battaglia de' Lapiti e
de'Centauri, e nella baſe della ſtatua la naſcita di Pandora con quella di
trenia Dei. Ne'baſſi rilievi delle lamine che cingevano la ſe dia della fatura
di Giove Olimpico, lo ſteſſo Fidia in oro ſcol pito avea, da una parte il sole
che conduceva il cocchio, e dall'altra Giove e Giunone; a lato di Giove v'era
una delle Grazie, indi Mercurio e Veſta., Venere pareva, uſcir dal ma re,
l'Amore l'accoglieva, e la Dea Pito la coronava. Nello ſteſſo baſſo rilievo li
vedeva Apollo e Diana, Minerva ed Er; cole, e nel piedeſtallo da un canto
Anfitrite e Nettuno, e dall'altro la Luna, che galoppaya ſopra un cavallo. Qual
mol ticudine, qual varietà ed intreccio di figure in poco ſpazio? Or è molto
verifimile, che come lo Scudo d'Achille diede a Virgilio la prima idea dello
Scudo d'Enea, così į baſli rilie vi da lui yeduti a Roma in Atene e in Olimpia
gl'inſegnal ſero a perfezionarlo. Nella deſcrizione delle figure ben fi ſcor ge
che l'artifizio dell'imitazione, non deriva dagli alerui fan tasmi, ma da
un'acurata oſſervazione del ſenſo, che regold la fantaſia del Poeta fino ·
lo ſpingo oltre la conghiettura, e pretendo che alle figu. se veduce da
Virgilio ſcolpite o nell’avorio, o nell'oro, od in altro metallo negli vi
applicalle la forza e la leggiadrią Tomo II. 2 de' 3 178 ra 1 1 de colori da
lui veduti nelle pitcure encauſtiche: Plioio ne annovera di tre fpezie, e non
ſaprei fuggerirne una miglior idea che raſſomigliandole alle picture che
vediamo, non dirò fulle porcellane di troppo fragil materia a confronto del me
tallo, ma su fmali di più dura tempra, e su vaſi e ſulle cop pe antiche, ove la
varietà del colore riſultò dal vario grado del foco, che lor fu dato nel
fondere e nel tingere il metal lo. Difficile è proporzionare il grado del foco
ad ogni colo re, ma difficiliſſimo ove i colori lieno per conſiſtenza e viva
cità differenti, e ſi debba nello ſteſſo tempo abbrugiandoli laſciarli ſecondo
il biſogno o floridi, od auſteri, ed a tutti imprimere quello fplendore che
ſecondo Plinio non è lo ſtef To che il lume, ma di'mezzo tra il lume e l'ombra,
ed è propriamente l'intenſione d'ogni colore nella ſua ſpezie. Il Sig. Abate
Fraguier, la cui memoria mi ſarà ſempre ca. offerva, che nello Scudo d'Achille
la terra fenduta in folco dall'aratro cangia in nero il color d'oro, che i
grappo li d'uva ſono neri e la vigna d'oro, che le giovenche ſono rappreſentate
al vivo col bianco e col giallo, cioè collo lta gno e con l'oro, e che veriſſimo
è il langue trangugiato da due Leoni che lacerarono il bue. Da ciò inferiſce
che l'arte encauſtica fioriva a'tempi d'Omero; ma quando anche i Cro nologi che
non convengono dell'età d'Omero glielo conce deffero, molto più debbono elli
concedere, che nel tempo d' Omero quell'arte era molto imperfetta a paragone
dell'eccel lenza a cui la portarono i Greci nel secolo d'Aleſſandro, e
ne’ſuſſeguenti. Le picture de' più celebri artefici encauſtici e rano ſtate
portate dalla Grecia a Roma da' Capitani Romani, é poſcia conſecrate ne! Tempi.
Virgilio che avea ſotto gli oc chj de'modelli così perfecti, gli ha
verifimilmente adombra ti ne ' colori del ſuo Scudo yine queſta ſpezie
d'imitazione pud negarſi ad ua Poeta sì doito, e d'on guſto così eſquiſito in
ogni genere d'arte • Per reftarne convinti bafta riflettere alla varietà ed
armonia de? colori delle figure deſcritte j ai sfuma menti, 0, come parla
Plinio, alle commiſſure de culoriftel fi, ai fecreti più mirabili della
perſpectiva introdotti negli ac» tidenti delle imagini, e finalmente
all'efpreffione degli affec ti de coſtumidegli Uomini rappreſentation La
varietà e larmonia de'colori appariſce nell'Oca d'ar gento che vola ne' portici
d'oro, ne' flutti biancheggianti per lai fpuma ini un mare cerulco Larrei ſono
i colli de'Galli, mentre le loro chiome fon d'oro, e vergate d'oro le veſti; il
langue di Mezio è vermiglio e gocciola dalle ſpine che lo no verdi. Per gli
sfumiamenti de colori, ed inſieme per l'eſpreſſione degli affetti e de' coſtumi,
diverſi nell' arni e nelle veſti fo no i colori de' Barbari condotti in trionfo;
il limitar del Tem. pio d'Apollo è bianco come la neve, ma più bianco è lo
ſteſſo Dio; Cleopatra è pallida per la morte futura; il Nilo al ſembiante ed al
geſto moſtra la doglia che lo crucia e l' impazienza di ſalvare i fuggitivi
ſuoi figli. Che dirò della forza della perſpectiva? Parrafio dipinle, al dir di
Plinio, il Demone degli Atenieſi vario, iracondo, in giuſto, incoſtante..
Virgilio rappreſenta Porſenna che nello Iteſſo tempo comanda, li ſdegna, e
minaccia. Nel Portico a. vanti la Curia di Pompeo era dipinto, ſecondo lo
ſteſſo Plinio, un Soldato che non ſi fapea ſe con lo Scudo aſcendeſſe o di
Icenderſe. Virgilio fa che i bambini attaccati alle poppe del. la Lupa fieno da
queſta alternaniente accarezzati; ciò che il Tallo imirò nelle figure delle
porte d'Armida ove Marcanto nio nel ſeguir Cleopatra che fugge, Mirava
alternamente or la crudele Pugna ch'è in dubbio, or le fuggenti vele. Ma
paſſando a coſe più particolari, io per far meglio in tender l'ordine,
l'intreccio, ed i fici delle figure, divido in quattro parii lo Scudo. La prima
contiene la diſcendenza d ' Enca fino alla Lupa incluſivamente. La copula o,
cioè an cora dimoſtra che tutto era nello ſtello baſſo rilievo. La ſeconda
parte contiene molte coſe memorabili fotto i Re e ſotto la Repubblica. La terza
la battaglia d' Azio. La quarta i tre Trionfi d'Auguſto. Queſte parti, ſi fanno
ſenſibili dividendo l'ovale in quattro altre ovali concentriche che io ſegnerò
co'numeri 1. 2. 3. 4. Nello spazio segnato i. ch' è come l'orlo dello Scudo io
pongo le figure che rappreſentano i diſcendenti d'Enea anno verati da Virgilio
nel primo libro e nel ſeſto: queſti ſono A Scanio, Silvio padre di molci Re,
Proca, Capi, Silvio, Enea, i due giovani coronati di quercia, Numitore, e la
Lupa che allatra i due bambini. De quindici Re d'Alba, di cui parla 2 2 Dio 186
Dionigi d’Alicarnaſſo e Tito Livio, Virgilio non nomina che queſti, perchè,
come egli accenna, furono fondatori di colo. nie, avendo edificato Nomento,
Gabia, Fidene, Collazia full? állo d'una montagna, ed il caſtello d'Inuo o di
Pane. Fon darono ancora Bola e Cora, e queſte ed altre nominate Cit rà eſſendo
nel Paeſe de' Sabini e de' Volſci, avranno dato oc caſione alle guerre e
battaglie nello Scudo eſpreſſe. Nel baf ſo rilievo d'Alcanio dev'egli
rappreſentarſi a guiſa d’un Ca. pirano o d'un Re che comanda di fabbricare una
Città qual era Alba lunga. Altri prendono gli ordini, ed altri gli eſegui
ſcono, ed i Soldati ſtanno riguardando l'opra. La pittura d ' Aſcanio è ſulla
cima dello Scudo; nella parte oppofta, o nel ballo v'è la Lupa che allatta i
bambini, e biſogna rappre ſentaría qual è in molte medaglie. Ne' lati dell'orlo
dello Scudo toſto ſi vede un bambino in mano d'un paſtore ch' eſce da una ſelva;
lo ſiegue in Re circondato da molti bam bini coronati, indi un Ře che guida un
eſercito, un altro che eſpugna una Città, un altro che è in mezzo a Sacerdo ti
e a Veltali, molti giovani Re cinti il capo di quercia che combattono e fondano
colonie, o su monti, o nelle pianu. se. Nè Tito Livio, nè Dionigi d'Alicarnaſſo
parlano in par ticolare di queſte battaglie, onde ſi poſſono ſcolpire a fanta
ſia, ma devono eſſer ſcolpice in medaglie appeſe a rami od alle foglie d'un
albero genealogico che ſerpeggi nell'orlo. Nello ſpazio ſegnato 2. io pongo da
una parte due baſſi ri lievi di forma ellittica, ma incaſtrati di varj fogliami
che riempiono i vuoti. Elli rappreſentano il ratto delle Sabine, e la pace cra
Romolo e Tazio. Pongo dall'altra parte altri rilievi della ſteſſa forma che
rappreſentano Mezio ſquarciato da ' cavalli, e Porſenna che afledia Roma. Nel
ſommo dell'ovale ſi vede nelle figure più rilevate il Campidoglio affalito
da’Galli, e difeſo daManlio; e nelle più lontane i Salj e le Matrone che
eſulcano; nella parte oppo. fta che è la più baſſa dello Scudo v'è il Tartaro
con Catili na affiffo allo ſcoglio, e ſopra il ſotterraneo (chiamato da Vir
gilio la bocca profonda di Dite ) verdeggiano gli Elisj, ove Catone dà la legge
all'anime pie. Le figure di queſto ſpazio ſono maggiori di quelle dell' orlo
perchè le parti più vici ne al centro dello Scudo ove fi fogliono diriger i
colpi, devo no eſſer più maſſiccie per più reliftere. Lo ſpazio è percid
maggiore Nel i 81 5 Nello ſpazio ſegnato 3. v'è la battaglia d' Azio. Apollo
ſaettante è ſul Promontorio, ove Auguſto gl’inalzò un Tem pio. Le navi
d'Auguſto ſono alla deſtra ſchierate in arco; nel deftro corno v'è Augufto
colla ftella in fronte e co' Pe. nati in mano, nel finiftro Agrippa cinto le
tempia della co rona roftrata. Dirimpetto vi fono le Navi torreggianti d'An
tonio. Secondo Plutarco, Antonio con Publicola reggeva il corno deſtro, e
Clelio il ſiniſtro. Cleopatra è nel mezzo in atto di percuotere il fiftro,
ſtromento dedicato ad Ilide che Cleopatra voleva emulare in curto. Tra i due
ſemicerchi del. le navi ve ne ſono alcune diſtaccate che tra loro combatto no.
Soggiunge Plutarco, che Ceſare non ſolamente non or dina ferir le prode dure e
ferrate d'Antonio, ma nè anco inveſtirle per fianco, perciò che gli ſproni
facilmente ſi ve nivano a romper urtando nelle cravi quadre incaſtrate infie me
col ferro: Era dunque queſta battaglia (ſegue egli) mol to ſimile a una
giornata per terra, anzi piuttoſto all'aſfalco d'una Cicà. Perciocchè tre o
quattro navi di Ceſare com battevano intorno a una nave d'Antonio con
partigiane, piche, e con fuoco. D'altra parte gli Antoniani ftando ſulle gabbie
di legno traevano dardi e pietre contro i nimici. Così ap punto Virgilio
rappreſenta le navi che combattono. Sulle navi di Cleopatra vi ſono i Dei
moſtruoſi d'Egitto, in atto di ſaettar Neituno, Venere, Minerva, che ſtanno
ſulle navi d'Auguſto, e contro alle quali egli diſſe al Senato che Antonio avea
moſſo la guerra, non meno che contro al. la Patria. Marre è in mezzo
della batcaglia, la Diſcordia, e Bellona, ed in aria ſtanno le Furie. Tutto ciò
è ſotto la fi. gura del Campidoglio o nella parte ſuperior dell'ovale, men tre
a'lari ſono le navi ſchierate. Nella parte inferiore vi fo no le navi di
Cleopatra che fuggono ſpinte dal vento Japiga, che ſoffia dal capo di Salentino;
non lungi è la figura del Nilo, che allargà la veſte, e chiama i vinci a
ricovrarli ne? ſuoi naſcondigli: egli è d' una figura giganteſca appoggiato
ſull'urna che verſa i ſette fiumi nel mediterraneo, nel reſto dello ſpazio ſi
diffonde il mare coi delfini che ſcherzano. Le figure di quello ſpazio ſono
maggiori per la ragione ſopraccen nata, ed è maggiore lo ſpazio ſteſſo. Nello
ſpazio ſegnato 4. vi ſono eſpreſli i tre trionfi d'Au guſto. Egli trionfo, dice
Svetonio, in tre giorni l'uno dietro all'alcro; la prima volta per la vistoria
Dalmacica, la ſecon da 4 182 1 da per l'Aziaca, e la terza per l'Aleſſandrina.
Dione Caffio particolareggia i trionfi. Trionfo Ceſare, dic'egli, il primo
giorno de' popoli Pannoni, Dalmatini, Japidi, ed altri loro circonvicini, e
d'alcuni popoli della Gallia e della Germania ancora, perciocchè Cajo Carina
avea già vinti e ſoggiogati i Morini e gli alıri popoli appreſſo, che nella
ribellione da lo. Fo fatta gli erano ſtati compagni, ed oltre ciò avea dato una
rolta a'Svevi, ed a quelli che aveano già paſſato il Reno; laonde ed egli e
Ceſare feco rappreſentò il Trionfo percioc chè la vittoria folevaſi attribuire
ſempre all'Imperatore, e l' Imperatore era Ceſare, è teneva in mano il governo
di tut, 10. Il ſecondo giorno Ceſare rappreſentò il Trionfo della bat taglia
fatta al promontorio d' Azio nel mare. Il terzo poi dell'Egitto ſoggiogato. Le
ſpoglie in queſte guerre acquiftare furono baſtanti ad ornar tutto l'apparato
di que' Trionfi; quel. Je però d'Egitto avvanzavano di gran lunga curti gli
aliri ap parati d'ornamenti di ricchezza e di rarità; tra l'altre coſe vi fi
vedea Cleopatra fteſa ſopra una colore in alto di morire, onde in un cerio modo
queſta Reina era condotta in trionfo cogli altri prigioni, tra'quali v'era
Aleſſandro ſuo figliuolo, e Cleopatra fua figliuola chiamati da lei col nome
del Sole e della Luna. Gl’interpreti fi vanno inutilmente affaricando a cercar
le ragioni della qualità de'prigioni, e particolarmente perchè ne' cocchi ſi
vedeſſe l'imagine dell' Eufrate e dell’A. raſſe fiumi dell'Armenia e della
Meſopotamia non conquiſtati da Auguſto. Il P. Arduino nelle ſue rifleſioni
fopra Virgilio non ritrovando queſte vittorie d'Auguſto ne trae degli argo
menti diſavantaggioſi all'Eneide. Io non perderò inutilmente il tempo a
riſpondergli in particolare. Ciò che poſſo dire a coloro che ammettono
l'autorità di Dion Callio, è far loro oſſervare, che Antonio dopo aver chiamara
Cleopatra Reina dei Re, Ceſarione Re dei Re, ed aggiunto alla loro giuriſdi.
zione l’Egico, donò la Siria a Tolomeo, e lutte le Provin cie di quà
dall'Eufrate fino all'Elleſponto; donò l'Africa fino alla Cirenaica a Cleopatra,
ed al fratello di coſtoro chiama to Aleflandro dond l'Armenia con tutto il
rimanente del pae fe al di là dell'Eufrate Gno all'Indie. Or non è verifimile
che Auguſto da cutti queſti Paeſi fcieglieſſe de' prigioni, che egli doveva
aver fatti o nella battaglia d'Azio, o nella ſcon fiila data ad Antonio in
Aleſſandria? Quanto al Reno, Agrip pa l'avea paſſato nel 717. nė fi curò del
Trionfo, ma egli è pro. 183 probabile che Auguſto voleſſe che Agrippa trionfare
ſeco co me Cajo Carina. Non v'era. ſegno d'amicizia e d'onore che non gli deſſe,
perciocchè oltre la corona roſtrata, con cui lo fregið dopo aver vinto Seſto
Pompeo in Sicilia, volea ch'egli avelle una cenda e l'altre inſegne militari
ſimili a quelle dell' Imperatore, e, come dall'Imperatore, da lui ſi prendeſſe
il ſegno della milizia, ed egli era in forſe di dargli per moglie Giulia: canto
grande, gli diſſe Mecenate, tu faceſti Agrippa, che o biſogna ucciderlo, o
ch'egli ſia tuo Genero. Dopo il Trionfo Auguſto inalzò molti Tempj; uno ad A.
pollo ſecondo Svetonio ſul monte Palarino, al quale aggiun ſe una Loggia con
una Biblioteca Greci e Latina; un altro ne edificò a Marte vendicatore per il
voto fatto nella guerra contro Bruto e Caſſio per vendicare il Padre, ed un
altro a Giove Tonante nel Campidoglio. Secondo Dione egli ancora conſecrò il
Tempio di Minerva, ornò il Tempio di Giulio ſuo Padre ſoſpendendovi molti e
molti doni della preda por tata d'Egitco, e molti ne conſecrò ed offerſe a
Giove Capi. tolino, a Giunone, a Minerva. Non è da traſcurare che po fe
l'imagine della vittoria ſecondo Dione nel Tempio di Mi nerva, e ſecondo Plinio
nel Tempio del Padre Celare, il qua le era nel Foro; aggiunge Plinio, che vi
poſe ancora i Ca ſtori che forſe ſimboleggiavano Auguſto ed Agrippa, nel pri mo
libro aſſomigliati da Virgilio a Romolo ed a Remo, come interpreta Servio. Poſe
ancora Augufto nel foro due quadri, uno della guerra, e l'altro del Trionfo; e
s’io non m'ingan doveano queſti rappreſentare coſe alluſive alla battaglia d'
Azio, ed ai trionfi dello ſteſſo Ceſare. Comunque la coſa ſia, ove è il centro
dello Scudo che è la parte più alta, io pongo la Cupola del Tempio d'Apollo,
alle cui porte Augufto affig ge le corone d'oro che erano i doni offertigli da’
Popoli dalle Provincie confederate. Tutto all'intorno vi ſono le are e
gl’incenſi colle vittime, e quindi la pompa e la lecizia del trionfo. In quel
giorno che Auguſto entrò in Roma, dice Dio ne, gli fu conceduto un Arco nella
Piazza di Roma, e in o nor di lui li celebrarono i giuochi quinquennali, e gli
anda rono incontro le Vergini Veítali, il Senaco ed il Popolo, colle mogli, e
il figliuoli: mi par ſoverchio (ſoggiunge Dio. ne ) di raccontar i voti e le
imagini ed altre coſe fatte per lui · La pompa del Trionfo conſiſte ne'
prigioni Nomadi, o Numidi, Affricani, Lelegi, Cari popoli dell'Alia minore Ge
no, e 184 Geloni ſpezie di Sciti, Morini popoli della Gallia Belgicà fi tuati
verſo l' Oceano Britannico. Tra queſti vi ſono molti cocchi colle imagini
dell'Eufrate, del Reno, e dell'Araffe col ponte che Auguſto vi fabbricò. Tali
ſono i baſli rilievi e le figure di tutto lo Scudo; elle s'ingrandiſcono a
proporzione ch'egli ſi va rilevando, e le miniature devono render ſenſi bili i
colori di cui ſono in Virgilio dipinte. I colori domi nanti ſono il giallo e il
bianco che rappreſentano l' acciajo ed il rame. Marte però deve eſſer dipinto
con un colore fer rigno, o fia di ferro, non raffinato in acciajo; diverſi ſono
i gradi de colori o floridi od auſteri che biſogna lumeggiare ed onibreggiare;
ma ſopra tutto convien dar alle figure lo ſplen dore, o ſia quel grado vigoroſo
di colore di cui s'è parlato. Spiegato in queſta maniera ciò che concerne la
parte ma teriale e ſtorica dello Scudo, egli è tempo di ragionare delle
relazioni che le figure hanno ad Auguſto, al quale tutto il Poema è diretto,
come a lungo eſpoſi nell'altra diſſertazione. Biſogna quì ricordarſi che
l'adulazione, ingegnoſiſlima nelle fue compiacenze, or impiega le lodi dirette
e manifeſte, or l'indirette ed occulte, ſecondo che l'une e l'altre per le cir
coſtanze fono più grate a colui che fi loda. Lodar Augufto per la ſua ſtirpe,
lodarlo per la vittoria che gli diede l'Imperio, e per i tre trionfi, ne' quali
fece tanto riſplender la ſua pietà, erano lodi che Auguſto fonima mente
defiderava che ſi pubblicaſſero, onde eſſo poteſſe ritrar: ne più venerazione
ed ubbidienza. Conviene a parte a parte moſtrarlo. Giulio Ceſare nel far
l'Orazione funebre in lode di Giulia ſua Zia: La firpe materna, diſſe, di
Giulia mia Zia ha origi ne dai Re, é la paterna è congiunta cogli Dei immortali,
im perciocchè da Anco Marzio derivano i Re Marxj del cui nom fu mia Madre, da
Venere i Giulj della cui gente è la noſtra Fa miglia. Trovaſ dunque nel ceppo
antico della caſa noſtra la fantità dei Re la quale appreſſo gli Uomini è di
grandiflima autorità e la Religione degli Dii nella podeſtà de' quali ſono el
Re. Sin quì Svetonio. Non potea dunque che molto pia. cere ad Augufto che
Virgilio noftraſſe e nel primo enel ſe fto e nell'ottavo che nella ſua
genealogia verano i Re, gli Dei, e gli Eroi. Virgilio dice nel primo libro: il
giovine A ſcanio che porta oggidiil cognome di Giulio e che ſi chiamava Ilo,
mentre Ilio era in piedi, governerà Lavinio per trent'anni 1 in. 185 intieri
etraſporterà la sede del Regno in Alba lunga di cui faa rà una forte Città. Nel
feſto egli dice: uſcirà dal ſangue Tro jano miſto all' Italico Silvio ſuo
figlio poſtumo che perpetuerd in Alba il ſuo nome, e ſarà egli fello Re e padre
di molti Re,. per lui la noſtra ftirpe dominerà in Alba. Virgilio ſcaltro nul
la parla delle guerre che ſecondo Dionigi d'Alicarnaſſo vi fu rono tra Giulio
figliuolo d'Aſcanio e Silvio, e molto meno che per i ſuffragj del popolo ſi
deſſe a Silvio il Regno che apparteneva a ſua madre, ea Giulio per contentarlo
la fo vranità ſulle coſe della Religione, per cui, ſoggiunge Dionigi, la
Famiglia Giulia ha goduto fin al mio tempo del ſovrano Pontificato, e s'è
chiamata Giulia a cagion d' Julo da cui u ſciva. Io non so accordar queſto
paſſo di Dionigi d'Alicarnaſ ſo con quell'altro di Plutarco e di Svetonio, ove
ſi vede che Giulio Ceſare non per dricco di ſangue, ma per i ſuffragidel popolo
in competenza di Catulo ottenne il ſommo Pontifica to. Laſciando cid, baſta quì
oſſervare, che Virgilio confonde Aſcanio con Silvio figliuolo di Lavinia e gli
altri diſcendenci da lui, poichè dice, che v'era ſcolpita tutta la ftirpe
d'Enea cominciando da Aſcanio. Io così interpreto quel Ab Aſcanio. Di tutti
queſti Re e di queſti Eroi Virgilio nefa come del le imagini trionfali, che
pone nell'orlo del ſuo Scudo, come negli atrj delle caſe de' Romani ſi poncano
le imagini degli Avi loro, ſulle quali Giuvenale e Plinio fanno sì gravi riflet
fioni intorno al biasmo ed alla lode de' diſcendenti. Ciò ba fi intorno la lode
manifeſta della ftirpe d'Auguſto. Palliamo alle lodi indirette. Nelle medaglie,
ove fi legge Reft. o reſtitui, ſi vede l'ima. gine o d'un Bruto, o d'un Coclite,
o della libertà, o d'al tre coſe alluſive alle azioni celebri de' Romani
antichi, che gl' Imperatori Romani aveano imitate o reftituite. Il P. Ar duino
vuole che queſte allegorie nelle medaglie cominciaſſero ſotto Tito, di cui ſi
contano fino 22. medaglie di queſta ſpe. zie e terminaſſero ſotto Trajano, di
cui ſe ne contano 24. ma non, perchè queſte medaglie non ci reſtino, ſi può
dedur che ſotto gli altri Imperatori e particolarmente ſottoAuguſto, che
vantavafi d'effere il difenſore della libertà del Senato e dei popolo, l'adulazione
non aveſſe inventate l'allegoric; certo è almeno, che con queſt'ipoteſi ſi
rileva il ſenſo del ratto del. le Sabine, e della pace ira Tazio e Romolo.
Prima che Planco determinaffe il Senato a dar ad Occavio Tomo II. il 186 9 il
nome d'Auguſto, molti volcano che ſi chiamafle Romolo. In fatti Auguſto
l'imicava non ſolo nella fondazione d'un nuovo Impero, ma ancora in molte
circoſtanze della ftella fon dazione. Come Romolo col ratto delle Sabine avea
provvedu to al mantenimento della Città, così Auguito con la legge di maricar
gli ordini che Orazio chiama legge Marita; due ne fece Auguſto., la prima nell'
anno 736. e ſi chiamava legge Giulia, e l'altra dell'anno 762. e li chiamava
legge Popea perchè fatta ſotto i Conſoli Sulpizio e Popeo. Con queſte leg. gi
fi rinovarono l'antiche rammemorate da Cicerone e da Aulo Gellio, e Dion Caſſio
merte in bocca d'Auguſto una lunga arringa su queſta materia al Senato, nella
quale dopo d'aver cogli eſempj delle nozze degli Dei eſaltato il vantaggio e la
giocondità de'figli, l'utile della Repubblica, e il biasmo di viver ſenza
moglie, gli fa dire: Romolo autor noftro, e da cui diſcendiamo, non li ſdegnerà
con tagione conſiderando il fuo naſcimento e i coftumi introdotti? Orazio nel
Carme ſecolare lodando per queſta legge il Se nato obliquamente loda Auguſto;
ma Virgilio nella lode obli. qua involge l'argomento del minore al maggiore
come s'egli diceffe: fe tanta obbligazione hanno i Romani a Romolo che con una
violenza provvide al mantenimento della Città, mol to maggior obbligazione i
Romani hanno ad Auguſto che ſen. za danno de' vicini vi provvide con una legge
si ſaggia. Romolo dopo le guerre con Tazio ai rapacificò ſolennemen. te con lui,
e diviſe feco il Regno; ed Auguſto dopo molte guerre con Marcantonio
conciliatoſi ſeco per l'opera de' co muni amici diviſe l'Impero, del quale il
termine ſecondo Plu tarco era il Mar Jonio. Tutta la parte, dic'egli, verfo
Levan te fu conceſſa ad Antonio, e l'alira verſo Occidente a Ceſare. Pegno
della pace fu Ottavia maritata ad Antonio, e certamente ella è rappreſeatata
nella vittima che ſi ſcanna nella ceremo nia del giuramento tra Romolo e Tazio:
ne deve far difficol tà il noine della vittima, poichè tutto ciò che li
confacrava agli Dei era fanto, e la Scrofa è ſtata ad Enea d'indizio del paeſe
che ricercava. La pittura di Mezio non è meno allegorica; egli tradi Tul lo
Oſtilio come Antonio tradì la Repubblica, e tradi Ottavio con la guerra che
all'uno ed all'altra intimo per far piacere a Cleopatra. Mezio ne fu ſquarciato
a viſta di Tullo; ed An. tonio fu coſtretto a darſi la morte quafi agli occhi
d'Augufto. An 187 Antonio mentre s'incamminava al ſepolcro ove s'era rinchiuſa
Cleopatra, andava verſando il ſangue per le Atrade come ap punto il corpo di
Mezio per la ſelva. Non ſi potevano eſpri mer da Virgilio coſe sì delicate che
in un quadro allegorico, Due volie, dice Svetonio, entrò Auguſto in Roma vitto
rioſo e ſenza trionfare, una, poichè egli ebbe vinto Bruto e Caffio ne'campi
Filippici, l'altra avendo vioto Seſto Pompeo in Sicilia; il che moftra, qual
foſſe la modeſtia politica d ' Auguſto; queſta ſteſſa egli usò con Marcantonio
del quale e gli non crionfo, ma di Cleopatra, come ſi può raccoglier dal
Trionfo deſcrito da Dion Callio. Egli ſollevò i figliuoli d' Antonio alle prime
dignità, nè col moſtrar odio e vendetta con Antonio dopo ch'egli era morto
voleva offender Octavia a cui era ſempre grata la memoria del marito. Orazio e
Vir gilio ben ſapendolo non mai parlarono di Marcantonio ſc non mettendolo in
compagnia di Cleopatra su cui fecero ca der l'odio e la colpa; ma nel tempo
ſteſſo, conoſcendo forſe che Auguſto ſi compiaceva, che negli animi de' Romani
non ſi ſmarriſſero l'idee di quanto avea fatto contra Marcantonio per la finta
difeſa della libertà, eſli procurarono di maſcherar ne l'azioni con l'allegoria,
della quale Auguſto poteva abba ſtanza intenderne il ſenſo, e non offenderſi i
partigiani d'An tonio per le varie interpretazioni che poteano darle. Nelle mie
note su l’Odi d'Orazio io ſpiego con ciò molte coſe in intelligibili ſenza
queſta ſuppoſizione, nè ſarà diſcaro che ne moſtri l'uſo nelle ſtorie di
Porſenna e di Manlio ſcolpite da Virgilio nella ſeconda ovale dello Scudo.
Porſenna voleva riſtabilire in Roma la tirannia traſportan dovi i Tarquinj, e
nonmeno Antonio voleva riſtabilirla tra ſportandovi Cleopatra. Se Antonio, dice
Dione, foſſe ſtato ſuperiore e ſignore del tutto, era per dare a Cleopatra la
Cit tà di Roma; è poco dopo ſoggiunge, che Cleopatra era venu ta in ſperanza
d'acquiſtar l'Impero Romano, e che quando al cuno le dimandava giuſtizia, ella
riſpondeva che gliela fareb be in Campidoglio:al che pur allude Orazio nell'Ode
37. l. 1. dicendo ch'ella era ebbra di folli ſperanze non meno che di vino
mareorico. Io non so ſe troppo raffini nel ritrovar in Clelia che ſi falva a
nuoto, Ottavia che al dir di Plutarco eſce precipitoſamente dalla caſa
d'Antonio; ma certamente Coclite che rompe il ponte è un ſimbolo d'Agrippa che
con la vittoria navale interrompe l'avvanzamento d'Antonio. AQ 2 Tito 188 Tito
Manlio è difenſore della libertà del Campidoglio con tra i Galli, come Antonio
fu difenſore della preteſa libertà contra Caſſio e Bruto e gli altri nimici di
Giulio Ceſare. Non mancarono, dice Plinio, i fregi delle coſe militari in
Manlio Capitolino, ſe non gli aveſſe perduti nell'eſito della vita; e Tito
Livio ſoggiunge, che lo ſteſſo luogo nell'Uomo ſteſſo fu un monumento e
d'inſigne gloria e di ultima pena. Anto nio difeſe il popolo Romano ne' Campi
Filippici, e il popo lo Romano in Azio ed in Aleſſandria l' inſeguì e fu
cagione della ſua morte. I Salj ed i Luperci eſultano, e le matrone ne loro
cocchi agiati conducono le coſe ſacre per la Città per dimoſtrare che non ſono
ammeſſe in Roma le ſuperſtizio ni Egiziache, abborrite eſtremamente da' Romani
ne'cempi d ' Auguſto e di Tiberio. Catilina tormentato nell' Inferno non moſtra
egli le pene dovute a Marcantonio? e per la ragion de contrarj quante lo di
meritava Auguſto per la ſalvata libertà? In grazia di que fta ſoffriva Augufto
che fi lodaſſe Catone Uticenſe. Orazio nell’Ode 12. c. 1. lo mette tra gli Eroi
di Roma. Loderò di Caton la nobil morte? Il P. Catrou pretende, che il Catone
che negli Elisj dello Scudo dà legge agli ſpiriti, non fia altrimenti Catune
Uricen ſe, ch'era troppo odioſo a'Ceſari, ma Catone il Cenſore, di cui dice
Seneca, che tanto giovo co'ſuoi coſtumi al popolo Romano, quanto Scipione colle
ſue guerre. Il P. della Rue é per il Carone Uticenſe, ma non ne aſſegna la
ragione, la quale è manifefta, ſe ſi riflette al paſſo di Taciro da me nell'
alıra diſſertazione addotto e che qui ancora ſoggiongo, perchè cgli moſtra
quanto Ottavio fi vantafle, come Cromuello fece a' noſtri tempi, di paſſar per
difenſore della pubblica libertà. Tito Livio (così fa dir Tacito a Cremuzio
Cordo in Senato ) chiariffimo tra tutti gli Scrittori e per eloquenza e per
fedel tà, celebrò con tante lodiGnco Pompeo che Auguſto lo chia mava Pompejano,
nè perciò gli fu meno amico. Nelle Opere di Aſinio Pollione (cui Virgilio
dedicò l'Egloga terza ) li fa onoratiflima memoria di Callio e Bruto: Meffala
Corvino pre dicava Caffio per ſuo Imperatore, e l'uno e l'altro viſſero lun.
gamente pieni di ricchezze e d'onori, ed Auguſto, non ſi sa le con maggior lode
di manſuetudine o di prudenza, laſciò 1 cor 189 correr le lettere d'Antonio, e
l'orazioni di Bruto, che molto lo diſonoravano; nel che forſe volle imitar
Ceſare Dittatore che tollerò i verſi di Bibaculo e di Catullo, ed al libro di
Marco Cicerone nel quale s' inalza Catone al Cielo, riſpoſe perorando come ſe
foſse avanti i Giudici. Con queſto paſſo di Tacito ſi può dar la ragione per la
quale Virgilio ed Ora zio non temerono, dedicando l'Opere loro ad Auguſto, di
no. minar Giunio Bruto, Marco Bruto, e Callio, Catone, e Pom peo. Maquale
ſcaltrezza cortigianeſca v'è in Virgilio nell' introdur Catone a dar legge agli
ſpiriti? Par, ch'egli accen ni, che Carone meritava ſolamente grado in quella
Repubbli ca ideale di Platone, la quale ſecondo Cicerone egli cercava nella
feccia di Romolo. Ed ecco ciò che dovea dirſi intorno alle lodi indirette ed
allegoriche. Le figure del quarto e del quinto ſpazio contengono lodi di rette,
perchè cuite ripiene delle coſe di cui si compiaceva Auguſto che i Romani
continuamente acclamaffero. Egli ſteſ ſo, come ſi diffe, avea nel Foro di
Ceſare conſecrata l'ima gine della battaglia, e del Trionfo, nè io dubito punto
che Virgilio ne aveſſe eſpreſli i tratti della pittura nello Scudo in quella
guila, che nel primo libro nel rappreſentar il Furore alliſo ſopra i trofei e
con le mani annodate al tergo imita la pittura ch'era nel Tempio di Giano.
Tutto poi nella deſcrizione e della battaglia, e del Trion fo, è diretto alla
lode d'Auguſto. Nella battaglia, Auguſto è coi Padri, col Popolo, coi Penati, e
co'magni Dei, ed ha in fronte la ſtella paterna; ciò ſignifica, che la guerra
era in trapreſa per la libertà del Popolo, del Senato e coll'alliſtenza di
Giulio Ceſare già Deificato. All'incontro Antonio non ha ſeco che de' Barbari,
ed un'effeminata Reina; Auguſto è di feſo da Venere genitrice, da Minerva, e da
Apollo, Dei del la prudenza e del conſiglio, e da Nettuno, che gli era ſtato
favorevole nelle guerre in Sicilia contro Seſto. All'incontro Antonio non ha
ſeco che Dei moſtruoſi ed odiati da' Romani. Quanto cgli deſcrive più feroce la
pugna, tanto maggior mente eſalta il valore d'Auguſto e d' Agrippa, ch'egli
ſempre accompagna per le ragioni di ſopra accennate. Le Furie e la Diſcordia
con Bellona liriferiſcono a Cleo patra; ma qual mai v'è ſagacità poetica
nell'accennare la fu ga e la morte di queſta Reina? Mentre ella ſuona il filtro
non vede i due ſerpi che la minacciano alle ſpalle; ella con fida iyo fida in
vano nelle forze dell'Egitto, e in vano tenta di rifu. giarſi nelle più occulte
ſpiagge delNilo. Tutto allude al.con higlio ed alle azioni di Cleopatra. Perchè
poi Virgilio non nc introducefle nel Trionfo l'effigie, e tra i prigioni non
poneſ ſe i figliuoli di lei, la cagione n'è forſe ſtata il timore d'ec citar
nell'animo altrui con queſte imagini qualche grado di ammirazione e di
compaffione, e perciò ſcemar in parte la lode d'Auguſto, e tra l'altre quella
della pietà. Ne'gran Poe. ti biſogna egualmente riflettere e a quel che dicono
e a quel che tacciono, onde molto male s'argomenta dalla Poeſia alla Storia, e
dalla Storia alla Poeſia, quando non s'attende al fi ne a cui tutto vuol
accomodare il Poeta. Il fine delle figure ſcolpite nei vari ſpazi dello Scudo
ha relazione al fine gene rale dell'Eneide. Le figuredel ſecondo ſpazio
riguardano il ſenno d'Auguſto, le figure del terzo il valore, le figure del
quarto riguardano la ſua pierà. Queſte ſono le tre virtù do. minanti
dell'Eneide. Dionigi d'Alicarnaſlo, che ſcriveva nel tempo d'Augufto, le
ſtabiliſce come neceſſarie ai fondatori d ' un Impero, e Virgilio vi fabbrica
ſovra l'Eneide. Molte altre coſe io potrei addurre intorno l'artifizio poeti.
€0, la chiarezza, e la brevità, colla quale Virgilio in sì po chi verſi eſprime
tante coſe, nè mai per oftentazione o d’in. gegno o di dottrina o d'erudizione,
maſempre relativamente al diſſegno del tutto e delle parti, ciò che deve
ſervire a' Poe. ti moderni di precetto e d'eſempio. DISSERTAZIONE PRELIMINARE i
ALL' ILLUSTRAZIONE DEL PARMENIDE DI PLATONE. atentat nesatentratata L A ſecca
della Filoſofia Italica fondata da Pitcagora ebbe nome e ſede nella Magna Grecia,
tra le cui Provincie fu per l'eccellenza de'Filoſofi, che vi fiorirono, celebre
la Lucania, ed in queſta la Città di Velia, o d'Elea così denomi nata dal fiume
che l'irrigava. Quivi Senofane di Colofone, Cit tà della Jonia nell'Alia minore,
ſtabilì e perfezionò la fecta, che dalla Città d'Elea fi diffe Eleacica, e
meritò d'avere tra gli al tri diſcepoli Parmenide nato di Pireto, e quel
Filoſofo grave e venerabile, che con Zenone paſsò in Atene, ove tenne la con
ferenza con Socrate eſpreſſa in queſto Dialogo. Ora avendomi propoſto io
d'illuſtrarlo nella ſua parte ſtori ca e Filoſofica, credo diſoddisfar quanto
baſta al mio impegno ſe prima tento d'accordar l'erà controverſa dei tre
Filoſofi nomi nati, indi ſe della dottrina Eleatica ſpiego l'origine e
l'effetto, o la Filoſofia Pittagorica, e la Platonica; finalmente ſe mi fer
punto che Platone in queſto Dialogo n'eſpoſe, e dichiaro l'artifizio filoſofico,
e poetico dello ſteſſo Dialogo. lo difli, che Senofane ftabili, e perfezionò la
ſecca Eleacica perchè Platone dice nel Sofiſta, la gente d ' Elea incomincia
appref ſo di noi da Senofane, anzi da più antichi, i quali non poteano eller
che Talete, o Pittagora, oi difcepoli loro; non regnando, allora alıra Filoſofia
nella Grecia, ſe non l'introdotta dai due fondatori, o profeſſata da i loro
allievi. Alcuni però fecero Se nofane poſteriore a Talete, ma più antico di
Pittagora, nè fo dove prendeſſero le loro congetture cronologiche, alle quali
oltre l'autorità di Platone, s'oppongono le ſcoperte dei due Fi loſofi, e i
viaggi loro. Taletecalcolo il primo l' eccliſli lunari, ma come poteva egli
calcolarle ſenza conoſcere la propolizione, che Euclide poi fe ce la 47 del
primo libro degli Elementi, e di cui s'aſcrive or dinariamente l'invenzione a
Pitcagora? I calcoli aſtronomici ſo mo ſul. no (4 ) no dedotti da
trigonometrici, principio de' quali è il triangolo rettangolo miſura diſe
ſteſſo, e de gli altri triangoli. Pittagora dunque, che l'invento, o fu
contemporaneo di Talete, o fiori prima di lui., Io credei, che queſta foſſe una
dimoſtrazione in cronologia, finchè in Plutarco (a ) ritrovai che gli Egizj
ſimboleggiavano co? tre lati del triangolo rettangolo miſurati da 3, 4, e s le
loro principali divinità Ilide, Oliride, ed Oro; aſſegnando ad Oſiri de la
perpendicolare, la baſe ad Ilide, e ad Oro l'ipotenuſa; L'antichità del ſimbolo
manifeſta quella della cognizione, tan to più che gli Egizi coltivarono l'
aſtronomia da poi che eb bero inventato la geometria per miſurare i terreni, e
non par veriſimile, che ſenza conoſcere il triangolo rettangolo, il pri mo e il
più facile ad immaginarſi de gli altri, poteſſero riu ſcire nella pratica di queſte
due ſcienze. V'aggiungo, che fe condo Platone (6.) noci erano, agli Egizi gl'
incomenlurabili, la prima idea de' quali naſce dall' impoſſibilità di eſtrar la
radice dal quadrato dell'ipotenuſa del triangolo; I lati del retcangolo Pitta
gorico ſono i numeri accennati, e queſta è la prova che dagli E giz lo
toglieſſe Pittagora, e nello ſteſſo tempo o poco prima l' aveſſe colto Talete,
benchè poi Talete ſi contentaffe di moſtrare all'Aſia minore l'ulo aſtronomico
della propoſizione, e Pictagora ne deſſe alla Magna Grecia la dimoſtrazione
Geometrica, ed è forſe quella regiſtrata da Euclide nel primo libro diverſa
dalla 8 del libro 6 dedotta dalle proporzioni delle linee, e che nel progreſſo
del tempo Eudoffo, che fiori nel tempo di Placone, portò dall' Egitto col s
elemento. Or fe i gradi delle cognizioni dello fpirito umano ſono fema pre gli
ftefli, dall'analogie dell' Epoche moderne ſi poſſono de durre le antiche, e
particolarmente quelle che hanno relazione agl'inventori de' principjmatematici.
Nel paſſato ſecolo ſi trova prima dal Toricelli la Cicloide, e l' Ugenio
l'applicò a regola re il moto dell'orologio a pendulo; il Newtono fi limitò
all'altrace ta Teoria della luna, e l' Hallejo l'applico a correggere le Tavo
le aſtronomiche. La ſeconda congettura della contemporaneità di Pitragora, e di
Talete, ſi prende da coſe più facili. Vuol Jamblico, che Ta lete ſcriveſſe una
lettera a Ferecide maeſtro di Pittagora, e gli legaſſe certi fcritti morendo, e
par che Plinio convenga che i due Filoſofi foſſero ſtati in Egitto al tempo che
regnava il Re Amaſi. La queſtione non cade più dunque ne ſu tutto il ſecolo, ne
(a) Trattato d'Ilide, ed Oſiride. (6 ) Nella Rep. e nelle leggi. (5 ) 1 4 ne
ful mezzo ſecolo, ma su l'età dell'uno e dell'altro di pochi anni diſtante;
Talete par più vecchio ſe ſcriſſeuna lettera al maeſtro di Pittagora, machi sa
poi ſe Pitragora non era allora in Egitto? queſta lieve differenza non toglie
però, che ſe Talete' fu più d'un ſecoloprima di Senofane, non lo foſſe ancora
Pittagora: Io ritrovo bensì, che Senofane era contemporanco d'Epicar mo, e
diEmpedocle. Secondo Timeo lo Storico, Senofane paſsò in Sicilia al tempo di
Gerone, ſotto il cui Regno Epicarmo era illuſtre per le ſue commedie, e
Plutarco (a) ci conſervò la memo ' ia d'una riſpoſta, che diede Senofane ad
Empedocle. Non è facile il determinare, nè qui lo cerco, quanto Epicar mo, ed
Empedocle foſſero diſtanti da Pittagora, e quindidà Ar chita Tarentino il
vecchio, da Peritione, da Timeo di Locri, da Ocello Lucano, e da altri, che ſi
dimandavano Piccagorei (6 ) perchè udirono Pittagora, a differenza deglialtri,
che ſi chiamava no Pittagoriſti. Quando cominciò Senofane a ſtudiar la
Filoſofia, quella di Ta lete era già diffuſa nella Jonia, e quella di Pittagora
nella Magna Grecia,e nella Sicilia; su queſto fondamento altri fecero Seno fane
diſcepolo di Anaſimandro, ed altri di Archelao diſcepolo di Anafagora, il quale
avea il primo traſportata la Filoſofia dalla Jonia in Atene, ove paffato
Senofane ftudiò ſotto (c ) un certo Bottone Ateniere. Dalla povertà cacciato
Senofane dalla Grecia, paſsò nella Sici lia e quà s'abbandono alle doctrine
Pittagoriche, più delle Joniche conformi all'ingegno di lui acre, e profondo.
Dalla Filoſofia Jo nica, e dall' Italica traſſe un nuovo liftema, è meritò ď'
effer ca po della ſecta Eleatica primo fonte dell'Accademica, e della Pla tonica,
delle quali poi furono rami lo ſcetticismo, e lo ſtoicismo, Nulla ancora s'è
fatto, ſe non ſi dimoſtra accordarſi l'ecà di Senofane con quella di Parmenide,
e queſta con quella di Socra te. Tralaſciare dunque molte epoche inverifimili,
io m'arreſto a quella che aſſegna Timeo a Senofane, ed è che egli fiorille
nell'olimpiade 76. Parmenide, ſecondo Laerzio ſeguito dallo Stan lejo, e da
altri, fiorì nell' olimpiade 69 diſtante dalla 76 di 7 olimpiadi, che importano
28 anni, calcolando ogni olimpiade per 4 anni compiuti. La voce fiorire è molto
vaga o ſteľa nel la Cronologia, perchè non ſempre moſtra, che un Filoſofo fof
ſe nel punto più alto della ſua fama, ma che ſolo aveſſe un no
meilluſtreacquiſtato. Il Newtono, che cosi rapidamente ſi per fezionò nelle
matematiche, fioria del pari in Inghilterra nel 1662 quando ſcriſſe al
Leibnizio la lettera in cui gli dichiarava lo ſvi luppo, (a ) Plut. de vit.pud.
(6) Patr. diſcuſs. prop. 1. 6. (c) Laerzio vit.di Sen. (6 ) 3 8 luppo, e l'uſo
del Binomio eſaltato ad una potenza indetermi nata, e nell'anno 1716 in cui
molte coſe aggiunſe al ſuo libro de' colori, e n'illuſtrò molte altre nei
principj naturali della Fi loſofia matematica, Senofane, che lo Scaligero fa
vivere 104 an ni, ed altri almeno fino a 100, potea fiorire in olimpiadi mol to
diftanti, perchè per la forza della ſua mente facilmente riu fcendo nelle fue
applicazioni, in breve acquiſtava fama di lomme Filoſofo, e la ſua fama tanto
più ſpargeali per le bocche degli Uomini, quanto egli abbelliva le ſue
meditazioni filoſofiche con la Poelia per farle ricercare, e leggere con più
d'avidità. Parmenide fece i ſuoi ftudi in Elea (a ) ſotto Amenia, e Dio cheta
Pictagorici, i quali lo riduſſero a laſciar le ricchezze, ecol tivar la vita
privata, e darſi tutto alla Filoſofia. Biſogna dun que che in eſſa molto
riuſciſſe, o la Filoſofia foſſe la paſſione, che più lo dominava, ſe nato de'
più ricchi, e de’più nobili di Elea ebbe tale coraggio; ma ciò molto applauſo
dovea avergli acquiſtato appreſſo de'ſuoi Cittadini, ſe fin d'allora
cominciarono a celebrarlo in guiſa, che al dir di Ermipo Empedocle l'emuld.
Nulla vieta il ſupporre, che Empedocle avelTe molto ſoggiornato in Elea, e poi
foſſe ritornato in Agrigento ſua Patria. In Elea era ſtato emulator di
Parmenide doctiſſimo nelPittagoriſmo, e lo fu in Sicilia di Senofane, che lo
profeſſava con qualche cangiamento', dopo gli anni 28 che è l'intervallo
frappoſto tra l'olimpiade 69 e 76. Paſso Senofane in Elea, ed ivi Parmenide
conſecrato agli ſtudi corſe ad udir Senofane, come i giovani nobili, e ben
educati ſo leano far nella Grecia, quando nelle loro Circà udiano entrar un
Filoſofo illuſtre, e che potea inſtruirli in qualche nuovo liſte ma, del che
chiari gli eſempi ne vediamo nel Protagora, nelGor gia, ed in altri Dialoghi di
Platone. Quando Parmenide udi Se nofane, queſti poteva eſfer molto vecchio; ma
qualunque età dia ſi a Senofane, mi baſta, che nel pricipio dell' olimpiade
76Parme nide imparaſſe da lui il fiſtema dell'uno immobile, e non aveſſe allora
che 36, e ancor 40 anni, la ſteſſa età che avea Zenone quando diſputò con
Socrate in Acene. Socrate nacque al fine dell'olimpiade 77, ed avea 4 anni com
piuti o 5 anni cominciati, quando nella noſtra ipoteſi Parmeni de ne avea 40.
Se zo anni dopo ſi fuppone, che Parmenide con Ze none paſlaffe da Elea in Atene,
come vuol Platone, non avea che 60 anni, e Socrate che 25, onde era egli molto
giovane relativa mente a Parmenide. Semplici, e al fommo veriſimili ſono queſte
ipoteſi degli ſtudi, 1 e dei (a ) Laerzio vita di Parmenide. 1 (7 ) e dei
viaggi dei due Filoſofi, e ſe s'accordano facilmente con le olimpiadi, perchè
oftinarſi a rigettarle, e rinunziare all'au corità di Platone, che potea molto
meglio al fuo tempo cono fcere l'epoche dell'era filoſofica, che non ſi
conobbero 6oo an ni dopo, e ben più? Le circoſtanze, con cui Platone accompagna
l'abboccamento di Socrate con Parmenide, accoppiano in guiſa alla verità del
fatto la veriſimiglianza ſtorica del Dialogo, che pare non do ver laſciarſi
alcun ſoſpetto. Io le eſtrarro dal Dialogo. Parmenide, e Zenone fuo diſcepolo
favorito o fuo figlio a dottivo abitavano fuor delle mura di Atene in caſa di
un cer to Pitidoro. Nelle ſolennità de grandi Panatenei, itofene So crate a
ritrovar Parmenide, ritrovò folo in caſa Zenone, e comia cid a diſputar feco fu
l'idee. Entrato poco dopo Parmenide in caſa con Pitidoro, ſi proſeguì la
diſputa incominciata alla pre fenza di molti, tra' quali Ariſtotele non lo
Stagirita, ma uno dei 30 Governatori, o Tiranni di Atene. Tali ſono le circo
ftanze del luogo, del tempo, e dei teſtimoni della diſputa. Socrate non avea
allora che 25 anni; or eſſendo egli mor to nell'età di 72 anni,
dall'abboccamento alla morte non vi fo no che 47 anni di diſtanza, e tanti
appunto o pochi più dall' abboccamento al Dialogo, ſe Platone lo ſcriffe dopo
la morte di Socrate: ma poniamo che l' aveſſe compoſto anche 20 anni dopo; la
memoria di un Uomo così illuſtre qual era Parmeni de non potea più ignorarli in
Atene, di quel s'ignori ora a Parigi la dimora che vi fece il Leibnizio, e
l'Ugenio, e le di fpute che ebbero nell' Accademia reale. Alle verilimiglianze
ſtoriche s'aggiungono le poetiche necef ſarie all' ornamento del Dialogo, che è
una ſpecie di Poeſia Dramatica: così lo teſse Platone.: Cefalo per bocca di
Antifone ſuo fratello uterino, e figliuo lo di Pirilampo, racconta ad A dimanto,
e Glaucone, tutto ciò che avea udito da Pitidoro fu la diſputa che ebbero
Zenone pri ma, e poi Parmenide con Socrate. ' Antifone avea converſaco
familiarmente con Pitidoro compagno di Zenone, ma poi laſcia ta la Filoſofia
coltivava l'arte equeſtre, e quando Cefalo ad in ſtigazione de' compagni andd a
ritrovarlo, egli dava certo fre no ad accomodare ad un fabro; circoſtanza che
io credo finta per dar rilievo al racconto, é fiffar la fantaſia del lettore
con qualche coſa di ſtrano. Par toſto che Antifone occupato in un volgare eſercizio,
non debba favellare ſe non di coſe volgari, nè mai s' aſpetta, che egli ſia per
ſalire nell' ultime aſtrazio ni della metafiſica; quindi il lettore reſta
ſorpreſo dalla mera viglia (8 ) 1 > e di viglia, allora che egli racconta il
principio della diſputa tra So crate e Zenone, e che poi s'interrompe alla
venuta di Parme nide, che fattoſi pregar un poco la continua fino al fine. Quan
te menzogne, ſe Socrate non parld mai con Parmenide ! All incontro qual arte
fina di veriſimiglianza poetica, per dar or namento alla verità del fatto di
cuiCefalo, Adimanto, e Glau cone vivendo poteano renderne teſtimonianza? Come
immagi narſi, che un Filoſofo il qual volea render accetta la lettura de ſuoi
Dialoghi, cominciaſſe a diſguſtar il lettore con bugie le più sfacciate?
Ariſtotele, che calunnia il ſuo Maeſtro in tante parti dell'opere ſue fue, e
che parld ſovente di Parmenide Socrate non attaccò mai Platone ſul loro
abboccamento, e pur ne poteva trar degli argomenti, per renderne la dottrina
ſoſpetta. Non ne parlano altri autori Greci più vicini a Platone, non gli
autori Latini, che più ſtudiarono i Greci, e tra gli altri Cicerone e Plinio,
che tante coſe ci conſervarono fu l' iſtoria ed Era Filoſofica. Non v'è che il ſolo
Ateneo il qual viſſe a' tempi di Marco Aurelio, che vuol dir quaſi più di 600
anni dopo Platone. (a ) Egli dice: Appena permette l' età che Socrate aveſe
veduto, ed udito Parmenide, non dover però noi meravigliar ſene, perchè Platone
ſuppoſe che Fedro vivere al tempo di Socrate; che Paralo, e Zantippo figliuoli
di Pericle, e morti nella peſtilenza, ragionaſſero nel Protagora, e che Gorgia
diceſſe nel Dialogo del ſuo nome quel che mai s'era fognato di dire. Molte
altre accuſe contro Platone vibra Ateneo, e s'affatica a dipingerlo tanto
mordace, e maledico quanto bugiardo. Non so perchè i Cronologi attenti a peſare
ogni minuzia de'te fti non oſfervino, che Ateneo nel dire vix ætas permittit
dichiara, che poco intervallo di tempo v'era ſtato tra la morte di Parme nide,
e l'età di Socrate, maqueſto vix qual ha poi forza cronologica poſto in bocca
di Guriſconſulti, di Oratori, diPoeti, di Filologi, non di Cronologi, che
avrebbono diminuito l'allegrezza del convito coi loro calcoli, e colle lor
aſciutte illazioni? Il Calaubono il qual nel ſuo comentario d'Ateneo in
un'altro libro in foglio sfoga tanta eru dizione ſu l’erbe, ſu ipeſci, ſui
coſtumidel convito, elu mille altre coſe inutiliffime a ſaperli nulla degna di
dire ſu le accuſe colle qua li uno dei Dinnoſofiſti morde Platone. Io per me
credo, che A teneo vedendoſi incapace d' emulare l'immenſità della dottrina
Platonica, e l'arrificioſa maniera con cui l'eſpone Platone ne'ſuoi Dialoghi,
teſſe lunga ſerie d'accuſe, e lo condanna di menzogne ro, e maledico per
accreditar ſe non altro la veracità, e la mo deſtia colla quale caratterizza i
ſuoi Dinnoſofiſti. Il buon Grama cico (a ) Ateneo lib. 14. Sympt, 9 ) tico ne
goda egli pure, e ſen ' applauda; non per queſto io crede rò, che Parmenide non
poteſſe ragionare con Socrate, e ſtard immobile nelle mie ipoteſi cronologiche,
che a ben peſarle non vagliono meno di tante altre, che in queſto ſecolo fi
ſpacciano, e fi difendono come i Teoremi diGeometria: Candidamente perd
confeſſo, che io farò per ſacrificarle a colui, che all'autorità di Ateneo ne
aggiungere qualchealtra più dimoſtrativa, e meno ſo fpecta; finalmente malgrado
le congetture eſpoſte io ſon perſua ſo, che ſe Platone tutto finſe, il Dialogo
è più ammirabile per la menzogna poetica tutta opera della ſua fantaſia, che
non è per la verità del fatto, di cui poteano farſi onore i men dotti. Platone
fcriffe in Filoſofia più ditutti gli antichi che lo precede rono, e come da
Eraclito le coſe fiſiche, da Socrate le morali, così tolle da' Pittagorici
lemetafiſiche, le quali non ſi correffero che nel fecondo ſecolo della
Religione, per le varie diſpuce che, nacquero tra iPlatonici, e tra i
Criſtiani. Eſaminerò dunque prima d'ogni altra coſa la natura della difpu ta,
dopo di cui proporrò generalmente l'antica Filoſofia, ed in di la
particolareggierò in Pittagora, e ne'Pittagorici, tra'quali Se nofane e
Parmenide, e la terminerò con Platone. A queſte due coſe io riduco l'origine, e
l'effetto dell'Eleatiça Filoſofia.. Gli antichi Filoſofi, ſenza eccettuarne nè
pur uno, convennero nel principio, che di nulla fi fa nulla, e ciò gl' impedì
di poter conoſcere che Dio era un ente ſingolariſlimo, uno, onnipoten re, buono,
e libero; in ſomma di tutte quelle perfezioni dotato le quali o per negazione,
o per caſualità, o per eminenza gli at tribuirono i SS. Padri, e cuti'i Teologi.
Era Dio ſtato ſempre con la materia? Dunque altro non gli competea, che eſſer
un modo di efla od un ente, che ſolo per preciſion di ragione dalla materia ſi
diſtingueva; era egli per metà uno, per metà onnipotente, fe dipendea da un
principio, ſenza il quale operar non potea, non più che il Pitcore dalla tela e
dai colori, e lo Scultore dal marmo. La diminuzione della potenza toglieva a
Dio la bontà, perchè non poteva egli vincer in guiſa la contumacia della
materia, che non regnaſſe a ſuo malgrado il male miſto col bene. Come dunque Mosè
per opporſi al politeiſmo del ſuo tempo dalla creazione cominciò la ſtoria del
mondo; così per opporſi a tutti gli errori che derivarono dall'eternità della
mate ria fi cominciò nel ſimbolo Apoftolico da Dio creatore, inſiſten do al
dogma di S. Paolo, il quale nella Epiſtola agli Ebrei: In tendiamo; (a ) dice
egli, per la fede eſſere ſtati connelli i ſecoli Tom. II. b dalla (a ) Epiſt.
agli Ebrei cap. 11. Fide intelligimus aptata eſſe ſecula ver bo Dei. (10 )
dalla parola di Dio. I Padri nelle loro diſpute co'Gentili lo dichia rarono.
Noi, dice Atenagora,Jepariam Diodalla materia, lamateria crediamo un ente
diverſo ---- (m ) Dio è uno, ed ingenito, ed eterno; la materia è corruttibile;
e poi celebriamo tutti un Dio ſolo crea tore di tutte le coſe. - -.- la fua
forza immenſa non poterono abbrac ciar coloro con l'animo, che la notizia di
Dio non cercarono nello ſtef fo Dio, ma dentro fe fteſi. Taciano (6 ) pur dice:
Dio non s'inſi nua nella materia e negli spiriti materiali e nelle forme, ma
egli è artefice inviſibile ed intangibile di tutte le coſe. Teofilo d'Antiochia
(c) parlando ad Autolico, dice, ſe Dio è ingenito e la materia è pur tale, non
è più Dio fabricatore e creatore di tutte le coſe. Queſti Pa dri viſfero tutti
e tre nel ſecondo ſecolo non molto diftanti l' uno dall'altro. Gli errori de'
Marcioniti, de' Valentiniani, de' Baſiliani, chefuronopur cutti e tre che in
queſto ſecolo diedero occa fione a' Padri d'illuſtrare il lor zelo, dichiarando
con la crea zione della materia il principio fondamentale della Religione
Criſtiana. Anzi Taciano dimoſtro, che i Greci ne avevano ri cevute l'idee
da'Barbari, ed i Barbari dagli Ebrei, benchè poi le aveſſero oſcurate e
corrotse. Affaccendati gli altri Padri a purgarle, oſſervarono che Dio, autore
del pari della Fede, che della ragione, non le avea ſeparate in un modo
caliginoſo ed impenetrabile, ma le avea in maniera accordate, che dall'aurora
dell'una fi potea paſſare al pieno giorno dell'altra, cogliendo però dalla
ragione quanto e Platonici e Pittagorici e Stoici, ed Epicurei v aveano im
preſſo col lor proprio carattere. Si compiacquero dunque della ſetta Eclerica,
ed il primo che l'abbracciale fu Atenagora il primo de' Catechiſti
d'Aleſſandria, poi S. Clemente ed Origene dal Veſcovo Uezio chiamato Pocamonico
(d ) anzichè Platoni ço, San Clemente ſpinſe tant'oltre la condiſcendenza, che
pro poſe come poflibile un ſiſtema filoſofico, il quale raccoglieſſe tut te le
verità ſcoperte dalla ragione umana fin dal principio del mondo, ed agevolaſſe
il metodo di far ricever i dogmi della fede, e quello della creazione. Amonio
Sacca conciliator di Ariſtotele e di Platone, ritrovando che in Ariſtotele l'
eternità del mondo ſi conciliava con l'eter nità di Dio, ſe ben egli nulla
ſcriveſſe, laſcid tuttavia a' ſuoi diſcepoli, onde ſtabilire tal dogma.
Diſtinſe egli l' eternica in due gradi o in due ſegni, nell' uno dei quali
poneva Dio, nell'altro le coſe bensì create, ma da lui dipendenti, come il
raggio dalSole, o l'ombra dal corpo. S'accorſero i Padri, che iFi (a ) Apologia
pro Chriftianis. (6) Tat. allir, cont. Græc. (c ) Teof. Aut, lib. 2. (d )
Iftor. del Moeffenio nel finedelCuduortio. (11 ) e tras i Filoſofi mettendo con
la creazione eterna una dipendenza tra la materia é tra Dio, coglievano a Dio
la libertà, perché cacitamente fupponevano, che da Dio neceffariamente foſſe
emanato il mondo come il raggio dal Sole e l'ombra dal corpo. Far di Dio un
Agente neceſſario, è lo ſteſſo che farlo per metà Signore, per che ſe fi
confeſſa da una parte, che da Dio dipenda la coſa che egli fa, fi nega dall'
altra che da lui dipende il farla ed il non farla. La libertà è la maggiore
delle perfezioni. Perchè dun que corla a un ente infinitamenteperfetto? Lafcio
S. Ireneo, S.Cirillo, ed altri, cheſoddisfarono ampia mente a tutte l'
obbiezioni; ma quello, che più degli altri le ſcDIonvolſe ed atterrò, è ſtato
Lattanzio Firmiano, che con au reo ftile nel quarto ſecolo ſcriſe. In queſto
ſecolo ancora ſcriffe ro Eufebio nella Preparazione evangelica, e poi S.
Agoſtino nel la Città di Dio, l'uno ſegut l' ormeaccennace da Taziano, 1 alţro
con erudizione più vigorofa, e più filoſofica ſcriffe contro l'eternità,
l'animazione, la divinica del mondo, e l'immutabi lità del Fato. Apparve Proclo
(as nel príncípio del V1. fecolo fondendo nella ſua Teologia molto di quella
de' nomiDivini at tribuita a S. Dionigi Areopagita, rinovd il fiſtema di Amonio
Sacca riſtoro il Platoniſmo caduto. Nel fecolo dopo, Zac caria di Mitilene, ed
Enea di Gaza, ſcriſſero' pure contro l'eter nità del Mondo. E da' loro fcritii
ſi raccoglie, che l'idea di Dio, combinata col policeiſmo era un'idea nugatoria,
non men di quel la del bilineo rettilineo, che rappreſenta alla mente una
figura, é non è che una contraddizione. Il P. Balto, nel ſuo dotuiffimo libro
contro il Platoniſmo ſvelato, lo dimoftra; e dopo il Balto fe de fece dal
Moeſfenio quella circoſtanziata iſtoria ſul Platonis la quale è nel fine dell'
opere del Cuduortio, da lui tradotre dall' Ingleſe in Latino. lo nell’eſpor la
doctrina de Filoſofi antichi non mi feryi rò dell'autorita de' Platonici
recenti, non più, che fe non aveſ ſero mai ſcritto, ſalvo allora, che
s'accordano cogli antichi, e ci confervano qualche circoſtanza ſtorica
indifferente. Cercherò prima ne' teſti de' Filoſofi ftefli il ſenſo, che
naturalmente preſen iano, e dove ſia queſto oſcuro, ed equivoco, ricorrerà
all'in terpretazione o di Cicerone, o di Plutarco, o di Sefto Empirico, o di
Laerzio Viſle Cicerone molti anni prima del Crifianeſimo, e Plutar co viffe a
Roma ſotto Adriano, o Trajano, dopo d'aver ſtudiato in Egitto forro Amonio,
diſcepolo di Potamone, e del quale egli b 2 par (a ) Pachimero in Suida, Vedi
Fabrizio Bibliot. art, Proclo. e mo,. (12 ) parla nella vita di Temiſtocle ed
altrove. Laerzio e Seſto Empi rico, fiorirono in circa ſotto Severo, che vuol
dire molto prima di Amonio Sacca, di Plotino, di Porfirio, e di molti alori
nimici del nomeCriſtiano; non rifiuterd dall'altro lato i ſoccorſi, che i Padri
m'offrono allora particolarmente, che non hanno certa indulgenza alle opinioni
filoſofiche, ſcrivendo agl’Imperatori, o non argomentano ad hominem contro
coloro, che gl'inſultava no. La mecafiſica di Platone non è diverſa da quella
de' Pittago rici, e ſe una volta io dimoſtro, che queſti e particolarmente
Pitta gora, Senofane, e Parmenide conobbero bensì un principio intel ligente,
ma non ſeparato dalla materia, anzi con effa non facen do che un tutto, avrò
dimoſtrato, io mi perſuado, che queſto pur era il ſiſtema Platonico. Cominciero
da Cicerone che in poche ma ſoſtanzioſe parole compendio tutto il ſiſtema de'
primi Accademici o di Platone, e lo craſſe da' Pittagorici, come da Placone
purtraſsero il loro gli Stoici, e i ſecondi e verzi Acca demici, poichè quanto
a' Peripatetici (a ) eli convenendo nelle cafe non differivano, che ne' nomi.
Gli antichi, dice egli, divideano (b )lanatura in due coſe, l'una delle quali
era efficiente, e l'altraad eſsa quafi preſtandoſi quella di cui ſi fa ceano le
coſe.. Incid che facea riponevano la forza, in ciò di cui ſi fa cea, una certa
materia, ma l'una e l'altra era nell' una e nell' altra perchè nè la materia
può aver coerenza, ſe non ſia da qualche forza ritenuta, ne v'è la forza ſenza
qualche materia, poichè nullo v'è che non fic in qualche luogo.. Se la forza e
la materia erano indiviſibilmente unite, la fola mente le ſeparava, e perciò
conſiderar l'una ſenza l'altra era un?: aſtrazione, una preciſion della menee.
Cid che riſulta (c ) dall'uno e dall'altro, o ſia dall'accoppiamento, lo
chiamavano corpo, e quafi certa qualità...--. Di queſte qualità al tre fono
principali, ed altre derivate da queſte. Delle principali ſono ognuna (a )
Cicer. Quæſt. Acad. 1. Peripateticos', & Academicos nominibus differentes,
& re congruentes lib. 2. (b ) De natura autem ita dicebant, ut eam
dividerent in res duas, ut altera eſſet efficiens, altera autem quaſi huic fe
præbens ea qua effi ceretur aliquid: in eo, quod efficeret vim eff: cenſebant;
in eo au tem quod efficeretur materiam quamdam: in utroque tamen utrum, que:
neque enim materiam ipfam cohærere potuiſſe, ſi nulla vi contineretur; neque
vim line aliqua materia: nihil eft enim quod non alicubi eſſe cogatur. (c ) Sed
quod ex utroque id jam corpus, & quaſi q uandam qualitatem nominabanc Earum
igitur qualitatum ſunt aliæ Principes, aliæ ex his ortæ. Principes ſunt
uniuſmodi, & ſimplices, ex iis au tem ortæ variæ funt, & quafi
multiformes: itaque aer quoque (uti niur (13 ) ognuna della ſteſſa ſpecie, e
ſemplici. Da queſte qualità, altre ne for no nate, e quaſi moltiformi. L'aere,
il fuoco, l'acqua, ela terra for no primi, e da queſti nacquero le forme degli
animali, e le altre coſe, che ſi generano dalla terra. Dunque que' principi,
per tradurlo dal Greco, ſi dicono elementi, de' quali l' aria, il fuoco, banno
la for za di muovere, e di fare, le altre parti di ricevere, e quaſi di pati re,
l'acqua, dico, e la terra. La parola ſemplice quì non ſignifica indiviſibile, e
Seſto (a ) Em pirico pur la prende in queſto ſenſo. Vè un quinto genere, b )di
cui ſono gli aſtri, e le menti ſingolari, ed Ariftotele lo pone diſimile dagli
altri quattro. Se le menti ſono tratte dallo ſteſſo elemento, che gli altri,
non ſon eſſe ſemplici nel ſenſo d'indiviſibile, ciò che Cicerone dice altrove.
Teniamo noi che l'animo abbia tre parti, come piacque a Platone, o ſia ſemplice
ed uno; ſe ſemplice ſia egli come il foco, il fangue, l'anima, cioè il ſoffio.
Queſte coſe conſtando di parti non ſono ſemplici. Continua Cicerone. (c ) Ma penſano,
che di tutte ſia ſoggetto una certa materia priva di ogni specie, e d ogni
qualità, e da eui Butte le coſe ſono eſpreſſe e fatte, e che può ricever in sè
tutte le coſe. Se la materia era prima d'ogni fpecie, d'ogni qualità, non cra
corpo, e perciò conſiderata dalla mente, indipendentemen te dalla forza, ella
era incorporea; Selto Empirico chiama per. incorporei i punti, le linee, e le
ſuperficie... Platone nel Timeo, la chiama difficile ed oſcura fpecie, e il
recercacolo d'ogni generazione, e quali nutrice; aggiunge, che ella non fi
diparte mai dalla propria potenza, perciocchè tut te le coſe riceve, nè prende
maiper alcun modo, alcuna forma a queſte fimile, e prova eller convenevole, che
di tutte le ſpecie ſia privo quel. che ha in sè da ricever tisti'i generi,
comequelli che hanno da fa re unguenti odorofi, l'umida materia, che vogliono
di certo odore, cori dire di tal guiſa preparano ', che ella non abbia alcun
proprio odore e colore eziandio, vogliono in materie molli imprimere alcune
pgure, los niuna mur' n. pro latino ) ignis, & aqua, & terra prima
ſunt. Ex iis au tem' orræ animantium formæ earumque rerum quæ gignantur è ter
ras, ergo illa initia, ut è Greco vertam, elementa dicuntur; è qui bus aer,
& ignis movendi vim habent & efficiendi; reliquæ par tes accipiendi
& quafi patiendi, aquam dico & terram. a ) Contra Mathematicos. (b )
Quintuin genus e quo eſſent aſtra mentesque ſingulares earum quatuor quæ ſupra
dixi diſſimiles, Ariſtoteles quoddameſſe rebatur. (6 ) Sed Salicetam putant
oinnibus fine ulla fpecie, atque carentem omni illa qualitate o... materiam
quandam ex qua omnia eſptela, atque effecta lipt qux'- tota omnia accipere
pofito (14 ) 1 njuna figura affatto laſciano primieramente apparire in quelle,
ma cer cano pria di renderle quantopoſſibil fra polite. Molte altre coſe
aggiunge Placone, che Ariſtotele in una de finizione riduce, dicendo che la
materia non è alcuna di quelle co fe, di cui l'ente fi determina, e tra l'altre
coſe annovera la qua lica, e la quantità, che par Cicerone ridurre alla ſola
qualità; ma che l'idea del corpo, e della materia foffero diverſe ſecon do gli
antichi, lo dimoſtrano le diverſe parole, con cui l'eſpri mevano, chiamando la
materia ùns, ed il corpo owllde. Chi po ne un nome, dice Platone nel Sofiſta,
dalla cofa diverſo, introdu ce veramente due coſe. La materia dunque, non
eſſendo il corpo, ella era incorporea, ed incorporea la chiama in molti luoghi
Sefto Empirico, e Plotino, la cui autorità qui è tanto più for te, quanto che
egli ſteſo col nome d'incorporeo, non ſignifi cava la ſteſſa coſa che noi
chiamšamo fpirituale. Stobeo (a ) lo conferma col dire: Si nega effer corpo
lamateria non tanto, perchè manchi degl'intervalli del corpo, o delle tre
dimenſioni, quanto perchè ſia priva d'altre coſe appartenenti al corpo, figura,
co lore, gravità, leggerezza, ed ogni altra qualità, e quantità. La materia pud
(b ) in tutti i modi mutarfi, ed in ogni parte non mai ridurſi al niente, ma
ſolo in parti che poſsono all' infinito partir li, e dividerſi, nulla eſſendo
di minimo in natura, che divider non fi pola. Le coſe poi che ſi movono tutte',
moverſi con intervalli, che all'infinito ſi poſſono dividere, e cosi' movendoſi
quella forza, cheab bian detta qualità (cioè il corpo ) e di qud, e di là
verſando per fano, che tutta affatto la materia fi muti, efi faccian le coſe,
che chix miam quali, dalle cui nature coerenti, e continue in tutte le ſue
parti è fatto il mondo, fuori di cui non v'è alcuna parte di materia, nè abas
cun corpo. Quante coſe raduna Cicerone in poche parole ! Con la divi fibilità
all'infinito della materia, eſclude gli atomi forſe ammeſ da Empedocle ne'
minutiſſimi corpicelli, che componevano gli elementi, e da Eraclito nelle
mondature piccioliflime, ed indivi fibi (a ) Stobeo. I. 1. Egl. fil. cap. 14.
16 ) Omnibusque modismutare atque ex omni parte eoque etiam interi se non in
nihilum ', ſed in ſuas partes quæ infinite lecari, atque di vidi pollint, cum
ſit nihil omnino in rerum naturam minimum quod dividi nequeat: quæ autem
moveantur omnia intervallis moveri; quzintervalla item infinite dividi poſfint,
& cum ita moveatur il la vis, quam qualitatem effe diximus, & cum fic
ultro citroque verfetur: & materiam ipfam totam penitus commutari putant,
& ita effici quæ appellant qualia, e quibus in omninatura cohærente, &
confirmata cum omnibus fuis partibus effectum elle mundunt, extra quem nulla
pars materiæ fit nullumque corpus. (15 ) Ibili. Con la coerenza delle parti
della materia, Cicerone eſclu de il vuoto negato da tutti, da Talece fino a
Platone, onde dif ſe Empedocle: Nulla di vuoto vė, nulla che abbondi. Accenna
pur Cicerone le leggi coſtanti che conſervano icore pi movendoſi, e nel dir che
fi movono con certi intervalli, i quali all' infinito ſi poffon dividere, non
applica egli le leggi del moto a' corpi minimi come a'fenfibili? Le parti (a)
del mondo effer tutte le coſe che fono in eso, e tutte occupate da una natura
che ſente, e nella quale v'è una ragione per fetta, e la ſteſsa fempiterna,
nulla effendovi di più forteche poſsa diſtruggerla, e la steſſadirfi mente,
ſapienza perfetta, e chiamarfi Dio, ed eſer.quafi certaprudenza di tutte le
coſe, cheprovede alle coſe celefti, ed a quelle che in terra appartengono agli
uomini. Se queſto Dio degli antichi Filoſofi rifultava dalle nature coerenti e
continue di tutte le parti del mondo, ſe egli era il ſenſo, la ragione
perfetta, la ſapienza, la providenza che reg gea queſte parti, era egli altro
che una modificazione della forza e della materia, giacchè non v'era forza
ſenza materia, nè materia fenza forza, e non era egli ſeparatamente dalle co ſe
conſiderato che un ente di ragione? Qual relazione ha que fto Dio al noſtro,
che è un ente ſingolariſtimo in sè, e fepa rato non per preciſion di ragione,
ma realmente dalla forza e dalla materia, della quale egli è il Creatore? Alle
volte lochiamiamo (b ) neceſſità, perchè null' altro pud farſi, ſe non ciò che
da lei è coſtituito nella quafi fatale, e immutabile con tinuazione d'un ordine
fempiterno; alle volte poi lo chiamiamo fortu na, la qual fa molte coſe
improvvife, nè da noi penſate per l'oſcuri. tà, ed ignoranza delle cagioni; ed
ecco Dio rappreſentato come agente neceſſario, o ſenza libertà; ecco diſegnato
l' ordine fa tale e ſempiterno delle coſe; ecco come per la noſtra igno ranza
non poſſiamo conoſcere la conneſſione, e le conſeguenze delle (a ) Partes autem
mundi effe omnia quæ infint in eo quæ natura ſentiente teneantur, in qua ratio
perfecta inſit quæ fit eadem ſem piterna: nihil enim valentius eſſe a quo
intereat, quam vim ani mam effe dicunt mundi eandemque effe mentem
fapientiamque per fectam quem Deum appellant, omniumque rerum quæ ſunt ei fub
jedtæ quafi prudentiam quandam procurantem cæleftia maxime dein de in terris,
eaque pertinent ad homines. 16 ) Quam interdum neceſitatem appellant quia nihil
aliter poſfit, at que ab ea conftitutum fit inter qual fatalem,
&immutabilem conti nuationem ordinis fempiterni; nonnunquam quidem eandem
fortu nam, quod efficiat multa improviſa hæc nec optata nobis propter
obſcuritatem ignorationemque cauſarum, (16 ) delle cagioni, e degli effetti
loro. In ſomma l'antica Filoſofia aveva adotata l' eternità, l' animazione, la
divinità del mondo, e l'immutabilità del Fato, le quattro coſe che Santo
Agoſtino ha egregiamente combattute nella Città di Dio. Comparando il trattato
d' Ilide, e d' Ogride di Plutarco col paſſo di Cicerone, non è difficile di
raccogliere, che la Filoſo fia Egizia ne' principi eſſenziali non era diverſa
dalla Greca, ſe non nella maniera di ſpiegarſi o ne' ſimboli. La materia, di
cui parla Cicerone, era Ilide, la quale in ogni coſa potea tramu. tarſi, e di
tutte le coſe eſer capace, della luce, delle tenebre, del giorno, della notte,
della vita, della morte, del principio, e del fi ne. La forza è Oſiride, la cui
veſte ſi facea ſenza ombra, e ſenza varietà, d'un color ſemplice, e rilucente;
perchè ella è il principio dalla noſtramente ſolo, intefo, puro, e ſincero,
tutt' iſimbolicontrarj a quelli delle proprietà dipendenti dalle qualità de'
corpi diſegnati per Oro. Riſultava queſti dall'accoppiamento d'Ilde, e
d'Oſiride, e chiamavaſi parto o creatura, rappreſentandoſi per l'ipotenuſa del
triangolo miſurata dal 5; per cui ſi chiamava con la voce Pente, da cui deriva
Panta, o l'Univerſo, che gli Egizi penſavano eſſer la ſteſſa coſa con Dio, nel
che, come egli dice, s'accordava Ma netone Sebenita con Ecateo Abderita.
Diodoro di Sicilia nel principio della ſua Storia, ſcrive coſa pen {aſſero gli
Egizj su la generazione del mondo, ſul principio del le coſe, ſul naſcimento
dell'Uomo. Par che Euſebio afcriva a Tot, che è il Mercurio degli Egizj, quanto
ſcriſſe Sanconiatone ſul caos, e ſulla formazione della Luna, delle Stelle,
degli Elementi. La Teologia miſtica dei Fenici, che dagli Ebrei, ſecondo
Euſebio ed altri Padri, ſi preſe, reftd in guila alterata e confuſa, che nel
caos poſero prima i principj delle coſe, ed introduſſero poi l'arte fice o
l'amore, per opra del quale ordinarono il caos, é fabbrica rono il mondo. Orfeo
il primo la portò nella Grecia e L'Inno criſto canto del caos vetufto, E come
agli elementi, e come al Cielo Origin deffe, ed alla vaſta terra, E alla
profondità del mar Amore Antichiſſimo, e ſaggio. Il caos era la materia,
l'amore, o la forma, ed i prodotti, i compoſti, ed i corpi, ed in queſte tre
coſe conſiſtea la fiſica generale degli antichi. La ſcienza che n'eftraſſero o
la metafi fica rappreſentandola in una maniera molto indeterminata, la ſciava
infeparata la materia da Dio, e dai compoſti, ed era molto perciò differente
dalla noſtra metafiſica, la quale nell' en te include eſſenzialmente le
creature, nè s'eſtende che per un ' 9 1 5 analogia molto lontana al Creatore.
Io lo dimoſtrerò partita mente ne' liſtemi di Pittagora, di Senofane, e di
Parmenide, e ſarà facile ad applicarne l'uſo a Platone. Pittagora e Platone (a
) giudicano, che il mondo ſia ſtato fatto da Dio: dunque le Platone fece da Dio
generar il mon do ordinando la materia fluctuante, egli imparò ciò da Pitta
gora, che l'avea imparato dagli Egizi, da Orfeo, anzi dal pro prio maeſtro (6 )
Ferecide Sciro. Avea egli ſoſtenuto, che in tut ta l'eternità Giove, il tempo,
e la terra erano ſtati. Facciali pur di Giove, la cagione di tutte le coſe, e
gli ſi dia ſomma pruden za, e fomma ſapienza, egli non ſarà mai che la forza, e
l'amore che eguaglieraffi al tempo, e alla terra; vi ſi aggiunga, che poi chè
Giove diede il premio alla terra ſi chiamò queſta Tellure, (c ) non altro mai
ſi concluderà, ſe non che prima la forza, e l'amo re temperaffe, digeriſſe, ed
ornaſſe quella mole indigeſta, che chiamavali terra. Pittagora generò il mondo
dal foco, e a guiſa di foco ſotti liſſimo (d ) Iparſo, e rinchiuſo nel mondo,
volea Placone, che foffe Dio. L'ornamento, (e ) l'unione, l'ordine di tutte le
coſe furono chiamate da Pittagora Coſmos, o il mondo, e diffe egli, che il
mondo viſibile era Dio. Stimò il primo, dice Cicerone (f) l'animo per tutta la
natura delle coſe eſer diffuſo, e per la mente da cui gli animi noftri ſono
tratti, ne vide per la detrazione di que fti diſtaccarſi, e ſquarciarſi Dio, e
farſi miſera una parte di lui, mentre queſti ſoffrivano. Dio dunque era il
mondo, e l'anime era no parti di Dio, effetto della Metempficoſi, ſe pur non
era queſta una coſa affatto poetica, come Timeo di Locri lo dice. Virgilio
eſpreſſe il ſentimento di Cicerone nelle Georgiche. * Della mente di Dio parci
efſer l' api, E forfi eterei differo, che Dio Va per tutte le terre, e tutti i
mari, E pel profondo Ciel; quindi gli armenti, E le pecore, e gli Uomini, e
ogni ftirpe Di fere, e ogni altra, che da se rimove La tenue vita allorchè
naſce. Tomo II. E nell (a ) Plut. de Ifid.& Ofir.car. 374. Franc. Edit.
Vechel. (6 ) Laert. (C ) S. Clem. Aleſs. (d ) San Giuſtino apolog. Ermia nel
fine dell'opere di S. Giuſtino. (e) Plut,plac.lib.2. (1) De Natura Deor. I. 1.
Elle apibus partem divinæ mentis, & hauſtus Æthereos dixere: Deum namque
iré per omnes Terrasque tractusque maris Columque profundum. Hinc pecudes,
armenta, viros, genus omne ferarum Quemque fibi tenues naſcentem arceſſere
vitas. 1.4. Georg.. C (18 ) E nell' Eneide, * Nel principio le terre, il Cielo,
e i campi Liquidi, e della Luna lo fplendente Globo, e gli aſtri Titanj,
interno fpirco Alimenta, ed infuſa in ogni membro Tutta la mole n'agica la
mente E fi framiſchia nel gran corpo; quindi E di pecore, e d'Uomini la ftirpe,
De volanti la vita, e'l mar che i moftri Sorco la liſcia ſuperficie porta. no,
Pittagora fu l'autor dell'idee; (a ) oſervd il primo tra'Greci che la mente non
potendo rappreſentarſi ſingolari, perchè ſono in numerabili nel compararli, ne
traſfe igeneri, e le ſpecie, ne'qua li ſi ravviſano le coſe ſparſe. Così
ravviſava tutti gli individui umani nell'animal ragionevole. Nel far queſti
aſtratti (6 ) conſide rò, che la materia era mutabile, alterabile, Auflibile in
ogni gui fa, ma che non vi ſono ſpecie, che s'accreſcano, o che perifca e
perciò gli Uomini oſſervandole coſtantemente in tutti i tempi, e in tutti i
Paeſi le credono eterne ed immutabili. La que ſtione era di rappreſentar
queſt'idee. I numeri convengono all'Uomo, al cavallo, alla giuſtizia, al la
caſa, e a che so io; dunque i numeri ſono univerſali, perchè atti alla
rappreſentazione de' molti. L'oſſervazione è d'Ariſtotele, (c ) e molto più la
ſtende Poſſidonio, riferito da Seſto Empirico, (d ) il qual dimoſtra per i
numeri aſſimigliarſi cutte le coſe, e ſen za queſti non poterſi intendere nè
gli elementi, nè l'armonia, nè alcuna delle tre dimenſioni del corpo, nè ciò
che riſulta da corpi uniti, coerenti, diftánti, nè tutti i calcoli delle
quantità fùccef five, nè ciò che appartiene alla vita, ed all' arti fondate su
propor zioni ſolo intelligibili per i numeri. Pitragora dunque ſi ſervì del
numero, per dar un ſimbolo dei due principj delle coſe, la forza, e la materia,
di cui chiamò l'una l'uno, e l'altra il due. L'unità, diceva egli, è Dio, (e )
ed anche il bene che è di natura * Principio Coelum, ac terras camposque
liquentes Lucentemque globum Lunæ Titaniaque altra Spiritus intus alit:
totamque infuſa per artus Mens agitat molem, & magno ſe corpore miſcet.
Inde hominum pecudumque genus vitæque volantum, Et quæ marmoreo fert monſtra
ſub æquore pontus. (a ) Plut. plac. Phil. l. 1. (6 ) Plut. ib. l. 1. c.9. (c )
Metaf. lib. 10. (d ) Contra Logicos. (e ) Plut. plac. Phil. lib. 2. (19 ) un
ſolo, e lo ſteſso intelletto, il due infinito, e genio triſto, d'inser torno il
qual due ſi fa la quantità della materia. Chiamava uno la forza perchè noi la
concepiamo a guiſa d'un non ſo che d'indi viſibile; chiamava due la materia,
perchè ella è fempre divil bile in due, Di queſti due principj, uno è quello
del bene, e l'altro del male, già l'ha inſinuato Plutarco. Archelao Veſcovo (a
) di Cara dice; Širiano introduce la dualità contraria a ſe ſteffa, la quale
egli preſe da Pittagora, ſiccome tutti gli altri ſettatori di tak dogma,; quali
difendono la dualità declinando dalla via retta della ſcrittura. Tutte in
ſommal'ereſie, che vi ſono nel compendio della Filo fofia di Cicerone, che vuol
dir l'eternità, l'animazione, la divis nità del mondo, Piccagora le raccolfe in
un ſiſtema, ed in vano fi dice, che egli nulla fcriveſſe. Liſide diſcepolo (b )
di Pittagora in una lettera fcnca ad Ip parco, dopo la morte del maeſtro
ſignifica non voler comuni care ad alcuno i precetti, e dimoſtra che delle coſe,
le quali di ceano i ſeguaci di Pitcagora, non ve n'era nè pur ombra. Por firio
nella vita di Pittagora dice, che agli Uomini oppreſli da tale calamitat, (cioè
dalla morte di Piccagora ): manca lo ſciens di lui, la quale arcana e recondita
cuſtodida in petto, nè vi reftas fono che certe coſe difficili da intenderſi
imparate a memoria dagli udi tori dell'eſterna Filoſofia, poichènon v'era alçun
ſcritto di Pittagora; ed aggiunge,che dopo la morte di lui „ Lilide, Archippo,ed
altri furono folleciti, chei penſieridiPiccagora non ſi pubblicaffero, onde
eutti gli arcani della ſua Filoſofia con lui perirono'. To dubito aſſai del la
vericà della lettera di Liſide, la quale con quel che dice Porfirio pud eſſere
ſtata finta,perchè i Criſtiani nontraeſfero argomenti da quanto ci reſta
diPitagora, in Cicerone, in Plutarco, in Laer zio: ma ſe non v'era coſa alcuna
della Filoſofia di Pittagora,.co me poi Jamblico poeea gloriarſi di
riftabilirla; e non è manifeſto che egli la riſtabili a fuo modo per combattere
i Criſtiani de'quali fu accerbo' nimico; lo ſteſſo Porfirio, che dice nulla
aver fcric to Pittagora, come poi ebbe fronte d'afferire, che egli avea ſcrit
to fu l'ente, il che Euſebio (c ) riferiſce? Diſcepoli di Pitcagora furono
Archita Tarentino il vecchio, Pe ritione, Timeo di Locri, ed Epicarmo. Archita
il vecchio (d ), che Simplicio confonde col giovine, fcriſſe delle dieci voci
corriſpondenti ai dieci concetti dell'animo, i quali s'eſtendono a cutte le
cole, potendoſi d' ognuna cercar la (a ) Zaccagna collect. monumentorum veterum
Eccleſiæ Græcæ, atque Latinæ. Archelai Epiſcopi acta. (6 ) Galeo. (c ) Propof.
Evang, lalg. (d ) Patrizia diſcuſ, Peripa,1 (20 ) la ſoſtanza, la quantità, la
qualità, l'azione, e gli altri acciden ti regiſtrati a lungo da Ariſtotele
nella ſua Logica, in cui copiò il trattato di Archita. Lo Stanlejo, che
pretende di numerare tutte le donne Pitcago riche, omette Peritione, e pur
eſser ella dovea la più celebre,le da lei trafse Ariftotele (a ) tutta l'idea
della ſua metafiſica. Lo prova con molta erudizione il Patrizio, allegando la
definizio ne della fapienza di Peritione, e comparandola con quella di
Ariſtotele. Laſapienza, diceva ella, verſa in tutt'i generi degli en ti, perchè
verſa intorno tutti gli enti, come la viſione intorno tutti i viſibili.
Ariſtotele definì la metafiſica, per la ſcienza che contem pla l'ente, in
quanto ente, e le coſe che per sè gli convengono. Peritione egregiamente ſpiegò
gli accidenti dicendo: delle coſe che accadono agli enti, alcune univerſalmente
accadono a tutti, alcu ne altre a molti di loro, e certe ad un ſolo, ma
riguardar univerſal mente, e contemplar tutti gli accidenti appartiene alla
ſcienza. Que. fte ed altre cole che ilPatrizio aggiunge, danno idea della preci
fione, e nettezza di Peritione, e nel tempo ſtefso quanto tra' Pittagorici
erano familiari l'idee Pittagoriche, ſe le donne ſtef ſe ne ſcriveano con tanta
eleganza filoſofica · Non dobbiamo tuttavia meravigliarſene, di poi cheabbiam
veduto ne’noftri gior ni Madama la Marcheſa di Chatelet, ſcrivere ſulla natura
del. le monadi Leibniziane, queſtione molto più oſcura di quella dell'ente.
Timeo di Locri nel ſuo ragionamento ſull'anima del mondo, in queſta univerlità
di natura, dice egli, v'è un certo che, il qual rimane, ed è l intelligibile
eſemplare delle coſe, che ſono in un fuſo perpetuo di mutazioni, e queſto nelle
vicende delle coſe ſingolari, co ftante, e perpetuo eſemplare ſi chiama idea,
ed è dalla mente compre fo. Nell'univerſità dunque delle coſe, che vuol dir
dentro le coſe o in cutti i compoſti v'è quel non ſo che, che mai non cangia, e
può dalla mente eſtrarli qual idolo. Le coſe ſenſibili eſser in un perpetuo
fluſso lo diſsegnarono, al dir di Platone, nell'Omero, ed Eſiodo ſotto
l'imagine dell'Oceano, e di Te ti, e di queſte non aſsegnarono fcienza i
Pictagorici, ma ſolo di quelle, che nè col ſenſo, né coll' immaginazione ſi
ravviſa no, e queſta fu la prima differenza tra la Filoſofia Jonica, e
l'Italica. Epicarmo ſommo Poeta, come Omero al dir di Platone, so all' una
grandezza d'un cubito (diceva egli ) altra tu voglia aggiun gervi o ſottrarsi,
non avrai mai certo la Nera miſura; gli Uomini pa rimen (a ) Patriz. l. 2. cap.
1. diſcuſ. Perip. (6) Ragion, ſu l'anima del Mondo. (21 ) rimente conſidera or
accrefcere, ed or decreſcere, tutti ſoggiaciono ai cambiamenti del tempo. (a )
Jeri tu fofti un altro, io pur vi fui, E un altro ſiamo in queſto tempo, e
fieno Di nuovo gli altri, che non mai gli ſteſſi Noi ſiamo, come la ragion lo
predica. Per l'Intelligibile così parlo: A. L'arte tibicinal è qualche coſa? B.
Perchè no. A. Forſe è l' Uom queſta tal arte? B. Non mai A. Vediam, che coſa
queſto ſia Tibicine B. Egli è un Uom; non dico il vero? A. Il ver ma ftimi che
non debba diri Ciò pur del bene? Io voglio dir che il bene Una coſa pur ſia, ma
s'altri impari Ad effer buon ei già dirafli buono; Il Tibicine è quegli che la
tibia A ſuonar imparò. Quel che a ſaltare Salvatore, e ceſtor quegli che a
teſſere Impararo, e così d'ogni altro l'arte Certamente non è, ma ben
l'artefice. Nel dir Epicarmo, che il bene è una coſa come l'arte, e che nè il
buono, nè l'arte ſono gli uomini che la partecipano, egli c ' inſegna a far le
aſtrazioni della mente, la qual avendo comparato tra loro molti Uomini che fien
buoni, molti tibicini, molti falcatori e teſtori, ne ha compoſto quell'idea,
che poi convie ne a tutti. Queſt'idea reſtando ſempre la ſteſſa in tutti i tem
pi, ed in tutti i caſi, per quanto variano i temperamenti, e le figure degli
Uomini, li confidera ſempre nello Iteſſo modo, ed è principio del diſcorſo, o
di ciò che nel Teeteto ſi chiamano analogie ſcoperte, le quali nel raccogliere
le coſe col mezzo de' ſenli, le fanno comprendere la ragione. Epicarmo era
contemporaneo di Senofane, come ſi diffe, ed eccoci a ' Filolofi più vicini a
Socrate, ed indi a Platone, i qua li a poco preffo ſi trasfuſero le ſtelle idee
non diverſificate, che dalla maniera d'eſporle, e di colorirle. Senofane, dice
Euſebio, e quelli (6 ) che lo ſeguirono, moſfero così con (a ) Laerzio Vita di
Platone. (6 ) Lib. 11. cap. 1. Prep. Evang. (22 ) 1. 1 contenzioſe ragioni, che
piuttoſto arrecareno a' Filoſofanti confuſio ne, che ajuto. Pittagora volea che
il mondo foffe eterno, benst come gli altri Filoſofi, quanto alla materia, ma
non quanto alla forma, poichè credea che foſſe ſtato generato dal foco; Se
nofane pofe il mondo non generato, ma eterno, 'aderendo ad Ocello Lucano, che
fcriffe fu l'eternità del mondo prima d'A. riſtotele; ecco la prima differenza
tra Senofane, e Pittagora Un'altra più forte ve n' era; Pittagora avea pofti
per principj l'uno, e il due, Senofane riduſſe tutto all'uno, Senofane",
dice Cicerone (a ), è più antico di Anafagora; vuel che uno fieno tutte le coſe,
nè queſto uno è mutabile, ed è Dio non mai nato, e ſempiter no, e di conglobata
figura. Seſto Empirico (b ) parlando per bocca di Timone foggiunge, che fecondo
Senofane l' Univerſo era una fola coſa, che Dio eſiſteva in tutte le coſe, e
che era di figura sfe rica, e di ragione dotato. Ad Empirico ſi conforma
Laerzio (c ) dicendo, che ſecondo Senofane, Dio nella materia tutto udiva tutto
vedeva, ſebben non reſpirale, e che tutte le coſe inſieme erano la prudenza, la
mente, l'eternità. Io dimando, ſe nel far Dio fparfo per tutte le coſe, e fen
ſitivo, e prudente, e intelligente, differiva egli dall' opinione che Cicerone
eſpoſe nel compendio della Filoſofia? Non v'è che la figura sferica che gli
aſſegna Senofane, e per cui non infinito, ma finito lo rende; ma chi fa, fe nel
concepir gli antichi la figu ra sferica, comela più ſemplice, intendeſſero
ſimbolicamente d'ac tribuir a Dio tutte le perfezioni? converrebbe faper fe
Senofane fcriſſe ciò in profa, od in verſo, e ben eſaminare tutto il conte fto
della fua dottrina. Non reſtandoci che conghietture, io m'at tengo a quella del
ſimbolo per accordar Cicerone con ſe ſteſfo, il quale nella natura degli Dei
combatte Senofane, che aggiunſe la mente all'infinito. Queſt'infinità era una
conſeguenza del fuo ſiſtema, perchè ſup poſta l'eternità della materia cost
argomentava: (d ) Eterno è cid che è, se è eterno è infinito, fe infinito uno,
ſe uno fimile a sèl. Di nuovo ſe l' uno è eterno e ſimile, egli è ancora
immobile, fe immobile non ſi trasfigura per poſizioni, non ſi altera per forme,
non ſi miſchia con altri. Ariſtocele elamina i ſoffiſmi contenuti in queſto
ragio namento; il principale è; da ciò che il mondo è ecerno, infini to, uno,
non ne fiegue che egli lia effettivamente immobile, per che le coſe eſiſtono nella
maniera che poſfono eſiſtere, e la materia ſe ſteſſa il principio del moto non
v'è contradizione a cont (a ) Queſt. Acad. lib. 1. (6 ) Lib. 1. dell'ipotipoſi.
(c ) Laert. lib. 9. idí Arift. contra Xenof, Zenon. & Gorgiam. eſſendo per
i 2 (23 ) a concepire, che il moto ſia eterno come la materia. Coloro che
ammettevano il caos eterno, davano eterno il moto, ſebben ſen za regola o forma.
Non ſi cerca qui però, ſe concludeſſe l'argomento di Seno fane, ma ſolo qual
foſſe la ſua ſentenza, e coſa egli ne dedu ceſse. Come poi accordarla colla ſua
fifica? Ammetteva egli per principj (a ) delle coſe naturali la terra, il foco,
l'aria, e l' acqua, e dalle alterazioni di queſti elementi, rendea tutti i
miſti a generazione, e corruzione ſoggetti. Grand uſo fece di quefte due coſe,
perchè, ſecondo lui, conſiſteva il So le negl'ignicoli raccolti dall umida (6 )
eſalazione in una nuvola ignita, e la Luna in una nuvola coſtipata. Manon era
poſſi bile decerminare il grado di verilimiglianza filoſofica ch'egli da va
all'Ipoteli, poichè nelle ſentenze filiche di Senofane y' è mani. feſta
contradizione. Poneva egli de' Soli innumerabili, e la Lu na abitata. I ſoli
innumerabili erano quelli de' Pitcagorici, e di Orfeo (C ); ma come abitar una
nuvola? La terra (d ) la quale per immenſa profondicà fi ftendea di ſotto, era
coſa ri pugnante alla sfera armillare che Anaſimandro forſe di lui, maeſtro
avea inventata o propagata per cutta la Grecia. Cor revano allora tali
dottrine, e Senofane, in Colofone, in Atene, in Sicilia, e in Elea le avea
ſtudiate; avea Talęce calcolate l'eccliffi del Sole, e della Luna, avea
Pittagora applicare al liſtema celeſte le conſonanze Muſicali, e nella lira a
lette corde determinato il pu mero, e le diſtanze de' Pianeti; non è poſſibile,
che Senofane in un tempo così illuminato voleſſe diſcredicare il ſuo ingegno
con ipoteſi aſſurde e ad ogni ragione contrarie; non erano dunque, che idoli
fantaſtici, iperboli poetiche, o ſimiglianze groſſolane, in cui ſi deve più
badare al color, che alla coſa. La grande difficoltà di Senofane era nel
combinare il fiſico col metafiſico, o lo ſtato ideale con l'obiettivo. Avea già
ſtabilito Pictagora, l'intelletto altro non eſſer che (e ) mente, ſcienza, opi
nione, ſenſo, da cui tutte l' arti, e le ſcienze nacquero. Egli diſse gnava la
mente per l'uno, ciò che adeſſo noi chiamiamo lemplice intelligenza; diſegnava
la ſcienza pel due, poichè s'acquiſta la ſcienza deducendo una coſa da un'altra;
diſsegnava l'opinione per il tre, poichè nel trar la conſeguenza da un
principio proba bile ſe ne riguarda nello ſteſſo tempo due, in uno de'quali
v'èla ragion ſufficiente d'affermare, nell'altro di negar la coſa. I Pit 3 ta (a
) Laert. vit. di Xen. Plut. plac. (6) Plutar. lib.... Origenes Philoſ. (c )
Veggali Moefenio ſu l'eſiſtenza d'Orfee. Plutar. plac. de Fil. lib.i. (d)
Gregorii Aſtronomici Pref. (c ) Plutar. lib. 1. de plac. (24 ) tagorici furono
tutti dogmatici, o per dar credito alle ſentenze del ſuo maeſtro, o perchè
pareſſe loro, che la fapienza non do veſſe mai eſſer miſtad'ignoranza, come
accade nell' opinione milta dell' una, e dell' altra. Senofane fu il primo ad
introdur il dubbio nella Filoſofia, e quindi l'opinione. (a ) Chiaro l'Uomo non
ſa, nè ſaprà mai Degli Dei coſa alcuna ed altre coſe Che da me dette fur, ſiaſi
perfetto Pur quanto ei dice, tuttavia non fallo, E v'è opinion in tutte queſte
coſe. Da queſti verſi Seſto Empirico inferiſce, che Senofane non to glica la
comprenſione, ma ſolamente quella che dalla ſcienza de riva; nel dire in tutte
queſte coſe d'è opinione accenna il proba bile, e l'opinabile, onde conclude
che Senofane deve porſi tra coloro, che negano darſi criterio della verità, e
non tra gli ac cattalecici, che negavano alcuna coſa poterſi da noi compren
dere. L'autorità di Selto Empirico è d'un gran peſo, ove ſi tratta di
determinare i gradi della cognizione, ma non è da ſprezzar fi ciò che dice
Cicerone (b ): Senofane e Parmenide quan tunque con non buoni verſi però con
certi verſi accufano quaſi irati d'ignoranza coloro, che ofano dir di ſaper
qualche coſa allo ra che nulla fanno. Chi dice nulla eſclude ogni ſcienza, ed
ogni opinione. Senofane ſi diſtinſe per la Logica, (c ) e ſecondo la Cro
nologia di Euſebio, (d ) egli fu udito da Protagora, e da Nef ſa; Metrodoro udi
Nefra; Diogene Metrodoro; Anaſarco Diogene, e coſtui Pirro d' Elea, dal qual
ebbero nome i Filo ſofi Scercici fino a Gorgia, il qual diceva: Non v'è nulla;,fe
anche vi foſe qualche coſa, non ſi potrebbe comprendere, e ſe compren dere, non
mai ſpiegare con le parole. Come inoltrarſi dopo tale raf finamento di dubbj?
Tra i diſcepoli però di Senofane il più illuſtre fu Parmeni de deſcritto da
Platone nel Teeteto qual vecchio grave, e vene rabile e di una profondità al
tutto generoſa, il che vuol dire, ſe mal non m'appoogo, che egli nella diſputa
non era oſtinato, ſu perbo, rozzo ed agreſte, come Ariſtotele (e ) dipinge
Senofane è Meliſſo. Socrate in quel Dialogo, ed in altri s'aſtiene quanto pud (a)
Xenoph. ap. Seſt. Emp, adv. Matem. (6 ) Queſt. Acad. l. 2. ic ) Eufeb.1.6. C.
19. (d ) Id. l. 12, c. 7. (c ) Metaf. lib.... (25 ) può di ragionare contro le
ſentenze di Parmenide per la rive renza che ad eſſo portava. Euſebio (a )
caratterizza la dottrina di Parmenide, qual via contraria a quella di Senofane.
Ermia però, dice Parmenide in bei verſi, c'inſegna che queſto Univerſo è
eterno, immobile, e ſempre ſimile a ſe ſtero. Lo ſteſſo Euſebio credeva, che
ſecondo Parmeni de l'univerſo foſſe ſempiterno, ed immobile. Stobeo riferiſce,
che Senofane, Parmenide, e Meliſſo colſero affatto la generazio ne, e la
corruzione. In che dunque diſconvenia Parmenide da Se nofane, (6 ) Ariſtotele
chiaramente lo ſpiega nell' accennar la dif ferenza che v'era tra Parmenide e
Meliſſo, dicendo: volea Par menide, che tutto foſe uno ſecondo la ragione, e
Meliſo ſecondo la materia, e da queſti due differiva Senofane, che chiaramente
non dif ſe nè l'uno, nè l'altro. Eſer uno ſecondo la materia, è il medeſimo che
ritrovar nell eſſenza della materia la ragion ſufficiente dell'unità della
ſteſſa. Ed in fatti una è la materia, fe in tutte le parti e nel tutco e nella
medeſima fpecie è omogenea, qual Cicerone la deſcrit ſe nel compendio della
filoſofia, e l'ammiſero Platone, ed Ariſto tele. Cicerone rammemora ancora la
forza, utrumque in utroque, ma conſiderando forſe Meliſſo, che gli effetti
della forza, o ſieno le forme, ed i modi aggiunti ſucceſſivamente alla materia,
non mai erano continuamente cangiando, gli eſcluſe dall'eſſenza, e in con
ſeguenza dall'unità della materia; ma ſe una era eſſenzialmente la materia, uno
era il mondo o l'univerſo, che da eſſa riſultava e ſe uno in ſe ſteſſo
indiviſibile, eterno, ed immutabile. Malgrado dunque le continue aggregazioni
delle parti ne' loro tutti, e le continue diſſoluzioni de'tutti nelle lor parti,
malgrado le altera zioni, le generazioni, e le corruzioni, contemplando Meliſo
l' univerſo nella parte effenziale lo credeva uno, e immutabile in quella guiſa
che è ilmare, non oſtante le continue agitazioni che foffre da innumerabili
flutti. Se tal era la ſentenza di Meliſo, ella non è men empia ri ſpetto a noi,
che ridicola preſo i Pagani, perchè la materia, fe condo lo ſteſſo Cicerone,
non può aver coerenza, e in conſeguen Tomo II. d za (a ) Cap. 5. l. t. Præp.
Evang. (6 ) Parmenides unum fecundum rationem attigiffe videtur, Meliſſus vero
fecundum materiam, quare id & ille quidem finitum, hic ve ro infinitum ait
effe, Xenophanes autem quando prior iſtis unum poſuerat (nam Parmenides hujus
auditor fuiffe dicitur ) nihil tamen clarum dixit, & neutrius eorum naturam
attigiſſe videtur, ſed ad folum coelum refpiciens ille unum ait effe Deum.
Metaf, Arift. l. 1. cap. 5. ediz, Parigi (20 ) 1 1 1 4 > za unità, ſe non è
ritenuta da qualche forza, e la continua ſuccef fione delle forme conſiderata
affolutamente in ſe ſteſſa, non è me no eſſenziale al mondo, che alla materia.
Ragionava dunque più ſottilmente Parmenide; dalla materia, e dalla forza, dalla
ſoſtanza, e dall'accidente, avea coll'aſtra zione della mente dedotta l'idea
dell'ente e dell'uno, e preten dea che l'uno nel ſuo concetto aſtrattiflimo
preſcindeffe da tutte le forme, e le differenze dell'ente ſteſſo. Il P. Maſtrio
quali tre mille anni dopo ebbe una fimile idea, poichè egli vuole che l'en te
in quanto tale preſcinda dal finito, e dall'infinito, da Dio, e dalle creature
e la ſentenza è ſeguita da tutti gli Scotiſti. Qualunque ella fiali, certo è
che come quella di Parmenide curta opera della ragione più raffinata, e che ben
diſſe Arifto tele, che l'uno di Parmenide era tutto ſecondo la ragione, non che
la ſentenza di Meliſſo ancor non lo foffe, ma egli nel fondarla tutta ſulla
materia croppo s'accomodava ai pregiudizi del ſenſo. Da Parmenide, e da Meliſſo
ſi diſtaccava Senofane, il quale ef ſendo il primo a ragionare dell'immobilità
dell'ente e dell'uno, s'at tenne alla concluſione ſenza ſpiegar il metodo con
cui la deduſſe. Ariſtotele (a ) che avea diviſe le loro fentenze nella metafiſi
ca, par che nella fiſica le confonda dove diffe', che altri di lo ro tolfero la
generazione', e la generazione, e la corruzione, i quali come ben dicano in
altre coſe non ſi deve perd penſare che parlino da Fifici, poichè l'efervi
alcuni enti immobili è più inſpezione di una ſcienza ſuperiore, che della
Fiſica. Non condanna dunque Parme nide, e Meliffo, perchè aveſſero tratcato
dell'unità, ed immo bilità dell'ente, ma perchè ne aveano fatto un punto di
Fiſica, dalla quale egli eſclule il trattato delle coſe eterne, e immuta bili,
onde credendo che il mondo, e il Cielo lo foffero, parte ne trattò nella ſteſſa
metafiſica, e parte ne' libri del Cielo; na chi può credere che Parmenide non
diſtingueffe queſte due ſcien ze, avendo aſſegnati due principi delle
generazioni, il foco, e la terra? e determinato che un foco ſottiliſſimo, o lia
l'etere cingeſſe gli altri, e che movendoſi in vortice raffrenaffe colla ſua
rotazione ſe ſteſſo, e le coſe contenute, ciò che è il principio de' più
moderni Filoſofi. (6 ) Egli componeva il mondo di molte ghirlande tra loro
teſſüste, una rara, e l'altra' denfa; fra le ghirlan de ne poneva dell'altre
meſcolate di tenebre, e di luce, e volea che la coſa la qual a guiſa di muro le
circondava forje foda, e maliccia. Queſte ghirlande, e corone erano i vortici
di Empedocle, dei qua li egli dice parlando de caſtighi de'genj. Quelli (a )
Ariſt. Fiſic. lib. 1, (b ) Plut, lib. 2. cap. 7. (17 ) (* ) Quelli nel mar
ſollicitante forza Dell' etere rifpinge, e fola ſpucali Ne’ſotterranei abimi, e
nella lampada Dell'almo Sole dalla terra cacciali, E il Sole infaticabile
tramandali Ne' wortici dell'etere. Accoppiando il paffo di Parmenide con quel
di Empedocle, par che tutti due deſſero vortici alle Stelle, raffigurando
Parinenide nella luce le fiffe, e nelle tenebre i Pianeti; chi sa, che queſta
coſa maf ſiccia non foſſe il moto del vortice tutto luminoſo, perchè tutto
etereo, il quale impediffe con la ſua forza di rotazione lo sfaſcia mento del
mondo viſibile? il moto della Luna, dice Plutarco, (a ) ol'impero con cui gira,
l'impediſce di cadere in quella guiſa, che la fionda torta in giro dalbraccio
impediſce la caduta del faffo. Vuol Favorino, che Parmenide primo ſcopriſſe,
che la ſteſſa Stella pre cede il Sole la mattina, e lo fiegue la fera, o che il
Veſpero è lo ſteſſo che il Fosforo. Plinio ne attribuiſce la ſcoperta a Piccago
ra, il quale veriſimilmente la portò d'Egitto, col ſiſtema cele fte; ma forſe
Parmenide, nella Teoria di queſta ftella, più che gli altri Pittagorici ſi
diſtinſe, come Filolao nel moto della ter ra. Filolao la facea gira r in
cerchio intorno alSole, ed Ecfan to volea, che movendoſinon partiſſe dal
proprio luogo, ma fer mata a guiſa di ruota, ſopra l'aſſe proprio intorno
quello giraffe da Occidente in Oriente; non (6 ) aderiva Parmenide, nè a Filo
lao, nè ad Ecfanto, ma conſiderando la terra d'ogni intorno egualmente lontana
dalCielo, la ponea in equilibrio, e voleva che ſenza eſſer fpinta da alcuna
forza a queſto, o quell'altro verſo, ella fi ſquaſfaſe bensì, ma non ſi moveſſe.
Parmenide feparò il primo le parti abitate della terra fuor de' cerchj fol
ftiziali, indizio manifeſto, che egli avea proficcato delle teorie di
Anaſimandro, di cui ſi ſuol far ignorante Senofane. Tal era: il ſiſtema
aſtronomico di Parmenide: nel fiſico egli divinizzò la guerra, la difcordia,
l'amore, e diffe: Di tutti gli altri Dei cauſa è l'amore. * Αιθέριον μεν γαρ
σφεμένος πόντον δε διώκει, Πόντος δέσχθονος έδας απέπτυσε, γαία δ' εσαύθις
Η'ελία ακαμαντος, ο δ αιθέρος εμβαλε δίνεις. Α'λος δ' εξ άλα δέχεται και
συγένεσι δε πάντες. Plut. de Ifide, & Ofiride. (a ) De facie Lunæ. 16 )
Plut,deplac. Phil. lib. 3. d 2 Cosi (28 ) 1 Così gli attribuiſce Simplizio, ed
Ariſtofane colle da Par menide l'amore che ordina, e fabbrica le coſe nella
commedia degli uccelli, gli altri Dei non erano, che gli elementi già di
vinizzati da Parmenide. (a ) Empedocle l' emulò, benchè egli quattro elementi
poneſse, e due Parmenide, il foco, e la ter ra, principali architetti delle
corruzioni, e delle generazioni, e che rarefatti, o condenſati, ſi cangiano in
aria, ed in acqua. I principj, ſecondo Ariſtotele, devono eſser tra loro
contrari, e nulla v'è di più contrario, che il caldo, e il freddo, a quali
corriſpondono il raro, ee ilil denſo denſo,, ilil moto moto,, e la quiete.
Tutto queſto ſiſtema fiſico di Parmenide eſpreſse Platone nel Sofiſta. Le mu je
Jadi, ele Siciliane, dice, a queſte poſterioriſtimaronocoſa più ſicura
d'annodare le coſe inſieme, in modo che l'ente ſia molte coſe ed uno, e ſi
tenga colla diſcordia, e colla concordia, perchè diſcordando (6 ) fem pre
s'accoſta egli come dicono le più forti muſe, ma le più molli non hanno voluto,
che ciò ſe ne ſia ſempre così, ma privatamente alcuna volta dicono che l'Univerſo
ſia uno, ed amica per Venere, altra volta molte, e con sè per ſeco diſcordanſi
con certa conteſa. S'io non m'in ganno, qui s'allude all'amicizia, e alla
diſcordia, o all’amore, e alla lite, che Parmenide poſe come principj
efficienti delle genera zioni, e corruzioni; molti Poeti ſtaccando ciò dalle
Poeſie di Par menide, e di Empedocle, non ifpiegarono con la lite, e con l'ami
cizia, ſe non alcunifenomeni particolari, come chi dalſiſtemadel Newtono, il
quale poſe per principio univerſale l’ attrazione; al tri ſolo la prendeſse per
iſpiegare i fenomeni del magnetiſmo, e poi per iſpiegare l'eletricità, la
gravità ec. fi valeſse d'altro prin cipio. Non può dirſi dunque, che Parmenide
non foſse eccellente Fi fico, ſe egli allora penſava a ciò che il Newtono pensò
tanti ſeco li dopo; ſcriſſe in verſi il trattato della Natura, come Lucre zio,
ma il Poema s'è perduto, e non ce ne reſta che il principio conſervatoci da
Seſto Empirico. (c ) Mi portano i deſtrier, e quant'io voglio Traſcorrono; che
già m'aveano tratto Nella celebre via del Genio; via Di cui m'aveano
ammaeſtrato appieno Gľ (a ) Cicerone.... 6 ) Nel Gítema Newtoniano in tanto una
parte di erta fugge da un' altra parte, in quanto ella è attratta con più forza
da un altro corpo; quindi dall'attrazione ſi deduce l'a repulfione. () I verli
ſono in Seſto Empirico contra Logicos. (29 ) 1 Gl'infigni coridori, e dalla
fama. Correndo il cocchio ſquaſsano, cui Duce Le fanciulle precedono, ma l'aſſe
Splende ſtridendo nell'eſtrema parce De' raggi tra due fiſso orbi torniti.
Allorchè s'affrettaro le fanciulle Eliadi, e della notte abbandonando Le café
tenebroſe oltrepaſsarle, Nella via della luce al fine entraro; Da i ſpiragli
rimoſsero le vele Con man robuſta dove ſon le porte Delle vie della notte, e
della luce; L'une e l'altre circonda un arco immenſo, E il pavimento tutto n'è
di marmo; Agiliffime corronvi, e s'appreſsano Colà dove tenea Dice le chiavi,
L'ultrice Dea, che premj, e pene imparte. Con parole molcendola ottennero Le
fanciulle, che all'uſcio ella fmoveſse L'interna leva. L'adattata chiave
Spalancando le porte per immenſo Foro i chioſtri ſcoperfe, mentre l'affe Si
rivolgeva, e l'orbita del cocchio, Facilmente reggean l'alme fanciulle, A cui
ben pronti il cocchio, ed i cavalli Ubbidiro. La Dea liera m’accolfe, E per la
deſtra preſomi usd meco Tali parole. Dio ti ſalvi, o figlio Dilecto figlio, che
alla noſtra Řeggia Guidarono que' nobili deſtrieri Che hanno in forte di
reggere il divino Cocchio, nè rea fortuna ti conduſse In tal via. Non è trita a
paſſi umani Ma audacemente di pregare è d'uopo I Numi, onde ti laſcino le leggi
Inveſtigar della natura, in grembo Di veritade, che a ubbidire è proſta, E de'
mortali tu fuggir potrai Le opinion, di cui non vera fede, Ma tu rimovi il tuo
penſier da queſta Via di ricerca, nè ti sforzi lunga Eſperienza delle coſe gli
occhi Figgere accenti o pur aperte orecchie Ai (30 ) Ai dogmi che ragion non
prova. Quello Che ti preſcrive eſperienza lunga La ſola mente dall'error
corregge. Seſto Empirico, comentando queſti verſi oſſerva, che Parmeni de
chiama gli appetiti dell'animo i cavalli, la ragione il genio, o demone, e gli
occhi le fanciulle Eliadi; tutto il reſto è fancaf ma poetico, e, comeSenofane,
egli penſava intorno alla ricer ca del vero; concludendo il giudizio appartener
alla ragione, e non ai ſenſi, ſenza eccettuare i due delladifciplina, o l'udi
to, e la viſta; dogma che fu poi quello dell'accademia, come a lungo Cicerone
lo prova. I verſi fe hanno per oggetto cofe fublimi, e leggiadramente accoppino
l' allegoria all' imitazione, e all' armonia, foddisfanno in un tempo ſtesſo,
al fenſo, alla fantaſia, e all'incellecco, ono de queſte potenze coſpirando
inſieme a ben rappreſentarci le co fe cantase, a preſtano ſcambievolmente le
loro cognizioni, affin chè troppo sfumando nelle aſtrazioni, non ſvaniſca
l'idea, e le ſenſazioni, e i fantasmi non l'offuſchino, ma ſervino alla mente
di ſpecchio per ben contemplarla. La grande arte è, che lo ſpec chio non abbia
troppo d'aſprezze, le quali non diſpergano ſover chiamente, ed affortiglino il
raggio, che turbaco non ci laſci diſcernere, dove è l'oggetto. Alla proſa dunque,
ma proſa poe tica ricorre Platone volendo appagare tutte le potenze della anima.
Ed eccoci finalmente a Platone, dopo d' aver eſaminato come Pittagora
dall'eternità, divinità, animazione del mondo racco glieſe l'idee; le
divideſfero in certe claſſi generali i Pittagorici le diſtaccaſſero dal tutto,
e ne faceſſero degli enti a parte; come Senofane, il primo ricavaſſe la
concluſione dell'ente uno ed im-. mobile, come Parmenide contemplaſse ſecondo
la ragione queſt' idea, e nelle coſe fiſiche s'uniformaffe a Senofane,
diſtinguendo ľ opinabile dal vero. Tutta queſta fabbrica era fondata ſu la
maniera di penſar di Pictagora, maniera falla, e pienamente diſtrutta da Padri,
che molto al di là del IV. fecolo non combatterono collo fteffo Pit tagora, ma
con Platone, di cui ſi debbe adeſſo rintracciare qua li influenze aveſſero nel
Dialogo la dottrina dell'idee, dell'uno immobile, e dello ſcetticismo, perchè
egli vi parla, e dell'idee, e dell'uno, e tutto proponendo per iporeli nulla
conclude. Prima però di ſviluppar queſte cofe l'ordine della doctrina ricerca,
che favelliamo dello ſtile Platonico in generale. Profonda e delicata
cognizione della lingua Greca ſi ricerca per (31 ) e per ben intendere la
bellezza, la forza, e l'armonia dello ſti le poetico di Płacone; l' Abbate
Fraguier, che in tutto il cor ſo della ſua vita, l'avea con un ſpirito molto
colto nella Poeſia Greca, e Latina, ed in ogni altro genere di belle lettere
ſtu diato, ben eſaminando il ſuo ſtile, ritrovava che Platone avea trasfuſo ne'
Dialoghi l' Epico, il Lirico, ed il Dramatico. Com parava egli la profopopea,
colla quale Dio nel Timeo ra giona agli Dei inferiori 'all' ode più ſublime di
Pindaro travedeva nelle narrazioni dello ſteíſo Timeo, e in alcune del la
Repubblica, la magnificenza Epica dell'Iliade. Nel paſſo cita so di ' Ateneo ',
Gorgia mal ſoddisfatto di quel Dialogo intito lato col ſuo nome, ci dice, che
un giovane, e Lepido Archilo co regnava in Atene; allude egli a Platone, che
irritato con tro i Sofifti, non riſparmid le accucezze, ed i ſali contro di lo
ro, ma i ſali di Platone non erano aſpri, ed ulcerofi, come quelli di Archiloco,
e di Ariſtofane, ma eſtratti dallo ſteſſo mare, in cui nacque Venere. Così Plut
arco dice di Menandro, e con non men di ragione io poſſo dirlo di Platone, che
tut to comicamente condiſce con le grazie, e con le luſinghe della Poeſia di
Omero, ed ingentiliſce in guiſa le accuſe de Sofiſti, che non mai gli affronta
con quell' ingiurie, colle quali il Re de'Re alla preſenza dell'eſercito
rinfaccia Achille. L' ironia di Socrate a ' è la chiave, ed ella è così ben
maneggiata, che da alcuni ſi crede nel Menedemo (a) lodarſi le orazioni
funebri, e pure vi ſi condannano. L'allegoria è perpetua in tutti i Dialoghi;
allegorici ſono i nu meri armonici, di cui teſſuta è l'anima del mondo;
allegoriche le Sirene degli orbi celeſti; allegorico il carro dell'anima, l'ali
e il coc chiere; allegorici gli Androgini, la naſcita dell' amore, la
gradazionedegli animali di Prometeo, e di Epimeteo, la guerra de gli Atenieſi
contro i popoli del mar Atlantico, e quanto diſſe dell'Iſola Atlantica, e ſulle
leggi, esu i coſtumidegli abitanti; tutto vi è finto per preparar l'idea della
Repubblica, il cui modello cerca Platone nella fabbrica ſteſſa del mondo, ed
ordiſce così la men zogna poetica, che molti s'affaticarono di ſpiegare
ſtoricamente l'Iſola Atlantide, come il Ciro di Senofonte. Più s'occulta Pla
tone in certe allegorie incluſe nelle frafi poetiche, per le qua li ſimboleggia
molte coſe, e politiche, e morali, e metafiſiche, diſegnando l'ulcime con coſe
colte, o dalla muſica, o dall'altro nomia, o dalla geometria; tre ſcienze (6 )
nelle quali era fo mamente dorto al ſuo tempo. Certo è, che ſe giuſtamente non
retro s'ap (a ) Cicer, lib. 3. Acad. (6 ) Ab, Fleurì nella lode di Platone. (32
) s'apprezzano le fraſi poetiche riducendole al ſenſo filoſofico, li corre
riſchio di non intender mai, nè le parti, nè il tucco di un certo Dialogo, e ne
vedremo nel Parmenide ſteſso gli eſempj. Ebbe dunque Platone comune la poeſia
con Parmenide, ma molto egli l'accrebbe col Dialogo, modo più naturale per
iftrui re, più comodo per illuminare, adoprato da Socrate, da Seno fonte, da
Stilfone, daEuclide, da Glaucone, e al dire d'Ariſto tele da un certo
Aleffamene inventato. S'imitano col Dialogo i ragionamenti degli Uomini, come
ne? drami s'imitano le azioni. Platone che voleva emular in tutto la poeſia di
Omero, ſi sforzo d'imitar le diſpute de Filoſofi, in quella guiſa che Omero
avea imitate le azionidegli Eroi. Ciò che al Drama è la favola e l'epiſodio, è
la queſtione al Dialogo, e la digreffione, e' nell'una, e nell'altra riuſcì
egregiamente Plato ne. Non v'è Tragedia antica, che meglio eſprima il principio,
la percurbazione, il ſcioglimento dell'azione, di quel che Platone proponga,
diſcuta, termini la queſtione, in cui ſebben nulla concluda, però gli bafta
d'aver conſumate le ragioni dall' una, e dall'altra parte. Nelle digreffioni
comincia per lenti gradi ad allontanarſi dalla queſtione, poi ſpazia o nella
Geometria nella muſica, od in altra ſcienza a fuo talento, e ſenza che il
lettore fe ne accorga, il riconduce alla prima propoſizione non per ſalti, ma
per gradi. Anche in cid imitd Omero, che al dir del Gravina (a ) traſcorre
tallora alſoverchio, tallora moſtra ď abbandonare, ma poi per altra ſtrada
ſoccorre. Platone non imita meno Omero nel carattere degl'interlocu tori, e
delle ſentenze; io ravviſo in Alcibiade un non so che del carattere di Paride,
l'uno e l'altro è milapcatore, fuperbo, e laſcivo; il carattere di Neftore è
trasfuſo in quella parte del carattere di Socrate, ove queſto conſiglia, ma
Neſtore auto rizza i ſuoi diſcorſi con l'eſperienze acquiſtare nell'uſo della
vita, e Socrate con l'impreſſioni del genio che il dominava. I caratteri de'
Sofiſti ſono preli da quei dei Trojani, che ſenza ordine, e ſen za diſcipliita
s'avanzano come le Gru ſchiamazzando, e poi reſta no ſconfitti da' Greci, il
cui coraggio e valore era ſoſtenuto dalla ſapienza, e dal consiglio, e fino da
Minerva. Molti. pretendono che Platone ſpieghi la ſua ſentenza nel far
ragionare Socrate, Timeo, Parmenide, l'Oſpite Arepieſe, e l' Eleatico, due
perſone anonime, e che gli faccia dire a Gorgia, a Traſimaco a Claride., a.
Protagora, & Eucidemo, ciò che non approva e vuol rifiutare, ma coſtoro non
avvertono, che nel (2 ) Ragion Poetica. (33 ) nel far Platone ſiſtematico lo
fanno peſlimo Dialogiſta, e talor peffi moFiloſofo, perchè egli concraddice a
ſe ſteſſo in diverſiDialoghi, o almeno le coſe vi ſono così ſconneſſe, che non
ſi può raccoglierle, non più che le membra di Penteo (a ) diſunite e sbranate.
Tratto di cutte le parti della Filoſofia, or Logica, or Fiſica, or Metafiſica,
accennomolte ſcoperte de' ſuoi tempiintorno alla mufica, all'aſtro nomia,
all'ottica, ma imitando poi la ſetta Eleatica ne'dubbj, e nell'opinioni, tutto
propoſe ſenza nulla concludere. Cicerone lo conſidera come il primo degli
Accademici, o quel che diede ad Ar ceſilao, ed indi a Carneade il metodo di
dubitare. Seſto Empirico ſenza altro lo pone tra' Pirronici nelle materie an
cora più gravi, come in quelle dell'anima,del mondo, di Dio; nè a ciò Cicerone (6)
è contrario. Conveniamo dunque che Platone, co me nello ſtile poetico convenne
colla ſcola Eleacica, così vi conven ne nel metodo di opinare,che egli col
Dialogo reſe più problematico. Confideriamolo adeſſo nelle fentenze, e principalmente
in quelle che riguardano l'idee ſulla Divinità, e ſulla materia. S'è già
dimoſtrato, che i Pitcagorici riducevano tutto all'idee, ed ai numeri. Platone
ſcielſe, e perfezionò ilmetodo dell'idee, econ duffe lo ſpirito alla cognizione
del bene per l'idea del bene, della bellezza per l'idea della bellezza, e
cosìfece del valore, della tem peranza, della ſcienza, e dell'altre virtù
morali ed intellettuali, com ponendo tra loro l'idee n'eſtraffe l'idea della
Repubblica, o l'idea del giuſto conſiderato nell'amminiſtrazione d'una
Repubblicazimmagine di quella amminiſtrazione, che delle potenze dell'anima fa
la ragione. Credevå egli, che ſpiegar le coſe particolari per le univerſali,
fof ſe il metodo chela natura leguiva, allorchè procede dalle cagioniagli
effecti. Parve ad Ariftotele, che foſſe più facile, e più ſendibile nelle
inſegnar le ſcienze, ſeguir l'ordine dello ſpirito, chealla cagionevi per
l'effetto. Non ſono più oppofti queſtimetoditra loro, che la ſin teſi, e
l'analių, di cui l'una comincia dalle coſe generali, per difcen dere alle
particolari, e l'altra dalle particolari, peraſcendere alle ge nerali; l'uno e
l'altro Filoſofo nell'inveſtigar l'idee delle coſe, adoprò il metodo ſteſſo di
comparare i ſingolari,e di farnele aſtrazioni oppor. rune, e lo dimoſtrerd a
lungo pel ragionamento dell'idee Placoniche. Cicerone riduce l'idea alla (c)
terza parte della Filoſofia, che ver ſa nel difputare. Così l'idea trattavaſi
dagli antichi, che ſebbene ac cordavano ella naſcer de ſenſi, però volevano che
il giudizio nonfoſe ne fenſi, ma che la mente fore giudice delle coſe,
ſtimandola ſola atta a di ſcopriril vero, perchèfola diſcopriva cid cheera
ſemplice, della ſteſanas tura, o tal qual era, e queſto lo chiamavano idea già
così nominata da Platone, e noi poſiamo (conclude egli ) rettamente chiamarla
la lpecie. Non erano perciò l'idee Platoniche, a ben comprenderle, che le fpe
cie, eigeneri che noi facciamo, comparando ed altraendo, eche, Tom. II. (a )
Eufeb.Prop.Evang. (6 ) De Natura Deorum. (c ) Lib.1.Accad. 2 e come (34 ) 1
come ſi diffe, cappreſentavano i Pittagorici per l'unità, poichè la mente tutto
va unificando per ſua natura. Una ſpiegazione sì facile, e breve dell'idee
Platoniche, perfectamente s'accorda co' principi d'Ariſtotele. Egli tratta
nella Merafilica l'idee Platoniche da metafc re poetiche, e queſto nome gli
avrebbe pur dato Platone, se avelle dogmaticamente ſcritto come Ariſtotele', ma
nel Dialogo ſpecie di Poelia Dramatica egli eguagliò la compoſizioneallo ſtile.
Morco Platone, ed offeſo Ariſtocele di vederſi poſpoſto a Pfeufipo „ a lui
tanto inferiore in ingegno, e in dotcrina vi oppoſe un'altra ſcuola di cui ſi
fece capo, e per accreditarla cominciò a combattere le fentenze del ſuo
antagoniſta, attaccandoſi alla parte più difficile, e più equivoca o alla
quiſtionedell'idee, alle quali Preuſipo imitando.forſe il metodo di Platone
dovea dar troppo di realità. Ariſtotele ſcriſe dunque contro l'idee ſeparate,
ma Platone avendo già nel Par menide conſumato quanto potea dirli contro di
loro, Ariftotele ne copiò gli argomenti dipeſo, ed al ſuo ſolito con brevica ed
oſcurità di ſtile, fingendo di combatter Placone critico Preuſipo, ed i ſuoi di
i fcepoli. Dital congettura è mallevadore il Patrizio nelle ſue diſcuſ fioni
peripatetiche. S'elle ſon vere, non che verifimili, verifimile è pure che fin
d'allora ſi ſpargeſſero i ſemi che prima Ammonio Sacca, ed indiPlotino,
Porfirio coltivarono, e Jamblico, e Procloridul fero in regolato fiftema.
S.Giuſtino, che avea più ſtudiatii Platoni ici, che Platone era perfuafo, che
l'idee foſſero ſoſtanzeſeparate, collocate con Dio nella sfera più alta. S.
Cirillo rifiuţa Giuliano A poſtaca, che credeva il Sole, la Luna, egli
altrieller l'idee viſibili e comporre gli Dei. 11 P. Balto riferiſce a lungo
ipaſſi di S. Ireneo, di S. Bafilio e d'altri, i quali impugnarono l'idee
ſeparate, che introdu cendo il politeismo rovinavano ne'ſuoiprincipj la Religione
Criſtia pa. Soſpetta il P. Balto, che Eufebio difendere l'idee Platoniche persè
ſuffiftenţia pro dell'Arianismo da lui profeſfaco. Negli ultimi tempi il
Clerico ne rinovd la ſentenza, e molto più l'anonimo Soci niano nel tuo
Platonismo ſvelato, ove ſi confondono con l'idee di Platone, gli Eoni rami
de'Seffirotii cabaliſtici adottati da' Valencia niani e da' Baſiliani, e
de'quali nella concinuazione dell'iſtoria degli Ebrei parla a lungo il Basnage,
I comentatori di Platone abbagliatidatante autorità, nè avendo forza di critica
fufficiente per reliltervi, s'abbandonarono ai fantasmi di Proclo, e di
Jamblico, anziche abbadarea'ceſti di Platone, ne s ' avviſarono di ben pelare
le dottrine del Parmenide contro l'idee ſeparate aggiunte da Ariſtotele alla
metafiſica. S. A goſtino è il primo de' Padri Latini, che non fepara l'idee Pla
toniche da Dio; dando a Dio la creazione del mondo non poteva egli non
concepire nell' intelletto divino la ragione dell'ordine del le coſe create, e
queſte appunto ſono l' idee su le quali poi San Tommaſo ſeguito da' Teologi, ne
fece molti articoli, of. feryando che l'idee divine ſono univerſali, onon
rappreſentano a Dio (35 ) 2 € Dio ſolo le ſpecie, ma ancora gl'individui, col
rappreſentargli le coſe non quali noi per la limitazione della noſtra mente le
veggiamo, ma quali ſono in fé ſteſſe. Il Padre Balco riprende a dritto su
queſto punto il Dacier, che per difender malamen te Platone, cade non volendo
in un errore. Ma fe Platone preſe da’ Pitragorici l' idee nel ſenſo, che le
propoſero Pitcagora, ed Archira, pare che egli ancora come queſti ſentiſſe
intorno la Divinità. S'è già dimoſtraco che dopo Pitcagora, Senofane e
Parmenide conſideravano Dio non altrimenti, che l'anima del mondo. Lunga cofa,
dice Ci cerone, (a ) ſarebbe a dire dell'incoſtanza di Platone intorno a Dio;
nel Timeo nega, che porta nominarſi il Padre del mondo; nel libro delle leggi,
ſtima non doverfa ricercar affatto coſa ſia Dio. Lo stesſo nel Timeo, e nelle
leggi, dice eſſer Dio, il mondo, e gli altri e la terra, e gli animi, e gli
altri Dei, che abbiamo ricevuti dagl' iftitu ti de' Maggiori. Il Padre Arduino
raccolſe tutti i paffi, ove Pla tone parla degli Dei nel ſenſo ſtero. Dio nel
Timeo ſi chiama bensì il Padre, e l'artefice del mondo, ma non mai il Signore,
il Sovrano; ſi chiamava il mondo un Dio generato, il quale ba una perfetta
ſomiglianza con Dio; figliuolo, e figliuolo unico di Dio; un Dio completo, un
Dio generato da un altro Dio, un Dio felice, im magine del Diointelligibile,
perfetta copia d un originale perfetto Dio ottimo malimo, qual appunto i Romani
doceano diGiove, per cui folo intendevano il deſtino inviſibile delle coſe.
Molci alcri paſſi ſpiega l' Arduino, e da cutii ſi raccoglie, che Placone non
co noſceva Dio, che come principio intelligente, qual lo conobbe Pittagora,
Senofane, Parmenide, e cant alori, a' quali può ben applicarſi il pallo di S.
Paolo, in un ſenſo filoſofico, che cono ſcendo Dio, non come Dio l'onorarono (non
ſeparandolo affacco dal la materia, o, ponendolo ad eſsa coeterno. ) Pitcagora
avea generato il mondo, e lo generarono i Fenici, Orfeo, ed Eliodo. A
queſt'idea poetica, Platone aggiunſe le Fi loſofiche accennate da Timeo di
Locri nel fuo ragionamento della natura, e dell'anima del mondo, e ne compofe
il Timeo, nel qual volea nell'ordine oſſervato dalla ſapienza nella fabbrica
del mon do, dar un modello di quella Repubblica, che poſcia propoſe nel Dialogo
del Giuſto. Ariſtocele pur comparava la coſtituzione del mondo ad una
Repubblica, in queſta v'è il Principe, che comanda ai Magiſtrati militari, e
civili, e nel mondo v'è Dio, che col miniſtero degli Dei inferiori, compie,
conſerva, ed ordina cuc te le coſe. S'è © e di lo Lei li i e lo i e (a ) D:
Natura Deorum lib. I. 3 (36 ) s'è gia dimoſtrato, che i Platonici recenti nel
divider in due punti, o ſegni, l'eternità, neaſſegnavano il primo ſegno a Dio,
in quanto a Dio, ed il ſecondo a Dio creatore della materia la difficoltà è di
ritrovare in Platone qualche coſa che s'av vicini a queſta dottrina. Teofilo (a
) non ve la ritrovd altri menti dicendo, che Platone coi ſuoi ſeguaci poneva
Dio, e la materia ingenita; con che non venia a porre Dio, nè uno; nè ſolo. lo
qui ſtenderò un lungo paſſo di Plutarco, perché fe 'ne giudichi. Il mondo, dice
egli,è bensì ſtato fabbricato da Dio, perchè fra tutte le coſe è bellißimo il
mondo e Dio fra le cagioni l'ottimo, ma la ſoſtanza, e la materia, della quale
è ſtato formato, non eſſer mai nata, ma ſempre averſi trovata ſottopoſta ab
Maeſtro, ed ubbidiente a ricever quell'ordine, e quella diſpoſizione, che fore
in quanto ella potelle comportare a lui fimigliante, percbè il mondo non fu
creato dinulla, ma di ciò che era privo, di bellezza, di leggiadria, e di
perfezione, ſiccome la caſa, la veſte, la ſtatua, perciocchè tutte le cose,
primache naſceſe il mondo, foffero confuſe, e diſordinate, nondimeno le coſe
confuſe non erano ſenza corpo, ſenza fora ma, ſenza regola, moſle da movimento
a caſo, e ſenza ragione. Que sto altro non era; che la ſproporzione dell'
anima, di ragione Spoglia ta, perciocchè Dio di coſa ſenza corpo non fece corpo,
nè anima di coſa d'anima priva, nella maniera che noi vediamo, cbe il Maeſtro
di muſica, e dell armonia, non fa egli la voce, bensì la voce acconcia, e il
moto proporzionato; così parimenti Dio non fece il corpo trattabile, e ſodo, nè
l'anima atta a moverſi, ed in gannarſi, ma preſo l' uno, e l'altro principio,
quello oſcuro e pienodi tenebre, queſto confuſo e pazzo, amendue più rozzi, e
più difformidel convenevole ordinandoli; e diſponendoli, e congiungendoli formd
un animal beltiſſimo, e perfettiſſimo. Dunque la natura del corpo non è punto
diverſa da quella natura, come dice Platone, che abbraccio il tutto, ed è
fondamento e nutrice di tutte le coſe che naſcono; non dimeno la natura delp
anima fu da Platone nel Filebo nominata infini to, il quale non riceve numero,
nè proporzione, nè vi ſi trova miſu ra, o termine alcuno di mancamento, di
ſoverchio, di ſimiglianza, o di differenza. Così parla Plutarco ed è facile il
dedurne, che ſecondo Pla tone eterna era bensì la materia del mondo, ma nuova
la for ma, (a ) Teophil. ad Autolicum 1.2. Plato cum ſuis aſſeclis Deum quidem
confitetur ingenitum, patrem præterea & conditorem hominum, at que deinde
fubjicit, live ſupponit Deo materiam quoque ingenitam, quæ fimul cum Deo
prodiderit five extiterit; verum fi Deus cen ſetur ingenitus, & materia
perhibetur ingenita, jam nec amplius Deus conditor & creator eſt hominum
etiam fecundum Platonicos, nec quod unus & folus ſit ab his vere
demonftratur. nè il moto, ma 1 1 (37 ) má, ed in queſto Platone differiva da
Ariftotele, il quale, come s'accennd, fece ad un tempo eterne, e la materia, e
la forma; Ariſtotele rimprovera perciò Platone, d' aver fuppofto, che la
materia con cuiDio compoſe le coſe, foſſe in moto, e loda Anaf fagora, che la
poſe in quiete. Vuole egli ignorare, che affatto poetico foſſe il Timeo; pure
non è credibile,che egli non l'aveſſe udito dir più volte da Placone ſteſſo,
che nel Dialogo finſe Socra te a favellar con Timeo di Locri contemporaneo
forſe a Pittagora; parla dell' abboccamento che Solone ebbe coi Sacerdoti
d'Egitto, iutta ſpaccia la favola dell'Iſola Atlantide., ſtempera in una taz za
i numeri armonici dell'anima del mondo compoſta di cre ſo ftanze, ne ſparge le
reliquie su le ſuperficie de glòbi', conſidera come coſa reale la mecemplicoſi,
che Timem (a ) nel ſuo ragiona. mento introduce come coſa politica. In ſomma
ben eſaminan do tutte le frafi Platoniche e tutto il conteſto della dottrina
Filoſofica poeticamente maſcherata, io ſon perſuaſo, che in Platone, comene
Pictagorici, Dio vi s'introduca qual animadel mondo, o la ſteſſa mente, e
ſapienza perfecta ſparſa per tutto; allora perciò che dice Cicerone nella
natura degli Dei, e quan do Platone fa Dio incorporeo (b ) egli confonde Dio
con la mate+ ria, la quale era incorporea, come ſi diffe, prima che da Dio ſe
ne eſtraffero i corpi. Dall'alcra parte nell'ipateli, che Dio gli abbia
eſtratti, fece Dio concepirſi" al di fuori della materia, co me
l'architetto al Palagio, e lo ſcultore alla ſtatua. In vano dun que dall' opere
di Platone, e degli altri Filoſofi antichi, i qua li ammifero la materia eterna,
li cerca l'idea del Dio che ado. riamo; egli è uno ſpirito infinito, nella di
cui natura inviſibile ſono riunite cutte le perfezioni immaginabili, e
poflibili; onde gli ſcolaſtici lo chiamarono il cumulo delle perfezioni; e i
Cartuliani l'ente infinitamente perfecto. Sino a què l' ammet cevano gli ſtefli
Pagani, ma la definizione non balta, ſe ad el fa non s? aggiunge, che Dio ha
tratto dal niente l' Univerſo, e che è diltinto realmente, e ſoſtanzialmente da
tutto ciò che ha creato. Tale definizione come ortodoſſa propoſe l' Abbate
d'Oliveta ’ Filoſofi (c ) dopo di aver eſpoſte tutte le loro fen tenze, tra le
quali entra e Pittagora, é Senofane, e Parmeni de, e Platone Itello, Non (a. )
Nel fine. (6 ) Cicer. Natur. Deor. (c ) Nel fine del Tomo 3. della traduzione
della Natura degli Dei;. Par ce mot. Dieu, je veux dire un eſprit infini, dont
la nature eſt indiviſible & incomunicable; dans lequel font réunies toutes
les perfections imaginables & poſsibles, ſans aucun mélange d' imperfe
etion; qui'a tiré du ndant l'univers, & qui eſt diſtinct réellement &
ſubſtantiellement de tout ce qu'il a créé. 0 1 (38 ) o dell' Non è tuttavia,
che debbano ſpregiarſi le dottrine di Placone, e rigettarle come inutili;
conobbe egli Dio ſotto un'idea con fuſa, come lo conobbe Ariſtotele, e in
quella guiſa che S. Tom maſo da Ariſtotele tralle molti principi, e
combinandoli coi rivelati propoſe molte concluſioni Teologiche, così può farſi
di Platone; S. Tommaſo dall' uno, e dall'altro traſfe l'eſiſtenza di Dio,
impiegando i mori, le cagioni, l'ordine del mondo, i gra di più o meno perfetti
delle coſe, ma non potè trarla dall' en te contingente e neceſſario, che
Platone non conoſceva, ponen do ecerna la materia, e chiamandola neceſſità.
Dimoſtrar il primo ente qual principio intelligente, per l'adequaca idea di Dio,
non baſta le da eſſo non ti rimovono tutte le compoſizio ni, dimoſtrando, come
fa S. Tommaſo, che in lui non ve n'ha nè di forma, nè di materia, e che non può
ridurſi ad alcun genere, Nel Parmenide però non v'è biſogno d'alcuno di queſti
ar tificj; tutto vi fi' riduce all'idea metafiſica dellence uno. Convien
dedurla da' ſuoi principj, od eſtrarla come fece Pittagora, e Peritione da
tutti i compofti, ed eſaminarne le proprietà. Così San Tommaſo, ove tratta
dell'unicà, e della bontà di Dio, prima ricerca, quanto la ragione, gli può per
mettere, coſa ſia l' uno, e coſa ſia il buono, indi col princi pio rivelato cid
combinando, dimoſtra la purità, e la bon tà di Dio. Io parimenti ricercherò con
la ragione, fe si poſſa ben intendere l' uno del Parmenide, laſciando agli
altri la fa rica di ſpiegarlo in un modo fublime, applicandovi le coſe
Teologiche, delle quali non intendo d' attaccarne, o diftrug. gerne la minima.
Io cratterò della dottrina del fine, indi del metodo del Dialogo. Gli antichi
con ragione intitolarono queſto Dialogo, il Par menide o dell' idee, perchè
Parmenide parla più degli altri, e tutti i ſuoi ragionamenti raggirano su l'
idee, o per cercarle con le aſtrazioni della mente, o per diſtruggere le
ſeparate, eſempli ficandone il caſo nell'idea dell' uno, la più ſemplice di
tutte l'al tre, e a cutte l'altre comune. Supponevano i Pictagorici, che tutte
le coſe imicaſſero, o par ticipaſſero l'idee, o le fpecie; provacontro loro
Parmenide, che le cofe non poſſono eſſer partecipi delle fpecie, nè ſecondo il
tutto, nè ſecondo unaparte, indi col principio di contraddizione, col progreſſo
all'infinito, e coll' ideaſteſſa delle perfezioni divine; gli fteffi argomenti
di cui ſono nel Parmenide i femi, fteſe Ariſto tele, ed è mirabile che i
comentatori non abbiano penſato di con frontarlo nel ragionamento dell'idee con
Placone, ciò che attri buiſco all'ipoceli da loro fiſsata, che in queſto Dialogo
Parmenide, o Pla (39 ) o Platone confermi e non diſtrugga. l' idee ſeparate.
Annullate tali idee in modo cheSocrate ne reſta convinto, Pare menide per non
laſciarlo nell' imbarazzo gli moſtra la neceſſità che ha il Filoſofo
d'ammettere certi principj fiſſi ed immutabili e tanto più difficili a
comprendere, quanto che non fi poffono de terminare, nè co' ſenſi, nè colla
fantaſia. Parmenide' nell'etem plificare il caſo del metodo propone l'idea
dell'uno, e la con ūdera relativamente a ſe ſteſſa, indi all'ente, al fine, al
non en te. Così un matematico trattando per eſempio del triangolo, lo
conſidererebbe prima in ſe ſteſſo, poi per rapporto all'altre figure rettilinee
o piane, ed al fine alle non rettilinee, od alcerchio. Definiſce Zenone l'uno
per oppoſizione a molti, e chiama uno ciò che non è molti. Ariſtotele, nella
metafiſica molto ap prova queſta definizione, perché i molti ſono più noti al
ſenſo che l' uno; prende Parmenide la definizione, e negando dellº uno tutto
ciò che s'include in molti o li predica de' molti; negà ch' egli fia cutro,
parte, principio, mezzo, fine, figura moto, quiete, lo ſteſſo, diverſo, ſimile,
diſſimile, eguale, mag giore, minore; in oltre gli nega le differenze del
tempo, pre lente, paſſato, futuro, l'eſſenza, la ſoſtanza, il nome, il ſen fo,
la ſcienza, l'opinione. Parmenide prende ſempre l'uno nel ſuo concetto
aſtrattiflimo, nè men volendo che l'uno â conſideri per rapporto a ſe ſteſſo,
perchè nel riferir l'uno a sè li concepireb be come due o come molti. La
ſeconda quiſtione è, ſe l'uno ſia che accada all' uno, ed all'altre coſe; qui
l'uno fi ſuppone inſeparabile dall'ente, come rente dall' uno, onde tutto ciò
che s' include o li predica dell', pud predicarſi dell' uno; quindi ſe nell'
ente's include o dell'ente fi predica, la parte, il tutto, il finito,
l'infinito, il principio, mezzo, il fine, la figura, il luogo, il moto, la
quiete, il fimile, il diffimile, lo iteſto, il diverſo, l'eguale, il maggiore,
il minore, il tempo paffato, preſente, e futuro, 1 eſſenza, o la ſoſtanza, la
ſcienza, l'opinione, il ſenſo, tutte queſte coſe ſi predicheranno ancora
dell'uno. Non ſi predicano però queſte coſe oppoſte dell' uno, e dell'ente. nel
medelimo tempo, e ſecondo lo ſteſſo riſpetto, ma in varj te m pi o ſecondo
diverſi riſpetti, e ciò fa che le contraddizioni non ſieno, che apparenti, o
del genere di quei meraviglioſi, che de generano ſpiegandoſi in puerilità. Cosi
penſa lo ſtelfo Platone nel Teeteto, maParmenide nel cercar qui ſe ſia l'uno,
quali altre co fe ne fieguano, non cela all'uſo de Sofiſti, ma ſpiega come vero
Filoſofo in termini ſemplici i miſteri, e queſta iola credo una nuova prova del
liftema Parmenideo da me ſtabilito. In ente (40 ) In queſte due prime nozioni
dell' uno non vi ſi framiſchiano le immaginarie', o poetiche; mabensì ve ne
fono nella terza, ove fi rapportal'uno al non ente, o al nulla, di cui non s'ha
nozionereale', ma ſolamente immaginaria come dell'impoffibile. V'è un affioma
Logico, il qual diceche, dall' impoflibile ogni coſa ſe ne deduce, pera che in
lui fi complicano i contraddicorj, anzi il criterio per co nofcerlo è per mezzo
dei contradditorj, e poichè l'uno è inſe párabile dall'ente; fia lo ſteſſo dir
il non uno, che il non en te, ma del non ente o dell'impoffibile fi dice che ha
effenza, o che non l'ha, che è lo ſteſſo e diverſo, che è ſimile, e non fi mile,
eguale, non eguale, cheſe genera e fi diſtrugge ec. Dun que le ſteſſe coſe che
ſi predicheranno del non ente conveniran no ancora al non uno. Nell'attribuire
il non uno all'altre coſe, fi trasformeranno queſte in fantasmi, o sogni
d'eſtenſione, di mal fa, di moto e di quiete, ciò che rende il mondo più
poetico del cabbaliftico. Platone o Parmenide maneggiano queſto argo mento con
ſomma ſagacità, e delicatezza, e ben ſi vede quanto foſſe la loro Filoſofia
profonda, e quanto utiliffima eller poſla, non cangiando il grado dell'
aſtrazione, nè inneſtandovi opinioni affatto encufiaftiche, come fece il Ficino.
I celebri Pittori, attenti ad oſſervare in ogni luogo tutto ciò che loro ſomminiſtra
idee nuove d'atteggiamenti, di ſcorcii, di lineamenti, difigure, ſe mai su i
muri più affumicati ritro. yano quelle ſtriſcie fortuite impreſſevi dalla
caligine, le vanno combinando con la loro immaginazione, e creano delle figure
leggiadramente fimecrizzate, e canto ſi rifcaldano nel vagheggiar opera loro,
che le additano agli altri, come fe ivi foffero,e ſi cruciano e fremono, e
ingiuriano, quando queſti ſemplicemen te riſpondono di non ravvifare, che orme
irregolari di fumo. I Filofofi, e particolarmente i comentatori hanno lo ſteſſo
coſtu me, fiffi in un fiftema l'addatano a tutto ciò che incontrano nell'
autore da loro accarezzato, e dove egli ancora parla nel modo più ſemplice, e
naturale, e conveniente a'ſuoi principj, par loro di fargli torto, ſe non
l'abiſfano nelle loro profonde ſpeculazioni, e lo dimoſtrano tanto più
ammirabile, quanto nyono l'intendono, c quanto dagli altri è meno intefo. In
tutti i Dialoghi s'è prefiſſo il Ficino, di far di Placone (a ) un Teologo
Criſtiano, ma non so come ritorni in queſto Dialogo al (a ) Prima ex quinque
ſuperioribus de uno fupremoque Deo dixerint quomodo procreat diſponitque deorum
ſequentium ordines. Secunda de fingulis Deorum ordinibus, quo pacto ab ipſo Deo
proficiſcuntur ec. argum. Marſ. Ficini Parm. vel de uño rerum principio, &
de 9 ideis. (41 ) al Paganeſimo, e vi traſporti tutte le idee fimboliche del
Timeo, e del Fedro ſenza biſogno, e profitto; e che coſa ſon queſti Dei che
ſeguono Dio nell'ordine loro, ed in qual parte del Parmeni de li ritrovo?
Annullò il Serano gli Dei, e vi ſoſtituì due ſorti d'idee; Dio è la prima e
principal idea, le ſeconde ſono le va. rie idee delle coſe create; ma ſe
Parmenide non diſtingueva Dia dal mondo; coſe affatto poeriche non ſono le idee
divine? Non bado il Serano, che Parmenide toglie all'ente ſino il tem po'
preſente, e le toglie ancora l'eſſenza. Si, ma intende il Se rano l'eſſenza
delle coſe ſingolari, e quando Parmenide dice, che l'uno è molte coſe, vuol
dire, che egli dà la forza d'elfte re alle coſe ſingolari. Or come ſi può
includere nell'idea dell' uno, in quanto tale la forza? E come poteva Parmenide
inclu derla nell' uno, ſenza concepirvi l' eſſenza, e nell' accoppiare l'
eliftenza alla forza, e non concepir l' uno come molti contro l? ipoteſi? La
prima idea, dice il Serano, fi diffonde in maniera ſulle coſe create', alle
quali Dio dà la forza, e facoltà d ' eſiſtere, che ad ogni modo circoſcrive ne'
determinati cancelli dell' uno, la feffa moltiplici, tà, e quaſi infinità delle
coſe ſingolari. Queſta è la luce tenebroſa del Flud, chi può ſpiegarla? Va il
Serano peſcando le affezioni dell' idee ſeconde, e ne ri trova ſei, dopo le
quali la ſua vena metafiſica, e teologica, ſi conſuma, o perde, ed in tutto il
reſto del Dialogo immobil mente fiſto, ed eſtatico ſul ceſto Platonico, par uno
di que' Chineſi, che per molti anni guardandoſi la punta del naſo s'im maginano
di veder l'eſſenza divina; non batte egli palpebra tutto concentrato in sè, nè
degna abbaſſarſi a ſoſtener con note margina li l'imbarazzato lettore. Io ſon
ben lontano dal condannare le al tre note di queſto autore, colle quali negli
altri Dialoghi eſpone la conneſſione, e callora le ragioni ſemplici del teſto,
ma nel Par menide ſpiegando alto il volo per emular il Ficino, li dimentica del
ſuo coſtume, e laſcia in aſciutco il leccore; ma come è poſſi. bile, che avendo
egli canto ſtudiaco Platone, e confrontati i teſti, nonabbia atteſo ad unpaſſo
delFilebo, in cui li ſpiega il fine, che Platone ſi prefiſſe in queſto Dialogo?
Nel Filebo, che non ſenza ragione gli antichi faceano ſeguir al Parmenide, cosi
ſi parla da Socrate a Protarco. Tu, o Protar dice Socrate, intorno l' uno ed i
molti ai dette le coſe pubbliche dei meraviglioſi, le quali, per dir cosi, ſono
concedute da tutti, che non fieno punto da toccarli, ejendone alcune puerili, e
facili da conoſcerſi, e per nuocere maſſimamente a ragionamenti, fe alcun le
ammetteſſe; nè è Tom. II. f de (42 ) - 1 1 tal uno, da ſtimarſi coſa
meraviglioſa, ſe alcun dividendo rolla ragione le mem-, bra d'alcuna coſa, e
tutte quelle parti, confeſſando quella eſerne una; di poi la confutalle, e ne
prendeſe beffe quaſi sforzato a con. feſare coſe moſtruoſe, cioè che una ſola
coſa ſia molte ed infinite, ele molte quaſi una ſola, E' quì da notarli quel
dividere con la ragione le membra di alcuna coſa, formula che egli repplica
ſovente nel Parmenide, in cui dice, ſeparar le coſe con l'intelligenza, e fino
sbranarle; indizio manifeſto che qui non ſi tratta, che d'aftrazione di ra
gione, per cui nelle coſe più ſemplici fi diſtinguono, non le par ii, ma gli attributi,
e le relazioni che le fan molte per rapporto alla mente; or tutto ciò che dice
nel Parmenide dell'ente, e dell' uno, non divien egli un di que' meraviglioſi
puerili, de' quali par la Socrate, fe non s'averte, che le contraddizioniſono
apparen. ti, o che nel medeſimo tempo, e ſecondo lo ſteſſo non s'aſcrive
all'uno, il fimile e diffimile? Siegue Socrate: quando alcuno giovane pone
l'uno, non eſſer alcu na di quelle coſe, le quali naſcono, e muojono,
perciocchè quì un co come poco fa dicemmo, ſi è conceduto, che non ſi debba con
futare. Parla quà Socrate della prudenza, della ſcienza, e della men te, di
loro natura une, immortali, ed eterne nel ſiſtema Piccagori co, e delle quali,
come d'eſſere reali, parla nel Sofiſta. Conclude Socrate: Ma quando ad
affermare è altretto un fol Uo mo, un ſol bue, una coſa bella, ed una coſa
buona, allora veramen. te in queſte, ed in cotali unità ſi rende ſollecito lo
ſtudio, ed anche ſi fa ambiguala divifione. Primieramente ſe ſieno da
ammetterſi certe uni tà sì farte, che fieno veramente; di poi, in qualguiſa ſia
de penſarſi, che ciaſcuna di quelle coſe ſia una, e la medeſima ſempre, nè fi
pren da generazione, nè morte, ma ſe ne ſtia fermiſima nell' unità di lei;
finalmente ſe ſia da porſi alcuna coſa nelle coſe generate, od infinite, o
partita, ed oggimaifatta moite coſe, o tutta eſa in diſparte da ſe medeſima, il
che più di tutte l'altre coſe parrebbe impoſibile che uno, e lo dello ſi facele
parimente in uno, ed in molti. Quefto è l'uno, ed i molti che ſi trovano
intorno a cotali coſe, ma non quelli, o Protarco che non conceduti bene ſono
cagione d'ogni dubitanza, ed ogni facilità ben conceduti. Manifeftiffimo è, che
quì Socrate ripete le difficoltà ſull' idee ſeparate fattegli da Parmenide, e
ſu le quali confeffa, che impoſſi bile è di scioglierle, indi fa attenzione al
metodo inſegnato da Par menide, di cercar l'idee per via dell' aſtrazioni, con
le quali ſi to glie ogni difficoltà intorno a'molti, e all'uno. Da (43 ) Da
queſti palli io deduco, che il fine di Platone in queſto Dialogo altro non fu,
che d'allontanarſi da quel meravigliolo e puerile, in cui facilmente fi cade,
quando non ben li diftingua no i concerci della mente, o s'amia irasformare i
concetti in ido li, ed a realizzarli poeticamente, come faceano i Pittagorici.
Per compir queſto diſegno fcelle Platone il Filoſofo più ſpeculativo
dell'antichità, e deſcritto da Socrate qual Uomograve, evenerabile, e d'una
profondità al tutto generoſa, il che vuol dire, ſe non erro, che egli nella ſua
maniera d'argomentare franca, libera, ed inſie me profonda, nulla tenea del
lopraciglio, e della vanità dei Sofi fi; Platone quimoſtra fin dove arrivar pud
l'ultima analiſi, che i Pitcagorici faceano dell'idee, oltre le quali il
procedere'era un eſporſi a pericolo di non più intender quello che ſi dicea, comepur
trop ро è arrivato ad alcuni Scolaſtici, che fpingendo troppo, oltre le
queſtioni oncologiche, ofarono ſin negare il principio di con traddizione, ed
affermarono chel'infinito ſi raggruppaffe in un pun to. Nel Gorgia, nel
Protagora, ed in altri Dialoghi contro iSo fifti, coll'arte dell'ironia
Socratica, li dipinge a diritto Platone quali cacciatori mercenari d'uomini,
mercatanti venditori, appal tatori di ſcienze, e diſcipline falſe; ma chi può
dire che Platone ebbe difegno di proporſi in queſto Dialogo Parmenide, qual mer
catante venditore, ed appaltatore di bujo peſto, che così devono chiamarſi le
quiſtioni tenebroſe, ed all'ambicate; bujo peſto è quel lo di cui troppo
liberalmente lo caricano il Ficino, ed il Sera no, non quel che combina la
doctrina d' Ariſtotele, con quella di Platone; dotcrina che curt " i
Peripatetici, e gli Scolaſtici ab bracciarono e che ultimamente con tanta
chiarezza e preci* fione, eſpoſe il Wolfio nella fua Ontologia. Queſto Dialogo
è primieramente ontologico, e preſo in queſto ſenſo non ha in sè più di
pericolo che la metafilica d' Ariſtocele, ma ridotta alla Dialeccica, L'antica
Dialetica verſava fu i generi di tutte le coſe, attenca a compararli, a
combinarli, per preparare' ed illuſtrare la quiſtio ne propoſta. S'ingegna lo
Stanlejo di ridur a tre generi la Dialec tica de Piccagorici.1. Ai non
ripugnanti, o ſia all'eſſenza delle coſe nelle quali ſi combinano, coſe tra
loro non contradditcorie.. Così l'eſſenza del triangolo o del quadrato, è
l'eſfer figure di cre o quattro linee, perchè non v'è ripugnanza, che il numero
ter nario o quaternario, s'adatti o fi combini alle linee rette. 2. Ai
differenti o alle coſe che tra loro ſi diverſificano nell'eſſenza, nc gli
attributi, e ne' modi; così il triangolo è differente dal qua drato, ed il
quadrato dal cerchio. 3. Ai relativi a'quali ſi riduco if 2 no (44 ) no tutte
le matematiche conſiderate dagli antichi, come il vero modello della diſciplina,
ed a cui i moderni riduſſero l'arte dell' analogie filoſofiche, ed il calcolo
de' probabili. Platone ſtabiliſce in molti luoghi non tre ma cinque generi del
le coſe; l'eſſenza o ciò che è, lo ſteſſo, il diverſo, il moto, e la quiere; a
queſte due ultime nozioni ſi riduceva tutta la fiſica antica, onde diſfe
Ariſtotele, che ignorato il moto s'ignora la natura. Lo ſteſſo e il diverfo
vaga per tutte le altre fcien ze; onde Platone dello fteſſo, e del diverſo,
compoſe l'anima del mondo, e la bellezza. Lo ſteſſo e il diverſo ſono relazioni
dell' ente in genere, fi ſpargono ſulle relazioni dell'ente in ſpecie, il
fimile, il diffi mile, Peguale, il maggiore, il minore, il nuovo, l'antico. Que
fta era la ſcala de'generi ſuperiori, o quelle nozioni ontologi che aſtratte
per l'acume della mente da' concreti, coſa ben di verſa dalla ſcala de'
predicamenti d' Ariſtotele. Il Wolfio (a ) fa propoſe per ultimo oggetto degli
ſtudj fuoi, di perfezionar" la Icala de'generi, e con eſſa ſciogliere il
problema dell' analiſ dell'idee, propoſta ma non trattata dal Leibnizio. I
Pittagorici ne diedero i primi ſemi, e Placone più li ſviluppò, applican doli
alla determinazione dell' idee, quindi è che nel Parmeni de tutti iſuoi
argomenti ſi riducono alle relazioni dell'ente, in genere dell'ente, in ſpecie.
Rinferrata ne' fuoi limiti la materia del Parmenide, il meto do che v’applica è
quello del principio di contraddizione, che ci conduce all' aſſurdo; metodo non
tanto accetto a noi, per. chè ci dimoſtra la noftra impotenza, ma che ci sforza
invin cibilmente all'faffenſo. In queſto metodo Platone ne aggruppa molti altri,
il metodo d' eſcluſione è quello dell'analiſi geo metrica. Nel metodo
d'eſclufione fi numerano tutti i caſi di una co ſa, e s'eſcludono o tutti per
dinotare l'aſsurdità, o tutti men in cui fi cerca la ſoluzione del problema.
Così Archi mede avendo dimoſtrato, che un dato poligono non è, nèmag giore, nè
minore del cerchio, nel quale è inſcritto o circon Icritto, conclude che gli è
eguale. Placone in molti caſi ado pra il metodo ſteſſo. Nel metodo dell'analili
geometrica, fi aſſume (6 ) il quefito come conceffo, e per legitime conſeguenze
s'inoltra fino ad un ve 1 uno, ro (a ) Affumptio quæſiti tanquam conceſsi per
ea quæ conſequentur ad verum conceffum. (6.) Wallis Il. dell’Algebra. (45 ) To
conceſso, da cui riteſsendo il ragionamento ', li dimoſtra il quelito; molti
vogliono, che Platone ſia l'inventore di queſto metodo, e che abbia fatto il
Parmenide per darne l'eſempio; maqueſti attribuirono al tutto ciò che conviene
adalcune parti, Utiliflime ſarebbono le metafiſiche de'moderni, fe i loro
autori fi foſsero limitati all'ipoteſi, e ſi foſſero guardati di proporle in
for ma di dogma, cagione d'eterni litigi non ſalvati, ne da ſtile elo quente,
nè da calcoli algebraici. Il Carteſio ſegui nelle ſue medi tazioni ilmetodo
analitico, ma diede occaſione a molti ſiſtemi più ſtrani de'ſogni, come quello
degli Egoiſti, conſeguenza dello fpi nofismo fpirituale. Che dirò dell'arte del
Dialogo, in cui s'è già dimoſtrato imi, tarſi i ragionamenti umani, come i
Poeti Dramatici aveano imi tate le azioni umane. All'imitazione. (a ) di queſte
convien il palco, ed il verſo, non all'imitazione de' ragionamenti, la quale
per ſua natura appartiene alla Dialettica: poco o nulla di leg giadria
avrebbono i fillogismi, egli entimemi in verſo, e poco o nulla lor gioverebbe
l'apparato della ſcena. Si è pur detto che la quiſtione, e la digreffione al
Dialogo, è come la favola, e l' epiſodio al Drama. Nel Parmenide la quiſtione è
intorno l'idee, ma non v'è digreſſione, ſe pur non fi voglia ridur a queſta, la
preparazione alla diſputa con Par menide, incominciata tra Zenone, e Socrate.
La differenza de' drami ſi prende dal diverſo modo dell'azio ne, la quale o è
ſemplice, o compoſta, e la differenza de’ Dia loghi dal modo del ragionamento,
nel quale, o s'inſegna, os inveſtiga da un ſolo, o s' inſegna, o s'inveſtiga da
molti la quiftione propoſta. A quattro generi riduce il Taffo i Dialoghi, al
dottrinale, al Dialettico, al tentativo, al contenzioſo. De’due primi generi è
miſto il Parmenide, perchè dopo di aver egli diſputato con Socra te, quaſi ſolo
favella, non contandoſi le riſpoſte d'Ariſtotele, approvazioni per lo più della
concluſione, o preghiere d' eſpor più chiaramente la ragione accennata. Nel
inlegnare qual fia la natura o l'idea dell'uno, qui non v'è tentativo, nè
litigio, nè in queſto Dialogo v'è molto a ricercare, ſe ſia meglio adat cato
all'inſegnamento che il maeſtro interroghi, od i diſcepo lo., perchè appena
termino la breve diſputa có Zenone, che Parmenide cominciò a interrogar Socrate,
ed avendolo confu? lo, ed imbarazzato con una difficoltà cui non poteva
riſpondere, Para (a ). Torquato Taſſo diſc. ful Dialogo. (46 ) uno. Parmenide paſſa
ſenza interrompimento alle tre poſizioni dell ' Vuol Torquato Tallo, che come
una ſia l'azione nel Dra ma, così una fia la quiſtion nel Dialogo, la quale o è
infini ta, per eſempio ſe deve apprezzarſi la virtù, o è finita, per eſempio
che deggia far Socrate condannato a morte. La qui ftione del Parmenide è
infinita, perchè fi tratta dell' idee di cui ſi cerca la natura e l'origine, la
natura dimoſtrando che non ſono dalla noſtra mente feparate, l'origine
dimoſtrando come per via delle ſuppoſizioni s'acquiſtano. Queſte due coſe ne
fan no propriamente una, perché non ſi può intender la natura dell' idee ſenza
prima determinarne l'origine. L'una e l' altra determina Parmenide, e rimove l'
idee feparate per convertire il ragionamento al modo con cui la mente le
acquiſta. Parme nide lo propone, non lo dimoſtra per non allontanarſi dal co
ſtume della ſua fetta, che era di propor dubitando le coſe: Non è cutravia in
ciò ſolamente che appariſce il coſtume di Par menide. Dimanda Socrate, che gli
ſia dichiarata la quiſtione delle idee, ed intorno alle coſe che ſi veggono,ed
ancora intorno a quelle che ſi comprendono con la ragione. Parmenide, e Zenone
attentamente lo aſcoltano, eſpero guardandoſi l'un l'altro fog ghignano quaſi
di Socrate meravigliandofi. E queſta è quell'evi denza tanto neceſſaria al
Dialogo, e di cui Platone diede si chiari eſempj neli' Ippia, e nel Fedone.
Ella è qui ordinata a manife ſtare il coſtume d'un Filoſofo accento, e che
colla triſtezza, e coi fogghigni accenna, ciò che nel diſcepolo non s'accorda
con la ra gione. Un tratto poi del coſtume d'un Filoſofo attento, è do ve dice
Parmenide o Socrate troppo per tempo, innanzi che tu ti eſerciti a parlare, ti
sforzi di definire ciò che ſia il bello, il giu ſto, il buono, e qualunque
dell' altre ſpecie. Perchè poco fa il con fiderai vedendoti diſputare con
Ariſtotele. Per certo mi credi, que fto tuo fervore è bello è divino, il quale
alla ragion ſi conduce, ma recati in ſe ſtello, ed eſercitati mentre ſei
giovane in queſta fa coltà la quale a molti inutile, e ſi chiama dal volgo
garruli tà, altrimenti ſi fuggiria da la veritade. Parmenide qui accenna la
Dialectica in quanto vaga per cutti i generi, ſulla qual coſa poco dopo
ſoggiunge conſervando il co ſtume divecchio venerabile. Sarebbe cofa
ſconvenevole, cheſi trat tale maſſimamente da un vecchio certe coſe si fatte
alla preſenza di molti, non ſapendo il volgo, che ſenza queſto vagare, e
diſcerne re per tutte le coſeſia impoſſibile abbattendoſi nel vero acquiſtar
men te. Ariſtotele e gli altri lo pregarono, e Parmenide riſpoſe con un apo 7
pare inutile (47 ) apologo: egli è neceſſario finalmente che s'ubbidiſca, tutto
che mi è av viſo di tutto quello che patà il cavallo Ibico, cui Atleta e
vecchio do vendo prendere la conteſa delle carrette, e per l'eſperienza
iremando de' ſuccelli, alimigliando egli a ſe ſtello, dille cheegli già vecchio
era coſtretto di ritornar agli amori. Nel medeſimo modo diſſe Parmeni. de, a me
pare di temer malto, quando penſo in che guiſa cosè.d'età avanzata, io pola
paſar a nuoto un mare cosi profondo di ragionda menti. Intorno la ſentenza, o
ſia ciò che ſente il principale interlocu tore del Dialogo, ella è qual
conveniva a un Dialettico eſperto, nel vagar per i generi delle coſe, e
nell'argomentare, e ben de gno, che nelle coſe intellettuali Platone, Secondo
il teſtimonio di Apulejo, lo preferiſſe agli altri Pitiagorici, e n'imitaſſe la
ſotti gliezza, e nell' idee, e nel metodo di proporle. Nella Poelia. Epica,
altro è che il Poeta imiti narrando un facto, altro che introduca un degli
attori a narrarlo. Così nell' Odiſſea, aḥtre ſono le cofe che Omero
direttamente narra accadute ad Uliffe, altre quelle che narra Ulife ſteſſo.
S'in troducono ne' Poemi i racconti, per variar i modi dell' imita zione, ed
ancora per accreſcerla; ella è perciò doppia, quando nel Poema i perſonaggi
imitati, imitano effi fteffi col loro rac conto. In queſto Dialogo, Pitidoro
imita, narrando i diſcorſi che inteſe da Parmenide. I Dialoghi, benchè fpecie
di Poeſia Dramatica, in ciò con vengono con l' Epica, e Platone, che nelle
diſpute de'Filoſo fi volle imitare i combattimenti degli Eroi di Omero, emold
anche queſto nel modo di rappreſentarli. Nel Filebo propone ſenza alcro la
difputa chiaramente enunziata intorno la felici tà ed il piacere, nè premette
alcuna circoſtanza ſtorica ai ra gionamenti dei tre interlocutori, Socrate,,
Filebo e Protar co; così fa nel Sofiſta, nell' Eutifrone nelle Leggi, e nella
Repubblica, ma non cosi nel Convito, nel Fedone, e nel Par menide. Pitidoro vi
narra ciò che ha udito da Antifone, e queſto è modo più artificioſo dell'altro,
perchè vi ſi ricerca molta ſa gacità nel render neceffario il ragionamento, ed
accompagnar lo di quelle circoſtanze che più mettano la coſa fotto gli oc chi,
intereſſino il lettore ad aſcoltare i perſonaggi, e di tem po in tempo lo
ricreino con opportune digreffioni, ma tutte convergenti alla quiſtione
propoſta, ſenza che ſe ne accorga il lettore. Nel diſcorſo naturale noi
pafliamo ſenza rifleſſo da una coſa all'altra, ma nel Dialogo, ſe ſi vuol
imitando perfe zio (48 ) zionar la natura, nulla vi ſi deve introdurre ſenza
ragion ſuf ficiente. La ſomma difficoltà dell' artificio del Dialogo è nell:
interrogazioni, e nelle riſpoſte diftinte e preciſe, ma nel Par menide il
dialettico s'accoppia col dottrinale e queſta è la parte dominante, perchè
eſcluſe l' idee ſeparate, Parmenide ſem pre parla ſcorrendo per le
ſuppoſizioni.; ILLUSTRAZIONE D E L 1 PARMENIDE.. Tom. II. }, (51 )
ILLUSTRAZIONE D E L PARMENIDE. tertentanut Estates L A diſputa su l' idee fatta
tra Parmenide, Zenone', Socra te, ed un certo Ariſtotele, viene a Glaucone, e
ad Adi manto riferita da Cefalo per bocca d'Antifone, il quale avendo
familiarmente converſato con Pitidoro compagno di Ze none', avea su queſta
materia udito da lui le ragioni dei tre Fi loſofi. Reſtarono queſte cosi
profondamente impreſſe nella me moria di Antifone allor giovanetto, che molti
anni dopo ſeb ben diſtratto dagli eſercizi equeſtri, poté in tutte le loro cir
coſtanze rappreſentarle nell' abboccamento, che egli ebbe con Cefalo, e coi
compagni. Tofto Cefalo eſpone il motivo della diſpuca Parmenide ne Poemi avea
detto che tutto è uno, e Zenone provato in uno ſcritto, che uno non è molti. Si
comincia la Jercura dello ſcritto, e Socrate vi fa ſopra delle difficoltà a mi
fura che ſi legge. Poco mancava' a' terminar la lettura, quan do Parmenide con
Pitidoro, e Ariſtotele entrarono in caſa. Si leſſe di nuovo alla preſenza di
Parmenide, e degli altri il pri moargomento, e fi difputò incidentemente su la
differenza del le due definizioni parendo a Socrate, che il dire tutto è uno
foffe lo ſteſſo che il dire, uno non è molti. Glielo concede Zenone, é lodaća
la ſagacità di Socrate dichiara', che non per vanità o per 'arcano di Filoſofia
egli ha' fcritto, ma per fo ftener l'orazion di Parmenide contro coloro che ſi
sforzavano di ſchernirlo, perchè ſe molte contraddizioni degne di riſo pativa
l' Orazion di Parmenide, molte altre di più ridicole ſe ne inferivano dalle
ſuppoſizioni degli altri. Zenone ſcriſfe il: li bro nella ſua giovanezza, ma un
certo avendoglielo rubato.fi pubblico. Si ricomincia la diſputa. Parmenide, e
Zenone lafciano a So. crace eſpor tutta la ſua ſentenza su l'idee ſeparate, per
le quali moſtrava la definizione dell'uno da Zenone affegnata non eſſer
univerſale ". Accorcol Parmenide, che tutta la forza dell'argo mento (52 )
mento di Socrate fondavaſi su l’idee ſeparate, l'imbarazza co ftringendolo ad
aſſegnarne alle coſe fiſiche. Non sa Socrate ri folvere la difficoltà.
Parmenide fingendo di conceder l'idee ſe parate argomenta contro la loro
participazione, contro il lo ro progreſo all' infinito, contro alla loro
incomprenſibilità. So crate n'è molto curbato, credendo che annullate l ' idee
ſepara te non vi fieno più principj per ben filoſofare. Ammira Par menide il
fervor di Socrate, e lo conſiglia ad eſercitarſi nella Dialetica per ben
inveſtigare l'idee. Pitidoro ed Ariftotele, pre gano Parmenide ad eſemplificar
il metodo dell'inveſtigazione dell'Idee. Egli ſcieglie l'idea dell' uno, e col
metodo delle ſup poſizioni la tratta. Orquattro ſono le quiſtioni che ſi
poſſono eſtrar dal Parmeni de relativamente alla definizione di Zenone, che
l'uno non è molti. La prima è quella dell'uno per rapporto all' idee feparate;
Ia ſeconda dell'uno per rapporto asé; la terza dell'unc per rap porto all '
ente; la quarta dell'uno per rapporto al non ente. Le tre ultime quiſtioni ſono
propoſte per via d'ipoteſi: ſe l'uno; ſe l ' uno è; fe l'uno non è. Per non
traſcurar nulla di ciò che agevola l'intelligenza del Dialogo, premetterò
partitamente ad ogni quiſtione la Ipiegazio ne delle voci, e delle nozioni
neceſſarie, ſtando più che mi ſia poſſibile attaccato alle parole del teſto
quale Dardi Bembo il tra duffe; mi par inutile di por tutto il Dialogo, perchè
eſſendoſi ri ſtampato di freſco, tutti coloro i quali hanno vaghezza d inten
derlo ſe ne faranno già proveduti,per gli altri èinutile e vana ogni
illuſtrazione. SEZIONE PRIM A. b. I. Enone defini l'uno ciò che non è molci.
Approva Ariſto tele (a ) queſta definizione, perchè in generale ogni defini
zione, dovendoſi aſſegnare per le coſe più lenfibilia e più note, l'eſperienza
di tutti i ſenſi ci moſtra, che i molti ci ſono più noti che l'uno; i fanciulli
più teneri nel coccare, nel vedere, e nell'udire pereepiſcono i molti, e la
loro cognizione è imme là dove hanno biſogno, che la loro ragione fi maturi un
poco per cominciare a dir uno, e quindi numerar su le I molti dunque eſſendo
più noti dell' uno, negandoli di forma 6 ) Metaf. lib. 1o. diata; dita. il (53
) il concetto negativo dell'uno in quella guiſa, che negando le par ti ſi fa il
concetto negativo del punto. Dall'uno G fa l'idea aſtratta dell'unità, come
dall'idea dell'uomo l'idea aſtratta dell'umanità. Tre ſono le ſpecie dell'unità;
la Lo gica, la Matematica, la Metafifica. L'unità Logica ſono i generi, e le
ſpecie, o certe idee univerſali atte a rappreſentar molti in uno; l'unità
matematica è il principio compoſitivo de' numeri, o il prin cipio per cui fi
numera; principio differente dal zero, da cui ſi nuinera. L'unità metafiſica' è
una proprietà traſcendentale dell' ente, o che conviene all'ente in quanto tale,
poichè d'ogni ente fi predica l'uno, come fi predica il vero, e il buono, o ſia
il perfetto, ma la verità, e la bontà, o la perfezione, inclu dendo ordine
nella varietà ſuppone l' uno, onde tra le proprie tà dell'ente egli è la più
univerſale (a ). L'unità o l'uno nel ſuo concetto aſtrattiſſimo preſcinde da
tutte le relazioni, potendoſi per l'aſtrazione della mente non riferire, nè
alle coſe che rappreſenta, nè a' numeri che compone, nè a ciò cui conviene: In
queſto ſenſo aftrattiflimo definiſce Zenone l' uno, opponendolo ai molti in
genere. Contro queſta definizione cosi argomenta Socrate. Vi ſono idee ſeparate:
dunque ogni idea eſſen do una in sè, e molti, nel participarſi a molti l'uno,
eimolti poſſono accoppiarſi; dunque non pud dirſi, che l'uno fia molti. Prima
di ſviluppar l' argomento rifletterò su certe voci, e nozioni di Socrate. $. 2.
Suppone toſto Socrate, che vi fieno idee ſeparate. L'idea ſe condo l'etimologia
della voce Greca, ſignifica propriamente com fa viſta, e per traslato ſignifica
coſa inteſa, o ciò che s'inten de; ma tallora ſignifica l'atto per cui
s'intende, il qual però meglio ſi chiama nozione o concetto. Åleinoo defint
l'idea, intelligenza per rapporto a Dio, pri mo intelligibile per rapporto anoi,
miſura quanto alla mate ria, eſemplare quanto al mondo ſenſibile, effenza
quanto a ſe ſteſſa. In tutti queſti ſenſi la prende or Socrate, ora Parmeni de;
ma la prima nozione dell' idea ſeparata è che ella fia il primo intelligibile.
$. 3• ve ) Wolfo Metaf. (54 ) §. 3. Socrate: oltre l' idee del bello, dell'
oneſto, e del giufto, che Parmenide gli accorda, ammette ancora quelle del
limile, del diffimile, del moto, della quiete, dell' uno, e de' molti. Queſte
ultime idee ſono tra loro oppoſte e contrarie, come il caldo, il freddo, il
bianco, ed il nero; eſſendo contrarie, ciò che convie ne all'una, non conviene
all' alira, e quindi ſecondo Socrate i ge neri, e le ſpecie, idee più o meno
univerſali conſiderate in se non patiſcono paßioni contrarie, ma nulla vieta
nell'ipoteſi di Socrate, che non poſſano participarſi dalle coſe. 1 S. 4.
Partecipare è propriamente ritener in sè una parte d'un cutto;; così l'aria
partecipa la luce ', poichè ogni particella d' aria ha in sè una particella di
luce. In un ſenſo più ampio, la voce partici pare s'eſtende dalla quantità alla
qualità, all'azione, all effenza Iteffa.;. così ſi dice, che l'accidente
partecipa della ſoſtanza', gli effetti delle cagioni, un figlio le virtù,
eivizj.del padre: La par cipazione è quindi' più ampia della ſimiglianza
limitata alla ſola convenienza delle qualità, e molto più dell'imitazione, che
alla fimiglianza aggiunge la relazione tra il modello, e la copia; due gemelli
naſcendo saſlimigliano, e pur l'uno' non è la copia dell' altro. I Pittagorici'
nel riferir le coſe all' idee ſeparate, come a loro modellidiceano', che
participavano o imitavano l'idee, ma fecondo Ariſtotele (a ) non mai
filoſoficamente ſpiegarono le voci di participazione, e d'imitazione. S. 56 Cið
fuppoſto, il primo argomento di Socrate tratto da queſti principj fi pud
diſtinguer in due per maggior chiarezza. Ogni idea è una in sé, ed una in molti,
dunque nel tempo ſteſſo, uno può efser molti. Cosi lo conferma, Benchè l' idee
lieno tra loro con crarie, nondimeno poſsono eſserº nel tempo ſteſso
participate da. molti, anzi dallo ſteſso ſecondo diverſi riguardi, ma in queſte
participazioni ritengono la loro unità, dunque: ſon uno e molti. Così lo prova:
oppoſte e contrarie ſono tra loro l’idee, del ſimile, del diſſimile', del
moto', della quiete, dell’'uno; é dei molti; dunque comenulla viera, che lo
ſteſso poſsa aver more in (a ) Metaf, lib. (55 ) in una parte, e quiete
nell'altra; eſfer fimile ad un altro in una parte, e diffimile nell'altra, così
nulla vieta che ſia uno, e molti; una Caſa ha molti legni, e molte pietre; ogni.
Uo mo è uno conſiderato in sè, ed è o ſeſto, o ſettimo conſide rato con altri.
la un Uomo, altra è la deſtra, altra la fini ſtra, altre le parti dinanzi,
altre di dietro, altre le ſupreme, al tre le infime. Nel Sofiſta egli dice; noi
chiamiamo un Uomo denominandolo con molti cognomi, mentre a lui attribuiamo i
colori, le figure, le grandezze, le virtù, ed ivizi: nelle quali coſe tutte, ed
in altre infinite, non ſolamente diciamo che egli fia Uomo, ma ancora buono, ed
altre infinite coſe, e le altre fecondo la ſtella ragione. In cotal gui sa
fupponendo noi qualunque coſa una, di nuovo l'appelliamo molte e con molti nomi.....
Onde ſi è da noi data occaſione di contraddi re, come jo penſo a' giovani, ed a
' vecchi di tardo ingegno: percioc che incontinente ci potrebbe chiunque far
obbiezione che ſia coſa impos fibile, che molte sofe folero una, ed una molte. (a
) Dunque uno può eſſer molti; dunque non è generale la de finizione, che uno
ſia non molti. La participazione dell' idea evidentemente lo manifeſta. 7 9. 6..
Sciolto è l'argomento ſe fi nega l'ipoteſi dell' idee ſeparate perchè colte
l'idee è colca la loro participazione. Parmenide ri gecta l'ipoteſi, come nè
generale, nè chiara; non generale.per chè non s'eſtende a cutti i cafi
poflibili i; non chiara., 'perchè non pud fpiegarſi la participazione
dell'idea. Cost:provo la pri ma parte non ſi debbonoaſſegnar idee delle coſe
ſeparate, o aſſegnarſene di tutte le coſe '; che vuol dire, non baſta affe le.coſe
morali, e matematiche, mabiſogna af. ſegnarne ancora per le fifiche: dunque non
ſolamente vi ſono idee del giuſto, del bello, del buono, del grande, del fimile
ec, ma dell'uomo, del foco, dell'acqua, e d' alcune coſe, che molti fimano per
avventura ridicoloſe; i peli, il fango, le macchie., ed altre coſe ignobili, e
vili. Socrate toſto lo nega, perchè gli pare, che ammettere queſt' idee,
ſarebbe coſa troppo diſconvenevole, poi can didamente confera, che alcuna volta
queſto penſiero lo turbo, e che quando di là fi ferma ſe nefugge temendo di non
corrompere la ſua mente, e fantaſia cadendo in ciancie ineſplicabili., onde a
quelle coſe ritornato (cioè all'idee del giuſto, del bello, del buono, ed all
idee 'matematiche ) verſa intorno a quelle. In (a ) Sof, pag. 306, (56.) In un
caſo ſimile ſi ritrovò il P. Malebranchio; ſentendo egli la difficoltà di
ſpiegar chiaramente, come l'eſtenſione intelligibi-: le, eſſendo immobile in
Dio, gli rappreſenti il moto, ove il luſtra queſto articolo dice nel fine: (a )
Io non oso impegnarmi'. a trattar queſto ſoggetto a fondo, temendo di dir coſe,
o troppo aftrat te, o troppo ſtravaganti, o ſe ſi vuole, per non azzardarmi a
dir co ſe che non so, nè sono capace di diſcoprire. Queſto è il ripiego di
Socrate. Ariſtotele (do ) ove nella Metafiſica combatte l' idee ſeparate
malamente attribuite a Platone, adduce tra l'altre coſe, che dandoſi idee
ſeparate ſi dovrebbe darne de' ſingolari, de' corrut tibili; egli non
eſtendeche l'argomento da Parmenide eſemplifica to, e poida Alcinoo, che afferi
non darſi nel fiſtema de' Platonici idee delle coſe arcifiziali; uno ſcudo, una
lira ec. ne delle co fe oltre natura la febbre, la bile non naturale; non delle
coſe ſingolari, Socrate, Placone; non delle vili, ed abbiecte ſozzure, paglie
ec. donde traffero i Platonici dopo Ariſtotele, queſta di ſtinzione, ſe non dal
Parmenide? §. 7. Propoſta che ha Parmenide un'obbiezione, che Socrate non può
riſolvere, egli cangia l' argomento ad judicium in quello aid hominem, che vuol
dire non argomenta più ſecondo i principi della ragione univerſale, ma ſecondo
i principj del diſputante, e ne deduce la contraddizione. Suppone dunque che vi
fieno idee ſeparate ", ma come poi date queſte idee lo ſpiegare che lieno
participate dalle coſe Queſta participazione ſi fa, o ſecondo il tutto, o
ſecondo la parte. Parmenide dimoſtra, che nèl'uno, nè l'altro può eſſere. Sia
da una coſa participaca l'idea ſecondo il cutco, dunque tut ta l'idea è in ſe
ſteſſa.; e tutta fuori di ſe ſteſſa; dunque nel tempo ſteſſo eſiſte tutta in sè,
e cutca fuori di sè. Siaľ idea conliderata in sè A, e participata fia B, C, D
ec. generalmen te, o non A; dunque nel tempo ſteſſo l'idea è A, e non A, ciò
che è contraddittorio. Nè occor dire che un giorno è uno, e lo Steffo, ed
inſieme in mola ti luoghi, e pur non è da ſesteso in diſparte. Il giorno non è
che la luce del sole, diffuſa in tutto il noſtro emisfero. Or quel la parte di
luce, che illumina me, non illumina il compagno ſebben mi lia vicino. Parmenide
li ſerve dell'eſempio della ve la, (a ) Ricerca della verità T. 4. pag.... (b )
Metaf. I..... (57 ) la, la quale molti coprendo, non è perd una in molti,
perchè la parte c he copre l'uno, non è la parte che copre l'altro. Reſta
a dimoſtrare, che l'idea non è participata dalle coſe ſe condo una parte; la
dimoſtrazione è da se manifefta, perchè l'idea participata ſarebbe una, e non
una; una tutta in sè, e non una nelle coſe che ne hanno ſolo una parte. Queſto
modo d'ar gomentare, è fondato ſul principio di contraddizione adoprato lovente
da Platone, e ſtabilito da Ariſtotele, come il primo prin cipio in cui ſi
riſolvono cutti gli altri. Eſperimentiamo noi cal eſſere la natura della noſtra
mente, la qual mentre giudica che una coſa ſia, non può inſieme giudicare, che
la ſteſſa non ſia. Parmenide eſemplifica l'impoſſibilità di queſta ipoteſi. 5.
8. La grandezza è ciò che è capace di più e di meno. Nel conce pir il più fi
concepiſce il maggiore, nel concepir il meno fi conce piſce il minore, e nel
concepir l'eguale non ſi concepiſce nè più, nè meno nelle quantità che ſi
comparano. lo dico che li comparano, perchè nè il più, nè il meno, nè l' eguale
concepir ſi poſſono ſenza riguardar una coſa nel tempo ſteſ to che l'altra o
ſenza compararle, e in queſta comparazione pro priamente la grandezza confifte,
la quale, come ben dice il Wol fio, non ſi può concepir ſenza un altro a
differenza della quali tà. Tutto quindi l' effer della grandezza è relativo, od
ha tut to l'eſſere in ordine ad un altro. Così Platone eſpreſſe la natu ra
della relazione nel Politico, nel Simpoſio, nel Sofifta, e pri ma di lui
Archita, ed Ocello, (a ) i quali diviſero la relazio ne in quattro generi. Da
queſti autori traſfe Ariſtotele (6 ) la definizione, che dà della relazione.
Nulla perd vieta, come & proverà, che per compendiare i concetti non ſi
concepiſca la gran dezza come qualche coſa di aſſoluto, a cui accade – eſſere
mag giore, minore, ed eguale, e che di nuovo ſi concepiſcano il maggiore, o'l
minore come aſſoluti, a' quali accada il più, o meno, o nè l'uno, nè l'altro.
Suppoſto dunque, che fi dia l'idea della grandezza, e in conſeguenza del
maggiore, del minore, dell' eguale, così argomenta Parmenide. Sia A l'idea del
maggiore, B del minore, C dell' eguale; ſi dividano tutte2, e tre in parti
ineguali: С poichè dunque una coſa in canto è maggiore, in quanto partecipa
l'idea del maggiore, lia l'idea - B del maggiore A diviſa in parti ineguali, e
la parte minore delmaggiore ſia participata, quello che la Tom. II. h par (á )
Diſcuſ. Perip. Patriz; T. 2. pag. 185. (b ) Ad aliquid alia dicuntur quæcunque
quod ipſa ſunt aliorum effe dicuntur. o il A (58 ) partecipa non ſarà egli nel
tempo fefto, e maggiore, e mino re? Maggiore, perchè parcecipa l'idea del
maggiore; minore per chè parcecipa la parte minor del maggiore. Così potrà
dirli della participazione della parte più picciola dell'idea del minore, e
dell' idea dell'eguale. Se'l idee dunque fi participano dalle coſe, ſe condo
una parte loro non potrà mai effer quefta, una delle par ri ineguali. Parmenide
non procede olore, maè facile l'aggiun-. gervi, che nè meno pud parcicipare
delle parti eguali, perchè la parte.eguale del maggiore participata dalla coſa,
la farebbe nel tempo ſteſſo eguale, e maggiore; e così la parte eguale del mi
nore, ſarebbe la coſa minore ed eguale.. 9. La noſtra mente, come per ſua
natura non può concepiricon tradditrorj, così non pud frappaſſar l'infinito,
biſogna che s'ar reſti ad un primo, o ad un ultimo, il qual è come Tuncino che
ſoſtiene curri gli anelli della catena. Ariſtocele, e'ne'mori, e nel le
cagioni, e ne'fini dimoſtra l' aſſurdità del progreſſo all' infini 10, modo d'
argomentare imparato dal Parmenide di Platone non men che l' altro del
principio di contraddizione. Il Wolfo dimoſtròeffer impoſibile il progreſſo
all'infinito rectilineo, e cir colare. g. 10,. Poſta l'aſſurdità del progreſſo
all'infinito, così argomenta Par menide: Tu ſtimi che qualunque ſpecie fia una,
quando pare i te cbe certe, e molte coſe fieno grandi, parendoti per avventura
in ris guardando a tutte le coſe, che ſia queſta una certa idea, onde tu penfi
che il grande fia uno. Prima d'inoltrarſi è da oſſervare, che qui Platone
inſegna, co me comparando le coſe, nel riflectere a quello in cui conven gono,
ne riſulta un'altra idea, come prima avea inſegnato Epicarmo, Queſt' idea è
ſempre una, perchè uno è l'atto della mente con cui ſi rifletre a ciò che le
coſe hanno di commune. Continua Parmenide: Se'il grande, e l'altre coſe che
ſono grandi nel medeſimo modo conſideralli per tutre le coſe, non apparirebbe
egli da capo ceri' una coſa grande, onde farebbe neceſſario che queſte tutte
pareffero grandi? Vuol dire che nel compararſi dalla mente di nuovo l'idea del
grande con le grandezze participate, nè riſulta un'altra idea di grandezza, per
la qual coſa concludeParmenide: apparirà di nuo po altra ſpecie di grandezza
fuor do esſa grandezza, e di quelle che fono ! (59 ) fono partecipi di lei, e
dopo tutte queſte, altra di nuovo con cui som rebbono queſte grandi, nè pide
qualunqueſpecie fia una, ma piuttoſto di numero infinito. La ragione è, che
l'idee della grandezza di nuovo aſtratte nella comparazione, eſſendo per loro
natura re lative faranno fena pre di nuovo comparabili, e così all' infini to.
Ariſtocele su queſto fondamento del Parmenide, e tutti i Platonici, e tra gli
altri Alcinoo dillero, che non fu potea aver idee de relativi. $. 11. cioè per
Dal modo con cui Parmenide comparando l'ideę, altre idee He deduffe, concluſe
Socrate, che le ſpecie ſono' atti dell'intel fetto, i quali non riſiedono, che
nell'animo. Gli concede Para menide, che ogni atto dell' intelletto è uno, ma
gli fa confef fare, che queſt' acto ha un oggetto, ed è l' ente'; l'ente perd
in quanto ſi concepiſce o s'intende', non s'immagina o ſente: prende egli qut
l'idea, non per la nozione, o per il concetro' della mente 1 atto, ma per la
relazione che ella ha ad un certo oggecto, e conſidera l'unità dell'idea' non
relativa mente all'atto dell'intelletto, ma all' ente che la partecipa poichè
ſecondo i principj di Socrate, ella è ſempre la ſteſa in tutte le coſe. Ne
deduce per confeguenza, che ſe l'idee ſono' at: ti dell'intelletto, le coſe che
partecipano della ſpezie', o deli? idea faranno tutte intellective, ed
intelligibili. Vi riſponde So crace, che le coſe non partecipano' dell' idee,
in quanto' queſte fono atti dell'intelletto, ma in quanto rappreſentano le coſe;
che vuol dire, in quanto l' idee Tono eſemplari, di cui le co fe fono
limiglianze; onde in tanto le coſe le partecipano', in quanto ad effe li fanno
ſimili. Parmenide contro queſte fimi glianze dell' idee, argomenta coll'
aſſurdità del progreſſo all' ip knito, come fece delle grandezze. $. 12 Supponiamo
che' molte' coſé' fieno ſimili per la participazione dell' idee della
ſimiglianza. Potendoſi dunque comparar dall'in telletto le ' fimiglianze', e
delle coſe, e dell' idee, Te' ne' eſtrar rà un'altra' idea di ſimiglianza, e
queſta di nuovo comparando 1' idee con le coſe, darà un' altra idea di
fimiglianza, e co sh all'infinito, cio' che è aſſurdo”. Cosi eſprime queſto
argo mento Parmenide: non ſarebbe egli neceſſità grande, che' quel che è fimile
al fimile' folle partecipe dell' uno, e della fleffa ſpecie? Or hi 2 non (60 )
5 non ſarà ciò la ſtessa ſpecie, di cui le fimili coſe rendendoſi partecipi
fiano fimili? Dunque non può alcuna coſa eller ſimile alla ſpecie, ne la ſpecie
ad altrui, altrimenti oltre alla fpecie', altra ſpecie ſempre apparirebbe, che
ſe ella folle fimile ad alcuna coſa altra dacapo', ne cellerebbe mai queſto
progreſo, che non ſi faceſſe ſempre nuova fpe cie, ſe ancora folle ſimile la
ſpecie, a chi di lei ſi rendeſe partecipe: Ariſtotele propoſe lo ſteſſo
argomento ſebben oſcuramente L'Uomo, dice, ſignifica non meno la ſoſtanza
ſenſibile degli Uomini ſingolari, che la ſoſtanza intelligibile dell'Uomo per
sè, o fia l'idea dell' Uomo. Or ſe queſt' idee convengono in una coſa comune,
fi concepiſce comparandole un terzo Uomo, equin di un altro, e così all'infinit.
Ariftotele creſce l'aſſurdità Socrate lingolare participando dell'Uomo
univerſale partecipa, e dell'animale e dell'animale a due piedi, e d'altre coſe,
ciod, quelle che ha comuni colle piance, colle pietre, ed altre innume rabili.
Converrà dunque moltiplicare all'infinito l'idee, onde per una coſa ſenſibile
converrà porne infinite; ſi può aggiungere che queſto numero di nuovo ſi
moltiplicherà all'infinito am mettendoſi l' idee dei relativi, poichè ogni coſa
che è nell'Uo mo, pud compararſi a turce l' idee delle coſe viſibili, ed
invidia bili, o della ſteſſa, o di diverſa ſpecie. Ma l'Uomo ideale, diceano i
Pittagorici, effendo incorrutti bile, ed univerſale non ſi può comparar a coſa
ſingolare, e cor ruttibile, ed eſtrarne quindi nuova idea? Ariſtotele vi
riſponde: i binarj feparati ſono anche eſſi incorruttibili, e pur per conoſcer
li biſogna dar un'idea comune di binario, in cui convenga il binario B, il
binario C ec. In oltre l'idea di figura è comune al cerchio, al triangolo, ea
tutte le figure piane e ſolide, onde ella, è propriamente ge nere relativamente
alle ſpecie, ma chi può mai conoſcere una figura che non ſia, nè cerchio, nè
triangolo, nè altra ſimile? Intanto la concepiſce la figura in genere, in
quanto la mente non s' applica, che ai limiti che circonſcrivono lo ſpazio, fen
za far attenzione rifeffa, nè al modo, nè al numero, nè al fito dei limiti
ſtelli. Spiegherd la coſa con un eſempio più fa cile. Egli è impoſſibile che io
concepiſca un triangolo ſenza rappreſentarmi che egli fia, o Equilatero, o
Iſollele, Sca leno; altro è poi, che nel rappreſentarmi uno di queſti crian
goli io non faccia determinata attenzione alle ſpecie dei tre lati. Noi non
intendiamo le cofe, dice San Tommaſo, ſe non cona vertendoſi a' fantasmi loro.
Ora a qual fantasma è anneſſa l' idea della figura? Confuſamente a tutte le
figure; ma io non ne, con (01 ) conſidero diſtintamente alcuna, e ſolo attendo
a ciò in cui cut te convengono, ed è d' eſſere uno ſpazio circonſcritto; ma ſe
nel concepire l' idee de' generi delle coſe matematiche v'è canta dif ficoltà
ammettendo l' idee ſeparate, quale ve ne ſarà nell'idee metafiſiche?
Nell'ipoteſi Pitagorica ſi dovranno aſſegnar idee del poflibile, dell'ente,
dell'atto, della potenza, della cagione, del principio, del modo,
dell'attributo, del terminato, è dell ' indeterminato, del neceſſario, del
contingente', del perfetto dell'imperfetto ec. nè ſolo di queſte coſe, ma del
prima, del dopo, dell'inſieme, del ſeparato, e finalmente del genere in quanto
genere, e della ſpecie in quanto ſpecie: coſe tuote af furdiffime nè abbaſtanza
eſaminate da coloro che preteſero che noi vediamo le coſe in Dio, perchè ad
ognuna di queſte coſe non men che all'eſtenſione, ed al numero dovrebbe
aſſegnarſi un'idea, Ariſtotele con gran ragione v'aggiunſe, che neli ipo teſi
dell' idee ſeparate, oltre l'idee de relativi converrebbe am mettere l'idee
delle negazioni, e delle privazioni, o degli op pofti, cioè dei contraddittori
dei contrarj ec. 9. 13. Dace l'idee, data la loro participazione, ed eſcluſa la
compa razione a'ſenſibili, ricerca Parmenide fe debbonſi annoverare l'idee tra
gli enti relativi; od aſfoluti. Vi fono delle coſe, di cui tutta l'eſſenza
conſiſte nel riferir fi all'altre, e queſte ſono relative, (8. 8.) é ve ne ſon
altre di cui l'eſſenza conliſte nella non ripugnanza dei predicari, che le
coſtituiſcono, e queſte ſon le affolute; Poichè tutto l'efferé de’ relativi è
nel loro confronto, (5.8. ) includono effi neceffaria. mente due termini tra
loro oppoſti, il fondamento dei quali fo no le coſe affolute, che tra loro fi
comparano; quindi il fonda mento del relativo è sempre l' aſſoluto. Un Uomo
fuffifte per sè, e ſe foſſe ſolo nel mondo, non farebbe nè Padrone, nè ſer-' vo,
ma ſuppoſto che viva in una ſocietà, può eſſer l'uno, e l' altro, in guila però
che non è ſervo in quanto Padrone, nè Pa drone in quanto ſervo, ma come Padrone
ſi riferiſce a coloro cui comanda, come ſervo a coloro cui ubbidiſce, e l'uno,
e l' altro gli accade in quanto è Uomo, ed a diverſi Uomini li ri. feriſce.
Poichè dunque l'idee fi riferiſcono ai fimili che le par tecipano, biſogna che
ſieno in ſe ſteſſe e parimenti perchè i ſimili che partecipano l'idee fi
poffano riferir all’ idee, convie ne che fieno in ſe ſteſi. Biſogna in una
parola, che l'idee, e le coſe che le partecipano abbiano un' eſſenza
determinata. Con clude (62 ) 1 clude quindi Parmenide, che l'idee hanno tra
loro, un ' eſſenza, ma che queſta non è un eſſenza tutta: relativa alle coſe
che ſo no appreſſo di noi, o pure le coſe fi nominano ſimiglianze, o in
altramaniera di cui facendoſi partecipi, noi la nominiamo con, qualunque di
eſſe.;. aggiunge parimenti, che le coſe che ſono in noi, non hanno la virtù ſua
d'eſiſtere in verſo l' idee, ma fono quel che ſono relativamente a ſe ſteſſe.
Parmenide quin di chiama le cofe. che ſono in. noi,, e: in torno a noi:
equivoche: all' idee.. Cagione equivoca: degli animali, delle piante, de
metalli ec. diſero Ariſtocele, e gli Scolaſtici il Sole, perchè ſebben concorra
alla loro generazione, non conviene con loro, 0 non gli aſſomi glia che
nell'eſſere. Parmenide parlando ad bominem par che allu da all' opinione di
Socrate, il quale nell' ammecter l' idee, come cagioni delle coſe, era sforzato
ad ammetterle come cagioni equivoche,, non potendo ammetterle, come cagioni
eſemplari, il che: Ariſtotele così: dimoſtrò:-ſe quando l'Uomo fi genera da
Socra te, eglis'alfomiglia all'idea, e non a Socrate, fi potrà generar: { mile
all'idea, liavi o non ſiavi Socrate;; ma ľ Uomo generandofia non s'aſſomiglia
all'idea, ma a Socrate, come è manifeſto dall' eſperienza; dunque Socrate, e
non l'idea è l'eſemplare del generato: Poſto dunque che l' idee: influifcano
nella generazion delle coſe, convien ſempre porle, come cagioni equivoche;: ma
da: chi Ariſtotile traffe cal idea, ſe non da Placone? ' Or fe: l'idee non
hanno relazioni alle coſe, o ſono diloro ca gioni equivoche, come poſſiamo
conoſcerle? Se le piante, de pie tre ragionaſſero,. potrebbono
mairappreſentarli (rimirando ſe fteſ. ' fe,. ), che il Sole foſſe loro: tanto
diſſimile? che ebbe. tanta parte nella loro generazione. Le noſtre idee non
ſono cagioniequivoche delle coſe, le quali noi produciamo affilandoſi ſul loro
modello. Un Architeto uno Scultore, un Pitcore fanno la caſa, la ſtatua,.,
l'immagine ſecondo l'idea che ne hanno formata, e perciò comparano l'effet to
all' idea per miſurarla,, e perfezionarla;, nella combinazione dell'idée chiare,.
e diſtinte conſiſtendo la ſcienza, l'oggetto del la noſtra ha ſempre
proporzione all'idee che d'effo formiamo;.. ma ſe l.idee: ſeparate come cagioni
equivoche non hanno alcu na proporzione con le coſe che vediamo, non par
poffibile di: riconoſcerle, e in conſeguenza aver- Scienza di loro. Delle co fe
quindi rivelate, non abbiamo ſcienza ma fede; ſono certe, € infallibili, ma non
a noi: chiare e diftinte.. Platone nel Filebo ſtabiliſce due generi di coſe;
altre non 'han no avuto origine, nè finiranno giammai, perchè ſono immutabi li,
e fempiterne; altre non ſono perchè ſempre 'fi fanno ſono a generazione, &
corruzzione ſoggette: À queſti due ge neri di coſe, ' fa corriſponder due
generi di cognizione; delle coſe immutabili, ed eterne ſi ha ſcienza, dell'
altre non ſi ha che opinione. Le coſe di cui s' ha ſcienza ſono l'idee, perchè
ſono ſempre nello ſteſſo ſtaro, nè ſi può ſapere ſe non ciò che è, ed è ſempre
nel medeſimo modo; le coſe di cui s' ha opinione fono le coſe ſenſibili, perchè
continuamente fluendo, non ſono mai nello ſteſ fo ſtato. Come dunque Placone
nel Tilebo, dà fcienza dell'idee, e nel Parmenide non la dà? La riſpoſta
generale è, che da cid che ſi dice in un Dialogo,nulla deve inferirſi
relativamente a cid che ſi dice nell'altro, perchè Platone non ragiona ſecondo
la ſua ſentenza, come nelle lettere per eſempio, ma ſecondo le ſenten że altrui;
oltre a cid, Platone trattando nel Filebo della defini zione della ſcienza egli
è manifeſto, che tratta ſolo della ſua pof fibilità relativamente all'oggetto,ſenza
poi procurarſi di cercare, ſe ſi dia o no tale ſcienza negli Uomini, I
Matematici definiſco no il cerchio, e il triangolo in quanto è poffibile, nè fi
curano ſe eſiſta o.no: quindi ben ' li definiſce la Filolofia, la Scienza dei
poffibili in quanto tali; nel Parmenide non della poſſibili tà, ma
dell'attualità della ſcienza ſi tratta, e Parmenide mo ftra, che dandoſi l'
idee ſeparate non poſſiamo aver 'ſcienza di effe, perchè non hanno alcuna
proporzione con noi, e con le coſe.noſtre. 5. 15. Ammettendo con S. Agoſtino, e
S. Tommaſo, cheIddio ab bia idee, e molte idee, onde per eſſe conoſca i
ſingolari, i fu turi, i contingenti, gli infiniti, non perciò poſſiamo dire,
che abbiamo ſcienza dell' idee di Dio, o che poliamo conoſcere co me per queſt'
ideeegli conoſca le coſe. Il Malebranchio, ed il Poiret, che lo tentarono,
caderono ſecondo la fraſe di Socrate in ciancie ineſplicabili. 1. 16. (64 ). S.
'16.: s' inoltra Parmenide: La ſcienza in sè conliderata è un'idea, come la
bontà, la bellezza ec. ma ſe queſt' idea della ſcienza, non ha alcuna
proporzione alle ſcienze a noi note, non poßia mo conoſcerla, poichè le ſcienze
intanto a noi ſono note in quanto verſano su noi, o su le coſe che ſono intorno
a noi. Or non conoſcendo l'idea della ſcienza in quanto tale, nè men poſſiamo
conoſcere ſcientificamente l'altre idee, perchè per aver ſcienza dell' altre
idee convien participar dell'idea della ſcien za, ciò che è impoflibile:
Parmenide par qui ſupporre che la noftra ſcienza paragonata all'idea della
ſcienza ſia come il zero all' infinito ma ſe noi non participiamo dell'idea del
la ſcienza, come potremo ſcientificamente, o chiaramente, e diſtintamente
conoſcere il bello, l'oneſto, il giuſto, e l'altre idee? Nulla a mio credere
v'è di più acuto, e profondo che queſtº argomento, e quel d ' Ariſtotele non
l'eguaglia, benchè per altro concluda contro l'ipoteſi dell' idee ſeparate.
Oſservò egli che lº idee eſsendo immutabili per loro eſsenza, non ſi può per
eſse ſpie gar il moto, dalla cui cognizione dipende quella della natura; dunque
l' idee ſono inutili alla ſcienza per cui furono introdotte. Coloro i quali
amiſero con Eraclito, che le coſe ſenſibili ſono in un continuo fluſso,
ricorſero all'idee ſeparate, le quali immutabili eſsendo, ſomminiſtravano a?
Filoſofi dei principj immutabili del loro ſiſtema; la difficoltà è come i
Filolofi le conoſceſsero, ſe la lor mente, non nell' eſsere, ma nell operare
dipende dagli organi del corpo umano, ſoggetto alle vicende dell'altre coſe
fenfibili? f. 17. All' argomento tolto dal principio di contraddizione del pro
greſſo all' infinito, Placone aggiunge l' altro tolto dalle perfer zioni Divine.
Come il retto è la miſura di ſe ſteſſo, e del cur vo, così il cumulo di tutte
le perfezioni che è in Dio; ci ſer ve di miſura per giudicare, e delle
perfezioni di Dio ſteſso, e di quelle dell'altre coſe. Per via del principio di
contraddizio: ne del progreſso all'infinito ſi dimoſtra l'eſiſtenza di Dio, e
per via, o di negazione, o di eminenza, o di caſualità, fi di moſtrano le
infinite perfezioni di lui, onde ſe a qualche data ipoteſi conſegua
l'annullazione di qualche perfezione divina, l'al ſur ſurdo è maſſimo, perchè
Dio nell' effer principio dell'eſiſtenza, è ancora principio di tale eſiſtenza,
e nulla può eſiſtere ſe ri pugna alla natura Divina. Socrate non potea non
conoſcer Dio comeprincipio intelli gente, dunque era neceſſario, che gli
attribuiffè l' idee non me no convenevoli all'intelletto, che i tre lati ad un
triangolo; pur tace Socrate, quando Parmenide gli prova, che la perfec tiſſima
ſcienza o P idea della ſcienza convenendo a Dio, egli per queſt' idea non
poteva conoſcer le coſe, ciò che era con trario alla divina natura. Par dunque
che Socrate ſupponeſſe l' idee ſeparate, ma dall'altra parte Ariſtocele dice
chiaramen te, che Socrate noo ammetteva l' idee ſeparate ſe ben deffe gli
univerſali. Non ſi ſoddisfarebbe in parte alla difficoltà, di cendoli che
Platone, per bocca di Socrate, parlò dell' idee in fenfo poetico, per aver
occaſione d'annullarle, e propor la doc trina che ha da lui copiato Ariſtotele,
e della quale poi ſi ſervì contro que' diſcepoli di Platone, che realizzarono
l' idee ſeparate.. 18. Annullate l' idee ſeparate, la voce idea nel progreſo
del Dia logo, tutta fi riſtringe all' idee, che la mente aftrae comparan do le
coſe. S'è già accennato ($. 8.) il modo, con cui deduſ fe Parmenide l'idea
della grandezza, e de' ſimili, e li vedrà inoltrandoſi, che egli parlando dell'
uno e dell'ente, proteſta di ſeparar le coſe con l'intelligenza, e con queſta
fino sbra narle', che è quanto dire, diſtinguer i concetti o l' idee, ſecon do
i rapporti delle coſe, foſſero ancora quefte ſempliciffime; nulla v'è di più
ſemplice dell'anima per ſua natura indiviſibi le, e pur in eſſa ſi diſtinguono
varie potenze, ſecondo le rela zioni, che ai varj organi del corpo ella ha
operando, onde fi dice che ella ſente, ë che ella immagina. Nella parte ancora
intellettiva, ſi diſtinguono le facoltà che ella ha di comparare, e di aſtrarre,
e di combinare e di, e di contemplare l' idee', onde ella dichiaraſi mente, e
ingelletto, (c ) voci non altrimenti fi nonime, poichè le loro etimologie di
confrontano ai varj uffizj dell'anima; tutte quindi le ſcienze ſono ſu l'
aſtrazioni fonda te. La fiſica aftrae dalle coſe ſingolari, la matematica dalle
ſen Tom. 11. i (a) Mens è detta a menfura, poichè l' anima compara, e miſura le
coſe, Intellectus da intus legere, poichè intendendo ſcieglie, e deduce una
cola da un' altra. fibili, (06 ) fibili, la metafiſica da ogni materia. Vuole
il Patrizio, che come in una gran parte del Sofifta, čosi in tutto il Parmeni
de non ſi tratti che di quella metafiſica, che Ariſtotele colſe da Placone, e
di cui le prime idee ne diedero i Pitcagorici, e tra gli altri, Archira e
Peritione; io v'aggiungo che la me cafifica avendo due parti, cioè l' ontologia,
o la ſcienza, che tratta delle proprietà dell'ente, in quanto ente, e la Teolo
gia naturale o la ſcienza, che tratta delle ſoſtanze ſeparate dal la materia,
come Dio e l'anima, Parmenide ſi riſtringe in que ſto trattato all' ontologia,
e manifefte ne faranno nel progreſo ſo le prove; baſta accennar qui, che
dovendofi dar un elem pio del modo con cui s acquiſtano l ' idee, ſcieglie
Parmenide l'idea dell'uno, applicando ad efla il metodo delle fuppoſizio ni.
Due coſe aggiunge alluſive all'analiſi, ed alla ſinteſi. La prima che ufficio e
d' uomo ingegnoſo il poter apprendere, come ſi ritrovi il genere di qualunque
coſa, ciò che ſi fa cominciando dall'analiſi, o dall'eſame delle coſe
particolari, e per l'aſtra zione, elevandoſi agli univerſali; la ſeconda, che
ufficio è di uomo meraviglioſo inſegnar agli altri le coſe ritrovate, ciò che
ſi fa per la ſinteſi, combinando l'idee generali, e quindi le lo ro
combinazioni, da cui ſi deducono i problemi, e i teoremi, ed indi i corollari,
e le annotazioni. Sommo acume di men te fi ricerca nel far le opportune
aſtrazioni, e di nuovo da.quefte aftrarne altre, ſin che ” analiſi propoſta ſi
riduca all' ul time idee, e ſomma fodezza, ritrovare l'idee, concatenarle in
guifa che alcri con facilità, e prontezza le intendano, e l'uno, è l'altro
dimoſtra Parmenide, o col luo nome Placone. Se l'uno che ne ſegua. b. I. Vuol
Uole il Ficino, che queſta prima fuppoſizione debba inten derſi. Se l' uno,
perchè il verbo è, o ſia la copula del predicato o del ſoggetto v'è pofta, non
in grazia della coſa, ma dell' orazione. Nel legger la nota marginale del
Ficino mi ricordai, che Licofrone (a ) invecedi dire, il parete è bianco, di
ceva il parete bianco, ed altri il parete biancheggia, quaſi che Platone non
riprovaſſe nel Sofiſta l' orazion ſenza verbi, o che (a ) Ariſt. 1. Phil. 9 (07
) che i verbi non foſſero ſtati inventati per compendiare i gius dizi ! Non è
forſe lo ſteſſo il dire, io amo, che io ſono aman te é io biancheggio, che io
fono biancheggiante? La fuppofi zione dunque, je l' uno equivale all' orazione
condizionata, ed implicità fé uno, nè così la propone Parmenide, ſe non per
intimarci, che a null' altro fi deve badare nell'ipoteſi, che all uno preſo in
un concetto aſtrattiflimo. Nella Geometria ſinteticamente ſi comincia dal punto
prin cipio della linea; nell'aritmetica, dall'uno principio del nume ro; e
nell' ontologia dall' uno traſcendentale, che conviene ad ogni noftra idea.
Eſclude tutte le relazioni, perchè riferendofi l'uno per eſempio ad A, B, C ec.
non è più uno, ma molti, in quanto in lui fi conſiderano le diverſe faccie che
ſi riferi ſcono ai molti. Parmenide in queſta prima ipoteſi eſclude dall' uno
cutte le relazioni, cioè quelle dell'ente in genere, e l'alore dell'ente in
fpecie. Relazioni dell'ente in genere ſono l'identicà, e la di verſità, perchè
non competono meno alla ſoſtanza, che alla quantità, qualità, ed agli altri
predicamenti. Relazioni dell'en te in fpecie ſono, la limiglianza, la
diſſimiglianza, Peguaglian za, l'ineguaglianza, l'antichità, la novità eco
perchè competo no o alle fole qualità, o alle ſole quantità ec. * l une e
l'altre intanto ſi dicono relazioni, in quanto non conſiderano le coſe in ſe
ſtelle, ma relativamente tra loro: il diffimile, l'eguale ec. non li
concepiſcono ſenza i due termini, che tra loro fi paragonano. Se l' uno in
quanto tale non può compararſi ad alcuna coſa, biſogna eſcluder da lui tutte
queſte relazioni, tan to più ſe nelle coſe riferite s'includono i molti.
Parmenide comincia dall'eſcluſione delle relazioni più facili a conofcere', che
ſono quelle della quantità; paſſa alle relazioni della qualità, e ad alcre, e
finalmente all'eſſenza; nè di ciò con tento efclude le relazioni, che l'uno può
aver all'opinione, al la ſcienza, é lino al nome. Se l'uno in queſto concetto
aftrat tiſſimo fi nominalle, avendo ogni nome relazione al ſenſo, al la
fantalia, od alla mente, e quindi a tutti gli uomini, che lo pronunziano o
l'odono, l'uno con l'aggiunta di queſte relazio ni ſarebbe molti. Si ſente più
che non s'eſprimequeſt' ultimo grado, ed abbiamo grande obbligazione a Platone,
che in que Ro Dialogo, nel rappreſentarci la dottrina della fetta Eleatica, ci
ha moſtrato l'uſo opportuno delle aſtrazioni. Egli di conten ta di non
moltiplicarla, che fino ad un certo grado, a fine che l'idea coll' altrarla
tanto non s'inlanguidifca, è sfumi; onde al fine la mente non poſſa più
ravviſarla in quella guiſa, che i 2 l'im 708 ) l'immagine d'un oggetto
riflettuta da uno ſpecchio ſucceflivamen te in molti altri, al fin diviene si
ombratile, che ſvaniſce da. gli occhi. Frattanto era neceſſario dimoſtrare in
un ſoggetto aſtrattiſſimo per sè, l'uſo dell'ultime aſtrazioni che può far la
mente, non eſſendovi altro modo di accennare, come in ogni quiſtione s'arrivi a
quell' ultima idea, in cui conviene che vi ci ripoſi, anco malgrado l'impeto
innato, che inevitabilmente ci porta a ſempre più nelle cognizioni inoltrarci.
Nell'inveſtigazione poi dell' idea vaga Parmenide per tutti i generi, come era
in uſo nell'antica Dialetica, e fatta la ſuppoſizio ne determinata per via di comparazioni,
ed eſcluſioni, egli ricava il punto preciſo della quiſtione propoſta. Con la
chiarezza maggio re che io poſſa, procurerò deſprimer diſtintamente tutti i gra
di tallor dell'analiſi, e callor della ſinteſi Parmenidea. Nel trat çar l'altra
quiſtione meconvenne ſeguire le interrogazioni, e le riſpoſte degli
Interlocutori ma quà folo Parmenide parla; onde bafta ſolo ſeguendo l'ordine
del Dialogo premetter le.co. ſe neceſſarie, eſtrar la propoſizione, e
dimoſtrarla fe fi può cal metodo de' Geometri. L' uno non è molti. Abbiamo
quanto baſta illuſtrata queſta definizione; qui fo lo avverto, che come il
Wolfio, dopo d'aver definito, che l'en te ſemplice è cid che non ha parti, da
queſta definizione ne gativa egli deduſſe, che l'ente ſemplice non è ſteſo, non
è diviſibi le, ſenza figura, ſenza grandezza, che non riempie ſpazio, che non
ha moto inteſtino ec. Così Platone, da ciò che è l ' uno, dimoſtra le fteſſe
coſe, e molt'altre che andremo partitamente, conſiderando, e deducendo dalle
nozioni preme{le. g. 3. 11 Wolfio defini il tutto ciò che è lo ſteſſo con molti;
per abbracciar in una definizione non ſolo il tutto integrale, che chiamaſi
totum, ma ancora il potenziale che chiamali omne. Lo ſteſſo, come ſi vedrà fra
poco, conviene non meno alle quantia tà, che alle qualità, ed alle ſoſtanze, e
l'idea di molti è più univerſale, che quella delle parti, convenendo i molti e
agli enti ſemplici, ed a' compoſti come a' quantitativi. Parmenide non
definiſce qui, che il tutto integrale, raccogliendo inſieme le 1 (69 ) le parti,
e limitandole in uno, a cui niente manca, ed è per fua natura indiviſibile; la
nozione di molti è quindipiù aftratta della nozion delle parti, e in queſto
ſenſo Ariſtotele diffe, che il tutto è prima delle parti, e non le parti del
tutto, il che, ſe ſi crede al Patrizio, tolfe da Ippodamo Turio. (a ) §. 4.
L'uno non è nè tutto, nè parte di sè. Se l'uno è tutto non vi manca alcuna
parte, ($. 3. ) dunque ha parti; dunque è molti contro la definizione dell' uno
($. 2. ) Se l'uno è parte di sè, è un tutto riſpetto a sè, ma non pud eſser un
tutto, come ſi dimoſtrò; dunque non è parte disè. L'uno non effendo nè tutto,
né ſteſo, od è indiviſibile, o è ſemplice. parte, non è 8. S. Ogni cutto ha
principio, mezzo, e fine. Cid vuol dire, che propoſtoſi un turco nel numerarne
le parti fi comincia da quella che chiamaſi prima, e li progrediſce all' ultima
paſſando per le intermedie. §. 6. L'uno non ha principio, nè mezzo, nè fine.
ol, Se l'aveſse ſarebbe un tutto ($. 5. ) il che è impoſſibile (8.4. ) Speſre
volte inſegnò Ariſtotele, che l'infinito è ſenza principio, ſenza fine; offerva
il Patrizio, che lo preſe dal Parmenide, ove ſi dice, che l'infinito (o
piuttoſto come io crederei l'indefinito ) non ha ne principio, nè fine, cioè
non ſi sa in eſſo, nè dove comin, ciar la numerazione, ne dove terminarla. In
queſto ſenſo una li nea non è propriamente infinita, o indefinita, le comincia
da un punto, nè una ſuperficie, nè un corpo, ſe la ſuperficie comincia da una
linea, e il corpo daunaſuperficie. A queſti infiniti måtema rici, che
cominciano da un termine, non compere la definizione, che Platone aſſegna
dell'infinito, da cui eſclude il principio, ed il fine. (a ) Diſcuſ. perip. T.
2. p. 280. S. 2: (70 ) S. 7. L ' uno è infinito. L'uno non ha principio, nè
fine (S. 6. ) Dunque è infinito. (An. Si 6: ) 9. 8. La figura è una parte dello
ſpazio, o dell'eſtenſione circonſcrit ca da cerci limiti, o è retta come il
quadrato, il cubo ec. o ro tonda, come il cerchio, la sfera, Pelifli,
l'eliffoide ec. o miſta dell'uno, e dell'altro. Il principio della figura è
dove i moder ni pongono il vertice, il fine dove pongono la baſe", il mez
zodove la figura fi divide per mecà. 8. 9. L'uno non ha figura. Ogni figura, o
recta, o rotonda ha principio, mezzo, o fine (8. 8. ) ma l'uno non ha principio,
nè mezzo, nè fine. ($. 6. ) Dunque non ha figura. L'uno è infigurabile. $. 10.
Non lo può concepire', che una coſa ſia in ſè ſteſſa ſenza il di 1 ſtinguere
con la mente, che ella è comprendente e compreſa, cid che è concepirla due
volte, o di uno far due. Non ſi può conce pire, che una coſa ſia in altrui,
ſenza che ella ſia toccata in mol te parti. Il luogo abbraccia, o comprende la
coſa in lui colloca ta · Eſer in alcrui, od effer in ſe ſtello,, ſono due
oppoſti ſenza. mezzo, come il moto, e la quiete. So IT. L'uno non è in luogo. O
ſarebbe in sé, o in altrui; ($. 10. ) ſe in sè, egli ſarebbe a sè il ſuo luogo,
onde abbracciando ſe ſteſſo ſarebbe nel tempo fteflo, e comprendente, e
compreſo, cioè l' uno ſarebbe due co ſe o molti contro la definizione ($. 2.)
ſe foſſe in altrui, fareb be 1 1 1 1 (71 ) be toccato in molte parti, onde
avrebbe molte parti contro la definizione. (§. 2. COROL. L'unonon è
circonſcritto da alcuna coſa, terra, Cielo, materia, ſpazio ec. ANNOT. Daqueſto
argomento lice inferire, che Parmenide cob ſidera qui l'uno, in quanto è dalla
mente aſtratto da corpi, che ſono in luogo; s'è già oſſervato, che l'ontologia
degli anti chi era fondata su l' idee aftratce dalla materia, dalla forma, dal
compoſto, dagli accidenti; onde queſt'uno aſtratto da corpi, e da loro
dipendente non ha alcuna relazione a Dio, ch'è un ente per sè, in sè, infinito
cc.. 12. Il moto alla ſoſtanza, ſecondo Ariſtotele, è quando una coſa, per
eſempio una parte di terra ceſſa d'eſfer terra, e comincia ad eſſer pianta. Il
moto alla quantità è quando una coſa, per eſempio un fanciullo creſce nella
ſtatura, ed un vecchio decreſce. Il moto alla qualità è quando per eſempio la
carne d unUomo fredda, dura, ed aſpra, li fa da sè calda, molle, liſcia. Preten
deva Ariſtotele, che queſti tre moti dipendendo dalla forza in crinſeca, che
facea cangiare alle coſe la ſoſtanza, e gli acciden ti loro, li diſtingueſſero
dal moto locale, nel qual altro non ſi con ſidera, che il paſſaggio da un luogo
all' altro: Parmenide, o Pla tone, benchè parli del moto di generazione, e
d'alterazione, par ſolo far attenzione, ſecondo l'ulo de'moderni,
all'accoppiamento delle parti, e quindi all aumento delle qualità, due coſe
accom pagnate dal moto locale, o di traslazione. Lo conſidera egli in linea
retta, oin cerchio, nel qual moto una parte della coſa & forma nel mezzo, e
le altre parti fi rivolgono intorno al mezzo. Vuol poi, che tutto ciò che ſi
genera ſi faccia in qualche luogo ſecondo il principio da lui in queſto Dialogo
replicato più volte. Ciò che non è in alcun luogo è nulla. Platone nel Teeteto
dice per bocca di Socrate: Se dimoſtran eli una ſpecie di moto, o due ſpecie,
come a me pare, nondimeno io conſidero che cid non ſolamente appaja a me folo,
mo ancora tu ne fii partecipe, acciocchè amendue parimenti patiamo qualunque
coſa face cia meſtieri, ficchè mi di, cbiami tu forſe moverſi, quando alcune
coſa fe mute da luogo a luogo, e nello steſo ſi raccoglie? Teodoro glie lo
concede. Socrate ſoggiugne: Dunque fiare una specie questa, ma quando
fermandoſi alcuna coſa nello ſteffo luogo s'invecchia, o di bian, ca fi fa nera,
o dara dimolle, e ſi altera da certa altra alterazione, son chiameremo noi
meritamente queſt' altra ſpecie di movimenti?... Ora dico che fieno due le ſpecie
del movimento cioè alterazione, la (72 ) la circonferenza. Egli dice
circonferenza in luogo di traslazione in cerchio, per moſtrar che nel pieno
ogni coſa va in giro., Conſidera poi quì, che nel farſi una coſa vi la un
accoppia mento, nel qual prima una parte fi congiunga a quella che li fa,
mentre l'altra parte, che ſi deve aggiungere, è ancora fuori della coſa. 1 $.
13. L'uno non ha moto di alterazione, nè di generazione. Non di alterazione,
perchè ſe ſi altera non è più uno, ac quiſtando nuove qualità; ſe fi genera non
è più uno, acquiſtan do nuove parti. Or nuove qualità, e nuove parti fanno
molti; dunque ſe l' uno o fi altera, o fi genera, è molti contro la de
finizione. IN ALTRO MODO. Una coſa non può generarſi o farſi che in un' altra,
perchè tutto ciò che è, o fi fa, è in qualche luogo, ma ſe l'uno non può effer
in un altro (S. 11. ) nè meno può farſi in eſſo. In ol tre ſe una coſa ſi fa in
un altro, non ancora ella è ſe ſi fa. Or quando una coſa ſi fa, una parte è in
lei, e una fuori di lei, perchè le parti fi vanno ſucceſſivamente aggiungendo,
ma l'uno non avendo parti (5. 4. ) nè può eſſer nè tutto te in sè, nè tutto, nè
parte fuori di sè. Dunque non può ge nerarſi. Corol. L' uno non è generabile,
nè alterabile, nè par §. 14. L'uno non ha il moto di traslazione. L'uno non è
in luogo (5. 11. ) ma la traslazione in linea ret. ta è una mutazione
ſucceſſiva del luogo. Dunque l ' uno non eſſendo in luogo ($. 11. ) non può
mutar il luogo, ſecondo la linea retta, ma nè meno pud mutarlo, ſecondo la
linea circo lare, perchè deve raggirar nel mezzo, e tener fiffe le parti che fi
rivolgono intorno al mezzo; ma l'uno non ha nè mezzo, né parte, dunque non può
rivolgerſi in cerchio'(. 13. ) Dunque le alluno non conviene nè l'uno, nè
l'altro, non gli conviene il moto di traslazione. Q. 15. 1 1. 1 (73 ) g. isi
Come ſi concepiſce il moto, nel concepire la traslazione fuc ceffiva del mobile,
o ſia il rapporto continuamente vario della diſtanza del mobile a ' corpi
contigui, così fi concepiſce la quie te nel concepir il rapporto coſtante di
diſtanza a ' corpi conti gui; quindi nel moto, il corpo va ſucceſſivamente
occupan do diverſe parti dello ſpazio, e nella quiece occupa le ſteſſe par ti
dello ſpazio. $. 16. Luno non è nè in quiete, nè in moto. L'uno non è in sè, nè
in altrui (9.11. ) ma ciò che è in quiete, è ſempre nello ſteſſo, ciò che li
move è ſempre in al trui. Dunque ſe l'uno non è in ſe ſteſſo, nè in altrui, non
ſi ripoſa, nè ſi muove. $ 17 Platone ha ſin ora conſiderato l' uno per eſcluder
da lui la ragion di tutto, di parte, di principio, di fine, di mezzo, di figura,
di luogo, di moto, cioè per eſcluder dall' uno tutte le relazioni che
appartengono alla quantità, come la più nota, e più facile. Senofane pur
provava, che l' uno era infinito, im mobile, non ſi trasfigurava nella
poſizione, non s'alterava nel la forma, non fi milchiava con alcri. Non è egli
molto veri ſimile, che egli ne arecaffe le ſteſſe ragioni, che poi Parmeni de
più fteſe, ed affottiglid? Paſſa Parmenide ad eſcluder dall' uno le relazioni
dell'ente che appartengono alla qualicà, di cui le prime ſono l'identità e la
diverſità. Non premette Parmenide alcuna definizione dello ſteſſo, e del
diverſo; come fece del tutto; dai Pittagorici (a ) impard, al dir del Patrizio,
che l'identità, e la diverſità non devono conſiderar fi come paſſioni dell'
ente, ma come generi ſecondarj, i di cui primi ſono il moco e la quiere.
Ariſtotele all'incontro riduce l' identità a una certa unità, e dichiara che
ella come la diverſità appartiene alla ſuſtanza, poichè fteſse ſono quelle coſe
che con vengono, o nella materia, o nella ſpecie, o nel numero, o nel Tomo II.
k gene (a ) Diſcuſ. Perip. T. 2. p. 207. (74.), genere di cui una è la
ſoſtanza. Platone eſtende l'identità, e di verſità alle qualità, e da lui
impårarono i matematici a dire, che le ragioni o proporzioni, che ſono le
ſteſſe con una ſtella, ſo no le ſteſſe tra loro; e non ſi dice pur tutto giorno
lo lteſto grado di calore, di lume ec. e. parimente ragioni diverſe, di verſo
grado di calore, di lume ec. Dunque non alla ſola fo ftanza, ma alla quantità,
alla qualità, ed agli altri predicamen ti apparciene lo ſtello, e il diverſo.
Inliftendo il Wolfio su le nozioni ſcolaſtiche, dà il criterio per diſtinguere
lo ſteſſo dal diverſo. Quelle coſe, dice egli, fou no le stelle che ſi poſſono
ſoftituire. ſcambievolmente ſalvo qua lunque predicato, che loro aſſolutamente,
ſotto qualche con dizione convenga; ſicchè fatta la fortituzione, la coſa reſta
ta le, come ſe non foſſe ſtata ſoftituita. Se in una bilancia, in cui ſang
equilibrati due peſi, in cambio di un peſo, d' una certa grandezza, io ne
ſoſtituiſco un alıro, in modo che l'equilibrio Loro non lia tolto, queſti due
peſi, in quanto peſi, nulla diſtin guendoli: ſi chiamano gli ſteſſi. Se nel
peſo che è prima nella bilancia, vi foſſe una certa figura, ed un certo colore,
eun cer to grado di calore, e di freddo, ed anche un certo odore, e tutto ciò
appuntino ſi ritrovalle nel peſo che ſi ſoſtituiſce, que fti due peſi non
diſtinguendoſi, e nel peſo, e nell' altre qualità li chiamano gli fteſi; Lo
ſteffo in numero è ciò che ſi afferma di ſe ſteſſo, o cui ripugna d'efiftere
due volte; nel dirſi, queſto triangolo è que ſto triangoló, ' ſi predica lo
ſteſſo triangolo di ſe ſteſſo, onde convenendo la ſtella eliſtenza al ſoggetto,
e al predicato, egli è manifeſto, che il triangolo in quanto è nell' uno, e nell'
altro non ha doppia eſiſtenza, mala ſteſſa, I diverſi poi ſono quelli, che
ſcambievolinente non poſſono ſoſtituirfi, falvo ogni predicato che all' uno, o
all' altro aſſo lacamente o condizionatamente convenga. Così nel caſo della
ſoſtituzione de' peſi della bilancia, ſe un peſo nel ſoſtituirſi all' altro
cangia d'equilibrio, il pelo ſofticuito è diverſo dal peſo, di cui preſe la
vece; egli è diverlo in ragion di peſo, benchè per altro poteſſe eller lo
ſteſſo nella grandezza, nella figura nel calore, ed altre qualità. Poſſono
dunque le coſe eſſer le ftel ſe in un predicato, e diverfe negli altri; quindi
ſi può diſtin guer lo ſteſſo, e il diverlo in affoluto, e in relativo; ſono aſ
loluti, ſe le coſe convengono in tutti i predicati, o diſconven gono falva però
la loro eliſtenza; ſono relativi le convengono in alcuni predicati, ma
diſconvengono in altri. E'cid neceſſa rio di ben avvertire, perchè in queſto
Dialogo fi prende lo ſteſ 1 1 ſo, 1 (75 ) fo, e. il diverſo in queſti due
fenfi. Qul Parmenide perd pren de aſtrattamente la coſa, perchè a lui baſta,
che l'identità, e la diverficà fiano affezioni, o generi delle coſe non preſe
in sé, ma relativamente all'altre, baſtando queſta fola relazione per eſclu
derle dall' uno; quindi può facilmente dimoſtrarſi, che l'uno non è, nè a se,
nd ad altrui lo ſteſſo, perchè nel ſuo concerto aſtrat tiffimo efclude ogni
comparazione; ma Parmenide in alcro modo lo dimoſtra, rappreſentandoſi alla
mente per via d'una nozione immaginaria, che l' uno prima è uno, e poi per
forza della com parazione egli è molti. Ciò ſi rende ſenſibile col diſegnar
l'uno col ſimbolo aritmetico I, e poi aggiongendovi A, o qualche alera lettera,
onde egli fia prima i, indi 1 + A. S. 78 L'uno non è lo ſteſſo, nè diverfo a sè,
nè ad altri. Se l'uno foſſe da fé ſteffo diverfo, ſoſtituendoſi l'uno per l'uno
dove prima della ſoſtituzione fi concepiva i, dopo della foftitu zione si
concepirebbe 1 + A, dunque non più i contro l'ipoteſi. Se fia lo ſteſſo ad
altrui egli farà quello, cioè 1 + A non cið che è, od uno, il che di nuovo è
contro l'ipoteſi.. 19. L'uno non è diverſo, nè da altrui, ne da ſe ſteſſo.
L'uno convenendo con tutte le coſe, perchè d'ogni coſa ſi dice, uno non è
diverſo da effe, che in virtù di qualche predicato; dun que in quanto non è più
uno; dunque non può eſſer diverſo dall' altre cofe. Non è la ſteſſa la natura
dell' uno, e dello ſteſfo, perchè quando una coſa li fa la ſteſſa ad aleuna non
ſi fa uno; il colore di A per efempio ſia lo ſteſſo, che il colore di B, non
perciò mai A è B, perchè le due coſe colorite comparandoſi, benchè con vengano
nel colore, e in queſto fieno uno, non perd convengono nell ' çliſtenza, Se gli
Itelli non ſi conofcono, che per la Toſti tuzione, gli ftelli convengono bene
ne'predicati; ma ſono fem pre due. Dunque quando una coſa ſi fa la ſteſſa con
l'altra, di due non ſi få uno, ſe non inquanto ſi concepiſce, che con vengono,
o nella quantità, o nella qualità ec. ma non perchè convengono non ſono due;
dunque o l' uno paragonato all' uno ſi fanno due, e cosi l'uno non è uno, o
reſtando uno non k 2 ſi può (70 ) la pudfar ſoſtituzione. Dunque non pud dirſi,
che l' uno fia lo ſteſſo a ſe ſteſſo. 20. Parmenide paſſa a comparar l'uno coi
fimili, e diffimili. Aris ftorele dice, che i ſimili ſono quelli che patiſcono
lo ſteſſo, ei diffimili quei che pariſcono il diverſo; de' primi una è la
qualità, dei ſecondi è diverſa la qualità,onde egli ripone i ſimili, e dilli
mili ſotto l'identità, e diverſità, il che imparò da Platone nel Filebo (a ) e
più facilmente dal Parmenide, ove Platone defini ſce il ſimile, per ciò cui
adiviene patir lo tego, il diffimile, ciò cui adiviene patir il diverſo.
Conſidera quì Parmenide le.qualità, come attributi o modi che ſi ricevano nel
ſoggetto, il quale nel riceverle in cerca guiſa paciſce; ſono queſte nozioni
immaginarie, come quella della ſoſtanza. Su queſte orme Parmenidee, il Wol fio
definiſce i fimili quelli, in cui le ſteſſe ſono le coſe, per le qua li
doverebbono diſcernerſi, onde ſecondo lui, la fimiglianza è l' identità di
quelle coſe per cui dovrebbono tra loro diftinguerli. Se in due volti per
eſempio io ritrovo nelle parti gli ſteſſi linea menti, ne' lineamenti gli
ſteſſi gradi de' colori ec. in fomma ſe io ritrovo, che le ftelle fieno tutte
quelle qualità, per cui dovereb bono diſtinguerſi, i due volti ſono ſimili;
diffimili all'incontro ſono quei volti, in cui diverſe ſi ricrovano le coſe per
cui tra lo ro fi diſtinguono, che vuol dire i lineamenti delle parti, le figu
la collocazione, le grandezze. Il Wolfio fi fece ſtrada con que ſta definizione
a definir i ſimili matematici, ben oſſervando, che le loro proporzioni, benchè
abbiano per fondamento ilquanto, fi riducono al quale. re, S. 21. L' uno non è
fimile nè diffimile ad alcuno, o a se, o ad altrui. Simile a quello cui
adivienelo feſto (. 20. ) ma l' uno eſclu de lo ſteſſo (S. 18. ) Dunque efclude
il ſimile. L’uno ſe riceve alcuna coſa fuor di quello che è l' eſſer uno, pa
tiſce d'eſſer più l'uno, perchè egli è l'uno, ed inſieme la coſa che pariſce,
onde almeno egli è due o molti; dunque non è più uno; dunque ſe l’uno non
paciſce d'effer lo ſteſſo, o loco, o con altri, non può eſſer a ſe ſteſſo, o ad
alcri ſimile, (a ) Patriz. Diſcuſ. perip. p.202. Il (77 ) Il dillimile è quel
che pariſce diverſità (5. 20. ) ma l'uno non può parire diverſità, dunque non è,
nè diverſo da lui, nèda altre coſe, altrimenti non ſarebbe più uno; dunque
l'uno non è diſli mile, nè a ſe ſteſſo, nè ad altrui. 1 l. 22 Concluſo che ha
Parmenide non convenir all'uno, nè l'iden: tità, nè la diverſità, nè la
ſimiglianza, nè la diffimiglianza, paſ fa a ricercare ſe gli convenga l'eguale
o l'ineguale, due pro prietà delle grandezze comparate P une all' altre;
l'eguale im murabilmente ſta nel mezzo, da cui l' ineguale allontanandoſi per
ecceſſo ſi chiama maggiore, e per difetto minore. L'egua le paragonato
all'eguale ha le ſteſſe miſure, paragonato al mag giore ha meno miſure, e ne ha
più paragonato al minore. Ra gionando Parmenide con Socrate ad bominem, fi
ferve del ter mine di participare, che non è allegorico, ove ſi tratta di par
ti. Offervo che non miſurandoli, ſecondo Platone, che con l'uni tà, e col
numero, è manifeſto, che la miſura è ſecondo lui quan tità; pur gli attribuiſce
lo ſteſso, e il diverſo. g. 23. L'uno non è, nè eguale, nè maggiore, nè minore.
Non participando, nè dello ſteſso, nè del diverſo, non parte cipa mai, o le
ſteſse, o le diverſe miſure, in conſeguenza non è nè eguale, nè maggiore, nè
minore. 6. 24. Come ſi miſurano le grandezze permanenti, così ancora ſi mi
ſurano le ſucceſſive, le quali paragonare l'une all' altre, compete loro lo
ſteſso e il diverſo, cioè il più, e il meno. Si dice che due Uomini hanno la
ſteſsa età, quando è miſurata per lo ſteſso nu mero di rivoluzioni ſolari, e
che hanno maggiore o minor età le ella ſia miſurata per maggiori o minori
rivoluzioni ſolari. L'antichità, la vetuftà, la novità ſono relazioni degli
enti ſuc ceflivi per rapporto alla loro eſiſtenza fucceffiva; antico ſi dice
quello che da lungo intervallo di tempo e prima d'un altro; nuo vo quel che ora
è, e non fu che già poco tempo prima d'un al tro; il giovane, il vecchio, ſono
propriamente le differenze dell' età degli Uomini, mas'attribuiſcono per
mecafora a curce le coſe. 9.25. (78 ) f. 25. L'uno non è più vecchio, più
giovane di ſe ſteſso, o dell' altre coſe. L ' uno non pud participare, oo delle
ſteſse,, o di maggiori o minori miſure degli enti ſucceflivi, perchè non può
partici pare dello ſteſso, e del diverſo; ma quel ch'è più vecchio, partecipa
di maggiori miſure, quel che è più giovine di minori, dunque ec. g. 26. Per ben
intendere come uno nel farli più vecchio di fe fteſso o d'un altro ſi fa più
giovane, mi è neceſsario trasferire alcu ne nozioni della ſeconda ipoteſi, ed
aritmeticamente ſvilupparle. g. 27 6 3 5 4 Se il rapporto del maggiore al
minore crefca per l'aggiun ta agli antecedenti, e a' conſeguenti d'una grandezza
eguale, il rapporto ſempre decreſce. Sieno i numeri 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, i
quali ſucceſſivamen te creſcono per l'aggiunta dell'unità, èmanifeſto che (a )
> 4 $ Si prendano i quozienti o valori delle ragioni. Il valore della
ragione di = it; il valore di = ito il valore di = i +. Or tal eſsendo la
ragione qual è il fuo valore ſe I +1/2 > it it ec. come è mani 3 feſto fard
> 5 ec. Or rappreſenti A C l' età d'un 3 fanciullo di 3 anni, e B D l'età
d'un | fanciullo di due anni, s' aggiunga alla А С F prima età un anno, ciod ad
" A C. s'ag giunga CF, e alla ſeconda età B D SA D G. aggiunga un altro
anno o DG. Onde s' averà la ragione di }; li vada aggiungendo ſucceſſivamente
alle due età un'anno, ed indi un'anno, e li averanno le ragio ni di e di. Egli
è manifeſto, che il fanciullo di tre anni è più vecchio di quello di due, ma
nel creſcere all'uno, e all' al > 3 4 Ā 1 B tro (a ) Il ſegno è quello del
maggiore, Il ſegno di < del minore. Il ſegno è quello dell'eguale. (79 ) tro
un' anno la ragione che ne riſulta di è minore dell'altra; molto minore è
quella di, e molto più minore quella di onde ſebben il primo fanciullo ſi
faccia ſempre più vecchio dell'altro, contuttociò per l'accreſcimento
dell'egual quantità ſi fa più gio vane relativamente, perché dove nella prima
ragione la differen za era nella ſeconda è minore di 1, e quindi, ſempre mi
nore. Egli è vero dunque, che un fanciullo nel farli' più vecchio d'un altro li
fa ancora più giovane. Se non ſi compari l'età di due fanciulli, ma ſi
conſideri folo l' erà di uno, che ſempre riſpetto a ſe ſteſso creſce di un'anno,
egli è manifeſto, che per queſto eguale accreſcimento, nel decreſcer ſempre le
ragioni degli anni cra loro comparati, lo ſteſso fanciul lo nel farſi più
vecchio di ſe ſtefso, fi fa ancora più giovane. Si vede quindi, che nel farſi
il più vecchio dal più giovane, fi fa cid dal diverſo, e che non è diverſo,
ma'ſi fa. Corol. Lo era, lo efser ſtato, il li faceva, ſignificano i modi del
tempo paſsato; il ſi farà, il ſarà, e ſarà per farſi, i modi del fucuro o
dell'inanzi; l'eſsere, il farſi, i modi del preſente. f. 28. L'uno non è in
cempo. Se l'uno fofse in tempo participerebbe delle miſure del tempo; dunque or
ſarebbe più giovane, or più vecchio, ma queſto non pud eſsere, come s'è
dimoſtrato (9. 25. Dunque ec, IN ALTRO MODO. Quel che è in tempo nel farſi più
vecchio, ſi fa più giovane di ſe ſteſso, (§. 27.) ma l'uno non può farſi più
vecchio, nè più gio vane di ſe ſteſso, perchè non può farſi, nè una cola, nè
l'altra (9.25. ) Dunque non è in tempo. Il più giovane che ſi fa dal più vecchio
è diverſo da lui, e non è ma ſi fa, ma l'uno non può ricever il diverſo (§. 18.
) Dunque non può farli dal più vecchio il più giovane; dunque non è in tempo.
Il più giovane non ſi fa dal più vecchio, nè in più lungo tem po, nè in più
breve di fe fteſso, ma ſempre nell'egual tempo con le ſteſso, o fia, o ſia
ſtato, o ſia per dover eſsere; (§. 27. ) mą l'uno non è ſuſcettibile
dell'eguale (§. 23. ) Dunque nè meno dell' egual tempo; dunque non avendo le
paſſioni del tempo non è in cempo.. 29. (80 ) S. 29. L'uno non partecipa, nè
del preſente, ' nè del futuro nè del paſſato. L'uno non eſſendo in tempo non
può partecipare del tem po, ma le paſſioni del tempo ſono, il preſente, il
paſſato, il futuro. ($. 27. ) Dunque non le partecipa. Corol. Se l'uno non è
partecipe di niun tempo, non fu mai, nè ſi faceva, nè era, nè ora è fatto, nè
fi fa, nè farà. 8. 30. Ogni ente, o ciò che è partecipe di eſſenza, è, ſecondo
Plato ne, o nel tempo preſente, o ſarà nel futuro, o fu nel paſſato. Nel Timeo
egli dice, che Dio per far il tempo fluente nel numero, fece un'immagine
dell'eternità. Dunque l'eternità fiſſa in ſe ſteſſa non contiene, che il
preſente, e ciò pur dicono i Teolo gi nel diffinirla con Boezio, una poſſeſſione
tutta inſieme di una vita interminabile. Negando dunque Parmenide, che il pre
ſente competa all' uno, gli nega l'eternità, onde è egli evidente che non parla
di Dio, ma ſolo d'un ente di ragione, dal quale per l' astrazion della mente
eſclude tutto ciò che involve rela zione a qualche coſa, ed anche a lui ſteſo.
Dall' altra parte, qui Parmenide non eſclude dall'uno, ſe non cid che appartie
ne per lo più alle coſe corporee e viſibili, il tutto, le parti, il luogo,
l'eguale, il maggiore, il minore, la generazione, la traslazione, le differenze
del tempo; e ciò che dice dello ſteſ. fo, e del diverſo, del fimile, e del
diflimile, che pur conven gono alle coſe incorporee, lo ricava da ciò che ha
negato ne' quanti. 1. 31. L'uno non è, o non ha eſſenza. L'uno non partecipa
del preſente, del paſſato, del futuro (9.29. ) ma ciò che ha effenza partecipa
dell'uno, o dell'altro ($. 30. ) Dunque l'uno non ha eflenza. Annot. Dall'uno
conſiderato preciſamente come uno, cioè a dire oppoſto amolti, ſi debbe
eſcludere, oltre l'eſſenza attuale, an cor la poſſibile, perchè la poſſibilità
come fonte, e principio del, la (81 ) la realità porta ſeco qualche relazione a
cid che eſiſte, é dall' uno ogni relazione deve eſcluderſi.; molto più le
relazioni dell' uno all'ente, di ragione che chiamali intellettuale qual è il
Lo-. gico, il metafiſico, il matematico, e l'altre relazioni ancora ché aver
poteſſe all'ente immaginario ancor chimerico.. §. 32. tra coſa Primafi
concepiſce la, non ripugnanza dei predicati delle co ſe, ed è l'eſſenza, e
queſta non ſi dice d'altre coſe, o d'al tre eſſenze, ma bensì o gli attributi,
i modi, e le relazioni fi dicono deſsa; cal è la definizione logica, che
Ariſtotele diede della ſoſtanza, chiamandola ciò che non ſi predica d'al ma che
tutte le coſe ſi predicano d'eſsa. In que ſto ſenſo l'eſsenza nel ſuo concetto
aſtratto, non differiſce dal la foſtanza, che in quanto queſta ſi riferiſce a
ſe ſteſſa, ed agli aleri de' quali è ſoftegno, per il che ſi dice, che ella non
ha contrario, e non è capace di più, e di meno. Se l' uno non può predicarſi
dell'uno, o di le ſteſſo, per non radoppiarlo o farne due o molti, egli è
manifeſto, che non è ſoſtanza to più ſe fi conſidera col Wolfio, che nella nozione
della fo ſtanza, v'è qualche coſa d'immaginario, perchè ella fi rappre ſenca
alla fantaſią, come un valo od altra coſa, che in sè ri. ceve gli accidenti. $.
33 L'uno non è ſoſtanza. L'uno non ha eſſenza. (S. 31. ) Dunque non ha ſoſtanza
($. 32. ) ſ. 34. La ragione è propriamente quell'atto della mente, che da una
coſa n'inferiſce un' alera, od è ancora ſe ſi vuole la con neſſione delle
verità univerſali; la ſcienza è la cognizione cer ta, ed evidente delle coſe,
ed è tutta opera della ragione che deduce una coſa da un' altra. Nell'
attribuire una coſa ad un altra, ſe li ha qualche cimore, che ad efla ſi poſſa
attribuire l'op poſto, ſi ha della coſa opinione. Col ſenſo poi non ſi percepi
Icono, che le coſe ſingolari, o determinate in ogni parte, e quindi compoſte di
molti. Da queſte definizioni e manifeſto chenegli oggetti della ragione, della
ſcienza, dell'opinione, del Tom. II. I fen ((82 ). fénfo s } includono moki, çd
- in oltre che ogni coſa, che.0.4 ſénte, o su cui di ragiona fcientificamente,
od opinabilmente, ha un' eſſenza attuale o poflibile; falfa o vera. 1 $. 356
Dell' uno non li ha ragione, ſcienza, opinione, ſenfo. Quefte coſe includono
molti, e dipendono dall'ipoteſid' un eſſenza (§. 34. ) ma l' uno non ha eſenza (S.
31. ) e non in olude molti (.9.,2. ) Dunque ec, g. 36 Non ſi dà nome ſe non
alle coſe, della cui eſſenza, o per ragione, o per opinione, o per ſcienza, o
per ſenſo ſi ha un ' idea o chiara, od ofcura, o diſtinta, o, confula, o miſta
di que Ite differenze. S. 37... L'uno non ha nome. L'uno' non ha effetiza:(:
34:) Dunque l'uno non ha nome. 1 §. 38. Ragruppando in poco ciò che ſin ora ſi
è detto, ſi può for mare tal fillogismo. Dal concetto aftrattiflimo dell' uno
ſi de vono, eſcluder i molti di qualunque genere effi fieno; ma cid che
appatriene alla quantità, alla qualità; alla refazione ec? vi s'includono
imolti; dunque devono queſti eſcluderſi dal.concet to aſtrattilfino dell'uno,.
] Se fi diceffe, che così concludendo ſi confonde l'uno col nul la, manifeſto è
l'inganno, poichè la definizione del nulla è, che egli non abbia nozione alcuna
o poſitiva, o negativa, ciò che elclude dal nulla ogni realtà. Quando'io dico
all'incontro, l'uno non é molti, non tolgo a lui ogni realtà, benchè
eſplicitámen te io non vi rifletta. Io ſto più immobilmente che poſſo affil ſo
su l'uno, in quanto s’oppone a molti, e in queſta conſide razione preſcindo più
che poſſo dal conſiderar l' uno, o per rap porto all'ente, o per rapporto al
mio penſiero; noi poſſiamo, come accennai, più ſentire, che eſprimere queſte
preciſionimen tali, e momentanoe, ma 'non laſciamo di fentirte, e le fencia ·mo
(83 ) mo ſe poffiamo eſprimerle in qualche modo, e farle' intendered agli altri;
nè per altro la fcola Eleacica; ed indi Placone le pro poſe, che per addeſtrar
la mente ad inveſtigar l'idee delle coſe. Era necelfario fciegliere per eſempio
quell' idea, in cui la pre ciſione arriva all'ultimo grado, ove pofla mai
giungere la men te umana. Non ſi conoſce mai bene la natura', ' ed'i precetti
della arte, che l'imita, fe non ned maffimo. Io dimando al Lettore; che legge
attualmente il Parmenide di Platone, e lo confronta col mio comentario, fè
altro faccio in effo, che ſviluppare il fenſo.ovvio det tefto: Abbia pur Pro
clo, e gli altri Placonici, e Gentili, e Criſtiani confiderato queſto Dialogo,
non come ontologico, ma come Teologico, io ril pettando, e la dottrina, e
l'autorità loro', dirò che la mia Spiegazione ontologica non impediſce, che
degli intelletti più fublimi del mio, teologicamente non l'inalzino a coſe
maggio ri, come fece il Cardinal Befarione, applicando a queſto Dia logo la
dotrrina del preceſo S. Dionigi Areopagita. Si può ri leggere avendo preſente
tútra l'intiera ſeſſione, quanto ivi diſ fi appoggiandomi alla dottrina di S.
Tommaſo: Dio'è un en te fingolariſfimo, e nell' applicarvi quel che conviene
all' en te di ragione; biſogna ftar attenti che non ſi confonda l' uno ton
l'altro; la merafíſica degli antichi è la ſteffa che la me tafifica dei
moderni; mia nel riferir la prima ' alle coſe, queſte includevano Dio, che gli
antichi non ſeparavano dalla mate ria, che per preciſionedi mente, là dove la
ſeconda conſiderando fe coſe non ha a Dio, che un'analogia molco lontana,
perchè fi diſtingue eſenzialmente, é realmente dalle ſteſſe. SEZIONE TERZA. Se
l'uno è, quali coſe adivengono intorno ad eſſo. I. I. Nom On ſi ricerca ſe
faecia meſtieri, che ſucceda- un cert' uno, ma ſe vi ſia l'uno; o pure
ſoſtituendo la nozione imma ginaria ſe l'uno partecipi l'eſfenza. Dall'ipoteſi
così propoſta ne fiegue', che' l'uno non è la pro: pria 'eflenza, o che l'
effenzà, e l' uno non ſono gli ſteſi con: cerci z chi dice elfenza, dice
preciſamente la: non ripugnanza dei predicati, e chi dice uno, dice 'non molti.;
Nel cratcat queſta: ſuppoſizionë, Platone comincia a frami I 2 fchia (84 )
ſchiare all' aſtrazioni le nozioni immaginarie più che di ſopra Queſto fa
ſovente l'oſcurità del teſto, perchè per intenderlo ci sforziamo toſto a
concepire ciò, che non è che un' imaginazione ed imaginazione tallora falſa, da
cui li deduce una contraddizio ne, nèſempre però vera, ma apparente, il che
raddoppia l'ab baglio, ſe non vi s'attende; manifeſteranno gli eſempi ciò che
io dico, in tanto mi ſia lecito di contraſegnare con due ſimboli diverſi, A, e
B, i due concettidell'ente, e dell'uno. Nel farne il compleſſo A + B io
rappreſento un tutto che ha due parti, che io tra loro ſeparo con la mente, per
ragionarne più diſtintamente fi 2. Se l'uno è, ogni parte di queſto tutto (uno
è:) può dividerſi in infinite particelle. Si prenda la particella uno, e ſi
concepiſca come ſeparata per un momento dall'altra particella ence, poichè per
la fuppoſizio ne l'uno è, egli è manifeſto, che conſta di due particelle, uno
ed ente. Di queſto nuovo compleffo ſi prenda la particella uno, e queſta per la
ſteſſa ragione ſi dividerà in due altre, ente ed uno, e così all'infinito. Or
ſi prenda l'altra particella ente, e poiché ogni ente è uno, ſi dividerà queſta
particella in due altre, le quali di nuovo fi divideranno, e così all'infinito;
dunque ogni particel. la del cutto uno è, ovvero è l'uno, ſi divide in infinite
particel le all' infinito. Così può ſenſibilmente rappreſentarſi. Ente uno А +
B 1 Ente uno uno ente 2 a + 2b 2A + 2B ente uno uno | ente 3A ente, uno uno |
ente 46 4A 4B 3. a 36 3B 1 uno, Come A + B rappreſenta il primo compleſſo
immaginario della e dell'ente così 2a + 2b rappreſenta il ſecondo com pleſſo
immaginario dell'uno, e dell'ence dedotto dall'ente, o da A, e parimenti 2A +
2B ſignifica il ſecondo compleſſo imma ginario dell'uno, e dell'ente dedotto da
B. ANNOT. Qui Platone fuppone darli reciprocazione tra le due pror (85 )
propoſizioni l'uno è, è l'uno, nella prima delle quali l' uno è il loggetro,
cliente è l'attributo, e nella ſeconda l'ente è il ſoggetto, e uno l'attributo.
Perchè legitimamente ſia la reciprocazione del le propoſizioni, biſogna che il
ſoggetto ſia tanto ampio, quanto l'attributo, onde può reciprocarſi la
propoſizione. Il triangolo è una figura di tre lati; nell'altra ogni figura di
tre lati è un trians golo, ma non già ſi reciproca la propoſizione, ogni
ternario è nu. mero, perchè non ogni numero è ternario. Il non aver avvertita
la legge della reciprocazione fece cader in molti parallogismi tallora i
Geometri. Corol. Poichè ogni ente è uno, l'uno ſi moltiplicherà come l'ente,
onde potrà dirſi, che l'uno è infinito, o che l'uno è mol ti. Queſta è la prima
contraddizione di queſt' ipoteſi, ma è con traddizione immaginaria od apparente,
perchè l'uno per sè non è molti, ma è molti per accidente, cioè perchè gli
accade di mol tiplicarſi, ſecondo gli enti che lo partecipano, onde non predi
candoſi dell'uno nel tempo ſteſſo, e ſecondo lo ſteſſo, gli oppoſti, non ha in
sè vera contraddizione. g. 3. Platone s'inoltra con le nozioni immaginarie.
Conſiderando l? uno, in quanto partecipe di eſsenza, lo prende ſecondo ſe
ſteſso con l'intelligenza, ſpartato da quello di cui diciamo che ſia par tecipe,
cioè dell'eſsenza. Ciò vuol dire, che dell'ente, e dell'uno Platone fi fa quei
due idoli caratterizzati per A, e per B. Nel dirli che li prende l'uno
coll'intelligenza ſpar; tato dall'ente, s'allude manifeſtamente all'aſtrazioni
della mente. $. 4. 1 L'eſsenza o l'ente, e l'uno ſono diverfi. Alcro è
l'eſsenza, ed altro l'uno (: 32. Sez. 2.) Dunque uno in quanto uno è
dall'eſsenza diverſo, e l'eſsenza in quanto eſsenza è diverſa dall'ano; dunque
l'uno, e l'eſsenza ſono diverſi; Co sì può illuſtrarſi tale ragionamento.
L'ente o l'eſsenza in quanto eſsenza include la non ripugnan za dei predicati
coſtitutivi; l'uno in quanto uno include l'oppo Gizione ai molti, ma queſti due
concetti tra loro non convengo no; dunque ſono diverfi. 8. 5. (86 ) $. s.
L'eſsenza, l'uno, e il diverſo fanno tre concetti o tre coſe trx loro diverſe.
S'è già dirnoftrato, che l'uno, el ente non termi nando lo ſteſso concetto ſono
diverſi tra loro, ma il diverſo non includendo nel ſuo concetto, che la non
convenienza, fa un concet to diverſo, ed in conſeguenza una coſa diverſa dall'
altre due; dunque l'eſsenza, l'uno, il diverſo fanno tre coſe diverſe.. 6. Si
rappreſenti l'uno per A, l'enre per B, e il diverſo per C ne riſultano quindi.
Le combi- FA B7 In ogni combi-7 Tre poi eſsendo le combina nazioni di nazione
vie zioni v'è ancora A, B,CAC uno in due Erre volte uno? in ogni com uno in due
tre volte due E binazione В С! uno in due tre volte tre Abbiamo dunque dedotto
da A, B, C, o dall'ente, dall' uno e dal diverſo il 2.primo pari, il ' tre
primo diſpari, dae volte 3 parimenti impari, 3 volce 3 imparimenti: impari.
Sipuò an cora dedurre due volte due parimenti pari', e queſte ſono tutte le
ſpecie dei numeri. Combinandoſi il 2 il 3 due volte, tre volte e fin quattro
volte, ma non altre, ſi compongono tutti i numeri: fino al dieci. It 3* 2 + 2 =
4 2 + 3 2 + 6 = 3 ti 3 2 + 2 + 37 2 + 1 + 2 + 2 = 3 + 3 + 2 3 + 3 + = te: 2 + 2
+ 2 +19 1 + 2 + 2 + + 3 = I + 2 + 3 + 4 = 10 II 10 è fatto dall'ı, e dal o, e
ſignifica ', che il primo articolo dei numeri termina alla prima decina; fe
ſucceſſivamente alla de cina ſi aggiunge l'i, il 2, il 3. ec. ſi arriva alla
ſeconda decina, e collo ftelso metodo alla terza, alla quarta ec: fino al 100,
che è la decima decina da cui ſi va fino a 1000, o 10 volte 1oo ec. I Pita (87
) I Pittagorici chiamavanol yno il finito, come quello che li mitava l'infinito
o l'indefinito ad una tal ſpecie o forma: dot trina, dice nel Eilebo Platone,
la quale diſcende dagli Dei; queſta è, the tutte le coſe tengono in loro fteſſe
il termine, o l'infinito innato; o piuctoſto l ' indefinito. Lo rappreſentavano
nella materia i Pittagorici, e lo ſimboleggiavano nel 2, o nel binario, poichè
ogni coſa ſteſa è divit bile in due e ognuna delle parti in altre due,; e così
all'infinito. Quando a queſto infinito s'aggiungea luna, che vuol dir la forza
o la forma ſe ne faceva il compoſto che era l'altro principio, di cui par la
Platone; queſto compoſto dețerminato a una ſpecie dalla for ma componeva un
tutto, in cui vera principio, mezzo, e fi në. Lo diffegnavano i Pictagorici per
il 3, e lo chiamavano numero perfecto, medio, e proporzione; oſſervò S.
Agoſtino che numerando fino al 3,, € rapportando prima il 2 all'1, ed indi al
tre nel comporſi la proporzione continua, aritmetica fi forma per la
replicazione del 2 il 4, numero che immediata mente luccede al 3, ciò che non
ſi ha negli altri numeri, per chè cominciando la proporzione aritmetica dal.2
chi replica il 3 non fa il numero che immediatamente lo ſegue od il 5 ma il 6;
nel continuare la proporzione con queſto metodo i numeri riſultanti ſempre più
ſe n'allontanano. S. Agoſtino per ciò offerva co'.Pittagorici, che la
perfezione dei numeri è ne quattro primi, in cui gli eftremi ſono intimamente
uniti ai mezzi, e i mezzi agli eſtremi. Quindi le più perfecte conſo nanze
muſicali, ſono fatte dei primi quattro numeri 2 3-4, 1 ' 2'3? ſ. 7. Se l'uno è,
egli è ogni numero. Nella combinazione dell'uno, dell'ente, e del diverſo fi de
ducono tutti i numeri (9. 6.), Dunque nell' uno, in quanto è, vi ſono tutti i
numeri,; Carol. Il numero eſſendo molti nell' uno, in quanto l'uno è., egli
contiene moltitudine, e perchè i numeri fono infiniti nell uno che è, vi farà
una moltitudine infinita. COROL. 2. Il numero in moltitudine infinita, eſſendo
inclu ſo nell'uno che è, farà egli partecipe d'eſſenza. Si prenda la ſerie
naturale de numeri 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ec. fino al oo unità eterogenea alla
prima, e da cui fi comincia l'alcra ferie 200, 30, 40, fino 200 = 60 altra
unità eterogenea, da cui comin (88 ). cominciali, un' altra ſerie 2 co ',
300'ec. ſino a o, e cosi all' infinito. Se di queſte tre ſerie ſe ne fa una
ſola ſi ha 1.2.3.4.5 ec. co '... 00?... oo..., fino ad in cui ſi potrebbe
cominciar di nuovo la numerazione. Cominciando da uno, li può con le frazioni
continuar la ſe. rie decreſcente con lo ſteſſo ordine che l'altra, onde 1 I 1
ec. • • ec. fino 3 4 5 I 1 I I I wec. 4 Combinando la ſerie dei finiti intieri,
rotti, e degli infiniti matematici, e immaginarj, fi ha tutta la ſerie. ec.
1.2.3.4 ec. co oo oo ' ec. 0° 5 4 3 2 In queſte eſpreſſioni non v'è errore,
purchè non s' attenda, che alla proporzione delle quantità, nè ſi realizzino i
ſimboli. Ma non biſogna credere, che la numerazione ſia terminata, po tendoſi
concepire, e tra gli intieri, e tra rotti, e tra gli infi. niti dei mezzi
proporzionali, i quali ſono, come ben prova il Ba rovio, veri numeri (ſe ben
noi non poſſiamo eſprimerli ) perchè ſimboli di vere quantità, come i numeri,
ointieri, orotti, e gli infinitamente grandi, egli infinitamente piccioli.
Platone, al dir d'Ariſtotele, poſe i due infiniti (a ) magnum & parvum, e
queſti, come ben ancora lo riconobbe il P. Grandi, ſono gli infinita mente
grandi, e gli infinitamente piccioli dei moderni Geome tri; infiniti replico
immaginarj, de' quali con tanta chiarezza trattò il Wolfio nell'Ontologia,
ſgombrando tutte le difficoltà' che v'oppoſero coloro, che non ben inteſero
queſte due ſpecie d'infiniti Platonici, caratterizzati da profondi Geometri con
tan to utile della Geomecria, della Mecanica, ed altre parti delle Matematiche.
Queſti due infiniti di Platone non ſono diverſi dai grandiflimi, e menomiſlimi,
di cui qui parla. 8. 8. In quanti luoghi è l' ente, in tanti è l'uno. Se l' uno
è egli accompagna ſempre l'ente, ma non v'è ente, che non ſia in qual che luogo
(9.12. Sez, 2. ) Dunque in quanti luoghi è l'ente, in tanti è l'uno. a ) Plato
vero duo infinita magnum & parvum. Arift. 3.Phiſ. c.4. §. 9: (89 ) g. 9. Se
l' uno è, non ſolo ' egli è l'uno, ma un certo uno. Ogni ente ſingolare
partecipa dell'ente, dunque dell'uno; dunque come ogni ente ſingolare è un
certo ente, ogni ente ſingolare è un certo uno. ČOROL. Si compartiſce dunque
l'uno, non ſolo con le coſe in genere, ma con le coſe ſingolari, onde v'è l'uno,
e il tal uno, e a queſto compete, come all'altro, eſfer molti, perchè vi ſono
molti enti ſingolari, e compete loro il luogo degli enti ſingolari. g. 10. Se
l'uno è, egli è un uno che è uno, e cert' uno, e mol ci, e parti, e finito, e
in moltitudine infinito. Egli è uno, e cert'uno, ſe accompagnando gli enti è in
ogni ente, ed in ogni cal ente; egli è tutto ſe ogni ente, in quan to è, egli è
un tutto; egli è párte, ſe ogni parte dell'ente è jina; egli è finito, ſe ogni
tutto ha i ſuoi limiti, e infinito le contiene in sè tutti i numeri. Annot.
Queſte contraddizioni non ſono che apparenti. D. II. Se l'uno è, egli ha
principio, mezzo, e fine. L'uno è finito, e tutto, e parte (S. 10. Sez. 3. )
Dunque ha in sè limiti, perchè ogni una di queſte coſe ne ha; dunque ha
principio, mezzo, e fine. Corol. Dunque l' uno è partecipe di figura retta o
roton da, o d'amendue miſta. ANNOT. Come l'uno, di cui quì parla Parmenide, pud
effer Dio, o qualche idea divina, fe egli è circonſcritto da tutti i luoghi
degli enti, ſe s'individua cogli enti ſingolari, ſe è tutto, parte, finito,
figurato ec. 5 Tom. II. m 6. 12. (20 ) Do? 127 ** Se. l'uno è, egli è in ſe
ſtello, e iş altrui., Ciò che è tutto, comprende tutte le ſue parti; ma l'uno com
prende tutte le ſue parti, dunque l' uno è un tutto; ma il tutto contien ſe
ſteſſo, è l' uno è un turco. Dunque l'uno contiene ſe fteffa. ANNOT. La
propoſizione è identica, e vuol dire: un tutto è. un tutto; o iltutto è nel
tucta; non ſi faccia più attenzione al tutto, mamaall all'uno, e li concluderà,
che l'uno è nell'uno. Si com bini poi l'uno, e il cucco, e ſi concluderà, che
come il cutto è in ſe ſtello, così l'uno è in fe fteflo. Quel che è in ſe
ſteſſo, egli è in ogni ſua parte, ed in tutte le parti, ma il cutto non può
eſſer in niuna parte, perchè il più au conterebbe pel manco, nè meno il tutto
può eſſer in tutte le par ti, perchè ſe in cutie, farebbe ancora tutto in
ciaſcuna, dunque il tutto non è in ſe ſteſſo, ma l'uno è il cutto; dunque non è
in fe fteflo. Ogni coſa è in qualche luogo, perchè ciò chenon è in qualche
kuogo è nulla (S.12. Sez.2.) e quel che è in qualche luogo è in fe felio, o in
altrui, perché non li dà mezzo; mas'è dimoſtrato che ſe è l'uno egli non è in
ſe ſteſſo, dunque è in altrui; ma di ſopra s'era pur dimoſtrato, che egli era
in le ſtello; dunque è in ſe ſteſſo, ed in alcrui. ANNOT. Non v'è quì che
contraddizione apparente, perchè quando ſi dimoſtra, che l'uno è in ſe ſteſſo,
ſi conlidera che l'uno è un tutto le cui parti fon tutte inſieme, quando
all'incontro fi confidera, che l'uno è in altrui, non ſi concepiſce il tutto
con le párti pret inleme, ma come quello che non è in niuna delle ſue parti. S.
13. Se P upo è, egli fta, e ſi muove. Quel che ſta è ſempre in ſe ſteſſo,
perchè da lui non mai & di parte; ' ma l'uno eſſendo nell' uno, non ſi
diparte mai da fe ftef ſo; dunque è ſempre nello ſteſſo; dunque fta. Quel che è
ſempre in altri non è mai nello ſteſſo, e non eſsendo nello ſteſso mai non fta,
e non ſtando ſi move, ma l' uno non è in ſe ſteſso, ma ſempre in altrui; dunque
ſempre fi move. ANNOT. Non è pur queſta, che contraddizione apparente.. 14. (91
) $. 14. 1 e il Una coſa comparata all'altra, o è la ſteſsa, o diverſa, o è par
te di quella coſa conliderata come tutto, od è tutto, conſiderata 1a cofa come
parte. Così dice Platone, e par conſiderar lo ſteſso, e il diverſo
relativamente alle qualità ſolamente, e la parte, cutto relativamente alla
quantità. Se dunque fi dimoſtraſse, che una coſa relativamente a un' altra non
foſse, nè tutto, ne pare ce, nè la Ateſsa, ne ſeguirebbe per il metodo d'
eſcluſione, che ella fofse diyerſa. g. 15. Se l'uno è, egli è a ſe ſteſso lo
ſteſso, ed a ſe ſteſso diverſo. Se egli è in le ſteſso, e fta ſempre, egli è a
ſe ſteſso lo ſteſso, ſe egli è in altrui, e ſempre lr move, è da ſe ſteſso
diverſo. L'uno non è parte di ſe ſteſso, nè tutto rifpetto a ſe ſteſso, nè l'uno
è diverſo dall'uno; or s'è luppoſto, che una coſa compara ta ad un'altra, fe
d'eſsa non è tutto, nè parce, nè diverſa ſarà la ſteſsa; dunque l'uno ſarà lo
ſteſso con ſeco; ma ſe l'uno è in al trui non è ſempre lo ſteſso a ſe ſteſso;
dunque per l' eſcluſione Platonica ſarà egli da ſe ſteſso diverſo'. §. 16. ne
Per eſpor: l'argomento ſeguente in tutta la ſua forza, convie. ne particamente
illuftrare i principj da cui dipende. Si ſuppo 1. Che l' uno è da sè diverfo,
come da ente nell'ipo teſi, che egli ſia. 2. Che il diverſo e lo ſteſſo,
effendo contra rj, uno non può mai eſser dell' altro. Cost lo ſpiego · Molci
enti potendo efiftere, od eſiſtendo nel tempo ſteſso, lo ſteſso farebbe nel
diverſo, ciò che è impoſſibile, non potendo i con trarj, cioè A, e non A ſtar
inleme. Ben ſi vede che qui parla Platone del diverſo, e dello ſteſso aſsoluto,
e non relati. vo, quale abbiamo fpiegato nel G. 17. Sez. 2. perchè nulla vie ta,
che due coſe non poffino eſser diverſe' nell'eſsenza, nelle quantità, nelle
azioni ec. ed intanto eſiſtere nel tempo ſteſso mi Iura eſtrinfeca delle coſe.
Non è cosi conſiderando il diverſo aſsoluto, o l'idea del diverſo, e
conſiderando lo ſteſso aſſoluto o l'idea dello ſteſso.; l'uno non può mai ſtar
nell'altro, e in conſeguenza la ſteſsa coſa non può mai partecipare nello
ſteſso tempo di queſte due idee contrarie. Allude qui tacitamente Par m 2 meni (92
) menide a ciò che ha già dimoſtrato, parlando della participazio ne dell'idee.
L'argomento ha tanto maggior forza, quando fi conſiderano gli enti ſeparati
dall' uno, poichè ſe foſsero diverfi, per ragion del diverſo participerebbono
dell' idea del diverſo che è Tempre una, dal che deduce Parmenide, che non
poten do eſser diverſi per la participazione dell'uno nell'ipoteſi di Socrate,
non ſono diverſi tra loro. 3. Suppone che le coſe che non ſon uno, non fieno
partecipi dell'uno, perchè non ſarebbono uno, ma uno in certo modo. Quì pur
Parmenide parla dell'idea dell' uno, che participandofi dalle coſe non è più
uno, ma uno con certe circoſtanze, od in certo modo, ma ſe non ſon uno nor
faranno eziandio numero, perchè ogni numero è uno. 4. Le coſe che uno non ſono,
nè aſsolutamente uno, non poſsono eſser parti dell'uno, poichè l' uno non può
eſser parte delle co ſe che non fon uno, nè può eſser tutto, quafi comparato a
par ricella. Parmenide alludetacitamente a ciò che diſse di ſopra, che idea non
pud eſser participata, nè ſecondo la parte, nè ſecon do il tutto, dal che
deduce, che le coſe che non ſon uno ne fono particelle dell' uno, nè ſono all'
uno quaſi a particella. Ciò ſuppoſto così argomenta Parmenide col metodo d'
eſcluſione. g. 17. Se l'uno è, egli è diverſo, e lo ſteſso con altre cofe;
all'uno convien il diverſo, aſsolutamente in quanto diverſo, e non all” altre
coſe, cui non conviene, che relativamente Dun que l'uno è diverſo dall'altre
coſe.; le altre coſe non ſono diper fe dall'uno, nè ſono parci, nè tutto
riſpetto all' uno; dunque fono le Aeſse con l'uno. F. 18. Chi proferiſce lo
ſteſso pome una, e più volte ſenza riferirlo a più coſe, come ſi riferiſce nei
nomi equivoci, ed analoghi, eſprime fempre lo ſteſso concetto; dunque nel
proferire la voce, diverſo; applicandola all'uno, confiderato relativamente
agli altri, e un' altra volta agli altri conſiderati relativamente all'uno,
nell'ado prar lo ſteſso nome s'eſprime lo ſteſso concetto. Quindi dice Par:
menide: quando diciamo eſſer gli altri diverſi dall' uno, e l'uno ef ſer dagli
altri diverſo, non mai introduciamo il diverſo a figuificar altra coſa, che la
natura di cui è proprio nome. $. 19. (93 ) S. 19. s'è gia oſſervato, che fimile
è quel che patiſce lo ſteffo; difts mile quel che patiſce il diverſo (9.
20.Sez. 2.) Se l'uno è, egli è ſimile, e diſſimile a ſe ſteſſo, ed agli al tri.
L'uno è diverſo dagli altri (9. 17. Sez. 3. ) Dunque l'altre coſe ſono diverfe
dall' uno, ma non fono diverſe nè più né meno dall'uno, che l'uno dall' altre
coſe (S. 18. Sez. 3. ) e ſe nè più, nè meno, rimane che egualmente fia uno. In
quanto adiviene alle uno l'effer diverſo daglialtri, e gli altri dall'uno, egli
patiſce la ſteſſo per rapporto agli altri, e gli altri per rapporto a lui; ma
ciò che patiſce lo ſteſſo è fimile, dunque l'uno e limile agli altri, e gli
altri per la ſteſſa ragione fon fimili a lui. Il diverſo è contrario allo
ſteſſo; ma fi dimoſtro, che l'uno agli altri è lo ſteſſo, e diverſo, (S. 17.
Sez. 3. ) ed è contraria paffione effer lo ſteſſo agli altri, ed effer diverſo
dagli altri ma in quanto diverſo parve fimigliante; dunque in quanto lo Steffo
fia diflimigliante, ſecondo la paſſione contraria. E' da notarſi, che l'uno è
ſimile agli altri, in quan to diverſo, e diſſimile in quanto lo ſteſſo. S. 20.
Due coſe che ſi toccano ſono preſenti l'una all ' altra, nè tra effe vi ſi
frammette un terzo, perchè in queſto caſo non più toccherebbono ſe ſteſſe, ma
il terzo frappoſto. Ove due coſe fi toccano, due ſono le coſe, ed uno il
contatto, ove tre li toc chino, tre ſono le coſe, e due i contatti; in ſomma
creſcen do i termini creſcono a proporzione i contatti, ſecondo il nu mero dei
termini meno uno. Si tocchino tra loro due punti matematici, ' poichè nulla fra
loro s'interpone, un punto per ragion del contatto coinciderà con l'altro; fi
facciano toccare da un terzo punto, queſto pu. re coinciderà, e quindi infiniti
punti matematici non fanno che un punto, onde de liegue, che la linea non è
compoſta di punti, o che i punti ſovrapofti gli uni agli altri non fanno
grandezze. Ciò naſce, perchè tutti i punti ſono omogenei ſen za parti, ma ſe vi
foſféro degli enti tra loro eterogenei, ben chè non eſteſi, o ſenza parti,
nulladimeno poſti gli uni appreſ so gli altri, benchè non componeſſero
grandezza, tuttavia fa rebbono più, come ben offervò Ariſtotele. Ciò diede
occaſio ne al Leibnizio di compor l'eſtenſione di enti ſemplici, ma ete (94 )
eterogenei, o diverſi di ſpecie, che eſiſtendo ſcambievolmente gli uni fuori
degli altri coeſiſtano in uno; quindi per la no zione dell' eſtenſione, convien
conſiderare, e più enti che eſi Atano fuori di sè, e che tra loro s'unifcano, e
formino uno. Non fanno però un eſteſo;, perchè fe ben inſieme eſiſtano, non
ſono tuttavia tra loro uniti, come allora che liquefatti più me talli ſi
confondono in una maſſa. Le partipoi indeterminate dell'eſteſo, conſiderate in
aftratto, cioè ſenza far attenzione alla loro fpecie, non diferiſcono tra lo ro,
che nel numero. Non ſarà inutile quefta offervazione nel progreſſo. Intanto ſi
oſfervi, che l'uno eſcludendo nel ſuo con cetto i più, oi molti, per quanto
l'uno ſi moltiplichi per ſe ſteſ fo è ſempre uno, onde egliè il ſuo quadrato,
il fuo cubo, ed ogni altra potenza, foſſe anche ella di dimenſioni infinite, e
non folo avete un eſponente, ma molti, come le quantità che ſi dicono eſponenziali.
$. 21. Se l'uno è, egli tocca ſe ſteſſo, e l'altre coſe. L'uno è in fe fteſſo,
ed in altrui (5. 12. Sez. 3. ) In quanto è in fe fteſſo vien impedito di toccar
l'altre coſe, dunque tocca fe Hello; in quanto è in altrui, è nell'altre coſe;
dunque le coccherà. IN ALTRO MODO Una coſa nel coccar l'altra giace appreffo
quella che tocca, ed occupa la ſede vicina; ma ſe l'uno tocca ſe ſteſſo, giace
appreſſo ſe steſſo, ed è quindi due coſe, il che non potendo effere, mani feſto
è che non pud toccarſi. Le coſe diverſe dall'uno, non potendo effer numero,
perchè.non partecipano l'uno, non pociamo mai con l'uno far due, ma nel
contatto v'è ſempre almeno due (9. 19. Sez.-3.) Dunque l'uno non toccherà
l'altre coſe.: ANNOT. La contraddizione pur è qut apparente, e ſi fa l'ano
corporeo nel fupporre, che ei tocchi. Nozione immaginaria. 22. Parmenide
ragionando ad hominem con Socrate fuppone la par ticipazione dell'idee,
combattuta nella prima parte; conſidera quindi la grandezza, e la piccolezza,
come due ſpecie ſeparate, tra (95 ) tra loro contrarie; ben a cid s'avverta,
perchè in queſto conſiſte la deſtrezza del Filoſofo, e la forza del ſuo
ragionamento, S. 23 2 os' Se l'uno e, egli non è ně eguale, nè maggiore, në mi
nore degli altri enti. Sia l'ente minore degli altri enti, egli dunque
participerà dell ' idea della piccolezza, la qual è contraria alla ſpecie della
gran dezza. Si concepiſca, che la piccolezza ſia nell' uno, o farà in tutto
l'uno, o in alcuna parte di eſso; fe in tutto l' uno, eftenderà per l'intiero
uno tutto al di dentro, che vuol dire lo compenetrerà con la ſua ſoſtanza, o
l'abbraccierà con eſtremi li. miti al di fuori, che vuol dire lo comprenderà;
ma ſe la picco lezza s'eſtende al di dentro di tutto l' uno gli è eguale ",
e fe lo comprende gli è maggiore, onde la piccolezza ſarebbe nello ſteſ ſo
tempo grande, ed eguale contro l'idea di lei. Se la piccolezza è una parte
dell'uno, ne ſeguirà, che ella lia di nuovo in tutta la parte, o al di fuori, o
ál di dentro quindi che ella fia eguale, o maggiore per le coſe dimoſtrare;
dunque non potendo eſser la piccolezza, nè in tutto l' uno, nè in parte
dell'uno, non ſarà nell'uno, onde l'uno non farà pic colo, o minore degli altri
enti. Corol. In alcuno degli enti per la ſteſsa ragione non po irà ritrovarſi
la piccolezza, onde in queſta ipoteſi non v'è al tra cofa piccola, che la
piccolezza ftetsa, ma dove non v'è il piccolo, non v'è neppur il grande, perchè
l' uno non è che per riſpetto all'altro; dunque non vi faranno coſe grandi,
trartone la grandezza, e quindi I uno, e altre coſe ſaranno prive di grandezza,
e di piccolezza. e S. 24. Se l'uno è, le altre coſe non ſono di eſso nè
maggiori, nè minori, nè eguali. Le altre coſe aſsolutamente parlando ſono prive
di grandezza, e di piccolezza, dunque, rifpetto alla uno, non fono nè piccole,
ne grandi, e per la ſteſsa ragione, l'uno non è nè maggiore, nè minore
dell'altre coſe, eſsendo privo di grandezza, e dipiccolezza. 5.125. (26 ) S.
25. Se è l'uno egli farà eguale a ſe ſteſſo, ed all'altre coſe. Non è maggiore,
nè minore dell'altre coſe, ma ſe l'uno non è, nè maggiore, nè minore dell'
altre coſe, egli per la forza dell'eſcluſione ſarà eguale. §. 26. Se l'uno è,
egli è eguale a ſe ſteſſo, ed all'altre coſe. Non avendo in sè, nè grandezza,
nè piccolezza, nè eccede rà ſe ſteſſo, nè da ſe ſteſo farà ecceduto, dunque
farà eguale a ſe ſteſſo. S. 27. L'uno è maggiore, e minore di fe ſteſſo. Egli è
in ſeſteſſo, dunque li comprende; dunque èmag giore di ſe ſtello; eſſendo in ſe
ſteſſo, egli è da ſe ſteſſo com preſo, dunque è minore; dunque è maggiore, e
minore di ſe ſteffo. S. 28, Se l'uno è, le altre coſe ſono maggiori, minori ed
eguali all' uno. Null'altro v'è, che l'uno, e l'altre coſe, non dandoſi mez zo,
($. 12. Sez. 2. ) Quel che è in una coſa è minore di eſſa (S. 10. Sezione 2. )
e ciò che la contiene è maggiore; dun que, poi che ogni coſa è in un luogo, (.
12. Sezione 2) e che altro non v'è che l' uno, è l' altre coſe neceſſariamente
ſono nell' uno, o l' uno nell'altre coſe; ma ſe l' uno è nell' altre coſe,
queſte ſono maggiori dell' uno, perchè lo conten gono; l'uno è minore, perchè è
contenuto; dunque l'altre co le ſono maggiori, e - minori dell’uno: ma s'è
dimoſtrato, che l' uno non eſſendo nè maggiore, nè minore dell' altre coſe,
all' al tre coſe farà eguale (§. 24. Sez. 3.) Dunque egli è eguale, mag giore, minore
dell'altre coſe. Corol. Egli dunque può eſſere di miſure eguali, maggiori, e
minori, riſpetto a sè, ed all' altre coſe. Quindi Ha 1 1 ! (97 ) Ha più miſure
riſpetto alle coſe delle quali è maggiore, me no miſure riſpetto a quelle delle
quali è minore, e pari miſu re riſpetto a quelle delle quali egli è eguale. 6.
29. 9 Paſſa a dimoſtrare Parmenide, che ſe l'uno è, egli è parce cipe del tempo,
ed è, e ſi fa più giovane, e più vecchio di ſe fteſto, e degli altri, ed in
contrario, e che non è, nè ſi fa nè più giovane, nè più vecchio di ſe ſtello, e
degli altri par cicipanti il tempo. Per intendere adequatamente queſte
propoſizioni, in cui s'af follano varj principi i biſogna prima ripaffare ciò
che fi diſle nel ſ. 3. Sez. 3. 9. 27. Sez. 2. ove fi dimoſtrò. 1. Che chi
partecipa dell' eſſenza, partecipa delle differenze del tempo. 2. Che cið che
ſi fa più vecchio di ſe ſteſſo, e dell'altre coſe, nel farſi più vecchio, li fa
più giovane, e cið per eguali parti di tempo, ag giunte agli ineguali, il che
abbiamo dimoſtrato coll' eſempio delle ragioni di e diſucceſſivamente
accreſciute di 1. comparando percið le ragioni di į, e di abbiam veduto, che i
loro va Iori i ti, eit ! + divengono ſempre minori. Altreſuppoſizioniegli fa
ne' ſeguenti argomenti. 1. Il tempo è un fluſſo, da cui ſi fa progreſſo dal
pallaco al preſente, e dal pre Tente al futuro, e dall'era all'è, è dall' è al
ſarà. 2. Che una coſa che'ſi fa paſſa dal preſente ove è, nel futuro ove ſarà,
e perciò nel farli è di mezzo cra l'uno, e l'altro, onde propria mente ciò che
è nell' inftante, non ſi fa, ma è quello che è, o, come l'eſprime Platone, una
coſa che ha fatto acquiſto del preſente cella di farſi, od è ciò che allora
convien che fi faccia. 3. Il preſente è ſempre unito all'uno, perchè è ſempre
unito all' ente, dal qual l'uno è inſeparabile. 4. Il diverſo, o l'idea del
diverſo è la ſtella coſa ſecondo i principi di Socra te, e percid è ſempre uno,
onde quello che non è uno, non può eſer il diverſo, o l'idea del diverſo, onde
le coſe diverſe dall' uno, o che partecipano il diverſo, ſono più che l'uno, o
hanno in sè moltitudine, e in conſeguenza numero o più. 5. Delle più ſono prima
le poche, che le molte, e delle poche prima il pochiſſimo. 6. La coſa che prima
li fa è la prima, e le dipoi ſono più giovani delle già fatte innanzi. 7. E'
impof fibile', che una coſa ſi faccia oltre la natura, onde in una co ſa che ha
principio, mezzo, e fine, prima li fa il principio, indi il mezzo, e poi il
fine, che vuol dire, il fine ti fa i'ulti mo. 8. Quel che ſi fa ultimo è più
giovane di quel che fi fa Tomo II. il a e ce I 21 S: i n (98 ) il primo. 9. Chi
ſi fa con tutte le parti infieme d'un tutto,, fi fa nello ſteſſo tempo inſieme
col cutto.. 1 1 ſ. 30. Se l'uno è, egli è, e ſi fa, e non è, nè ſi fa più
vecchio, e più giovane di ſe ſteſſo. Se l' uno è participando l'eſſenza,
participa del tempo ($. 3. Sez. 3. ) ma quel che è in tempo, è in un fluſſo
continuo o pal ſa dal paſſato al preſente, o dal preſente al futuro (S. 28.
Sez: 3.) Dunque l'uno e continuamente in queſto paſſaggio. In quanto
paſſadall'era all' è fi fa più vecchio di sè;ma nel farſi più vec chio, ſi fa
più giovane (S. 26. Sez. 2. ) Dunque ſi fa più vec chio, e più giovane di ſe
ſteſſo. Chi non oltrepaſſa il preſente, nel far progreſſo dal paſſato,
nell'avvenire non ſi fa, ma è ciò che è ($.22. Sez. 4. ) Dunque quando l ' uno
tocca primieramente il preſente, non ſi fa allo ra vecchio, ma è vecchio
oggimai, Nel toccar il preſente, co me ha prima di lui fatto acquiſto, cefla di
farli, od è ancora ciò che avvien che ſi faccia i $. 28.Sez. 3.) Dunque l'uno,
quan do fatto vecchio conſeguiſce il preſence, cella di farſi, od è allora più
vecchio di ſe ſteſſo, di ciò che era toccando il pal fato; ma l'uno è di quello
più vecchio, onde fi faceva vec chio; e facevali di ſe ſteſſo, ed il più
vecchio è più vecchio del giovane; dunque allora l' uno è più giovane di ſe
ſteſſo quando fatto vecchio conſeguiſce il preſente, ma il preſente è fempre
unito all'uno; dunque l'uno, ed è ſempre, e li fa più vecchio, e più giovane di
ſe ſteſſo; ma facendoſi tale, od ef ſendo in tempo pari ritiene la ſteſſa età,
e chi ritiene la ftel fa età, non è più vecchio, nè più giovane; dunque l'uno
eſ ſendo, e facendoli in tempo, non è più vecchio, nè più gio vane di ſe ſteſſo.
g. 31. Se l'uno è, egli è più vecchio dell'altre coſe, o l'altre coſe più
giovani di lui. Nelle coſe diverſe, che hanno in sè moltitudine o numero, altre
ſon fatte prima, altre dappoi; ma il primo che ſi fa è pochifiimo, (9. 26. Sez.
3. ) e nei numeri l'uno è pochiſſimo, dunque l'uno è facco inanzi alle coſe che
hanno numero, o che fono. 1 (99 ) fono diverſe dall'uno, o ſono gli altri; ma
il primo che ſi fa è più vecchio, le coſe che dipoi ſi fanno, ſono più giovani;
dunque l'uno è più vecchio dell'alcre coſe, e l'altre coſe più giovani. g. 32.
Se l'uno è, egli è più giovane dell' altre coſe, e le altre coſe più vecchie
dell' uno. L'uno non può farſi oltre la natura fua (.9.,26. Sez: 3. ) Dunque
avendo parti, o principio, o mezzo, o fine, ſi fa ſecondo la natura del
principio, del mezzo, e del fine, ma il princi pio fi fa il primo, è il fine ſi
fa l'ultimo, ma l' ultimo fatto e più giovane dell' altre coſe, e l' altre coſe
più vecchie dell' uno ($. 26. Sez. 3. ); dunque l'uno è più giovane degli altri,
e gli altri dell'uno. $. 33. Se l'uno è, egli non è più vecchio, nè più giovane
dell' altre coſe.. Ogni parte dell' uno è una; ogni parte del mezzo è una, ed
uno è parimente il fine, od il tutto, onde fi farà l'uno, é colla prima coſa
che fi fa, ed infieme colla ſeconda, colla ter za ec. onde percorrendo ſin
all'eſtremo fi farà un tutto, o 1 uno non eſcluſo nella generazione dal mezzo,
non dall' eftre mo, non dal primo, non da altro; ma ſe l'uno ſi fa inſieme con
tutte le parti d' un tutto ha la ſteſfa età con tutti gli al tri; dunque ſe non
è nato oltre la propria natura, non è fac to prima nè dopo l'altre coſe, ma
inſieme e fecondo queſta ragione non è più vecchio, o più giovane degli altri,
nè gli altri dell' uno. ſ. 34. Se l' uno è, egli ſi fa più giovane, più vecchio
di ſe ſteſſo. Se alcuna coſa foſſe più vecchia d' altra, li farebbe ancora più
vecchia di ſe ſteffa: A ſia più vecchio di B, nel creſcerfi gli anni ad A, egli
& fa più vecchio di fe fteffo, e di B; dun n 2 que (100 ) | 1 que l'uno nel
farſi più vecchio dell' altre coſe ſi fa ancora più vecchio di sè; manel farſi
più vecchio, ſi fa ancora più gio vane per la ſteſſa ragione, che creſcendo
tempi eguali, la ra gione decreſce (5.27. Sez. 2. ) Dunque l'uno li fa più
giovane di ſe ſteſſo, ma s'era dimoſtrato, che ſi faceva più vecchio (S. 30.
Sezione 3. ) Dunque ſi fa più giovane, e più vecchio di ſe Iteffo. 1 f. 35. Se
l'uno è, egli non può farſi, nè più vecchio, nè più giovane dell'alere coſe.
Ciò che fi fa più vecchio d'un altro, o più giovane, ſi fa più vecchio, e più
giovane ancora riguardo a sè (1.37. Sez. 3.) ma l' uno non ſi fa, ma è, e più
giovane, e più vecchio ri guardo a sè; dunque non ſi fa, nè più giovane, nè più
vec chio riguardo agli altri. Se l'uno è più vecchio, che le altre coſe, ha più
lungo tem po dell'altre coſe, ma creſcendoſi il tempo, egli ſempre eccede meno,
onde ſi fa più giovane riſpetto alle coſe, delle quali era innanzi più vecchio;
ma ſe egli ſi fa più giovane, quell' altre coſe ſi faranno più vecchie; dunque
le coſe che erano innanzi, e più giovani dell'uno, ſi fanno dell' uno più
vecchie, cinè fi fanno più vecchie, riſpetto a quello che era più vecchio; ma
le coſe più vecchie non ſono, ma fi fanno ſempre, perchè la fanno più vecchie,
mentre l'uno ſi fa più giovane; dunque le coſe ſi fanno ſempre più vecchie
dell'uno. Le coſe poi più vec chie, parimente ſi fanno più giovani dell' uno
più giovane perchè l'uno, e l'altre coſe movendoli in contrario G fanno vi
cendevolmente contrarie, cioè le coſe più giovani dell'uno, ſi fanno più
vecchie dell'uno che è vecchio, ed all'incontro l'una più vecchio, li fa più
giovane delle coſe più giovani;, ma non, è poffibile che l' uno, e l' altre
coſe fieno fatte nè più giova ni, nè più vecchie, perchè le cali foſſero, non
più li farebbo no; dunque le coſe, e l'uno tra loro ſi fanno più vecchie, e più
giovani: l'uno li fa più giovane delle cofe, per quello che parve eſſer più
vecchio, e prima fatto, l'altre coſe poi fi fanno più vecchie, per quello che
ſono ſtate fatte dopo, e ſecondo la ſella ragione: l'altre coſe ancora ſe ne
ſtanno riſpettivamente alla uno, come quelle che ſono ſtate più vecchie, e
prima dell'uno. Dunque inquanto che nè l' uno, nè gli altri fi fanno, diſtan do
1 (101 ) $ do ſempre tra loro di un numero pari, non ſi farà nè l'uno più
vecchio degli altri, nè gli altri dell' uno. Ma come decreſce ſempre la ragione
dei tempi, o con minor particella ſempre tra loro differiſcono le coſe prime
dall' ultime, e l'ultime dalle prime, così è neceſſario che l' altre coſe ſi
facciano, e più vecchie più giovani dell'uno, e l'uno dell'altre coſe. Quinci
aggruppando in uno tutte le propoſizioni, abbiamo di. moſtrato, che l'uno è, e
li fa più vecchio, e più giovane degli altri, e di nuovo non è più vecchio, nè
più giovane di ſe ſteſſo e degli altri. Corol. Perchè l' uno è partecipe del
tempo, o ſi fa più vec chio, e più giovane, egli è partecipe del quando, del
futuro, e del preſente. Dunque era l'uno, ed è, e ſarà, e ſi faceva, e fi fa, e
li farà, e ſarà ancora alcuna coſa in lui, e di lui, ed è, ed era, e farà.
COROL. 2. Perchè la ſcienza, l'opinione, il ſenſo, la defini zione, il nome,
riguardando le coſe che ſono nelle differenze dei tempi, in quanto l'uno è
capace di queſte differenze, è ancora fog getto di ſcienza, d'opinione, di
fenſo, può definirli, e può no. minarſi. Annot. Qui Parmenide non dà ſcienza, e
definizione, ſe non delle coſe ſoggette al tempo, il che biſogna accordare con
ciò che diſke (9.16. Sez. 1. ) La ſcienza che appreſſo noi è ſcienza del le
verità, che ſono a noi dintorno. 9. 36. Riſtringiamo adeſſo in poco, quanto
Platone ha propoſto nella propoſizione condizionale, o ſia nell'ipoteſi ſe
l'uno è. 1. Diftin le colla mente i due concetti dell'uno, e dell'ence., 2. Ne
com poſe un tutto intellectuale di due parti, o dei due concetçi dell' uno, e
dell'ente. 3. Tra loro paragonandoli ne deduſſe il terzo concetto del diverlo.
4. Conclure che nell' uno o è una moltitu dine infinita di numeri, che dividono
l' uno a proporzione dell' ente. 5. Che l'uno è tutto, e parte, e finiso, e
infinito. 6. Da ciò che è un tutto finito, conſiderò in effo il principio, il
mez-, 2o, il fine, e quindi la figura. 7. Da ciò che è un turto, e che il tutto
è nel tutto, conclure che l'uno è nell' uno, ed in fe ftel 1o. 8. Da ciò che
l'uno è comeparte nel tutto, conclure che è in altrui. 9. Che ſta, e ripoſa, ſe
egli è in ſe ſteſſo. 10. Che ſi mo ve, le è in altrui. 11. Che è ſimile a sè in
quanto l'uno, è lo ſteſſo che l'uno. 12. Simile agli altri, perchè paciſce d'
eſſere co me gli altri. Che è diffimile in quanto cert'uno, e certo ente. 14. (102
) 14. Che è lo ſteſſo, poichè ekſte, ed eſiſtono glialtrienti nello ſteſſo
tempo. 15. Che è diverſo, in quanto non ha in sè ciò che hanno gli altri enti.
16. Quindi fimile, e diffimile, perchè patiſce le ſteſſe cofe. 17. Che è
maggiore, minore, ed ineguale, e non maggio re, minore, nè eguale dell'altre
coſe. 18. Che è, e ſi fa più gio vane, e più vecchio di ſe ſteſſo, e dell'altre
coſe, e non è, e non fi fa, nè più vecchio, nè più giovane dell'altre coſe, e
l'altre co fe di lui. 19. Finalmente, che dell'uno in quanto è li ha ſcienza,,
ſenſo, opinione, e può denominarſi, e definirſi. Si potrebbe più
compendioſamente ridur in poco l'argomento di Parmenide, conſiderando che
reciproche ſono queſte due pro polizioni: l'unoid, è l ' uno, per il che ſi può
predicar dell'ente ciò che ſi predica dell' uno, e dell' uno ciò che ſi predica
dell' en per ragione dei diverſi concetti formali, predicandoſi dell' ente, la
parte, il finito, l'infinito, il principio, il mezzo, il fine, la figura, lo
ſteſſo, il diverſo, la quiete, il mo to, il limile, il diſſimile, e il maggiore,
l'eguale, il minore, it giovane, il vecchio ec. cutti queſti
predicaricompereranno pari mente all'uno. Ben ſi vede, che qui non ſi parla che
dell' en te corporeo, e degli enti particolari, a cui or compete una co fa, ed
or un'altra. il tutto, S. 37: Ma perchè i predicati oppoſti, come il fimile, il
diffimile, it maggiore, e il minore non poſſono competere nel tempo ſteſſo all'
uno, ed all'ente ſenza contraddizione, Parmenide moſtra che queſti attributi
contrari non gli competono nello ſteſſo tem po, ma in diverſi tempi; tal è la
natura di ogni ente finito: gli attributi, imodi, le relazioni, delle quali è
capace, non hanno luo go in lui, che ſucceſſivamente a differenza dell'ente
infinito, in cui tutte le perfezioni poſſibili, che attribuir gli ſi poſſono,.ftan
no in lui tutte inſieme, onde non male con due parole molto energiche, ſebben
barbare, ſi chiamò Dio dal Bulfingero, omni tudo compoſibilitatis. Gli
Scolaſtici lo chiamarono atto puro, cioè atto ſenza alcuna miſtura di potenza,
e quindi diametralmen te oppoſto alla materia che è pura potenza, e talmente
pura, che al cuni degli ſcolaſtici la ſpogliano dell'atto entitativo,
edell'eſiſtenza. $. 38 (103 ) go 38. Se l'uno è; egli prende diverfi ſtati
ſecondo le:: differenza dei tempi. Nel tempo ſteſſo non ſi può participare, e
non participare dell'eſſenza, e delle coſe che conſeguono al non participarla,
ed al participarla; or il farli è renderſi partecipe dell' ellenza; il
rovinarli e privarſi dell' effenza; dunque l'uno non può ne! tempo ſteſſo, e
prender, c laſciar l'eſſenza. Dunque la pren de, e la laſcia in diverſi tempi,
Quando ſi fa uno, egli perde l' eſfer molte coſe; quando ſi fa molte coſe ceffa
d'effer uno; nel farfi uno, e molte, li fepara, e fi congiunge, qualora ſi fa
ſimile, e diffimile, ſi affimiglia, e diffimiglia; quando ſi fa maggiore,
minore, ed eguale, creſce, decreſce, e li pareggia; quallora movendoſi fi
ferma, e quallo ra fermandoſi li move. Or tutte queſte coſe, eſſendo tra loro
contrarie, l ' uno non può averle nel tempo ſteſſo, dunque l'ha in tempi
diverfi. 9. 39 Non fi pud paſſar dalla quiete al moto, e dal møto alla quie te,
ſenza cangiamento di itato. Un corpo che cangia fuccelli vamente la relazione
di diſtanza, che egli ha ad altri corpi vi cini, ha uno ſtato diverſo da quello
d'un corpo, che conſerya ſempre a ' corpi vicini la ſteſſa diſtanza. Queſto
cangiamento di uno ſtato all' altro ſi fa in tempo; ma conſidera Platone, che
nel paſſaggio dal moto alla quiete, e dalla quiere al moro, v'è un non so che
d'improvviſo, e di momentaneo, che ſi conce piſce nell'iſtante del paſſaggio, e
non più appartiene al moto, che alla quiete; non al moto, perchè la coſa ſi
concepirebbe ancora in ripoſo; non al ripoſo, perchè la coſa fi concepiſce ancora
in moto, Conclude dunque Placone, che queſta natu ra improvviſa è quaſi
ſconvenevole tra il moto, e la quiete; che ella non è in verun tempo, e a
queſta da queſta paſſan do fi muta nello ftato ciò che li move, e nel moto ciò
che ſi ri pola. 8. 40. (104 ).. §. 40. Se l'uno è, nell'atto che cangia ſtato,
non gli competono più i predicati dell'ente. Nel paſsar l'uno dal moto alla
quiete fi muta momentaneamen te, e all'improvviſo, o mutandoli egli non è in
alcun tempo; dunque non ſta nè fi move. Così quando paſsa dall'eſsere alla ro
vina, o dal non eſsere al farſi, non è, nè ſi fa, nè fi diſtrugge. Parimente
quando paſsa dall' uno in molti, e da molti in uno, non è, nè uno, nè molti, nè
ſi congiunge, nè fi ſcongiunge, e paf fando dal ſimile al diſſimile, od al
contrario, non è, nè affimi gliato, nè diſlimigliato, e paſsando dal piccolo al
grande, ed all' eguale non creſce, nè decreſce, nè ſi pareggia. Annot. Da
queſta dottrina ſebben metaforicamente da ' Plato ne eſpreſsa, imparò
Ariſtotele ad introdurre tra i principj delle generazioni, la privazione mal a
propoſito ſchernità da coloro, che non ne inteſero nè la forza, nè l'uſo.
Quando una coſa ha perdute tutte le diſpoſizioni o determinazioni, che la
rendevano tale, ella ceſsa d' eſsere la tal coſa, cioè reſta priva di tutto ciò
che la coſtituiva, e diſtingueva dall'altre coſe, ma nell'atto ſteſ fo, in cui
ceſsa d'eſsere quel che era, comincia ad eſsere ciò che non era, o paſsa dalla
privazione alla forma contraria; queſto ſtato di mezzo che è tra la forma, e la
non forma, Platone chia ma natura mirabile, e momentanea, ed è certo, che ella
nel fifa far i gradi della noſtra cognizione ci moſtra quelli della natura che
non opera mai per falti. Nel Timeo dice: Dovendo eſer l'ef figie delle coſe
diſtinta da ogni verità di forma, non fia mai prepa rato quel medeſimo grembo
di tal formazione, ſe egli non farà informe di tutte quelle ſpecie, le quali è
per ricever da qualche parte, percid che ſe egli faravvi alcuna di quelle coſe
che in sé riceve fimiglianza, quando riceverà una natura contraria di quella di
cui è ſimile, ovve ro un' altra, affatto malagevolmente la ſimiglianza, e
l'effigie di quel la eſprimerà quando moſtrerà la ſua, però egli è convenevole,
che di tutte le ſpecie ſia privo quello che ha in sè da ricevere tutti i generi.
Siccomequelli che hanno da fare unguenti odoriferi, l'umida materia, la quale
vogliono di certo odore condire, di tal guiſa preparano, che * ella non abbia
alcun proprio odore. E coloro che vogliono in materie molli imprimerealcune
figure, niuna figura affatto laſciano primiera mente apparire in quella, ma
quelle cercano in prima di render qan to poſibil fia polite. Ciò ſi rende
ſenſibile nelle quantità algebraiche poſitive, e ne gative, nelle quali non ſi
paſsa dall'une all'altre ſenza paſsar per 1 1 1 il (105. ) o il zero, che non è
nè negativo, ne poſitivo, ed è il vero fim bolo della privazione. Nella
Geometria il punto matematico equi vale al zero, che è il principio negativo
dell'eſtenſione, e dal quale fi comincia la miſura, come l'unità è il principio
poſitivo, per cui fi comincia la ſteſſa miſura. Il punto è comune alla linea,
che ceſsa per eſempio di eſsere alla ſiniſtra, e comincia ad eſsere alla deſtra,
o che termina d' eſser in alto, e comincia ad eſser a baſso; così egli non è
deſtro, nè finiſtro, nè alto, nè baſso. Tut te queſte ſono eſpreſſioni
utiliNime, e ſebben noicele rappreſen ciamo per fpecie aliene, come il niente,
o l' impoflibile, tuttavia molto fervono a reggere i noſtri ragionamenti.
L'origine, e la natura del calcolo delle fuſioni dipende dall'uſo della natura
momentanea, ed ammirabile di Platone. In queſto calcolo non ſi cercano, ſecondo
il Newtono, le quantità infinita mente piccole, chemainon poſsono
determinarſi,ma la ragione del le quantità naſcenti, od evaneſcenti, cioè di
quelle, le cui fuffio ni, o velocità nel naſcere, o nel ſvanire equivagliono al
zero, il qual ſimboleggia il termine del ripoſo, e il principio del moto il
termine del moto, ed il principio del ripoſo. Sieno nel preſen te momento le
fluenti quantità y, x; nel momento ſeguente di verranno ſecondo l' eſpreſſione
Newtoniana y toy, ed xtoy, ove o y, od ox eſprimono i momenti delle velocità.
Softituite queſte eſpreſſioni in un'equazione propoſta, per eſempio in quel la
della parabola yy. =ax, quefta fi caogierà nell' equazione. yy + 2 oyy tooyy =
oaxtoax o cancellando gli eguali 2oyy tooyy = oax, e cancellando il comune o 2
yyt oyy = ax Sin che la quantità efpreſsa per o reſta finita, non può mai de
terminarli la ragione delle quantità che fluivano, ma nella ſup poſizione che
ella s' annulli, come nel caſo dell' ultima o della prima velocità delle
grandezze, ove o s'eguaglia a zero, fi ha 2 yy = ax, e ponendo l'equazione in
analogia 2 y.a:: x.y ragione determinata, con cui le qualità cominciano o
termic nano di Auire. Il Newcono ſpiega più a lungo queſte coſe nel ſuo
trattato delle Curve, e lo ſpiega non chiarezza il Ditton nell'inſtituzione
delle Auſſioni; baſta a me d'averlo quì accennato, per moſtrare che agli
antichi non man cavano quell' idee, che i moderni hanno poi ſviluppato, carat £
erizzandole con canta utilità delle ſcienze, e delle bell'arri. Tomo II. 5. 41,
(106 ) S.' 41, 1 Platone preſuppone nel ſeguente argomento, che la partenon è
parte nè di molti, nè di tutti, ma di cert'una idea, e di cert'uno che
chiamiamo tutto, ed è un cutto fatto da tutte le parti, e in sè perfetto, Dalla
parola idea lice argomentare, che qui non fi craica che dei concetti, con cui
fi concepiicono i molti, e il tutto, e le parti. L'idea dei molti è l'idea dei
più aſſolutamente preſi, e com prende egualmente le parti, ed i tutti,
dicendoſi molte, o più parti, molti o più molti. L'idea del tutto è l'idea
dell'uno più riſtretto in un certo numero, o riſtretto in cerci limiti; idea
della parte è l'idea d'uno incluſo in queſti più già ridoc ti. Non ſi pud
quindi rigoroſamente parlando dire, che la par te ſia parte di molti, perchè
conſiderandoli ſecondo la loro propria idea, non fanno ancora il tutto a cui ha
immediata re lazione la parte, Nel dir dunque Platone, che la parte non è parte
di mol ti, allude ai modi, o ai più vagamente preli, e nel dir che la parte è
parte del tutto, allude ai più riſtretti; ne' più, come s'accennd, vi ſono
incluſe indifferentemente le parti, ei tutti, onde ſe la parte foſſe parte dei
più, potrebbe eſſer parte di ſe Iteffa. Aggiunge Platone, che ogni parte non è
parte di qualun que uno ma d'un cert' uno, cioè di un certo tutto. La par te
del triangolo non è la parte del quadrato, nè un ſoldato che è una parce d' un
eſercito, è parte di una proceſſione di Frati. Il tutto poi che è fatto di
tutte le parti, o a cui non man ca alcuna parte, è perfetto., Si oſſervi in
oltre eſſer lo ſteſſo, il dir molti, o più d'uno; che ogni coſa quindi o è uno,
o più, cioè molci; che una parte dell' eſtenlione cratca fuori di efla, o
feparata da eſſa, eſſendo fteſa, contiene più, e ſe dinuovo ſi ſepa ra in due,
una di queſte parti eſſendo di nuovo fteſa, ritiene ipiù. In altri termini ciò
vuol dire, che non v'è parte dell'eſtenſione che non ſia diviſibile
all'infinito, e come la prima divifione fi fa per 2, ed indi per 2 i
Pittagorici aſſegnavano il 2, come il fim bolo dell'infinito. Prima che una
parte fi ſeparaſſe da una certa eſtenſione, ella riteneva il nome di parte, ma
quando è ſeparata, e che di nuovo ſi divide, ella non è più parte, ma tutto.
Queſti nomi di tutto, e di parte ſono ſempre relativi; coloro per ciò che
definiſcono l' eſtenſione, ciò che ha parti fuori" di? par (107 ) parti,
null' altro dicono ſe non che l' eſtenſione è l'eſtenſione, perchè non ha parti
ſe non ciò che è eſteſo. Molto peggio fan no coloro, che ſuppongono, che l'
eſtenſione eſſendo compoſta di una infinità di parti fteſe, ſia compoſta d'una
infinità di ſo. ſtanze tra loro tutte ſeparate, perchè l'idea dell'eſtenſione
null hache di relativo, e ſuppone la coſa aſſoluta,' o la ſoſtanza, su cui la
relazione ſi fonda. Il corpo fiſico, e mecanico non ſono pura eſtenſione, come
il geometrico,; perchè nel corpo fiſico v'è la forza, o la for ma, e nel
mecanico il peſo, origine delle proprietà, e dei lo ro fenomeni.. 8. 42. Se
l'uno è, le parti in quanto parti ſono parti dell' uno, o partecipano dell'uno.
Le parti non poſſono eſſer parti di le ſteſſe, nè di molti ($. 40. Sezione 3. )
dunque dell' uno, il che è dire, che partecipano dell' uno. §. 43, Se l'uno è,
il tutto in quanto tutto partecipa dell' uno. Il tutto cui nulla manca delle
tre parti è uno; dunque par tecipa dell'uno. Corol. Il tutto dunque, e le parti
partecipano dell' uno, e ciò ſignifica un non so che di ſeparato da gli altri,
ma eſiſten; te per sè, ſia egli qualunque coſa. ANNOT. Non par egli, che
Parmenide nel dir, che queſt' uno ſia ſeparato dagli altri, e per sè eſiſtente,
alluda all'idee feparatę che ha combattute nella prima ſeſſione '? Se non vuol
ciò dirſi, come contrario alla profonda Filoſofia d'un sì grande Uomo, non ne
liegue egli, che parlando qui con Socrate, parla bensi col fuo linguaggio, ma
nel tempo fteffo incende di favellare fecondo le attrazioni della mente. 0 2
9.44. (108 ) 8. 44. Se l'uno è, le cofe che partecipano dell' uno fono altra
coſa che l'uno. Niuna coſa può effer alcun uno fuor che lo ſteſſo uno; dunque
ſe le coſe partecipano dell'uno, che vuol dire, non ſono lo ſtes fo uno,
bifogna che fieno un'altra coſa. COROL. Dunque le coſe che partecipano dell'
uno fono de verſe dall'uno. S. 4.5. Se l' uno è, le coſe che partecipano
dell'uno, ſono in moltitudine infinite. Se le coſe che partecipano l'uno ſono
diverſe dall' uno, non ef fendo uno nè più d'uno non faranno niente; ma non fon
l'uno, dunque più d'ano, dunque ogni parte d'uno, include in eſſa i più, e
queſti altri più, e così in infinito, dunque le coſe clre parteci pano l'uno,
ſono infinite in moltitudine. COROL. Poichè il più include per fua natura la
moltitudine in finita, ogni parte che d'eſſo ſi tragga fuori con l'intelligenza
le ben piccoliflima rifpetto all'altre, ſarà in moltitudine infinita. ANNOT.
Platone dice da quelle (cioè dei molti ) trar fuori con r* intelligenza alcuna
cofa piccoliffima. In qual altro modo pud egli meglio indicar l'aſtrazione
della mente.? nel dir Platone, che confiderando la diverſa natura della fpecie
fecondo ſe ſteſſa quanto di lei vediamo, fia egli infinito, e in moltitudine,
altro non ſignifica con la diverſa natura, ſe non che ogni parte dell'
eftenfione include in sè più, e queſti altri più, e infiniti in. moltitudine. 1
g. 46. Se l'uno è, la parre in quanto parte è diverſa dell' uno, per chè l'uno
è per sè indiviſibile, e la parte per sè divifibile. 8. 47 (109 ) S. 47. Se
l'uno è, le parti ſono più che l' uno. Le parti diverſe dell'uno, ſe non ſono
uno, o più d'uno, nulla ſaranno, ma ogni cofa è uno o più; dunque ſe le parti
diverſe dall uno non ſon uno, ſaranno più che uno. S. 48. Se l'uno è, le parti
che lo partecipano hanno termine tra loro, e riſpetto al tutto, e il tutto
riſpetto alle parti. Ogni parte è una, ogni tutto è uno; ſe l'uno e l'altro
parte cipa l'uno; ma quello che è fatto uno ha un termine. Dunque ec. Corol.
All' altre coſe, che all' uno, avviene che partecipan do dell'uno, e di loro
ſteſſe, ſi fanno in loro cert'altra coſa, il che dà loro il termine, ma la
natura loro che include i più, è per eſſenza infinita in moltitudine; dunque le
altre coſe che l'uno tutte ſecondo le particelle loro, ſono infinite in numero,
e par tecipi di termini. g. 49. Se l'uno è, le coſe che partecipano l'uno, fono
fimili, e dil ſimili, ſi movono, e ſi fermano, od hanno altre paſſioni con
trarie, Le altre coſe che l'uno, ſono tutte infinite, o indefinite, fe condo la
loro natura, onde tutte patiſcono lo ſteſſo, ed aven do cermini, e diverſi
termini, patiſcono il diverſo, ma il limi le è quel che patiſce il ſimile, il
diſſimile quel che patiſce il diverſo. Dunquele coſe, altre che l'uno, ſono
ſimili, e diffimi li. Maſe patiſcono le ſtelle coſe, e diverſe, pariranno anche
il moverſi, ed il fermarſi, l'eſſer maggiori, minori, ed eguali, l' eſſer più
vecchie, più giovani ec. e 3. 50 Riepilogando le coſe dette, abbiam dimoſtrato
che ſe l'uno che in quanto lo partecipano ſon d'ello parti. Che il tutto dal le
parti riſultante partecipa pur dell' uno; che le parti parte cipanti del tutto,
è dell' uno ſono infinite in moltitudine, che han (110 ). hanno termine tra
loro, e rifpetto al tutto, come il tutto l'ha riſpetto alle parci, onde nel
patir le coſe ſteſſe, e diverſe ſono ſimili, e diffimili, ſi moyono, e fi
fermano. Paſſa a confiderar Parmenide nella ſuppoſizione, che sia l'uno, coſa
adiviene alle coſe che non partecipano l'uno. g. 58. Se l'uno è, e le altre
coſe che non partecipano l'uno, non ſono nè tutto, nè parii, nè fimili, nè
diffimili, nè le ſteſſe nè diverſe, non ſi movono, non fi fermano, non ſi fanno,
non ſi diſtruggono, non ſono, nè maggiori, nè minori, nè eguali, nè vecchie, nè
giovani. Si concepiſca l'uno ſeparato dall'altre coſe, cioè fi concepi ſca che
le altre coſe non lo partecipano, non vi ſaranno mol ti, perchè ognun de molti
è uno; non vi ſarà numero, o mol titudine ordinata che principia dall’uno, il
quale ſucceſſivamen te li va aggiungendo a ſe ſteſſo, e fa ogni numero uno
nella fua fpecie; non vi ſarà tutto, che è una moltitudine riſtretta in uño;
non vi ſaranno parti, ognuna delle quali è uno ordi nata ad un altro uno; non
vi ſaranno coſe limili, nè diffimi li, nè le ſteſſe, nè diverſe con l' uno,
perchè ſe teneffero in se -ſimigliznza, ediffimiglianza, comprenderebbono in sè
due ſpecie tra loro contrarie, onde non eſſendo partecipi di due, nemme no lo
ſarebbono di due contrarj; non poſſono eſſer quindi le coſe nè ſteſſe, nè
diverfe, nè moverſi, nè formarſi, nè diftrug. gerſi, nè effer maggiori, giovani,
e vecchie, perchè eſſendo ſem pre partecipi di due coſe contrarie ſarebbono
partecipi di nu mero. ANNOT. Queſto è lo ſteſſo che concludere che l' uno
traſcen dentale, eſſendo inſeparabile dall' ente, è lo ſteſſo tor dalle coſe l'
uno, che l'ente, od annullarlo. g. 52. 1 Parmenide ha ultimamente conſiderato,
coſa accaderebbe alle coſe, ſe non vi foſſe l'uno, che per ipoteſi ſtabili. Or
cangia ipoteſi, e cerca, coſa accaderebbe alle cofe fe non vi foſse l'uno.
Queſte due ipoteſi ſembrano diverſe, ma ricadono poi nello ſteſso, perchè canto
è annullar le cote ſeparando da loro l' uno che è, od eſsere ſi concepiſce,
quanto annuliarle ponendo le co ſe, e negando l'uno. SE (111 ) 1 SEZIONE
QUARTA. B. I. Uando per eſempio fi dice grandezza, e non grandezza, QI si
dicono due coſe oppoſte, e tra loro contrarie, poichè la non grandezza
diſtrugge ciò che la grandezza pone o in natu ra, o nella mente; le fi fanno
quindi le due propoſizioni, la grandezza è la non grandezza non è, tutte e due
ſono nega tive, ma l'una è d' un ſoggetto finito, e determinato, l'altra d'un
ſoggetro infinito, e indeterminato. La grandezza é il ſog getto di decerminata
ſignificazione, la non grandezza di ſignifica zione indeterminara, perchè non
grande è il piccolo, non grande il punto, non grande l'unità ec. Or il
determinato è contrario all indeterminato; dunque, come ben oſservò Marſilio
Ficino, le due propoſizioni, la grandezza è, la non grandezza non è, ſono con
trarie, ſebben l’una, e l'alcra fieno negative. Lo ſteſso debbe dirſi delle due
propoſizioni, l'uno non è, il non uno non è, egeneral mente della propoſizione
A non è; non A non è: nella pri ma ſi nega ad A l'eſere, nella ſeconda ad A che
fi nega, ga l'effere. Negar ſemplicemente una coſa, e negare la nega zione,
ſono coſe tra loro contrarie. La propoſizione all'incon. tro A non è, e l'altra
non A è, ſono equivalenti, perchè nel la prima di A fi nega l' eſſere, nella
ſeconda fi afferma, che ad A fia negato l' eſſere. Affermare la negazione è lo
ſteſſo che negar la cola; dunque equivalenti propoſizioni ſaranno, l'uno non è,
il non uno è. E' poi da oſſervarli, che le negazioni, e pri vazioni ſi
conoſcono per le loro realtà oppofte, la cecità per la vi fione, le tenebre per
la luce, non A per A. ſi ne B. 2. Se l'uno non è, nel pronunziar la
propoſizione ai concepiſce chiaramente e diſtintamente, che l'uno non fia, o li
ha fcien za di ciò che s'eſprime, e s'eſprime qualche coſa diverſa dall' altra,
l'uno è. Le privazioni, e negazioni ſi concepiſcono chia ramente, e
diſtintamente per le loro realtà oppoſte, dunque il non uno per l' uno (J. 1. )
ma la propoſizione il non uno è, è, equivalente all'altra l' uno non è, dunque
queſta propoſizione l' uno non è, fi concepiſce chiaramente e diſtintamente, o
li ha ſcienza di lei. La propoſizione l'uno non è, è diverſa dall' altra, 3 uno
(112 ) ! $ 1 1 uno è, e chiaramente, e diſtintamente ſi concepiſce la loro
diver ſità; dunque nel dir l' uno non è, ſi concepiſce qualche coſa di diverſo.
Platone così lo dice: eſprime primieramente alcuna coſa che ſi può conoſcere,
poſcia differente dall'altra, colui che dice uno, aggiungendovi l'eſfere, oil
non eſſere, perciocchè non ſi conoſce meno, ciò che fia quel che ſi dice non
ellere, e come ſia certa co fa differente dall'altra. Corol. Può dunque
predicarſi dell' uno la ſcienza, e la di yerſità. S. 3. Se non è l'uno, o ſe il
non uno è, il non uno partecipa delle coſe che di lui ſi predicano, e non le
partecipa. Del non uno è, ſi predica la ſcienza, e la diverſità (Cor. ant. )
dunque partecipa di queſte coſe, mapoichè egli non è, non aven do eflenza, non
può participarle, perchè il non ente non ha pro prietà, dunque non le partecipa;
dunque le partecipa, e non le partecipa. COROL. Così s'eſprime Platone: Il non
ente è partecipe di sé, e d'alcuna coſa, e di queſta, e con queſta, e di queſta,
e di cut te le coſe sì fatte; concioliachè non li direbbe uno, nè le diverſe
coſe dell'uno, ne avrebbe egli alcuna coſa, nè alcuna coſa fi chia merebbe, ſe
non foſſe partecipe di alcuna, nè di queſte altre nondimeno è impoſſibile che
ſia l'uno, ſe egli non é, ma niuna cofa vieta, che non ſia partecipe di molte
coſe, ed è neceſſario ancora ſe è quello l'uno, e non altro, ma ſe non è, nè
l'uno, nè quello non ſarà egli; non ſi dirà nulla di lui, ed il ragionamento
farà d'altra cofa, ma ſe fi ſuppone che quello uno non ſia, è ne ceſſario che
ſia partecipe di lui, e di molte altre coſe,. 4. Se il non uno è, il non uno è
ſimile a ſe ſteſſo, e diffimile all'altre coſe, ed al contrario. Il non uno
convien col non uno, dunque con ſe ſteſſo; dunque è ſimile a ſe ſtello. Il non
uno è diverſo dall'altre coſe che parte cipano l'uno, dunque è diffimile
dall'altre coſe; ma il non uno non eſſendo, non può aver proprietà d'effer
ſimile, nè diffimi le, dunque ec. 8. S. 1 (113 ) §. 5. Se il non uno d, egli è
eguale, ed ineguale all' altre coſe, e nel tempo ſteſo eguale, ed ineguale. Gli
eguali ſono fimili nella quantità; ma il non uno non ha ſimiglianza con l'altre
coſe, dunque non ha egualita; ma ſe egli non è eguale agli altri, gli altri non
ſono eguali a lui, dunque è loro ineguale; ma gl' ineguali partecipano dell'
ineguaglianza, cioè di grandezza, edi piccolezza; dunque l'uno che non è, egli
è grande, e piccolo; ma tra il grande, e il piccolo ſi frammetter eguale, e chi
ha grandezza, e piccolezza, pud ancora aver egua glianza; dunque l'uno che non
è può participare di queſte coſe; ma s'è dimoſtrato, che non le partecipa,
dunque ec. 5. 6. Se l'uno non è, ha in certo modo l'eſſere, o s'attri buiſcono
a lui coſe che l'hanno.. -. Nel dire che l'iuno non è, ſi ha ſcienza di cid che
ſi dice; nel dir che è, diverſo dall' uno, che è, e dall'alcre coſe; che è
fimile, non fimile; diſſimile, non diſſimile dall' altre coſe; eguale, no
eguale, fi profeſſa di concepire, e di pronunziare il vero, ma eſprimendoſi, e
pronunciandoli queſte coſe a guiſa di enti, all'uno che non è s' attribuiſcono
in queſto modo, onde egli ha in un certo modo l'eſſere. B. 70 Queſta
propoſizione: il nulla è nulla, il nulla non è nulla, equivale a queſte altre
due: il non ente è non ' ente; il non ente non è non ente. La prima di elle è
affirmativa, ed iden, tica, perchè fi afferma il nulla di ſe ſteſo, la ſeconda
è nega tiva, perchè ſi nega il nulla del nulla, che vuol dir, ſi affer. ma
qualche coſa, perche una negazione diſtruggendo l' altra elleno affermano. Nel
dire il non ente, non ente, il non en te vien a participare in un certo modo
dell effere, affine di ef ſer non ente.. Nel dire all'incontro il non ente non
è non en te, il non ente per non eſſere non ente che vuol dir per eſ ſere, vien
a partecipar del non eſſere. Così intendo Platone, Tomo II. P allor (114 ) 1
allor che dice: il non ente ad eller non ente ba il legame dei non eſſere, fe
dee non eſſere, come lente tiene nella ſtella guiſa il legame deli eſere,
perchè ei non ſia non ente, affinchè di nuovo ei fia perfettamente, e non
ſiapartecipe il non ente delléſenza, del non eſſer non ente, ma dell'eſenza
dell'eſer non ente, ſe il non ento fia perfettamente. $ Se l'uno non è, egli
partecipa; e non partecipa dell' eflenza 1 L'ente è partecipe del non eſſere,
ed il non.ente dell'eſſe re ($. 7. Sez. 4. ) ma ſe non è, l'uno é neceffario
che ſia par tecipe del non eſſere, affinchè ei non ſia; dunque appariſce, che
l'eſſenza ſia nell' uno, ſe egli non è, e la non effenza ſé egli è. ANNOT.
Tutti queſti ſono ſcherzi metafiſici, per dar luogo alle nozioni immaginarie, e
quindi alle contraddizioni, che mo ſtrano le coſe impoſſibili; ben deve
oſſervarſi, che facilmente con effe fi cade in quel mirabile, che degenera in
puerilità. Platone ſobriamente l' adopra, per dimoſtrare in quali raffina menti
sfumavano le dottrine della ſetta Elearica. 9. 9. Se l'uno non è, ha mutamento,
e in conſeguenza moto, e non ha moto, Šisru ! L'uno parve ente, e non ente,
onde fta così, e non così, dunque fi muta paſſando dall' eſfér al non effer;
dunque ha moto. Ma fe l'uno non è, non è in alcun luogo, perchè ogni en té è in
qualche luogo, ma non eſſendo mai in luogo non pudo paſſare da un luogo
all'altro, dunque non percid fi move, per che non ſi traſmuta.. io. (115 ): $.
io. Y Se l'uno non è, non ſi altera, e non alterandoli ne ſi muta, nè ſi move.
L'uno non eſſendo, non può mai verſare in quello che non è, dunque non
alterarſi, poichè ſe l'uno da ſe stello li alceral fe in alcun luogo, non ſi
ragionerebbe più deil' uno, ma di cer ta altra coſa; ma ſe non li altera non ſi
rivolge in fe fteffo nè fi muta, nè ſi altera; dunque ec. ļ $. Se l'uno non è,
fta e ſi moồe, e fi altera, Quel che non ſi move ſe ne ſta in quiete, e ſi
ferma que gli che in quiete ne fta; dunque l'ano non effendo, comeapo pariſce
ſta egli e li move, anzi movendoſi è neceſſario che ſi alteri, perchè in quanto
alcuna coſa ſi move, incanto ſe ne ſta ella non nello ſteſſo modo, ma
altrimenti; dunque l'uno mentre fi move ſi altera, e nondimeno non movendoſi in
niun luogo in niuna guiſa ſi può alterare; dunque in quanto fi move", ciò
che non è uno ſi altera; ma in quanto non ti move, non fi alce ra, dunque l'uno
non eſſendo ſi altera, e non ſi altera. $. 12 Se l'uno non è, egli è diverſo da
quel che era prima, non ſi altera; non fi fa, non ci muore, e di nuovo ſi fa,
emuore. Cid che ſi alcera è neceſſario che ſi faccia diverſo da quel che era
prima, ma quel che non fi altera, non ſi fa në muore; dunque l'uno, non eſſendo
mentre fi altera, e ſi fa, e periſce, ma non alterandoſi, non fi fa, nè muore,
nè periſce, ed in do tal guiſa l' uno 'non effendo, li fa, e muore e di nuovo
non fi fa, nè muore. §. 13: Sin ora ha dimoſtrato Platone, che ſe l' uno non è,
egli dà di sè fcienza, ed ha in sè diverlicà, che è partecipe, e non par tecipe
di altre cole; quindi lo ſteilo-, e non lo ſteſſo con ſe ſtel р. 2 (116 ) ſi
move fteffo, ſimile e diffimile nè ſimile, nè diffimile, eguale, ed ineguale,
non eguale, nè ineguale, partecipe d'eſſenza, e non partecipe, ſi muta, e non
ſi muta e non ſi mo ve, fi altera, e non fi altera, ft fa, c periſce, e fi fa,
e non periſce. Tutte queſte concluſioni derivano dalla poſizione, l' uno non è;
l'uno eſſendo inſeparabile dall'ente, ſe non v'è l'uno, nè pur v'è l'ente.
OrPente non è, che il poflibile. Annullato dunque il poſſibile reſta l'
impoffibile, da cui ſecondo l' Aflioma ſegue coſa, ex impoſſibile ſequitur
quolibet, perchè nell'idea aſtrat ta dell'impoſſibile s'includono tutte le
contraddizioni. Platone dal conſiderare, che l'uno non ha eſſenza, e non n'è
capace, nega tutte le altre relazioni che pud avere. Premetto a ciò che quando
diciamo, che alcuna coſa non ſia, nel proferire, queſto non è, fi fignifica
ſemplicemente, che non è al tutto in niun modo, e non eſſendo in niun modo, non
è capace in alcun modo di eſſenza; dunque non potrà eſſere il non ente, ne in
alcun modo farſi partecipe di eſsenza. §. 14. Se l'uno non è, non può farſi in
alcun modo par tecipe d'eſsenza. Quel che non è, ſignifica ſemplicemente, che
non è al tur 10, in niun modo, o non è ſemplicemente capace di eſsenza, dunque
fe l'uno non è, non può mai eſser capace d'eſsenza.. 15: ne la per Se l'uno non
è, non pud farſit, nd morire. Chi non è partecipe di eſsenza, non la riceve, nè
la de. Dunque fe. L'uno non è, non pud nè ricever, nè acqui ftar l'eſsenza,
perchè non n ' è capace; dunque non periſce, nè fi fa. $. 16. Se l'uno nonè,
non fi altera, nè fi move, nè ſe ne ſta, non ha grandezza, nè piccolezza, nè
parità, né limiglianza, e dia, verlin (11 ) 3 onde eſsenza, non può aver ne
grandezza, nèpic marfi. Se verſità riſpetto all' altre coſe, e a ſe ſteſso, nè
gli conviene ale cun altro attributo Se l'uno non è, non ſi altera, perchè fi
farebbe già, je pe rirebbe potendo queſto; ſe non ſi alcera, nè men fi move, ſe
come non ente, non eſsendo in alcun luogo, non pud ſtar lo ſteſso in alcuna
coſa, nè in alcuna coſa fermarſi. Se non ha nè piccolezza, nè parità, eſser
ſimile, o diverſo, o rifpetto all'altre coſe, o a ſe ſteſso, nè le altre coſe
potranno eſser in lui in alcun modo, gli ſono, nè fimili, nè diffimili, nèle
ſteſse, nè diverſe, nè pud ſtar ſeco, non ha il di lui, o ciò che ſi dice di
alcuna coſa, o queſto, o di queſto, o d'altrui, o ad altrui, o alcuna volta, o
dopo, o al preſente, o ſcienza, o opinione, o ſenſo, o fer mone, o nome, o qualunque
altro degli enti. Annot. Sebben ſi oſserva, Platone al non uno toglie tutto
quello che ha dato all'uno, conſiderato in ſe ſteſso nella prima Sezione,
argomento evidente, che, quando tutti gli altri man caſsero, quì non ſi trarca
che delle aſtrazioni della mente, fra miſchiate tallora con le nozioni
immaginarie, quali ſono in que fta Sezione, e nel rimanente. Non ci reſta che
l'ultima quiſtione, in cui ſi cerca ſe non è l'uno, che accada all'altre coſe.
SEZIONE QUINTA,. $. 1. S'orser Oſservi tolto. 1. Che ciò che è, o è l' uno, o
l'altre co ſe • 2. Che ſe queſte non foſsero (almeno nella noſtra im-.
maginazione, o nella noſtra mente ) di loro non ſi diſputereb be, perchè il
nulla non ha proprierà. 3. Che ſe dell' altre li fa vella, l'altre ſono il
diverſo, poichè l'altro, e il diverſo ſono fi nonimi', onde diciamo altro non
eſser l'altro, che l'altro d'al tri, ed efser del diverſo diverſo, e che per
far le coſe altre dalla uno, vi ſi debbe aggiungere qualche altra coſa, onde fieno
per eſser altre, di cui ſaranno altre. 3 Tesni f. 2. (118 ) S. 2.. Se l'uno non
è, le coſe altre o diverſe dall'uno, non ſono altre. o diverſe, che per ragion
di ſe ſteſse.. Nelle coſe altre dall' uno o diverſe dall'uno, vi's include'
qual che altra coſa, per cui fieno altre, ma queſta coſa non pud ef ſer l'uno,
perchè per ipoteſi egli non v'è. Dunque, poiché non v'è, che l' uno, e l'altre
coſe, eſcluſo che altre coſe non fieno. altre per luno ne liegue che ſieno
altre per ſe. ftelse, COROL.. Dunque: per ſe ſteſse. ſono ciò che ſono tra se..,
S: 3 Se: l'uno non v'è, le coſe altre dall' uno ſono tali per una moltitudine
infinita. Non v'è che uno o i più, dunque le coſe altre o diverſe 1 dall’uno,
non potendo eſser altre che l'uno, il quale non v'è per ipoteſi, non ſaranno
altre che per i più, cioè per la mol: titudine; ma il più, o la moltitudine
eſsendo per le ſteſsa in finita '; le coſe. altre dall uno,. ſono alore per
una: moltitudine infinita.. COROLLAR. Qualunque mala dunque di loro appariſce
in molti-. tudine infinita, e ſe alcuno ſi prenderà ciò che menomilimo pare co.
me. Sogno, incontinente in vece di quello che pare uno, ſi fa innangi una
moltitudine infinita, e in vece di quella chemenomilimopar ve, apparirebbe
grandiſſimo già, ſe il pareggialli ad altre coſe in die Sparte da lui. Cosi:
parla Platone: fia prefa qualunque parte d'eſtenſione, el la è diviſibile in
due, ed inoi in due, e così all'infinito. Della di viſione di cui è capace il
tutto, ſono capaci reſpettivamente le parti, nè v'è particella si minima, che
le noi nell' ipotefi che non v'è uno, poteſſimo vedere con un microſcopio
miracolo fo,, non ci pareſse diviſa in una moltitudine infinita di parti, ma
tali che nell' iſtante ſteſso, che noi vedeſſimo la parte, la vedremmo
attualmente diviſa in altre parti infinite, e cosi all'in finito; non è che io
dir voglia, che vedremmo l'infinito at tuale, perchè non poſſiamo intenderlo,
non che vederlo, nè so come il Leibnizio abbia poruto concepir nella più minima
par 1 (119 ) parte di ciò che egli chiama 'materia, un numero attualmente
infinito di monadi"; biſogna prima provare, che noi concepia mo l'infinito
attuale -, ed indi che vi ſieno queſte monadi; ma ſe vi foſsero, il che io non
l' ammetto, che come principio di co gnizione, e non di natura, in eſse, come
l'eſprime il nome loro, v è un'unità, che è il fondamento di concepir nella
monade innumerabili proprietà; ma quì nell' eſtenlione Platonica, biſo gna
rappreſentarfi ogni parte deſsa ſeparata dall' uno; ' v'è in ciò contraddizione,
ma appunto Platone - la ſuppone per de dur dall'aſsurdo i, l'impoſſibilità di
ſeparar l' uno dall'ente. §. 4. Se non è l'uno in ogni maſsa apparente apparirà
il numero, e le proprietà dei numeri, l'eguale, il mag giore, il minore. Tolto
l' uno dalla maſsa, ci ſi fa come nel ſogno innanzi una moltitudine infinita,
in cui ſe ſi vuol ordinar colla mente la moltitudine, vi ſi trova il numero;
quindi il pari, e l' impari; il picciolo, il grande, il piccioliſſimo, il
grandiſſimo., compa rando tra loro le maſse, in cui s'è diviſa la maſsa
maggiore, e quindi l'eguale, perchè non ſi può paſsar dal maggiore al mino re
ſenza paſsar per l'eguale, ma queſti ſaranno tutti fantasmi d' egualità, di
maggiore, di minore, di pari, d'impari ec, come di numero, §. 5. Se non v'è l'
uno, ogni maſsa apparente avendo termine appa rente, riſpetto all' altra non ha
nè principio, nè mezzo, nè fine riſpetto a fe ftefsa. Si prenda alcuna delle
maſse apparenti coll intelligenza, in nanzi al principio, ſe le fa ſempre
innanzi altro principio, e dopo il fine, ſegue ſempre un altro fine, e nel
mezzo altre coſe ſem pre più interne del mezzo, e ſempre minori, perchè non ſi
può ricever in queſta alcun uno, non eſsendo l'uno. Annot. E ' da oſservarſi,
che qui Platone dice, prender alcu na coſa con l'intelligenza, cioè
aſtrattamente conliderarla í vi ag (120 ) aggiunge poi che potendoſi prender la
maſsa ſenza l' uno, cioè fenza far aftrazione dall'uno, ſi sbrana qualunque
coſa così pre ſa con l'intelligenza, che è quanto a dire con la mente fi* di
vide in più parti, e queſte in altre, e così all'infinito. S. 6. Se l'uno non è,
preſa qualunque maſſa a chi da lungi la mira groſſamente par uno, ma chi da
preffo l'in tende è un infinito in moltitudine. Non potendo noi nulla concepir
ſenza l' uno a prima viſta, e da lungi mirato ci par uno, ma da preſſo, e
acutamente vedendolo, tolto l'uno, ci rappreſenciamo infiniti. COROL. Se dunque
non v'è l'uno, ma l'altre coſe dall' uno, qualunque di eſſe è infinita, e con
termine ed uno, e molci. Se non v'è l'uno le altre coſe ci pareranno, e ſimili,
e diffi mili, e le ſteſſe, e le diverſe, e unire, e ſeparate, e moverſi,
fermarſi; nè potendo noi concepir le coſe ſenza l'uno le ve dremo, come
adombrate da lunge, e patir lo ſteſſo, ed eſſere fimiglianci, mada preſſo molte,
e diverſe, e per il fantasma della diverſità diverſe, e diflimiglianti tra loro
ſteſſe e pari mente ci pareranno le maſſe ſimili, e diffimili, e da loro ſteſ
ſe, e tra di sè, e le ſteſſe, e diverſe tra loro, e che tocchi no, e fieno
ſeparate da loro ſteſſe, e fi movano con tutti i mo ti, e ſi facciano, e
periſcano, e nell' una, e nell' altra manie e tutte le coſe sì fatte che li
poſſono dedurre dalle coſe 7 ra, già dette. S. 7. Ha dimoſtrato fin ora
Parmenide 3 che adiviene alle coſe ſe non è l' uno, cerca poi che fieno gli
altri che non ſon uno. 1 §. 8. (121 ) $. 8. Se non è l'uno, le alere coſe non
ſon uno, ne molti. Non ſono uno, perchè non v'è l' uno; non ſono molti perchè i
molti preſuppongono l'uno. ital 18. s. Se non v'è l'uno, non vi ſarà nè
opinione, nè fantasma, ne ſcienza dell'altre coſe. Le altre coſe non hanno
alcun concetto con niuna di quel le che non ſono, nè alcuna di quelle che non
ſono è appreſso ad alcuna dell'altre che ſono; dunque appreſſo ad altri non v'è
opinione, non v'è fantasma dell'ente, e quindi dell uno; ma ſe non v'è l'uno,
non effendo poſſibile il penſar a molte coſe fen za r uno, neppur èpoſſibile
che ſi penſi che fieno uno, o mol ti le coſe.. 10. Se non vè l' uno, le coſe
non fono nè fimili, nè diffi mili, nè le ſteſſe, nè diverſe, nè ſi toccano, ne
& ſeparano Non ſi poſſono concepir le coſe ſenza l'uno; dunque ſe non vi è
l'uno, non ſi poſſono concepire, nè ſimili, nè diffimili nè le fteffe, nè
diverſe, nè unite, nd ſeparate. COROL. Dunque ſe non v' è l' uno nulla v'è,
onde o ſia l' uno, o non fia, ed egli e l'altre coſe ancora ſono, e non ſo no
ad ogni modo riſpetto a fe ftelle, e tra di loro, e appajo no, e non appajono.
II. Riftringendo in poco tutto ciò che negli ultimi paragrafi s'è eſpoſto, egli
è manifefto, che l' uno efiendo inſeparabile dall' ente, ove non v'è più uno,
non v'è più d'ente, cioè v'è nul. la, ol'impoſſibile", da cui ſeguono
tutti i contraddittorj, qual Tomo II. q Pla (122 ) Platone ci eſpoſe per via di
nozioni affatto immaginarie; egli ne fa veder i uſo, e moſtra nel tempo ſteſſo,
quanto la fan taſia ſia diverſa dall' intelletto, poichè ella ci rappreſenta
una coſa, mentre la mente ragionando ce ne fa concepire un'altra. Si conclude
dunque, che Placone in queſto Dialogo non fi af fiffa che a moſtrar ſuſo
dell'aſtrazioni della mente, nell' inve ſtigazione dell' idee. 1. Con le
negazioni, come fece nel primo capo. 2. Con le analogie dell'altre idee
aſtratte; finalmente con le cognizioni dell' idee, del ſenſo, della fantaſia,
combinate a quelle della mente. L E T T E R A ALS I G. ABBATE SALIER Primo
Cuſtode della Biblioteca DEL RE CRISTIANISSIMO. On dubitate che io ſia mai per
dimenticarmi di voi, co N°me alcuni venuti ultimamente di Francia m'
accufaro no da voſtra parte; troppo m'è rimaſta impreſſa l'idea della
bontà, e gentilezza voftra, troppo è ſtato vivo il piacere e ſodo il profitto,
che io ricavai dalle converſazioni letterarie, che abbiamo fpeſſo avute inſieme,
e tra l'altre su l'opere di Platone; ce ne porgevano il motivo le ſaggie
rifleſſioni, che leggevaci l'Ab bate Fraguier, or su l'ironia di Socrate, or
ful carattere de'So fifti, or su la Repubblica, ed or su le Leggi, tutti
oggetti delle belle diſſertazioni, che egli diede alla voſtra Accademia. Solo
la Iciò egli intatto il Parmenide, o non aveſſe il tempo, o la voglia d' applicarſi
a ſviluppare un Dialogo, che è il più malagevole di Platone, o temeſſe
dioffendere la ſoavità del ſuo genio con l'idee troppo auftere, e filoſofiche,
delle quali il Dialogo abbonda. Voi ben ſapete, che per voſtro conſiglio m'
applicai a leggerlo con attenzione fin dall'anno 1725. e ne concepii quel
fiſtema, di cui állor vi parlai. Venuto in Italia, e diftratto da graviſſimi
intereſſi dimeſtici, ne interruppi l'eſame già cominciato, ſebbene negli
intervalli io leggeſſi continuamente Platone; e l'avrete ve duto nel Sogno del
Globo di Venere, che il Signor Conte di Cai lus v avrà forſe dimoſtrato in
lingua Franceſe tradotto. Di tem po intempo io parlai del Parmenide con gli
amici, e mi fi fue gliò il deſiderio di compierne il ſiſtema da me abbozzato all'occa
lione del Platone di Dardi Bembo, che ſtampali in Venezia, con P aggiunta delle
note e degli argomenti del Serano letteralmente tradotti. Dalla Differtazione
preliminare ritrarrete l'idea generale del la Filoſofia Eleatica così celebre
per l'acurezza, e per la profon dità de' Filoſofi, come la Jonica per la
fodezza dell'eſperienze, e l'Ita (124 ) 1 1 ľ Italica per la felice
combinazione della Geometria, e dell'A ſtronomia alla Fiſica. Non è difficile
ſcoprire, che la metafiſica do Ariſtotele è tratta in granparte in queſto
Dialogo, in cui Plato ne abbandona quaſi l' artificio poetico adoprato negli
altri, e ſi ſpiega nella maniera più ſemplice, e più preciſa. Nella prima Sef
fione io v'oſſervai i tre fonti delle allurdità degli argomenti me tafiſici; il
principio di contraddizione, il progreſſo all'infinito, el' annullazione
fuppofta di qualche perfezione divina. GliEleatici, che forſe gli inventarono,
riconoſceano i limiti dell'intelligenza uma na, e pur era queſta la minor parte
della Dialectica loro, la qual vaga va per tutti i lommi generi delle coſe. La
quiſtione dell'origine e della natura dell' idee v'è più che abbozzata, e la
riſpoſta che so crare diede a Parmenide, su la maggior difficolcà dell' idee, è
la ſteſſa che uso il Padre Malebranchio nel medeſimo caſo. Nell'al tre opere s'
accuſa il Commentatore di dar troppo ſpirito al ſuo Filoſofo; in queſta è cutto
il contrario, poichè per quanto ſi ſpieghi Platone, vi reſta fempre molto a
medicare, e la compa razione del reſto fa ſempre vergogna al commento. Il
Ficino, e il Serano, che aſſegnarono al Dialogo un grado di ſublimità Teologica
non convenevole, l'hanno sfigurato, e colto agli altri il profitto, che
avrebbono potuto ricavare da una ſpe colazione così ben dedocta e conforta nè
punto inteſa dai due Commentatori, i quali preteſero che in queſto Dialogo
chiama to dell'idee, voleſſe Platone diſputare a pro delle feparate, quan do
egli manifeſtamente le rifiuto, tutto riducendo all' Ontolo gia che è la più
bella, e la più utile parte della metafiſica In molci errori cadè miſeramente
il Carcelio, per averla ab bandonata, eſpregiata; e non furono dal Leibnizio,
ed indi dal Wolfio ridotti al ſuo vero lume i dogmi filoſofici, ſe non dopo che
effi s' affaticarono a dimoſtrare, le nozioni Ontologiche eſſer quelle alle
quali convien avertire prima d' inoltrarſi nella combinazione dell'idee, e
quindineiſiſtemi. Tutti gli uomini pre veggono gli aſtratti ne' concreci, pochi
hanno la forza di ſepa rarli, pochiſſimi quella di ridurli in teoria, ed è ſolo
riſerva to a' ſommi Filoſofi il farne ſiſtema. Voi molto più vedete in Platone,
che io poſſa eſprimere; in canto vi prego a conſer varmi il voſtro affetto, ed
eſſer certo che il mio farà ſempre inviolabile. LA
TEORIA DEL LINGUAGGIO E LA SEMIOTICA DEGLI STOICI 6.0 Introduzione La scuola
stoica è quella che nell'antichità ha sviluppato con maggior rigore e profondità
una riflessione semiotica. Tuttavia l'indagine degli stoici si polarizza,
com'era già av venuto per Aristotele, su due ambiti fondamentalmente di
stinti tra di loro: da una parte, una teoria del linguaggio in senso stretto,
che comporta anche un'analisi dei rapporti tra linguaggio, pensiero e realtà
(in corrispondenza della terna "significante",
"significato", "oggetto esterno"); dal l'altra, una teoria
del "segno" proposizionale, connessa con la teoria dell'inferenza.
Questi aspetti della filosofia stoica trovano però un pun to di convergenza,
come vedremo, nel loro comune legame con il lekt6n, un'entità che ha uno
statuto eccezionale nella metafisica stoica. In effetti, a fondamento di
quest'ultima, si pone la speciale dialettica tra le entità che condividono la
proprietà di essere "corpi" (sOmata) e quelle entità che sono invece
corporee (asOmata). Più in dettaglio si può dire che di solito l'ontologia
stoica prende in considerazione solo quegli individui che hanno la
caratteristica di essere oggetti tridimensionali e di possedere altresì una
resistenza nel tem po. Questi, appunto, sono i corpi e solo essi vengono consi
derati esistenti. Ora, tanto nella teoria del linguaggio, quan to in quella
del segno proposizionale, accanto alle entità corporee vengono prese in
considerazione anche delle entità incorporee, quali i lekta. 136 6. LA
TEORIA DEL LINGUAGGIO DEGLI STOICI Per il momento è invece necessario sgombrare
il campo da due equivoci. Il primo concerne il destino che tocca alle entità incorporee:
esse non vengono relegate semplicemente nell'ambito del non-esistente, ma
vengono investite di una "esistenza derivativa'' (Long 197I a: 89-90). Il
secondo pos sibile equivoco concerne la nozione stessa di corpo. Contra
riamente a quello che ci attenderemmo in relazione a una nozione moderna di
corpo, per gli stoici erano "corpi" an che le qualità, in quanto
venivano considerate come materia in un certo stato. Le proprietà di un certo
individuo costi tuiscono stati o modi del suo essere e, per la loro esistenza,
dipendono dall'esistenza di questo individuo. Se l'individuo esiste, le sue
proprietà sono appunto disposizioni esistenti di materia (Rist I969: 52-55). Si
profila, a questo punto, una ontologia che pone al suo centro la nozione di "particolare":
quest'ultimo viene carat terizzato come un oggetto materiale, che ha una forma
defi nita come condizione necessaria e sufficiente della sua esi stenza. La
forma, del resto, è l'elemento caratteristico di un oggetto, che lo rende
identificabile come tale (Long I97I a: 76). È proprio su questi presupposti
antologici che si innesta e si sviluppa la teoria semiolinguistica degli
stoici: il bisogno di una teoria del significato e della verità nasce appunto a
proposito deIl'identificazione dei "particolari", ed è con nesso a
una teoria della percezione. Così, si terrà presente innanzitutto che per gli
stoici le im magini (phantasfa1) prodotte nella mente dagli oggetti ester ni
danno luogo a una percezione vera se esse riproducono esattamente la configurazione
di tali oggetti.1 Del resto, le immagini giocano un ruolo importante nella
teoria del si gnificato degli stoici, come si sa che avevano una parte im
portante anche nella teoria del significato di Aristotele. In secondo luogo si
può considerare come fondamentale il fatto che uno dei modi di identificare un
"particolare" è quello di identificarlo linguisticamente. In questo
caso è fondamentale l'abilità di A nel comunicare a B che sta par lando
intorno a X, come pure l'abilità di B di indicare ad A che egli ha compreso il
suo riferimento. 6.1 LA TEORIA DEL LINGUAGGIO 137 6.1 La teoria del
linguaggio 6 . 1 . 1 Il triangolo semiotico Il passo di Sesto Empirico che
contiene i lineamenti fon damentali della teoria linguistica stoica si trova
proprio in un contesto che concerne un conflitto di opinioni intorno alla
verità. È importante sottolineare che per gli stoici una teoria del la verità,
cioè la ricerca delle basi per una verifica delle pro posizioni, non può
essere elaborata in maniera indipenden te da una concezione della struttura
del mondo e da ciò che può essere detto intorno a esso. Ecco il passo di Sesto.
Alcuni hanno riposto il vero e il falso nella cosa "significata" (tò
s�mainomenon),
altri nella voce (phon�), altri infine
nel mo vimento del pensiero. Della prima opinione sono stati i porta bandiera
gli stoici col sostenere che sono tra loro congiunte tre cose, ossia la cosa
significata (tò s�mainomenon),
quella signi ficante (tò s�mafnon), e quella-che-si-trova-ad-esistere (tò tyn chanon), e
che, tra queste, la cosa significante è la voce (ad esempio la parola
"Dione"); quella significata è lo stesso stato di cose (autò tò
pragma) indicato dalla voce pronunciata (tò hyp'autis d�loumenon), che noi percepiamo come
coesistente (paryphistamenon) con il nostro pensiero (dianoia1), mentre i
barbari, pur ascoltando la voce che lo indica, non lo compren dono; infine,
ciò-che-si-trova-ad-esistere è quello che sta fuori di noi (ad esempio, Dione
in persona). Di queste cose due sono corpi, cioè la voce e
ciò-che-si-trova-ad-esistere, ed una è incor porea, cioè l'oggetto significato
o "detto" (lekton), e proprio quest'ultimo è vero o falso. 2 (Sext.
Emp., Adv. Math., VIII, 11-12) A partire dalle notizie di Sesto, anche per gli
stoici il fe nomeno della significazione linguistica può essere ricostrui to
nei termini di un triangolo (cfr. p. 138). Si può osservare che compaiono i
termini "significante" e "significato" (come è dato trovare
anche nella teoria mo derna di Saussure), ma non quello di "segno":
come anche 138 6. LA TEORIA DEL LINGUAGGIO DEGLI STOICI slmsin6menon
(significato) lekt6n ( detto) tmsm lnon (aignificente) tynchAnon in
Aristotele, la nozione di s�meion appartiene a un altro ambito della teoria, che non è quello
strettamente linguisti co. Si può notare anche che l'esempio che viene dato
qui è abbastanza particolare, in quanto si tratta di un nome pro prio. In
secondo luogo, se da una parte, come per Aristotele, i termini che individuano
la significazione sono tre e com prendono anche l'oggetto, che propriamente è
esterno al linguaggio, tuttavia la coincidenza tra i due modelli è solo
parziale: soltanto il primo e il terzo termine, cioè la voce si gnificante e
l'oggetto, possono essere assimilati nei due triangoli. 6. 1 .2 Il
"lekt6n" come "asserzione" Un caso assolutamente a sé
costituisce il termine che si trova al vertice superiore del triangolo,
chiamato prima ù·lJ_ main6menon, poi anche lekt6n. Soprattutto nella sua se
conda denominazione costituisce un termine peculiare della filosofia del
linguaggio degli stoici e rimanda a un concetto complesso e di grande
interesse. Un primo aspetto della sua peculiarità lo si può rilevare in un
confronto con Aristotele. (oggetto esterno, referente) 6.1 LA
TEORIA DEL LINGUAGGIO 139 Nella stessa posizione del triangolo della
significazione Ari stotele poneva delle entità psicologiche, che venivano
consi derate le medesime per tutti gli uomini. Il lekt6n degli stoici, come ci
dice Sesto nel passo riporta to, ha caratteri completamente diversi, in quanto
i barbari, pur udendo i suoni e vedendo l'oggetto, non lo compren dono . Come
rileva Todorov (1977: 17-18), la differenza tra le due nozioni consiste
innanzitutto nel fatto che, mentre l'en tità presa in considerazione da Aristotele
si situa a livello della mente dei locutori, quella considerata dagli stoici si
si- tua direttamente al livello del linguaggio: Todorov interpreta il lekt6n
come la capacità del primo elementodi designare il terzo. Tale interpretazione
poggia anche sul fatto che l'e sempio dato è un nome proprio, che ha una
capacità di de signazione come gli altri nomi, ma è molto controverso se abbia
un senso; la risposta che di solito si dà a questo inter rogativo è negativa.
I barbari odono sicuramente la sequenza di suoni l Dio ne l e vedono l l Dione
l l , ma sono incapaci di connettere il suono con il suo oggetto di
riferimento. Comprendere, dun que, come avviene appunto nel caso dei Greci,
consiste pro prio nel percepire la connessione tra la parola che viene pro
nunciata e l'oggetto cui si riferisce. Anche Long (1971 a: 77) identifica il
lekt6n con tale connessione, ma nel senso che esso si configura come
l'affermazione che un enunciato fa nei confronti di qualche oggetto; in questo
caso, la tra duzione più propria di lekt6n è "ciò che è detto", in
quanto tale espressione copre sia la nozione di "giudizio" che quella
di "stato di cose significato da una parola o da una serie di
parole".3 L'idea che i lekta si potessero configurare come "affer
mazioni intorno agli oggetti" emerge da una testimonianza di Seneca
(Epistulae mora/es, 1 17, 13), in cui viene delinea to uno schema triadico
della significazione analogo a quello di Sesto, ma con una proposizione ( l
Catone cammina l ), laddove Sesto proponeva solo un nome ( l Diane l ). Seneca
invita a distinguere tra l'oggetto di riferimento, cioè Cato ne, che è un
oggetto materiale, e l'asserzione intorno a esso 140 6. LA TEORIA DEL
LINGUAGGIO DEGLI STOICI ( l Cato ambulat l ), che è un "incorporale".
Tale asserzione è propriamente il lekton, del quale termine Seneca propone tre
diverse traduzioni latine: enuntiatum ("enunciazione"), effatum
("affermazione"), dictum ("asserzione"). Dato che l'esempio
proposto da Seneca è una proposizio ne, risulta più agevole, rispetto
ali'esempio di Sesto, capire come possa essergli applicato il predicato
"vero" o "falso".4 Infatti solo i lekta che costituiscono
una proposizione com pleta possono essere veri o falsi.5 6. 1 .3 I rapporti
tra il "lekt6n" e il pensiero Nel modello aristotelico della
significazione le espressioni linguistiche sono i simboli degli stati psichici
(path�mata en
tiipsychi1) elo dei pensieri (noimata). In questo modo non viene operata una
chiara distinzione tra la nozione di "si gnificato" e quella di
"pensiero". Tale concezione ricompa re del resto nella nota teoria
novecentesca di Ogden e Ri chards (1936: tr. it. 37), i quali disegnano un
triangolo se miotico in cui figura al vertice superiore la nozione di
"thought" ("pensiero"). Diversa è la concezione proposta
dagli stoici. In effetti, dalla testimonianza concorde di Sesto e di Diogene si
ricava una nozione di significato nettamente distinto dal pensiero, anche se
intrattenente con questo un certo tipo di rapporto. Dice infatti Sesto: [Gli stoici]
affermano che il /ekton è ciò che sussiste in confor mità con una
rappresentazione razionale (loghik� phantasia) e che una rappresentazione razionale è quella
secondo cui il rap· presentato (phantasthén) può essere espresso in parole.
(Sext. Emp., Adv. Math., VIII, 70) In termini del tutto analoghi si esprime
Diogene (Vitae, VII, 63), usando anche le stesse espressioni. Cosi, da en
trambi i passi si può ricavare l'idea che gli stoici operassero una distinzione
netta tra i lekta, che rappresentano il livello del "significato", e
le "rappresentazioni razionali" (loghikaì 6.1 LA TEORIA DEL
LINGUAGGIO 141 phantasfa1), che possiamo definire come delle forme di atti
vità intellettiva o dei pensieri; quest'ultime entità sono pe culiari della
specie umana6 e possono, ali'occorrenza, essere espresse in parole (a questo
infatti si riferisce l'aggettivo lo ghikaf). Ma, sempre dai due passi, si può
ricavare anche che i due termini, il lekton e l'attività di pensiero, vengono
messi in relazione. Long (1971 a: 82) cosi commenta il passo di Se sto:
"I take this difficult passage to mean that the /ekton is defined as the
objective content of acts of thinking (no� sis)" e aggiunge anche "or, what comes to the
same thing in Stoicism, the sense of significant discourse". Prima di ap
profondire il senso di questa seconda asserzione di Long, soffermiamoci sulla
prima. Dunque la relazione che il lekton instaura con l'attività di pensiero è
tale per cui esso si configura come contenuto o risultato di tale attività. Ma
questa nuova relazione, che ve niamo scoprendo attraverso le testimonianze di
Diogene e Sesto, comporta un elemento nuovo rispetto a quanto lo
stessoSestoavevadettoaltrove(Adv.Math.,VIII, 11-12), quando aveva messo in
relazione il lekton con l'espressione significante (cioè con il s�mainon). In effetti, se il lekton viene ora
definito come qualcosa che sussiste in conformità con una rappresentazione
razionale, è evidente che l'accen to appare spostato dal precedente rapporto
con il suono della voce, a un rapporto con l'attività del pensiero. Questa,
prima di dimostrarsi un'apparente contraddizio ne o un falso dilemma, ha
diviso sia le testimonianze degli esegeti antichi sia le interpretazioni degli
studiosi moderni degli stoici. Come mette bene in evidenza Mignucci (1965:
92-93), i lekta, essendo incorporei, "non possono essere disgiunti da
qualcosa di corporeo che faccia in qualche modo da sup porto ad essi e che
permetta la loro esprimibilità". Il proble ma diviene allora quello di
stabilire se a fare da supporto ai lekta siano: (i) i suoni della voce; o (ii)
l'attività della mente che li pensa. La prima definizione di Sesto7 opta per la
solu zione (i),9mentre la seconda,8 come pure la definizione di Diogene,
optano per la soluzione (ii). Ugualmente, tra gli 1 42 6 . LA TEORIA
DEL LINGUAGGIO DEGLI STOICI interpreti moderni, Mates10 risponde che sono le
parole a fare da supporto ai lekta; Zeller11 e Bréhier12 assumono l'altro punto
di vista. Come dicevamo, questo è un falso dilemma, non resolu bile tuttavia
filologicamente, in quanto nei testi antichi c'è un'uguale quantità di elementi
di convalida per ciascuno dei due punti di vista. Piuttosto è necessario
considerare un du plice presupposto che sembra agire nella teoria stoica: da
un lato il verificarsi di discorsi significativi rimanda a un'at tività
intellettuale, in assenza della quale non è possibile che si diano i
significati; dall'altra il risultato dell'attività intel lettuale ha bisogno
dei suoni della voce significativi per esplicitarsi oggettivamente. È
possibile, anzi, trarre le con seguenze dal fatto che i lekta siano definiti
da una parte co me contenuti delle rappresentazioni razionali e dali'altra
come significati delle parole: conseguenze che indicano la necessità di
postulare una stretta connessione tra i contenuti dell'attività rappresentativa
della mente e il loro essere si gnificati attraverso le parole. I due termini,
in realtà, non possono essere disgiunti l'uno dall'altro.13 A questo punto
possiamo comprendere la seconda asserzione di Long che abbiamo anticipato: il
senso del discorso significante e il contenuto oggettivo degli atti di pensiero
devono essere considerati come la stessa cosa.. La precedente conclusione viene
del resto appoggiata da tà14 è dato dalla "rappresentazione"
(phantasia) passo Diogene spiega che la phantasia ha un ruolo assoluta mente
primario, in quanto non è possibile, senza di essa, rendere conto di alcuni
processi fondamentali della cono scenza, quali l'assenso (synkatathesis), la
comprensione (kata/�psis) e
l'attività di pensiero (n6�sis):
"infatti la rap presentazione viene per prima, poi il pensiero (dianoia)
che è capace di parlare (eklalètik�), esprime in parole (/6g01) ciò che esperimenta come il
risultato della rappresentazione". Il passo di Diogene è importante perché
ripropone la no zione, già platonica,15 del pensiero come "discorso inter
no".16 Tutto ciò porta a concludere che per gli stoici esiste Long sulla
considerazione di un passo di Diogene Laerzio (Vitae, VII, 49-50) in cui viene
detto che il criterio di veri- .. In questo 6.2 LA TEORIA DEL SEGNO 143
una sostanziale identità tra i processi del pensiero e quelli della
comunicazione linguistica. Il fatto poi che i processi cognitivi siano basati
sulla phantasia getta luce sul ruolo che le immagini mentali hanno nella teoria
linguistica del si gnificato. 6.2 La teoria del segno 6.2. 1 Il
"lekt6n" e la teoria del segno Il lekton, che abbiamo finora
incontrato come elemento centrale della teoria del linguaggio, costituisce una
nozione fondamentale anche della teoria del segno e, in un certo f110do, è un
fattore di mediazione tra le due teorie. Infatti i 5egni (s�mefa) per gli stoici sono anzitutto dei
lekta, in auanto sono costituiti da proposizioni. Questo fa sì che, come
sottolinea Eco (1984: 30), nella se fllÌOtica stoica si verifichi una
saldatura "di diritto" tra la 0ottrina del linguaggio e la dottrina
dei segni. Infatti, "per ché ci siano segni occorre che siano formulate
proposizioni e le proposizioni debbono organizzarsi secondo una sintassi Jogica
che è rispecchiata e resa possibile dalla sintassi lingui stica"
(ibidem). Occorre tener presente che gli stoici non di cono ancora che le
parole sono segni (sarà Agostino il pri (110 a fare una simile asserzione) e
rimane, del resto, una òifferenza lessicale tra la coppia s�mafnonls�main6menon e sl!mefon. Tuttavia il fatto che i segni siano
dei lekta ci illumina sul ra necessità, avvertita dagli stoici, di tradurre il
segno non verbale in termini linguistici e di legare, dunque, per quanto jfl
maniera implicita e indiretta, le due teorie. Ecco la definizione di segno che
ci viene data da Sesto: Gli stoici, volendo presentare la nozione di segno,
dicono che è una proposizione (axloma) che è l'antecedente (prokathegou menon)
in un condizionale vero (en hyghiei synemménOl), e che è rivelatore del
conseguente (ekkalyptikòn tou ligontos). E di- 144 6. LA TEORIA DEL
LINGUAGGIO DEGLI STOICI cono che la proposizione è un lekt6n completo in se
stesso; e il condizionale vero è quello che non comincia dal vero e finisce ]
Riprenderemo più avanti le varie problematiche che ven gono presentate in
questo passo. Per il momento ci preme sottolineare che in esso si definisce il
segno come un lekt6n completo, cioè come una proposizione che si pone in rap
porto di implicazione con un altro lekt6n, cioè con un'altra proposizione,
secondo lo schema: p -:J q. Si deve notare che, come per Aristotele,
l'attenzione per il segno è esercitata in funzione della conoscenza che esso
pe_rmette di raggiungere: l'ottica, in altre parole, è ancora quella
epistemica, e il segno appartiene a un campo che è di stinto sia da quello
logico sia da quello semantico in senso stretto. Il segno, infatti, non è una
proposizione qualsiasi che figuri come antecedente in un condizionale vero, ma
so lo quella proposizione che permette di scoprire il conse guente (cioè che
permette l'accesso a una nuova conoscen za). Su questo torneremo tuttavia più
avanti. Va comunque notato che, se l'ottica con cui gli stoici guardano al segno
è la stessa di quella di Aristotele, assolu tamente diverso è il tipo di
inquadramento logico. È nor mallnente accettato che Aristotele pratichi la
logica delle classi, mentre gli stoici introducono quella proposizionale. Ciò
comporta che l'attenzione venga spostata: (i) dalla so stanza degli eventi
(Todorov 1 977 : 21), per quanto concerne il punto di vista antologico; (ii)
dal nome/aggettivo, che funge da predicato, alla proposizione, per quanto
concerne l'espressione linguistica. In effetti, in Aristotele si poteva notare
un certo disagio a trattare le sostanze e le proprietà come segni. Ciò che,
invece, può essere trattato come segno sono i fatti e gli avvenimenti espressi
da proposizioni. E del resto Aristotele, pur senza denunciare la differenza,
tutta- nel falso [ di un condizionale che comincia con il vero e finisce nel
vero. Essa fa scoprire il conseguente poiché la proposizione "essa ha
latte" sembra essere rivelatrice (de/Otik6n) di quest'altra "essa
concepito". 17 (Sext. Emp., Hyp. Pyrrh., II, 104-106) ... . Essi chiamano
antecedente la prima proposizione 6.2 LA TEORIA DEL SEGNO 145 via
fornisce alcuni esempi di segno (come quello della Reto rica, I, 1357 b,
16-18: "Se essa ha latte, essa ha partorito"), in cui vengono presi
in considerazione eventi e non sostan ze. Ma nella filosofia aristotelica la
teoria del segno ha una parte marginale: il segno viene fatto rientrare nel
procedi mento sillogistico (costituisce una premessa del sillogismo) e viene
confinato nel campo dei procedimenti retorico-dia lettici, se non è un
tekmirion, cioè un segno necessario. Nella scienza vera e propria, fondata sul
sillogismo perfet to, il s�meion non trova f>osto. Al contrario, nelle scuole
postaristoteliche, l'inferenza da segni acquista un ruolo centrale: dalla
retorica e dialettica, suoi punti di partenza, il segno viene esteso alla
scienza in generale e alla filosofia nel suo grado più alto. Gli stoici e gli
epicurei vedono nel segno il procedimento canonico del passaggio da ciò che è
noto a ciò che è ignoto. Preti (1956: 7-8) sostiene che, a proposito della
teoria del segno, tra Aristotele e le scuole posteriori si può individuare un
anello di congiunzione, rappresentato dalla teoria di Nausifane, un seguace di
Democrito e uno dei maestri di Epicuro. Da quanto ci è rimasto della sua opera,
il Tripo de, 1 8 è possibile cogliere i punti essenziali di questo passag gio
. Per Nausi fane, infatti , il discorso filosofico (basato per Aristotele sul
sillogismo) e quello retorico (basato sull'enti mema) presentano in realtà la
stessa struttura logica. In en trambi i casi è necessario distinguere tra la
"conseguenza" (ak6/outhon), la "premessa" (homologoumenon)
e "ciò che deriva dalle premesse" (tlnon l�phthénton ti symbafnei: il sillogismo?). In
ognuno dei due tipi di discorso il problema è quello di partire da cose
presenti (hyparchonta) per giun gere in maniera metodica alle cose invisibili.
Il metodo del passaggio è la akolouthia, "la relazione di consequenziali
tà", di implicazione o implicitazione,19 comune appunto a filosofia e
retorica. 20 Ora, come testimonia Sesto, dalle cose evidenti (apò ton enargOn)
alla comprensione del le cose oscure (ad�la) per mezzo del segno come relazione di akolouthia
costituisce proprio il nocciolo della dottrina de gli stoici (come pure di
tutti coloro che Sesto riunisce sotto la possibilità di passaggio 146 6.
LA TEORIA DEL LINGUAGGIO DEGLI STOICI il nome di "dogmatici"). Non
solo, ma come prova della centralità della semiotica, anche la dimostrazione
viene considerata un segno:21 fatto che testimonia la riduzione della filosofia
della scienza a semiotica e che conferma la tendenza delle scuole
postaristoteliche a ridurre o trasfor mare il sillogismo nell'inferenza
implicativa. 6.2.2. 1 I tipi di segno: A) "comune" e
"proprio" Nella semiotica stoica si registra la scomparsa della di
stinzione terminologica tra tekm�rion e s�meion: il primo
termine non viene più usato e i segni vengono tutti denomi nati s�meia. Un'ipotesi plausibile è che ciò sia
legato all'ab bandono del sillogismo e della sua distinzione in figure la
quale sorreggeva tale opposizione. Tuttavia, al suo posto, sembra comparire
un'opposizione tra "segno comune" (koinòn s�meion) e "segno proprio" (fdion).
Tale distinzione non era specificamente stoica, ma appartenente a una koini
filosofica ellenistica, sulla quale c'era accordo anche tra scuole per altro
verso in contrasto. Una definizione sufficientemente chiara dei due tipi di se
gno si trova nel trattato semiotico di Filodemo (l secolo a.C.): Un segno è
comune (koin6n) per nessuna altra ragione che quella per cui può esistere, sia
che l'oggetto non percepito (tò ad�lon) esista, sia che non esista. Noi diciamo che la persona
che crede che questo particolare uomo sia buono a causa del fatto che è ricco,
sta usando un segno non valido e comune dal momento che molti che sono ricchi
risultano malvagi e molti buoni. Perciò il segno proprio (idion), se è
necessario (ananka stik6n), non può esistere altrimenti che con la cosa che
noi di ciamo appartenere di necessità ad esso, (cioè) l'oggetto non evi dente
di cui è segno. 22 (Philodemus, De signis, I, 1-17) C'è una convergenza nelle
scuole postaristoteliche nel ri tenere il segno comune come non valido e
nell'accettare in vece unicamente il segno proprio. Dalla definizione di
Filo- 6.2 LA TEORIA DEL SEGNO 147 demo si ricava che una differenza
peculiare consiste nel ca rattere di necessità del segno proprio, che viene
definito co me "necessario" (anankastik6n), carattere non posseduto
da quello comune. Viene dunque da mettere in parallelo il segno proprio con il
segno necessario di Aristotele che ri chiedeva una connessione necessaria con
l'oggetto a cui rin viava. D'altra parte, il segno comune è definito come quel
segno che può rimandare a qualcosa di esistente, di cui sa rebbe segno, ma può
anche non rimandare a niente. Dato l'esempio, cioè l'inferire dalla ricchezza
di un uomo la sua bontà (inferenza che in certi casi funziona e in certi altri
no), sembra plausibile porre in relazione il segno comune e i segni in seconda
e terza figura di Aristotele. Infatti per Ari stotele si poteva inferire dal
pallore di una donna il suo es sere gravida (segno in 2a figura) oppure dalla
bontà di Pit taco la bontà dei sapienti (segno in 3a figura): ma questi se
gni non in ogni caso risultavano verificati. Si può così giungere a una
conclusione interessante: men tre Aristotele, pur negando validità scientifica
ai segni non necessari, ne prevedeva comunque un uso in un ambito epi
stemologicamente più basso, come quello della retorica, do minio delPopinione,
la scuole postaristoteliche sembrano aver fatto definitivamente piazza pulita
delle inferenze del tipo non necessario. 6.2.2.2 I tipi di segno: B)
"rammemorativo" e "indicativo" Filodemo aveva scritto il
suo trattato intorno alla metà del I secolo a.C. Circa due secoli dopo, Sesto
riprende la di stinzione tra segno preso in senso proprio (idlos) e segno
preso in senso comune (koinOs), mettendola in esergo alla sua trattazione del
segno; ma, stranamente, assimila questa a un'altra opposizione, quella tra
segno rammemorativo e segno indicativo: Il segno [. . .] si dice in due
maniere, comune (koinOs) e proprio (idt'Os). In maniera comune si dice segno
quello che sembra rive lare qualche cosa: in questo senso sogliono chiamare
segno an- 148 6. LA TEORIA DEL LINGUAGGIO DEGLI STOICI che ciò che
serve a richiamare alla memoria la cosa osservata in sieme con esso. In
maniera propria si dice segno quello che è in dicativo di una cosa avvolta
nell'oscurità. (Sext. Emp., Adv. Math., VIII, 143) Apparentemente, e in maniera
contraddittoria, tuttavia Sesto sembra voler mantenere la duplice distinzione,
in quanto, dopo aver introdotto l'opposizione tra segno co mune e segno
proprio, dichiara di voler trattare solo di que st'ultimo (ibidem, 143); e
poiché il segno proprio è quello che permette di scoprire le cose che sono
oscure, egli propo ne di distinguere preliminarmente le cose in
"manifeste" e "oscure", e di suddividere ulteriormente
quest'ultime in tre categorie. Ne risulta una quadruplice tipologia: (i) Le
cose manifeste o immediatamente evidenti: sono quelle che giungono alla
conoscenza in maniera diretta; co me esempio Sesto porta "il fatto che è
giorno e che io sto di scorrendo"23 quando io faccio realmente queste
cose. (ii) Le cose oscure in senso assoluto: sono quelle che han no una natura
tale da non arrivare alla nostra comprensio ne (kata/�psis), come a esempio "se le stelle
siano di numero pari o dispari" o "se i granelli di sabbia della
Libia siano di un determinato numero".24 (iii) Le cose oscure
temporaneamente: sono quelle che pur avendo una natura manifesta divengono, per
certe cir costanze, non evidenti per un certo tempo: l'esempio è il fatto che,
chi si trova a una certa distanza, non vede la città di Atene. Atene, visibile
per sua natura, diviene tempora neamente invisibile a causa della distanza.2� (iv) Le cose oscure per natura: sono
quelle che hanno una natura tale da non essere percepite, ma sono soltanto pen
sabili (no�to1).26 Gli
esempi sono "i pori intelligibili" e "il vuoto". Non si
pone un problema di segni a proposito della prima e della seconda categoria, in
quanto le cose manifeste ven gono comprese in maniera non mediata e le cose
oscure in senso assoluto non possono essere comprese affatto. Invece è proprio
attraverso i segni che possono essere comprese le cose che appartengono alle
ultime due categorie. Ma i tipi 6.2 LA TEORIA DEL SEGNO 149 di segno sono
diversi per ciascuna di esse. Le cose tempora neamente oscure si colgono
attraverso i segni rammemora tivi, quelle oscure per natura attraverso i segni
indicativi. Ecco la definizione che ne dà Sesto: Dei segni [...], secondo
costoro [i dogmatici], alcuni sono ram· memorativi (hypomn�stika), altri indicativi (endeiktika). Chia
mano segno rammemorativo quello che, osservato insieme con la cosa designata in
maniera evidente, appena esso si presenta, se quella è avvolta nell'oscurità,
ci conduce a ricordare la cosa che è stata osservata insieme a tal segno e che
non si presenta ora in maniera evidente, come avviene per il fumo e il fuoco. È
invece indicativo, come dicono, quel segno che, non osservato insieme con la
cosa designata in maniera evidente, pure, per la propria natura e costituzione,
segnala ciò di cui è segno; così, per esempio, i movimenti del corpo sono segni
dell'anima. (Sext. Empyr., Hyp. Pyrrh., II, l00-1Ol)27 Il segno rammemorativo
è, in sostanza, frutto di un'asso ciazione costante tra cose comunemente
osservate in con nessione empirica. Sembra, tra l'altro, che gli esempi che
Sesto sceglie per illustrare questo tipo si distribuiscano se condo la
tripartizione28 contemporaneità/anteriorità/po steriorità tra il segno e la
cosa indicata: nel caso di "fu mo-+fuoco" vi è contemporaneità; in
"cicatrice-+piaga" o in "fascia-unzione degli atleti" il
fatto indicato è anterio re; in "ferita al cuore-morte", il segno
rimanda a qualcosa di posteriore.29 Il segno indicativo, a differenza del
precedente, non è su scettibile di essere osservato insieme alla cosa di cui è
segno, in quanto quest'ultima non è mai stata manifesta e spesso non è nemmeno
sospettabile. Ne sono esempi "i movimenti del corpo" che permettono
di risalire all'"anima", o "il su dore" che rimanda ai
"pori della pelle".30 Sesto accetta la validità epistemologica dei
segni rammemorativi, mentre nega validità epistemologica ai segni indicativi,
che sono, secondo lui, un'invenzione dei "filosofi dogmatici" e dei
"medici razionalisti".3 1 Possiamo ricapitolare con il seguente
schema la classifi cazione di Sesto: cose manifeste oscure non
danno luogo a segni danno luogo a un segno in senso assoluto per natura danno
luogo a un segno indicativo rammemorativo Si deve però osservare che la
distinzione riportata da Se sto tra segno rammemorativo e segno indicativo
solleva molti dubbi circa la sua provenienza stoica. In effetti, non se ne
trova traccia in altre fonti e neppure nel resto della trattazione dello stesso
Sesto. Inoltre, tale distinzione appa re addirittura in contrasto con l'indirizzo
complessivo della filosofia stoica e soprattutto con l'orientamento logico-for
male della teoria del segno. Questa distinzione, per quanto importante dal
punto di vista epistemologico, appare irrile vante dal punto di vista logico.
Invece, sembra essere genuinamente stoica la distinzione tra segno comune e
segno proprio, secondo la testimonian za di Filodemo. È, tra l'altro, il
carattere necessario del se gno proprio che dimostra la coerenza di essa con
il pensiero stoico. Infatti, il segno degli stoici è sempre un segno "ne
cessario", come un'analisi più dettagliata della sua struttura ci
permetterà di vedere. 6.2.3 La struttura del segno nel "condizionale"
Ritornando alla definizione stoìca di segno che abbiamo visto, si devono
prendere in considerazione almeno tre cose. Prima di tutto la nozione di
synemménon, che letteralmente significa "connesso" o
"connessione". Il suo significato lo gico ci viene chiarito da
Diogene:32 si tratta dell'asserto temporanea mente 6.2 LA TEORIA DEL
SEGNO 151 condizionale del tipo "Se p, allora q", in cui a una prima
proposizione consegue una seconda come nell'esempio "Se è giorno, c'è
luce". La seconda cosa da prendere in considerazione è la no zione di
condizionale valido (hyghiés, "sano"). Da un passo di Sesto, dove se
ne trova la definizione, è possibile ricavare che questa nozione è affine alla
moderna interpretazione vero-funzionale di "Se p, allora q"; infatti
la validità o in validità dell'asserto condizionale "Se p, allora q"
dipende dal valore di verità deli'antecedente e del conseguente di esso. 33
Sesto, in due passi paralleli, camente "quel condizionale che non comincia
dal vero e fi nisce nel falso" e fcrnisce una tavola dei valori di verità
del tutto conforme a quella che la logica contemporanea preve de per
l'implicazione materiale: p q ·se p, allora q• valido vero vero falso
falso vero falso invalido falso vero valido Sesto accenna anche a un disaccordo
tra i logici stoici a pro posito del criterio per giudicare un condizionale
valido:34 esso corrisponde a ciò che è stato definito dai Kneale ( 1 962: tr.
it. 154 e sgg.) "il dibattito sulla natura dei condizionali", che
animò le discussioni di logica ali'epoca degli stoici. Il terzo elemento da
rilevare è legato alla nozione di se- definisce come valido uni valido
152 6. LA TEORIA DEL LINGUAGGIO DEGLI STOICI gno come antecedente
(prokathegoumenon) in un condizio nale valido. In effetti, come fa rilevare lo
stesso Sesto,3s i ti pi di condizionale valido sono tre nella tavola dei
valori di verità corrispondente all'implicazione materiale (V V; F F; F V); il
problema diviene dunque quello di vedere se la struttura del segno sia da
ricercare in ciascuno dei tre tipi di condizionale valido, o solo in casi
particolari. Ora, in effet ti, un segno non può non essere espresso da una
proposizio ne vera, come pure deve essere vera la proposizione a cui es so
rimanda. Così sono esclusi il secondo e il terzo caso (F F; F V), in quanto
hanno un antecedente falso. Dunque l'uni ca possibilità è relativa al primo
tipo di condizionale, cioè quello che comincia dal vero e finisce nel vero.36
Ma c'è un'ultima osservazione da fare, ed è relativa al ca· rattere che il
segno deve avere di essere rivelatore (enkalyp tik6n) del conseguente. In
effetti un condizionale del tipo "Se è giorno, c'è luce", nel momento
in cui si verifichino le due condizioni che sia giorno e che vi sia luce, è
formato da due proposizioni entrambe vere. Tuttavia, secondo Sesto,37 non si
realizzano in questo caso le condizioni perché vi sia un segno, in quanto
entrambe le proposizioni rimand?no a fatti di per sé evidenti. Il primo termine
del condizionale non è rivelatore del secondo. In effetti, per comprendere la
vera natura del segno bisogna passare dal piano strettamen te logico a uno più
generalmente epistemologico. Il segno, per gli stoici, non solo deve avere una
corretta costruzione dal punto di vista logico, individuabile nella
implicazione tra due proposizioni vere, ma deve anche possedere il carat tere
di dispositivo che permette di accrescere la cono scenza.38 Come già in
Aristotele, anche per gli stoici il segno si ap· poggia su un livello logico,
ma si inquadra in un'ottica co noscitiva. Gli esempi di carattere medico
denunciano l'ori gine di quest'ottica. In generale il segno deve permettere il
passaggio inferenziale da una conoscenza di facile accesso, come "egli ha
sputato cartilagine bronchiale", a una cono scenza di molto più difficile
accesso, come "egli ha una pia ga nel polmone". Tuttavia, ciò che la
teoria del segno ac quisisce, passando dalle mani dei medici a quella dei
filoso.. 6.2 LA TEORIA DEL SEGNO fi, è una solida struttura dal punto di
vista logico-formale, tale da escludere la possibilità di inferenze scorrette.
6.2.4. 1 Il dibattito sulla natura dei condizionali Quanto ampio e difficoltoso
fosse il lavoro che i filosofi dovevano svolgere, sul piano logico, per
stabilire un criterio atto a escludere le inferenze scorrette, lo dimostra
l'acceso dibattito che si sviluppò sulla "natura dei condizionali"
(Kneale 1962). Scrive infatti Sesto Empirico: "Tutti quanti i dialettici
sono generalmente d'accordo neli'affermare che un condizionale è valido quando
il suo conseguente segue (akolouthei) dal suo antecedente, ma disputano sul
come e quando esso segua, e propongono criteri rivali" (Adv. Math., VIII,
12). Riferendosi a questo dibattito, Sesto elenca quattro crite ri che erano
stati proposti per stabilire la validità di un as serto condizionale: (i)
quello di Filone Megarico; (ii) quello di Diodoro Crono; (iii) quello della
srsnart�sis attribuibile
a Crisippo; (iv) quello della émphasis. 9 Sulla disputa si può tuttavia fare
un'osservazione genera le preliminare. Il punto di partenza, infatti, come fa
notare Martha Hurst (1935: 492), è una relazione già conosciuta, nel senso che
essa è riconoscibile nei suoi esempi. Ciò che invece costituisce lo scopo è una
definizione di questa rela zione di consequenzialità (akolouthla) in termini
formali. Nel corso dell'intero dibattito sulla natura dei condizionali i logici
antichi si sono concentrati sul definiendum e non sul definiens. Quest'ultimo,
che può possedere proprietà auto nome, essendo dotato di significato, non è
stato preso in considerazione se non nella misura in cui poteva essere pro
vato che esso coincideva con il definiendum. Si è cosi spesso creata una
confusione tra i due livelli e spesso sono stati scelti esempi che ambiguamente
erano in grado di elucidare sia la relazione riconosciuta, sia le proprietà
della relazione logica che essi tentavano di identificare con la prima. Può
aiutarci a comprendere meglio questo modo di pro cedere un paragone con i
metodi della logica contempora- 153 154 6. LA TEORIA DEL LINGUAGGIO DEGLI
STOICI nea. I logici contemporanei, infatti, sono in genere interes sati
unicamente al definiens, cioè alla relazione che essi pos sono stabilire in
simboli, senza riguardo alla questione se tale relazione sia identica a quella
che è ampiamente cono sciuta, facilmente riconosciuta, e poco compresa come
quella di una espressione di implicitazione ("fol/owing", Hurst 1935:
492). A esempio Peirce e Russell erano interes sati alle proprietà della
implicazione materiale indipenden temente dal fatto che essa riproducesse il
significato "usua le" di "implica" ("implies").
Così pure Lewis era interessato al sistema della implicazione rigida senza
sostenere che l ' im plicazione rigida rappresenti il significato di
"implica". Questa differenza nel modo di procedere tra antichi e
moderni comporta un'ulteriore differenza formale: mentre i logici antichi erano
interessati a dare un'unica definizione, i moderni lo sono a fornire due
definizioni: quella di "im plicazione materiale" e quella di
"implicazione rigida". 6.2.4.2 L'implicazione filoniana Filone è il
primo esponente della scuola megarico-stoica citato da Sesto ed è il primo che
dà un'interpretazione vero funzionale dell'espressione "Se p, allora
q": secondo lui, un'espressione condizionale è valida se, e solo se, non
co mincia con il vero e finisce con il falso. Come abbiamo già visto, la
definizione che Filone dà del criterio di consequen zialità (ako/outhfas krit�rion) corrisponde al quadro del
l'implicazione materiale. Infatti sono tre i casi in cui il con dizionale è
valido, corrispondente ai tre esempi seguenti: (i) "Se è giorno, c'è
luce" (VV); (ii) "Se la terra vola, la terra ha le ali" (FF);
(iii) "Se la terra vola, la terra esiste" (FV). Come sottolineano i
Kneale (1962: tr. it. 157), è probabi le che Filone avesse in mente l'uso
dell'espressione "Se p, allora q" nei ragionamenti e che volesse
attirare l'attenzione sul fatto che la congiunzione dell'asserto condizionale
con il suo antecedente implicita sempre il conseguente. L'inter pretazione
proposta da Filone è la più debole che soddisfi tale requisito. 6.2 LA
TEORIA DEL SEGNO 155 6.2.4.3 L'implicazione diodorea Diodoro Crono era il
maestro di Filone, e la ragione per cui Sesto lo cita per secondo può essere
forse attribuita al fatto che, mentre Diodoro riuscì a confutare Filone, que
st'ultimo non riuscì a fare altrettanto con il primo (Hurst 1935: 435 n.). La
critica che Diodoro muove all'interpretazione filonia na insiste proprio sul
carattere di debolezza di quest'ultima. Egli individua infatti degli esempi di
condizionale che, pur potendo soddisfare il requisito filoniano in un tempo tt
, possono tuttavia mancare di soddisfarlo in un altro tempo t2. A esempio,
l'asserto "Se è giorno, io sto conversando" sarebbe considerato vero
da Filone se si dessero le condizio ni , in un tempo t � , per cui fosse giorno e io stessi
conversan do. Diodoro invece dimostra che esso è falso, sostenendo che non c'è
niente nella sua natura che permetta di dire se esso cada o no sotto la
definizione di Filone. Infatti esso potrebbe essere pronunciato anche in un
tempo t2, quando fosse giorno, ma io rimanessi silenzioso. In questo caso es
so avrebbe la forma invalida VF. Per ovviare a questo inconveniente, Diodoro
elabora una concezione secondo la quale un condizionale è valido quan do
"non ammise, né ammette di cominciare con il vero e fi nire con il
falso".40 L'esempio che egli dà è "Se non esisto no gli elementi
atomici delle cose, allora esistono gli ele menti atomici delle cose",
che, secondo Diodoro, ha l'ante cedente sempre falso e il conseguente sempre
vero: ciò ba sterà a escludere l'evenienza di un antecedente vero con un
conseguente falso, unico caso in cui il condizionale sarebbe non valido.41
6.2.4.4 L'"implicazione connessiva" ("synartesis") di Cri
sippo La terza concezione di condizionale valido riportata da Sesto è quella
che, secondo diversi studiosi moderni (Mates 1 56 6. LA TEORIA DEL
LINGUAGGIO DEGLI STOICI 1949 a; Bochenski 1951 e 1956), corrisponde alla
implica zione rigida di Lewis o comunque a una forma di implica zione
necessaria (Kneale 1962; Preti 1956). In maniera con corde con il passo di
Sesto, che abbiamo visto, questa con c e z i o n e v i e n e r i p o rt a t a
d a D i o g e n e ( Vi t a e , V I I , 7 3 ) : " È v e r o un condizionale
nel quale il contraddittorio (antikefmenon) del conseguente è incompatibile
(macheta1) con l'anteceden te, come a esempio 'se è giorno, c'è luce' ".
Il nome del sostenitore di questa concezione non ci è sta to lasciato da chi
la riferisce; ma vi sono prove che essa ap partenesse a Crisippo (cfr. anche
Miiller 1978: 18-19). La nozione di "incompatibilità", messa in scena
da que sta definizione, è molto interessante, ma problematica in quanto non
viene chiaramente definita. Martha Hurst (1935: 495), commentando il passo,
tende a mostrare che la relazione di incompatibilità e anche, più in generale,
quella di "consequenzialità" (jollowing), non possono essere espresse
in termini estensionali, cioè mediante relazioni esterne, che sussistono tra le
proposizioni in virtù di pro prietà che esse avrebbero al di fuori della relazione:
al con trario, è necessario ricorrere alle relazioni interne che sussi stono
in virtù del loro significato. Può essere interessante confrontare questa
conclusione di M. Hurst con le osservazioni di Preti (1956: 13), il quale so
stiene che l'esempio di Sesto, dato a proposito della synar t�sis "sembra alludere a qualcosa di
ancora più forte (della strict implication di Lewis): alla vera e propria
tautologia". Preti basa la sua osservazione sulle notizie circa la
dottrina stoica che vengono riportate da Filodemo nel De signis. In effetti in
quel testo (come vedremo meglio nel capitolo spe- cificamente dedicatogli) è
presentato come genuinamente stoico il metodo inferenziale della
"contrapposizione" (ana skeu�), che appare analogo a quello della synart�sis. Infatti, l'inferenza per
"contrapposizione" è quella in cui la negazione del conseguente
comporta la negazione del l'antecedente. Essa si configura in maniera tale che
la verità del condizionale "Se il primo, allora il secondo" è
garantita dalla verità del corrispondente condizionale "Se non il se
condo, non il primo".42 6.3 CONCLUSIONI 157 Preti sottolinea le
affinità tra la synart�sis (secondo cui
la negazione del conseguente è incompatibile con l'anteceden te) e il metodo
di contrapposizione (anaskeu�) (in cui la ne gazione del conseguente comporta la negazione
dell'antece dente), e in entrambi i casi chiama in causa la implicazione
rigida di Lewis, con la precisazione che gli esempi forniti da Filodemo
sembrano indicare un rapporto più forte, che ten de a risolvere l'inferenza o
in una forma di tautologia o in una forma di L-implicazione. 6.3 Conclusioni
Nel passaggio dalla teoria aristotelica del segno a quella stoica c'è, come
abbiamo visto, uno spostamento di accento dai termini su cui si costruiscono le
proposizioni categori che nel sillogismo, alle relazioni tra le proposizioni
nell'as serto condizionale. Contemporaneamente si registra un'ac centuazione
del carattere, già presente in Aristotele, di con sequenzialità necessaria che
la relazione segnica è chiamata a istituire: l'inferenza dal termine noto a
quello non noto deve presentare un carattere cogente. Ci sono due ragioni di
questo aspetto necessaristico della semiotica stoica, una legata ali'analisi
della natura della ra gione e dei suoi processi, l'altra riferibile alla
configurazio ne della metafisica stoica (De Lacy 1978: 208). Per il primo
punto è Sesto43 stesso a informarci che gli stoici ritenevano che l'uomo si
differenzia dagli animali per la sua capacità di "discorso interno "
(16gos endiathetos) e in virtù della sua abilità di combinare i concetti e di
passare dall'uno all'altro. L'uomo possiede infatti la nozione di
consequenzialità (akolouthfa) e con ciò egli possiede anche la nozione di
segno, che ha appunto la forma: "Se questo, allora quest'altro". Così
l'esistenza del segno si pone in stretta dipendenza dalla natura del pensiero
umano. Quanto al secondo punto, la metafisica stoica poggiava sull'idea che il
reale fosse costituito da una catena ininter rotta di eventi, legati tra loro
da rapporti di causa-effetto. Tali relazioni erano .:oncepite come necessarie
in quanto di- 158 6. LA TEORIA DEL LINGUAGGIO DEGLI STOICI pendenti
daiPordine razionale istituito dalla divinità. In questo modo, la consequenzialità
necessaria nella relazione segnica valida riproduce quella stessa
consequenzialità che si rintraccia a livello della concatenazione degli
eventi.44 L'insistenza che gli stoici pongono sull'asserto condizionale e
sull'inferenza da segni indica proprio l'enfasi da loro col locata sulla
relazione necessaria tra concetti e proposizioni a livello logico e tra cause
ed effetti a livello metafisica. Su queste basi, del resto, riposa la stessa
accettazione, con riserva, della divinazione da parte degli stoici. La divi
nazione consiste, infatti, nel cogliere la relazione che colle ga certi
avvenimenti presenti e altri che avverranno.4� Ora, per quanto la razionalità degli
uomini sia sostanzialmente dello stesso tipo di quella che hanno gli dei,
tuttavia questi ultimi possiedono la conoscenza dell'intera catena causale che
lega gli eventi ("conligatio causarum omnium"),46 men tre ai primi è
preclusa. Gli uomini non possono conoscere dunque le cause ma solo gli indizi
caratteristici delle cause ("signa [.. . ] causarum et notas") degli
eventi e su questi si basano per predire il futuro. Ma, a differenza di quanto
av verrebbe per gli dei, i condizionali degli uomini intorno al futuro mancano
di necessità. Nel caso della scienza umana (che per gli stoici equivale a quello
della dialettica) il segno deve basarsi su un'impli cazione necessaria. Ma
questa, che è una caratteristica irri nunciabile, non è tuttavia sufficiente a
definire un segno. Infatti, in un condizionale come: "Se è giorno, c'è
luce»47 il giorno non potrebbe essere considerato un segno della luce in quanto
entrambe le cose sono evidenti e quindi l'in ferenza non può provare nulla. La
verità su cui si basa è certamente a priori e analitica, come sembra richiesto
nel caso delle verità necessarie, ma tale condizionale è privo della
caratteristica di permettere di scoprire una nuova co noscenza. Il segno
stoico, in conclusione, si deve inquadrare in uno schema logico (che è quello
deli'implicazione necessaria), ma deve contemporaneamente superarlo per collocarsi
in un'ottica epistemologica, nella quale esso diventa fattore
dell'accrescimento del sapere: bisogna sempre tener presen- 6.3
CONCLUSIONI 1 59 te che l'essenza del segno è l'inferenza che va dalle cose ma
nifeste a quelle non percepite. Ma a questo punto sembra delinearsi nella
semiotica stoi ca un problema difficilmente resolubile: come è possibile che
l'inferenza segnica sia analitica (se si pensa alla L-impli.. cazione di cui
parla Preti) e contemporaneamente fornisca una nuova conoscenza (la scoperta di
un fatto nascosto)? Prendiamo come esempio di segno una dimostrazione (infatti
anche la dimostrazione viene considerata, secondo la testimonianza di Sesto, un
segno):48 - sono pori intellegibili nella pelle. - Il primo. - Dunque , il
secondo . Qui l'inferenza è condotta dal fatto percepibile rappre sentato
dallo scorrere del sudore al fatto nascosto che esi stano pori nella pelle. La
presenza dei pori è un fatto oscuro per natura: infatti essi possono soltanto
essere conosciuti dalla mente (no�to1), ma non dai sensi in un'epoca in cui il microscopio non
era ancora stato inventato. Sesto aggiun ge, come argomento rafforzativo delle
premesse nel ragio namento precedente, un'ulteriore argomentazione:49 -
compatto e non poroso. - Il sudore scorre attraverso il corpo. - Pertanto non è
possibile che il corpo sia compatto, ma esso è poroso. La premessa maggiore di
questa argomentazione sembra essere basata sul test di contrapposizione (Q::jJ)
applicato alla premessa maggiore del precedente. Infatti se al condi zionale:
p (se il sudore scorre attraverso la superficie del corpo) ::q (ci sono pori
intellegibili nella pelle) Se il sudore scorre attraverso la superficie del
corpo, ci È impossibile che un liquido scorra attraverso un corpo 160 6.
LA TEORIA DEL LINGUAGGIO DEGLI STOICI applichiamo il test di contrapposizione,
otteniamo l} (se la pelle è un corpo compatto e non poroso) :>p (un li
quido non vi può scorrere attraverso), espressione che è alla base della
premessa del secondo ra gionamento di Sesto. Essa permette di sviluppare un
ragio namento corrispondente al modus tollens, che convalida la conclusione
del primo ragionamento. Non si saprebbe dire se gli stoici riescano a evitare,
con il ricorso alla contrapposizione, la contraddizione che esiste tra la
richiesta di una relazione necessaria e a priori tra le due proposizioni del
condizionale e la necessità che il segno produca nuova conoscenza. Di fatto la
contrapposizione rende necessaria la relazione anche nel caso di verità fattua
li, poiché parte dall'assunzione che il fatto oscuro per natu ra sia legato a
quello evidente in modo tale che ciò che è evi dente non potrebbe esistere se
il fatto non percepito non fosse quale viene rivelato essere.Antonio Schinella Conti. Antonio Conti. Keywords: Conti’s
French letters – Conti’s Scritti Filosofici, Dialoghi Filosofichi, about
whether corpori celesti are inhabited -- l’infinito, self-referential,
recursion, anti-sneak, regress, infinite regress in the analysis of
communication, calcolo finitesimale, calcolo infinitesimale, Enea stoico,
Ottavio Stoico, Cicerone stoico, semiotica stoica – allegoria dell’Eneide,
scudo di Enea, Il Parmenide di Platone – assiomatico dell’essere – L’essere e. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Conti” – The Swimming-Pool Library. https://www.flickr.com/photos/102162703@N02/51769801147/in/dateposted-public/
Posts
No comments:
Post a Comment