Bobbio (Torino). Filosofo. Grice: “My
favourite Bobbio must be his ‘dialettica’ – he knows all about it, since he is
into the Plato/Aristotle models that run most philosophy – some think there is
a third model at play – but …” – “Bobbio is a good one; like me, he is a
philosophical cartographer – into the longitudinal and latitudinal unity of
philosophy – even if he can be picky when it comes to the longitudinal: Italian
only, and uncanonical, like Cattaneo, Gramsci, Croce, … -- Especially
Cattaneo!” Grice: “Bobbio – this is the philosopher, not the infantry general –
is a Griceian in that ‘fiducia reciproca’ becomes an essential meta-goal; he
has been involved with the dispute naturalism/positivism, and has come with
some interesting points about the ‘regole del gioco’ – and whether ‘custom’ can
be a ‘normative fact’!” – “All in all, his philosophy is about trying to look
for an answer to what I deem the fundamental question regarding rational
co-operation – His appeal to philosophical biology or zoology is interesting –
Toby trusts Tibby, the squarrels, as Jack trusts Jill and vice versa – but does
a ‘lupus’ trust a ‘lupus’? Hobbes, who didn’t know the first thing about
zoology, philosophical or other – thought so!” Essential Italian philosopher,
who’s written on Fregeian sense ‘senso,’the need for sensethe search for sense,
meaning meaning. «Il compito degli uomini di cultura è più che mai oggi
quello di seminare dei dubbi, non già di raccogliere certezze.» (Norberto
Bobbio, Invito al colloquio, in Politica e cultura, Einaudi, Torino 195515.). Considerato
«al tempo stesso il massimo teorico del diritto e il massimo filosofo
[italiano] della politica […] nella seconda metà del Novecento», fu
«sicuramente quello che ha lasciato il segno più profondo nella cultura
filosofico-giuridica e filosofico-politica e che più generazioni di studiosi,
anche di formazione assai diversa, hanno considerato come un
maestro». Bobbio nacque a Torino il 18 ottobre 1909 da Luigi (medico) e
Rosa Caviglia. Una condizione familiare agiata gli permise un'infanzia
serena. Il giovane Norberto scrive versi, ama Bach e la Traviata, ma
svilupperà, per causa di una non ben determinata malattia infantile «la
sensazione della fatica di vivere, di una permanente e invincibile stanchezza»
che si aggravò con l'età, traducendosi in un taedium vitae, in un sentimento
malinconico, che si rivelerà essenziale per la sua maturazione
intellettuale. Studiò prima al Ginnasio e poi al Liceo classico Massimo
D'Azeglio dove conoscerà Leone Ginzburg, Vittorio Foa e Cesare Pavese, poi
divenute figure di primo piano della cultura dell'Italia repubblicana. Dal
1928, come molti giovani dell'epoca, fu infine iscritto al Partito Nazionale
Fascista. La sua giovinezza, come da lui stesso descritto fu:
"vissuta tra un convinto fascismo patriottico in famiglia e un altrettanto
fermo antifascismo appreso nella scuola, con insegnanti noti antifascisti, come
Umberto Cosmo e Zino Zini, e compagni altrettanto intransigenti antifascisti
come Leone Ginzburg e Vittorio Foa". Allievo di Gioele Solari e
Luigi Einaudi, si laureò in Giurisprudenza l'11 luglio 1931 con una tesi
intitolata Filosofia e dogmatica del Diritto, conseguendo una votazione di
110/110 e lode con dignità di stampa. Nel 1932 seguì un corso estivo
all'Marburgo, in Germania, insieme a Renato Treves e Ludovico Geymonat, ove
conoscerà le teorie di Jaspers e i valori dell'esistenzialismo. L'anno
seguente, nel dicembre 1933, conseguì la laurea in Filosofia sotto la guida di
Annibale Pastore con una tesi sulla fenomenologia di Husserl, riportando un
voto di 110/110 e lode con dignità di stampa, e nel 1934 ottenne la libera
docenza in Filosofia del diritto, che gli aprì le porte nel 1935
all'insegnamento, dapprima all'Camerino, poi all'Siena e a Padova (dal 1940 al
1948). Nel 1934 pubblicò il primo libro, L'indirizzo fenomenologico nella
filosofia sociale e giuridica. Le sue frequentazioni sgradite al regime
gli valsero, il 15 maggio 1935, un primo arresto a Torino, insieme agli amici
del gruppo antifascista Giustizia e Libertà; fu quindi costretto, a seguito di
una intimazione a presentarsi davanti alla Commissione provinciale della
Prefettura per discolparsi, a inoltrare esposto a Benito Mussolini. La chiara
reputazione fascista di cui godeva la famiglia gli permise però una piena
riabilitazione, tanto che, pochi mesi dopo, con il richiesto intervento di
Mussolini e di Gentile, ottenne la cattedra di filosofia del diritto a
Camerino, che era occupata da un altro ordinario ebreo, espulso a seguito delle
leggi razziali. Dopo un diniego iniziale a causa dell'arresto di tre anni
prima, fu reintegrato grazie all'intervento di Emilio De Bono, amico di
famiglia, mentre era presidente di commissione il cattolico e dichiarato
antifascista Giuseppe Capograssi. È in questi anni che Norberto Bobbio
delineò parte degli interessi che saranno alla base della sua ricerca e dei
suoi studi futuri: la filosofia del diritto, la filosofia contemporanea e gli
studi sociali, uno sviluppo culturale che Bobbio vive contemporaneamente al
contesto politico temporale. Un anno dopo le leggi razziali, infatti,
esattamente il 3 marzo 1939, giurò fedeltà al fascismo per poter ottenere la
cattedra all'Siena. E rinnovò il giuramento nel 1940, a guerra dichiarata, per
prendere il posto del professor Giuseppe Capograssi, a sua volta insediatosi
nel 1938 nella cattedra del professor Adolfo Ravà estromesso dall'Padova perché
ebreo. Questo episodio della sua vitaspesso riportato come se Bobbio avesse
preso direttamente il posto di Ravàfu poi oggetto di svariate polemiche.
Nel '42, un giovane Bobbio affermò davanti alla Società Italiana di Filosofia
del Diritto che Capograssi crebbe in «quel rinascimento idealistico del XX
secolo, nel nostro campo di studi iniziato, stimolato, e, quel ch'è di più,
criticamente fondato da Giorgio Del Vecchio». Nel 1942 partecipò al
movimento liberalsocialista fondato da Guido Calogero e Aldo Capitini e,
nell'ottobre dello stesso anno, aderì al Partito d'Azione clandestino.
Nei primi mesi del 1943 respinse l'"invito" del ministro Biggini (che
poco dopo redasse, su impulso di Mussolini, la costituzione della Repubblica di
Salò) a partecipare a una cerimonia presso l'Padova durante la quale si sarebbe
dedicata una lampada votiva da collocare al sacrario dei caduti della
rivoluzione fascista nel cimitero della città. Nel 1943 sposò Valeria
Cova: dalla loro unione nacquero i figli Luigi, Andrea e Marco. Il 6 dicembre
del 1943 fu arrestato a Padova per attività clandestina e rimase in carcere per
tre mesi. Nel 1944 venne pubblicato il saggio La filosofia del decadentismo,
nel quale criticò l'esistenzialismo e le correnti irrazionalistiche,
rivendicando al contempo le esigenze della ragione illuministica. Dopo la
liberazione collaborò regolarmente con Giustizia e Libertà, quotidiano torinese
del Partito d'azione, diretto da Franco Venturi. Collaborò all'attività del Centro
di studi metodologici con lo scopo di favorire l'incontro tra cultura
scientifica e cultura umanistica, e poi con la Società Europea di
Cultura. Nel 1945 pubblicò un'antologia di scritti di Carlo Cattaneo, col
titolo Stati uniti d'Italia, premettendovi uno studio, scritto tra la primavera
del 1944 e quella del 1945 dove sosteneva che il federalismo come unione di
stati diversi era da considerarsi superato dopo l'avvenuta unificazione
nazionale. Il federalismo a cui pensava Bobbio era quello inteso come
"teorica della libertà" con una pluralità di centri di partecipazione
che potessero esprimersi in forme di moderna democrazia diretta. Nel
1948 lasciò l'incarico a Padova e venne chiamato alla cattedra di filosofia del
diritto dell'Torino, annoverando corsi di notevole importanza come Teoria della
scienza giuridica (1950), Teoria della norma giuridica (1958), Teoria
dell'ordinamento giuridico (1960) e Il positivismo giuridico (1961). Dal
1962 assunse l'incarico di insegnare scienza politica, che ricoprirà sino al
1971; fu tra i fondatori della odierna facoltà di Scienze politiche all'Torino
insieme con Alessandro Passerin d'Entrèves, al quale subentrò nella cattedra di
filosofia politica nel 1972 mantenendola fino al 1979 anche per l'insegnamento
di Filosofia del diritto e Scienza politica. Dal 1973 al 1976 divenne preside
della facoltà ritenendo che mentre gli incarichi accademici fossero «onerosi e
senza onori» era l'insegnamento l'attività principale della sua vita: «un abito
e non solo una professione». La politica, del resto, divenne via via un
tema fondamentale nel suo percorso intellettuale e accademico, e parallelamente
alla pubblicazioni di carattere giuridico, aveva avviato un dibattito con gli
intellettuali del tempo; nel 1955 aveva scritto Politica e cultura, considerato
una delle sue pietre miliari, mentre nel 1969 era uscito il libro Saggi sulla
scienza politica in Italia. Nei venticinque anni accademici all'ombra
della Mole Antonelliana, Bobbio svolse anche diversi tra corsi su Kant, Locke,
lavori su Hobbes e Marx, Hans Kelsen, Carlo Cattaneo, Hegel, Vilfredo Pareto,
Gaetano Mosca, Piero Gobetti, Antonio Gramsci, e contribuì con una pluralità di
saggi, scritti, articoli e interventi di grande rilievo che lo portarono, in
seguito a diventare socio dell'Accademia dei Lincei e della British Academy.
Divenuto condirettore con Nicola Abbagnano della Rivista di filosofia a partire
dal '53, fu come questi socio dell'Accademia delle Scienze di Torino, della
quale entrò a far parte il 9 marzo dello stesso anno per essere confermato
socio nazionale e residente dal 26 aprile 1960. Significativa la
collaborazione, sul tema pacifista, col filosofo e amico antifascista Aldo
Capitini, le cui riflessioni comuni sfoceranno nell'opera I problemi della
guerra e le vie della pace (1979). Nel 1953 partecipò alla lotta condotta
dal movimento di Unità Popolare contro la legge elettorale maggioritaria e nel
1967 alla Costituente del Partito Socialista Unificato. Nel tempo delle
contestazioni giovanili, Torino fu la prima città a farsi carico della
protesta, e Bobbio, fautore del dialogo, non si sottrasse a un difficile
confronto con gli studenti, tra i quali il suo stesso primogenito Luigi che
militava all'epoca in Lotta Continua. Nel contempo, venne anche incaricato dal
Ministero per la Pubblica Istruzione quale membro della Commissione tecnica per
la creazione della facoltà di sociologia di Trento. Guido Calogero
e Norberto Bobbio alla Rencontres internationales de Genève Nel 1971 Bobbio fu
tra i firmatari della lettera aperta pubblicata sul settimanale L'Espresso sul
caso Pinelli. Nel 1998 Norberto Bobbio in una lettera indirizzata ad Adriano
Sofri pubblicata su La Repubblica ripudiò il tono del linguaggio utilizzato
nell'appello ma senza ritrattarne l'adesione al contenuto di critica sui fatti
legati a Piazza Fontana. Il 14 febbraio 1972 scrivendo a Guido Fassò
intorno al problema democratico, Bobbio si sfogava sostenendo che «questa
nostra democrazia è divenuta sempre più un guscio vuoto, o meglio un paravento
dietro cui si nasconde un potere sempre più corrotto, sempre più incontrollato,
sempre più esorbitante [...] Democrazia di fuori, nella facciata. Ma dietro la
tradizionale prepotenza dei potenti che non sono disposti a rinunciare nemmeno
a un'oncia del loro potere, e lo mantengono con tutti i mezzi, prima di tutto
con la corruzione. La democrazia non è soltanto metodo, ma è anche un ideale: è
l'ideale egualitario. Dove questo ideale non ispira i governanti di un regime
che si proclama democratico, la democrazia è un nome vano. Io non posso
separare la democrazia formale da quella sostanziale. Ho il presentimento che
dove c'è soltanto la prima un regime democratico non è destinato a durare. Sono
molto amaro, amico mio. Ma vedo questo nostro sistema politico sfasciarsi a
poco a poco [...] a causa delle sue interne, profonde, forse inarrestabili
degenerazioni».[25] A metà degli anni settanta, nel solco di un sempre
più vivace impegno civile, e alle soglie di uno dei periodi più drammatici in
Italia (culminato col rapimento e l'omicidio di Aldo Moro), provocò un vivace
dibattito sia negando l'esistenza di una cultura fascista sia trattando
estensivamente sui rapporti tra democrazia e socialismo. L'8 maggio 1981,
alla vigilia dei referendum sull'aborto, rilascia un'intervista al Corriere
della Sera nella quale afferma la sua contrarietà all'interruzione della
gravidanza. Successivamente la sua attenzione si concentrò a favore di una
"politica per la pace", con motivati distinguo a sostegno del diritto
internazionale in occasione della Guerra del Golfo del 1991. Delle
venticinque lettere inedite che fanno parte della corrispondenza epistolare che
Bobbio tenne con Danilo Zolo e che ora sono state rese pubbliche nel volume
L'alito della libertà, a cura dello stesso Zolo, interessante quella del 25
febbraio 1991 riguardante la "Guerra del Golfo" che vide protagonisti
nel gennaio del 1991 gli Stati Uniti di George Bush senior, le forze dell'ONU e
vari paesi arabi alleati contro l'Iraq di Saddam Hussein che aveva invaso il
Kuwait. Bobbio definì "giusta" questa guerra non rendendosi conto che
quella parola «... poteva essere interpretata in modo diverso da come l'avevo
intesa io... come guerra "giustificata" in quanto rispondente a
un'aggressione.» Bobbio quindi si lamentò delle polemiche nate al riguardo da
parte di "pacifisti da strapazzo". Il fatto che l'ONU, scrisse
Bobbio, avesse autorizzato l'intervento in guerra contro l'Iraq, la rendeva
"legale", in questo senso, "giusta". Bobbio però
riconobbe che l'ONU fosse stato successivamente, nel corso della guerra, messo
da parte e gli "spietati bombardamenti" su Baghdad hanno fatto sì che
si possa temere che «...se la pace sarà instaurata con la stessa mancanza di
saggezza con cui è stata condotta la guerra, anche questa guerra sarà stata,
come tante altre inutile.» Nel 1979 fu nominato professore emerito
dell'Torino e nel 1984, ai sensi del secondo comma dell'articolo 59 della
Costituzione italiana, avendo «illustrato la Patria per altissimi meriti» in
campo sociale e scientifico, fu nominato senatore a vita dal Presidente della
Repubblica Sandro Pertini. In quanto membro del Senato si iscrisse prima come
indipendente nel gruppo socialista, poi dal 1991 al gruppo misto ed infine dal
1996 al gruppo parlamentare del Partito Democratico della Sinistra, poi
divenuto dei Democratici di Sinistra.[27] Norberto Bobbio e Natalia
Ginzburg a Barolo per festeggiare gli ottant'anni di Vittorio Foa. Dopo la
stagione di mani pulite, e la cosiddetta fine della Prima Repubblica, venne
pubblicato il saggio Destra e sinistra, i cui contenuti provocarono un notevole
dibattito culturale, agitando non poco l'humus della politica italiana. Il
libro toccò le cinquecentomila copie vendute in pochi mesi e venne ripubblicato
l'anno successivo, riveduto e ampliato, con risposte ai critici. A
riconoscimento di un'intera vita lucidamente dedicata alle scienze del diritto,
della politica, della filosofia e della società, tra dubbio e metodo, tra ethos
e laicità, Bobbio ricevette lauree honoris causa da molte università, tra le
quali quelle di Parigi (Nanterre), Buenos Aires, Madrid (tre, in particolare
alla Complutense) e Bologna,[29] e vinse il Premio europeo Charles Veillon per
la saggistica nel 1981, il Premio Balzan ed il Premio Agnelli nel 1995.
Nel 1997 pubblicò la sua autobiografia. Nel 1999 uscì una terza edizione
aggiornata del suo best seller, ormai tradotto in una ventina di lingue. Nel
2001 morì la moglie Valeria, e Bobbio iniziò un graduale ritiro dalla vita
pubblica, pur rimanendo in attività e curando ulteriori pubblicazioni. Fecero
rumore le sue osservazioni critiche sia nei confronti di Silvio Berlusconi sia
della partitopenia (ossia mancanza di partiti)[31], e le riflessioni sulla
crisi della sinistra e della socialdemocrazia europea. Il 18 ottobre 2003,
ricevette il "Sigillo Civico" della sua Torino "per l'impegno
politico e il contributo alla riflessione storica e culturale". Dopo
avervi trascorso la maggior parte della vita, Norberto Bobbio morì a Torino il
9 gennaio 2004. Secondo le sue volontà, alcuni giorni dopo la morte, la salma
venne tumulata, con una cerimonia civile strettamente privata nel cimitero di
Rivalta Bormida, comune piemontese in provincia di Alessandria.[32][33] Il
pensiero di Norberto Bobbio si forma nei primi decenni del Novecento in una
temperie filosofica dominata dell'idealismo. Tuttavia, come molti studiosi
torinesi, non abbraccia mai questa visione del mondo: dopo un primo
accostamento alla fenomenologia, significativamente attestato dalle sue opere
sulla filosofia di Husserl, si avvicina al filone neorazionalista e
neoempirista fiorito in Europa, specialmente oltralpe in Germania ed attorno al
Circolo di Vienna. Negli anni quaranta e cinquanta Bobbio entra in
contatto con la filosofia analitica di tradizione anglosassone. Compie studi di
analisi del linguaggio, tracciando le prime linee di ricerca della scuola
analitica italiana di filosofia del diritto, di cui è ancora oggi riconosciuto
figura eminente di riferimento. Al riguardo vanno menzionati perlomeno i due
saggi: Scienza del diritto e analisi del linguaggio del 1950[34] e Essere e
dover essere nella scienza giuridica del 1967[35]. Dedica studi specifici
a Hobbes, a Pareto e a molti filosofi e teorici della politica di cui già s'è
detto. Vede nell'Illuminismo un modello di rigore e di rifiuto del dogmatismo
di cui riprende l'ideale razionalistico, traducendolo anche nell'analisi del
sistema democratico e parlamentare. Sino dagli anni cinquanta si occupa di temi
quali la guerra e la legittimità del potere, dividendo la sua produzione tra la
filosofia giuridica, la storia della filosofia e i temi di attualità
politica. Durante gli ultimi anni del fascismo, Bobbio matura la
convinzione della necessità di uno Stato democratico, che sgombri il campo dal
pericolo della politica ideologizzata e delle ideologie totalitarie sia di
destra che di sinistra; auspica una gestione laica della politica e un
approccio filosofico-culturale ad essa, che aiuti a superare la
contrapposizione fra capitalismo e comunismo e a promuovere la libertà e la
giustizia. Nel saggio Quale socialismo? (1976), Bobbio critica sia la
dialettica marxista sia gli obiettivi dei movimenti rivoluzionari, sostenendo
che le conquiste borghesi dovevano estendersi anche alla classe dei proletari.
Bobbio ritiene fallimentare solo l'esperienza marxista-leninista, mentre
prevede che le istanze di giustizia rivendicate dai marxisti possano, in
futuro, riaffiorare nel panorama politico. Il pensiero di Bobbio diviene
così, soprattutto tra gli intellettuali dell'area socialista, un modello
esemplare, grazie al suo 'sapere impegnato', certamente «più preoccupato di
seminare dubbi che di raccogliere consensi». Egli stesso riprenderà la
riflessione su un tema a lui caro, quello del rapporto tra politica e cultura,
proponendo, tra le pagine di Mondoperaio, una «autonomia relativa della cultura
rispetto alla politica» secondo la quale «la cultura non può né deve essere
ridotta integralmente alla sfera del politico». Nel 1994 esce l'opera
Destra e sinistra, nella quale Bobbio focalizza le differenze fra le due
ideologie e i due indirizzi politico-sociali; la destra, secondo l'autore, è
caratterizzata dalle tendenze alla disuguaglianza, al conservatorismo ed è
ispirata da interessi, mentre la sinistra persegue l'uguaglianza, la
trasformazione, ed è sospinta da ideali. In quest'opera, Bobbio si esprime
anche in favore dei diritti animali[36]. Nell'opera L'età dei diritti
(1990), Bobbio individua i diritti fondamentali che consentono lo sviluppo di
una democrazia reale e di una pace giusta e duratura. Una partecipazione
collettiva e non coercitiva alle decisioni comunitarie, una contrattazione
delle parti, l'allargamento del modello democratico a tutto il mondo, la
fratellanza fra gli uomini, il rispetto degli avversari, l'alternanza senza
l'ausilio della violenza, una serie di condizioni liberali, vengono indicati da
Bobbio come capisaldi di una democrazia, che seppur cattiva, è preferibile ad
una dittatura. Per tutta la vita scrittore di numerosissimi articoli, anche
tramite interviste, Norberto Bobbio incarna l'ideale della filosofia critica e
militante che lo vede protagonista anche del Centro di studi metodologici di
Torino e tra i fondatori del Centro studi Piero Gobetti di Torino che conserva
la sua biblioteca e il suo archivio, «Mi ritengo un uomo del dubbio e del
dialogo. Del dubbio, perché ogni mio ragionamento su una delle grandi domande
termina quasi sempre, o esponendo la gamma delle possibili risposte, o ponendo
ancora un'altra grande domanda. Del dialogo, perché non presumo di sapere
quello che non so, e quello che so metto alla prova continuamente con coloro
che presumo ne sappiano più di me.» (Norberto Bobbio, Elogio della
mitezza, Linea d'ombra edizioni, Milano 19948.) Contrario alla figura dell'intellettuale
«Profeta»[37], preferendo il ruolo del «Mediatore» impegnato «nella difficile
arte del dialogo» (e ciò è anche testimoniato dal colloquio intrattenuto con i
marxisti per un riesame critico del loro «dogmatismo e settarismo» che coinvolse
anche Togliatti), il suo atteggiamento teoretico fu segnato da una positiva
«ambivalenza» fra una posizione realista e una idealista che non rifuggiva le
complessità del discorso, ricorrendo sovente al paradosso. Ciò gli valse, in
virtù dell'amore per il dibattito che consideri «il pro e il contro» di ogni
questione, la qualifica di filosofo «de la indecisión» (Rafael de Asís
Roig)[41][42], giacché ogni suo «ragionamento su una delle grandi domande [si
concludeva] quasi sempre, o esponendo la gamma delle possibili risposte, o
ponendo ancora un'altra grande domanda». Nell'ultimo libro che raccoglie saggi,
scritti e testimonianze su maestri, amici ed allievi, Bobbio comincia
ricordando i tre maestri Francesco Ruffini, Piero Martinetti e Tommaso Fiore.
L'elenco degli amici è lungo e annovera compagni di studio come Antonino
Repaci[44][45] come Renato Treves e Ludovico Geymonat e colleghi come Nicola
Abbagnano, Bruno Leoni, Alessandro Passerin d'Entrèves e Giovanni Tarello.
Bobbio ricorda poi gli allievi Paolo Farneti, Morris Lorenzo Ghezzi, Amedeo
Giovanni Conte, Uberto Scarpelli che, come Bobbio stesso scrive, nel 1972 fu
naturaliter suo successore a Torino sulla cattedra di Filosofia del
diritto. Traggono ispirazione dal pensiero di Bobbio le "lezioni
Bobbio", svoltesi nel 2004, e la manifestazione "Biennale
Democrazia" di Torino. Medaglia d'oro ai benemeriti della scuola
della cultura e dell'artenastrino per uniforme ordinaria Medaglia d'oro ai
benemeriti della scuola della cultura e dell'arte — Roma, 2 giugno 1966.[46]
Gran Croce del Merito Civilenastrino per uniforme ordinariaGran Croce del
Merito Civile — Roma, Laurea honoris causa in Scienze Politichenastrino per
uniforme ordinaria Laurea honoris causa in Scienze Politiche — Università degli
Studi di Sassari, 5 maggio 1994. Onorificenza dell'Ordine Messicano Aquila
Aztecanastrino per uniforme ordinaria Onorificenza dell'Ordine Messicano Aquila
Azteca — Torino, Intitolazioni A
Norberto Bobbio è stata intitolata la biblioteca dell'Torino, sita in Lungo
Dora Siena, 100 A. Gli è stato inoltre intitolato un istituto di
istruzione superiore a Carignano, nella provincia di Torino, denominato appunto
"I.I.S Norberto Bobbio". A lui è intitolata la biblioteca
civica di Rivalta Bormida, paese natale della madre Rosa Caviglia. Altre opere:
“Saggi” (Roma-Bari, Laterza); “L'indirizzo fenomenologico nella filosofia
sociale e giuridica” (Di Lucia, Torino, Giappichelli); “Scienza e tecnica del
diritto” (Torino, Istituto giuridico della Regia Università); “L'analogia nella
logica del diritto” (Di Lucia, Milano, Giuffrè); “La consuetudine come fatto
normative” (Torino, Giappichelli); “La filosofia del decadentismo, Torino,
Chiantore); “Stati Uniti d'Italia. Scritti sul federalismo democratico” (Roma,
Donzelli); “Teoria della scienza giuridica, Torino, Giappichelli); “Politica e
cultura” (Torino, Einaudi); “Studi sulla teoria generale del diritto, Torino,
Giappichelli); “Teoria della norma giuridica” (Torino, Giappichelli); “Teoria
dell'ordinamento giuridico, Torino, Giappichelli); “Teoria generale del diritto,
Torino, Giappichelli); “Il positivismo giuridico, Lezioni di Filosofia del
diritto” (Torino, Giappichelli); “Locke e il diritto naturale” (Torino); “Da
Hobbes a Marx. Saggi di storia della filosofia” (Napoli, Morano); “Italia
civile. Ritratti e testimonianze” (Firenze, Passigli); “Giusnaturalismo e
positivismo giuridico” (Roma-Bari, Laterza); “Profilo ideologico del Novecento
italiano” (Milano, Garzanti); “La scienza politica in Italia” (Roma-Bari, Laterza); “Diritto e Stato in
Kant” (Torino, Giappichelli); “Una filosofia militante” (Torino, Einaudi); “La
teoria delle forme di governo nella storia del pensiero politico” (Torino,
Giappichelli); “Quale socialismo? Discussione di un'alternativa” (Torino, Einaudi);
“Il problema della guerra e le vie della pace” (Bologna, Il Mulino); “Studi
hegeliani. Diritto, società civile, Stato, Torino, Einaudi); “Le ideologie e il
potere in crisi. Pluralismo, democrazia, socialismo, comunismo, terza via e
terza forza, Firenze, Le Monnier); “Il futuro della democrazia. Una difesa
delle regole del gioco, Torino, Einaudi); “Maestri e compagni, 3ª ed., Firenze,
Passigli); “Il terzo assente. Saggi e discorsi sulla pace e sulla guerra” (Casale
Monferrato, Sonda); “Hobbes, Torino, Einaudi); “L'età dei diritti, Torino,
Einaudi, “Il dubbio e la scelta.
Intellettuali e potere nella società contemporanea, Roma, Carocci); “Elogio
della mitezza e altri scritti morali, Milano, Il Saggiatore); “Destra e
sinistra. Ragioni e significati di una distinzione politica” (Roma, Donzelli);
“Tra due repubbliche. Alle origini della democrazia italiana” (Roma, Donzelli);
“Eguaglianza e libertà” (Torino, Einuadi); “De senectute e altri scritti
autobiograficiPolito, prefazione di G. Zagrebelsky, Torino, Einaudi); “Né con
Marx né contro Marx, C. Violi, Roma, Editori Riuniti); “Autobiografia, A.
Papuzzi, 3ª ed., Roma-Bari, Laterza); “Teoria generale della politica, M.
Bovero, Torino, Einaudi); “Trent'anni di storia della cultura a Torino”
(Torino, Einaudi); “Dialogo intorno alla repubblica, Roma-Bari, Laterza); “Liberalismo
e Democrazia” (Milano, Simonelli); Contro i nuovi dispotismi. Scritti sul berlusconismo”
(Bari, Dedalo); “Etica e politica. Scritti di impegno civile” (Mondadori). Premio
"Artigiano della Pace"giovanipace.sermig.org, su
giovanipace.sermig.org. 3 dicembre
(archiviato dall'url originale l'8 dicembre ). Premi e
riconoscimenti a Norberto Bobbiocentenariobobbio, su centenariobobbio. Fondazione
Internazionale BalzanPremiati: Norberto Bobbiobalzan.org Hegel-Preis der Landeshauptstadt
StuttgartStadt Stuttgart: Bisherige Preisträgerstuttgart.de Luigi Ferrajoli, L'itinerario di Norberto
Bobbio: dalla teoria generale del diritto alla teoria della democrazia , in
Teoria politica, N. Bobbio, seconda tavola fuori testo. Scrive Bobbio:
«[Fui] esonerato, per mia vergogna, dalle ore di ginnastica per una malattia
infantile restata, almeno per me, misteriosa». (Norberto Bobbio, De senectute,
Einaudi, Torino Fondo Norberto BobbioL'Inventario: Stanza studio Bobbio
(SB)centrogobetti , su centrogobetti, N. Bobbio18.
Cesare Maffi, Massimo Bontempelli: punito da fascisti e antifascisti, in
ItaliaOggi, n. 206, 1º settembre 11.
Nello Ajello, Una vita per la democrazia nel secolo delle dittature, su
ricerca.repubblica, Anna Pintore, RAVÀ, Adolfo Marco, in Dizionario biografico
degli italiani, 86, Torino, Treccani, .
28 aprile . A puro titolo d'esempio si
veda Diego Gabutti, Norberto Bobbio non esitò a occupare la cattedra del
professore ebreo Adolfo Ravà, cacciato dall'università per motivi razziali, in
ItaliaOggi, Francesco Gentile, Società
italiana di filosofia del diritto (atti del XXV Congresso), La via della guerra
e il problema della pace, Vincenzo Ferrari, Filosofia giuridica della guerra e
della pace, Milano, Courmayeur, Franco Angeli,
"Laicità e immanentismo nel pensiero di Norberto Bobbio", di
Alfonso Di Giovine, in Democrazia e diritto, Nicola Abbagnano, Storia della filosofia,
volume 9. Il pensiero contemporaneo: il dibattito attuale, UTET, Torino Norberto Bobbio, Tra due repubbliche: alle
origini della democrazia italiana, Donzelli Editore, Fortini si reca in Cina in
visita ufficiale nella Repubblica Popolare Cinese con la prima delegazione
italiana formata, tra gli altri, da Piero Calamandrei, Norberto Bobbio, Enrico
Treccani e Cesare Musatti. Il viaggio durerà un mese e il diario della visita
verrà pubblicato l'anno seguente in Asia Maggiore. Così Fortini chiama scherzosamente Bobbio
assimilandolo a Cartesio (Descartes) e al suo razionalismo Franco Fortini, Asia Maggiore, Einaudi,
Torino Ricordo di Norberto bobio, in Rivista
di Filosofia, Bologna, Società Editrice
Il Mulino, Proiflo biografico di Norberto Bobbio, su accademiadellescienze, N. Bobbio, decima tavola fuori testo. "Non dobbiamo chiedere scusa per Piazza
Fontana" Guido Fassò, La democrazia
in Grecia, Giuffrè Editore, Milano «con
l'aborto si dispone di una vita altrui». Affermava la necessità di evitare il
concepimento non voluto e non gradito; e concludeva, rispondendo a Nascimbeni:
«Vorrei chiedere quale sorpresa ci può essere nel fatto che un laico consideri
come valido in senso assoluto, come un imperativo categorico, il "non
uccidere". E mi stupisco a mia volta che i laici lascino ai credenti il
privilegio e l'onore di affermare che non si deve uccidere».(in Intervista a
Bobbio) Senato della Repubblica, su
senato. N. Bobbio, ventesima tavola
fuori testo. Centenario Norberto Bobbio,
su centenariobobbio 5 aprile 2009).
Premio Balzan [collegamento interrotto], su balzan.com. I timori di Bobbio Democrazia senza partitiLa
Repubblica Ha lasciato scritto Norberto
Bobbio: «Ho compiuto 90 anni il 18 ottobre. La morte dovrebbe essere vicina a
dire il vero, l'ho sentita vicina tutta la vita. Non ho mai neppure lontanamente
pensato di vivere così a lungo. Mi sento molto stanco, nonostante le affettuose
cure di cui sono circondato, di mia moglie e dei miei figli. Mi accade spesso
nella conversazione e nelle lettere di usare l'espressione 'stanchezza
mortale'. L'unico rimedio alla stanchezza 'mortale' è il riposo della morte.
Decido funerali civili in comune accordo con mia moglie e i miei figli. In un
appunto del 10 maggio 1968 (più di trent'anni fa) trovo scritto: vorrei
funerali civili. Credo di non essermi mai allontanato dalla religione dei
padri, ma dalla Chiesa sì. Me ne sono allontanato ormai da troppo tempo per
tornarvi di soppiatto all'ultima ora. Non mi considero né ateo né agnostico.
Come uomo di ragione e non di fede, so di essere immerso nel mistero che la
ragione non riesce a penetrare fino in fondo, e le varie religioni interpretano
in vari modi. Alla morte si addice il raccoglimento, la commozione intima di
coloro che sono più vicini, il silenzio. Breve cerimonia in casa, o, se sarà il
caso, in ospedale. Nessun discorso. Non c'è nulla di più retorico e fastidioso
dei discorsi funebri». (Ne La Repubblica la cronaca del funerale di
Bobbio.) Né ateo né agnostico ma lontano
dalla Chiesa, in «La Repubblica», 10 gennaio 2004. Norberto Bobbio, Scienza del diritto e
analisi del linguaggio , in Rivista trimestrale di diritto e procedura civile,
n. 2, giugno 1950, 342-367. 5 luglio
. Norberto Bobbio, Essere e dover essere
nella scienza giuridica , in Rivista di filosofia, n. 3, luglio-settembre
1967, 235-262. 5 luglio . «Mai come nella nostra epoca sono state messe
in discussione le tre fonti principali di disuguaglianza: la classe, la razza
ed il sesso. La graduale parificazione delle donne agli uomini, prima nella
piccola società familiare e poi nella più grande società civile e politica è
uno dei segni più certi dell'inarrestabile cammino del genere umano verso
l'eguaglianza. E che dire del nuovo atteggiamento verso gli animali? Dibattiti
sempre più frequenti ed estesi, riguardanti la liceità della caccia, i limiti
della vivisezione, la protezione di specie animali diventate sempre più rare,
il vegetarianesimo, che cosa rappresentano se non avvisaglie di una possibile
estensione del principio di eguaglianza al di là addirittura dei confini del
genere umano, un'estensione fondata sulla consapevolezza che gli animali sono
eguali a noi uomini, per lo meno nella capacità di soffrire? Si capisce che per
cogliere il senso di questo grandioso movimento storico occorre alzare la testa
dalle schermaglie quotidiane e guardare più in alto e più lontano». (da Destra
e sinistra, Donzelli, Roma 1994) N.
BobbioLIV, nota 11: «È significativo che nella sua ultima lezione accademica
tenuta come titolare della cattedra di Filosofia della politica a Torino ipresente’
come egli stesso ricorderà ‘il collega cui mi sentivo intellettualmente e
politicamente più vicino, Alessandro Passerin d'Entrèves’, Bobbio abbia citato
‘con forza la celebre frase che subito dopo la Prima guerra mondiale, di fronte
agli allievi, che pretendevano dal celebre professore un orientamento politico,
Max Weber pronunciò: «La cattedra non è né per i demagoghi né per i profeti»’.
(N. Bobbio, Il mestiere di vivere, il mestiere di insegnare, il mestiere di
scrivere, colloquio con Pietro Polito, in “Nuova Antologia”, N. Abbagnano,
Storia della filosofia, IX, UTET per
Gruppo Editoriale L'Espresso S.p.A., Torino ove è detto: «Bobbio, dai primi
anni Cinquanta in poi, ha ricorrentemente tallonato la sinistra marxista,
provocandola con intenti costruttivi e spingendola ad un esame critico del suo
persistente dogmatismo e settarismo. Il documento più importante di tali
provocazioni, nel decennio in esame, è la raccolta di saggi Politica e cultura
del Alcuni di questi saggi appaiono in origine sulla rivista ‘Nuovi argomenti'
che [...] costituisce in quegli anni uno dei più significativi luoghi
d'incontro tra area laica e quella marxista. Lì appare, nel 1954, uno dei saggi
più provocatori, in senso costruttivo, [...] rivolti a quest'area (dalla quale
si risponderà con gli interventi di Della Volpe e di Togliatti): quello dal
titolo molto significativo Democrazia e dittatura». Scrive Bobbio: «Pur non essendo mai stato
comunista [...] [e] avendo dedicato la maggior parte degli scritti di critica
politica a discutere coi comunisti su temi fondamentali come la libertà e la
democrazia [...], [ho] sempre considerato i comunisti, o per lo meno i
comunisti italiani, non come nemici da combattere ma come interlocutori di un
dialogo sulle ragioni della sinistra». (N. Bobbio, Teoria generale della
politica, Einaudi, Torino 2009618) Sul
pensiero di Bobbio circa il comunismo, si veda anche l'intervista Giancarlo
Bosetti, «No, non c'è mai stato il comunismo giusto» , in l'Unità, 3 aprile
1998. Segue alla pagina successiva Archiviato N. Bobbio203. N. BobbioXVII. N. Bobbio, Elogio della mitezza, Linea
d'ombra edizioni, Milano 19948. Antonino
Repaci, magistrato e uomo della Resistenza, nipote di Leonida Repaci Istituto storico della Resistenza e della
società contemporanea in provincia di Cuneo, su beniculturali.ilc.cnr:8080. 19
febbraio 26 aprile ). Sito della Presidenza della Repubblica,
quirinale Comune di Rivalta Bormida | La
Biblioteca, su comune.rivalta.al. 14 luglio . Norberto Bobbio,
Giuseppe Tamburrano, Carteggio su marxismo, liberalismo, socialismo, Roma, Editori
Riuniti, Pier Paolo Portinaro,
Introduzione a Bobbio, Roma-Bari, Laterza, Voce "Norberto Bobbio" in
, Biografie e bibliografie degli Accademici Lincei, Accademia dei Lincei, Roma,
Enrico Lanfranchi, Un filosofo militante. Politica e cultura nel pensiero di
Norberto Bobbio, Bollati Boringhieri, Torino, Nunzio Dell'Erba, Norberto Bobbio
l'accento sulla democrazia, in "Storia e problemi contemporanei", Angelo
Mancarella, Norberto Bobbio e la politica della cultura. Le sfide della
ragione, "Ideologia e Scienze sociali", 26, Lacaita Editore,
Bari-Roma 1995 Giuseppe Gangemi, Meridione, Nordest, Federalismo. Da Salvemini
alla Lega Nord, Rubbettino, Soveria Mannelli 1996 Girolamo Cotroneo, Tra
filosofia e politica. Un dialogo con Norberto Bobbio, Soveria Mannelli, Rubbettino,
1998, Silvio Paolini Merlo, Consuntivo
storico e filosofico sul "Centro di Studi Metodologici" di Torino
(1940-1979), Pantograf (CNR), Genova Morris Lorenzo Ghezzi, La distinción entre
hechos y valores en el pensamento de Norberto Bobbio, Editorial U. Externado de
Colombia, Bogotá, Tommaso Greco, Norberto Bobbio. Un itinerario intellettuale
tra filosofia e politica, Donzelli, Roma 2000 Costanzo Preve, Le contraddizioni
di Norberto Bobbio. Per una critica del bobbianesimo cerimoniale, CRT, Pistoia
2004 Gustavo Zagrebelsky, Massimo L. Salvadori, Riccardo Guastini, Norberto
Bobbio tra diritto e politica, Laterza, Roma-Bari 2005 Marco Revelli , Norberto
Bobbio maestro di democrazia e di libertà, Cittadella Editrice, Assisi 2005
Valentina Pazé , L'opera di Norberto Bobbio. Itinerari di lettura, Milano,
Franco Angeli, Roberto Giannetti, Tra liberaldemocrazia e socialismo. Saggi sul
pensiero politico di Norberto Bobbio, Plus, Pisa 2006 Antonio Punzi , Omaggio a
Norberto Bobbio, Metodo, linguaggio, Scienza del diritto, Giuffrè, Milano 2007
Paola Agosti, Marco Revelli , Bobbio e il suo mondo. Storie di impegno e di
amicizia nel '900, Aragno, Torino 2009 Enrico Peyretti, Dialoghi con Norberto
Bobbio su politica, fede, nonviolenza , Claudiana, Torino () Nunzio Dell'Erba,
Norberto Bobbio, in Id., Intellettuali laici nel '900 italiano", Vincenzo
Grasso editore, Padova , 235–254 Pier
Paolo Portinaro, «Bobbio, Norberto» in Il contributo italiano alla storia del
PensieroDiritto, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, . Ruiz Miguel
Alonso, Politica, historia y derecho en Norberto Bobbio [Fontamara ed.], .
Mario G. Losano, Norberto Bobbio. Una biografia culturale, Carocci, Roma , Tommaso
Greco, Norberto Bobbio e la storia della filosofia del diritto, in Diacronìa.
Rivista di storia della filosofia del diritto, Norberto Bobbio; Franco
Pierandrei, Introduzione alla costituzione, Roma, Laterza, Dizionario
biografico degli italiani, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Norberto Bobbio, su BeWeb, Conferenza
Episcopale Italiana. Norberto Bobbio, su Find a Grave. Opere di Norberto Bobbio, su openMLOL,
Horizons Unlimited srl. Opere di Norberto Bobbio / Norberto Bobbio (altra
versione), . Norberto Bobbio, su Goodreads.
Norberto Bobbio / Norberto Bobbio (altra versione) / Norberto Bobbio
(altra versione) / Norberto Bobbio (altra versione) / Norberto Bobbio (altra
versione) / Norberto Bobbio (altra versione), su senato, Senato della
Repubblica. Registrazioni di Norberto
Bobbio, su RadioRadicale, Radio Radicale.
Le opere di Norberto Bobbio (Biblioteca e Archivio "Norberto
Bobbio" del Centro Studi "Piero Gobetti" di Torino), su erasmo.
Commemorazione di Norberto Bobbio, su giornaledifilosofia.net. Epistolario
Norberto BobbioDanilo Zolo Norberto Bobbio, dal sito dell'ANPIAssociazione
Nazionale Partigiani d'Italia (ultimo accesso del 15 ottobre 2009) I
presupposti filosofici nell'opera di Norberto Bobbio di Franco Manni V D M
Antifascismo V D M Senatori a vita di nomina presidenziale Filosofia. Norberto
Bobbio. Keywords. Refs.: Luigi Speranza, "Grice e Bobbio," per Il
Club Anglo-Italiano, The Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria, Italia.
Boccadiferro (Bologna).
Filosofo. rice: “Boccadiferro is a good one; he is what Oxonians call ‘a
Renaissance man,’ and all’italiana, he has a beautiful carved grave – He was
into ‘physica,’ or physics, what Lord Russell would call ‘stone-age
metaphysics,’ but the Italians call ‘fisica medievale,’ and he was surely an
Aristotelian – Platonic physics is a florentine, rather than a Bolognese thing
– no wonder the first stadium ever in Italy started in Bologna, not Firenze,
whose Accademia platonica was the place to see and be seen!” -- Ludovico Boccadiferro Bologna: la tomba di Boccadiferro nella
basilica di San Francesco Ludovico Boccadiferro (Bologna) filosofo e umanista
italiano. Il suo nome latino è 'Ludovicus Buccaferrea, Da una illustre famiglia cittadina, dopo aver
seguito le lezioni dei filosofi Alessandro Achillini dal quale derivò il suo
orientamento averroistico, e forse Pietro Pomponazzi, presso lo Studio di
Bologna, Ludovico Boccadiferro insegnò a sua volta filosofia nella medesima
università. Nel 1525 si trasferì alla Sapienza di Roma ove ebbe modo di farsi
apprezzare anche da papa Clemente VII. Alla Sapienza rimase sino al 1527
quando, a seguito del rovinoso sacco di Roma dei lanzichenecchi, tornò a
Bologna per riprendere l'insegnamento che mantenne fino sua alla morte,
avvenuta nella città natale a circa sessantatré anni nel 1545. È sepolto in una
tomba monumentale all'interno della basilica di San Francesco a Bologna. Scrisse diverse opere, in buona parte edite
postume o mai pubblicate, sulla filosofia aristotelica. Altre opere: “Explanatio
libri I physicorum Aristotelis” (Venezia, Academia Veneta); “Nova explanatio
Topicorum Aristotelis” (Venezia, Academia Veneta); “Lectiones in quartum meteororum
Aristotelis librum” (Venezia, Francisci Senensis); “Philosophi praeclarissimi
Lectiones super primum librum meteorologicorum Aristotelis, nunc recens in
lucem editae, additi etiam sunt duo indices, tum rerum, tum quaestionum
copiosissimi” (Venezia, Ioannem Baptistam Somascum Papiensem); “Lectiones super
tres libros de anima Arist. Nunc recens in lucem aeditae, cum copiosissimo
indice tam rerum notabilium quam quaestionum quae in uniuerso opere
continentur” (Venezia, apud Ioan. Baptistam Somascum, & fratres); “Explanatio
libri primi physicorum Aristotelis lectionibus excerpta recenti hac nostra
editione quam potuit diligentissime expolita atque elaborate” (Venezia, Hieronymum
Scotum); “Lectiones in Aristotelis Stagiritae libros, quos vocant Parva
naturalia” (Venezia, Hieronymum Scotum); “Lectiones, in secundum, ac tertium
meteororum Aristotelis libros” (Venezia, Hieronymum Scotum); “In duos libros
Aristotelis de generatione et corruptione doctissima commentaria a Ioanne
Carolo Saraceno nunc primùm castigata atque diligentissimè repurgata necnon
copiosissimo atque locupletissimo indice ab eodem nunc primùm amplificata atque
illustrata” (Venezia, Franciscum de Franciscis Senensem); “Lectiones super
primum librum Meteorologicorum Aristotelis, duo additi etiam sunt indices,
nempe rerum ac quæstiorum copiosissimi” (Venezia, hæredem Hieronymi Scoti). Vedi
Treccani L'Enciclopedia Italiana, riferimenti in . Fonte Dizionario Biografico degli Italiani,
riferimenti in . Antonio Rotondò,
«BOCCADIFERRO, Ludovico», in Dizionario Biografico degli Italiani, Volume 11,
Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1969. Charles H. Lohr, «The
Aristotle commentaries of Ludovicus Buccaferrea», Nouvelles de la république
des lettres, 1984, pp . 107-18.
Alessandro Achillini Averroè Aristotelismo Altri progetti Collabora a
Wikimedia Commons Wikimedia Commons contiene immagini o altri file su Ludovico
Boccadiferro Ludovico Boccadiferro, su
TreccaniEnciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Ludovico Boccadiferro, in Dizionario
biografico degli italiani, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Opere di Ludovico Boccadiferro, su openMLOL,
Horizons Unlimited srl. Opere di Ludovico Boccadiferro, . Ritratto di Ludovico Boccadiferro Quadreria
dell'Bologna, Archivio storico. il 24 marzo . Averroismo, in Dizionario di
filosofia, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 2009. Filosofia Filosofo Professore1482
1545 3 maggio Bologna BolognaUmanisti italiani. Eex decem illis
capitibus , quæ præmittenda eſſe alias diximus , cetera , ut mi- Quz præmis nus
neceſſaria huic tra & ationi,prætermittentes, hæc potiſsimú attingemus,
tenda ſunt an te expolitio quodnam fit philoſophi propoſitum in his libris
Topicorum , quæ ſit huius nem Topico partis utilitas, quæ inſcriptio, qui ordo,
& quæ operis diuiſio : quibus abſo- rum lutis,ad textus expofitionem
accedemus. Propolitum igitur in his libris eſt, quod fit phi diale& icam
methodum tradere.quare,ut, quid hoc propofitum nobis polli pofitum in li
ceatur, intelligamus, cognoſcendum eftquid fit diale & ica . & quoniam
tunc bris Topico rem unamquanque optime cognofcimus , fi ipfam à ſui fimilibus
fciamus rum . diſtinguere; dialectica autem maxime ſimilis effe uidetur
rhetoricæ; ideo ui debimus, quo modo conueniant , differantg; inter ſe
dialectica, & rhetorica. DIALECTICAM Stoici definiunt ſcientiam bene
dicendi. bene dicereautem quidfit diale effe uolunt uera dicere , ac rei
conſentanea.cum autem folus philoſophus corum ſente Čtica ex Stoia hoc
efficiat, ipfi ad philoſophiam ſolum diale &ticæ nomen referunt, ac ſolus
cia . philoſophus , ex eorum ſententia, diale&icus eſt . PLATO uero, ut
Alexanderrefert, diale&icam eſſe exiſtimauit diuiſiuam me quid iterú fit
thodum : cuius opus eft , & ex uno plura facere, & plura in unum
compone- Placonis fena ex re. hanc enim in Phædro dialecticã appellat, ubi eā
ſummis laudibus extollit . tentia , Vervm alia forte eſt Platonis ſententia :
uult enim ipſe , ut patet in dialogo alia , & uera , de iufto ,
diale&icam eſſe facultatem , qux conatur ordinecerto ,circa unum Platonis
fen : quodque , quid ipſum ſit , inuenire . cum autem hæc facultas dupliciter
tentia de dia lectica , quid conſiderari poſsit, primout eius regulæ, ac
præcepta ſeorſum conſiderantur; lit. fecúdo, ut hæ regulæ rebus ipſis
applicantur; diale&ticam Plato à rebus non feiunxit, ideo diale & icum
metaphyſicum appellauit , qui rationem capit cu iuſlibet eſſentiæ , & non
ſolum regulas, & præceptiones callet, quibus inter rogandum reſpondendum ue
fit fed , & interrogare fic , & reſpondere , quod eſt diale & ici
proprium . cum autem huius fit uel præcipuum inſtrumentum diuifio , ideo eam in
Phædro tantopere commendauit . ARISTOTELES autem diale & icam poſuit
ſyllogiſticã methodum ex proba- Ariſtotelis sé bilibus agentem de quacunque re
propofita . methodum appellat fyllogifti- tentia de dia cam ex probabilibus,
quoniammultipliciter fyllogiſinidifferunt, uel ſcilicet lectica , quid ſecundum
propofitionis ſpecies , uel ſecundum modos, &figuras, uel ſecun dummateriam
,in qua ſunt. ſecundum quidem propofitionum ſpecies alii funt categorici, alii
hypothetici.ſecundum modos , & figuras, alii ſunt per- quomodo fe fe&
i, aliiimperfecti, alii in aliis figura, & modo . fecundum autem materiam
cundum mo differunt , quoniamalii ſuntex ueris, & propriis, qui
demonſtratiuidicun- dos & figu tur ; atque ars , quæ huiuſmodi ſyllogiſmos
docer conſtruere, appellaturme ſyllogiſmi,et thodus demonſtratiua . Alexander
eam dicit appellari demonſtrationem . quomodo fe alii autem ſyllogiſmi ex
probabilibus probant , qui diale &tici appellantur ; at cundum ma que ars ,
quæ huiuſmodi fyllogiſmos docet conſtruere, diale & ica methodus teriam . A
eſt EXPOSITIO LIB . 1 . tedicta decla rat . eſt peripateticis , de qua philoſopho
propoſitum eſt agere in his topicorum libris . at uero ſyllogiſmi , qui ex
apponentibusprobabilibus procedunt, ſo exemplis an phiſtici ſunt; ac ſophiſtica
ars eft , quæ de ipſis agit, horum autem differen tia hinc perſpici poteſt.
ſienim dicamus, nullum bonum eſt imperfe & um ,uo luptas eſtquid imperfe
& um , ergo uòluptas non eſt bona , hic eſt demonſt ra tiuus ſyllogiſmus,
quiex uoluptatis diffinitione procedit . at ſi dicamus , om ne bonum bonos
efficit poſsidentes , fed uoluptas bonos non efficit , ergo uoluptas non eſt
bona : hic erit dialecticus ſyllogiſmus. quod enim bonum bonos efficiat ,
eſtquidem probabile , non tamen neceſſario uerum . ſcien tia enim bona eſt ,
quæ tamen bonos poſsidentes non efficit. at ſi quis dicat, quod eft bonum , eſt
appetibile , ſed uoluptas eſt appetibilis , ergo uoluptas quare diale- elt
bona: ettfyllogiſinus ſophiſticus, quiex apparentibus probabilibus pro ética ex
pro- cedit : fallit autem ex loco à conſequenti.quòd fi quis cauſam quærat, cur
babilibus ,& dialectica ex probabilibus tantú procedat ,hæcnimirum eſſe
uidetur , quòd, te propolita cum diale&tica interrogare
doceat,acreſpondere,( id quod uerbum Sráneye agat . sou , à quo dialectica
di& a eft , nobis indicat ) oportet , utdiale & ica de rebus omnibus differat,
cum res omnes interrogando , & reſpondendo tractari poſsinc . ſi igitur
diale & icus de quacunque re propoſita agit, neceſſe eſt , de rebus etiam
fallis quandoque diſſerat. quod li ita fit , impoſsibile eſt , ut ex rebus
ueris ſemper probet: neque enim ex ueris falſum colligi aliquo mo: do poteſt .
ad probabilia igitur diale&icus conuertitur , quæ élicit à reſpon quare
diale- dente, ex illisq; propofitum concludit: neque enim probabilia omnino ue
etica lit à phi ra ſunt. ita igitur patet, quid peripateticis diale&tica
fit . lofopho ap- Quæ cum ita fint , re& e di& um eſt à philoſopho ,
diale &ticã eſſe avtispoçor rhet pellata avti- toricæ . tribus enim modis
potiſsimum conueniunt rhetorica, & diale &tica: primo quidem, quia
definitum genus non habent circa quod uerſentur, ſicut & modis inter aliæ
omnes diſciplinæ. nam & medicina, & mathematica ,& naturalis
philofo fe conueniát phia , & ciuilis ſcientia , & artes omnes ſubie
& um quoddam agnoſcunt, in dialectica & tra cuius ambitum continentur .
nihil enim , quod ad humanum corpus non rhetorica . pertineat,medicina
conſiderat: neque arithmetica , quod ad numerum.at diale &tica de quacunque
re propofita poteſtagere.eodem modo & rhetoris ca proprium ſubieci
genus,circa quod uerſetur, non habet . ſecüdo , conue niunt dialectica , &
rhetorica , quia utraque non ex propriisrerum princi piis, ſed ex rebus
communibus probat . aliter enim deremedica agit diale Žicus , quam medicus .
hic ex propriis eius artis principiis diſſerit :diale&ti cus uero ex communibus
: eodé modo & orator . Tertio conueniunt , quia circa oppoſita æque
uerſantur, id eft, utranque partem contradictionis tuen tur . ſimiliter enim
diale & icus tuebitur uoluptatem effe bonam , &non bo, : nam , animam
effe mortalem, & immortalem :& orator , aliquid effe iuſtum , & non
iuſtum , utile & non utile, laudabile, & uituperabile, eodem modo de
fendet. aliæ autem omnes artes , etfi utrunque oppoſitorum cognofcant, non
tamen utrunque eorum efficiunt, fed, quod melius eſt , ſemper ſibi pro
ponunt.medicus , exempli cauſa , quæ ſanitatem efficiunt,fimul& quæ mor
bum, perſpecta habet , non tamen fanitatem , & morbum indifferenter effi
cit , ſed ſanitatem ſibi ſemper proponit.eodem modo & aliiomnes artifices.
quare diale- ſola diale & ica, ac oratoria ars circa utrunque oppofitæ
indifferenter uerſan rica à philo tur.atque hinc eſt , quòd hæ duæ artes à
philoſophis poteſtates ſolent appel fophis lint ap lari. poteftas enim proprie
oppofitorumeſt : hæ autem artes non unum mat pellatę pote- gis oppofitorum , quam
alterum tuentur, licet alii iccirco ipſas appellari po ſtate ; idý; teftates
dicant, quoniam potentesreddunt eos, qui ipſis inſtructiſunt.quid spopoo rheto
! tici & rheto enim E x P O ŞI T'IQ LI B. I'I 2 tur . enim non poteſt, qui
hominibus probare , ac perſuadere , quod libeat; pofsit? alii uero iccirco eas
poteſtates appellari dicunt, quoniã ad bonú æque busci nfirma tribus rationi ad
malú uſum his uti poffumus: atque hinc eft, quòd neſcias, bonine an mali plus
hominibus hæ artes attulerint: ficut enim ,fiad honeſtas rariones dedu cantur ,
ut ueritatis inuentionem , iuſtitiæ defenfionem , ac commoda pa trix maxime
proſunt, ita fiad oppoſita trahantur, maxime obelle ſolent his igitur tribus
cóueniunt dialectica, & rhetorica , quòd definitum genus ſub je& um non
habent , quod non ex propriis , ſed ex communibus probant , & quòd utranque
oppofitorum æque tuentur. TOTIDEM etiã modisinter fe differút.primoenim diale
& ica circa quam- quot modis cunque materiam uerſatur. rhetorica autem
ciuilem materiam quodammo inter fediffe dofibiappropriat. ſecundo diale
&interrogando ica , & reſpondendo de re- rat rhetoria busagic, ac
prolixitatem uerborum fugiens quambreuiſsime differit : rhe- lectica : torica
uero continuata , ac diffuſa oracione uritur , quod confiderans Zeno reéte
admodum rhetoricam manui expanſæ , dialecticam uero eidem in pu gnum contractæ
comparauit . tertio differunt , quia diale&ica circa séris : quid ſie 94
sherorica uero circa uzóleous uerſatur . eft autem Siois quæſtio nullis certiş
is ; & quid finibus temporum locorum , perſonarum concluſa . úzóteous uero
quæ defini ta eft uelomnibus , uel pluribus horum , ut fi quæramus , an
philoſophiæ ope ra fit danda , siois eſt , fi quæramus , an nobis hoc
temporephiloſophiz ſiç uacandum , utóðeris eft . IT A igitur paret , quod ſie
philoſophi propoſitum in his Topicorum libris agere , ſcilicet de
dialecticamethodo , uidimusý; , quid eſſet diale &tica , & quid cum
rhetorica conueniat , quid ue ad ipfa differat. AlterVM , quod diſcutiendum
propoſuimus, eft , quænam ſit huius operis diale &icz u . utilitas eftautem
eius utilitas ad quatuor præcipue.primo ad diſputationes, tilitas , & ad
fecundo ad oratoriam facultatem ,tertio ad ueritatis inuentionem , ultimo quot
res cöfe ad ſcientiarum principia probanda.ſi quis ea demoliri tentet, ad
difputatio- ratpotiſſimú, nes quidem utilis eſt diale&ica , quoniam loca
nobis ſubminiſtrat; unde e. quid.confe Tuantur argumenta ad quodlibet problema
conſtruendum , uel deftruédum . ad diſputa - præterea docer quomodo interrogare
, ac reſpondere debeamus. quare fi ţiones. alios interrogabimus, quodlibet
probare poţerimus: fiautem interroganti reſpondebimus, fententiam noſtram
egregie ſuſtinebimus , atque ad ircon ueniens non deducemur.quàm autem
adrhetoricam conferat,hinc patet', quàm confen quod omnes fere , qui de
rhetorica conſcripſerunt, non aliunde , quam ex riam faculta docis, qui hic
traduntur, probationes fuas, quæ ſunt quaſi orationis cor, de- cem , ſumi
tradunt , neque tamen eo minor eft hæc utilitas , quòd plerique rhe cores ex
his Ariſtotelis libris, quod ad rem ſuam faceret, iamdudum mutua cti ſunt.magni
enim intereſt, fi quis aquam ex riuulis hauriat potius quam ex fonte, id autem
uel hinc patere poteſt , quòd , cum apud Ariſtotelem tradi ti ſint tercentum ,
atque eo amplius loci , ita diſtincte ſecundum quæſtionum differentias , ut
nihilmagisrhetores eos omnes ad uiginti fere deduxerunt, quam ampla facultas in
quantascoa&a anguſtias. Ad ueritatis autem inuent quàm confe tionem
dialectica confert , quoniã cum in unaquaquere poſsimus ad utran- rat ad uerita
quepartem diſputare ex probabilibus . probabilia autem non fint exomni tis
inucntio parte falſa , ideo ex ipſis aliquid ueri colligere poterimus , quod
Ariftotelis reſtimonio confirmatur , qui plerunque in rebusdifficillimis diale
& icos fyl logiſmos pro utraque parte præmittit.deinde fententiam ferens
folet often quim confe dere quoquo modo rem ita ſe habere, & quoquomodo non
. Confert de rat ad ſciena mum diale & ica ad ſcientiarum principia
defendenda : nulla enim ſciétia pro A 2 pria nem . EXPOSITIO. LIB. I. 1
Iteriorum . tiarum prima pria principia poteſtprobare , fed ea pro ueris
aſſumens , alia omnia ex illis pendapaa pro probat: at fi huiuſmodi principia
negentur , nullus præter dialecticum ,& metaphyſicum poterit ipſa
probare.maxima igitur, utpatet, eſt diale &ticæ utilitas ,atque ideo
immerito quidam ipfam damnarunt, & fuftulerunt.fie quòd quidã nim diale
&tici quidam pernicioſas opiniones intulerunt , ut Protagoras, dialectica
im qui cum in dialecticis excelleret, Deos in dubium reuocauit , unde decreto
merito dam- publico Athenienfes eius libros arſerunt ,ipſumą; Athenis
ablegarunt, tan narint , idq ; Protagoræ e quam hominem reipublicæ , ac
philoſophicæ ueritati perniciofum , id non xemplo. dialecticæ contigit uitio ,
ſed eorum potius , qui dialecticam à rerum cogni tione ſepararunt, quod
profecto aliud non eft, quàm fi quis corpus ab ani ma ſeparet , aut oculum à
uiſua facultate: unde mirum non eft, fi poftea dialectica ad deteriorem partem
abufi fuerint . quæ fit hu - SEQUITUR , ut inquiramus,quæ ſit huius operis
inſcriptio , et inſcriptionis ius operis in- caula. inſcribuntur autem hi libri
Torine , græco nomine , à uerbo Tótosi, infcriptionis. quodlocum nobis
ſignificat. eſt autem locus , ut Rodulphus definit ,com munis quædam reinota,
cuius admonitu , quid in quaque re probabile ſit; poteft inueniri , atq ; hinc
libri, qui de huiufmodi locis agut, Topica appellati. Iam illuduidendum eſt ,
qui ſit horum librorum ordo ad alios libros logicæ qui fit ordo facultatis .
primoq; inquirendum eſt, an libri Topici ſequi debeant libros huius libri.
pofteriorum reſolutoriorum : deinde an etiam ſequi debeant libros priorú , et
primo an Primo quidem , quòd pofteriorum libri, qui de demonſtratione agunt, To
cedere debe- pica conſequi debeant ; ex eo probatur , quoniam demonſtratio eft
finis to ant libros Po tius logicæ tractationis , ut Græci atteſtantur, de ea
igitur ultimo loco agen dum eſt .præterea cum probabilia uiam nobis aperiant ad
ipſam demonſtra tionem , fintq; inuentu , ac cognitu faciliora , dehis igitur
priori loco agen huius ratio dum eſt. his itaque rationibus Topica præcedere
Poſteriora ſtatuamus . an uero præcedant, an ſequantur Priora, non minor eſt
difficultas. Marcus Ci Topica cero , cuius fententiam ſequitur Boetius ,
logicam facultatem , quam dili - Lebeidlibros gentem rationem diſſerendi
appellat, in duas partes dicit efle diductam , u . Priorum , nam
inueniendi,alteram iudicandi:inueniendi artem ordine naturæ priorem idậ; ex
fen- dicit . ſi hæcita ſunt, cum inueniendi ars in Topicis libris tradatur,
iudican tentia Cice- diuero in Prioribus, ergo Topica procedut Priora.quæ enim
priora ſuntin ronis, & Boe doctriva ordinata , prius etiam tradi
debent.uerum quoniam plerique ne çit. fciunt qua ratione pars illa appelletur
iudicatiua,ideo hoc ipſum nunc:0. ſtendamus. Appellatur hæc pars inuentiua eo
quòd locos, utdiximus, con partes logicæ tinet , ex quibus probabilia
eruuntur.pars uero altera iudicatiua dicitur, altera inuen- quoniam doceſ, quo
pacto, probabilia illa , quæ inuenimus , fint conne& en tiua,altera ne da ,
qua ſcilicet figura , & quomodo, ut aliquid concludamus, non ſolum ma
appellentur. teria opuseft , qua id efficiamus , ſed etiam recto , &
artificioſo connexu. , non aliter, quam qui cercas, autáreasimagines fundunt,
non ſolum materia indlgent , fed etiam typis quibuſdam ,per quos fuſa materia
debitam formam fufcipiat.pars igitur illa , quæ de locis agit, inuentiua, quæ
uero de modis,ac figuris ſyllogiſmorum , atque inſuper decautionibuscaptioſarum
argumen opinionis fu- tationum , iudicatiua eſt appellata . ſed , ut ad rem
propoſitam redeamus, perioris effi - concludebat prior ratio Topica debere
præcedere librospriorum , ſed huic cax oppofi - fententia opponitur efficax
ratio.in Prioribus enim agitur de ſyllogiſmo in . communi, in Topicis autem de
ſyllogiſmo dialectico.cum autem commu niora femper præcedere debeant , ergo
priorum libri præcedent Topica, hancq; ſententiam peripateticiomnes, Græci,
Latini , & Arabes concordes cui caméopi conſequuntur.Si cui tamen prior
ſententia magis arrideat , quòd ſcilicet TO nis confirma tio . an qua '
ratione. I O PICOR VM ARIŞ T. 3 Ctio . $ Topica præcedane, non concedet ; quod
oppoſita ratio aſſumit , quòd fcili- nioni magis cet in Topicis de
diale&ico ſyllogiſmo agatur , ſed dicețibi agi de materia & eiustatio
diale & ici fyllogiſmi , quæ ſunt ipſa probabilia.hæc poſtea quomodo
ſyllogif- nis confirma mosautalia argumentationis fpecieconnecti debeant,in
prioribus traditur. tio . quòd Gi philoſophus Topicoru initio dicit ſe in
propoſita tractatione diale &icum fyllogiſmum quærere , hoc propterea dicit
, quoniam hæc omnia gra- niobiectio. huic opinio tia diale & ici
ſyllogiſmitra & antur: quid enim conferent probabilia , nifi ipfi huius
obie– recte componere, ac connectere ſciamus? non tamen ſupponunt do
&trinam ctionis diflo de fyllogiſmo, quæ in prioribus traditur : Id neque
ex eo oſtendi poteſt, hanc lutio . tračiationem eam fupponere , quæ eſt de
fyllogiſmo , quoniam philoſophus alia huius ra obie initio primi Topicorum de
ſyllogiſmo , atque eius ſpeciebus agit:non enim ob aliud de his agit, niſi ut
dialectici fyllogiſmi materiam inueniat, de qua huius obie hoc loco nou
diffiniret , eiusg; ſpecies, cum dehis in reſolutoriis abunde e- ftionis dißio
lutio alia, giffet.ita igitur Topica librum de interpretatione conſequentur,
Priorum conclufio . autem , ac Pofteriorum libros præcedent. Illvd deniū
uidendum ſuperelt , quæ fit huius operis diuiſio.diuiditur au- quæ fic huius
tem in tres partes . in primo enim libro oſtendit partes , ex quibus compo-
operis diui – nuntur orationes dialecticæ , & partium partes , uſque ad
fimpliciſſimas. in fio. fecunda parte oitendit loca , ex quibus fumantur
argumenta ad conſtruen dum , & deftruendum omnegenus quæſiti , quod fit in
ſex ſequentibus libris . in tertia autem parte; uidelicet in o & auo libro
interrogantem inftruit, quo- . modo debeat interrogare, ac reſpondentem ,
quomodo debeat reſpódere . In hoc primo capite proponitphiloſophus propoſitum
ſuum in his Topicis libris . &quoniam hæc omnia,quæ in hoc uolumine
tractantur , gratia diale quid in hoc Etici fyllogiſmi tractantur , ideo
præmittit, quid ſit fyllogiſmus , & quæ fint agendum pro eius
differentiæ.primo igitur definit fyllogiſmum , deinde definit ſyllogiſ- ponac
philo mum demonſtratiuum : & quoniam demonltratio conſtat exprimis, &
ueris, fophus . oftendit , quænam ſint hæc prima, & uera , definit etiam
diale &ticum ſyllogif mum . & quoniam conſtat ex probabilibus,oftendit
quænam ſint probabilia. definit deinde litigioſum fyllogiſmum , poftremo
definit paralogiſmum , qui in ſcientiis fit , ac concludens dicit ſe ſummatim
dehis egiſſe , admonetą; ſe non effe de rebus his exactam do & rinam
traditurum , ſed qualis pro poſitæ methodo conuenit. Propoſitum ) Duæ ſunt apud
philoſophos uoces cognatæ , propofitum , & fub- quid inter se iectum .
ſubiectum eſt circa quod unaquæque diſciplina uerfatur: propoſitum differantpro
uero eſt id , quod artifex ſibiproponit , & quo effe & to ceſſat ab
opere, exem- pofitum ; & plicauſa ,fubie& um in medicina efthumanum
corpus, propoſitum uero eſt ſubiectum . fanitatem efficere in humano corpore ,
& femper propoſitum comprehen dit etiam ſubiectum , quare Græci
interpretes, cum ſemper expofitum quæ rant , de ſubiecto nunquam fere uerba
faciunt notandum autem eſt, quòd in hoc differre uidentur artes factiuæ à
diſciplinis contemplatiuis, quòd in pro- quomodo fa pofito artium faciuarum
tria complectuntur, effectio primum , quæ eſt cu- ctiuz artes à juſlibetartis
finis , deinde forma, quæ ab artifice introducitur , quæ & ipſa differant.
fubie & um artis propinquum appellatur, ſicut eſt in medicina ſanitas:
ptäte rea ipſum ſubiectum , atque hæc tria in propoſito artis explicantur ,
nilicon tingat formæ illi , &fubiecto unum eſſe nomen impofitum . in propofito
au tem contemplatiuarum diſciplinarum comprehenditur cognitio , quæ eſt
cuiuſlibet fcientiæ contemplatiuæ finis , & ipſum ſubie & um licet
fiquis in his etiam diligentius inſpiciat , uidebit formam quandam latere
naturalis philoſophi.propofitum eſt res naturales cognoſcere , fed forma latet
modus 1 1 торт сок у м ARIST , di , dus , ſcilicet & character quo illas
cognofcit , nempe phyſice eodem modo , &arithmetici propoſituni eſt numeros
cognoſcere ledlatet illud mathema tice , quod eſt quali forma eius cognitionis
. notandum etiam eft aliud effe proris differ. propofitum eius, qui ſcientiam
aliquam tradit , &ipſius ſcientiæ , exempli se àpropoſ- cauſa
,philoſophipropofitum eſt in hoc uolumine de dialectica agere , ipfius to
ſcientiæ , uero diale &ticæ propofitum eſt probabiliter diſputare de
quacunque propofi quä ipfe fcri- to problemate . utrunque autem propofitum
indicant uerba philoſophi. ptor tradit . quid ſit me Methodum . utcognoſcamus
quid methodusſit, quæ res , ſicuti non facilis eſt; thodus . ita digniſsima eft
cognitione, notandum eſt,quòd methodus , ficut nomen indicat, elt uia quædam ,
qua unum poft aliud certo quodam ordine poſitum eft , quare diſciplinæ omnes ,
quæ certum quendam ordinem obſeruant, me : quæ fint pro- thodi appellantur: ſed
inter ipſas diſciplinas aliæ ſunt, quæipſis diſciplinis prie mecho- tradendis
deſeruiunt, & iccirco diſciplinarum inſtrumenta dici poflunt, cu juſmodi
ſunt definiendiars , & diuidendi , & aliæ quædam . aliæ uero ſunt di
ſciplinæ , quibus illæ deferuiunt, proprie quidem methodi nomen diſciplinis
deſeruientibus conuenit , quæ omnes ad logicam tractationem pertinent , quæ
etiam in cauſa ſunr, cum aliis diſciplinis applicantur,ut niethodi nomé
accipiant: unde & medendimethodus, & phylica methodus dicitur , cum ſci
licethæ diſciplinæ certo quodam ordine traduntur , quod non aliunde ha bent,
quam ex illis logicis mechodis . quod hæc ars Inuenire. dixit hoc philoſophus ,
quoniam ante ipſum hæc ars nondum erat nondum inué conſtituta : etſi multa apud
Platonem , & alios ueteres philoſophos reperi ta erat,ſed ip rentur, illa
tamen erant præcepta quædam ſparſa , & difie & a ,neque colle ſe primus
ea inuenit, & p &a in artem . primus omnium Ariftoteles hæc diligenter
perſecutus artem fecit , hanc inſtituit , fimul & perfecit . A quapoterimus
etc, cum diale & icainterrogando , & reſpondendo conſiſtat , quid diale
& i- oftendit philoſophus , quidnam ipſa conferac tum interroganti , tum
reſpon ca cöferat in denti.confert enim interroganti , quoniam docet ipſum diſſerere
de qua reſpondenti cunque re, quæ à reſpondente proponi poſsit: confert
reſpondenti, quonia inftruit ipſum , ne abinterrogante deducatur ad
inconueniens :ſed ſenten tiam ſuam egregie ſuſtinear , De omni, hoc dicens
philoſophus quodam modo diale & icam d rhetorica ſe parauit. etſi neutra
earum habeatſubie & um limitatum ,non æque tamen rhe torica de omni
quæſtione diſputat , ſicut dialectica.circa ciuilia enim nego cia magis
uerſatur, quod quædā Propoſito problemate. Quid ſit problemainferius oftendet
philoſophus. diſpu non ſunt dia- tat diale & icus de rebus ciuilibus , de
rebus naturalibus , de rebus medicis lettica pro- aliisg;, in his tamen quædam
ſunt, quæ non ſuntdialectica problemata , ne blemata . que enim diſputabit de
his , quæ indigentſenſu , aut pæna,utquòd ignis fic callidus , neque de his ,
quæ propinquam habent demonſtrationem , led de his quæ dubitationem aliquam
habent. Ex probabilibus.quare diale & icus ex probabilibus diſſerat,
ſuperius diximus. quid philofo. Primum igitur. particula igitur coniungit hanc
partem cum eo , quod dixit gat illa parti ſyllogizare.fi enim docet hæc ars
fyllogizare ex probabilibus, ergo oppor Cula,Primum tet , utcognoſcamus , quid
fit fyllogiſmus ; præterea debemus uidere, quæ igitur . ſint ſyllogiſmorum
differentiæ , ut manifeſtum fiat , quòd fit hic fyllogiſinus ex probabilibus ,
quo dialectica methodus utitur . dubitatio an Hunc enim quærimus. dubitant
quidam , cum diale&icus ſyllogiſmus ſit huius hisusubiectului operis
fubie& um , quomodo dicat philoſophus, hunc enim quærimus , quo fit
dialecticus niam fubie & um debet præcognoſci in qualibet ſcientia,
cuiuseſt ſubie & um : 1 1 1 quod TOPIC Q R VM. ARIS 1 .: 4 tionem . quod
autem eft præcognitum , non poteſt eſſe quæſitum : ſed dicendum eft ,
fyllogiſmus, quòd in hoc uolumine fubie & um eſtnon dialecticus
ſyllogiſmus, ſed diale & i- methodus. ca methodus , cuius tamen præcipuum
opus eſt ſyllogiſmus diale&icus . ſed li folutio Tupe etiam ſupponamus
ſubiectum eſſe ſyllogiſmum diale& icum ,nó tamen eſt in- rioris dubita conueniens,
quòd quæratur, quoniam ſubie &tum in ſciétia ſupponitur, quod aliaetiam for
fit , & quid ſignificet. ſed poteſt poſtea quæri , quid fit , quæ ſint eius
partes, lutio . paſsiones , &proprietates .non igitur idem erit ſuppofitum
, & quæſitum . Eft itaque ſyllogiſinus. fyllogiſmum interpretatus eft
Cicero ratiocinationem , quid nobis fi in eius definitione orationem poſuit
philoſophus loco generis (cum enim gnificet fyllo aéros duo fignificet, græci
omnesaccipiunthoc loco pro oratione )non folu gulmus: enim ſyllogiſmum , fed
& alia plura oratio comprehendit.quæ omnia à fyllo Pelindorecas giſmo
ſeparauitphilofophus quatuor adiectisdifferentiis: eam enim oratio fumatphilo
nem, in qua poſitis quibuſdam , aliud quid neceſſario accidit , propter po- fophus
ora fita ſyllogiſmum appellat. Quibufdampoſitis, per hocſyllogiſmum ſeparauitab
his orationibus, in quibus quid ſeparec nihil ponitur , qualis eſt enarratiua
oratio. pofitis autem ſignificat fumptis, hac particula & conceſsis:
oportet enim , ut quæ ad ſyllogizandum ſumuntur , etiam con atis. quibufdá po
cedantur , uel ſcilicet ab alio , fi cum alio quis ratiocinetur , uel faltem à
ſe ipſo , ſiſecum ratiocinetur ,uelab audiente non expetit reſponſionem . præ
utrú illud, po terea illud , poſitis , comprehendit non folum affirmatiuas
propoſitiones, ſitis,compre uerum & negatiuas.nam & negatiuæ nihilo
fecius ad fyllogizandum ſumun- hendat & af tur , quàm affirmatiuæ.præterea
illud, poſitis, proprie reſpicit categoricas negatiuas p propoſitiones. hypotheticæ
enim non ponuntur, fed fupponuntur, unde ca politiones: tegorici ſyllogiſmi
ſimpliciter , acproprie fyllogiſmi dicuntur. hypothetici utrú illud po ſitis
compre non ſimpliciter dicuntur ſyllogiſmi, fed hoc totum ſyllogiſini
hypothetici . dixit præterea pofitis , & non pofito , quoniam ex uno pofito
nihil poteft fyi ricas, aneuí logiſtice concludi , ſed utminimum ex duobus
.argumenta enim illa, quæ ex hypoteticas. uno polito aliquid concludunt , uti
ſunt enthymemara , & quæ Antipatri ſe- quomodo co &tatores Moronéquata
appellarunt, defectuoſa funt ,quod deprehenditur,quiasnofcai qua fi id , quod
prætereunt, ſuppleamus , nihil eft in argnmentatione ſuperuaca veum , quod
profe & o fieret ,fi huiuſmodi argumentationes non eflent defi- etuoſa .
cientes, ut in ſyllogiſmis uidere eft.fiuntautem enthymemata , ubi propofi
quando pof lint fieri en tio aliqua præteriri poteſt , quoniam euidens eſt,
& manifefta , ut reſpirat , thymemata ergo uiuit: at ſi huiuſmodi
propoſitio latens ſit , tunc no poſſunt effici enthy- quando non memata , ut fi
dicamus,motus eſt,ergo uacuum non eſt, ſed hæ appellantur poſsint fieri
illationes , & conſequentiæ , non etiam enthymemata . enthymema Aliud quid
à poſitis, oftendit his uerbis philoſophus fyllogiſmi utilitatem.nul fyllogiſmi
uci lum enim eft aptius inſtrumentum ad cognoſcendum , quàm fyllogiſmus : cú
litas . enim nos fimus cognitionis participes , non tamen fine diſcurſu res
cogno- quotuplici - fcamus , ſicuti beatæ métes , quæ intuitiue cognoſcunt,
ideo ab uno ad aliud ter abuno ad procedimus.cum autem hoc quadrupliciter fieri
pofsit, uel à noto ad notū, datur. uel ab ignoto ad ignotum ,uel ab ignoto ad
notum, uel à noto ad ignotum ; tres primi modi nihil ad cognitionem conferunt ,
ſed ſolus quartus, quo pro cedimus à noto ad ignotum , hoc autem fit per
fyllogiſmum :quare cum im poſsibile fit , ut idem fit notum , & ignotum ,
ideo oportet , ut in fyllogif mo aliud concludatur ab his , quæ poſita ſunt:
quia fialiquid concludaturno aliud à pofitis, ea oratio non erit ſyllogiſmus,
quia fyllogiſmi uim nó habet, quinam fyllo ſicut oculumnon dicimus, qui uidendi
uſu caret, ut eſt pidus, autlapideus. gifni à toi merito igitur à fyllogiſmi
definitione excluduntur, qui ſyllogiſmi siapapouueror pellari Siepo iſtoicis
appellantur, in quibus aliud à pofitis non concluditur , ut uel dies pouuevos.
eſt, do argu menta defe ta . aliud proce TOPIC OR VM ARI S. T. 1 obie &tio
. eſt , uelnox eſt, ſed dies eſt,ergo dies eft.Sed obiiciet quis , liſyllogiſmi
funt, qui hoc modo ex diuifione procedunt , uel dies eſt, uel nox eít, ſed dies
eſt , non ergo nox eſt: quare non etiam priores illi fyllogiſmi erunt . uidetur
e nim quòd idem ſit , nox non eſt, & dies eſt , etſi in uerbis fit
differentia.uer borum enim differentia , fi idem ſit ſignificatum , nihil omnino
facit . dicen ſolutio obie- dum eſt, quòd illatum illud noxnon eſt , ſignificat
quidem diem eſſe, non ta ctionis . men primario , ſed ſecundario. primo enim
ſignificat no &is negationem , ſe cundario autem ſignificat diei præſentiam
, eo quòd non exiſtente no & te ne cellario dies eſt :quemadmodum & nox
eſt , primo ſignificat no &i præſen tiam , ſecundario uero diei priuationem
. cum igitur aliqua fit inter hæc dif · ferentia , quoniam non eandem rem
primario lignificat, ideo hi ſyllogiſmi quòd fyllogif ſunt. illiuero, in quibus
nulla prorſus eſt differentia, inter aſſumptum , et illa mi,quifiunt tum non
merentur dici ſyllogiſmi, eadem ratione & fyllogiſmi illi ſunt , qui ex
contradi- ex contradi& tione fiunt, ut uel dies eſt , uel dies non eſt , ſed
dies eſt , non er merentur di- go non eſt.aſſumptum enim illud primario ponit
diem efle , fecundario au ci ſyllogiſmi. temnegat diem non eſſe . quæna fit ha
Ex neceſſitate accidit . declarat hac uoce philoſophushabitudinem ,quæ eſt in
bitudo inter ter concluſionem , & præmiſſas , quas appellauit pofita .
oportet enim quòd præmillas, & concluſio à pofitis neceffario inferatur .
notandum autem eſt ,aliud eſſe con quid differat cluſionem neceſſariam , quàm
quæ ex neceſsitate accidit.conclufio enim eſt inter conclu- neceſſaria , quæ
eſt in neceſariamateria , uthomoeft mortalis : concluſio ue fioné necella ro ex
neceſsitate eſt , quæ à poſitis neceſſario dependet , quod non minus riá ,
& de ne: uerum eſt in materia neceſſaria , quam in contingenti . ſeparauit
autem hoc dentem ,& de dicens philoſophus , ſyllogiſmum ab indu & ione
, in qua , quoniam non om neceffario, nia ſingularia inducuntur , & fi
inducantur, non tamen oportet, quòd eodem ſcilicet é hæc modo fe habeat
uniuerfale , ficut unumquodque ſumptorum , ideo conclu conclufio in lio in ea
non accidit ex neceſsitate. fiigitur conclufio non accidit ex neceſsi Cario ,
tate, non erit ſyllogiſmus: atquehinc merito litigioſus ſyllogiſmus in forma
peccans nonmereturdiciſyllogiſmus. quot de cau- Propter poſita. quatuor de cauſis
hoc adiecit Philoſophus, primout deficien lis philoſo - tes fyllogiſmos
ſepararet, in quibus deficit altera propofitio ad ſyllogiſtica il phus poſuerit
lationem , ut lac habet, ergopeperit . ſecüdo, ut ſepararet ſyllogiſmos ſuper
in definitione ſyllogiſmi uacaneos, in quibus aſſumitur propofitio aliqua ad
concluſionem non necef particulă hâc faria , ut fi dicamus , omne iuſtum eſt
honeſtum , omne honeftum eft bonum , ſcilicet Pro- omne bonum eſt eligibile ,
ergo omne honeftum eſt eligibile.tertio ,ut ſepa pter poſita raret orationes ,
in quibus propria conclufio non infertur, fed aliquid alie tuor de cap - num ,
ut, quod eſt ſecundum naturam , eſt eligibile, uoluptas eſt ſecundum na Gis.
turam , ergo uoluptasbona eſt. talis elt Epicuri ratio , de morte diſſolutum
non ſentit : quod non ſentit, nihil ad nos pertinet :mors ergo nihil ad nos
pertinet. quarto , ut ſepararet eas orationes , in quibus non ponitur aliqua
propoſitio uniuerſalis ,utſi dicamus , linea a eſt æqualis lineæb, &linea c
eſt æqualis eidem lineæb , ergo linea a, & linea c funt æquales inter ſe .
hæc enim concluſionon ſequitur expofitis , fed ex uniuerſali prætermiffa , quæ
dicit , quæ ſunt æqualia uni tertio ,funt æqualia inter ſe . quid differae
Demonſtratio igitureſt , quando ex ueris, & primis ſyllogiſinus eft. Aliud
eft demon inter demon- ftratio , & demonſtratiua methodus.eſt enim
demonſtratiua inethodus ip deinonitrati ſa ars , & diſciplina , quæ
demonſtrationes efficit . demonftratio uero eſt uam metho demonſtratiux methodiopus.cum
igitur uelit philoſophus fyllogiſmi dif duin . ferentias definire , à
demonſtratione incipit , quæ eft omnibus aliis nobiliſſi ma . dicit autem ipſam
eſſe fyllogiſmum , qui conſtat exprimis , & ueris , uel . hoc eft qua 1 ex
торгсок у м AA 5 R I S T. ex his , quæ pro aliqua prima ,& uera ſuæ
cognitionis principium ſumpſe runt.oportet igitur , fi definitionem aliquam
cognofcere debemus , icire quænam ſint prima , & uera, quod ipſe paulo poſt
oftendit, quòd ſcilicet ſunt fcientifica principia diſciplinarum , quæ nonex
aliis , ſed ex ſeiplis fidem ha- quòd ſcienti bent . hxc enim quoniam funt
principia ,non poſſunt ex aliis demonſtrari , exte, non au quia non amplius
eflentprincipia , ſi ex aliis poflent demonſtrari . & cum ex tem ex aliis
ipfis alia demonftrentur ,opus eſt, quòd ex ſeipſis fidem habeant , alioqui o-
fidem habét . mnia demonſtrata eſſent incerta . ſunt igitur ipſa principia
ſcientiarum cer ta , & euidentia : ex his autem quædam funt nobiſcum innata
, & quæ à præce ptore non diſcuntur , ac proinde appellantur communes animi
conceptio nes , dignitates , & proloquia , ſeu profata . alia uero ſunt ,
quæ non poſſunt quidem demonſtrari , nobiſcum tamen non ſunt inſita , ſed
admonitione quadam , & declaratione indigent.leui enim declaratione ipfis
affentimur, & hæc appellantur poſitiones, quæ duplices ſunt , uel enim
dicunt aliquid ef quotuplices lint politio ſe , uel non eſſe , &dicuntur
petitiones , uel poftulata , uel quid fit res indi- nes. cant : ſed
non dicunt aliquid efle , uel non efle , & appellantur definitiones ,
quæ omnia apud mathematicos manifefta funt . Quod autem dicit philoſophus, Non
enim oportet in diſciplinalibus principijs inquirere propter quid . Videri
poſſetali- obie &tio , 9 cui dubium , cum Themiftius primo poſteriorum dicat
, prima principia fcilicet prima ſcientiarum habere cauſam , propter quam illis
affentimur lumen , ſcilicet fciétifica prin intellectus agentis : præterea
principia cognoſcimus per terminos , ſed ter- habent,pro mini ſunt
cauſamaterialis principiorum , ergo principia habent cauſam.di- pterquam il
cendum eſt , quòd prima principia habent quidem cauſam , quæ affentimur ip
nöautem ex ſis , non tamen habent caufam ,propterquam poffintdemonſtrari. ad
ſecun- fe habentcau dum dicendum eft , quòd ex terminis quidem cognofcuntur
priucipia , non fam . tamen ex illis poſſuntdemonftrari,quoniam termini ſunt
incomplexi : ne que omnis cauſa dicitur propter quid, ſed ea, ex qua poſſit
aliquid demoſtrari. HABEmvs igitur , quæ ſint prima , & uera : addit uel ex
his, quæ per aliqua quare philo prima , & uera, &c. niſi enim hoc eſſet
additum , primæ ſolum illæ effentde- fophus in de monſtrationes , quæ ex
principiis demonſtrantur, cum non minus etiam de- nis definitio monſtrationes
ſint , quæ demonſtrantur ex demonſtratis primis, ſed quamuis ne poſuerit ca ,
ex quibus fit demonſtratio , prima non fint ſemper, tamen ſunt priora etiã hæc
uer concluſione . ſemper enim debent eſſe caufæ conclufionis , non folum in in-
ba, uel ex his , ſerendo , ſed etiam in eſſendo . propterea dubitat Alexander ,
fi quis ab effe- quæ penalina &u ad cauſam procedat , utrum debeat dici
demonſtratio ,andiale& icus ſyl- uera luz co logiſmus , quia enim procedit
ex ueris, non uidetur, quòd fit diale & icus; qui gnitionis prin ex
probabilibusprocedir : & quoniam ex pofteriori procedit , non uidetur,
сіруй fumple quòd fit demonitratio , quæ ex primis procedit . ſoluit Alexander
, quòdu trunque tueri poſſumus , & quòd ſit dialecticus fyllogiſmus ,
quoniam huiuf modi uera ſumuntur pro probabilibus , ut lac habet , ergo
peperit. luna de ficit , ergo terra inter ipſam , & folem eſt interpofita.
poffumus etiam dice re , quod fit demonſtratio , fed demonſtratio quo ad nos,
quia in ea accipi mus ea.quæ nobis notiora ſunt.eſt igitur demonſtratio imperfe
& a , & im proprie dicta . Dialecticus autem ſyllogiſmusex probabilibus
ſyllogizans.Non poflumus autem hanc quænam fint definitionem intelligere , niſi
cognoſcamus ,quæ fint probabilia, ideo fubdit probabilia. philoſophus
,probabilia ſunt, quæ uidentur uel omnibus, uel pluribus , uel
ſapientibus,& his uel omnibus , uel pluribus, uel maxime cognitis , &
pro- omnibus pro batis , omnibus quidem probabilia ſunt, ut fanitatem eſſe
expetendam ,ui- babilia . runt . quænam ſint B tam торт сок у м A R I S T. .
tam eſe expetendam , fcire pulchrum eſſe , parentes eſſe honorandos: hæc e nini
omnibus probantur, quòd fi quialiter affirmant,id aduerſus intrinſeca rationem
dicunt . plurimis autem probabilia ſunt , prudentiam effe diuitiis plurimis
quænam fint eligibiliorem , & animam corpore præftantiorem . notató; hoc
loco Alexan pro babilia . der , quòd fi diale&icus de his ſoluni diſputaret
, quæ in communi notione uerfantur, ea ipfi ſufficerent, quæ omnibus, uel
pluribus probātur : fed quo niam plerunque etiam de his , quæ à communi notitia
remota ſunt , ideo ea quænam fint etiam probabilia aſſumit , quæ ſapientibus
uidentur.omnibusautem ſapien pbabilia om- tibus uidentur , quæanimi bona
ſcientia , ſcilicet & uirtus fint præftantiora nibusſapien- bonis corporis
,quòd ex nihilo nihil fiat. plurimis autem ſapientibus proba bilia ſunt
uirtutem effe per ſe expetibilem : & fi aliter Epicurus ſentiat felici
tatem à uirtute fieri, quòd non detur aliquod corpus indiuiſibile; & fi
aliter ſentiat Democritus , quòd non ſint mundi infiniti ; & ſi contra
Anaxagoras quænam fint opinatus ſit ; celeberrimis autem probabilia ſunt,animam
humanam eſſe im probabilia ce mortalē , quæ fuit Platonis opinio , uel effe
quoddam quintum corpus,quam leberrimis fa- dicit Alexander fuifle Ariſtotelis
ſententiam , quod & M. Tullius eidem at pientibus . quòd etiam tribuit ,
licet alii omnes aliter ſentiant de Ariſtotelis opinione . ſunt autem ,pbabilia
ſunt hæc probabilia, & fiuel pauciadmodum , uelunus tantum forteita ſit
opina ea , quæ uel tus, quoniam ſicut illi probatiſsimi ſunt, ita eorum
opiniones maxime pro unus, uel pau babiles eſſe uidentur . notandum autem eſt
differre probabile à uero, non eo fenferint-, quòd probabile falſum ſit
,utplurimum enim probabile , neque omnino eft illi probabi- uerum , neque
omnino falſum , ſed differunt iudicio.dicitur enim uerum ex les fuerint. ipſa
re , quando ſcilicet cum re conſentit. probabile autem dicitur ex audie tium
opinione : fi enim ita audientes opinentur , probabile dicitur.probabi lia enim
quatenus probabilia ſunt, neque uera , neque falſa ſunt: quædam e nim uera
probabilia ſunt, ut Deos eſſe : quædã etiam uera ſunt,quæ non funt probabilia ,
ut quòd extra cælum nihil ſit: quædam etiam ſunt falſa , & proba bilia , ut
quòd Deus omnia pofsit, neque enim mala poteſt, ſicut & pleraque ſunt,
&faiſa , & non probabilia : ſed ex his nulla fit argumentatio .
notandum etiam eft , pleraque probabilia eſſe inter ſe oppoſita . fæpe enim
quod proba turuulgo,non probatur à fapientibus , ut quòd bona animi
præſtentcorpo quid fit pro- ris bonis. M. Tulius primode inuétione probabile
dicit effe id , quod fere fie babile ex M. ri ſolet , ut matres diligere filios
ſuos , & id , quod in opinione pofitú eft , ut Tullii opinio, impiis apud
inferospenaseffe paratas :&quòd ad hochabetquandã ſimilitu dinem , ut ſi
his , qui imprudenter ceſſeruntignoſci ,conuenit: his , qui ne in quot par-
ceſſario profuerunt, haberigratiam non oportet. hoc autem probabile in tes
diuidatur quatuor partesdiuiditur , in lignum , quod uel negocium præcedit, uel
comi probabile . tatur ,uel conſequitur . credibile iudicatum , quod eſt uel
religioſum , uel commune , uel approbatum : & comparabile , cuius partes
tres ſunt, imago, collatio , exemplum , quotuplex ſit Litigioſus autem
ſyllogiſmus . duplicem oftendit philoſophus eſſe ſyllogiſmum fyllogiſmus
litigiofum , & qui procedit ex apparenter probabilibus , ſed re&am
ſeruar litigiofus. connexionem : & quiconnexionem prauam habet , uel fit ex
uere probabi libus . ftatuita; philoſophus eum , quiin connexione fyllogiſtica
peccat, non eſſe dicendum ſyllogiſmum , fed hoc totum fyllogiſmum contentioſum
, quemadmodum homo mortuus non dicitur homo , fed hoc totum homo mortuus. qui
uero ſyllogiſticam connexionem ſeruat , ſed procedit ex ap parentibus
probabilibus , dici poteſt ſyllogiſmus. ratio autem quare hic ſit fyllogiſmus,
hic uero non eſt, quoniam uitiatur fyllogiſtica connexio , pe rit fyllogiſmi
natura non aliter , quam homo deſinit elle, quod eſt , li anima priuetur, ne .
E X POSITIO LIB L IB. 1 . 6 . priuetur, quoniam non poterat hæc definitio
intelligi , nifi cognoſceremus quid etient apparenter probabilia , & quid
differrenta uere probabilibus, quid fint ap ideo hocipfum declarabit
philofophus. dicit enim , quòd nihil eorum , quæ bilia ; & quid funt
probabilia in ſuperficie idem , funtapparenter probabilia , habet omni
differant à ue no fantaſiam idem , funtuero probabilia.id autem eſt apparenter
probabi- re probabili le & in ſuperficie , quòd facile redarguitur ,quia
ſcilicet promptam habet bus . inſtantiam , ut ſi dicamus , quod uidet,
oculoshabet.ſi quis enim hoc admit -tat , fateri cogetur oculum habere oculos,
ita ſi quis fateatur , quæ loque ris , ex ore exeunt , audire poterit , currũ
loqueris ergo : currus ex ore exit . eodem modo qui oculos habet , uidet , fed
dormiens habet oculos, ergo uidet.in his fi quis parum infpiciat , mox
deprehendet mendacium , quod nonhabeantea, quæ uere probabilia dicuntur :neque
enim hoc facile quis redarguet, quod maiori bono contrariuin eſt ,maius malum
eft : in multis eniin hoc uerum eſt, falſum tamen quandoque deprehenditur.nam
morbus, qui eſt maius malum , quàm mala babitudo, contrariatur ſanitati, quæ
eſt minus bonum , quàm bona habitudo . Principii litigioſarum orationum . per
hoc intelligit philoſophus propoſitiones, ex quibus litigiofi ſyllogiſmi fiunt
, non autem horum argumentorum loca. NOTAND v M autem eft differre litigioſum ,
ſeu contentioſum ſyllogiſmũ quid differat à ſophiſtico ex utentis
inſtituto.contencioſus enim eſt ,qui ui& oriam aſpi- litigiofus fyl rat
:fophifticusautem , qui gloriam . ſophiſtice enim ex fucata fapientia glo
logiſmus à ſo phiftico . riam captat, ut inde pecunias acquirat ,ut dicitur
,primo Elenchorum ca pite decimo . Adhuc autem præter dictos omnes fyllogiſmos
. aliam ſyllogiſmidifferentiam affert quidfit para philoſophus , qui eſt
paralogiſmus, quifit in ſcientiis expropriis quidéprin- logiſmus. cipiis
alicuius fcientiæ procedens, ſed male dedu &is , atque ideo falſis. appel
lauit autem philoſophis ſcientiis geometriæ cognatas ſtereometriam ,per- fcientiæ
geo fpe &tiuam , aſtrologiam , arithmeticam ,muficam , archite & uram ,
chofmo- metriä сo graphiam , mechanicen , & alias quaſdam.quòd autem
huiuſmodiſyllogiſmi gnatæ . à ſuperius di&is differant , patet : non enim
ſuntdemonſtratiui, quia falſum concludunt. nam etſi propria principia alicuius
fcientiæ aſſumant, quxuera funt , eo tamenmodo intellecta , quo falſus
deſcriptor illis utitur , ſunt falla. neque etiam huiuſmodi
ſyllogiſmidicipoffunt diale & ici ; quoniam ex proba bilibus non ſunt :
neque enim quæ omnibus probantur , neque quæ pluribus affumunt , neque quæ
omnibus fapientibus , neque quæ plurimis , neque celeberrimis , ſed
nequedicipoffunthi ſyllogiſmi litigiofi ,quoniam non af fumunt apparenter
probabilia . propria enim principia non uulgo , ſed his , qui in ſcientia ſunt
uerſati,cognoſcuntur quare probabilia dici non poffunt, & cum ad prauum
ſenſum deducuntur , non etiam dici poterunt apparen ter probabilia . Λημμάτων.
λήμματα funt apud Αriftoteleim propofitionesfyllogifmorti quas λήμματα . nos præmiffas
appellamus , & ſumpta: undelyllogiſinidefe & uofi, qui ex ana qua ſint
. tantū propoſitioni conſtabāt,ab Antipatro coronéiuuati ſunt appellati.notan
dum eft paralogiſmum , qui in ſcientiis fit , qui pſeudographusappellatur;ita
quonam mo fe habere ad demonſtrationem , quemadmodum fe habet contentiofus ad
do paralogiſ diale& icum.notandum præterea eſt paralogiſmi nomine,
comprehédi utrun- mus habeat que modum ſyllogiſmi contentiofi , fyllogiſmum
ſophiſticum pſeudogra- ftrationen phum , & tentatiuum . Species igitur
fyllogiſmorum , ut figura quadam complecti licet . Plures affert ratio.
rationes qua nes Alexander , quare dixerit philoſophus, ut figura quadam comple
& i licet, re philofo B 2 uel phus dixerit, quænam Gnt E XPOSITIO L 1 B. I
, 1 tiuus . ut figura qua uel quoniam non tradiderit diligentem , &
exquiſitam horum definitionem , dam comple Eti licet . nonenim ad hoc
inſtitutum pertinebat , uel quia non omnes fyllogiſmorum differentias eſt
perſecutus.eas enim prætermiſit , quæ fumuntur pencs dif ferentias
propofitionum , & quæ penes earum connexionem , uel quoniam prætermiſit
enthymema , quod quamuis non fit fimpliciter fyllogiſmus, eſt tamen ſyllogiſmus
rhetoricus , uel quoniam prætermiſit ſyllogiſmum tenta quid fit fyllo tiuum
,dequo alibi fa&a eſt mentio.eft autem fyllogiſmus tentatiuus , qui gıſmus
tenta procedit ex probabilibus , non ſimpliciter , ſed reſpondenti. eft enim
ten tatiuus ſyllogiſinus ad eos refellendos , qui fingunt fe aliquid ſcire,
quod ne ſciunt : fed dubitat Alexander ,ac fere affirmat idem effe Tyllogiſmum
tenta tiuum , ac pſeudographum . philoſophus enim in Elenchorum libro tenta
tiuum fyllogiſmum definit , quod fit ex his , quæ reſpondenti probantur : &
quæ neceſſario tenere debetis , qui profiteturſe habere ſcientiam . hoc au qua
in re ten tem idem eſt, ac fi diceret ex peculiaribus fcientiæ principiis. hæc
enim tene tatiuus fyllo- re debet , qui ſcientiam habere profitetur .
appellatur autem tentatiuus à Fat a pſeudo propoſito , & inftituto
interrogantis, pſeudographema autem ab effe& u. grapho . Vtautem
uniuerſaliter dicamus. Admonet philoſophus in his , quæ di &a ſunt, ac
quòdnon in in omnibus , quæ ſunt dicenda , non eile expectandam certam , ac
demon omnibus re- ftratiuam ſcientiam , quia propoſita tra & atio id non
fert , cum de probabili renda demó- bus fit, quorum certa , atque exquiſita
fcientia haberi non poteft, ut dicebat ftratiua fcien in ſecundo metaphyſices,
certitudo mathematica non eſt in omnibus expe tenda , neque omnium poteſt
haberi demonſtratio . dubitatio Q- QVAER VNT quidam , cum philoſophus attulerit
duos fyllogiſmos con phus attule- tentiofos,alterum ,qui peccat in materia
,alterum , qui peccat in forma, fit du os fyllo cur unum tantum pſeudographum ,
qui in materia peccat, foluunt, quòd giſmos con- peccatum formæ eſt commune
omnibus ſyllogiſmis: quoniam igitur ipſum tentiofos, & expoſuit in
fyllogiſmo contentioſo : ideo hoc loco ipſum prætermiſit, at pſeudogra-
peccatum materix eſt fingulis proprium . Sequitur, ut inquiramus, quæ sit huius
operis inscriptio, et inscriptionis ius operis incausa inscribuntur autem hi
libri topice, græco nomine, a verbo topos inscriptionis munis quædam rei nota,
cuius admonitu, quid in quaque reprobabile sit, potest inueniri, atq hinc
libri, quide huiusmodi loci sagut, topica appellati. Iam illud videndum est,
quisit horum librorum ordo ad alios libros logicæ qui sit ordo facultatis primo
q; inquirendum est, an libri topici se qui debeant libros huius libri ant
libros totius logicæ tractationis, ut græci attestantur de eaigitur ultimo loco
agen Iteriorum .dumest. prætere a cum probabilia viam nobi saperi anta dipsam
demonstrationem, ling inventu, accognitu faciliora, dehi sigitur priori loco
agen huius ratio, dumest his itaque rationibus topica præcedere posteriora
statuamus: an uero præcedant, ansequantur priora, non minor est difficultas.
Marcus Cicero, cuius sententiam sequitur Boetius, logicam facultatem, quam
dili-, posteriorum resolutoriorum: deinde an etiam sequi debeant libros priori
et primo an Primo quidem, quod posteriorum libri, qui de demonstratione agunt,
Topica cedere debe- consequi debeant, ex eo probatur, quoniam
demonstratio est finisto præcedere gentem rationem differendi appellat, in duas
partes dicites sedidu &am , unam inveniendi, alteram iudicandi: ioveniendi
artem ordine naturæ priorem ida; exfen- dicit si hæc ita sunt, cum inveniendi
ars in topicis libris tradatur, iudican tencia Ciceronis diueroin prioribus,
ergo topica procedúr priora quæ enim priora sunt in sciunt qua ratione pars
illa appelletur iudicativa , ideo hoci p sum nunc o qua ratione stendamus.
Appellatur hæc pars inventiva eo quod locos, ut diximus, con partes logicæ
tinet, ex quibus probabilia eruuntur. pars vero altera iudicatiua dicitur,
altera inven quoniam docer, quo pa & t o probabilia illa. Locus
sigitur, ut definit Alexander, est principium, & occasio epicherema-
secundumA eo tis, cum inprimo ea omnia tradiderit, quæ præcognoscenda
erant, antequa traderentur loci: merito igitur hic incipit explicare locos sed
hic duo sunt secundo libro et si enim de hacrenon nulla dixerimus, minandaante
examinanda primoq,uidsit locus nunc est diligentius explicatione libri, hoc
ipsum tamen cum agebamus de inscriptione sit de locis, par est, explicandum cum
enim omnis futura tractatio d u o efle exatis est autem in ixeípnucdiale &
icus syllogismus. Theophrastus autem hoc mo lexandrum. do definivit locum, quod
est principium quoddam, u elelementum, a quo principia, quæ circa unum quodque
sunt, accipimus, ratione quidem circumscriptionis universalium definitum,
ratione vero singularium indefinitum in hac definitione per illud, quæ sunt
circa unum quod que principia, intelligere debemus, quæ de uno quoque
problemate afferri possunt argumenta per illud autem rationem quidem
circumscriptionis universalium definitum, rationeuero singularium indefinitum,
intelligeredebemus, quod huius modi principium & elementum universale ipsum
definit & determinat singularia autem indefinite comprehendit, neque enim
de hoc, aut de illo singulari loquitur, fedde ipso universali, sub quo omnia
singularia indefinite comprehenduntur, exempli causa, hic est locus, fia licui
contrario aliquod inest contrarium, reliquo quoque contrario reliquum
contrarium inerit in hac propositione universale est determinatum, singularia
vero indefinite comprehenduntur atque exea argumenta accipimus ad unum quod que
eorum, quæ subea comprehenduntur sienim quæ raturutrum bonum pro exemplum, sit,
ab eo loco accipiemus propositionem huic proposito problemati convenientem; si
enim malum obest, ergo bonum prod est patet autem, quod hæc propositio ex eo
loco & est, & probabilitatem nacta est, eodem modo si quæratur, ut rum
albus color sit disgregativu suisus ex prædi &o loco conveniens, argumentum
proposito problemati accipiemus hoc modo, si nigrum est congregatiuum uisus,
ergo album est disgregatiuum eodem modo pro babimus voluptatem esse bonam si
enim tristitia mala est, ergo voluptas est bona hæc igitur omnia, & plura
alia in eo loco indefinite, & indeterminate comprehenduntur hic etiam est
locus, si id, quod magis videtur alicui inef senonin est, tamen neque id, quod
minus videtur in esse ipsiinerit, qui sicut & in priori visum est,
universale quidem definite, singularia vero indefinite comprehendit neque enim
de hoc, aut illo quicquam pronunciat ex definitio loci ANTIQVAM contextum
philosophi exponamus, videamus priuseiuspro } H roncm . quando que
ingrediuntur argumentatione, quando queuero extra positæ vim solum ipsi
tribuunt. Cicero autem intelligit locum esse terminum, unde hæ maxime propositiones
desumuntur cum enim hæ maximæ propositiones plurimæ sint termini autem,unde
sumuntur, longe pauciores; ideo universa earum multitudo in paucos illos
terminos collecta est, ut aliæ in definitione consistant, aliæ ingenere, aliæ
in roto, at que aliæ in aliis, at quehiter mini a Boetio appellantur
differentiæ, eo quod maxime proposiciones per ipsos dividantur, sicut igenus
per differentias maximæ enim propositiones aliæ sunt ex toto, aliæ ex partibus,
aliæ ex genere, &c & sicut maximæ illæ propositiones minorum propositionum
copiam intra suum ambitum continent, ita termini ili, in quos maximæ illæ
propositiones convenienti ratione re ducuntur, illas continere quodam modo
videntur ideoq loci dicuntur ita igitur locum intelligit M. Tullius, deilisý;
in suis Topicis agit, cum Aristoteles priori modo locum intelligat, ac de illis
agat. Sed incidit hoc loco non indigna contemplatio quis scilicet melius, atque
ad usum accomodatius rem hanc tractaverit, an Aristoteles, qui universales,
& maximas illas propositiones explicaverit; an M. Tullius, qui maximis
propositionibus præter missis eos tantum terminos, in quos illæ colliguntur,
exposuerit hoc autem ita investigari psse videtur siquis exterminis ilis uelit
in proposita quæstione argumenta sibi consicere, cum ad argumenta conficienda
necessariæs intpropositiones id eo oportet, ut exterminis illis propositiones
inveniat, ex quibus argumenta construat sed hoc dificilli mum est, & multa
indiget prudentia, & longa consideratione quis enim possetstatim inspecto
termino propositionum, quæ probabiles sint & indubita txcopiam inuenire;
atque ex hiseas, quæ propositæ quæstioni conveniat, eligere si hoc ita est,
patet longe consultius, & præstantiu segisse philosophum, qui has
propolitiones nobis invenerit, & explicauerit; easq; secundum unum quodque
quæstionis genus certo ordine ita digesserit, ut quam vis plurimæ sint, nihil
tamen confusionis pariant, sed maximam, accertamin una quaquere argumentorum
copiam suppeditant neque tamen prætermit tit philosophus terminos, exquibus
maximæ propositiones desumuntur: hoc enim facile ad modum est exeiusdi &
iselicere sed noluit ipse terminorum ordinem sequi, quoniam ordo ille
problematum ordine minterturbasset, qui longe præstantior est & ad usum
accomodatior qai igitur terminorum do &rinam sequitur, primo propositiones
ignorat; quarum præcipuus est usus in argumentis & fine quibus nullus est
terminorum usus deinde nullum secundum quæstionum genera ordinem habet, quo
sit, utinomni qux sionis genere per omnia loca temere vagaricoa & us sit
atque ita patet lon dubitatio, TOPICORVM ARIST. cota mende his omnibus possumus
argumentari, ut si velimus probare diuitias non esse bonas, ex eo loco hoc modo
argumentabimur si sanitas, quæ magis videtur esse bona, quam divitiæ, bona tam
en non est, ergo neque divitiæ bonæ sunt si enim deinde probemus sanitatem non
esse bonam ex eo forte, quod aliquibus sit causa mali, ex loco proposito
ostensumerit divitias non esse bonas. probare uule NOTANDVM autem hoc loco
est,alio mod. Ludovicus Buccaferreus. Ludovicus
Buccaferrea. Ludovico Boccadiferro. Keywords. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Boccadiferro” – The Swimming-Pool Library.
Boccanegra (Venezia).
Filosofo. Grice: “Boccanegra is a good one; we often laugh at Aquinas because
he is a saint – but we have to recall that Aquinas never knew it – for
centuries after his death he ain’t one! Boccanegra prefers to call him
‘Aquino,’ or ‘Aquinate,’ --.” Grice: “Boccanegra is like me a systematic
philosopher: dalla metafisica alla etica – is that possible? Yes, what is the
‘paraidm,’ in Kuhn’s use of this tricky word? Esperienza, alla Locke! And
co-experience in my conversational model!” --
Alberto Boccanegra (n. Venezia),
filosofo. Osvaldo Boccanegra nacque a Venezia, figlio
primogenito di Antonio e Ida Camerin. Partecipò alla seconda guerra mondiale
come sottotenente del Regio esercito, richiamato alle armi nel 1941. Nei giorni
successivi all'armistizio di Cassibile riuscì a sottrarsi alle rappresaglie
naziste e si ricongiunse all'esercito italiano a Catanzaro, dove spesso prestò
servizio presso la Croce rossa.
Formazione Durante gli anni della leva trovò il tempo per dedicarsi allo
studio dell'intero Organon di Aristotele. Nel 1948 ottenne il dottorato in
filosofia presso l'Università Cattolica di Milano con una tesi dal titolo I
primi principi in Duns Scoto. Presupposti e corollari. Nell'ateneo milanese,
dove Boccanegra frequentava la cerchia dei neo-tomisti radunatisi attorno a
Gustavo Bontadini, gli venne offerta la cattedra di filosofia teoretica che
lui, tuttavia, rifiutò. In quegli anni scrisse e divulgò le sue idee
alternative sulla rivista filosofica Vita e Pensiero. Entrò a far parte
dell'Ordine Domenicano a San Domenico di Fiesole il 10 ottobre 1948 con il nome
religioso di frà Alberto, che lo accompagnò di lì in poi anche in occasione
della pubblicazione delle sue opere. Il
14 ottobre 1949 entrò al Pontificio Ateneo Angelicum di Roma per lo studio
delle materie filosofiche e teologiche dove nel 1953 discusse la sua tesi
dottorale in filosofia (De dynamismo entis) e nel 1954 ottenne il lettorato in
teologia grazie al suo Fundamenta metaphisica, tractatus de Deo secundum S.
Thomam. Ordinato sacerdote a San Marco di Firenze il 25 luglio 1953 non
abbandonò più il convento di San Domenico di Fiesole. Attività filosofica, teologica e critica
Boccanegra lasciò per sempre incompiuto il suo trattato dottorale in teologia,
ma nel 1969 pubblicò comunque una esauriente sintesi del suo pensiero su vari
numeri della rivista filosofica “Sapienza”. Fu per anni vice direttore della
Commissione per la traduzione della Somma Teologica di Tommaso d'Aquino in
Italiano presieduta da Tito Centi. Gli imponenti schemi riassuntivi sono
consultabili nei 35 volumi editi dalle ESD di Bologna. Degne di nota furono le
sue corpose introduzioni alla Summa di d'Aquino pubblicate in più edizioni a
partire dal 1959. Neotomista, è
considerato da alcuni filosofo metafisico per altro tra i più rilevanti, mentre
altri lo ricordano tra i teologi cattolici di spicco. La sua attività preferita
tuttavia, fu l'insegnamento e la divulgazione. Negli anni settanta Professoreè
professore di filosofia al Pontificio Ateneo Angelicum di Roma. Di tale corso
ci restano le dispense dal titolo: Frammenti di metafisica iniziale. Per più di
vent'anni ha insegnato filosofia e teologia nello Studio Teologico Accademico
Bolognese e nello Studio Teologico Fiorentino.
Migliaia di pagine manoscritte sono conservate dopo la sua morte
nell'archivio conventuale di San Domenico di Fiesole. Fu autore di
pubblicazioni ed articoli filosofici comparsi o recensiti su riviste italiane
ed internazionali. Fu confessore
ricercato soprattutto dai giovani. Nonostante una malattia che lo ha
accompagnato e provato per quasi tutta la vita costringendolo a cure costanti,
riusciva quotidianamente a fare escursioni per diversi chilometri. Quando negli
ultimi anni le sue forze non gli permisero di continuare la ricerca, si dedicò
alla preghiera costante, sia di giorno che di notte. Saggi e pubblicazioni La beatitudine Gli atti
umani (I-II, qq. 1-21), Edizioni Studio Domenicano, 1985 La prova radicale
dell'esistenza di Dio e i suoi rapporti con l'antropologia, 1969 Osservazioni
sul fondamento della moralità, 1975 Pluralismo teologico di «tolleranza» o di
«diritto»?, 1966 Circa la relazione di G. Bontadini, 1973 La persona umana
centro della metafisica tomistica, 1969 Note
Nome di battesimo. Angelo
Belloni, Biografia di Alberto Boccanegra, Ordine dei frati predicatori
Domenicani, Provincia Romana di S. Caterina da Siena, luglio Relatore Amato Masnovo. Alberto Boccanegra, L'uomo in quanto persona
centro della metafisica tomista, su “Sapienza”, numero 3-4, XXII (1969), 410-513
Alberto Boccanegra, “La Somma teologica”, VIII, La Beatitudine; Gli Atti umani (I-II,
qq.1-21)” (Prima edizione 1959, seconda 1984) Giuseppe Del Re, The cosmic
dance: science discovers the mysterious harmony of the universe, Templeton
Foundation Press, 2000,
1890151254.62 Giuseppe Barzaghi,
Diario di metafisica. Concetti e digressioni sul senso dell'essere, Volume 3,
Studio Domenicano, 1997,
887094270870. Giovanni Cavalcoli,
Enrico Maria Radaelli, La questione dell'eresia in Rahner. Archiviato il 30
dicembre 2009 in ., articolo uscito su «Divinitas», anno LI, n. 3, III
quadrimestre 2008. Alberto Boccanegra,
L'uomo in quanto persona centro della metafisica tomista, su
"Sapienza", nn. 3-4, XXII, 1969,
410-513 Alberto Boccanegra, Il rinnovamento metodologico
nell'insegnamento della filosofia, "Revue internationale de
philosophie", Edizioni 87-90, 1969 L'homme et la moraleOrigine et sources
de la morale thomisteÉlaboration de la théologie comme science dans l'œuvre de
saint Thomas, "Revue thomiste", recensione, Volume 62, Saint-Maximin
(France), École de théologie pour les missions176. "Revista nacional de
cultura", recensione, Edizioni 173-178, Ministerio de Educación, Instituto
Nacional de Cultura y Bellas Artes, 196653.311595467 Identities-311595467 Biografie Biografie Cattolicesimo Cattolicesimo Filosofo del XX secoloTeologi
italiani 1920 19 ottobreMorti l'11 luglio
Venezia FiesoleDomenicani italiani
Bocchi. (Milano).
Filosofo. Grice: “Bocchi is a good one; and Bocchi is a good one – Gianluca
Bocchi is a curator who lives in a Roman palazzo and whose expertise is ‘natura
morta.’ Gianluca Bocchi is also a philosopher of science – as he calls it – My
favourite piece by Bocchi is about collective thinking, -- solidarieta – Surely
when I wrote ‘In defense of a dogma’ with my tutee we were being solidary with
each other, and we own each sentence – collective thinking --.” Grice: “I could
have called my desideratum the principle of conversational solidarity – I am
thinking of course Butler in mind, and the whole bit is to see why (if at all –
cf. Stalnaker) an utilitarian justification is insufficient, and we need
recourse to Kant!” -- Gianluca Bocchi
«La nostra età non ha soltanto vissuto l'esperienza della relatività da
ogni punto di vista. Ha fatto soprattutto l'esperienza dell'incompiutezza di
ogni punto di vista. La contingenza, la singolarità e l'irripetibilità di ogni
punto di vista sono condizioni indispensabili per avere accesso al mondo, per
dialogare con gli altri punti di vista, per creare nuovi mondi» «Per noi, raccogliere la sfida della
complessità significa considerare la scienza una via importante per riannodare
i legami con le altre tradizioni, per riscoprire con interesse i loro
significati profondi, per esplorare la varietà delle esperienze cognitive,
emotive, estetiche, spirituali della specie umana» «Il nostro continente è sempre stato sede di
migrazioni, di interazioni, di contrasti e di conflitti fra popoli e stirpi
differenti, e questa diversità di radici è un elemento integrante dei suoi
sviluppi passati e presenti.» Niente
fonti! Questa voce o sezione sull'argomento filosofi italiani non cita le fonti
necessarie o quelle presenti sono insufficienti. Puoi migliorare questa voce
aggiungendo citazioni da fonti attendibili secondo le linee guida sull'uso
delle fonti. -- Gianluca Bocchi (n. Milano), filosofo. Gianluca Bocchi È un
filosofo della scienza e della storia, esperto di scienze biologiche ed
evolutive, di storia globale, di storia urbana, di geopolitica, di storia delle
idee, delle culture, delle lingue. Ha fra l'altro introdotto in Italia, con
Mauro Ceruti, le tematiche concernenti le scienze dei sistemi complessi e la
connessa epistemologia della complessità, contribuendo altresì alla loro
diffusione a livello internazionale.
Pubblicazioni Disordine e costruzione. Un'interpretazione epistemologica
dell'opera di Jean Piaget (con Mauro Ceruti), Milano, Feltrinelli, 1981. Modi
di pensare postdarwiniani. Saggio sul pluralismo evolutivo (con Mauro Ceruti),
Bari, Dedalo, 1984. La sfida della complessità (con Mauro Ceruti), Milano,
Feltrinelli, 1985, (nuova edizione con nuova introduzione, Milano, Bruno
Mondadori, 2007). Un nouveau commencement (con Edgar Morin e Mauro Ceruti),
Seuil, Paris, 1991. L'Europa nell'era planetaria (con Edgar Morin e Mauro
Ceruti), Milano, Sperling and Kupfer, 1991. Origini di storie (con Mauro
Ceruti), Milano, Feltrinelli, 1993,
88-07-10295-1. (tr. inglese The Narrative Universe, NJ, Hampton Press;
tr. spagnola El sentido de la historia, Editorial Débate, Madrid; tr.
portoghese Origens e Historias, Instituto Piaget, Lisbona). La formazione come
costruzione di nuovi mondi, Roma, Formez-Censis, 1993. Solidarietà o barbarie.
L'Europa delle diversità contro la pulizia etnica (a cura di, con Mauro
Ceruti), Milano, Raffaello Cortina, 1994. Le radici prime dell'Europa. Gli
intrecci genetici, linguistici, storici (a cura di, con Mauro Ceruti), Milano,
Bruno Mondadori, 2001. Origini della scrittura. Genealogie di un'invenzione (a
cura di, con Mauro Ceruti), Milano, Bruno Mondadori, 2002. Educazione e
globalizzazione (con Mauro Ceruti), Milano, Raffaello Cortina, 2004, 88-7078-865-2. Una e molteplice. Ripensare
l'Europa (con Mauro Ceruti), Milano, Tropea, 2009. Le città di Berlino (con
Laura Peters), Bologna, Bononia University Press, 2009. Le vie della
formazione. Creatività, innovazione, complessità (con Francesco Varanini),
Milano, Guerini, . L'Europa globale. Epistemologie delle identità, Roma,
Studium, , 978-88-382-4323-3.
Borderscaping: Imaginations and Practices of Border Making (a cura di, con
Chiara Brambilla, Jussi Laine, James W. Scott), Farnham (Surrey, UK), Ashgate,
. Note Gianluca Bocchi, Mauro Ceruti,
Origini di storie, Prefazione, Milano, Feltrinelli, 199312, 88-07-10295-1
Gianluca Bocchi, Mauro Ceruti, La sfida della complessità, Introduzione
alla nuova edizione, Milano, Bruno Mondadori, 2007, p.XXII. Gianluca Bocchi, L'Europa globale.
Epistemologie delle identità, Mille anni d'Europa, fra globale e locale, Roma,
Studium, 26. 978-88-382-4323-3. Sito ufficiale, su gianlucabocchi. 10
aprile (archiviato dall'url originale
l'8 settembre ). CE.R.CO, su cercounibg. 2 giugno 14 maggio ). Filosofia Filosofo Professore1954
19 dicembre Milano. Oddly, my favourite Bocchi philosopher is Francesco Bocchi!
Keywords: Francesco Bocchi. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bocchi” – The
Swimming-Pool Library.
bodei: Grice: “Bodei is a good one; of
course he is sardo -- my favourite of his tracts is one on ‘condivisione’ and
‘beni communi’ – which is what my conversational pragmatics is all about --; he
has also philosophised on the tricky Grecian concept of ‘harmony’, and the very
charming Roman concept of ‘con-cordia’ – and he has explored the diagogic form
of philosophy in his historical analysis of ‘la dialettica,’ – he has explored
‘ragione,’ vis-à-vis what he calls the ‘geometria delle passioni,’ and he has
also shed light on the univocity or lack thereof of ‘virtu cardinali” – virtue
is unitary, but some virtues are more unitary than others!” Grice: “Bodei has
explored ‘coraggio,’ and other virtues.” – “In his geometry of passions, he
sheds light on Plato’s convoluted idea that in my head I have the reason of a
man; in my heart I have the will of a lion-like warrior, and in my gut I have
the love of a multi-headed monster!” --
Essential Italian philosopher. Remo Bodei (n. Cagliari)
filosofo e accademico italiano. Laureato all'Pisa, perfezionò la sua
preparazione teoretica e storico-filosofica a Tubinga e Friburgo, frequentando
le lezioni di Ernst Bloch ed Eugen Fink; a Heidelberg, con Karl Löwith e Dieter
Henrich; poi all'Bochum. Conseguì inoltre il diploma di licenza e il diploma di
perfezionamento della Scuola Normale Superiore. Fu visiting professor
presso le Cambridge, Ottawa, New York, Toronto, Girona, Città del Messico, UCLA
(Los Angeles) e tenne conferenze in molte università europee, americane e australiane.
Dal 1981 al 1983 fu nel comitato redazionale della rivista Laboratorio
politico. Dal 1995 collaborava con Massimo Cacciari, Massimo Donà,
Giuseppe Barzaghi, Salvatore Natoli e Stefano Zamagni nell’iniziativa La
filosofia nei luoghi del silenzio, un tentativo di coniugare filosofia e
contemplazione nella forma del ritiro comunitario. Dal 2006 fu docente di
ruolo in Filosofia alla UCLA di Los Angeles, dopo aver a lungo
insegnato Storia della filosofia ed Estetica alla Scuola Normale Superiore
e all'Pisa, dove continuò a tenere, sia pur saltuariamente, qualche
corso. Era anche membro dell'Advisory Board internazionale dello
IEDIstituto Europeo di Design. Dal 13 novembre Remo Bodei fu socio corrispondente
dell'Accademia dei Lincei, per la classe di Scienze Morali, Storiche e
Filosofiche. Remo Bodei è morto il 7 novembre , a 81 anni. Era marito
della storica Gabriella Giglioni. I suoi libri sono stati tradotti in
molte lingue. Pensiero Si interessò a fondo della filosofia classica
tedesca e dell'Idealismo, esordendo con la fondamentale monografia Sistema ed
epoca in Hegel, dopo aver già tradotto in italiano l'importante Hegels Leben
(Vita di Hegel) di Johann Karl Friedrich Rosenkranz. Appassionato cultore della
poesia hölderliniana, all'autore dell'Hyperion dedicò saggi di notevole
interesse. Con il volume Geometria delle passioni estese la sua meditazione
anche a protagonisti della filosofia moderna come Cartesio, Hobbes e
soprattutto Spinoza. Studioso del pensiero utopistico del Novecento, in
particolare del marxismo eterodosso di Ernst Bloch e di autori 'francofortesi'
come Theodor Adorno e Walter Benjamin, intervenne nella discussione sulla
filosofia politica italiana, confrontandosi e dialogando in particolare con
Norberto Bobbio, Michelangelo Bovero, Salvatore Veca e Nicola Badaloni. Nei
suoi studi sull'estetica curò l'edizione dell'Estetica del brutto di Johann
Karl Friedrich Rosenkranz e analizzò in particolare concetti centrali come le
categorie del bello e del tragico. Costante la sua attenzione per Sigmund Freud
e gli sviluppi della psicoanalisi, per le logiche del delirio e per fenomeni in
apparenza quotidiani ma sconvolgenti come l'esperienza del déjà vu. Filosofo di
una ragione laica, sulla scia di Ernst Bloch, autore di Ateismo nel cristianesimo,
cercò di distillare anche nel teorico del compelle intrare, Agostino d'Ippona,
le possibili linee di un "ordo amoris" capace di assicurarci
quell'identità in cui, come vuole il Padre della Chiesa, saremmo noi stessi
pienamente: dies septimus, nos ipsi erimus ("il settimo giorno saremo noi
stessi"). Nel 1992 vinse il Premio Nazionale Letterario Pisa Sezione
Saggistica. Bodei inoltre curò la traduzione e l'edizione italiana di
testi di Hegel, Karl Rosenkranz, Franz Rosenzweig, Ernst Bloch, Theodor Adorno,
Siegfried Kracauer, Michel Foucault. Molti suoi lavori hanno per oggetto
lo spessore e la storia delle domande che riguardano la ricerca della felicità
da parte del singolo, le indeterminate attese collettive di una vita migliore,
i limiti che imprigionano l'esistenza e il sapere entro vincoli politici,
domestici e ideali. Già in Scomposizioni (1987), affrontò alcuni temi della
genealogia dell'uomo contemporaneo e propose la metafora della geometria
variabile per indagare le strutture concettuali ed espositive che, contraendosi
o espandendosi sino a noi, orientano la percezione e la formulazione di
problemi. La sua analisi dell'interazione di queste configurazioni mobili
proseguì in Geometria delle passioni (1991) e in Destini personali (2002) che
hanno avuto rilevante successo di pubblico. Alla divulgazione dell'amore
per la filosofia dedicò alcune conferenze e un libro (Una scintilla di fuoco,
2005). Negli ultimi tempi stava lavorando sulla storia e sulle teorie
della memoria. Citazioni «Ciascuno di noi vive nell'immaginazione altre
vite, alimentate dai testi letterari e dai media. Per loro tramite tenta di
porre rimedio alla limitatezza della propria esistenza. (citato in Corriere
della sera, 16 gennaio 2009)» «Malgrado i ripetuti annunci è certo che la
filosofia, al pari dell'arte, non è affatto 'morta'. Essa rivive anzi a ogni
stagione perché corrisponde a bisogni di senso che vengono continuamentee
spesso inconsapevolmenteriformulati. A tali domande, mute o esplicite, la
filosofia cerca risposte, misurando ed esplorando la deriva, la conformazione e
le faglie di quei continenti simbolici su cui poggia il nostro comune pensare e
sentire» (Remo Bodei, La filosofia nel Novecento, Roma, Donzelli,
1997188) «Nel passato il progresso delle civiltà umane era relativo, sottoposto
a cicli naturali di distruzioni e di rinascite, che ne spezzavano
periodicamente il consolidamento e la crescita» (Remo Bodei, Limite, Il
Mulino, 66) Opere Sistema ed epoca in Hegel, Bologna, Il Mulino, 1975.
Riedizione ampliata con il titolo: La civetta e la talpa. Sistema ed epoca in
Hegel, Bologna, Il Mulino, . Hegel e Weber. Egemonia e legittimazione, (con
Franco Cassano), Bari, De Donato, 1977 Multiversum. Tempo e storia in Ernst
Bloch, Napoli, Bibliopolis, 1979 (Seconda edizione ampliata, 1983).
Scomposizioni. Forme dell'individuo moderno, Torino, Einaudi, 1987. Riedizione
ampliata, Bologna, Il Mulino, . Hölderlin: la filosofia y lo trágico, Madrid,
Visor, 1990. Ordo amoris. Conflitti terreni e felicità celeste, Bologna, Il Mulino,
1991 (Terza edizione ampliata, 2005). Geometria delle passioni. Paura, speranza
e felicità: filosofia e uso politico, Milano, Feltrinelli, 1991 (Settima
edizione ampliata, 2003). Le prix de la liberté, Paris, Éditions du Cerf, 1995.
Le forme del bello, Bologna, Il Mulino, 1995. Seconda edizione riveduta e
ampliata Bologna, Il Mulino, . La filosofia nel Novecento, Roma, Donzelli,
1997. Se la storia ha un senso, Bergamo, Moretti & Vitali, 1997. La
politica e la felicità (con Luigi Franco Pizzolato), Roma, Edizioni Lavoro,
1997. Il noi diviso. Ethos e idee dell'Italia repubblicana, Torino, Einaudi,
1998. Le logiche del delirio. Ragione, affetti, follia, Roma-Bari, Laterza,
2000. I senza Dio. Figure e momenti dell'ateismo, Brescia, Morcelliana, 2001.
Il dottor Freud e i nervi dell'anima. Filosofia e società a un secolo dalla
nascita della psicoanalisi, Roma, Donzelli, 2001. Destini personali. L'età
della colonizzazione delle coscienze, Milano, Feltrinelli, 2002. Delirio e
conoscenza, Remo Bodei, in Il Vaso di Pandora, Dialoghi in psichiatria e
scienze umane, X, N. 3, 2002. Una
scintilla di fuoco. Invito alla filosofia, Bologna, Zanichelli, 2005. Piramidi
di tempo. Storie e teoria del déjà vu, Bologna, Il Mulino, 2006. Paesaggi
sublimi. Gli uomini davanti alla natura selvaggia, Milano, Bompiani, 2008. Il
sapere della follia, Modena, Fondazione Collegio San Carlo per
FestivalFilosofia, 2008. Il dire la verità nella genealogia del soggetto
occidentale in A.A. V.V., Foucault oggi, Milano, Feltrinelli, 2008. La vita
delle cose, Roma-Bari, Laterza, 2009. Ira. La passione furente, Bologna, Il
Mulino, . Beati i miti, perché avranno in eredità la terra (con Sergio Givone),
Torino, Lindau, . Immaginare altre vite. Realtà, progetti, desideri, Milano,
Feltrinelli, . Limite, Bologna, Il Mulino, . Le virtù Cardinali (con Giulio
Giorello, Michela Marzano e Salvatore Veca), Roma-Bari, Laterza, . Dominio e
sottomissione. Schiavi, animali, macchine, Intelligenza Artificiale, Bologna,
Il Mulino, . Onorificenze Grand'Ufficiale dell'Ordine al merito della
Repubblica Italiana.nastrino per uniforme ordinaria Grand'Ufficiale dell'Ordine
al merito della Repubblica Italiana. — 1º giugno 2001. Di iniziativa del
Presidente della Repubblica. Cavaliere dell'Ordine delle Palme Accademichenastrino
per uniforme ordinaria Cavaliere dell'Ordine delle Palme Accademiche immagine
del nastrino non ancora presente Cittadino onorario di Siracusa, Modena,
Carrara e Roccella Jonica. Note È morto
il filosofo Remo Bodei, aveva 81 anni, su fanpage, 7 novembre . Repubblica 18/08/ Albo d'oro, su
premionazionaleletterariopisa.onweb. 7 novembre . «Bodei Prof. Remo: Grande Ufficiale Ordine al
Merito della Repubblica Italiana», sito della presidenza della repubblica.
Altri progetti Collabora a Wikiquote Citazionio su Remo Bodei Collabora a
Wikimedia Commons Wikimedia Commons contiene immagini o altri file su Remo
Bodei Remo Bodei, su
TreccaniEnciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Opere di Remo Bodei, su openMLOL, Horizons
Unlimited srl. Opere di Remo Bodei, .
Pubblicazioni di Remo Bodei, su Persée, Ministère de l'Enseignement
supérieur, de la Recherche et de l'Innovation.
Registrazioni di Remo Bodei, su RadioRadicale, Radio Radicale. Remo Bodei: Spinoza, un filosofo maledetto,
sul RAI Filosofia, su filosofia.rai.
Scheda del professor Bodei nel sito del Dipartimento di filosofia dell'Pisa, su
fls.unipi. V D M Vincitori del Premio Dessì Filosofia Filosofo del XX secoloFilosofi
italiani del XXI secoloAccademici italiani del XX secoloAccademici italiani Professore1938 3 agosto 7 novembre Cagliari PisaAccademici
dei LinceiAccademici italiani negli Stati Uniti d'AmericaProfessori della
Scuola Normale SuperioreProfessori dell'Università della California, Los
AngelesProfessori dell'PisaStudenti dell'Pisa. Bodei. Keywords: I
concordati, Concordia, armonia , condivisio. Refs.: Luigi Speranza, "Grice e Bodei," per Il Club Anglo-Italiano,
The Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria, Italia.
boezio:
Grice:
“Boezio is possibly my favourite Italian philosopher, only that he wasn’t
really Italian – he found Vittorino’s Latin translation from the Grecian urn of
Aristotle ‘rough,’ and provided a ‘newish’ one – but actually Vittorino had
better intuitions about the lingo than Boezio did – and that is why Strawson
preferred to tutor with the Vittorino translation – we covered all that Boezio
wrote – and we never used the Patrologia edition, since we are protestant!” --
Possibly the most important Italian philosopher of all time. Grice loved Boethius“He made Aristotle
intelligible at Clifton!” -- Anicius Manlius Severinus, Roman philosopher and
Aristotelian translator and commentator. He was born into a wealthy patrician
family in Rome and had a distinguished political career under the Ostrogothic king
Theodoric before being arrested and executed on charges of treason. His logic
and philosophical theology contain important contributions to the philosophy of
the late classical and early medieval periods, and his translations of and
commentaries on Aristotle profoundly influenced the history of philosophy,
particularly in the medieval Latin West. His most famous work, The Consolation
of Philosophy, composed during his imprisonment, is a moving reflection on the
nature of human happiness and the problem of evil and contains classic
discussions of providence, fate, chance, and the apparent incompatibility of
divine foreknowledge and human free choice. He was known during his own
lifetime, however, as a brilliant scholar whose knowledge of the Grecian language
and ancient Grecian philosophy set him apart from his Latin contemporaries. He
conceived his scholarly career as devoted to preserving and making accessible
to the Latin West the great philosophical achievement of ancient Greece. To
this end he announced an ambitious plan to translate into Latin and write
commenbodily continuity Boethius, Anicius Manlius Severinus 91 91 taries on all of Plato and Aristotle, but
it seems that he achieved this goal only for Aristotle’s Organon. His extant
translations include Porphyry’s Isagoge an introduction to Aristotle’s
Categories and Aristotle’s Categories, On Interpretation, Prior Analytics,
Topics, and Sophistical Refutations. He wrote two commentaries on the Isagoge
and On Interpretation and one on the Categories, and we have what appear to be
his notes for a commentary on the Prior Analytics. His translation of the
Posterior Analytics and his commentary on the Topics are lost. He also
commented on Cicero’s Topica and wrote his own treatises on logic, including De
syllogismis hypotheticis, De syllogismis categoricis, Introductio in
categoricos syllogismos, De divisione, and De topicis differentiis, in which he
elaborates and supplements Aristotelian logic. Boethius shared the common
Neoplatonist view that the Platonist and Aristotelian systems could be
harmonized by following Aristotle in logic and natural philosophy and Plato in
metaphysics and theology. This plan for harmonization rests on a distinction
between two kinds of forms: 1 forms that are conjoined with matter to
constitute bodies these, which he calls
“images” imagines, correspond to the forms in Aristotle’s hylomorphic account
of corporeal substances; and 2 forms that are pure and entirely separate from
matter, corresponding to Plato’s ontologically separate Forms. He calls these
“true forms” and “the forms themselves.” He holds that the former, “enmattered”
forms depend for their being on the latter, pure forms. Boethius takes these
three sorts of entities bodies,
enmattered forms, and separate forms to
be the respective objects of three different cognitive activities, which
constitute the three branches of speculative philosophy. Natural philosophy is
concerned with enmattered forms as enmattered, mathematics with enmattered
forms considered apart from their matter though they cannot be separated from
matter in actuality, and theology with the pure and separate forms. He thinks
that the mental abstraction characteristic of mathematics is important for
understanding the Peripatetic account of universals: the enmattered, particular
forms found in sensible things can be considered as universal when they are
considered apart from the matter in which they inhere though they cannot
actually exist apart from matter. But he stops short of endorsing this moderately
realist Aristotelian account of universals. His commitment to an ontology that
includes not just Aristotelian natural forms but also Platonist Forms existing
apart from matter implies a strong realist view of universals. With the
exception of De fide catholica, which is a straightforward credal statement,
Boethius’s theological treatises De Trinitate, Utrum Pater et Filius, Quomodo
substantiae, and Contra Euthychen et Nestorium show his commitment to using
logic and metaphysics, particularly the Aristotelian doctrines of the
categories and predicables, to clarify and resolve issues in Christian
theology. De Trinitate, e.g., includes a historically influential discussion of
the Aristotelian categories and the applicability of various kinds of
predicates to God. Running through these treatises is his view that predicates
in the category of relation are unique by virtue of not always requiring for
their applicability an ontological ground in the subjects to which they apply,
a doctrine that gave rise to the common medieval distinction between so-called
real and non-real relations. Regardless of the intrinsic significance of
Boethius’s philosophical ideas, he stands as a monumental figure in the history
of medieval philosophy rivaled in importance only by Aristotle and Augustine.
Until the recovery of the works of Aristotle in the mid-twelfth century,
medieval philosophers depended almost entirely on Boethius’s translations and
commentaries for their knowledge of pagan ancient philosophy, and his treatises
on logic continued to be influential throughout the Middle Ages. The
preoccupation of early medieval philosophers with logic and with the problem of
universals in particular is due largely to their having been tutored by
Boethius and Boethius’s Aristotle. The theological treatises also received wide
attention in the Middle Ages, giving rise to a commentary tradition extending
from the ninth century through the Renaissance and shaping discussion of
central theological doctrines such as the Trinity and Incarnation. «Nulla è più fugace della forma esteriore,
che appassisce e muta come i fiori di campo all'apparire dell'autunno.»
(Boezio, citato da Umberto Eco ne Il nome della rosa) Severino Boezio
Boetius.png Magister officiorum del Regno Ostrogoto Durata mandatosettembre 522
– agosto 523 MonarcaTeodorico il Grande Console del Regno Ostrogoto Durata
mandato510 Monarca Teodorico il Grande PredecessoreFlavio Importuno
SuccessoreMagno Felice Flavio Secondino Senatore romano Durata mandato510 –
settembre 524 Dati generali Professionefilosofo San Severino Boezio Fl Boetio
(Flavio Boezio) - Studiolo di Federico da MontefeltroFl Boetio (Flavio Boezio)
- Studiolo di Federico da Montefeltro Padre della Chiesa
Martire NascitaRoma, 475/477 MortePavia, 524/526 Venerato da Tutte
le Chiese che ammettono il culto dei santi Ricorrenza23 ottobre Attributipalma
Manuale Anicio Manlio Torquato Severino Boezio (in latino: Anicius Manlius
Torquatus Severinus Boethius; Roma, 475/477 – Pavia, 524/526) è stato un
filosofo e senatore romano. Inter latinos aristotelis interpretes
et aetate primi, et doctrina praecipui dialectica, 1547. Da BEIC, biblioteca
digitale Noto come Severino Boezio, o anche solo come Boezio, con le sue opere
ha avuto una profonda influenza sulla filosofia cristiana del Medioevo, tanto
che alcuni lo collocarono tra i fondatori della Scolastica[1]. Fu principale
collaboratore del re Teodorico, ricoprendo la carica di magister officiorum.
Boezio, nel clima di rilancio della cultura che la pace rese possibile durante
il regno del re goto, concepì l'ambizioso progetto di tradurre in latino le
opere di Platone e di Aristotele. Teodorico, nei suoi ultimi anni, divenne
sospettoso di tradimenti e congiure, e Severino venne imprigionato a Pavia e
giustiziato. Papa Leone XIII ne approvò il culto per la Chiesa in Pavia,
che ne custodisce i resti nella basilica di San Pietro in Ciel d'Oro e lo
festeggia il 23 ottobre[2].Discendeva da una nobile famiglia, i cui membri
avevano avuto carriere prestigiose. Suo padre fu probabilmente Manlio Boezio,
prefetto del pretorio d'Italia, due volte prefetto di Roma e console nel 487;
probabilmente suo nonno fu il Boezio prefetto del pretorio sotto Valentiniano
III, ed è verosimile che fosse imparentato col Severino console nel 461 e col
Severino Iunior console nel 482. Boezio era anche imparentato con la nobile e
antica gens Anicia (gens a cui apparteneva san Gregorio Magno e san Benedetto
da Norcia), oltre che con lo scrittore Magno Felice Ennodio.[3] Alla morte del
padre avvenuta intorno al 490, fu affidato ad una nobile famiglia romana,
probabilmente quella di Quinto Aurelio Memmio Simmaco, la cui figlia Rusticiana
Boezio sposerà intorno al 495; la coppia ebbe due figli, Boezio e Simmaco, che
proseguirono la tradizione di famiglia di ricoprire ruoli prestigiosi
diventando entrambi consoli nel 522. L'evento fondante della vita
politica di Boezio fu la vittoria (493) del re degli Ostrogoti Teodorico il
Grande su Odoacre, re degli Eruli e sovrano d'Italia; fu l'inizio del regno degli
Ostrogoti sull'Italia (con Ravenna come capitale e Pavia e Verona come sedi
reali) e della difficile convivenza tra questi e la popolazione romana.
Boezio studiò alla scuola di Atene, retta dallo scolarca Isidoro di
Alessandria, dove si insegnavano soprattutto Aristotele e Platone insieme con
le quattro scienze fondamentali per la comprensione della filosofia platonica,
l'aritmetica, la geometria, l'astronomia e la musica; qui conobbe forse il
giovane e futuro grande commentatore di Aristotele, Simplicio. S'iniziava con
lo studio della logica aristotelica, preceduta dall'introduzione, l'Isagoge, di
Porfirio; è il piano che Boezio seguirà nel compito che un giorno vorrà
assumersi di tradurre in latino, commentare e accordare i due pensatori
greci. Al periodo intorno al 502 si fa risalire l'inizio della sua
attività letteraria e filosofica: scrisse i trattati del quadrivio, le quattro
scienze fondamentali del tempo, il De institutione arithmetica, il De
institutione musica e i perduti De institutione geometrica e De institutione
astronomica. Qualche anno dopo tradusse dal greco in latino e commentò
l'Isagoge di Porfirio, un'introduzione alle Categorie di Aristotele, che avrà
un'enorme diffusione nei secoli a venire. La sua erudizione era ben nota
e apprezzata: nel 507 Teodorico lo interpellò riguardo alla richiesta ricevuta
dal re burgundo Gundobado per un orologio ad acqua, e menzionò la sua
conoscenza del greco e la sua opera di traduzione dal greco al latino;[4]
quello stesso anno Teodorico consultò Boezio riguardo a un suonatore di lira,
richiestogli dal sovrano franco Clodoveo I, in quanto era al corrente della
conoscenza della teoria musicale da parte dell'erudito romano.[5] La fama
così ottenuta gli procurò il rango di patricius (già nel 507)[4] e nel 510 la
nomina al consolato sine collega da parte della corte imperiale di
Costantinopoli, carica biennale che gli dà diritto a un seggio permanente nel
Senato romano. Da questi anni fino al 520 tradusse e commentò le
Categorie e il De interpretatione di Aristotele, scrisse il trattato teologico
Contra Eutychen et Nestorium, il perduto commento ai Primi Analitici di
Aristotele, un De syllogismis categoricis, un De divisione, gli Analytica
posteriora, un De hypotheticis syllogismis, la traduzione, perduta, dei Topica
di Aristotele e un commento ai Topica di Cicerone. Partecipò ai dibattiti
teologici del tempo: intorno al 520 compose il De Trinitate, dedicato al nonno
Simmaco, l'Utrum Pater et Filius et Spiritus Sanctus de divinitate
substantialiter praedicentur, il Quomodo substantiae in eo quod sint bonae
sint, cum non sint substantialia sint. L'interesse di Boezio e di molta parte
del patriziato romano per i problemi teologici che avevano il loro centro
soprattutto in Oriente, con i dibattiti sull'arianesimo, misero in allarme
Teodorico, che sospettava un'intelligenza politica della classe senatoria
romana con l'Impero, la cui ostilità verso i Goti ariani era sempre stata
appena malcelata. Appena terminati i De sophisticis elenchis, perduti, e
i De differentiis topicis, Boezio fu chiamato alla corte di Teodorico, per
discutere della non facile convivenza fra gli elementi gotici e italici della
popolazione. Nel 522 i suoi due figli ebbero l'onore del consolato; in tale
occasione Boezio pronunciò un panegirico in onore di Teodorico di fronte al
Senato romano.[6] Nel settembre di quello stesso anno fu nominato magister
officiorum, carica che tenne fino all'agosto successivo, e Boezio stesso elenca
tra gli atti che compì in tale carica, come l'aver impedito ad alcuni militari
ostrogoti di vessare i deboli, l'aver osteggiato la pesante tassazione che
gravava sulla Campania in periodo di carestia, l'aver salvato le proprietà di
Paolino, l'aver difeso da un processo ingiusto l'ex-console Albino;[7] proprio
quest'ultima azione causò la caduta in disgrazia di Boezio, e la composizione
della sua opera più famosa. Era infatti accaduto che a Pavia il
referendarius Cipriano aveva sequestrato alcune lettere dirette alla corte di
Bisanzio, in base alle quali Cipriano accusò il nobile romano Albino di
complottare ai danni di Teodorico. Boezio difese Albino, affermando che le
accuse di Cipriano erano false, e che se Albino era colpevole, allora lo erano
anche Boezio stesso e tutto il Senato.[8] Gli furono avanzate delle nuove accuse
fondate su sue lettere, forse falsificate, nelle quali Boezio avrebbe sostenuto
la necessità di «restaurare la libertà di Roma»; fu allora sostituito nella sua
carica da Cassiodoro e, nel settembre 524, incarcerato a Pavia con l'accusa di
praticare arti magiche; qui ebbe inizio la composizione della sua opera più
nota, il De consolatione philosophiae. La tomba di Severino Boezio
nella Basilica di San Pietro in Ciel d'Oro a Pavia. Boezio fu giudicato a Roma
da un collegio di cinque senatori, estratti a sorte, presieduto dal praefectus
urbi Eusebio. Questi, nell'estate del 525, notificò la sentenza di condanna a
morte di Boezio, che fu ratificata da Teodorico ed eseguita presso Pavia,
nell'Ager Calventianus, una località che non si è potuta identificare con
certezza. Secondo alcuni studiosi, l'Ager Calventianus sarebbe da identificare
con la scomparsa località di Calvenza, presso Villaregio dove, nel XIX secolo,
venne scoperta una grande epigrafe del VI secolo, ora conservata nei Musei
Civici di Pavia, che fu forse la lastra tombale di Boezio[9]. Lo storico
bizantino Procopio racconta che, poco dopo l'esecuzione di Boezio e Simmaco, a
Teodorico fu servito un pesce di sproporzionate dimensioni nella cui testa gli
parve di vedere il teschio del secondo che lo fissava minaccioso. Sconvolto da
ciò, Teodorico si ammalò e morì poco dopo in preda ad allucinazioni e rimorsi.
Un'altra leggenda post mortem di Boezio narra che un cavallo nero si presentò
da Teodorico, che volle a forza montarlo. Il cavallo, insensibile alle redini,
iniziò a correre con il cavaliere incollato alla sella, finché arrivò al
Vesuvio, nel cratere del quale rovesciò Teodorico. Severino Boezio ebbe
due mogli. La prima fu la poetessa siciliana Elpide, morta nel 504. La seconda
fu Rusticiana.[10] Il pensiero di Boezio Le discipline filosofiche
Boezio e l'Aritmetica in un manoscritto tedesco del XV secolo Boezio
insegna agli studenti, miniatura, 1385 Consapevole della crisi della cultura
latina del suo tempo, Boezio avvertì la necessità di tramandare e conservare le
conoscenze elaborate nel mondo greco. Data alla filosofia la definizione di
amore della sapienza, da lui intesa come causa della realtà e perciò
sufficiente a sé stessa, la filosofia, come amore di quella, è anche amore e
ricerca di Dio, che è la sapienza assoluta. La filosofia è conoscenza di tre
tipi di esseri. Gli intellettibili - termine tratto da Mario Vittorino - sono
gli esseri immateriali, concepibili solo dall'intelletto, senza l'ausilio dei
sensi, come Dio, gli angeli, le anime; il ramo della filosofia che di questi si
occupa è propriamente la teologia. Gli intelligibili sono invece gli
esseri presenti nelle realtà materiali, le quali sono percepite dai sensi ma
quelli sono concepibili dall'intelletto: gli intelligibili sono dunque gli
intellettibili in forma materiale. La natura è infine oggetto della fisica,
suddivisa in sette discipline: quelle del quadrivium - aritmetica, geometria,
musica e astronomia - e del trivium - grammatica, logica e retorica. Le scienze
del quadrivio sono per Boezio i quattro gradi che portano alla sapienza: il
quadrivio «deve essere percorso da coloro la cui mente superiore può essere
sollevata dalla sensazione naturale agli oggetti più sicuri dell'intelligenza».
La prima delle discipline del quadrivio, «il principio e la madre» delle altre
è, per Boezio, l'aritmetica; il De institutione arithmetica, scritta intorno al
505 e dedicata al suocero Simmaco, è ripresa dall'Introduzione all'Aritmetica
di Nicomaco di Gerasa. Nel suo De institutione musica, la cui fonte sono
gli Elementi armonici di Tolomeo e un'opera perduta di Nicomaco, distingue tre
generi di musica: una musica cosmica, mundana, che non è percepibile dall'uomo
ma deve derivare dal movimento degli astri, dal momento che l'universo, secondo
Platone, è strutturato sul modello degli accordi musicali, la cui armonia è
fondata sull'equilibrio dei quattro elementi presenti in natura - acqua, aria,
terra e fuoco; una musica humana, espressione della mescolanza, nell'uomo,
dell'anima e del corpo e derivante dal rapporto fra l'elemento fisico e
l'elemento intellettuale e pertanto percepibile con un'attività di
introspezione in noi stessi; la musica ha una profonda influenza sulla vita
umana: è l'armonia dell'uomo con sé stesso e di sé con il mondo. Infine, esiste
naturalmente la musica pratica, strumentale, musica instrumentis constituta,
ottenuta dalle vibrazioni degli strumenti e dalla voce. Le altre due opere di
geometria e di astronomia, tratte dagli Elementi di Euclide e dall'Almagesto di
Tolomeo, sono andate perdute. La logica L'acquisizione delle discipline
del trivium - grammatica, retorica e logica - è utile per esprimere al meglio
la conoscenza che già si possiede. La logica di Boezio è in sostanza un
commento della logica di Aristotele, dal momento che egli segue l'Isagoge, il
commento alla logica aristotelica del neoplatonico Porfirio, che Boezio conobbe
dapprima nella traduzione latina di Vittorino e poi direttamente dal testo
greco di Porfirio, oltre a tradurre le Categorie e il De interpretatione di
Aristotele. Le categorie, secondo Aristotele, sono i diversi significati che i
termini (όροι) usati in una discussione possono assumere; un medesimo vocabolo
- per esempio uomo - può significare un uomo reale, l'uomo in generale, un uomo
rappresentato in una scultura; per evitare confusioni, al termine
"uomo", che è una categoria sostanza, aggiungendo altre nove
categorie, ossia colore, quantità, qualità, relazione, luogo, tempo,
situazione, stato, azione e passione, un discorso, che ha per soggetto la
sostanza "uomo", sarà chiaramente individuato. Al soggetto
sostanza si possono unire dei predicati, distinti da Aristotele in cinque modi
diversi: il genere, la specie, la differenza, la proprietà e l'accidente. Il
genere è il predicato più generale di un soggetto: al soggetto
"Socrate" appartiene allora il genere "animale" e,
caratterizzando più in particolare con l'indicare la specie come sottoclasse
del genere, si potrà dire che Socrate è un animale di specie "uomo".
Le sostanze "prime", quelle che indicano le cose, gli oggetti
sensibili, esistono di per sé, secondo Aristotele, mentre il genere e la specie
sono indicate da Aristotele come sostanze "seconde", e non è chiaro
se esse esistano di per sé. A questo proposito «non dirò», scrive Porfirio,
«riguardo ai generi e alle specie, se siano sostanze esistenti per sé, o se
siano semplici pensieri; se siano realtà corporee o incorporee; se siano
separate dai sensibili ovvero poste in essi. Poiché questa è impresa molto
ardua, che ha bisogno di più vaste indagini». Boezio in un
manoscritto medievale. Allo stesso modo Boezio si pone il problema se i generi
e le specie siano realtà esistenti di per sé, come esistono realmente i singoli
individui, e se, in questo caso, siano realtà spirituali o materiali e, se
materiali, esistano in unione con le realtà sensibili o se siano separate;
oppure, non esistendo di per sé, se siano semplici categorie dello spirito
umano che le abbia concepite per necessità di linguaggio. La risposta di
Boezio è che «Platone ritiene che i generi, le specie e gli altri universali
non siano soltanto conosciuti separatamente dai corpi, ma che esistano e
sussistano indipendentemente da quelli; invece Aristotele pensa che gli
incorporei e gli universali sono sì oggetto di conoscenza, ma che non
sussistono che nelle cose sensibili. Quale di queste opinioni sia la vera, io
non ho avuto l'intenzione di decidere, perché è compito di più alta filosofia.
Noi abbiamo deciso di seguire l'opinione di Aristotele, non perché l'approviamo
totalmente ma perché questo libro l'Isagoge di Porfirio è scritto seguendo le
Categorie di Aristotele». Tuttavia Boezio dà una risposta al problema
degli universali, prendendola da Alessandro d'Afrodisia: il pensiero umano è in
grado di separare dagli oggetti sensibili nozioni astratte, come quelle di
"animale" e di "uomo"; anche se il genere e la specie non
potessero esistere separati dal corpo, non per questo ci è impedito di pensarli
separatamente da esso. I cinque predicabili o universali, se non sono delle
sostanze, come vuole Aristotele, sono allora dei concetti (intellectus): «uno
stesso soggetto è universale quando lo si pensa ed è singolare quando lo si
coglie con i sensi nelle cose»; platonicamente, egli riafferma così l'esistenza
di oggetti propri della mente che non possono essere conosciuti sensibilmente.
Boezio non riprende la teoria aristotelica dell'intelletto agente, che
spiegherebbe come sia possibile al pensiero separare ciò che è unito: nel suo
commento all'Isagoge questa operazione di astrazione resta inspiegata ma verrà
ripresa, in diversa forma, nel De consolatione philosophiae. Sono quattro
gli scritti boeziani che trattano di questioni teologiche: il Contra Eutychen
et Nestorium, o De persona et duabus naturis in Christo, dedicato a un diacono
Giovanni, che potrebbe essere il futuro papa Giovanni I, fu composto nel 512
come contributo al controverso dibattito sulla persona e sulla natura, umana e
divina, di Cristo. Eutiche sosteneva l'esistenza in Cristo di una natura divina
in una persona divina, mentre Nestorio, sostenendo l'identità di persona e
natura, sosteneva che Cristo avesse avuto due nature, una divina e una umana e
perciò anche due persone, una divina e una umana. Boezio si preoccupa innanzi
tutto di chiarire i significati delle parole, affinché non si creino contrasti
dovuti a semplici fraintendimenti. Distingue tre diversi significati del
termine «natura», natura come «predicato di tutte le cose esistenti», natura
come «predicato di tutte le sostanze corporee e incorporee» e natura come
«differenza specifica che dà forma a qualsiasi realtà»; definisce poi con
"persona" una «sostanza individua di natura razionale» riferibile
agli uomini, agli angeli e a Dio. Scrive infatti (Contra Eutychen, 2, 3): «la
persona non si può mai applicare agli universali, ma soltanto ai particolari e
agli individui: non esiste infatti la persona dell'uomo in genere o dell'uomo
in quanto animale. Pertanto se la persona appartiene soltanto alle sostanze e
soltanto a quelle razionali, se ogni natura è una sostanza, e se la persona
sussiste non negli universali ma soltanto negli individui, essa si può così
definire: "la sostanza individua di natura razionale"». Ma
Boezio non pretende di aver dato una parola definitiva sulla controversia: occorre
che sia «il linguaggio ecclesiastico a scegliere il nome più adatto»; per
quello che lo riguarda, egli dichiara di non essere «tanto vanitoso da
anteporre la mia opinione a un giudizio più sicuro. Non è in noi la sorgente
del bene e nelle nostre opinioni non vi è nulla che dobbiamo preferire a ogni
costo; da Colui che solo è buono derivano tutte le cose veramente buone».
Intorno al 518 fu composto il De hebdomadibus, o Ad eundem quomodo substantiae
in eo quod sint, bonae sint, cum non sint substantialia sint, ossia In che modo
le sostanze siano buone in quel che sono, pur non essendo beni sostanziali, ove
Boezio distingue, nell'ente, l'essere e il «ciò che è» l'id quod est, ciòe il
soggetto individuale che possiede l'essere: per Boezio «l'essere non è ancora,
ma ciò che ha ricevuto la forma dell'essere, quello è e sussiste».
Stabilito che «tutto ciò che è tende al bene», si pone il problema se possano
definirsi buoni gli enti finiti, la cui essenza non è la bontà; distingue
allora i beni che sono tali in sé dai «beni secondi», ossia quelli che lo sono
in quanto partecipano della bontà, per giungere alla conclusione che anche il
«bene secondo» è buono, essendo «scaturito da quello il cui essere stesso è
buono», ossia dal primo Essere che è anche e necessariamente il primo Bene. Nel
De sancta Trinitate o Quomodo trinitas unus Deus, uno scritto successivo al
520, si pone il problema se a Dio, come a tutte le persone della Trinità, si
applichino le categorie della logica, e se dunque siano una sostanza e se sia
possibile che abbiano degli attributi; lo stesso tema, in forma sintetica, è
espresso nell'Ad Johannem diaconum utrum Pater et Filius et Spiritus Sanctus de
divinitate substantialiter praedicentur. Il De consolatione
philosophiae La consolazione della filosofia, miniatura del 1485.
Boezio in prigione, miniatura, 1385. Scritta durante la carcerazione, i cinque
libri del De consolatione si presentano come un dialogo nel quale la Filosofia,
personificata da «una donna di aspetto oltremodo venerabile nel volto, con gli occhi
sfavillanti e acuti più della normale capacità umana; di colorito vivo e
d'inesausto vigore, benché tanto avanti con gli anni da non credere che potesse
appartenere alla nostra epoca», dimostra che l'afflizione patita da Boezio per
la sventura che lo ha colpito non ha in realtà bisogno di alcuna consolazione,
rientrando nell'ordine naturale delle cose, governate dalla Provvidenza
divina. Si può dividere l'opera in due parti, una costituita dai primi
due libri e l'altra dagli ultimi tre. È una distinzione che corrisponde a
quanto raccomandato dallo stoico Crisippo nella cura delle afflizioni: quando
l'intensità della passione è al culmine, prima di ricorrere ai rimedi più
efficaci, occorre attendere che essa si attenui. Così infatti si esprime la Filosofia
(I, VI, 21): «siccome non è ancora il momento per rimedi più energici, e la
natura della mente è tale che, respingendo le vere opinioni, subito si riempie
di errori, dai quali nasce la caligine delle perturbazioni che confonde
l'intelletto, io cercherò di attenuare a poco a poco questa oscurità in modo
che, rimosse le tenebre delle passioni ingannevoli, tu possa conoscere lo
splendore della luce vera». Una medicina leggera, «qualcosa di dolce e di
piacevole che, penetrato al tuo interno, apra la strada a rimedi più efficaci»,
è la comprensione della natura della fortuna, esposta nel II libro utilizzando
temi della filosofia stoica ed epicurea. La fortuna (II, I, 10 e segg.) «era
sempre la stessa, quando ti lusingava e t'illudeva con le attrattive di una
felicità menzognera se l'apprezzi, adeguati ai suoi comportamenti, senza
lamentarti. Se aborrisci la sua perfidia, disprezzala [...] ti ha lasciato
colei dalla quale nessuno può essere sicuro di non essere abbandonato ti sforzi
di trattenere la ruota della fortuna, che gira vorticosamente? Ma, stoltissimo
fra tutti i mortali, se si fermasse, non sarebbe più lei». Del resto, quello
che la fortuna ci dà, saremo noi stessi a doverlo abbandonare in quell'ultimo
giorno della nostra vita che (II, III, 12) «è pur sempre la morte della
fortuna, anche della fortuna che dura. Che importanza credi allora che abbia,
se sia tu a lasciarla morendo, o se sia lei a lasciarti, fuggendo?». Se
dunque ci rende infelice tanto il suo abbandono durante la nostra vita, quanto
il fatto che, morendo, dobbiamo abbandonare i doni che quella ci ha elargito in
vita, allora la nostra felicità non può consistere in quei doni effimeri, in
cose mortali, e neppure nella gloria, nel potere e nella fama, ma deve essere
dentro noi stessi. Si tratta allora di conoscere «l'aspetto della felicità
vera», dal momento che ciascuno (III, II, 1) «per vie diverse, cerca pur sempre
di giungere a un unico fine, che è quello della felicità. Tale fine consiste
nel bene: ognuno, una volta che l'abbia ottenuto, non può più desiderare
altro». Dimostrato che (III, IX, 2) «con le ricchezze non si ottiene
l'autosufficienza, non la potenza con i regni, non con le cariche il rispetto,
non con la gloria la fama, né la gioia con i piaceri», tutti beni imperfetti,
occorre determinare la forma del bene perfetto, «questa perfezione della
felicità». Ora, il bene perfetto, il «Sommo Bene», è Dio, dal momento
che, secondo Boezio, sviluppando una concezione neoplatonica (III, X, 8) «la
ragione dimostra che Dio è buono in modo da poterci convincere che in lui vi è
anche il bene perfetto. Se infatti non fosse tale, non potrebbe essere
l'origine di ogni cosa; vi sarebbe altro, migliore di lui, in possesso del bene
perfetto, a lui precedente e più prezioso; è chiaro che le cose perfette
precedono quelle imperfette. Pertanto, per non procedere all'infinito col
ragionamento, dobbiamo ammettere che il sommo Dio sia del tutto pieno del bene
sommo e perfetto; ma s'era stabilito che il bene perfetto sia la vera felicità:
dunque la vera felicità è posta nel sommo Dio». Nel IV libro (I, 3)
Boezio pone il problema di come «pur esistendo il buon reggitore delle cose, i
mali esistano comunque ed siano impuniti e non solo la virtù non venga premiata
ma sia persino calpestata dai malvagi e punita al posto degli scellerati». La
risposta, secondo lo schema platonico, della Filosofia, è che tutti, buoni e
malvagi, tendono al bene; i buoni lo raggiungono, i malvagi non riescono a
raggiungerlo per loro propria incapacità, mancanza di volonta, debolezza.
Perché infatti i malvagi (IV, II, 31 - 32) «abbandonata la virtù, ricercano i
vizi? Per ignoranza di ciò che è bene? Ma cosa c'è di più debole della cecità
dell'ignoranza? Oppure sanno cosa cercare ma il piacere li allontana dalle
retta via? Anche in questo caso si dimostrano deboli, a causa dell'intemperanza
che impedisce loro di opporsi al male? oppure abbandonano il bene
consapevolmente e si volgono al vizio? Ma anche così cessano di essere potenti
e cessano persino di essere del tutto». Infatti il bene è l'essere e chi non
raggiunge il bene è privo necessariamente dell'essere: dell'uomo ha solo la
parvenza: «tu potresti chiamare cadavere un uomo morto, ma non semplicemente
uomo; così, i viziosi sono malvagi ma nego che essi siano in senso assoluto».
Nel quinto e ultimo libro Boezio tratta il problema della prescienza e
provvidenza divina e del libero arbitrio. Definito il caso (I, I, 18) «un
evento inaspettato prodotto da cause che convergono in cose fatte per uno scopo
determinato», per Boezio il concorrere e confluire di quelle cause è «il
prodotto di quell'ordine che, procedendo per inevitabile connessione, discende
dalla provvidenza disponendo le cose in luoghi e in tempi determinati». Il
caso, dunque, non esiste in sé stesso, ma è l'evento di cui gli uomini non
riescono a stabilire le cause che lo hanno determinato. È compatibile allora il
libero arbitrio dell'uomo con la presenza della prescienza divina e a cosa
dovrebbe servire pregare che qualcosa avvenga o meno, se già tutto è stabilito?
La risposta della Filosofia è che la previdenza di Dio non dà necessità agli
eventi umani: essi restano la conseguenza della libera volontà dell'uomo anche
se sono previsti da Dio. Ma questo stesso problema, così posto dall'uomo,
non è nemmeno corretto. Dio è infatti eterno, nel senso che non è soggetto al
tempo; per lui non esiste il passato e il futuro, ma un eterno presente; il
mondo, invece, anche se non avesse avuto nascita, sarebbe perpetuo, ossia
soggetto al mutamento e dunque soggetto al tempo; nel mondo esiste pertanto un
passato e un futuro. La conoscenza che Dio ha delle cose non è a rigore un
"vedere prima", una pre-videnza, ma una provvidenza, un vedere
nell'eterno presente tanto gli eventi necessari, come sono quelli regolati
dalle leggi fisiche, che gli eventi determinati dalla libera volontà
dell'uomo. La fortuna della Consolazione fu notevole per tutto il
Medioevo, così da fare del suo autore una delle fonti più autorevoli del
pensiero cristiano, per quanto l'opera si fondi sulle tradizioni stoiche e
soprattutto neoplatoniche; essa tuttavia si manifesta come ultima autorevole
affermazione della libertà del pensiero in complementarità con la fede espressa
in sue altre opere, come dimostra il fatto che Boezio non abbia mai citato
Cristo in un'opera di tale natura e composta a un passo dalla morte - tanto che
già nel X secolo il monaco sassone Bovo di Corvey dirà, a questo riguardo, che
nella Consolazione sembra che la Filosofia abbia scacciato Cristo. Allievo
della scuola neoplatonica di Atene, Boezio trovò negli insegnamenti della
classica tradizione neoplatonica esempi di direttiva morale pienamente
sufficienti rispetto a quanto poteva trovare nel Cristianesimo, del quale, non
a caso, come mostrano i suoi Opuscoli teologici, si occupò soltanto per
problemi relativi unicamente alla dogmatica e mai alla morale e al destino
dell'uomo. Lo stile La De Consolatione philosophiae è un esempio di
prosimetro, una composizione in cui la poesia si alterna alla prosa, secondo un
modello che viene fatto risalire al filosofo cinico Menippo di Gadara nel III
secolo a.C. e introdotto a Roma nel I secolo a.C. da Varrone; molto
probabilmente Boezio tenne presente il De nuptiis Mercurii et Philologiae di
Marziano Capella, opera di struttura analoga, composta circa un secolo prima.
Boezio, nelle opere precedenti, frutto di elaborazioni teologiche, di commenti
e di traduzioni, non si era preoccupato di dare dignità letteraria ai suoi
scritti; nella Consolazione ha voluto affermare la propria appartenenza alla
tradizione latina, con una trasparente imitazione del dialogo platonico
attraverso i modelli di Cicerone e di Seneca, così da porsi, nel versante sia
letterario che filosofico, come l'ultimo classico romano. Le opere
discusse A Boezio furono attribuite altre opere, come la De fide catholica o
Brevis fidei christianae complexio, che sembra appartenere a quel suo allievo
Giovanni nel quale si è voluto riconoscere Papa Giovanni I. Anche se ancora
oggi vi è discussione sull'attribuzione a Boezio, l'impostazione catechistica
dell'opera, che tratta delle verità essenziali del Cristianesimo, quali la
Trinità, il peccato originale, l'Incarnazione, la Redenzione e la Creazione,
porterebbero a escludere una paternità boeziana. Attribuita a Mario Vittorino
la De definitione e a Domenico Gundisalvo la De unitate et uno, resta tuttora
non definito l'autore della De disciplina scholarium, anch'essa attribuita a
suo tempo a Boezio. Culto La figura di Boezio fu molto stimata nel
Medioevo. Le sue vicissitudini avevano molte analogie con la vita di San Paolo,
ingiustamente imprigionato e martire. Il poeta Dante Alighieri nomina
Boezio nella Divina Commedia e nel Convivio, dove afferma (II, 12) di averne
iniziato gli studi quando, dopo la morte di Beatrice, si era dedicato alla filosofia.
Nel Paradiso di Dante, Boezio è uno degli spiriti sapienti del IV Cielo del
Sole (Par., X, 124-126), che formano la prima corona di dodici spiriti in cui è
presente anche san Tommaso d'Aquino. Dal Martirologio Romano al 23
ottobre: "A Pavia, commemorazione di san Severino Boezio, martire, che,
illustre per la sua cultura e i suoi scritti, mentre era rinchiuso in carcere
scrisse un trattato sulla consolazione della filosofia e servì con integrità
Dio fino alla morte inflittagli dal re Teodorico". Opere Le date di
composizione sono tratte da Philip Edward Phillips, "Anicius Manlius
Severinus Boethius: A Chronology and Selected Annotated Bibliography", in
Noel Harold Kaylor Jr., & Philip Edward Phillips, (a cura di), A Companion
to Boethius in the Middle Ages, Leiden, Brill, 2012,551–589. Opere
matematiche De institutione arithmetica (c. 500) adattamento delle
Introductionis Arithmeticae di Nicomaco di Gerasa (c. 160 - c. 220). De
Institutione musica (c. 510), si basa su un'opera perduta di Nicomaco di Gerasa
e sulla Harmonica di Tolomeo. Opere logiche A) Traduzioni dal greco Porphyrii
Isagoge (traduzione dell'Isagoge di Porfirio) In Categorias Aristotelis De
Interpretatione vel Periermenias Interpretatio priorum Analyticorum (due
versioni) Interpretatio Topicorum Aristotelis Interpretatio Elenchorum
Sophisticorum Aristotelis B) Commenti a Porfirio, Aristotele e Cicerone In
Isagogen Porphyrii commenta (due versioni, la prima basata sulla traduzione di
Gaio Mario Vittorino, (c. 504-505); la seconda sulla sua traduzione (507-509).
In Aristotelis Categorias (c. 509-511) In librum Aristotelis de interpretatione
Commentaria minora (non prima del 513) In librum Aristotelis de interpretatione
Commentaria majora (c. 515-516) In Aristotelis Analytica Priora (due versioni)
(c.520-523) Commentaria in Topica Ciceronis (incompleta: manca la fine del
sesto libro e tutto il settimo) Opere originali De syllogismo cathegorico
(505-506) De divisione (515-520?) De hypotheticis syllogismis (c. 516-522) In
Ciceronis Topica (prima del 522) De topicis differentiis (prima del 523)
Introductio ad syllogismos cathegoricos (c. 523) Opuscola Sacra (trattati
teologici) (c. 520) De Trinitate (c. 520-521) Utrum Pater et Filius et Spiritus
Sanctus de divinitate substantialiter praedicentur (Se "Padre"
"Figlio" e "Spirito Santo", siano predicati sostanzialmente
della Divinità) Quomodo substantiae in eo quod sint bonae sint cum non sint
substantialia bona conosciuto anche col titolo De Hebodmadibus (In che modo le
sostanze siano buone in quel che sono, pur non essendo beni sostanziali) De
fide Catholica Contra Eutychen et Nestorium De consolatione Philosophiae
(524-525). Frammenti di un trattato sulla geometria sono pubblicati in: Menso
Folkerts (a cura di), Boethius' Geometrie II. Ein mathematisches Lehrbuch des
Mittelalters, Wiesbaden, Franz Steiner, 1970. Edizioni Severino Boezio,
Dialectica, Venetiis, apud Iuntas, 1547. Manlii Severini Boethii Opera Omnia,
Patrologiae cursus completus, Series latina, vol. 63 e 64, 1882 - 1891. Anicii
Manlii Severini Boethii Opera, I-II, Turnholt 1957-1999 Anicius Manlius
Severinus Boethius Torquatus, De consolatione philosophiae. Opuscula
theologica, ed. C. Moreschini, editio altera, Monachii - Lipsiae, 2005 (ed.
prior 2000) Traduzioni italiane Boezio Severino Delle consolazione della
filosofia, Tradotto dalla Lingua Latina in Volgar Fiorentino da Benedetto
Varchi, Con Annotazioni a margine e Tavola delle cose più segnalate. Si
aggiunge la Vita dell'Autore..., in Venezia, MDCCLXXXV, presso Leonardo
Bassaglia, Venezia, 1785.[11] La consolazione della Filosofia, traduzione di
Umberto Moricca, Firenze, Salani, 1921. Philosophiae consolatio, testo con
introduzione e trad. di Emanuele Rapisarda, Catania, Centro di Studi
sull'antico Cristianesimo, 1961. La consolazione della filosofia, traduzione di
R. Del Re, Roma, Edizioni dell'Ateneo, 1968. Trattato sulla divisione,
traduzione di traduzione, introduzione e commento di Lorenzo Pozzi, Padova,
Liviana Editrice, 1969. De hypotheticis syllogismis, testo latino, traduzione,
introduzione e commento di Luca Obertello, Brescia, Paideia, 1969. La
consolazione della filosofia, introduzione di Christine Mohrmann, trad. di
Ovidio Dallera, Collana BUR, Milano, Rizzoli, 1970. La Consolazione della
filosofia. Gli Opuscoli teologici, traduzione di A. Ribet, a cura di Luca
Obertello, Collana Classici del pensiero, Milano, Rusconi,
1980,978-88-182-2484-9. De Institutione musica, testo e traduzione di Giovanni
Marzi, Roma, 1990. La consolazione della filosofia, a cura di Claudio Moreschini,
Collezione Classici Latini, Torino, UTET, 1994,978-88-020-4825-3. La
consolazione di Filosofia, A cura di Maria Bettetini. Traduzione di Barbara
Chitussi, note di Giovanni Catapano. Testo latino a fronte, Collana NUE,
Torino, Einaudi, 2010,978-88-061-9973-9. I valori autentici, a cura di M.
Jovolella, Collana Oscar Saggezze, Milano, Mondadori, 2010,978-88-046-0023-7.
La ricerca della felicità (Consolazione della Filosofia III), A cura di M.
Zambon, Collana Letteratura universale.Il convivio, Venezia, Marsilio,
2011,978-88-317-0827-2. Il De topicis differentiis di Severino Boezio, a cura
di Fiorella Magnano, Palermo, Officina di Studi Medievali, 2014. Le differenze
topiche. Testo latino a fronte, A cura di Fiorella Magnano, Collana Il pensiero
occidentale, Milano, Bompiani, 2017,978-88-452-9399-3. Note Battista Mondin, La prima Scolastica: Boezio,
Cassiodoro, Scoto Eriugena Martirologio
romano, citato in Severino Boezio, in Santi, beati e testimoni - Enciclopedia
dei santi, santiebeati. Ennodio, Epistole,
vi.6, vii.13, viii.1. Cassiodoro, Variae, i.45. Cassiodoro, Variae, ii.40. De consolatione philosophiae, ii. 3.8. De consolatione philosophiae, i 4.10-14. Anonimo Valesiano, 14.85. Il sepolcro di Boezio, su academia.edu. Alessio Narbone, Bibliografia Sicola
sistematica o apparato metodico alla storia letteraria della Sicilia, Volume I,
1850,478. Il libro contiene una iniziale
dedica a ""Cosimo De' Medici Gran Duca di Toscana"", poi la
""VITA DI ANICIO MANLIO TORQUATO SEVERINO BOEZIO scritta latinamente
da Giulio Marziano Rota ed ora nuovamente volgarizzata"", ed infine
la traduzione in fiorentino "" volgare fiorentina"" di
Benedetto Varchi che traduce in italiano anche le parti non in prosa con versi
in rime alternate: ultima cosa curiosa, alla fine ci sono due ''''Inni
d'ELPIDE, Matrona Siciliana Consorte di Boezio''''. Bibliografia «Anicius
Manlius Severinus Boethius iunior 5», The Prosopography of the Later Roman
Empire volume II,233–236 L. M. Baixauli, Boezio. La ragione teologica, Milano,
1997 Henry Chadwick, Boezio: la consolazione della musica, della logica, della
teologia e della filosofia, Bologna, 1986 G. d'Onofrio, Fons scientiae. La
dialettica nell'Occidente tardo antico, Napoli, 1984 A. de Libera, Il problema
degli universali da Platone alla fine del Medioevo, Firenze, 1999 Anselmo Maria
Frigerio, “Sulla prima scolastica medievale", Torino 1927 A. M. Frigerio,
Il pensiero teologico ed etico di Severino Boezio, Torino 1929 A. M. Frigerio,
Lo sviluppo filosofico della dottrina cristiana dell'alto medioevo, Torino 1935
M. T. Fumagalli Beonio Brocchieri e M. Parodi, Storia della filosofia
medievale, Milano, 200588-420-4857-7 F. Gastaldelli, Boezio, Roma, 1997 Aurelia
Josz, Severino Boezio nel dramma della romanità: visione nella storia, Milano,
Treves, 1937, SBN IT\ICCU\LO1\0365764. Bruno Maioli, Teoria dell'essere e
dell'esistente e classificazione delle scienze in M. S. Boezio, Roma, Bulzoni,
1978 C. Micaelli, Dio nel pensiero di Boezio, Napoli, 1994 C. Micaelli, Studi
sui trattati teologici di Boezio, Napoli, 1984 M. Milani, Boezio. L'ultimo
degli antichi, Milano, 1994 Christine Mohrmann, Introduzione alla Consolazione
della filosofia, BUR, 1977 Battista Mondin, La prima Scolastica: Boezio,
Cassiodoro, Scoto Eriugena, Euntes docete. Commentaria Urbaniana, Roma 44
(1991) 5-30 Claudio Moreschini, Boezio e la tradizione del Neoplatonismo
latino, in «Atti del Convegno Internazionale di Studi Boeziani», Roma, 1981
Claudio Moreschini, Neoplatonismo e Cristianesimo: «partecipare a Dio» secondo
Boezio e Agostino, Catania, 1991 Claudio Moreschini, Varia boethiana, D'Auria
M., 2003 Luca Obertello, Severino Boezio, 2 voll., Genova, 1974 Roberto
Pinzani, La logica di Boezio, Milano, 2003 E. Rapisarda, La crisi spirituale di
Boezio, Catania, 1953 F. Troncarelli, Boethiana Aetas. Modelli grafici e
fortuna manoscritta della «Consolatio Philosophiae» tra IX e XII secolo,
Firenze, 1993 Voci correlate De Institutione musica Tavola pitagorica Altri
progetti Collabora a Wikisource Wikisource contiene una pagina dedicata a
Severino Boezio Collabora a Wikisource Wikisource contiene una pagina in lingua
latina dedicata a Severino Boezio Collabora a Wikiquote Wikiquote contiene
citazioni di o su Severino Boezio Collabora a Wikimedia Commons Wikimedia
Commons contiene immagini o altri file su Severino Boezio Collegamenti esterni
Severino Boezio, su Treccani – Enciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana.Severino Boezio, in Enciclopedia Italiana, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana.Severino Boezio, su Enciclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica,
Inc.Claudio Leonardi, Severino Boezio, in Dizionario biografico degli italiani,
vol. 11, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1969.(DE) Severino Boezio, su
ALCUIN, Università di Ratisbona.Severino Boezio, su MacTutor, University of St
Andrews, Scotland.(LA) Opere di Severino Boezio, su Musisque Deoque.(LA) Opere
di Severino Boezio, su digilibLT, Università degli Studi del Piemonte Orientale
Amedeo Avogadro.Opere di Severino Boezio / Severino Boezio (altra versione) /
Severino Boezio (altra versione) / Severino Boezio (altra versione) / Severino
Boezio (altra versione) / Severino Boezio (altra versione) / Severino Boezio
(altra versione) / Severino Boezio (altra versione), su openMLOL, Horizons
Unlimited srl.Opere di Severino Boezio, su Open Library, Internet Archive.Opere
di Severino Boezio, su Progetto Gutenberg.Audiolibri di Severino Boezio, su
LibriVox.Severino Boezio, su Goodreads.(FR) Bibliografia su Severino Boezio, su
Les Archives de littérature du Moyen Âge.Severino Boezio, in Catholic
Encyclopedia, Robert Appleton Company.Severino Boezio, su Santi, beati e
testimoni, santiebeati.Spartiti o libretti di Severino Boezio, su International
Music Score Library Project, Project Petrucci LLC.Severino Boezio, su MusicBrainz,
MetaBrainz Foundation.John Marenbon, Anicius Manlius Severinus Boethius, in
Edward N. Zalta (a cura di), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Center for
the Study of Language and Information (CSLI), Università di Stanford.The
Philosophical Works of Boethius. Editions and Translations, su
historyoflogic.com.Boethius' Logic and Metaphysics. An Annotated Bibliography,
su historyoflogic.com. Essere ed esistenza nell'opera di Severino Boezio, su
mondodomani.org. Boezio e la questione della felicità, su donbosco-torino. Temi
del De consolatione philosophiae e cenni biografici del filosofo, su taozen.
Opera Omnia, su documentacatholicaomnia.eu. dal Migne, Patrologia Latina, con
indici analitici. De Arte Arithmetica libri duo, su daten.digitale-sammlungen.de.
Manoscritto conservato nella Biblioteca digitale di Monaco di Baviera. De
institutione Musica, su imslp.org. PredecessoreConsole romanoSuccessore Flavio
Importuno, sine collega510Flavio Arcadio Placido Magno Felice, Flavio Secondino
V · D · M Padri e dottori della Chiesa cattolica Severino Boezio
Boetius.png Magister officiorum del Regno Ostrogoto Durata mandatosettembre 522
– agosto 523 MonarcaTeodorico il Grande Console del Regno Ostrogoto Durata
mandato510 MonarcaTeodorico il Grande PredecessoreFlavio Importuno SuccessoreMagno
Felice Flavio Secondino Senatore romano Durata mandato510 – settembre 524 Dati
generali Professionefilosofo San Severino Boezio Fl Boetio (Flavio Boezio) -
Studiolo di Federico da MontefeltroFl Boetio (Flavio Boezio) - Studiolo di
Federico da Montefeltro Padre della Chiesa Martire NascitaRoma,
475/477 MortePavia, 524/526 Venerato daTutte le Chiese che ammettono il culto
dei santi Ricorrenza23 ottobre Attributipalma ManualeInter latinos aristotelis
interpretes et aetate primi, et doctrina praecipui dialectica, 1547. Da BEIC,
biblioteca digitale. Boezio raffigurato col proprio suocero, Quinto Aurelio
Memmio Simmaco, nobile e letterato romano.Controllo di autoritàVIAF100218964 ·
ISNI0000 0001 2283 4442 · SBN IT\ICCU\CFIV\082200 · Europeana agent/base/145483
· LCCNn79029805 · GND (DE) 11851282X · BNF (FR) cb14840639m (data) · BNE (ES)
XX859481 (data) · ULAN500355319 · NLA35019855 · BAV495/44468 · CERL cnp01316117
· NDL (EN, JA) 00434105 · WorldCat Identitieslccn-n79029805 Filosofia Portale
Filosofia Letteratura Portale Letteratura Lingua latina Portale Lingua latina
Categorie: Filosofi romaniSenatori romaniNati a RomaMorti a PaviaAniciiConsoli
medievali romaniFilosofi cristianiFilosofi giustiziatiMartiri cristianiMagistri
officiorumPersonaggi citati nella Divina Commedia (Paradiso)Santi romani del VI
secoloTeorici della musica italianiTraduttori dal greco al latino[alter. Refs.: Boethiius,
in Stanford Encyclopaedia. Luigi Speranza,
"Grice e Boezio," per Il Club Anglo-Italiano, The Swimming-Pool
Library, Villa Grice, Liguria, Italia. Bollettino della Società filosofica italiana. Cum sit necessarium, Chrisaorie, et ad eam quae est apud
Aristotelem praedicamentorum doctrinam nosse quid genus sit et quid differentia
quidque species et quid proprium et quid accidens, et ad definitionum
assignationem, et omnino ad ea quae in divisione vel demonstratione sunt
utilia, hac istarum rerum speculatione compendiosam tibi traditionem faciens
temptabo breviter velut introductionis modo ea quae ab antiquis dicta sunt
aggredi; altioribus quidem quaestionibus abstinens, simpliciores vero
mediocriter coniectans. Mox de generibus et speciebus illud quidem sive
subsistunt sive in solis nudis purisque intellectibus posita sunt sive
subsistentia corporalia sunt an incorporalia, et utrum separata an in
sensibilibus et circa ea constantia, dicere recusabo. Altissimum enim est
huiusmodi negotium et maioris egens inquisitionis. Illud vero quemadmodum
de his ac de propositis probabiliter antiqui tractaverint, et horum maxime
Peripatetici, tibi nunc temptabo monstrare. Videtur autem neque genus neque
species simpliciter dici. Genus enim dicitur et aliquorum quodammodo se
habentium ad unum aliquid et ad se invicem collectio, secundum quam
significationem Romanorum dicitur genus, ab unius scilicet habitudine -- dico
autem Romuli -- et multitudinis habentium aliquo modo ad invicem eam quae ab
illo est cognationem secundum divisionem ab aliis generibus
dictam. Dicitur autem et aliter rursus genus quod est uniuscuiusque generationis
principium vel ab eo qui genuit vel a loco in quo quis genitus est. Sic enim
Oresten quidem dicimus a Tantalo habere genus, Illum autem ab Hercule, et
rursus Pindarum quidem Thebanum esse genere, Platonem vero Atheniensem; et enim
patria principium est uniuscuiusque generationis quemadmodum pater. Haec autem
videtur promptissima esse significatio; Romani enim qui ex genere descendunt
Romuli, et Cecropidae qui ex genere descendunt Cecropis et horum proximi. Et
prius quidem appellatum est genus uniuscuiusque generationis principium, dehinc
etiam multitudo eorum qui sunt ab uno principio; ut a Romulo, dividentes et ab
aliis separantes, dicebamus omnem illam collectionem esse Romanorum
genus. Aliter autem rursus dicitur genus, cui supponitur species ad horum
fortasse similitudinem dictum. Etenim principium quoddam est huiusmodi genus
earum quae sub ipso sunt specierum, videturque et omnem eam multitudinem
continere quae sub ipso sunt specierum. Tripliciter igitur cum genus
dicatur, de tertio apud philosophos sermo, quod etiam describentes
assignaverunt, dicentes, genus esse quod de pluribus et differentibus specie,
in eo quod quid sit praedicatur, ut animal. Eorum enim quae praedicantur
alia quidem de uno dicuntur solo, sicut individua sicut Socrates et hic et hoc,
alia vero de pluribus, quemadmodum genera et species et differentiae et
propria, et accidentia communiter sed non proprie alicui. Est autem genus
quidem ut animal, species vero ut homo, differentia autem ut rationale,
proprium ut risibile, accidens ut album, nigrum, sedere. Ab his ergo quae
de uno solo praedicantur differunt genera, eo quod haec de pluribus dicuntur.
Ab his autem rursus quae de pluribus, a speciebus quidem, quoniam species etsi
de pluribus praedicentur, non tamen de differentibus specie, sed numero: homo
enim cum sit species, de Socrate et Platone praedicatur, qui non specie a se
invicem differunt, sed numero. Animal vero cum sit genus, de homine, equo, et
boue praedicatur, qui differunt a se invicem specie, non numero solum. A proprio
quoque differt genus, quoniam proprium de una sola specie, cuius est proprium,
praedicatur, et de iis quae sub una specie sunt individuis, quemadmodum
risibile de homine solo, et de particularibus hominibus: genus autem non de una
solum specie praedicatur, sed de pluribus et differentibus. A differentia vero
et ab iis quae communiter sunt accidentia differt genus, quoniam etsi de
pluribus et differentibus specie praedicentur differentiae, et communiter
accidentia, non tamen in eo quod quid sit praedicantur, sed potius in eo quod
quale est, et quomodo se habet. Interrogantibus enim aliquibus quid est illud
de quo praedicantur haec? genus respondebimus: differentias autem et communiter
et accidentia non respondebimus. Non enim in eo quod quid est praedicantur de
subiecto, sed magis in eo quod quale sit. Interrogantibus enim qualis est homo?
dicimus rationalis, et qualis est corvus, dicimus niger. Est autem rationale,
differentia: nigrum vero, accidens. Quando autem quid est homo interrogamur,
animal respondemus: est autem genus hominis animal. Quare genus de pluribus
praedicari dividit ipsum ab iis quae de uno solo dicuntur, sicut individua; de
differentibus vero specie, separat eumdem ab iis quae sicut species
praedicantur, vel sicut propria: in eo autem quod quid sit praedicari, dividit
ipsum a differentiis et communiter accidentibus, quae singula non in eo quod
quid sit praedicatur, sed in eo quod quale est, vel quomodo se habet. Nihil
igitur neque superfluum, neque minus continet generis dicta descriptio. Species
autem dicitur quidem, et de uniuscuiusque forma, secundum quam dictum est:
primum quidem species digna est imperio: Dicitur autem species, et ea quae
est sub assignato genere, secundum quam solemus dicere, hominem quidem speciem
animalis, cum sit genus animal; album autem coloris speciem, triangulum vero
figurae speciem. Quod si etiam genus assignantes speciei meminimus, dicentes
quod de pluribus et differentibus specie in eo quod quid praedicatur, et
speciem dicimus id quod sub assignato genere ponitur. Nosse oportet quod
quoniam genus alicuius est genus, et species alicuius est species, idcirco
necesse est et in utrorumque rationibus utrisque uti. Assignant ergo et sic
speciem: Species est quae sub assignato genere ponitur, et de qua genus in eo
quod quid sit praedicatur. Amplius autem sic quoque: Species est quae de
pluribus et differentibus numero, in eo quod quid sit praedicatur; sed haec
quidem assignatio specialissimae est, et eius quae solum species est, non etiam
genus: aliae vero et non specialissimarum esse possunt. Planum autem erit quod
dicitur hoc modo: In unoquoque praedicamento sunt quaedam generalissima, et
rursus alia specialissima, et inter generalissima et specialissima sunt alia
quae et genera et species eadem dicuntur. Est autem generalissimum quidem supra
quod non est aliud aliquod superveniens genus. Specialissimum autem post quod
non est alia aliqua inferior species. Inter generalissimum autem et
specialissimum, alia sunt quae et genera et species sunt eadem, ad aliud tamen et
aliud sumpta. Sit autem manifestum in uno praedicamento quod dicitur
substantia: est quidem et ipsa genus, sub hac autem est corpus, et sub corpore
animatum corpus, sub quo animal: sub animali vero, rationale animal, sub quo
homo: sub homine vero, Socrates et Plato, et qui sunt particulares
homines. Sed horum substantia quidem, generalissimum est, et genus solum:
homo vero specialissimum, et solum species; corpus vero, species quidem est
substantiae, genus vero corporis animati, sed et animatum corpus, species
quidem est corporis, genus vero animalis. Rursus animal species quidem est
corporis animati, genus vero animalis rationalis, sed rationale animal, species
quidem est animalis, genus autem hominis: homo vero species est rationalis
animalis, non autem etiam genus particularium hominum, sed solum species. Ac
omne quod est ante individua proximeque de ipsis praedicatur, species erit
solum, non etiam genus. Quemadmodum igitur substantia cum suprema sit, eo quod
nihil supra eam sit, genus est generalissimum, sic et homo, cum sit species,
postquam non est alia species, neque aliquid eorum quae possunt dividi in
species, sed solum individua (individuum enim est Socrates et Plato, et hoc
album), species erit solum, et ultima species (et ut dictum est) specialissima:
quae vero in medio sunt, eorum quidem quae supra se sunt species erunt, eorum
vero quae post genera sunt, quare haec quidem duas habent habitudines,
illam quae est ad superiora, secundum quam species dicuntur esse ipsorum, et
eam quae est ad posteriora, secundum quam genera ipsorum esse dicuntur. Extrema
vero habent unam habitudinem, nam et generalissimum ad ea quae posteriora sunt,
habet habitudinem, cum genus sit omnium supremum: eam vero quae est ad
superiora non habet, cum sit supremum, et primum principium, et (ut diximus)
supra quod non est aliud superveniens genus: et specialissimum etiam unam habet
habitudinem, ea quae est ad superiora, quorum est species: eam vero quae est ad
posteriora non diversam habet sed eandem, nam et individuorum species dicitur.
Sed species quidem individuorum, velut ea continens, species vero superiorum,
ut quae ab illis contineatur. Determinant ergo generalissimum ita, quod cum
genus sit non est species: et rursus, supra quod non est aliud superveniens
genus: specialissimum vero, quod cum sit species, non est genus, et quod cum
sit species, non amplius in species dividere possumus, et hoc modo quod de
pluribus et differentibus numero, in eo quod quid sit, praedicatur. Ea vero
quae sunt in medio extremorum, subalterna vocantur genera et species, et
unumquodque eorum species esse potest et genus, ad aliud quidem, et ad aliud
sumpta. Ea vero quae sunt supra specialissima usque ad generalissimum
ascendentia, vicissim genera dicuntur et species, ut Agamemnon, Atrides, Pelopides,
Tantalides, et ultimo Iovis. Sed in familiis quidem plerumque reducuntur
ad unum principium, verbi gratia ad Iovem. In generibus autem et speciebus non
sic se habet; neque enim unum commune genus omnium est ens, nec omnia eiusdem
generis sunt secundum unum supremum genus, quemadmodum dicit Aristoteles, sed
sint posita, quemadmodum dictum est in praedicamentis, prima decem genera,
quasi decem prima principia. Et si omnia quis entia vocet, aequivoce
inquit nuncupabit, non univoce: si enim ens unum esset commune omnium genus,
univoce omnia entia dicerentur: cum vero sint decem prima, commune est ens
secundum nomen solum, non etiam secundum rationem, quae secundum entis nomen
est. Decem quidem igitur generalissima sunt, specialissima vero in numero quidem
quodam sunt, non tamen infinito. Individua autem quae sunt post specialissima,
infinita sunt quapropter usque ad specialissima a generalissimis descendentes
iubebat Plato quiescere. Descendere autem per media dividendo specificis
differentiis, infinita vero relinquenda suadet, neque enim eorum posse fieri
disciplinam. Descendentibus igitur ad specialissima necesse est, dividendo per
multitudinem ire, ascendentibus vero ad generalissima necesse est colligere
multitudinem in unum: collectivum enim multorum in unam naturam species est, et
magis etiam genus. Particularia vero et singularia e contrario, in multitudinem
semper dividunt id quod unum est, participatione enim speciei, plures homines,
sunt unus homo, in particularibus autem et singularibus, unus et communis,
plures, divisivum enim est semper quod singulare est, collectivum autem et
adunativum quod commune est. Assignato autem genere, specie quid sit
utrumque, et genere quidem uno existente, speciebus vero pluribus: semper enim
divisio generis in species plures est, genus quidem semper de speciebus
praedicatur, et omnia superiora de inferioribus, species autem neque de proximo
sibi genere, neque de superioribus, neque enim convertitur. Oportet enim aut
aequa de aequis praedicari, ut hinnibile de equo, aut maiora de minoribus, ut
animal de homine, minora vero de maioribus minime: nec enim animal dicis esse
hominem, quemadmodum dicis hominem animal. De quibus autem species praedicatur,
de his necessario et speciei genus praedicatur et generis genus, usque ad
generalissimum. Si enim verum est dicere: Socratem hominem, hominem autem
animal, animal vero substantiam, verum est Socratem animal dicere atque
substantiam: semper igitur cum superiora de inferioribus praedicentur, species
quidem de individuo praedicabitur, genus autem et de specie et de individuo;
generalissimum autem et de genere, et de generibus, si plura sunt media et
subalterna, et de specie, et de individuo: Dicitur enim generalissimum
quidem de omnibus sub se positis generibus et speciebus et individuis; genus
autem quod ante specialissimum est, de omnibus specialissimis et de individuis,
solum autem species de omnibus individuis, individuum autem praedicatur de uno
solo particulari. Individuum autem dicitur Socrates, et hoc album, et hic
veniens Sophronisci filius, si solus sit ei Socrates filius). Individua
autem dicuntur huiusmodi, quoniam ex proprietatibus consistit unumquodque
eorum, quarum collectio numquam in alio quolibet eadem erit. Socratis enim
proprietates nunquam in alioquo quolibet erunt particularium eaedem. Hae vero
quae sunt hominis proprietates: dico autem eius qui est communis, erunt eaedem
pluribus, magis autem in omnibus particularibus hominibus in eo quod homines
sunt. Continetur igitur individuum quidem sub specie, species autem sub genere.
Totum enim quidem est genus, individuum autem pars, species vero totum et pars:
sed pars quidem alterius, totum vero non alterius, sed in aliis. In partibus
enim totum est. De genere quidem et specie, et quid sit generalissimum, et
quid specialissimum, et quae genera, et species eadem sunt, et quae individua,
et quot modis genus et species dicatur, sufficienter dictum est. Differentia
vero communiter, proprie, et magis proprie dicitur. Communiter quidem differre
alterum ab altero dicitur, quoniam alteritate quadam differt quocunque modo,
vel a seipso vel ab alio; differt enim Socrates a Platone alteritate quadam, et
ipse a se puero iam vir factus, et a se faciente aliquid cum quiescit, et
semper in aliquo modo habendi se alteritatibus spectatur. Proprie autem
differre alterum ab altero dicitur, quando inseparabili accidente alterum ab
altero differt. Inseparabile vero accidens est, ut nasi curvitas, caesitas
oculorum, et cicatrix cum ex vulnere occalluerit. Magis autem proprie alterum
differre ab altero dicitur, quando specifica differentia differt, quemadmodum
homo ab equo specifica differentia differt rationali qualitate. Universaliter
ergo omnis differentia alteratum facit cuilibet adveniens, sed ea quae est
communiter et proprie, alteratum facit: illa autem quae est magis proprie,
aliud. Differentiarum enim, aliae quidem alteratum faciunt, aliae vero aliud.
Illae igitur quae faciunt aliud, specificae uocantur; illae vero quae
alteratum, simpliciter differentiae: animali enim rationalis differentia
adveniens aliud facit, et speciem animalis facit. Illa vero quae est movendi,
alteratum facit a quiescente. Quare haec quidem aliud, illa vero alteratum
solum facit. Secundum igitur aliud facientes differentias et divisiones
fiunt a generibus in species, et diffinitiones assignantur, quae sunt ex
genere, et huiusmodi differentiis: secundum autem eas quae solum alteratum
faciunt, alterationes solum consistunt, et aliquo modo se habentis
permutationes. A superioribus rursus inchoanti dicendum est, differentiarum
alias quidem esse separabiles, alias vero inseparabiles. Moveri enim et
quiescere, et sanum esse, et aegrum, et quaecunque his proxima sunt,
separabilia sunt. At vero aquilum esse, vel simum, vel rationale, vel
irrationale, inseparabilia sunt. Inseparabilium autem, aliae quidem sunt per
se, aliae vero per accidens; nam rationale per se inest homini, et mortale, et
disciplinae esse susceptibile. At vero aquilum esse vel simum, per accidens et
non per se. Illae igitur quae per se sunt, in ratione substantiae accipiuntur,
et faciunt aliud: illae vero quae secundum accidens, nec in substantiae ratione
accipiuntur, nec faciunt aliud, sed alteratum. Et illae quidem quae per se
sunt, non suscipiunt magis et minus: illae vero quae per accidens, et si inseparabiles
sint, intentionem accipiunt et remissionem: nam neque genus magis et minus
praedicatur de eo cuius est genus, neque generis differentiae, secundum quas
dividitur: ipsae enim sunt quae uniuscuiusque rationem complent: esse autem
unicuique unum et idem, nec intentionem nec remissionem suscipiens est, aquilum
autem vel simum esse, vel coloratum aliquo modo, et intenditur et
remittitur. Cum igitur tres species differentiae considerentur, et cum hae
quidem sint separabiles, illae vero inseparabiles, et rursus inseparabilium,
hae quidem sint per se, illae vero per accidens, et rursus earum quae per se
sint differentiarum, aliae quidem sunt, secundum quas dividimus genera in
species aliae vero secundum quas haec quae divisa sunt specificantur; ut, cum per
se differentiae omnes huiusmodi sint animalis, animati et sensibilis,
rationalis et irrationalis, mortalis et immortalis, ea quidem quae est animati
et sensibilis differentia, constitutiva est animalis substantiae: est enim
animal substantia animata sensibilis, ea vero quae est mortalis et immortalis
differentia, itemque rationalis et irrationalis, divisivae sunt animalis
differentiae, per eas enim genera in species dividimus. Sed hae quidem
quae divisivae sunt differentiae generum, completivae fiunt et constitutivae
specierum: dividitur enim animal rationali et irrationali differentia, et
rursus mortali et immortali differentia, sed ea quae sunt rationalis
differentiae et mortalis, constitutivae sunt hominis, rationalis vero et
immortalis, Dei: illae vero quae sunt irrationalis et mortalis, irrationabilium
animalium. Sic et suprema substantia, cum divisiva sit animati et inanimati
differentia, sensibili et insensibili, animata et sensibilis congregatae ad
substantiam, animal perfecerunt, animata vero et insensibilis perfecerunt
plantam. Quoniam ergo eaedem aliquo modo acceptae fiunt constitutivae,
aliquo modo autem divisivae, omnes specificae dicuntur: et his maxime opus est
ad divisiones generum et diffinitiones specierum, sed non his quae secundum accidens
inseparabiles, nec magis his, quae sunt separabiles. Quas etiam
determinantes dicunt: Differentia est qua abundat species a genere. Homo enim
ab animali plus habet rationale et mortale: animal enim ipsum nihil horum est,
nam unde haberent species differentias? nec enim omnes oppositas habet, namque
idem simul habebit oppositas, sed quemadmodum probant, potestate quidem habet
omnes differentias sub se, actu vero nullam. Et sic nec ex his quae non sunt,
aliquid fit, nec in eodem simul opposita erunt. Definiunt autem eam et hoc
modo: Differentia est quod de pluribus et differentibus specie in eo quod quale
sit praedicatur rationale enim et mortale, de homine praedicatum in eo quod
quale quiddam est homo dicitur sed non in eo quod quid est; "Quid est"
enim "homo?" interrogatis nobis conveniens est dicere
"Animal"; quale autem animal inquisiti, quoniam rationale et mortale
est convenienter assignabimus. Rebus enim ex materia et forma constantibus
vel ad similitudinem materiae specieique constitutionem habentibus (quemadmodum
statua ex materia est aeris, forma autem figura), sic et homo communis et
specialis ex materia quidem similiter consistit genere, ex forma autem
differentia, totum autem hoc animal rationale mortale homo est quemadmodum
illic statua. Describunt autem huiusmodi differentiam et hoc modo:
Differentia est quod aptum natum est dividere quae sub eodem sunt genere
rationale enim et irrationale hominem et equum, quae sub eodem sunt genere quod
est animal, dividunt. Assignant autem etiam hoc modo: Differentia est qua
differunt a se singula nam secundum genus non differunt; sumus enim mortalia
animalia et nos et irrationabilia sed additum rationabile separavit nos ab
illis; rationabiles sumus et nos et dii sed mortale appositum disiunxit nos ab
illis. Interius autem perscrutantes et speculantes differentiam, dicunt
non quodlibet eorum quae sub eodem sunt genere dividentium esse differentiam
sed quod ad esse conducit et quod eius quod est esse rei pars est; neque enim
quod aptum natum est nauigare erit hominis differentia, etsi proprium sit
hominis. Dicimus enim: animalium haec quidem apta nata sunt ad nauigandum, illa
vero minime dividentes ab aliis, sed aptum natum esse ad nauigandum non erat
completiuum substantiae nec eius pars sed aptitudo quaedam eius est (idcirco
quoniam non est talis quales sunt quae specificae dicuntur differentiae). Erunt
igitur specificae differentiae quaecumque alteram faciunt speciem et quaecumque
in eo quod quale est accipiuntur. Et de differentiis quidem ista
sufficiunt. Proprium vero quadrifariam dividunt. Nam et id quod soli
alicui speciei accidit, etsi non omni (ut homini medicum esse vel geometrem),
et quod omni accidit, etsi non soli (quemadmodum homini esse bipedem), et quod
soli et omni et aliquando (ut homini in senectute canescere), quartum vero in
quo concurrit et soli et omni et semper (quemadmodum homini esse risibile; nam,
etsi non ridet, tamen risibile dicitur, non quod iam rideat sed quod aptus
natus sit; hoc autem ei semper est naturale; et equo hinnibile). Haec autem
proprie propria perhibent, quoniam etiam convertuntur; quicquid enim equus, et
hinnibile, et quicquid hinnibile, equus. Accidens vero est quod adest et
abest praeter subiecti corruptionem. Dividitur autem in duo, in separabile et
in inseparabile; namque dormire est separabile accidens, nigrum vero esse
inseparabiliter coruo et Aethiopi accidit (potest autem subintellegi et corvus
albus et Aethiops amittens colorem praeter subiecti
corruptionem). Definitur autem sic quoque: Accidens est quod contingit eidem
esse et non esse uel: Quod neque genus neque differentia neque species neque
proprium, semper autem est in subiecto subsistens. Omnibus igitur determinatis
quae proposita sunt, dico autem genere, specie, differentia, proprio,
accidenti, dicendum est quae eis communia adsunt et quae propria. Commune
quidem omnibus est de pluribus praedicari; sed genus quidem de speciebus et de
individuis, et differentia similiter, species autem de his quae sub ipsa sunt
individuis, at vero proprium et de specie et cuius est proprium et de his quae
sub specie sunt individuis, accidens autem et de speciebus et de
individuis. Namque animal de equis et bubus et canibus praedicatur quae
sunt species, et de hoc equo et de hoc boue quae sunt individua; irrationale
vero et de equis et de bubus praedicatur et de his qui sunt particulares;
species autem, ut homo, solum de his qui sunt particulares praedicatur;
proprium autem, quod est risibile, de homine et de his qui sunt particulares;
nigrum autem et de specie coruorum et de his qui sunt particulares, quod est
accidens inseparabile; et moueri de homine et de equo, quod est accidens
separabile sed principaliter quidem de individuis, secundum posteriorem vero
rationem de his quae continent individua. Commune est autem generi et differentiae
continentia specierum; continet enim et differentia species, etsi non omnes
quot genera; rationale enim, etiam si non continet ea quae sunt irrationabilia
ut genus quemadmodum animal sed continet hominem et deum quae sunt species. Et
quaecumque praedicantur de genere ut genus, et de his quae sub ipso sunt
speciebus praedicantur; quaeque de differentia praedicantur ut differentiae, et
de ea quae ex ipsa est specie praedicabuntur. Nam, cum sit genus animal, non
solum de eo praedicantur ut genus substantia et animatum sed etiam de his quae
sunt sub animali speciebus omnibus praedicantur haec usque ad individua; cumque
sit differentia rationalis, praedicatur de ea ut differentia id quod est
ratione uti, non solum de eo quod est rationale sed etiam de his quae sunt sub
rationali speciebus praedicabitur ratione uti. Commune autem est et
perempto genere vel differentia simul perimi quae sub ipsis sunt; quemadmodum,
si non sit animal, non est equus neque homo, sic, si non sit rationale, nullum
erit animal quod utatur ratione. Proprium autem generis est de pluribus
praedicari quam differentia et species et proprium et accidens; animal enim de
homine et equo et aue et serpente, quadrupes vero de solis quattuor pedes
habentibus, homo vero videtur de solis individuis, et hinnibile de equo et de
his qui sunt particulares; et accidens similiter de paucioribus. Oportet autem
differentias accipere quibus dividitur genus, non eas quae complent substantiam
generis. Amplius genus continet differentiam potestate; animalis enim hoc
quidem rationale est, illud vero irrationale. Amplius genera quidem priora
sunt his quae sunt sub se positis differentiis propter quod simul quidem eas
aufert, non autem simul aufertur (sublato enim animali aufertur rationale et
irrationale), differentiae vero non auferunt genus (nam, si omnes interimantur,
tamen substantia animata sensibilis subintellegi potest quae est
animal). Amplius genus quidem in eo quod quid est, differentia vero in eo
quod quale quiddam est, quemadmodum dictum est, praedicatur. Amplius genus
quidem unum est secundum unamquamque speciem (ut hominis id quod est animal),
differentiae vero plurimae (ut rationale, mortale, mentis et disciplinae
perceptibile) quibus ab aliis differt. Et genus quidem consimile est materiae,
formae vero differentia. Cum autem sint et alia communia et propria
generis et differentiae, nunc ista sufficiant. Genus autem et species
commune quidem habent de pluribus (quemadmodum dictum est) praedicari; sumatur
autem species ut species et non etiam ut genus, si fuerit idem species et
genus. Commune autem his est et priora esse eorum de quibus praedicantur
et totum quiddam esse utrumque. Differt autem eo quod genus quidem
continet species sub se, species vero continentur et non continent genera; in
pluribus enim genus quam species est (genera enim praeiacere oportet et formata
specificis differentiis perficere species, unde et priora sunt naturaliter
genera et simul interimentia sed quae non simul interimantur). Et species
quidem cum sit, est et genus, genus vero cum sit non omnino erit et
species. Et genera quidem univoce de speciebus praedicantur, species vero
de generibus minime. Amplius quidem genera abundant earum quae sub ipsis
sunt specierum continentia, species vero generibus abundant propriis differentiis. Amplius
neque species fiet umquam generalissimum neque genus
specialissimum. Generis autem et proprii commune quidem est sequi species
(nam, si homo est, animal est, et, si homo est, risibile est), et aequaliter
praedicari genus de speciebus et proprium de his quae illo participant
(aequaliter enim et homo et bos animal, et Cato et Cicero risibile). Commune
autem et univoce praedicari genus de propriis speciebus et proprium quorum est
proprium. Differt autem quoniam genus quidem prius est, posterius vero proprium
(oportet enim esse animal, dehinc dividi differentiis et propriis). Et
genus quidem de pluribus speciebus praedicari, proprium vero de una sola specie
cuius est proprium. Et proprium quidem conversim praedicatur cuius est
proprium, genus vero de nullo conversim praedicatur (nam neque si animal est,
homo est, neque si animal est, risibile est; sin vero homo, et risibile est, et
e converso). Amplius proprium omni speciei inest cuius est proprium et uni et
semper, genus vero omni quidem speciei cuius fuerit genus et semper, non autem
soli. Amplius species quidem interemptae non simul interimunt genera,
propria vero interempta simul interimunt quorum sunt propria, et his quorum
sunt propria interemptis et ipsa simul interimuntur. Generis vero et accidentis
commune est de pluribus (quemadmodum dictum est) praedicari sive separabilium
sit sive inseparabilium; et enim moueri de pluribus, et nigrum de coruis et
hominibus et Aethiopibus et aliquibus inanimatis. Differt autem genus
accidente quoniam genus ante species est, accidentia vero speciebus inferiora
sunt; nam si etiam inseparabile sumatur accidens sed tamen prius est illud cui
accidit quam accidens. Et genere quidem quae participant aequaliter
participant, accidente vero non aequaliter; intentionem enim et remissionem
suscipit accidentium participatio, generum vero minime. Et accidentia
quidem in individuis principaliter subsistunt, genera vero et species
naturaliter priora sunt individuis substantiis. Et genera quidem in eo quod
quid est praedicantur de his quae sub ipsis sunt, accidentia vero in eo quod
quale aliquid est vel quomodo se habeat unumquodque; "Qualis est"
enim "Aethiops?" interrogatus dicis "Niger", et quemadmodum
se Socrates habeat, dicis quoniam sedet vel ambulat. Genus vero quo aliis
quattuor differat dictum est. Contingit autem etiam unumquodque aliorum
differre ab aliis quattuor, ut, cum quinque quidem sint, unum autem ab aliis
quattuor differat, quater quinque (uiginti) fiant omnes differentiae; sed,
semper posterioribus enumeratis et secundis quidem una differentia superatis
(propterea quoniam iam sumpta est), tertiis vero, duabus, quartis vero tribus,
quintis vero quattuor, decem omnes fiunt (quattuor, tres, duae, una). Genus
enim differt differentia et specie et proprio et accidenti; quattuor igitur
sunt omnes differentiae. Differentia vero quo differt genere dictum est quando
quo differret genus ab ea dicebatur; relinquitur igitur quo differat specie et
proprio et accidente dicere, et fiunt tres. Rursus species quo quidem differat
a differentia dictum est quando quo differret specie differentia dicebatur, quo
autem differt species genere dictum est quando quo differret genus specie
dicebatur; reliquum est igitur ut quo differat proprio et accidente dicatur;
duae igitur etiam istae sunt differentiae. Proprium autem quo differat accidente relinquitur, nam quo specie
et differentia et genere differt praedictum est in illorum ad ipsum
differentia. Quattuor igitur sumptis generis ad alia differentiis, tribus vero
differentiae, duabus autem speciei, una autem proprii ad accidens, decem erunt
omnes; quarum quattuor quae erant generis ad reliqua superius
demonstravimus. Commune ergo differentiae et speciei est aequaliter
participari; homine enim aequaliter participant particulares homines et
rationali differentia. Commune vero est et semper adesse his quae participant;
semper enim Socrates rationalis et semper Socrates homo. Proprium autem
differentiae quidem est in eo quod quale sit praedicari, speciei vero in eo
quod quid est; nam, et si homo velut qualitas accipiatur, non simpliciter erit
qualitas sed secundum id quod generi aduenientes differentiae eam
constituerunt. Amplius differentia quidem in pluribus saepe speciebus
consideratur (quemadmodum quadrupes in pluribus animalibus specie
differentibus), species vero in solis his quae sub specie sunt individuis
est. Amplius differentia prima est ab ea specie quae est secundum ipsam;
simul enim ablatum rationale interimit hominem, homo vero interemptus non
aufert rationale, cum sit deus. Amplius differentia quidem componitur cum
alia differentia (rationale enim et mortale compositum est in substantia
hominis), species vero speciei non componitur ut gignat aliquam aliam speciem
(quidam enim equus cuidam asino permiscetur ad muli generationem, equus autem
simpliciter asino numquam conveniens perficiet mulum). Differentia vero et
proprium commune quidem habent aequaliter participari ab his quae eorum
participant; aequaliter enim rationalia rationalia sunt et risibilia risibilia
sunt. Et semper et omni adesse commune utrisque est; sive enim curtetur
qui est bipes, non substantiam perimit sed ad quod natum est semper dicitur;
nam et risibile, eo quod natum est habet id quod est semper sed non eo quod
semper rideat. Proprium autem differentiae est quoniam haec quidem de
pluribus speciebus dicitur saepe (ut rationale de homine et deo), proprium vero
in una sola specie cuius est proprium. Et differentia quidem illis est
consequens quorum est differentia sed non convertitur, propria vero conversim
praedicantur quorum sunt propria idcirco quoniam
convertuntur. Differentiae autem et accidenti commune quidem est de
pluribus dici, commune vero ad ea quae sunt inseparabilia accidentia semper et
omnibus adesse; bipes enim semper adest omnibus coruis, et nigrum esse
similiter. Differunt autem quoniam differentia quidem continet et non
continetur (continet enim rationalitas hominem), accidentia vero quodam quidem
modo continent eo quod in pluribus sint, quodam vero modo continentur eo quod
non unius accidentis susceptibilia sunt subiecta sed plurimorum. Et
differentia quidem inintendibilis est et inremissibilis, accidentia vero magis
et minus recipiunt. Et impermixtae quidem sunt contrariae differentiae, mista
vero contraria accidentia. Huiusmodi quidem communiones et proprietates
differentiae et caeterorum sunt. Species vero quo quidem differat a genere
et differentia dictum est in eo quod dicebamus quo genus differt caeteris et
quo differentia differret caeteris. Speciei autem et proprii commune est de
se invicem praedicari; nam, si homo, risibile est, et si risibile, homo est
(risibile vero quoniam secundum id quod natum est dicitur, saepe iam dictum
est); aequaliter enim sunt species his quae eorum participant et propria quorum
sunt propria. Differt autem species proprio quoniam species quidem potest
et aliis genus esse, proprium vero et aliarum specierum esse impossibile
est. Et species quidem ante subsistit quam proprium, proprium vero postea
fit in specie; oportet enim hominem esse ut sit risibile. Amplius species
quidem semper actu adest subiecto, proprium vero aliquando potestate; homo enim
semper actu est Socrates, non vero semper ridet quamuis sit natus semper
risibilis. Amplius quorum termini differentes, et ipsa sunt differentia; est
autem speciei quidem sub genere esse et de pluribus et differentibus numero in
eo quod quid est praedicari et caetera huiusmodi, proprii vero quod est soli et
semper et omni adesse. Speciei vero et accidentis commune quidem est de
pluribus praedicari; rarae vero aliae sunt communitates propterea quoniam
plurimum a se distant accidens et cui accidit. Propria vero utriusque sunt,
speciei quidem in eo quod quid est praedicari de his quorum est species,
accidentis autem in eo quod quale quiddam est vel aliquo modo se habens. Et
unamquamque substantiam una quidem specie participare, pluribus autem
accidentibus et separabilibus et inseparabilibus. Et species quidem ante
subintellegi quam accidentia vel si sint inseparabilia (oportet enim esse
subiectum ut illi aliquid accidat), accidentia vero posterioris generis sunt et
aduenticiae naturae. Et speciei quidem participatio aequaliter est,
accidentis vero, vel si inseparabile sit, non aequaliter; Aethiops enim alio
Aethiope habebit colorem vel intentum amplius vel remissum secundum nigritudinem. Restat
igitur de proprio et accidenti dicere; quo enim proprium specie et differentia
et genere differt, dictum est. Commune autem proprii et inseparabilis
accidentis est quod praeter ea numquam consistant illa in quibus considerantur;
quemadmodum enim praeter risibile non subsistit homo, ita nec praeter
nigredinem subsistit Aethiops. Et quemadmodum semper et omni adest
proprium, sic et inseparabile accidens. Differunt autem quoniam proprium
uni soli speciei adest (quemadmodum risibile homini), inseparabile vero
accidens, ut nigrum, non solum Aethiopi sed etiam coruo adest et carboni et
ebeno et quibusdam aliis. Quare proprium conversim praedicatur de eo cuius
est proprium et est aequaliter, inseparabile vero accidens conversim non
praedicatur. Et propriorum quidem aequalis est participatio, accidentium
vero haec quidem magis, illa vero minus. Sunt quidem etiam aliae
communitates vel proprietates eorum quae dicta sunt sed sufficiunt etiam haec
ad discretionem eorum communitatisque traditionem. Hiemantis anni tempore in Aureliae montibus concesseramus
atque ibi tunc, cum violentior auster eiecisset noctis placidam atque
exturbasset quietem, recensere libitum est ea ƿ quae doctissimi viri ad
illuminandas quodammodo res intellectus densitate caliginantissimas quibusdam
quasi introductoriis commentariis ediderunt. Eius vero rei Fabius initium
fecit, qui cum me lectulo recumbentem et quaedam super eisdem rebus cogitantem
meditantemque vidisset, hortatus est, ut, quod saepe eram pollicitus, aliquam
illi eius rei traderem disciplinatu. Complacitum est igitur, quoniam tunc et
familiarium salutationes et domestica negotia cessabant. Interrogatus ergo a me
super quibus vellet rebus enodare atque expedire, tunc Fabius: Quoniam, inquit,
tempus ad studia uacat et hoc otium in honestum negotium converti licet, rogo
ut mihi explices id quod Victorinus orator sui temporis ferme doctissimus
Porphyrii per Isagogen, id est per introductionem in Aristotelis Categorias
dicitur transtulisse. Et primum didascalicis quibusdam me imbue, quibus
expositores vel etiam commentatores, ut discipulorum animos docibilitate quadam
assuescant, utuntur. ÑTunc ego: Sex omnino, inquam, Magistri in omni
expositione praelibant. Praedocent enim quae sit cuiuscumque operis intentio,
quod apud illos skopou" vocatur; secundum, quae utilitas, quod a Graecis
crhusimon appellatur; tertium, qui ordo, quod tauxin vocant; quartum, si eius
cuius esse opus dicitur, germanus propriusque liber est, quod gnhusion
interpretari solent; quintum, quae sit eius operis inscriptio, quod eipigrafhun
Graeci nominant. In hoc etiam quod intentionem cuiusque libri insollerter
interpretarentur, de inscriptione quoque operis apud quosdam minus callentes
haesitatum est. Sextum est id dicere, ad quam partem philosophiae cuiuscumque
libri ducatur intentio quod Graeca oratione dicitur eii" poi~on
meuro" filosofiva" ainaugetai. Haec ergo omnia in quolibet
philosophiae libro quaeri convenit atque expediri. Tunc Fabius quae esset
introductionis intentio interrogavit. Et ego inquam: Aristoteles, cui factus
est introductionis pons, non aliter intellegi potest, nisi ipsas res de quibus
disputaturus est ad intellegentiam praeparemus. Videns enim Porphyrius quod in
rebus omnibus essent quaedam prima natura, ex quibus omnia velut ex aliquo
fonte manarent, et illa quae prima essent, et substantia esse et generis
vocabulo nuncupari; porro autem numquam esse genus posse, nisi ei quaedam aliau
subderentur, et quae essent subdita, species appellari; porro autem numquam
genus uni speciei genus esse posse sed pluribus; plures autem species non posse
esse multiplices, nisi eas aliqua discretio separaret -- si enim nihil sibi
dissimiles forent, una species, non multiplices viderentur; illa igitur divisio
et dissimilitudo specierum ƿ differentiae nomine vocitatur, omnia vero quae
aliqua re differunt, fieri aliter non potest, nisi quibusdam propriis
solitariisque naturis insignita sint. Atque haec hactenus -- videns ergo quod
omnis omnium disparilitas in gemina rerum principia secaretur, in substantiam
atque accidens, ita ut neque accidens sine substantia neque sine accidenti
substantia esse posset -- accidens quippe sine aliquo substantiae fundamento
esse non potest, substantia vero ipsa sine superiecto accidenti videli nullo
modo potest. Ut enim color sit, quod est accidens, in corpore erit, quod est
substantia. Porro autem cum corpus, id est substantiam videris, insignitam eam
accidenti, id est aliquo colore respicies. Itaque fit ut neque substantia
praeter accidens sit neque accidens a substantia relinquatur; ubi enim
substantia fait, mox accidens consecutum est -- speculatus igitur Porphyrius in
his duabus rebus, id est accidenti et substantia, genera, species, propria
differentiasque versari et quod ipsa per se sint genera subiectis et
subiacentibus speciebus, quae differentiis et propriis insignitae sunt, statuit
principaliter de genere, specie, differentia propriisque tractare. Et quoniam
tractatus hic in definitionibus, ut post docebimus, proderit, si quis autem in
definitione generali ponat accidens, eum non recte definire manifestum est,
quod suo loco tractabitur, statuit pauca de accidentibus praelibare. Ita enim
nos prudentissimus doctor instituit, ut tunc in definitionibus quibuslibet ƿ
plenam scientiam queamus accipere, cum quod prosit, dictum sit et quod non sit
utile, segregetur. Haec igitur huius operis est intentio, de genere, specie,
differentiis, propriis accidentibusque tractare. Hic Fabius: Expedisti, inquit,
de intentione, nunc utilitatem explica. ÐVaria, inquam, et multiplex in hoc corpore
commoditas utilitasque versatur. Primum enim in Aristotelis Categorias perquam
uberrime prodest. Quid autem prosit, dicemus, cum de eius libri inscriptione
tractabimus sed in quibus aliis prosit, paucis philosophiae ipsius divisione
facta perstringam. Et prius quid sit ipsa philosophia considerandum est. Est
enim philosophia amor et studium et amicitia quodammodo sapientiae, sapientiae
vero non huius, quae in artibus quibusdam et in aliqua fabrili scientia
notitiaque versatur sed illius sapientiae, quae nullius indigens, vivax mens et
sola rerum primaeua ratio est. Est autem hic amor sapientiae intellegentis
animi ab illa pura sapientia illuminatio et quodammodo ad se ipsam retractio
atque aduocatio, ut videatur studium sapientiae studium divinitatis et purae
mentis illius amicitia. Haec igitur sapientia cuncto equidem animarum generi
meritum suae divinitatis imponit et ad propriam naturae vim puritatemque
reducit. Hinc nascitur speculationum cogitationumque veritas et sancta puraque
actuum castimonia. Quae res in ipsius philosophiae divisionem sectionemque
convertitur. ƿ Est enim philosophia genus, species vero duae, una quae
theoretica dicitur, altera quae practica, id est speculativa et activa. Erunt
autem et tot speculativae philosophiae species, quot sunt res in quibus iustae
speculatio considerationis habetur, quotque actuum diversitates, tot species
varietatesque virtutum. Est igitur theoretices, id est contemplativae vel
speculativae, triplex diversitas atque ipsa pars philosophiae in tres species
dividitur. Est enim una theoretices pars de intellectibilibus, alia de
intellegibilibus, alia de naturalibus. Tunc interpellavit Fabius
miratusque est, quid hoc novi sermonis esset, quod unam speculativae partem
intellectibilem nominassem. Nohtau, inquam, quoniam Latino sermone numquam
dictum repperi, intellectibilia egomet mea verbi compositione vocavi. Est enim
intellectibile quod unum atque idem per se in propria semper divinitate
consistens nullis umquam sensibus sed sola tantum mente intellectuque capitur.
Quae res ad speculationem dei atque ad animi incorporalitatem
considerationemque verae philosophiae indagatione componitur: quam partem
Graeci qeologivan nominant. Secunda vero est pars intellegibilis, quae primam
intellectibilem cogitatione atque intellegentia comprehendit. Quae est omnium
caelestium supernae divinitatis operum et quicquid sub lunari globo beatiore
animo atque ƿ puriore substantia valet et postremo humanarum animarum quae
omnia cum prioris illius intellectibilis substantiae fuissent corporum tactu ab
intellectibilibus ad intellegibilia degenerarunt ut non magis ipsa
intellegantur quam intellegant et intellegentiae puritate tunc beatiora sint,
quotiens sese intellectibilibus applicarint. Tertia theoretices species est
quae circa corpora atque eorum scientiam cognitionemqtle versatur: quae est
physiologia, quae naturas corporum passionesque declarat secunda vero,
intellegibilium substantia, merito medio collocata est, quod habeat et corporum
animationem et quodammodo vivificationem et intellectibilium considerationem
cognitionemque. Practicae vero philosophiae, quam activam superius dici
demonstratum est, huius quoque triplex est divisio. Est enim prima quae sui
curam gerens cunctis sese erigit, exornat augetque virtutibus, nihil in vita
admittens quo non gaudeat, nihil faciens paenitendum. Secunda vero est quae rei
publicae curam suscipiens cunctorum saluti suae providentiae sollertia et
iustitiae libra et fortitudinis stabilitate et temperantiae patientia medetur;
tertia vero, quae familiaris rei officium mediocri componens dispositione
distribuit. Sunt harum etiam aliae subdivisiones, quas nunc persequi
supersedendum est. Ad haec igitur ut fieri possint et ut superiora intellegi
queant, necessarius maxime uberrimusque fructus est artis eius quam Graeci
logikhun, nos rationalem possumus dicere. Quod ƿ recta orationis ratione quid
verum quidque decens sit, nullo erroris flexu diverticulove fallatur. Quam
quidem artem quidam partem philosophiae, quidam non partem sed ferramentum et
quodammodo supellectilem iudicarunt. Qua autem id utrique impulsi ratione
crediderint, alio erit in opere commemorandum. Haec autem generis, speciei,
differentiae, proprii atque accidentis disputatio in omni nobis philosophiae
cognitione quas quandam viam parat. Nam cum quid genus sit docemur, quid
species, intellegimus genus esse philosophiam, species vero indubitanter
theoreticen et practicen. De logica vero, utrum sit species, eadem hac possumus
ratione perpendere. Prodest nobis differentiae cognitio ad ipsarum philosophiae
specierum differentias cognoscendas. Prodest proprii scientia ad cognoscendum
quid unicuique philosophiae differentiae solitaria natura videatur substantia
innatum. Prodest accidentis cognitio quid principaliter in rebus sit cernere et
quid secundo contingentique loco veniat, discernere. Ita nobis harum quinque
rerum scientia ramosa quadam et multifida vi in omnes sese philosophiae partes
infundit. Ad grammaticam vero non minor huius rei usus est, quando per
orationem genus, octo vero partes orationis per genera, species, differentias
propriaque metimur. Est vero huius rei perquam rhetoricae amica coniunctaque
cognitio. Ita enim rhetoricam in tribus causarum possumus separare generibus et
eas in subiectis constitutionibus dissecare. Definitionum quoque, quod ad
logicam pertinet, magna ƿ atque utilis uberrimaque cognitio est; quas
definitiones nisi per genera, species, differentias proprietatesque tractaveris
mlllus umquam definitionibus terminus imponetur. Nam si quid definies, ex quo
sit genere primum tibi dicendum est, atque in hoc genus speciesque consummata
sit. Nam cuiuscumque rei genus dixeris, ad quam rem illud dixeris, speciem
facis, ut si quid sit homo definias, dicas hominem esse animal igitur quoniam
ad hominem aptasti animal, genus esse animal et hominem speciem a te declaratum
est. Sed non sufficit sola generis in definitione monstratio. Si enim
solum animal hominem esse dixeris, non potius hominem quam bovem aut equum
definitione depinxeris. Prodest igitur etiam differentias adhibere, per quas id
quod definies ab speciebus aliis seiungatur, ut dicas hominem esse animal
rationale. Et quoniam sub eadem differentia plures frequenter species
inveniuntur, ut sub rationali deus atque homo, utilissimus proprietatis usus
est, ut id dicas quod sola quam definis species suum propriumque retineat. Fit
ergo huiuscemodi hominis definitio: homo est animal, id est genus, homo vero
species; rationale, quod differentia est; risus capax, quod proprium est.
Accidentium vero in definitionibus nullus usus est. Prodest ergo in
definitionibus harum quinque rerum cognitio; ut nec ea quae sunt utilia
praetermittas nec ea quae nihil praestant commoditatis adiungas. In divisione
vero tantum prodest, ut nisi per horum scientiam nulla res recte distribui
secarique possit. Nam quae generum vel specierum recta distributio divisiove
erit, ubi ipsarum per quas dividitur rerum nulla scientiae cognitione
dirigimur? ƿ Probationum vero veritas in his maxime constituta est, quod per ea
quae dividis, id quod dividis vel quid aliud probas. Nam Marcus Tullius in
Rhetoricorum primo, quoniam divisionem generum causarum rite atque ordinate
faciebat, eius rei probationem ita esse debere per species generaque disposuit,
cum ait easdem res aliis superponi, aliis supponi posse, eisdem et subiectas et
superpositas esse non posse. Haec fere de utilitate ad tempus dicenda
credidimus. Tunc Fabius: Demiror, inquit, cur inchoanti mihi tam subtilius
inventas exercitatasque res edideris. Sed dic, quaeso, quodnam hoc tuum fuit
consilium? ÑEgo dicam tibi: quod assuescendus animus auditoris et mediocri
subtilitate imbuendus est, ut cum sese hic primum exercuerit palaestra ingenii,
quasi quodammodo prius luctatus ea quae sequentur sine ullo labore conficiat.
Sed 'quid restat?' dicas licebit. ÐEt Fabius: Ordinem, inquit, restare
arbitror, si bene commemini. ÑAtqui, inquam, hic ordo valde cum inscriptione
coniunctus est. Si enim alterutrum noris, ambo noveris. Ordo tamen est quod
omnes post Porphyrium ingredientes ad logicam huius primum libelli traditores
fuerunt, quod primus hic ad simplicitatem tenuitatis usque progressus, quo
procedentibus viandum sit, praeparat. Aristoteles enim quoniam dialecticae ƿ
atque apodicticae disciplinae volebat posteris ordinem scientiamque contradere,
vidit apodicticam dialecticamque vim uno syllogismi ordine contineri. Scribit
itaque priores Resolutorios, quos Graeci iAnalutikouu" vocant, qui legendi
essent antequam aliquid dialecticae vel apodicticae artis attingerent. In
primis enim Resolutoriis de syllogismorum ordine, complexione figurisque
tractatur. Et quoniam syllogismus genus est apodictici et dialectici
syllogismi, dialecticam vero in Topicis suis exercuit, aipoudeixin in secundis
Resolutoriis ordinavit, horum disciplina, quam ille in monstrandis syllogismis
ante collegerat, prius etiam in studiis lectitatur. Itaque prius primi
Resolutorii, qui de syllogismi sunt, quam secundi Resolutorii, qui de
apodictico syllogismo, vel Topica, quae de dialectico syllogismo sunt,
accipiuntur. Traxit igitur Aristoteles dialecticam atque apodicticam
scientiam adunavitque in syllogismorum resolutoria disputatione. Sed quoniam
syllogismum ex propositionibus constare necesse est, librum Peri;
eIrmhneiva" qui inscribitur, 'de propositionibus' adnotavit. Omnes vero
propositiones ex sermonibus aliguid significantibus componuntur. ƿ Itaque liber
quem de decem praedicamentis scripsit, quae apud Graecos kathgorivai dicuntur,
de primis rerum nominibus significationibusque est. Vidit enim Aristoteles
infinitam miscellamque esse rerum omnium verborumque disparilitatem et, ut
eorum ordinem reperiret, in decem primis sermonibus prima rerum genera
significantibus omne quicquid illud vel rerum vel sermonum poterat esse,
collegit. Sed Aristoteles hactenus. Speculatus autem Porphyrius si categoriae genera
sunt rerum, rerum vero sermonumque diversitas speciebus, differentiis
propriisque insigniretur, videns etiam quod accidentium in categoriis magna vis
esset -- omnes enim res Aristoteles in duas primum dividit partes, in accidens
atque substantiam, et accidens in novem membra dispersit dicens aut substantiam
esse quamcumque illam rem aut si accidens esset, quoniam aut qualitas aut
quantitas aut ad aliquid aut ubi aut quando aut iacere aut habere aut facere
esset aut pati -- praelibat igitur nobis Porphyrius ad horum verissimam
cognitionem hoc de generibus, speciebus, differentiis, propriis accidentibusque
tractatu. Sic igitur cum ante apodicticam dialecticamque rem syllogistica
praelegatur, ante syllogisticam in propositionibus primus labor sit, ante propositiones
in categoriis pauca desudent, ante categorias quae generibus, speciebus,
differentiis, propriis accidentibusque censentur, ordo est de his ipsis rebus
pauca praelibare. Recte igitur et filo lineae quodam hic Porphyrii liber primus
legentibus studiorum praegustator et quodammodo initiator occurrit. Quodsi in
hac re quod dictum est sat est, rem etiam de inscriptione confecimus. Quo enim
alio melius quam introductionis nomine nuncuparetur hic liber? Est namque ad
Categorias Aristotelis introitus et quaedam quasi ianua venientes
admittet. Tunc Fabius: Perge, quaeso te, et si eius hoc proprium
germanumque opus est collige. ÑHoc, inquam, indubitatum est, omnibus enim
Porphyrii libris stilus hic convenit. Et mos hic Porphyrio est, ut in his rebus
quae sunt obscurissimae, introducenda quaedam et praegustanda praecurrat, ut
alio quodam libro de categoricis syllogismis fecit et de multis item aliis quae
in philosophia gravia illustriaque versantur. Et hoc apud superiores
indubitatum est, quibus nos nolle credere inscitia est. ÑTunc Fabius: Restat,
inquit, ut ad quam partem philosophiae ducatur, edisseras. ÑEgo dicam tibi.
Quoniam categoriae ad propositiones aptantur, syllogismi de propositionibus
componuntur, apodictici vero vel dialectici syllogismi in logicae artis
disciplina vertuntur, constat quoque categorias, quae ad propositiones
syllogismosque pertinent, logicae scientiae esse conexas. Quare introductio
quoque in categorias ad logicam scientiam convenienter aptabitur. Quoniam ea
quae praedicuntur explicui, nunc textus ipsius ratio atque ordo videatur. ÑTunc
Fahius: Priusquam explanatio sensus procedat, id scire desidero, cur cum posset
dicere 'cum necessarium sit', praeposterato ordine cum sit necessarium dixit.
Et ego: Quoniam, inquam, nullum ƿ accidens est, quod non substantiae fundamento
nitatur. Porro autem quicquid ad cuiuslibet superiecti firmitatem est, id
antequam ipsum esset, fuisse necesse est. Ut enim in domibus, nisi prius
fundamenta subicias, nulla umquam fabrica, sic, nisi prius substantiae
fundamenta sint, nulla umquam accidentia superponentur. oportet enim prius esse
aliquid, ut formam qualitatis arripiat, nam 'necessarium' qualitas est. Non
absurde igitur prius 'esse' posuit, post etiam 'necessarium', id est post
substantiam qualitatis nomen aptavit. Hic Fabius: Subtilissime, inquit, et
lucide sed nunc ordo ipse operis testusque videatur. CUM SIT NECESSARIUM,
MENANTI, SIVE AD ARISTOTELIS CATEGORIAS SIVE AD DEFINITIONIS DISCIPLINAM, NOSSE
QUID GENUS SIT QUIDVE SPECIES, QUID DIFFERENTIA, QUID PROPRIUM, QUID ACCIDENS,
OMNINO ENIM AD EA QUAE SUNT DIVISIONIS VEL QUAE PROBATIONIS, QUORUM UTILITATIS
EST MAGNAE COGNITIO, BREVITER TIBI EXPLICARE TEMPTABO. QUAE APUD ANTIQUOS
QUIDEM ALTE ET MAGNIFICE QUAESTIONUM GENERA PROPOSITA SUNT, EGO SIMPLICI SERMONE
CUM QUADAM CONIECTURA IN RES ALIAS ISTA EXPLICABO MEDIOCRITER. Nunc ego:
Praediximus quidem pauca superius sed vel his quaedam addere vel haec eadem
rursus commemorare absurdum esse non arbitror. Totus autem sensus talis est.
Scribens ad Menantium de utilitate libri summatim pauca praedixit, quo
elucubratior animus auditoris exercitatiorque ad haec capienda perveniat.
Prodesse autem ad Aristotelis Categorias dicit, quod, cum omnem sermonum
significantium varietatem diversa rerum summa divideret et in substantiam atque
accidens omnes res secaret atque dispergeret, accidens in novem secuit partes,
quod superius demonstravi, et haec genera generalissima nominavit, id est
genikwutata, quod super ista alia genera inveniri non possint. Igitur si sunt
genera, sine speciebus esse non possunt. Si sub his species supponuntur,
differentiis non uacabunt. Quodsi differentias retinent, propriis indigebunt.
Accidentis vero novem praedicamenta sunt. Quocirca non absurdum fuit hinc
introductionem in Praedicamenta componi, ut de generibus, speciebus,
differentiis propriisque tractaret, quae in ipsis Praedicamentis
inseparabiliter videntur inserta. Amplius, quod Aristotelica subtilitas,
priusquam ad praedicamentorum ordinem veniretur, de aequivocis univocisque
tractavit, definit vero aequivoca sic: AEQUIVOCA SUNT QUORUM NOMEN SOLUM
COMMUNE EST, SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO ALIA ut si qua sunt quae
nomine tantum communicent, substantia vero dissimilent, univoca vero, quae sub
eodem ƿ nomine et sub eadem substantia continentur. omne igitur genus ad
species quae sunt sub ipso positae, univoce praedicari potest. Porro autem
quicquid ad quaslibet res aequivoce praedicatur, in his sola differentia est,
genus vero speciesque non convertitur. Animal enim et homo univocum est. Animal
enim animalis nomine dicitur, porro autem nomini nomen etiam convenit animalis,
ut dicatur animal: uno ergo nomine animalis homo et animal appellatur. Animalis
vero definitio est 'substantia animata sensibilis': quam si ad hominem vertas,
nihil absurdum feceris; potest enim esse homo substantia animata sensibilis sed
animal genus, homo vero species. Univoce igitur genus et species praedicantur.
Aequivoca vero quae fuerint, quoniam definitionibus differunt et eorum quorum
definitiones aliae sunt, alia est etiam et substantia, quorum alia substantia
est, alia sunt etiam omnino genera, in his, id est aequivocis, constat quod
neque genus neque species possit aptari. Ut enim si quis hominem marmoreum et
hominem vivum hominis nomine appellet, idem nomen fecerit substantiae,
differentia vero definitioneque dissimili. Porro autem hominis et statuae non
unum genus est sed statuae inanimatum, hominis animatum. Quare constat quoniam
numquam sub eisdem generibus continentur quaecumque aequivoce praedicantur. Quam
vim, nisi prius de generibus, speciebus, propriis et differentiis notitiam ƿ
scientiamque perceperis, nullo umquam tempore discernes. Idem Aristoteles ait
quid sint primae substantiae, quid secundae. Et primas substantias dicit esse
individuorum corporum et singulorum, ut est Cicero aut Plato aut Socrates,
secundas vero substantiis species appellavit, ut est homo, vel genera, in
quibus ipsae species continentur, ut est animal. Haec igitur nisi praelibata
generis specieique cognitione sciri non possunt. Idem ait substantiam ad aliam
substantiam in eo quod substantia sit, nulla differentia disgregari. Idem
substantiae proprietates requirit, ut quasi inpresso aliquo signo, sic
proprietate nota facilius quid substantia sit invenire atque expedire possimus.
Atque hoc idem in accidentibus fecit. Nam et quantitatis et qualitatis et ad
aliquid relationis propria collegit, et idem magna apud Aristotelem cura
diligentiaque conspicitur. Videsne ut sese quinque harum rerum vis in
categorias interserat et praedicamentorum virtutibus inseparabiliter
colligetor? non mendax igitur Porphyrius de hac quinque harum rerum nobis in
Categorias utilitate promisit. Definitionis vero disciplinam superius diximus
praeter genela, species, differentias et propria non posse tractari. Sed
quoniam sunt quaedam genera quae genus habere non possunt, ut est substantia
vel alia quae Aristoteles in praedicamentis constituit. Dicat quis ad haec
horum cognitionem nihil omnino prodesse. Quod non sit in his a genere trahenda
definitio in quibus genus inveniri non possit, quod, si qua res genus non ƿ
haberet, species non esset; hoc ita posito ad generalissimarum generum
definitionem nihil genera et species utilitatis habere. Ridicula mehercule
atque absurda propositio! Praeter scientiam enim generum specierumque magis
genera illa generalissima cognoscere qui potis est, cum, haec sola generum
specierumque cognitio si amissa sit, nihil de generibus speciebusque noscatur?
In illis igitur in quibus genus aliud superius inveniri non potest, nullus
umquam terminus definitionis aptabitur et in ipsius definitione genera
speciesque cessabunt et solae differentiae propriaque illius terminum
definitionis informant. Cum enim id quod dicis, ab aliis rebus omnibus
adiunctis differentiis segregaveris et propriis inpressis formam eius
figuramque monstraveris, genus quod invenire non poteris. Perquirere non
labores. Sed in his species et genera non requiruntur in quibus, quod ipsa
generalissima sint genera, genus inveniri non queat. Porro autem in his quorum
genus est aliquid, nisi a genere definitio ducatur, finis eius definitionis
vitiosa conclusione colligitur. Accidens vero ad definitiones nihil
prodesse non dubium est. Definitio enim substantiam informare desiderat,
accidens vero substantiam non designat. Accidens igitur in definitione nihil
prodest. Est itaque necessaria generis specieique cognitio, ut si generalissima
non sint quae quisque definiturus est, a genere definitionem trahat, si vero
generalissima sint, ut genus quaerere, quod inveniri non potest, non laboret.
Aeque enim vitiosum est vel in generalissimis genera quaerere vel subalternis
generibus a ƿ generibus definitionem ducere supersedere. Differentiae vero
et propria, vel si magis genera sunt vel si subalterna, maximam retinent
utilitatem. Et quoniam ad definitiones quae pertinent quaedam dicta sunt, pauca
etiam de his ipsis rationabilius subtiliusque colligemus. Sit genus animal, sit
species homo, sit differentia rationale vel mortale, sit proprium risibile;
accidens vero quoniam ad definitiones in commodum est, praetermittamus.
Quisquis ergo speciem definit, ita genere ab aliis eam generibus separat, ut si
quis dicat 'quid est homo?' 'animal' dicat. Dicens enim animal separavit
hominem ab omnibus generibus quaecumque animalia non sunt. Si quis vero differentiam
dicat et eam ad speciem accommodet, res sub eisdem generibus per differentias
disgregavit. Nam cum dicis hominem esse animal rationale, eum etiam et bos et
equus species animalis sint, additum tamen rationale homini ab aliis sub eodem
genere speciebus hominis speciem segregavit atque distinxit propria vero cum
dederis, res quae sunt sub eisdem differentlis segregabis. Nam cum dixeris
hinnibile vel risibile, illud est equi proprium, illud hominis. Et cum equus
cum bove atque cane sub eadem differentia sit, quod irrationabilia sunt omnia,
adiectum hinnibile a caeteris equum sub eadem differentia speciebus dividit.
Homo vero et deus sub eadem differentia, id est rationali, quod utrique
rationales sunt, quamvis homo et deus adiuncta mortali differentia separentur,
proprio tamen, id est risibili, quod solus habet homo, naturalius ƿ
substantialiusque disiungitur. Quod in aliis rebus in quibus nullas species
talis differentia separat, melius cognosci potest. Nam cum sub eadem
differentia sint irrationabilia, equus, bos, canis, nec sit ulla alia quae eos
separet differentia substalltialis -- possunt enim accidentis differentiae esse
quae eos separent, quales sunt formarum -- additum proprium hinnibile equum ab
aliis sub eadem differentia speciebus proprietatis ipsius separatione
disiunxit. Repetendum est igitur a primordio quod genera in definitionibus
ab aliis generibus separant, differentiae ab ipsis speciebus quae sub eisdem
generibus positae sunt, propria ab speciebus quae sub eisdem differentiis supponuntur. Sed
quoniam plenede definitione tractatum est, probationis vel divisionis vim
subtilitatemque tractemus. Sed omnis divisio duplex est, aut cum totum corpus
in diversa disiungis aut cum genera per species distribuis. Si quis igitur
harum quinque rerum minus sollers divisiones rerum facere voluerit, non est
dubium quin eas per inscientiam saepe ab speciebus in genera solvat, quod est
factu foedissimum. Quod Hermagorae in prima Rhetoricorum disputatione usu
venit. In tales enim erroris nebulas incidit, ut duo genera sub aequalis
generis parte supponeret. Quodsi divisionum vim veritatemque vidisset et
disciplinam generum, specierum, propriorum et ƿ differentiarum suscepisset,
numquam tam insulsae divisionis errore tam vivacissime a Marco Tullio
culparetur. In probationibus vero tantus est huius operis fructus, ut praeter
hoc nullius umquam rei possit provenire probatio. Quid enim digne monstrare
queas, cuius si differentias nescias, id ipsum quale sit scire non possis? Quid
autem digne exequeris, cuius si genus nescias, ex quo id ipsum fonte manet
ignores? vel quid in probationibus ratione possis ostendere, cuius si speciem
nescias, id ipsum de quo aliquid probare vis, quid sit non possis agnoscere?
Quodsi propria praetermittas, nullas umquam res valebis propriae termino
probationis includere. At vero si non vim accidentium naturamque perspicias,
cum de cuiusque substantia tractes, inane accidentis nomen aeque in
definitionibus probationibusque miscebis. Ita his rebus cognitis integra
stabilisque divisio et definitio permanebit, incognitis debilis lababit et
trunca probatio. Haec se igitur Porphyrius, non enim Victorinus, breviter
mediocriterque promittit exponere. Nec enim introductionis vice fungeretur, si
ea nobis a primordio fundaret ad quae nobis haec tam clara introductio
praeparatur. Servat igitur introductionis modum doctissima parcitas disputandi,
ut ingredientium viam ad obscurissimas rerum caligines aliquo quasi doctrinae
lumine temperaret. Dicit enim apud antiquos alta et magnifica quaestione disserta
quae ipse nunc parce breviterque ƿ composuit. Quid autem de his a priscis
philosophiae tractatoribus dissertum sit, breviter ipse tangit et praeterit.
ÑTunc Fabius: Quid illud, inquit, est? ÑEt ego: Hoc, inquam, quod ait se omnino
praetermittere genera ipsa et species, utrum vere subsistant an intellectu solo
et mente teneantur, an corporalia ista sint an incorporalia, et utrum separata
an ipsis sensibilirbus iuncta. De his sese, quoniam altior esset disputatio,
tacere promisit, nos autem adhibito moderationis freno mediocriter unumquodque
tangamus. Eorum ergo quae se transire et praetermittere pollicetur, prima est
quaestio, utrum genera ipsa et species vere sint an in solis intellectibus nuda
inaniaque fingantur. Quae quaestio huiusmodi est. Quoniam hominum multiformis
est animus, per sensuum qualitatem res sensibus subiectas intellegit et ex his
quadam speculatione concepta viam sibi ad incorporalia intellegenda praemunit,
ut cum singulos homines videam, eos quoque me vidisse cognoscam et quia homines
sint, me intellexisse profitear. Hinc igitur ducta intellegentia velut iam
sensibilium cognitione roborata sublimiori sese intellectu considerationis
extollit et iam speciem ipsam hominis, quae sub animali est posita, et singulos
homines continere suspicatur et illud incorporeum intellegit cuius aote
particulas corporales in singulis hominibus sentiendis et intellegendis
assumpserat. Nam hominem quidem illum specialem, qui nos ƿ omnes intra sui
nominis ambitum cohercet, non est dicere corporalem, quippe quem sola mente
intellegentiaque concipimus. Sic igitur mens rerum nixa primordiis altiori
atque incomparabili intellegentia sublimatur. Hinc ergo animus non solum per
sensibilia res incorporales intellegendi est artifex sed etiam fingendi sibi
atque etiam mentiendi. Inde enim ex forma equi vel hominis falsam Centaurorum
speciem sibi ipsa intellegentia comparavit. Has igitur mentis considerationes
quae a rerum sensu ad intellegentiam profectae vel illtelleguntur vel certe
finguntur, fantasiva" Graeci dicunt, a nobis visa poterunt nominari. Ita
ergo nunc de generibus, speciebus et caeteris quaerunt, utrum haec vere
subsistentia et quodammodo essentia constantiaque intellegantur, ut a
corporalibus singulis vere atque integre ductam hominis speciem intellegamus, an
certe quadam animi imaginatione fingantur, ut ille Horatii versus
est: HUMANO CAPITI CERUICEM PICTOR EQUINAM IUNGERE SI VELIT quod
neque est neque esse poterit sed sola falsa mentis consideratione pingitur.
Nimis acute subtilis inquisitio atque ad rem maxime profutura! Scienda enim
sunt utrum vere sint nec esse de his disputationem considerationemque, si non
sint. Sed si rerum veritatem atque integritatem perpendas, non est dubium
quin vere sint. Nam cum res omnes quae vere sunt, sine his quinque esse non
possint, has ipsas quinque res vere intellectas esse non dubites. Sunt autem in
rebus omnibus conglutinatae et quodammodo coniunctae atque compactae. Cur enim
Aristoteles de primis decem sermonibus genera rerum significantibus disputaret
vel eorum differentias propriaque colligeret et principaliter de accidentibus
dissereret, nisi haec in rebus intimata et quodammodo adunata vidisset? Quod si
ita est, non est dubium quin vere sint et certa animi consideratione teneantur.
Quod ipsius quoque Porphyrii probatur assensu. Nam quasi iam probato et scito
quod ista vere subsistant, aliam quaestionem inferre non dubitat, cum dicit: an
corporalia ista sint an incorporalia. Quae nimis esset frivola atque absurda
quaestio, utrum essent corporalia, nisi prius esse constaret. Haec quoque non
mediocriter utilis inquisitio ita resolvitur: incorporalia esse quae ipsa
quidem nullis sensibus capiantur, animi tamen qualia sint consideratione
clarescunt. Nam quia incorporeorum prima natura est, potest res incorporea
parens esse quodammodo corporeae. Corporea vero incorporeis praeesse non
poterunt, quod, quoniam substantia genus est, corporale vero et incorporale
species substantiae, corporale non esse genus haec res declarat, quod
substantiae, id est generi, incorporale supponitur. Quodsi corporale esset
genus, numquam sub eo species incorporea poneretur. Animadverte igitur
vehementissime, quam numquam ƿ quicquam a te animadversum fuit. Genus ipsum
quoniam species habet, species vero differentiis disiunguntur et proprietatibus
informantur, quoniam quaedam species reperiuntur quae in contraria sub genere
divisione contrarias obtineant vices, ut sub animali rationale atque
irrationale contraria sunt et sub rationali mortale atque immortale et haec
quoque contraria, quaeritur, si animal solitario intellectu neque rationale
neque irrationale sit, unde hae differentiae in speciebus natae sint, quae in
genere ante non fuerant. Quodsi genus, id est animal, utrasque res in se habet,
ut et rationale et irrationale sit, in uno eodemque duo contraria eveniunt,
quod est impossibile. Accingam igitur breviter quaestionem et dicam quod non
genus utrumque sit, id est rationale vel irrationale, vel quicquid aliud inter
se species per contrarietates dividunt sed vi sua et potestate genus, hoc
continet, ipsum vero nihil horum est. Ita ergo genus tale est, ut ipsum neque
corporale neque incorporale sit, utrumque tamen ex se possit efficere, quod secundo
libro melius liquebit. Species alias corporalis, alias incorporalis est. Nam si
hominem sub substantia ponas, corporalem speciem posuisti, sin deum,
incorporalem. Eodem modo etiam differentiae. Nam si corporales vel incorporales
ƿ species dividunt, erunt alias incorporales, alio tempore corporales, ut si
dicas 'quadrupes' ad bipedem, corporalis differentia est sed 'rationalis' ad
irrationalem, incorporalis differentia est. Et propria nihilominus eodem modo.
Nam aequale speciei proprium fuerit: si corporalis, corporale erit proprium, si
incorporalis, incorporale vindicabitur. Et accidens eodem modo. Nam si incorporalibus
quid accidit, incorporale esse manifestum est, ut in animo accidens est
scientia, incorporalis scilicet, corporalibus vero quae accidunt, corporalia
esse manifestum est, ut si quis dicat accidens me habere capillum crispum. Si
igitur genus neutrum per se ipsum est sed utrasque res es se ipso efficere
potest, species, differentia, propria et accidentia ut accepta in contrarias
species fuerint, proinde vel corporalia vel incorporalia vocabuntur. Sed sunt
quibus hoc ipsum integrum videri possit, et haec solum incorporalia esse
definiunt. Qui sic dicunt, non considerari genus in eo quod quaeque res suapte
natura constat sed in eo quod genus sit. Itaque si substantia genus est, non
consideratur in eo quod substantia est sed in eo quod sub se species habet.
Item si species corporeum et incorporeum est, non in eo quod deus vel homo
dicitur, consideratur sed in eo quod est sub genere. Eodem modo etiam
differentiae non cons'iderantur in eo quod bipes vel quadrupes sit sed in eo
quod est differentia. Nam quadrupes hoc ipsum nulla differentia est, nisi sit
bipes a quo differat. Itaque non quadrupes vel bipes respicitur sed id quod
medium est in bipede et quadrupede, id est differentia: et de proprio idem. Nam
quod cuiusque est proprium, in eo proprium consideratur quod eius cuius dicitur
esse proprium speciei solius est. Nam 'risibilis' non in eo proprium hominis
quod risus est sed in eo quod solus homo potest ridere. Quae manifeste
incorporalia esse indubitatum est. Deinde accidentia proinde sunt, qualia fuerint
ea quibus accidunt, ut superius dictum est. Sed hi probare videntur hoc ipsius
Porphyrii sententia, qui, veluti iam probato quodi ncorporea sint, ita ait: ET
UTRUM SEPARATA AN IPSIS SENSIBILIBUS IUNCTA, quod, si esse haec aliquando
corporalia extitisset, absurdum esset quaerere utrum incorporalia seiuncta
essent a sensibilibus an iuncta, cum sensibilia ipsa sint corpora. Talis autem
est quaestio, ut quoniam quaedam incorporales sunt res, quae omnino corpora non
patiuntur, ut ƿ animus vel deus, quaedam vero quae sine corporibus esse non
possunt, ut prima post terminos incorporalitas, quaedam autem quae in
corporibus sunt et praeter corpora sese esse patiuntur, ut anima -- quaeritur
ergo hae quinque res ex quo incorporalitatis sint genere, utrum eorum quae
omnino separantur a corpore an quae a corporibus separari non possunt an quae
iungantur aliquotiens, aliquotiens segregentur. Videtur autem quod et segregari
et iungi possint. Nam quando corporalium divisio per genera in species fit et
eorum propria et differentiae nominantur, haec circa sensibilia, id est
corporalia esse non dubium est; cum vero de incorporalibus rebus tractatus
habetur et per ea ipsa dividuntur quae corpore carent, circa incorporalia
versantur. Quodsi boc est, non est dubium quod quinque haec ex eodem sunt
genere, quod et praeter corpora separata esse possint et corporibus iungi
patiantur sed ita, ut si corporibus iuncta fuerint, inseparabilia a corporibus
sint, si vero incorporalibus, numquam ab incorporalibus separentur et utrasque in
se contineant potestates. Nam si corporalibus iunguntur, talia sunt, qualis
illa prima post terminos incorporalitas, quae numquam discedit a corpore, si
vero incorporalibus, talia sunt, qualis est animus, qui numquam corpori
copulatur. Haec sese igitur Porphyrius tacere pollicitus breviter ƿ
mediocriterque super his rebus tractare promittit habita in res alias
consideratione aut coniectura, quod simile est ac si diceret: quoniam haec ad
praedicamenta et ad definitiones et ad divisiones et ad probationes pertinent,
ideo haec tractaturus assumo et eatenus de his disseram, quatenus in supra
dictis rebus proficiunt, non quatenus de his ipsis generibus speciebusque et
caeteris tractari possit. SUNT ENIM ILLA, ut ipse ait, GRAVIORIS TRACTATUS;
QUAM DOCTRINAM A PERIPATETICIS ACCEPTAM, id est ab Aristotelicis, SE SEQUI
confessus est. Nam Stoici, qui de his quoque rebus tractare voluerunt, non
omnino a Porphyrio suscipiuntur, atque ideo ait se a Peripateticis rationem
disputationis accipere. ÑTunc me Fabius ita percunctatus: Quid est, inquit,
quod dudum dixeras, cum a te de incorporalibus tractaretur, esse quasdam
incorporalitates quae circa corpus semper consisterent, ut sunt primae
incorporalitates post terminos? Quae est haec incorporalitas aut quos terminos
dicis? Non enim intellego. ÑEt ego: Longas, inquam, tractatus est et nihil
nobis ad hanc rem quam quaerimus profuturus. Sed dicam breviter terminos me
dixisse extremitates earum quae in geometria sunt figurarum, de incorporalitate
vero quae circa terminos constat, si Macrobii Theodosii doctissimi viri primum
librum quem de ƿ Somnio Scipionis composuit in manibus sumpseris, plenius
uberiusque cognosces. Sed nunc ad sequentia transeamus. Tunc Fabius: Ut
placet, inquit, simulque sic incipit: VIDETUR ENIM NEQUE GENUS NEQUE SPECIES
SIMPLICITER APPELLARI, ID EST UNO MODO. GENUS NAMQUE DICITUR QUORUNDAM AD
ALIQUID QUODAMMODO HABENTIUM COLLECTIO, PER QUAM DARDANIDUM DICITUR GENUS.
DICITUR RURSUS GENUS UNIUSCUIUSQUE NATIVITATIS PRINCIPIUM AUT A GENERANTE AUT AB
EO IN QUO QUIS GENITUS EST. Caetera, inquit, fere nota sunt. ÑTunc ego: Si vim
prius aequivocationis aspicias, divisionem generis diligenter agnosces. Placet
enim per generis nomen cum sibi subectis aequivoca nominare. Aequivoca vero
sunt quae, cum nomine una sint, longe diversa substantiae ratione et
definitione discreta sunt, ut si quis hanc verbi gratia statuam Veneris
<Venerem> appellet. Congruunt igitur Venus ipsa et statua Veneris unius
nuncupatione vocabuli, quod utrisque Veneris nomen est. Si quis vero qui sit
utrumque definiat, longe aliam Veneris, aliam lapidis rationem definitionemque
constituet. Speciebus igitur illa esse aequivoca quae uno vocabulo appellentur,
definitionibus vero diversis ƿ constituantur, clarescet, ut opinor,
participatione generis quam Porphyrius fecit, non Victorinus, visa. Omne enim
quicquid a genere in species ducitur, univocum. non aequivocum est. Univocum
est quod et eodem nomine vocari et eadem definitione constitui potest, ut est
animal genus, homo vero species sed idem homo animal est. Genus igitur et
species, id est animal atque homo, possunt unius animalis nomine nuncupari, ut
utrumque animal vocetur sed eadem definitionibus non discrepent. Nam si
definitionem reddas animalis, dicas id esse animal quod est substantia animata
sensibilis; quam si definitionem ad hominem vertas, non erit absurdum dicere
hominem substantiam esse animatam atque sensibilem sicut animal, sicut iam
superius dictum est. Si enim univoca sunt quae uno nomine atque eadem
definitione constituuntur, aequivoca vero quae uno nomine sunt et non sunt una
definitione substantiae, quicquid univocum est, in his genera speciesque
versantur, quicquid aequivocum est, non est in eis talis participatio, ut
speciebus et generibus censeantur quae enim erit in his generis specieique
cognitio, in quibus substantiae definitio atque integerrima ratio disgregatur?
Ita ergo Porphyrius nomen generis ƿ in tres dividit formas sed ut aequivoca,
non ut univoca, id est ut hae formae uno quidem generis nomine contineantur,
sui autem proprietate disgregata dissentiant. Sed Porphyrius nomen generis hoc
modo in tres dividit partes, ut dicat vocari semel genus de eorunr inter se
plurimorumque collectione qui ab uno quocumque nomen generis trahunt, ut Romani
a Romulo trahentes genus ex eodem genere esse dicuntur. Secundo vero loco dici
genus affirmat, ut cuiuscumque est nationis principium aut a generante aut a
loco in quo quis natus est, ut Aeneam ab Anchisa et genere dicimus esse
Troianum. TERTIUM VERO GENUS DICIT ILLUD CUI SPECIES SUPPONITUR. Victorinus
vero duo superiora genera in unum redigit. Nam et multitudinis congruentiam
inter se per eandem generis nuncupationem et quorumcumque a genere lineam et
locum in quo quis natus est, uno generis vocabulo et designatione esse
declarat. Addit autem ipse quod soli Latinae linguae congruere possit: dicit
enim SECUNDO MODO GENUS DICI. UT EST GENUS CAUSAE HONESTUM. Quae genera
causarum Graeci in rhetorica arte genera esse non putant sed schumata vocant id
est figuras, genera autem sola principalia accipiunt, demonstrativum,
deliberativum scilicet et iudiciale. Quae ipsa ƿ ei[dh rIhtorikh`" vocant,
id est species rhetoricae, genera vero causarum. Tertium vero genus est id quod
Porphyrius ponit, id est sub quo differentiis distributae species supponuntur.
Sed quoniam de tertio genere tractaturus est, Victorini culpam vel, si ita
contingit, emendationem aequi bonique faciamus. Nunc ergo ad priorem apud
Victorinum generis significationem reuertamur et eius ut sunt verba enodanda
atque expedienda sumamus. GENUS NAMQUE inquit DICITUR QUORUNDAM AD ALIQUID
QUODAMMODO HABENTIUM COLLECTIO. Hic ergo utrumque monstravit, et cognationem
inter se multitudinis et lineae ductum. Nam cum dicit genus esse quorundam
collectionem ad se invicem quodammodo habentium, id est aliqua inter se
cognatione, iunctorum, et quod addidit ET AD ALIQUID, generis lineam
significat, quam singuli contingentes et ad unum sese ipsius generationis
applicatione iungentes plures ex eadem linea iuncti atque cognati sunt, ut sit
hic ordo: genus dicitur quorundam collectio quodammodo ad aliquem habentium, id
est alicuius lineam per genus contingentium, ut per collectionem cognationem
demonstret et per habitudinem quodammodo ad aliquem colligatam lineam generis
ductumque designet. Sequitur ergo et id planius lucidiusque significat, cum
dicit: DICITUR RURSUS GENUS CUIUSCUMQUE NATIVITATIS PRINCIPIUM AUT A GENERANTE
ƿ AUT AB EO IN QUO QUIS GENITUS EST. Id ipsum latius expedit quod superius
stricto et sentuoso brevitatis vinculo colligaverat. Dicit enim rursus dici
genus aut a generante aut a loco in quo quis natus est. Sed rursus particula si
ad hoc conectatur quod ait aut ab eo in quo quis genitus est, intellectus non
titubat, ut sit ordo: dicitur genus uniuscuiusque nativitatis principium aut a
generante aut rursus ab eo in quo quis genitus est. Vel certe erit simplicior
expositio. Si priorem generis significationem, id est quorundam ad aliquem
quodammodo habentium collectionem, ad solius cognationem multitudinis
accipiamus, lineae vero ductum et loci generationem in subteriore
significatione distribui, ita tamen, ut una quodammodo generis significatiolle
et multitudinis cognationem et a generante lineam et loci nativitatem
significet. Haec enim omnia de sola cuiuslibet natione tractantur. Quare non
absurdum est quae omnia ad ortum genitalem cuiuslibet pertineant. Una
significatione generis contineri. Propriae tamen et simplicissimae expositionis
est quattuor significationes generis constituisse Victorinum, ut ad tres
Porphyrii unam ipse addiderit generis causae, ut sint hae quattuor
significationes, multitudinis cognatio, lineae ductus, genus causae, genus
specierum. Sequitur secunda generis divisio apud Victorinum UT EST GENUS
CAUSAE: quae Graeci, ut dictum est, Non genera sed schumata vocant. Tertiae
vero significationis generis, hic modus est GENUS DICI CUI SUPPONITUR SPECIES,
id est genus illud a quo species derivantur, quod ait ad superiorum fortasse
similitudinem aequitatemque dispositum. Sic enim genus speciebus suis
principium est, ut Romulus his, qui ab eo cognati sunt iunctique Romani item
eodem modo nomen Romuli Romanos omnes continet, quemadmodum nomine generis
species continentur. Nam sicut a Dardano Dardanidae prioris nomen Dardani in
sese ipsos posteriores accipiunt, ita et animal cum verbi gratia species habeat
hominem atque equum, equus scilicet atque homo animalis in se vocabulum capere,
ut dicantur ipsa animalia non recusant. Eodem igitur modo species sub generibus
continentur, quemadmodum cognati homines sub illo a quo illam cognationem forte
traxerunt. Nam et genus speciebus principium est et plurimarum in se specierum
collectivum est. Rursus primum cognationis nomen et ipsius generationis est
principium et in illius solius vocabulo diversitas hominum vocabuli et generis
participatione colligitur, atque hoc est quod ait his verbis: ALITER
DICITUR GENUS CUI SUPPONUNTUR SPECIES, IUXTA SIMILITUDINEM FORTE SUPERIORUM
APPELLATUM ETENIM PRINCIPIUM QUODDAM EST GENUS HIS QUAE SUB IPSO SUNT ET
VIDETUR MULTITUDINEM CONTINERE OMNIUM QUAE SUB SE SUNT. Sed cautissime additum
est videtur. Si enim nihil haec omnia distarent, una significatio generis esset
et ea quae in species funditur et ea quae in cognatione dividitur. Sed est
inter haec ƿ genera talis diversitas, quod genera earum specierum quae sub se habent
alias species, aequaevis speciebus aequaliter sunt genera. Hominem enim et
equum, qui sub animali sunt, neutrum neutro possumus dicere prius ad tempus
inchoationemque nascendi. Nam si qua res una sit prior, altera posterior et eas
sub uniuscuiusque generis nomine quis velit aptare, non poterit; genus enim
speciebus suis aequaliter genus est. Quodsi genus speciebus suis aequaliter
genus est, species ipsae eius ordinis inter se aequali tempore ortuque
censentur. At vero in generibus quae cognationes efficiunt, non ita est.
Quisquis enim fuit Capis pater, qui Capuam condidit, si solum filium Capin
progenuit et ab uno Capuanorum cognatio iunctioque cuncta manavit, distat a
genere cui species supponuntur, quod genus uni speciei genus numquam esse
potest nisi pluribus, quod quoniam est idoneum genus illud, id est principium
cognationum, etiam ab uno filio colligere et congregare cognationem, quod genus
per species ductum facere non potest, nisi plures species supponantur, constat
in hoc distare genus quod cognationem colligit, ab eo a quo species dividuntur.
Potest autem distare in hoc etiam, quod genus, id est principium cognationis,
potest habere sub se duos ex se non aequali temporis conditione progenitos sed
alium posterioris ortus, alium vero senioris, quod in generibus speciebusque
non convenit. Nam, ut ƿ superius dictum est, species nisi sibi aequales
fuerint, non merito sed natura, sub genere poni non possunt. His igitur
expeditis sequitur: TOTIENS IGITUR DE GENERE DICTO DE POSTREMA SIGNIFICATIONE
INTER PHILOSOPHOS DISPUTATIO EST, QUOD DEFINIENTES ITA DECLARANT -- Quod dicit
TOTIENS, tertio demonstrare vult atque hoc propter lucidam operis seriem
admissum est, ut, quoniam genus plurimorum nomen est, omnis eius primum
significatio diceretur, ut de qua disputandum esset, aliis reiectis eligeret.
Quod ait hoc modo: cum totiens, id est tertio, genus dicatur, apud philosophos,
id est unde ipse tractaturus est, de postrema generis significatione quam
dixit, id est de illo genere quod sub se species habet, disputatio
consideratioque vertitur. At vero de superioribus generibus id est de
cognatione et loco in quo quis genitus est, aut historicorum aut poetarum
spectatio est secundi vero generis rhetorum, tertii philosophorum consideratio
est. Etiam hic in disputationibus ordo est, quod, cum inciderent res quae
multis possit nominibus nuncupari et de unoquoque eorum vocabulo tractari
disserique, necesse est dici prius in ordinem omnia, ut id quod eligitur et
reicitur distinguatur. Sed illa quae reicienda atque explodenda sunt, prius
dicantur, illud vero quod disserendum tractandumque, ƿ capitur, posterius
nominetur, ut hic illa posterior generis significatio posita est, quam
disserendam accepturus prius definiendam et termino quodam circumscribendam
demonstrandamque suscepit. Omnis enim res, nisi quid prius sit constiterit.
Eius tractatus uacuo modo speculationis habebitur. Definit igitur sic: genus
esse quod ad plures differentias specie distantes in eo quod quid sit
praedicatur, velut animal. Quod definitionis talis est. Omnia quae distant,
habent inter se quandam differentiam qua distare et differre videantur. Porro
autem si quid sit genus et sub eo species supponantur, duas vel plures necesse
est species poni sub genere, quoniam unius speciei genus esse non potest. Sed
si plurimae species erunt, aliqua necesse est differentia dividantur, aliter
cnim plures esse non possunt. Nam si nihil distent, non erunt plures species et
nomen generis perit. Constat igitur eas sub genere poni species quae
differentiis distributae plures numero ipsarum differentiarum divisionibus
componantur. Ergo, quoniam superius dictum est in omnibus definitionibus a
genere definitionis trahendum esse principium, si quam cuiuslibet speciem
definile volueris, genus primo necesse est nominabis et ad illam speciem quam
definis, generis ipsius nomen prius aptabis. Et hoc illam principaliter dicis
esse, quod est illud genus sub quo ipsa species quam definis est posita. Post
autem differentiis propriisque eam ab aliis circumscriptione quadam definitionis
ƿ excludis. Nam si dicis animal esse hominem, animal genus est, species vero
homo. Nomen igitur animalis, id est generis, de homine, id est specie,
praedicasti, cum dixeris hominem esse animal. Quodsi nomen generis in
definitionibus ad unam speciem dicere posses, de ea nomen generis praedicares.
Species autem aequali modo generibus suis species sunt, nihil uetat, immo etiam
necesse est semper quaecumque sunt genera, de sibi subiectis speciebus in
definitionibus vel in quibuslibet interrogationibus praedicari. Sed quoniam
praedicatur genus de speciebus, quomodo praedicetur agnoscendum est. Nam si
dixeris: quid est homo? Et aliquis responderit animal, bene et integre
respondisse videtur, et certe. Nam cum tu quid sit homo interrogaveris, ille
respondit animal, genus scilicet de specie in eo quod quid sit species
praedicavit. Nam tu quid esset species interrogasti, ille vero in eo quod quid
sit species quam interrogasti, animalis nomen, id est generis accommodavit.
Plena igitur et propria definitio facta est generis, 'hoc esse genus quod ad
plurimas differentias specie distantes in eo quod quid sit appellatur, velut
animal'; animal enim ad hominem, equum, bovem, coruum, anguem et alia plura
quae differentiis speciebusque differunt, in eo quod quid sit appellatur. Sed
utrum sic dixisset, genus esse quod ad plurimas species differentia distantes
in, eo quod quid sit praedicetur, an, sicut dixit, 'genus esse quod ad plurimas
differentias specie distantes in ƿ eo quod quid sit praedicatur', nihil
interest. Nam sive differentiae specie distent sive species differentiis
distent, utrumque idem est. Nam sive rationale et irrationale, quae sunt
differentiae, specie hominis verbi gratia atque equi distent, sive species homo
atque equus differentia rationali atque irrationali dividantur et distent,
nihil interest. Quare plena perfectaque facta est generis definitio. Sed
definitiones duplicibus modis fiunt. Una enim definitio est quae, sicut dictum
est, a genere trahitur. Sed quoniam sunt quaedam magis genera, quae super se genus
aliud habere non possunt, ut sunt praedicamentas decem quae Aristoteles
constituit, eorum igitur definitio quae haberi potest quorum genus inveniri non
potest, quod omnium quaecumque sunt, ipsa sunt genera? horum ergo quos Graeci
vipografikou;" lougou" dicunt, Latini subscriptivas rationes dicere
possunt, reddemus. Subscriptivae autem rationes sunt demonstrativae et
quodammodo insignitivae proprietatis illius rei quae cum ipsa generalissima sit
et genus eius nullum reperiri possit, eam tamen definire necesse est. Et
Aristoteles, quoniam substantiam genus generalissimum definire volebat et eius
nullum genus poterat invenire, proprietatem quandam et demonstrationem
subscriptionemque ipsius rei dixit esse subiectum. Substantia enim omnibus
subiecta est. Accidens enim, quod in novem ƿ dividitur partes, praeter
substantiam esse non potest. Atque ideo omnia quaecumque definienda sunt, si
genus non habeant, eorum subscriptivam quandam et demonstrativam rationem reddi
necesse est. Sic igitur nunc generis, quoniam rem ipsam definiendam putabat,
non duxit a genere definitionem sed dedit quandam generis demonstrationem
proprietatemque. Dico autem quod Porphyrius vel subalternorum generum vel
illorum quae generalissima sunt, hanc dederit definitionem et quodammodo subscriptionem
demonstrationemque. Nam si quod genus habeat aliud genus et item hoc ipsum
aliud et item aliud si nullum erit supra genus quod genus non habeat, in
infinitum procedit ratio. Sin vero non habuerit, necesse est quoque istam
definitionem apte ordinateque congruere. Dico autem genus non animal homini
atque equo sed illud quo ipsum animal homini atque equo genus est. Animal enim
ipsum per sese nulli genus est neque homo ipsum per sese ulli species est neque
equus ipsum per sese ulli species est sed sunt genera et species ad alterius
participationem. Nam quoniam sub animali est equus atque homo, non ad se ipsum
animal genus est sed ad equum atque hominem. Et item species quae vocantur,
homo scilicet atque equus, non ad equum atque hominem sed ad animal, species
sunt. Dico igitur genus <et species> non ipsas substantias in quibus
genus et species sunt. Sed ipsam participationem priorum ad subteriores et
subterioram ad priores. Haec igitur participatio quoniam et in magis ƿ
generibus et in magis speciebus et in subalternis generibus et in subalternis
speciebus una atque eadem est et huius participationis inveniri genus non
poterat. Haec definitio generis quae facta est, non a genere tracta est sed
subscriptiva ratio et demonstrativa et designatitla quodammodo generis est
reddita. Hic Fabius: Subtiliter mehercule et quod numquam fere ante haec
audivimus. Sed perge, quaeso te. Iam enim certant sidera quodammodo et nox luce
superatur. ÑTunc ego: Sequitur rerum omnium prima brevisque divisio. Ita enim ait: EORUM
QUAE DICUNTUR, ALIA AD UNITATEM DICUNTUR, SICUT SUNT OMNIA INDIVIDUA, UT EST
SOCRATES ET HIC ET ILLUD, ALIA QUAE AD MULTITUDINEM, UT SUNT GENERA ET SPECIES
ET DIFFERENTIAE ET PROPRIA ET ACCIDENTIA. HAEC ENIM COMMUNITER, NON UNIUS
PROPRIE APPELLATIONIS SUNT. Brevis, ut supra dictum est, et distincta
divisio. Omnis enim res aut unius rei nomen est aut plurimarum, et hoc est quod
ait: eorum quae dicuntur, alia ad unitatem dicuntur, sicut sunt omnia
individua. Quid autem sit, breviter explicandum est. Omne genus quoniam sub se
ƿ species habet, species vero differentiis distinguuntur et proprietatibus
explicantur -- accidunt autem in speciebus accidentia secundo loco,
principaliter vero in individuis quae sunt sub speciebus. Quid autem sit,
posterius dicendum est -- genera igitur et de speciebus dicuntur et de
differentiis, quae ipsas species distribuunt, et de propriis. Quae species
componunt. Et de his accidentibus quae, cum principaliter in individuis
fuerint, in speciebus esse dicuntur. Hoc autem monstremus exemplis. Et sit
nobis genus animal, sit species homo, sit differenti rationale, sit proprium
risibile, sit accidens stans vel ambulans vel aliquid in mensura corporis, ut
tripedalis. Animal ergo, quod genus est, dicitur de specie, id est de homine;
dicis enim hominem esse animal. Porro autem de speciei differentia nihilominus
dicis genus: dicis enim rationale esse animal. Nihil autem prohibet eodem modo
et de proprio genus dicere. Nam si dicas: quid est risibile? non absurdum est
animal nominare. Accidentia vero hoc modo principaliter in individuis, secundo
vero loco in speciebus sunt. Nam si quis dicat ad singulos homines, ut puta
Ciceronem sedere vel stare vel quod aliud libet, in specie hominis eadem quoque
convenire necesse est. Nam si Cicero sedet sedet etiam homo, si Cicero ambulat,
ambulat etiam homo. Ergo si qua accidentia venerint ab individuis et ea tracta
in speciebus consederint, ad ipsa quoque accidentia dici poterit genus. Quid
est enim ambulans, si quis interroget, merito animal dicitur. Nihil enim
ambulare nisi animal potest. Porro autem sub speciebus individua sunt, ut
Cicero et Virgilius sub homine, atque de individuo ƿ genus speciei praedicari
potest. Nam si interrogaveris, quid est Cicero, merito animal dicas. Genus
igitur et ad speciem et ad differentias et ad accidentia et ad propria et ad
individua nominatur. Porro autem species non iam de genere neque de
differentiis sed de solis propriis et subiectis individuis appellatur, in
illis, id est individuis, quia superest. In propriis vero, quia aequalis est.
Quid autem sit, hoc modo videamus. omnia genera speciebus suis supersunt et
abundant. Abundare autem genera dicimus speciebus plus habere genera virtutis
quam species. Homo enim quod est species, solum homo est, animal vero quod est
genus, non solum homo est sed et equus vel bos vel quod aliud libet animali
supponere. Ita maior vis generis recte de minori sibi et subiecta specie
praedicatur. Alia vero sunt quae sibi sunt paria, ut sunt propria et species.
Species est homo, proprium risibile. Quicquid ergo fuerit risibile, hoc est
homo, quicquid homo, hoc risibile. Itaque neque risibile hominis neque
homo risibilis potentiam superuadit sed aequalia sibi ad se invicem praedicari
possunt, ut dicas: quid est homo? risibile; quid est risibile? homo. Ita igitur
quaecumque superiora fuerint, ad illa quae subteriora sunt, praedicantur et
quaecumque aequalia fuerint. Aequaliter sibi ad <se> invicem
praedicantur. Illa vero quae subteriora sunt et minora, de superioribus et
abundantibus, ut sunt genera et species -- genera enim abundantia, species
minores -- praedicari non possunt. Numquam enim recte speciem de genere ƿ
praedicabis. Ita ergo species de proprio praedicatur ut pari sed quoniam sub
speciebus singillatim individua sunt -- individua autem vocamus quae in nullas
species neque in aliquas iam alias partes dividi possunt, ut est Cato vel Plato
vel Cicero et quicquid hominum singulorum est; hos enim in nullis partibus
dividis, ut animal in species, hominem scilicet atque equum, hominem ipsum specialem
et singulos circumplectentem in Catonem, Platonem, Virgilium et omnes
singillatim homines distributos; hominem vero ipsum singulum, id est Ciceronem,
in nullos alios distribuere possumus atque ideo a[tomon, id est individuum,
vocitatum est -- species ergo, quae ad propria aequaliter praedicatur, ad
individua, quoniam maior est species hominis quam quodlibet individuum, ita
praedicatur, ut superius ad id quod est subterius. Cicero enim solus Cicero
est, homo autem non solum est Cicero quod si ad individua praedicatur, et ad
individuornm accidentia praedicabitur. Ita igitur species ad genus eo quod
superius est, non praedicatur neque ad differentiam, quia differentia, ut nunc
monstraturi sumus, super speciem est, ad proprium vero, cui par est, vel ad individuum,
cui superest, praedicatur. Differentia vero et ad species et ad propria et ad
individua praedicatur. Namque rationale, quod est differentia, ad hominem
praedicatur, quod est species. Item rationale, id ƿ est differentia,
praedicatur ad risibile, id est proprium. Dicitur enim id esse risibile, quod
rationale. Nam si homo rational et homo risibile, constat id quod est risibile,
etiam rationale posse nominari. Quodsi ad species differentia dicitur, species
autem ad individua praedicatur. Necesse est ut differentia quoque ad individua
praedicetur. Dicis enim: qualis est Cicero? rationalis. Quodsi differentia ad
individua praedicatur, accidentia vero in individuis accidunt. Necesse est
differentias et ad accidentia praedicari. Proprium vero quoniam semper unius
speciei proprium est, et ad ullam speciem praedicatur solam. Cuius est
proprium. Risibile namque, quod proprium est ad solam hominis speciem
praedicatur. Quod si ad hominis speciem praedicatur. Species vero ad individua
dicitur. Non est dubium quin proprium quoque de individuis praedicetur. Nam si
homo risibile animal est, Cicero quoque et Virgilius risibilia animalia recte
dicuntur. Quodsi proprium ad individua recte dicitur, recte etiam et de
accidentibus praedicatur quae in ipsis accidunt individuis. Accidentia vero
ipsa et de speciebus et de aliis omnibus praedicantur et de ipsis maxime
individuis. Namque et albus equus et albus homo dicitur et iterum niger equus
et niger Aethiops. Quod si ita est, animal quoque nigrum dicitur. Dicitur etiam
rationale nigrum et irrationale nigrum, quippe si equus et homo Aethiops nigri
sunt. Dicitur etiam risibile nigrum, cum homo quis niger fuerit. Dicitur etiam
individuum nigrum, cum quis unus homo ex Aethiopia nominatur. Quod cum ita sit,
constat genus ad plurima praedicari, id est ƿ speciem, differentias, accidentia
propriaque et individua, nihilominus et differentiam ad plurima praedicari, id
est ad speciem, propria, individua et accidentia, et proprium ad plurima, id
est speciem, individua et accidentia, et speciem ad plurima, id est
<proprium>, individua et accidentia, accidens vero et ad genus et ad
speciem et ad proprium et ad differentiam at ad individua. Quod si ita est, has
quinque res constat ad plurima praedicari. At vero individuum quoniam sub
se nihil habet, ad singularitatem quandam et unitatem praedicatur. Cicero enim
unus est et ad unum nomen istud aptatur. Ita individua quae ad unitatem
dicuntur, cunctis superioribus supposita sunt, ut genus, species, differentia,
propria vel accidentia, quamvis ad se invicem dici possunt, ad individua tamen
aequaliter praedicantur, ut superius demonstratum est. Individua vero quoniam
sub se nihil habent ubi secari distribuique possint, ad nihil aliud
praedicantur nisi ad se ipsa, quae singula atque una sunt. Atque hoc est quod
ait: EORUM QUAE DICUNTUR, ALIA AD UNITATEM DICUNTUR, SICUT OMNIA
INDIVIDUA, UT EST SOCRATES ET HIC ET ILLUD, ALIA QUAE AD MULTITUDINEM, UT SUNT
GENERA ET SPECIES ET DIFFERENTIAE ET PROPRIA ET ACCIDENTIA. HAEC ENIM
COMMUNITER, NON UNIUS PROPRIE APPELLATIONIS SUNT. Simile est ac si
diceret: haec enim communiter ad plurima praedicantur, non ad unitatem sicut
individua. Et quid sint genera vel species vel differentiae vel propria ƿ vel
accidentia, exemplum supponit dicens: EST ENIM GENUS, UT ANIMAL, SPECIES, UT
HOMO -- quam dudum hominis speciem cum aliis animantibus sub animali posuimus
-- DIFFERENTIA, UT RATIONALE -- qua species scilicet hominis ab irrationali
distat animal -- PROPRIUM, UT RISIBILE, quod nullum aliud animal neque
rationale neque irrationale habet. Nullum enim animal ridet nisi solus homo.
Quare, cum quaedam caelestium potestatum animalia rationabilia sint, eorum
tamen proprium risibile non est, quoniam non rident. Recte igitur risibile
solius hominis proprium praedicatur. ACCIDENS, <UT> ALBUM, NIGRUM ET
SEDERE: quia ista in substantia hominum non sunt, merito accidentia vocantur.
Nam si substantiae cuiuscumque speciei inesset id quod accidens dicimus,
interempto accidenti periret etiam eius speciei substantia cui accidit. Nam
quoniam rationale in hominis substantia est, si rationalitas interimatur,
hominis quoque substantia necessarlo peritura est idcirco, quod in ipsius
speciei substantia naturaque nersatur. At vero nigrum et album vel quaecumque
sunt accidentia si interimas, species ipsa in qua illa accidebant, manet. Nam
neque omnis homo candidus neque omnis niger est, et cui alterutra defuerint,
eius species non peribit. Atque idcirco haec accidentia, veluti non innata in
substantia sed a foris venientia, recte nominata sunt. Nunc ergo, quoniam
quid sit genus ostendit et ea quae ƿ ad unitatem dicuntur, ab his quae de
plurimis praedicantur distinxit atque distribuit. Ipsius generis differentias
vel ab his quae ad unitatem dicuntur vel ab eis quae ad pluralitatem congruunt,
id est differentis, specie, proprio accidentique, declarat et dicit genus ab
illis quae ad sola individua prae dicantur, id est quae ad unitatem, hoc
differre, quod genus ad plurima praedicetur, individua vero ad singula. Sed
quoniam haec differentia generis ad individua communis erat differentiis
speciebusque, propriis et accidentibus, ab illis ipsis aliis differentiis genus
dividit atque disiungit. Quod ita demonstrat: AB HIS IGITUR QUAE AD UNITATEM
DICUNTUR, DIFFERT GENUS, QUOD GENUS EST HOC QUOD DE PLURIMIS PRAEDICATUR. AB
HIS VERO RELIQUIS GENUS DIFFERT, PRIMO AB SPECIE, QUONIAM SPECIES ETSI DE
PLURIBUS, NON TAMEN SPECIE DIFFERENTIBUS SED NUMERO PRAEDICATUR. Ac primum
generis specieique distantiam monstrat, quae propior est generi. Nam quamvis
differentia super speciem sit, super speciem specialissimam differentia
ponitur. Nam quamvis rationalis differentia super hominem ponatur, quae species
specialissima est, tamen ante speciem specialissimam ƿ ipsa differentia species
est eius generis, cui species snecialissima supponitur; nam sub animali ante
hominem rationale ponitur. Igitur cum genus et species utraque ad plurima
praedicentur, genus vero ad plurimas species in eo quod quid sit praedicetur,
species non iam ad plurimas species sed ad plurima individua praedicatur. Sunt
autem quaedam genera generalissima, ut dictum est, supra quae aliud genus
inveniri non possit. Sunt autem species sub quibus alia species inveniri non
possit, et integra species illa nominatur quae numquam genus est, id est sub
qua species nullae sunt. Nam si sub ea species essent, ipsa etiam genus esse
posset. Species ergo quae vere species est, alias sub se species non habebit,
nt est homo. Namque homo quoniam species est, singuli homines qui sub ipso
sunt, non eius species sed individua nominantur. Nam si homo genus esset
hominum singulorum, genus autem, sicut dictum est, ad plurimas res specie
differentes in eo quod quid sit appellatur, homo, id est species, si sicut
genus praedicaretur ad singulos homines, singuli homines specie ipsa differrent.
Sed quia singuli homines specie non differunt, quod autem specie non differt,
si quid ad hoc praedicatum fuerit, non praedicatur ut genus ad species, id est
homo non praedicatur ad singulos homines ut genus ad res plurimas specie
differentes, quid igitur? Ad res plurimas numero differentes; ƿ singuli enim
homines numero a se tantum, non specie distant. Atque ideo, quoniam genus
sic ad subiecta praedicatur, ut ad plurimas res specie differentes praedicetur,
species autem ad subiecta ita praedicatur, ut ad plurimas res numero
differentes praedicetur, genus in hoc ab specie distat, quoniam genus ad
plurimas res specie differentes praedicatur. Species autem ad plurimas res
numero differentes dicitur. Congruunt ergo sibi genus et species, quod genus et
species ad plurima praedicantur et utraque in eo quod quid sit. Nam si
interroges: quid est Cicero? Animal dicitur, id est genus. Et si interroges:
quid est Cicero? Homo dicitur, id est species distant autem, quod quamvis
utraque ad plurima praedicentur et in eo quod quid sit, genus praedicatur ad
res specie differentes, species vero dicitur ad res tantum numero differentes
quod Porphyrius sic demonstrat: AB HIS VERO RELIQUIS QUAE DE PLURIBUS
APPELLANTUR, GENUS DIFFERT, PRIMO AB SPECIE, QUONIAM SPECIES ETSI DE PLURIBUS
PRAEDICATUR, NON TAMEN SPECIE DIFFERENTIBUS SED NUMERO. HOMO ENIM SPECIES CUM
SIT, DE SOCRATE, PLATONE, CICERONE PRAEDICATUR, QUI NON SPECIE SED NUMERO
DIFFERUNT, ANIMAL VERO QUOD GENUS EST, ET BOVIS ET EQUI PRAEDICATIO EST QUAE
ETIAM DIFFERUNT SPECIE A SE INVICEM, NON NUMERO SOLO. Quod simile est ac
si diceret genus ab specie unam differentiam plus habere. Congruunt namque
genera speciebus, quod utraque in eo quod quid sit praedicantur, ut dictum est.
Congruit item et genus et species, quod utraque ad res plulimas praedicantur.
Congruit item genus ad species, quod utraque ad les numero differentes
praedicantur. Nam et singuli homines sta a se divisi sunt, quantum ad numerum,
ut homo ab equo vel a bove vel a coruo vel a quibuslibet aliis animantibus. At
vero distat ab specie genus, quod genus de pluribus rebus specie differentibus
praedicatur, quod species non habet. Nihil autem differre arbitrator, utrum ita
dicatur 'aliam rem ad aliam praedicari' an 'aliam de alia praedicari'. Utrumque
enim idem intellectus est. Nam si animal praedicatur ad hominem, idem etiam
animal de homine praedicatur. Nam cum interrogaveris: quid est homo? Respondeas
de hominis interrogatione hominem esse animal. Sed nunc oportet nos ea
quae secuntur aspicere. Quid ergo sequitur? A PROPRIO AUTEM GENUS DIFFERT,
QUOD PROPRIUM IUXTA UNAMQUAMQUE SPECIEM PROPRIUM APPELLATUR CUIUS EST PROPRIUM,
ET IUXTA EA QUAE SUB SPECIE SUNT, SCILICET INDIVIDUA; NAMQUE RISIBILE HOMINIS
SOLUM EST ET SINGULORUM UTIQUE HOMINUM. GENUS AUTEM NON AD UNAM SPECIEM SED AD
PLURES DIFFERENTES SEMPER APTATUR. Ergo hoc videtur hic dicere, quoniam omne
proprium si fuerit speciei unius, tunc vere est proprium. Nam si unius speciei
non fuerit sed duarum vel plurium, tunc duabus vel pluribus non proprium sed
erit in substantiae ratione commune. Constat ergo proprium ei cuius est
proprium soli speciei singulariter adhaerere. Unde quia hominis species sola
est quae ridet, risibile homini proprie et singulariter aptatur. Ad unam semper
igitur speciem proprietas adhibetur. Distat igitur proprium a genere, quod
genus semper ad plurimas species appellatur, proprium vero de una tantum specie
cuius est proprium. Nam si risibile dicas, ad unam tantum speciem hominis
appellatur. Congruit autem genus cum proprio in hoc, quod genus et proprium de
pluribus appellantur. Namque genus ad plures species appellatur, appellatur
etiam genus de his quae sub specie sunt individuis. Nam si homo et equus animal
est, erit etiam Cicero animal et quilibet equus singulariter animal nominatur.
Similiter et proprium ad plurima dicitur. Dicitur enim ad unamquamque speciem
et ad ea individua quae sunt sub specie praedicatur. Nam si homo risibilis est,
risibilis est etiam Cicero et Virgilius, et quicumque singulariter nominantur,
risibiles sunt. Congruunt etiam, quoniam utraque in eo quod quld sit
praedicantur. Nam genus de specie in eo quod quid sit praedicatur. Nam si
dicis: quid est homo? Animal appellabis. Item proprium in eo quod quid sit
praedicatur. Nam ƿ si dicis: quid est homo? Merito risibile praedicabis.
Congruunt autem, quod genus et proprium ad plurimas res numelo differentes
praedicantur. Nam ita a se differunt singula animalia, id est homo, equus et
coruus et caetera, ut singuli homines, quantum ad numerum. Distat autem a
genere, quod genus ad plurimas species praedicatur, proprium vero ad unam solam
cuius est proprium nominatur. Sed non est inter genus et proprium eadem
differentia, quae est inter speciem et genus. Nam species de nulla omnino
specie praedicatur, proprium vero licet non ad plures, ad unam tamen solam
speciem, cuius est proprium, semper aptabitur. Post hoc igitur de
differentiae accidentisque a genere distantia disserit dicens: A DIFFERENTIA
VERO ET AB ACCIDENTIBUS DIFFERT GENUS, QUONIAM ETSI ETIAM ISTA DE PLURIBUS
SPECIE DIFFERENTIBUS PRAEDICANTUR, DIFFERENTIAE SCILICET ET ACCIDENTIA QUAE
COMMUNITER ACCIDUNT, NON TAMEN IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICANTUR, CUM
INTERROGANTIBUS NOBIS FIT SECUNDUM EA RESPONSIO; MAGIS ENIM QUALE QUID SIT
OSTENDUNT. Differentiam vero et accidens idcirco posterius reservavit,
quod eorum unam differentiam erat distantiamque dicturus. Differentia enim et
accidens qualitatem cuiuscumque speciei demonstrant. Illa substantiae
qualitatem, id est differentia, illud, ƿ id est accidens, non substantiae. Ergo
quoniam genus super speciem est et species supposita generi, genus speciem,
species individuum quid sit ostendit. Porro autem solae possunt species
differentiae segregare quae qualitatibus eas substantialibus, id est
substantias declarantibus, seiungunt atque dispertiunt. Nam cum animal genus
sit, homo vero vel equus species, quales utraeque species sint monstrat
differentiae segregatio, ut dicamus speciem esse hominis rationalem, speciem
vero equi irrationalem. Si enim quis interroget: quid est homo? Animal dicitur.
Si autem quis dicat: qualis est homo? Rationalis respondetur. Ita semper
differentia non in eo quod quid sit sed in eo quod quale sit appellatur. De
accidenti vero non dubium est, cum ipsa qualitas in accidentis partibus
componatur. Namque in praedicamentis inter alias novem partes accidentis etiam
qualitas nominatur. Nam etiam si quis interroget qualis corui species sit,
nigra continuo respondetur. Congruunt ergo genera differentiis et accidentibus,
quod de speciebus pluribus praedicantur. Nam sicut genus plures sub se species
habet, ita differentia. Nam rationale dicimus deum et hominem. rursus etiam
accidens de pluribus speciebus praedicatur. Nam nigrum dicimus et hominem et
equum et coruum et hebenum et plurimas alias species. Rursus congruit genus differentiae,
quod, sicut genus, sic differentia aequaliter ad indiniduum praedicatur. Nam si
Cicero animal est, quod est genus, et rationale avimal est. Quod est
differentia. Congruunt etiam, quod de numero differentibus praedicantur, quod ƿ
superius de aliis monstratum est. Distant autem quod, sicut dictum est, genus
in eo quod quid sit appellatur, differentia vero vel accidentia in eo quod
quale sit praedicantur. Nam si dicas: quid est homo? Appellabis genus et dicis
animal esse hominem, si vero qualis sit ad differentiam interrogaveris,
rationale respondebis, vel <ad> accidens, nigrum vel album vel qualis
quisque sit de quo interrogatur. His igitur distributis distantias ipsas a
primordio rursus orditur dicens: UNDE HOC QUOD DE PLURIBUS PRAEDICATUR
GENUS DISTAT AB HIS QUAE DE SINGULIS PRAEDICANTUR, HOC EST AB INDIVIDUIS; ILLO
QUOD DE SPECIE DIFFERENTIBUS PRAEDICATUR, DISTAT AB SPECIEBUS ET A PROPRIIS;
ILLO ETIAM IN QUO QUID SIT APPELLATUR, SECERNITUR A DIFFERENTIIS ET A
COMMUNITER ACCIDENTIBUS, QUOD HAEC DUO QUALE QUID SIT DECLARANT. Hoc dicit
distare genus ab individuis, quod genus de pluribus, ut dictum est,
praedicatur. Colligit autem et in unum redigit proprii specieique differentias.
Nam quoniam species de pluribus non specie sed numero differentibus praedicatur,
proprium vero de una tantum specie et de his quae sub eadem specie sunt
individuis praedicatur, quamvis de una specie praedicetur, tamen aequa est illi
cum specie a genere differentia de pluribus specie differentibus non
praedicari. Nam neque species omnino de speciebus aliquibus poterit praedicari
ƿ neque proprium, quoniam proprium non de pluribus speciebus sed de una tantum
cuius est specie praedicatur. Quod si ita est, una differentia a genere species
et propria seiunguntur accidens vero et differentia eadem quoque una a genere
differentia separantur, quod genus in eo quod quid sit dicitur, differentia
vero vel accidentia in eo quod quale appellantur. Has Porphyrius ad
constituendam generis rationem differentias quam parcissime potest colligit et
ipsas differentias multis modis posterius probaturus, nunc vero quantum sat est
dicit se <neque deminutam neque> abundantem generis constituisse rationem
hoc dicens: HOC SI ITA EST, NULLO MINUS AUT PLUS EFFECTA EST GENERIS
DEFINITIO. Perfectam plenamque se generis definitionem fecisse dicit,
quoniam neque plus neque minus facta sit definitio sed aequaliter ad genus
pariterque composita. Quod unde sit, hoc modo monstrandum est. Novimus quod
quaedam res quae ad alia praedicantur, his de quibus praedicantur, abundant, ut
genera et species. Namque animal, quod genus est, de homine, quod est species,
hoc abundat, quod nomen generis etiam in equum atque bovem atque in alia valet
aptari. Ergo si quis ad quamlibet rem abun dantem fecerit maioremque definitionem
quam ipsa res fuerit quam definit, non erit integra propriaque definitio,
quoniam non solum illam rem amplectitur quam definit, ƿ si maior fuerit
definitio sed etiam alias quascumque res, quibus ipsius definitionis terminus
abundabit. maiorum igitur praedicamentorum maior erit definitio, minorum vero
minor erit etiam definitio; animal ergo, quod maius est, ita definiunt: animal
est substantia animata sensibilis, hominem vero, quod ab animali minus est, ita
definiunt: animal rationale, mortale, risus et disciplinae perceptibile quoniam
maius est animal ab homine, maior etiam erit animalis definitio ab hominis
definitione. Plus enim erit dicere 'substantia animata sensibilis' quam 'animal
rationale et mortale'. Nam substantia animata sensibilis, sicut ipsum animal,
non solum hominem complectitur sed etiam equum vel bovem atque alias huiusmodi
species. Si quis ergo ad hominem maiorem definitionem aptaverit, quae est
animalis, ut ita definiat hominem: homo est substantia animata sensibilis, non
est plena definitionis ratio, cum equus atque bos substantia animata atque
sensibilis esse possint, quae species hominis non sunt. Si quis vero maiori rei
minorem definitionem aptaverit, curtam et deminutam quodammodo faciet rationem.
Nam si quis animal definire volens dicat: animal est res rationalis, risus et
disciplinae perceptibilis, non erit integra definitio, quoniam sunt quaedam
animalia quae istius definitionis rationem subterfugere atque euadere possunt.
Est enim animal bos, quod neque rationale sit neque risus perceptibile. Sola
igitur relinquuntur bene definiri quaecumque aequalibus definitionibus
constituuntur. Ubi autem aequalis definitio sit, hoc modo possumus reperire.
Praedicamenta quaecumque fuerint, si maius praedicamentum de minore aliquo
praedicatur, converti non potest, ut minus de maiore praedicetur. Semper enim
maiora de minoribus, numquam minora ƿ de maioribus praedicantur. Nam si quis
dicat hominem esse animal, non poterit convertere animal esse hominem. Nam homo
nihil aliud, quantum ad genus, nisi animal est, animal, quantum ad species,
potest esse etiam non homo. Paria vero praedicamenta semper sibi ipsa invicem
convertuntur. Nam quoniam risibile solius est hominis, risibile ad hominem
praedicatum etiam converti potest, ut homo ad risibile praedicetur dicitur
enim: quid est homo? Risibile. Quid est risibile? Homo. Ergo quascumque
definitiones convertere potes, illae verae atque pares sunt, quascumque vero
convertere non potes, aut maiores sunt aut minores, pares inveniri non possunt.
Nam si dicas hominem substantiam esse animatam atque sensibilem, verum est.
Item si convertas et dicas substantiam animatam atque sensibilem esse hominem,
non omnino verum dixeris potest enim et substantia animata esse atque
sensibilis et homo non esse. Item si dixeris rem rationalem, mortalem, risus et
disciplinae capacem esse animal, verum dixeris. Si autem dicas atque convertas
animal esse rem rationalem mortalem, risus et disciplinae perceptibilem, non
omnino verum dixeris. Potest enim esse animal et non esse rationale et risus
capax. Ergo quotiens est maior definitio quam id quod definitur si prius
dicitur id quod definitur et maior definitio adhibetur vera esse poterit
definitio. Si enim prius dixeris hominem, rem minorem, et ad ipsum posterius
adbibueris definitionem maiorem, ut prius dicas 'homo est', et post subiungas
'substantia ƿ animata sensibilis', verum est. Homo enim necessario est
substantia animata sensibilis. Si vero prius dixeris definitionem et postea
dixeris id quod definies, vera esse non omnino potest. Nam si definitionem
maiorem prius dixeris dicens 'substantia animata sensibilis' et postea rem
minorem intuleris, ut dicas 'homo est', ut sit 'substantia animata sensibilis
homo est', non omnino verum est. Potest enim esse et substantia animata
sensibilis, non tamen homo. At vero si minor fuerit definitio quam illa
ipsa res quae definitur, si prius dicta sit definitio, vera est, posterius,
falsa. Nam si dixeris definitionem quae est minor 'res rationalis, mortalis,
risus et disciplinae capax' et post intuleris 'animal est', ut sit 'res
rationalis, mortalis, risus et disciplinae capax animal est', vera est. Omnis
enim res quae rationalis et mortalis est et risus et disciplinae capax,
necessario animal est. At vero si converteris et rem maiorem prius dixeris, post
vero minorem definitionem adhibueris, vera omnino esse non potest. Nam si dicas
prius 'animal est', postea autem iunxeris 'res rationalis, mortalis, risus et
disciplinae perceptibilis', non omnino verum est. Potest enim esse animal et
rationale vel mortale non esse. Itaque si maior est definitio quam res fuerit,
si prius rem dixeris, postea definitionem intuleris, vera est, si vero prius
definitionem dixelis, post rem intuleris, falsa est. In minoribus vero
definitionibus et maioribus rebus contra ƿ est. Nam si definitionem prius
dixeris, postea rem subieceris vera est, si vero rem prius dixeris, postea
definitionem sub ieceris, vera omnino esse non potest. At vero in aequalibus
definitionibus converti aequaliter potest. Nam quoniam solius hominis haec est
definitio 'animal rationale, mortale, <risus et disciplinae
perceptibile>', aequalis est haec ad hominem definitio, quoniam non est cui
alii possit aptari. Itaque vel si prius rem dixeris, postea definitionem
subieceris, vera erit, ut est 'homo est animal rationale, mortale, risus et
disciplinae perceptibile', sin vero converteris et prius definitionem, postea
rem dixeris ut si dicas 'animal quod fuerit rationale, mortale, risus et
disciplinae perceptibile homo est', haec quoque vera est. Ita semper ut definitiones
verae sint, neque plus neque minus in defini tionibus oportet aptari sed
aequalitter definitiones convenienterque disponi. Quod Porphyrius scilicet non
ignorans ait se neque plus neque minus effecisse generis definitionem. Et
Fabius: Sequitur, inquit, te de specie disputare. ÑDic, inquam, quid sequitur?
ÑEt Fabius: Hic, ut opinor, ordo est: SPECIES QUOQUE MULTIS DICITUR MODIS.
NAM ET UNIUSCUIUSQUE HOMINIS FORMA SPECIES APPELLATUR. RURSUS IGITUR ET
PULCHRITUDO UULTUS, UNDE PULCHERRIMOS QUOSQUE SPECIOSOS DICIMUS. DICITUR
SPECIES ET EA QUAE ƿ SUPPOSITA EST GENERI, UNDE ANIMALIS SPECIEM APPELLAMUS,
CUM ANIMAL IPSUM GENUS SIT, ET ALBUM COLORIS SPECIEM. Tunc ego: Speciei
quoque nomen sicut generis aequivocum puta. Nam et hoc quoque multifariam appellari
designat. Dicitur enim, inquit, species et figura corporis et fortasse alia
plura. De quibus quoniam nullus tractatus habebatur, iure praetermissa sunt.
Hic tamen a Victorino videtur erratum, quod cum idem sit cuiuscumque hominis
species et uultus, quasi in alia appellatione speciei uultus iterum
pulchritudinem dixit, quasi vero non proinde pulchlitudo uultus sit ac tota
species fuerit; nam si quispiam pulcher fuerit toto corpore, etiam uultu. Sed
praemissis his ad illam speciem quae sub genere ponitur atque genus efficit
veniamus. Namque, ut dictum est, substantiae ipsae nullo speciei nomine
generisue censentur, nisi quadam ad se invicem collatione sint comparationeque
compositae. Nam quod animal est, non idcirco est genus, quoniam animal est sed
idcirco, quod hominis sub se atque equi et caeterorum animantium species habet.
Atque idcirco ait: UNDE ANIMALIS SPECIEM APPELLAMUS, CUM ANIMAL IPSUM GENUS
SIT; neque enim homo species diceretur, si super ipsum animalis appellatio non
praedicaretur. Sed ut monstraret non in unis solis substantiis genera
speciesque versari sed etiam in omnium praedicamentorum nuncupationibus ƿ esse
conexa, non solius substantiae dedit exemplum sed etiam eius quod reliquum
remanserat, accidentis. Quid enim ait et album coloris speciem: quae sunt in
accidentis divisione qualitatis. Sed quoniam inter se quaedam conexio est et
talis comparatio atque relatio, ut praeter ad se invicem latitudinem genera et
species esse non possint -- nihil enim in eorum definitionibus concludi potest,
nisi ad alterutrum nominata sint; nam si substantia generis specie supposita
species vero genere superposito et ad ipsam praedicato perficitur, non est
dubium quin cum genus definire necesse it iure speciem, et cum speciem, iure
nobis genus praedicare necesse sit -- haec igitur etiam in generis
subscriptione servatur distinctio, cum generis definitio habita est. Hoc enim
dictum est tunc, esse genus quod ad distantes species diceretur, nunc vero
dicendum est id esse speciem quae sub genere ponitur. Sed multiplex eius
definitio haberi potest. Potest enim rursus dici id esse speciem, ad quam genus
in eo quod quid sit praedicatur. Quae res utraeque id significant, speciem poni
sub genere. Nam prima quidem definitia id aperte designat, secunda vero talis
est: quoniam semper ƿ maioribus minora supponuntur, genus ab eo, ad quod in eo
quod quid sit praedicatur, maius esse non dubium est. Quod si ita est, nullus
est obscuritatis error, quin species quae minor est, maiori sibi generi
supponatur. Nihil igitur haec secunda definitionis significatio a priore
differt; si enim species sub genere non poneretur, genus ad speciem in eo quod
quid sit non praedicaretur. Tertia vero definitio speciei integra ratione
collecta est et ipsius speciei vim naturamque demonstrat. Dicit enim speciem
esse quae ad plurima numero differentia in eo quod quid sit praedicatur. Quae
definitio etiam ex superiore genere debuit esse planissima sed ego nunc quantum
castigata permittit brevitas explicabo. Sed prius de ipsis generibus
speciebusque pauca dicenda sunt. Cum sint quaedam genera quae species habeant
atque ipsa aliis generibus species esse possint, non est dubium ea gemina
comparationis habitudine fungi, ut ad alia species, ad alia genera nominentur.
Sed si in uno filo atque ordine speculemur et quodcumque genus alicuius rei
repertum sit, eius rursus genus aliud requiramus et rursus aliud atque aliud
iterum, si nihil sit quod intellectus ratione consistat, inesplicabilis ratio
interminabilisque tractabitur. Sed quoniam nulla sunt in his scientiae
fundamenta quae nulla consideratione animi in infinitum procedentia
concluduntur, dicendum necessario est posse nos ascendentes usque ad tale
aliquid pervenire cuius, cum ipsum caeteris genus sit, ƿ aliud genus invenire
non possumus, quod genus primum et magis genus et generalissimum nuncupetur.
Sed si hoc in genere contingit, ut ascendentes alicubi consistamus, non est
dubium quin descendentes iterum per species ad aliquem quodammodo calcem
offenso termino consistamus. Igitur cum descendentes per species usque ad
illam speciem venerimus quae sub se species nullas habet, illam speciem ultimam
speciem et magis speciem et specialissimam nuncupemus. Sed quoniam species
aliquorum est continens, si aliquorum specie differentiam continens esset, non
magis species sed genus merito vocaretur. Sed quoniam continet et non specie
differentes res continet, similes necesse est sibi contineat pluralitates. Sed
si continet pluralitatem et maius semper est id quod continet quam id quod
continetur, de pluralitate illa species praedicabitur. Appellabitur igitur
species de pluribus rebus numero differentibus in eo quod quid sit. Species
enim cum appellatur de subterioribus, superiorem speciem substantiamque
declarat nam cum dicimus: quid est Cicero? Homo continuo respondetur. Cum ergo
tribus modis speciei facta sit definitio, superiores duae non tantum sunt
speciei sed etiam subalternae speciei, quae et ipsa genus. generalissimum
substantia et sub ea corpus animatum, sub animato corpore animal et sub animali
ƿ homo, sub homine individua. Sed hanc divisionem plenius posterius exequemur,
nunc autem hoc nobis tantum sufficit. Substantia igitur magis genus est, homo
magis species, ita ut neque substantia species aliquando esse possit nec homo
genus. Corpus vero animatum vel animal ad superiora species, ad subteriora
genera nominantur. Si quis ergo corpus animatum vel animal vel hominem
velit exprimere et dicat: SPECIES EST QUOD PONITUR SUB GENERE ET AD QUAM GENUS
IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR, haec definitio et magis speciem, id est
hominem, et subalternam speciem continet, id est corpus animatum vel animal.
Nam corpus animatum et animal et homo sub genere sunt posita, et ad eas omnes
in eo quod quid sit appellatur, ut dictum est. Si quis vero illam speciem
definitione monstrare velit quae vere species est, id est specialissimam
speciem, quae tantum species, numquam et genus sit, hoc modo definiet, speciem
esse quae ad plurimas res numero differentes in eo quod quid sit praedicetur.
Sed haec definitio subalternis speciebus numquam conveniet. Illae enim quae
subalternae sunt species, possunt etiam pro generibus accipi, si ad subiecta
praedicentur. Quodsi possunt pro genelibus accipi, cum pro generibus acceptae
fuerint, non tantum ad plurimas res numero differentes praedicabuntur sed etiam
ad plurimas res specie differentes, quippe cum sint genera. Sed quia hoc in
magis speciebus non evenit, ut aliquando de specie differentibus praedicentur,
haec definitio posterior solius magis speciei definitio est et eam caeterae
subalternae species excludunt atque reiciunt. Quod Porphyrius ita
demonstrat: SED HAEC DEFINITIO EIUS SPECIEI EST QUAE MAGIS SPECIES
DICITUR, ALIAE VERO DEFINITIONES ERUNT ETIAM ILLARUM QUAE NON SUNT MAGIS
SPECIES. Horum ergo ipsam subscriptionem demonstrationemque clarius se ipsum
dicere promittit cum dicit: MANIFESTIUS AUTEM FIET HOC QUOD DICIMUS HOC MODO.
IN OMNIBUS PRAEDICAMENTIS SUNT QUAEDAM MAGIS GENERUM ET MAGIS SPECIERUM, SUNT
ALIA MIXTA. MAGIS GENERA SUNT SUPRA QUAE NULLUM ALIUD GENUS POTERIT INVENIRI,
MAGIS SPECIES RURSUS, SUB QUA NULLA SPECIES REPERITUR. HORUM INTERUALLA QUAE
POSSIDENT, ET GENERA ET SPECIES SUNT, SINGULA SUPERIORIBUS INFERIORIBUSQUE
COLLATA, UT ALTERI GENUS, ALTERI SPECIES APPELLENTUR Huiusmodi sunt, inquit,
quaedam quorum genera inveniri non possunt, haecque ipsa merito magis genera
nominantur, quoniam maius ipsorum aliquid inveniri non potest. Nam si ista sunt
genera, genus autem omnibus sub se positis maius est, quorum genus nullum est,
nihil eorum maius poterit reperiri. At quorum genus nihil poterit inveniri,
merito ipsa magis genera vocitantur. Sunt autem quaedam alia quae magis spe
cies appellentur, sub quibus non aliae species locatae sunt. nam plus videtur
esse species ea et integrior vere species est ƿ quae genus numquam est quam ea
quae aliquando genus esse potest. Quodsi verior species est quae sola species,
numquam genus est, merito magis species appellata est. Igitur inter magis
speciem et magis genus quod est interuallum, subalterna genera et subalternae
species impleuerunt. Nam subalterna vocamus quaecumque ad superiora species, ad
inferiora pro generibus accipiuntur, idcirco quoniam, si omnes res ad inferiora
componas, genera, si ad superiora, species, et si ad superiora et inferiora
eadem ducas, genera et species invenientur. Atque ideo subalterna genera
et species nominata sunt, quod filo quodam atque ordine ad inferiora composita
genera et ad superiora species agnoscuntur. Sed haec ita genera speciesque esse
possunt, non ut cui genus est, eidem iterum velut species supponatur. Nam si, ut
prius ostensum est, specie sua maius est genus, non est dubium quin maior res
sub minore poni non possit. Atque ideo ait ut alteri genus, alteri species
appellentur, quod nequaquam eandem rem et genus esse et speciem conveniret. Dat
igitur huius rei exemplum, quo quod dicit, facilius possit agnosci. Facit
igitur hanc divisionem. Ponit substantiam magis genus, supponitur substantiae
corpus et incorporeum, corpori animatum corpus et inanimatum, animato corpori
animal sensibile et insensibile -- ut sunt ostrea vel conchilia vel echini vel
arbores et alia huiusoemodi, quae vivendi animam habent, non etiam sentiendi --
sub animali animal rationale et irrationale, sub rationali mortale et
inmortale, sub mortali hominem, gub homine singulos homines, hoc est corpora
individua, Ciceronem et Virgilium scilicet et eos ƿ qui iam in partes sunt
singuli. Substantia ergo quae prior est magis generis accipitur loco; genus
enim solum, non etiam species est, quod numquam eius genus superius invenitur.
Homo vero solum species est, nullas enim alias species sub se cohercet; singuli
enim homines non specie, ut dictum est, numero differunt. Corpus vero, quod
pridem sub genere posuimus, id est substantia, ad substantiam quidem species,
ad animatum corpus genus accipitur. Animatum autem corpus ad corpus species
est, ad animal genus, animal autem ad animatum corpus species videtur, ad
rationale animal genus. Rationale item animal mortalis genus est, species
animalis. Mortale autem genus hominis est, species rationalis animalis. Homo autem
quod super individua est, nihil de generis natura sortitus est sed tantum sola
species appellatur. Sed hanc divisionem sicubi in aliis rebus transferri
et aptari placeat, ita considerandum est, ut quicquid fuerit cuius genus
inveniri non potest, magis id genus appelletur et quicquid cuius nulla species
fuerit, id est ut super individua collocetur, illam magis speciem esse. Oportet
enim, si quod genus sit. Super differentes specie res poni, quod autem magis
species non super specie res differentes ponitur, numquam digne genus poterit
appellari. Ergo quemadmodum quod ƿ superius genus super se nullum genus habet,
magis genus dicitur, ita et species quae sub se species non habet sed tantum
individua, merito magis species appellatur. Illa autem quae in medio posita
sunt, non eiusdem sunt habitudinis. Nam quoniam species esse possunt, non sunt
magis genera, et quoniam genera possunt esse, idcirco numquam magis species
praedicantur. Nam illis quae supersunt, species sunt, illis vero quae subsunt,
loco generis praeponuntur. Cum igitur duae formae sint omnium rerum, aut
ut genera praeponantur aut ut species supponantur, summitates, id est
generalissimum genus et specialissima species, singulas tantum continent
habitudines, illud, ut tantum genus, numquam species videatur, illud, ut sola
species, numquam etiam genus appelletur. Subalterna vero, quae media sunt, duas
formas habent, id est utrasque. Namque, ut frequentius inculcatum est, et
generis quodammodo parentelam et speciei derivationem sortita sunt. Nec hoc fortasse
nos turbet, quod species specialissima habet sub se aliquid. Namque homo cum
sit magis species, habet sub se singulos homines. Haec enim quamvis individuis
supersit, numquam formam specialitatis inmutat. Cum enim sub se individua
habeat, quod ea contineat quae sub una specie sint et nulla substantiae
proprietate discrepent, species eorum vocatur quae continet. Ita homo et
animalis species dicitur, quia continetur, et hominum singulorum species est,
quia eos continet qui nulla umquam specie discrepabunt. Definitio ergo magis
generum magisque specierum talis est: magis genus ƿ esse dicitur quod genus
semper sit, numquam species, et quo superius nullum genus sit; rursus magis
species est quae semper species sit, tumquam genus, et iterum, quae numquam dividitur
in species et quae ad plurima numero differentia in eo quod quid sit
praedicatur. Illa vero alia, ut saepe dictum est, et genera et species esse
possunt, superioribus scilicet inferioribusque collata. Hoc autem attentissime
respiciendum est, quod in diversis longe nationibus in eo genere ubi ex
sanguine aliqua cognatio deducitur, diversarum cognationum gens ad unum caput
generis duci potest. Nam quoniam Romani a Romulo sunt, Romulus autem a Marte,
Mars a Iove, poterit gens Romanorum ad Iovem duci. Item quoniam Athenienses a
Minerua, Minerua a Iove, potest Atheniensium gens ad eundem Iovem duci. Item
quoniam Persae a Sole, Sol autem a Iove, possunt Persae quoque ad eundem Iovem
velut ad originem propriam deduci. Ita diversissimae gentes ad unius cognationem
erigi possunt, quod idem speciebus generibusque non fit. Numquam enim diversa
genera sub uno genere poterunt accommodari. Aristoteles enim primorum generum
decem praedicamenta constituit, quae velut aliquis fons, ita subterioribus
omnibus ortum quodammodo nationemque profuderint. Haec igitur decem genera
quoniam generalissima sunt et superius eis nullum inveniri genus potest, ad
unum genus reduci non poterunt. Quodsi decem genera prima ad unum genus ƿ
reduci non poterunt, nec illa quae sunt sub eisdem generibus, id est species
subalternaque genera, ad unum genus aliquando poterunt applicari. Nam si prima
eorum genera ad unum superius duci non possunt, non est dubium quin ea ipsa
quae sub ipsis sunt, ab uno genere coherceri continerique non patiantur. Nam si
substantia, qualitas et quantitas et caetera sub alio communi genere poni non
possunt, quod ipsa magis sunt genera, nec quicquid sub substantia fuerit, id
est sub eodem genere, ut animal vel homo, vel item sub qualitate vel
quantitate, ad aliquod genus commune se poterunt applicare. Numquam enim
inveniri genus poterit quod haec decem genera solitario et proprio intellectu
intra se possit velut species continere. At dicat quis haec omnia decem genera
si vere sunt subsistentia, quodammodo vel entia dici posse. Flexus enim hic
sermo est ab eo quod est esse, et in participii abusionem tractum est propter
angustationem linguae Latinae compressionemque haec igitur, ut dictum est,
entia poterunt appellari, et ens hoc ipsum, id est esse, genus eorum fortasse dici
videbitur. Sed falso. Namque omnia quae inter se aequivoce nominantur, numquam
eiusdem continentiam generis sortiuntur, quippe quorum substantia discrepat,
non est dubium quin generis quoque ipsius definitio discrepabit; haec autem ut
entia nominentur, non univoce sed aequivoce praedicantur. Nam quoniam
substantia ens est et item qualitas ens, <sed> si quis rationem
definitionemque qualitatis dixerit, ƿ eadem natura utriusque non poterit
convenire, non est dubium quin substantia et qualitas non univoce sed aequivoce
praedicentur. Quodsi aequivoce praedicantur, sub eiusdem generis fonte poni non
poteront. Non est igitur in generibus speciebusque aliquod genus solum quod
possit diversa remm genera cohercere. Tunc Fabius: Abundanter haec,
inquit, omnia, et de his ipsis rebus frequentius inculcatum est. Sed perge ad
sequentia. Faciam, inquam. Haec enim, ut arbitror, secuntur: ERGO DECEM
GENERA CONSTITUIT ARISTOTELES IN PRAEDICAMENTIS QUAE MAGIS GENERA SUNT, AT VERO
ILLAE QUAE MAGIS SPECIES SUNT, SEMPER IN PLURIMO QUIDEM NUMERO SUNT, NON TAMEN
IN INFINITO. AT INDIVIDUA QUAE SUB MAGIS SPECIEBUS SUNT, INFINITA SUNT
SEMPER. Hoc enim dicere vult quod multo plures species sunt quam genera;
habet enim genus sub se plurimas species. Et quoniam decem genera rerum omnium
prima sunt, species specialissimae non solum decem sunt sed plures, non tamen
infinitae individua vero quae sub magis speciebus sunt, infinita sunt et eorum
intellegentia nulla umquam capi potest. Quae enim infinita sunt, nullo
scientiae termino concluduntur. Igitur omnis nobis divisio omnisque scientia a
magis generibus per subalterna genera usque ad magis species deducatur; ibi
enim consistentes integram, superiorum scientiam capere possumus ac retinere.
Si quis autem individua velit scientia disciplinaque comprehendere, frustra
laborat sed ita iubemur a magis generibus ƿ usque ad magis species per media
interualla decurrere, ut specificis differentiis dividentes subalterna genera a
magis generibus usque ad magis species descendamus. Specificae autem differentiae
sunt quae speciem quamcumque declarant. Declaratur autem species differentiis
hoc modo. Si quis enim dicat substantiam, ut ponat sub substantia corpus, sub
corpore animatum corpus, sub animato corpore animal, sub animali rationale, sub
rationali mortale, has omnes species, quae sunt substantiae, cum pro
differentiis posuerit, hominis scilicet species informabitur. Nam corpus
animatum ab inanimato corpore differentia est, porro autem animal ab
insensibilibus et rationale ab irrationalibus et mortale ab immortalibus
differentiae sunt. Haec igitur omnia cum iunxeris, unam speciem declarabis, id
est hominem. Nam cum dicis corpus animatum, animal rationale et mortale, quae
scilicet differentiae in subalterno ordine sibi suppositae sunt, hominem demonstrasti.
Sunt autem quaedam aliae differentiae, quae tales sunt ac si dicas animal
rhetoricum, quod solus homo rhetor esse possit. Sed haec differentia non
specifica differentia est et substantiam hominis naturamque non perficit sed
tantum artem quandam scientiamque esse commendat. Illae igitur in divisionibus
differentiae speciesque prosunt ex quibus illa quae dicitur magis species
informatur, et haec vocatur specifica differentia quae magis speciem possit
efficere. Ergo cum per haec descensum fuerit ad magis species, relinquenda sunt
sub magis speciebus individua nec eorum aliqua scientia requirenda. Nam illa
non ƿ solum infinita sunt sed etiam quaecumque in sese continverint infinita
fiunt. Rhetorica enim species est sed cum venerit in singulos homines, tunc per
singulos et infinitos divisa singula etiam fiet et infinita. Si enim omnes
quicumque sunt vel fuere numerentur rhetores, nullus umquam huiusce
numerationis finis erit, cum praesertim etiam per infinita tempora in futurum
singuli homines rhetores esse possint. Hic Fabius: Hoc igitur, inquit, erat
quod ait: PORRO AUTEM VEL ARTIUM VEL DISCIPLINARUM CUM INDIVIDUA PER HOMINES
SINGULOS ESSE COEPERINT, RATIONEM AD PERCIPIENDUM CAPERE VEL HABERE OMNINO NON
POSSUNT. Et ego: Hoc, inquam, est quod 'cum artes vel disciplinae quae in
sua specie una ante collecta fuerant, in individua venerint', id est per
singulos homines in infinitam multitudinem innumerabilemque sese dispertiunt;
hoc autem idcirco evenit, quod haec eadem ratio est quam Porphyrius ipse dicere
non neglexit. Genus enim cum unum sit, plurimarum specierum progenitivum est;
namque sub uno genere plures species inveniuntur. Idcirco species genus illud
unde profluunt. In plurima segregant atque dispertiunt. Genus autem plurimas
colligit res, sicut ipsum a plurimis iterum speciebus dividitur. Namque homo,
coruus et equus, quae sunt species, quantum ad animal aequaliter animalia sunt.
Ita nomen animalis omnes suas species intra se continet. Quodsi et in homine
animalis ƿ nomen est et in coruo et in equo, non est dubium quoniam illud genus
quod sub se ipsum ea continet, species divisae inter se dividant
multiplicentque. Colligit igitur genus species in se, species vero genus ipsum
suapte natura dispertiunt. Est igitur genus collectivum specierum suarum et quodammodo
adunativum, species vero divisivae generis et quodammodo multiplicativae.
Igitur quicumque ad magis genera ascendit, omnem specierum multitudinem per
genera colligit adunatque. Cum vero a magis generibus usque ad magis species
decurritur, omnis unitas generum superiorum in multifidas ramosasque species
segregabitur. Quod autem ait multitudo capieuda, proinde est ac si diceret
'multitudo facienda' est; nam cum dividis genus in species, easdem species
multas esse accipis, quas tu idem fecisti. Species quoque ab hac generis
adunatione ac quodammodo collectione non discrepant. Namque et ipsae
infinitatem individuorum ad unam reuocant formam. Singulorum enim hominum
species, quae est homo, collectiva est hoc modo. Ad hominis enim speciem cuncti
singuli homines unus homo sumus, id est prima species quae nos continet
cohercetque. Porro autem ipsa species in nos multos scissa dividitur. Omne enim
quod singulum est atque individuum, illud unde nascitur dividit, omne quod non
est singulum atque individuum sed dividi potest, non ipsum magis dividit
subteriora quam colligit. His igitur expeditis constat genus plurimarum esse
specierum genus et speciem plurima sub se individua cohercere. Nam si qua sunt
subteriora, illa quae sunt superiora dispertiunt et in multitudinem dissipant
dividuntque; quare non est dubium quin superiora semper inferioribus pauciora
sunt. Praedicamenta vero aliud de alio vel ad se invicem quae torquentur, hoc
modo sunt. Omnis enim res alia aut maior erit aut minor aut aequa. Omne quod
est maius, de minore poterit praedicari; nam cum animal sit maius ab homine,
poterit animal de homine praedicari. Minus vero de maiore non dicitur: nam
quoniam animal est et homo et equus, ad animal hominem si praedicare volueris,
tantum haec convenit praedicatio, quantum convenit animalis partem esse super
hominem. Age enim, converte et dic hoc esse animal quod hominem: quantum igitur
pars est animalis, quae hominis speciem contineat, tantum animal homo est. In
illis autem aliis partibus animalis quae aliud continent quam est species
hominis, hominis appellatio non convenit. Nam si dicas 'animal hoc est
quod homo', in illa parte in qua equus est animal et coruus, ista talis
praedicatio non aptatur atque ideo universaliter non convertuntur. Nam si dicis
'omnis homo animal', verum est, si dixeris 'omne animal homo', falsum est.
Quodsi maiora de minoribus idcirco praedicantur, quia omne minus in se
continent, et minora de maioribus idcirco non praedicantur, quia maiora minoris
definitionem superuadunt et ƿ quodammodo exsuperant. Non est dubium quin illa
quae sunt aequalia, sibi possint ipsa converti. Aequalia autem illa sunt quae
neque minora neque maiora sunt, id est, ut si in quamlibet speciem apponantur,
et omni illi speciei adsint et nulli alii; nam omnis homo risibile est et nulla
alia species risibili potest proprio nuncupari, atque ideo quoniam aequalia
sunt, convertuntur. Dicis enim: quid est homo? Risibile. Quid est risibile?
Homo. Et item: quid est hinnibile? Equus. Quid est equus? Hinnibile. Quodsi
semper maiora de minoribus praedicuntur, superiora necesse est genera esse et
omnia subalterna minora fiunt. Quodsi subalterna omnia minora sunt, non est
dubium quin, si quis per subdivisionem descendat ad ultimam speciem. Quodcumque
genus de vicinis sibi praedicabitur, etiam de subalternis. Namque substantia
habet sibi vicinum ad subteriora genus, ad se vero speciem, quod est corpus; de
hoc igitur substantia praedicatur. Si quis enim interroget: quid est corpus?
Dicitur substantia. Sub corpore vero est animatum corpus et sub eo animal ergo
quoniam substantia idcirco praedicatur de corpore. Quia illi est superior,
necesse est, quibus corpus superius fuerit, eisdem etiam sit substantia
superiol. Nam si corpus praedicatur de animato corpore et de animali,
praedicabitur etiam substantia de animato corpore et de animali. Sic igitur
quaecumque superiora fuerint, de subterioribus non solum sibi vicinis sed etiam
longe subterioribus praedicantur. Nam si maiora sunt his quae sibi vicinae sunt
speciebus, multo maiora erunt etiam illis quibus ƿ illae vicinae species
fuerint ampliores. Ergo de quibuscumque species praedicatur, de ipsis
praedicabitur et illius speciei genus. Nam si species aliqua alicui maior est,
multo genus speciei ipsius illa re qua species maior est, maius erit. Atque ita
ad id praedicabitur, quemadmodum ipsa species antea praedicata est. Quod si ita
est, non est dubium genus quoque generis illius quod ad illud ad quod species
praedicabatur, poterat praedicari, etiam id, quoque de eo <ad> quod
species et genus speciei praedicabatur, praedicari posse. Nam si quis dicat
Ciceronem esse hominem, cum animal hominis genus sit, non erit absurdum
Ciceronem animal praedicari. Et cum animalis ipsius substantia genus sit, non
erit inconveniens Ciceronem substantiam praedicari, quoniam quae supersunt, de
subterioribus praedicantor et ea quae subteriora sunt, si qua alia sibi
subteriora habeant, illud primum genus habebunt etiam ista subteriora et de his
non inconvenienter praedicabitur. Igitur species de individuo praedicatur ut
maius, magis genus vero de omnibus subalternis et de magis specie praedicatur.
Aequo enim modo dicitur et corpus substantia et animatum corpus substantia et
sensibile corpus substantia et rationale animal substantia et mortale
substantia et homo substantia. Et de ipsis etiam magis genus individuis
praedicatur. Potest enim Cicero dici substantia, species vero sola de nullis
aliis nisi de individuis praedicatur, ut dictum est, individua autem ipsa de
nullo alio praedicantur nisi de ipsis, id est singulis. Natura autem
individuorum haec est, quod ƿ proprietates individuorum in solis singulis
individuis constant et in nullis aliis transferuntur atque ideo de nullis aliis
praedicantur. Ciceronis enim proprietas cuiuslibet modi fuerit, neque in
Catonem neque in Brutum neque in Catulum aliquando conveniet. At vero
proprietates hominis quae sunt idem quod est rationale, mortale,
<sensibile>, risibile, in pluribus et in omnibus individuis possunt et
singulis convenire. Omnis enim homo et singulatim individuus et rationalis est
et mortalis et sensibilis et risibilis. Atque ideo illa quorum proprietates
possunt <in> aliis convenire, possunt de aliis praedicari, haec autem
quorum proprietas in aliis non convenit, nisi ipsis tantum singulariter, de
aliquibus aliis praeter se singulariter praedicari non possunt. Repetendum
est igitur quod omne individuum specie continetur. Species vero ipsa cohercetur
a genere et ullum quasi omnium corpus magis genus est et numquam est pars,
individuum vero pars semper est, numquam est totum. Species autem et pars et
totum merito nuncupatur, nam ad genus pars est, ad individua totum: dividit
enim genus, ut dictum est, et individua colligit. Sed species pars est
alterius, id est generis, totum vero non est partis sed partium. Namque genus unum
est et plures species unius rei, id est unius generis species pars est. Et
quoniam individua plura sunt et infinita sub una specie, quae illa individua
colligit, species illa non est unius totum, id est non est partis totum sed
plurimorum, id est partium; plures enim partes ƿ sub ea individuorum sunt,
quarum totum species, id est homo appellatur. Sed de genere et specie
sufficienter dictum. Et quoniam matutinae salutationes vocant, in futuras
noctis vigilias quod est reliquum transferamus. Multa nobis a parente
natura excelsius quam caeteris animantibus gravia illustliaque concessa sunt.
Quae nos ita quasi quaedam benigna artifex hllmanitatis excoluit, ut primum
nobis reputandi considerandique animos rationemque concederet, post vero
ratione reperta proloquendi conferret usus iussissetque nos non corpolis
sensibus a beluis sed mentis divinitate distare. Quae cum se sibi adiunxerit et
a suae vivacitate naturae non discesserit, tunc vero sicut ipsa est aeterni
generis, ita quoque famam in posteros vitamque gloriae infinitissimis
temporibus coaequat. Sin vero se pravis libidinibus corporis obnoxilam
perdendam corrumpendamque permiserit, naturam corporis sequitur. Nam nihil eius
vivacitatis post corpora remanet cui omnis labor et studium de rebus corporis
atque in corpus impensum est. Quare annitendum est, ut nos meliores
curatioresque reddamus, non ea re qua pecudibus nihil distare possumus sed quo
caelestium virtutum similitudine aeternitatis gloriam factis egregiis dictisque
mereamur. Sed de his alias, nunc ad propositum reuertar. Cum igitur
alterius noctis consueta lucubratio vigiliaeque venissent, credo hesternae
rationis subtilitate captus vel qua ipse est cupiditate discendi audiendique
studio vigilantius quam umquam surrexerat, Fabius ad me perrexit. Qui postquam
consalutatus sequentis a me operis plomissam continuationem reposceret, Faciam,
inquam, non inuitus, quippe cum nec mihi sit in vita quicquam melius agere et
tu hanc mihi iucunditatem studio tuo augeas, quod mihi perquam glatissimum est.
Placuit igitur ut, quoniam hesterna dissertio speciem explicuerat, alterius
expositionis principium de sequenti differentia sumeretur. ÐHic Fabius:
Uberrime, inquit, a te hesternis vigiliis de generibus et speciebus expositum
est. Sed, ut dici audio, subtilior de differentiis tenuiorque tractatus est.
ÑNon, inquam, immerito. Nam varie acceptae differentiae varias babebunt etiam
potestates. Erunt namque alias genera, alias species, alias vero differentiae.
Sed hoc postea demonstrabitur, nunc nero ita, ut arbitror, textus
est: OMNIS DIFFERENTIA ET COMMUNITER ET PROPRIE ET MAGIS PROPRIE
DICITUR. Differentiam quoque, multis modis appellari designat. Dicit autem
tribus his modis fieri differentiam, cuius aut communes sunt aut propriae aut
magis propriae. Communes sunt quibus omnes aut ab aliis differimus aut a nobis
ipsis. Nam sedere vel ambulare vel stare differentia est; nam si tu ambules,
ego vero sedeam, in situ ipso atque ambulatione differimus. Et item ego cum
nunc sedeo, postea vero si ambulem, communi a me ipso differentia discrepabo.
Propriae vero sunt ƿ quae uniuscuiusque individui formam aliqua naturali
proprietate depingunt, ut si quis sit caecis oculis vel crispo capillo; etenim
propria uniuscuiusque singuli hominis sunt quoquomodo ista nascuntur. Magis
propriae sunt quae in substantia ipsa permanent et totam speciem differentia
descriptioneque permutant, ut est rationalis vel mortalis hominis differentia.
Harum autem communes et propriae differentiae sub eadem specie singulos a se
faciunt discrepare, illa propriis differentiis, illa communibus, magis propriae
vero totam naturam cuiuslibet speciei substantiamque permutant et ab aliis
speciebus segregant atque disiungunt. Harum ergo communes et propriae
differentiae, quoniam speciem non permutant sed formam quodammodo et
habitudinem solam faciunt discrepare, alteratum facere dicuntur, id est non
integrum alterum facere, id est non integre permutare sed quodammodo
discrepantiam distantiamque faciunt, atque ideo non vocantur alterum facientes,
id est permutantes sed magis alteratum, id est non integrum alterum facientes.
Illa vero tertia, id est magis propria, quoniam substantialis est et ipsius
speciei inserta naturae, alterum facit. Nam quoniam homo atque equus quantum ad
quod animalia erant, una illis erat substantia, veniens rationale disgregavit
omnino speciem et funditus alteram fecit. Ergo communes et propriae
differentiae alteratum facientes vocantur, magis propriae alterum facientes.
Constat igitur differentiarum alias facere alterum, alias alteratum. Illae quae
faciunt alterum, substantiales sunt et omnes naturam speciemque ƿ permutant et
specificae praedicantur; valent enim quamlibet speciem constituere et ab aliis
omnibus segregare et eius formam paturamque componere. Nam si dicas mortale et
rationale differentias et eas animali supponas, non est dubium quin hominis
speciem, facias et speciei huius sint perfectrices. Atque ideo specificae
nominantur, quod et permutant naturam et ipsam substantiam cuiuslibet illius
speciei constituunt illae vero aliae nihil aliud efficiunt nisi alteratum,
quippe cum aut proprietate quadam formae alius distet ab alio aut aliqua
habitudine et dispositione aliquid faciendi. Illa igitur magis propria
differentia, quam specificam nominamus, sola poterit in generis divisione
congruere. Etenim caeterae nihil ad substantiam sed ad quandam quodammodo
eiusdem similitudinis discrepantiam distantiamque ponuntur. Nihil enim in illis
praeter alteritatem solam reperire queas, quippe quae non constituunt species
sed constitutas iam et effectas magis propriis suis qualitatibus ipsae
discriminant. Quod autem dicit: REPETENTI NUNC A SUPERIORIBUS
DICENDUM EST DIFFERENTIARUM ALIAS ESSE SEPARABILES, ALIAS
INSEPARABILES. hoc est quod hic nunc divisio alia rursus assumitur. Nam
cum prius differentiam in tribus partibus separaret et postea tres illas in
duarum tantum namerum quantitatemque colligeret, ut alias alterum facientes
esse diceret, alias alterantes, ipsarum rursus trium tertia sumitur facienda
divisio. Dicit enim alias esse separabiles, alias vero inseparabiles, et sicut
in priore divisione alteratum facientes duae fuerant communes et propriae. Sola
vero magis propria remanserat quae alterum faciebat, eodem nunc etiam modo in
separabilibus et in inseparabilibus communis tantum separabilis differentia
est, aliae vero differentiae utraeque, ut caecitas oculorum vel flaua caesaries
vel corporis proceritas, quae sunt propriae differentiae, vel certe
rationabilitas vel mortalitas. Quae sunt magis propriae differentiae, possunt
numquam ab hominis specie segregari. Sedere vero vel currere, quae communes
sunt, separantur a singulis et item rursus adduntur. Earum vero quae sunt inse
pal abiles, aliae per se veniunt, aliae vero per accidens. Et illae quae per se
veniunt, a magis propriis manant, illae quae per accidens, a solis propriis
effunduntur. Et inseparabile accidens est quicquid per inseparabilem propriam
differentia unim cuique speciei contigerit. Sed quamquam propria et magis
propria inseparabiles differentiae sint, numquam tarnen illam superiorem formam
naturamque commutant. Nam magis propria semper alterum, propria vero solum
semper efficit alteratum. Huc accedit quod inseparabiles propriae possunt
alicui plus minusue contingere, inseparabiles magis propriae nec cumulis
intentionis augentur nec imminutione decrescunt. Potest enim alius procerior,
alius fuscior, deductioribus alius capillis, alius ƿ flavioribus nasci, quae
sunt inseparabiles propriae differentiae at vero magis propria, id est
rationale, neque plus neque minus admittit. Omnes enim homines in eo quod
homines sunt, aequaliter sunt rationales atque mortales. Nam si genus alicui
plus minusue esse posset genus, possent etiam differentiae vel intentione
crescere vel remissione decrescere. Nam quoniam animal non est plus homini quam
equo neque equo quam caeteris, et aequaliter subiectis omnibus genus est. Sic
specierum differentiae quas specificas appellamus, maius minusue non capiunt.
Nam si animal rationale mortale hominis definitio est et hominum nihilominus
singulorum, non est dubium quin haec definitio ad omnes homines singulos
aequaliter semper aptetur et nulli neque plus neque minus conveniat quod si ita
est, partes quoque totius definitionis, quae sunt differentiae, tales erunt, ut
nulli neque plus neque minus sed aequaliter semper et convenienter aptentur.
Partes autem huius definitionis sunt rationale et mortale. Rationale igitur et
mortale, quae sunt magis propriae differentiae, plus minusue non
capiunt. Ab hac igitur, id est separabilium inseparabiliumque
differentiarum divisione tribus modis differentias speculamur nam aut
separabiles sunt aut inseparabiles, inseparabilium vero aut per se veniunt aut
per accidens. Quae per se veniunt, aliae sunt quae genus dividunt, aliae quae
speciem informant atque constituunt. Sed de superioribus prius dictum est, nunc
autem de his quae genus dividunt et speciem constituunt. Disseramus. Omnis
quaecumque fit generum divisio in species, si earum specierum alia snbdivisio
fiat et a magis generibus ƿ per subalterna genera usque ad magis species decurratur,
gemina in his erit duplexque divisio. Namque si contrarias specierum
differentias respicias. Generum est divisio, si suba-ltemorum generum, fit
specierum constitutio. Si enim genus dividamus id est sublstantiam, ut iam
speciei disputatione e divisa est, et sit substantia, post substantiam animatum
corpus et inanimatum, sub animato corpore sensibile et insensibile, sub
sensihili, id est animali, rationale vel irrationale, sub rationali mortale vel
immortale, hae igitur differentiae eaedem species sunt, si contra se ipsas in
divisione respiciantur. Et dividunt genus hoc modo. Nam quoniam sub substantia
animatum corpus et inanimatum posuimus, si animatum corpus contra inanimatum
respicias, substantiam divisisti. Si vero subalterna genera in ipsis differentiis
aspicias, speciem constitues. Nam si animatum corpus et quod sub ipso est
sensibile corpus aspeseris, animal respexisti. Item si rationalem
differentiam contra hlrationalem acceperis, genus quod est utrorumque, id est
animal divisisti. Si vero sub eodem ordine rationalem differentiam et mortalem
accipias, hominis sine dubio speciem demonstrasti. Ita hae differentiae alio
modo acceptae fiunt generis divisibiles, id est genera dividentes, alio vero
modo fiunt constitutivae specierum, id est quae species declarent atque
constituant, nam si contrarias differentias respexeris, divides genus, si vero
subalternas, speciem constitues. Differentiarum igitur vis et separabilium et
inseparabilium caeteras tres res, id est genus, speciem aceidensque sic
retinet, ut permutata comparatione per haec eadem ipsa etiam permutentur. Nam
rationale et mortale differentias si contra irrationale et immortale
respexeris. Divisibiles sunt et generis differentiae, sin vero idem ipsum
rationale et mortale ad superiora comparaveris, species erunt eius quod eas
continet animalis. Si vero rationale atque mortale ad subiectum hominem
consideres, genera eius constitutivasque differentias contemplabere. At vero de
illis aliis inseparabilibus. Id est propriis, cadunt differentiae inseparabilis
accidentis. Inseparabile namque est accidens caecitas oculorum et, nasi
curuitas et alia huiusce modi. Et idem de separabilibus accidentibus, id est de
communibus. Separabile namque est accidens vigilare, dormire et currere vel
sedere. Quod autem dicit: SIC IGITUR COMPOSITA SIT SUPER OMNIA SUBSTANTIA ET
SINT EIUS DIFFERENTIAE DIVISIBILES ANIMATUM ET INANIMATUM, contrarias
differentias in species monstrat. Quod autem dicit: HAEC DIFFERENTIA
ANIMATA ATQUE SENSIBILIS SOCIATA SUBSTANTIAE PERFICIET ANIMAL, constitutivas
specierum diffetentias monstrat. Sic igitur variis modis acceptae varias
virtutes formasque sortitae sunt. Sed et divisibiles et constitutivae utraeque
specificae nominantur ƿ et in divisione generum definitionibusque solae sunt
utiles, caeterae vero inseparabiles per accidens inutiles, et multo magis illae
sunt inutiles quae separabili differentia discretioneque formatae sunt. Has
autem specificas differentias qui de differentiarum definitione tractaverunt,
tales esse declarant quibus species a genere abundant. Quid autem sit, breviter
explanandum est. Controversia est utrum genus differentias specierum suarum in
se habeat an minime, ut puta: animal sub se habet species rationale et
irrationale, id est hominem et verbi gratia equum; rationabilitatem igitur et
irrationabilitatem, id est hominis vel equi differentias, quibus a se species
sub animali positae differunt, utrum habeat utrasque animal an non habeat. Nam
si animal, quod genus est, neque rationale neque immtionale est, species quae
sub ipso sunt positae, istas differentias non habebunt. Nam si genus istas
differentias non habebit, unde erunt speciebus differentiae, quibus a se ipsis
differunt? Sed si quis dicat esse in genere istas differentias, non enim
haberent species, nisi prius genus habuisset, aliud maius continget incommodum.
Nam quoniam aeque sunt species quae sub aliquo genere supponuntur, et
aequaliter homo atque equus sub animali genere ponuntur neque homo prius est
neque equus sed uterque aequaliter animati species nominantur. Igitur si
rationale atque irrationale aequaliter sub eodem genere sunt, ƿ erunt etiam uno
tempore. Quodsi uno tempore et genus istas differentias habet, ut genus suapte
natura id est animal rationale sit et irrationale, noo est dubium quod eadem res
uno tempore duas contrarietates in sese substantialiter retineat. Quod fieri
nequit. Quid igitur? Dicendum est quoniam genus actu quidem ipso, quod Graeci
eineurgeian vocant, istas differentias non habet, at vero potestate ab his
ipsis differentiis, quas in suas species fundit, non uacat. Quid autem sit
actus et potestas, castigatius explicandum est. tantum interest aotus a
potestate, quantum homo ridens ab eo qui ridere possit, non tamen rideat. Ille
enim agit ipsam rem, ille tantum potest, non etiam agit. Sic igitur et animal.
Namque homo actu ipso rationalis est, semper enim homo rationalis et nihil
aliud est; et equus semper irrationalis, et eius irrationabilitas in actu
posita est. At vero ipsum animal rationale vel irrationale non ipsum agit neque
est in eorum actu positum sed in potestate. Potest ellim es se rationale atque
irrationale profundere. Quare quoniam species actu differentias continent,
genus vero potestate, species a genere merito differentiis abundare dicuntur,
quoniam quod genus potest, id est differentias facere, species non solum
possunt sed etiam agunt; in ipsis enim speciebus positae informataeque
sunt. Est autem alia differentiae definitio talis, quae dicat differentiam
esse quae ad plurimas species in eo quod quale sit praedicetur. Differentia ad
res plurimas dici potest, ut rationale dicitur ad hominem -- homo enim
rationalis -- dicitur ad deum; deus enim rationalis dicitur sed non in eo ƿ
quod quid sit sed in eo quod quale sit. Nam si qualis homo sit interrogetur,
rationalis continuo respondetur, qualis deus sit si interroges, rationalem non
absurde dixeris. Eodem modo etiam irrationabilitas. Dicitur enim et ad equum et
ad bovem et ad piscem et ad avem, quae omnia si qualia sint interrogaveris,
irrationabilia praedicantur. bona igitur et recta haec est definitio, id
est: DIFFERENTIA EST QUOD AD PLURIMAS RES SPECIE DISTANTES IN EO QUOD
QUALE SIT PRAEDICATUR. Et de mortali vero et de aliis differentiis eadem
est ratio. Sequitur locus perdifficilis sed transferentis obscuritate
Victorini magis quam Porphyrii proponentis, qui huiusmodi est. Dicit omnem rem
quaecumque est corporea, ex materia et forma constare. Namque si statuam dicas,
constat statua ex aere verbi gratia et figura illa quam ei suus fictor
imposuit, et est materia ex quo facta est aeris, figura vero, id est forma, qua
aes ipsum formatum est. Nam si hominem formabis ex aere, erit hominis forma,
aes vero materia. Eodem modo etiam genus. Namque genus in modo materiae
accipitur, differentia vero in modo formae. Etenim quemadmodum quaecumque illa
res ex materia et forma consistit, sic etiam omnis species ex genere et
differentia. Namque genus ita est hominis, ut est statuae aes, differentia vero
sic est hominis, ut est forma illa es qua aes effictum est. Nam sicut ex aliqua
figura quae es aeris materia efficta est, cuiuscumque illius species statuae ƿ
fit, sic etiam cum in genus, id est in animal venerit differentia, id est
rationale, hominis species fingitur. Ista igitur sibi proportionaliter sunt.
Proportio autem est cuiuscumque, illius rei similis ad aliquam rem cognatam
comparatio, ut puta si duo compares ad quattuor, dupla proportio est, sin vero
viginti ad quadraginta, eadem dupla. Sub eadem ergo proportione sunt quattuor
ad duo, sub quali quadraginta ad viginti quod utrique duplex est numerorum!
comparatio. Sic igitur qualis proportio est, id est comparatio materiae et
figurae talis est proportio generis et differentiae, et ista quattuor sibi
proportionaliter sunt. Eodem enim modo ex materia et figura species cuiuscumque
illius fictionis fortnata est, quemadmodum ex genere vel differentiis species
cuiuscumque illius animantis inanimantisue formatur. Quod Victorinus scilicet
intellexisse minus videtur. Nam quod Porphyrius ainaulogon dixit, id est
proportionale, ille sic accepit quasi a[logon diceret, id est irrationale.
Atque ideo in loco ubi habet hoc modo scriptum: OMNES NAMQUE RES EX FORMA
ET MATERIA CONSISTUNT IPSA AUTEM FORMA IRRATIONABILIS EST, tollendum est
irrationabilis est et dicendum proportionabilis est. Et subterius paululum ubi
habet: IAM OMNE GENUS SIMILE MATERIAE EST ET CONSISTIT
IRRATIONALE, tollendum irrationale et ponendum est proportionale, ut sit
et consistit proportionaliter. Nam quae proportio est figurae ad materiam in
efficienda cuiuslibet corporis fictione, eadem est proportio diffelrentiae ad
genus in efficienda cuiuslibet specie animati atque inanimati. Sequitur item
alia definitio, quae est huiusmodi. Dicunt enim esse differentiam quod possit
separare quicquid sub eodem genere est, et recte dicunt. Nam dum syb eodem
genere sit homo atque equus, quia utrumque est animal, cum venerit rationale
vel irrationale, equum atque hominem, quae sub eodem genere sunt, dividunt
atque discerllunt. Sunt igitur illae differentiae quae possunt res sub eodem
genere separare. Est autem alia definitio: differentiae sunt quibus quidque ab
alio distat. Nam homo atque equus rationali atque irrationali differentia
discrepant, cum unum sint quantum ad genus. Et hoc est quod
dicit: DIFFERENTIA EST QUA DIFFERUNT SINGULA, QUIA PER SE IPSUM GENUS EST
ET ILLA QUAE RATIONABILIA SUNT, NOS SCILICET, ET ILLA QUAE IRRATIONABILIA SUNT.
NAMQUE ET HOMO ET EQUUS ET AVIS HAEC OMNIA GENUS UNUM SUNT, ID EST ANIMAL.
NAMQUE ANIMAL HORUM OMNIUM GENUS EST. Sed si de hoc loco in quo positum
est quia per se ipsum ƿ genus est, mutes et facias 'quia per se ipsa animalia
sunt', plenior sensus erit -- generis enim hic nomine pro animalis abusus est
-- et erit huiusmodi ordo: 'differentia est qua differunt singula, quia per se
ipsa animalia sunt et illa quae rationabilia sunt animalia, nos scilicet, et
illa quae irrationabilla sunt'. Quod si sic esset, nullus esset error omnino.
Nunc vero genus quod ait, pro animalis nomine intellegendum est. Item dii atque
homines cum utrique rationales sint, mortalitatis tamen nomine adiecto
differunt discrepantque. Sic igitur differentia est qua singula differunt sed
hoc non simpliciter sed illas tantum differentias huiusmodi esse putandum est
quae ad substantiam prosunt et quae ad id quod est et quaecumque speciei
possint esse aliqua pars. Quod huiusmodi est si equus atque homo, quorum
utrorumque unum genus est animal, a se differunt rationali atque irrationali
qualitate attamen ista rationabilitas et irrationabilitas in substantia ipsarum
specierum est hoc modo. Nam neque equus potest esse sine irrationabilitate,
neque homo sine rationabilitate. Atque ideo istae differentiae prosunt ad
aliquid esse speciei illi cui fuerint accommodatae et substantiae ipsius partes
sunt. Nam cum homo ex his differentiis constet, id est ex rationali et mortali,
rationale et mortale solum positum pars est substantiae hominis. Nam si utraque
simul unum hominem faciunt, non est dubium quin ad substantiam hominis
efficiendam unaquaeque earum res pars esse videatur. Quare illae ƿ differentiae
quaecumque non prosunt ad esse nec partes substantiae cuiuslibet speciei sunt,
specificae differentiae dici non habent, quamvis sola hoc una species habeat.
Nam si homo navigat, potest dici animal navigabile sed navigare in substantiam
hominis non convertitur. Neque enim homo inde subsistit, quia navigat, quamvis
hoc nullum aliud animal habere possit, id est nullum possit animal navigare.
Eodem modo et esse rhetorem vel grammaticum. Has igitur differentias quae ad
esse non prosunt sed tantum artem aliquam scientiamque commemorant, non ponimus
specificas esse, quamvis una quaelibet animalis id species habeat. Ergo
considerandum est, ut quotiens dicimus definitionem differentiae illam,
'differentiam esse qua differant singula', illam significari differentiam
intellegamus quae ad aliquid esse prodest et quae est alicuius pars substantiae
speciei, illas vero quae ad esse non prosunt, a in hoc genere differentiarum,
quamvis singulae cuiusque sint, non ponamus. Sed quoniam de differentia
dictum est, de proprio explicemus. ÑTunc Fabius: Ut arbitror, consequens est: PROPRIUM
QUATTUOR DICITUR MODIS. DICITUR NAMQUE PROPRIUM QUOD UNI SPECIEI ACCIDIT,
ETIAMSI NON OMNIBUS. Et ego: Quattuor ergo modis propria dividuntur. Est enim
proprium quod uni accidit, etsi non omnibus, ut est rhetor vel geometer vel
grammaticus. Haec vero omnia uni soli speciei, id est homini accidunt, non
tamen omnibus. Neque ƿ enim omnes homines grammatici vel rhetores vel geometres
sunt, atque ideo vocabitur hoc proprium quod uni sit, etiamsi non omnibus. Est item
alia proprietas quae est omnibus etiamsi non soli. Nam bipes omni homini
accidit, omnis enim homo bipes est sed non soli hominum speciei accidit sed
etiam avibus. Est item tertium proprium quod omni et soli et aliquo tempore
accidit, ut est in pubertate pubescere et in senecta canescere. Namque et
umnibus hominibus evenit et nulli alii speciei nisi soli hominum et aliquo
tempore; constitutum enim tempus est vel adolescentibus pubescendi vel
senescentibus canescendi. Neque enim a sexto anno vel septimo aliquis pubescit
aut a vicesimo canescit, nisi forte aliquid accidit novi quartum proprium est
quod uni speciei accidit et omnibus sub eadem specie individuis et omni
tempore. Nam risibilem esse hominem et uni speciei solum, id est homini,
contingit et omnibus sub eadem specie individuis; omnes enim singuli homines
rident et omni tempore. Numquam enim tempus fuit ut quicumque ridere non
posset. Sed risibile dico potestate, non actu. Namque etsi non rideat homo,
tamen quia ridere potest, risibilis appellatur. Et sunt integre et vere propria
ista quae et uni et omnibus et omni tempore insunt, namque haec speciebus suis
converti possunt. Si enim dicas: quid est homo? Risibile. Si: quid est
risibile? interroges, homo praedicabis. Illa vero alia, bipes vel grammaticus,
propria quidem sunt sed converti non possunt. Nam grammaticus semper homo, homo
vero non semper grammatices, et e contrario homo ƿ semper bipes est, non e
contra bipes semper homo est. Et hinnibile similiter magis proprium equi est.
Nam eodem modo haec proprietas ad suam speciem converti potest. Nam si dicas:
quid est equus? hinnibile respondebis, si: quid est hinnibile? equus
praedicabitur. Sed quoniam de propriis dictum est, de accidentibus sequens
tractatus habeatur. Tum Fabius: Definit Porphyrius accidens sic: ACCIDENS
EST QUOD INFERTUR ET AUFERTUR SINE EIUS IN QUO EST INTERITU. Hoc autem
dicere videtur, illud esse accidens sine quo potest constare illud cui accidit;
ut puta si forte casu aliquo cuiquam facies inrubuerit, abscedente rubore
inlaesa facies permanebit, sicut eveniente non laesa est. Dividit ergo accidens
in separabile et in inseparabile. Namque separabile accidens est, ut puta si
quis sedeat vel ambulet, inseparabile est, ut si dicas coruum nigrum, cygnum
album; a quibus haec accidentia separari non possunt. Nascitur autem huiusmodi
dubietas, utrum superior definitio vera sit et omnium accidentium nomen
includat. Nam quoniam sunt quaedam, ut ipse ait, accidentia inseparabilia, in
his talis definitio videtur convenire non posse. Nam si separari non possunt,
non est in illis vera definitio quae dicit accidens esse quod et inferri et
auferri potest sine eius in quo est interitu. Nam cum inseparabilia sunt,
auferri non possunt. Sed haec tam uehemens quaestio solvitur sic, quod haec
ipsa definitio de accidentibus facta est potestate, non ƿ actu, et
intellegentia, non veritate, non quia Aethiops et coruus colorem amittunt sed
sine isto colore ad intellegentiam nostram possunt subsistere. Nam verum est
quoniam Aethiopem aut coruum color niger numquam deserit. Sed si quis
subintellegat colorem istum Aethiopem vel coruum posse amittere plumarum tantum
color in coruo mutabitur et erit avis alba specie et forma corui, si quis hoc
intellegat, at vero hominis, id est Aethiopis, amisso nigro colore, elit eius
species candida sicut etiam aliorum hominum. Ergo hoc non ideo quia fiat
dicitur sed ideo quia, si posset fieri, huius accidentis susceptrix substantia
non periret. Quod ipse hoc modo demonstrat: POTEST AUTEM SUBINTELLEGI ET CORVUS
ALBUS ET AETHIOPS COLOREM SUUM PERDITURUS SINE INTERITU SUO IN QUO COLOR FUIT. Nihil
enim ad speciem impedit, si Aethiops vel coruus amisso colore in propriae
substantiae natura permaneat. Est autem alia definitio, quae est
huiusmodi: ACCIDENS EST QUOD CONTINGIT ALICUI ET ESSE ET NON
ESSE. Nam quod in substantiam non convertitur, id accidens esse dicimus,
id est non in substantia insitum sed extrinsecus veniens. Ergo ea quae
contingunt et esse et non esse, ideo accidentia vocata sunt, quoniam in
substantiae ratione non accipiuntur. Si enim in substantiae ratione ponerentur,
numquam non essent, et si non essent, numquam esse possent. Nam quoniam verbi
gratia ratio in substantia hominis est, numquam homo esse potelit irrationalis,
quoniam irrationabilitas in substantia hominis non est. Ex hoc ergo venit etiam
alia definitio, ƿ accidens esse illud quod neque genus sit ueque species neque
differentia neque proprium. Nam quoniam genus, species, differentia et proprium
in substantia sunt et cuiuscumque illius rei substantiam monstrant, idcirco
quicquid horum aliquid non fuerit, id accidens merito
praedicatur. Explicitis igitur atque expeditis his quae proposuit, id est
genere, specie, propriis, differentiis accidentibusque, tractare a nunc
exequitur illa quae inter haec communia omnia vel quae differentiae sint. Et
primo omnium simul inter se communiones explicat, post etiam singulorum, et
dicit omnium esse commune de pluribus praedicari. Namque genus praedicatur de
speciebus et de individuis, eodem modo praedicatur et differentia de speciebus
et de individuis, etiam proprium et de speciebus et de individuis praedicatur,
at vero species de solis tantum individuis appellatur. Genus enim praedicatur
de equis, hominibus, bobus et canibus, id est speciebus, praedicatur item et de
his quae sub ipsis speciebus individua continentur; nam sicut species ipsae
canis vel equi vel hominis ƿ animalia sunt, sic et unusquisque equus vel homo
animalia praedicantur. Differentiae vero praedicantur de speciebus et de
individuis hoc modo. Namque homo et equus species sunt sed rationalis dicitur
et ad speciem hominis differentia praedicatur eodem modo et ad Ciceronem. Nam
cum sub hominis specie individuum sit, et ipse rationalis appellatur proprium
autem de specie praedicatur. Cum dicitur species; quod est homo, risibilis et
cum dicitur Cicero risibilis, quod est individuum, monstratur proprium de
individuis praedicari. Species vero de suis tantum solis individuis praedicatur
interrogatur enim: quid est Cicero? et homo respondetur. Accidens vero ante
praedicatur de individuis et postea de speciebus. Nam si quis dicat: homo
sedet, quod est accidens separabile, cum quicumque singulum hominem, id
est'individuum sedere viderit, tunc id et de specie praedicat, ut dicat:
quoniam Cicero sedet Cicero autem homo est, homo sedet. Eodem modo inseparabile
de speciebus et de individuis praedicatur. Expeditis ergo omnium
communionibus, generis et differentiae primum communiones differentiasque
declarat. Et primum dicit generi cum differentia esse commune quod ab utrisque
species continentur. Nam genus, quod est animal, continet speciem hominis atque
equi. Porro autem rationale, quod est differentia, continet et hominem et deum,
et irrationale, ƿ quod est differentia, continet equum, bovem atque avem sed
ita continet, ut genus semper plures species contineat quam continet
differentia. Namque genus et ipsas differentias continet. Genus enim, id est
animal, rationale atque irrationale continet illasque species quae sunt sub
rationali; etiam eas <quae sunt sub> irrationali, continet genus, lid est
animal. At vero differentia, id est rationale, in rationale non continet sed
tantum hominem atque deum. Plus igitur genus continet quam differentia. Est
autem et alia communio. Si quid enim ad quodlibet genus ita praedicatur, ut
eius genus sit, et de illis speciebus quae sunt sub illo genere ad quod
praedicatur, illud genus appellatur et de individuis quae sub illis speciebus
sunt. Namque animal genus est hominis, et de animali praedicatur ut genus
substantia; genus enim substantia animalis est. Ergo illa substantia quae ad
hominis genus, id est animal, ita praedicatur ut genus, praedicatur etiam et ad
ipsum hominem; dicitur enim homo substantia. Praedicatur item illud generis
genus etiam de bis quae sunt sub specie individuis; dicitur enim Cicero, quod
est sub hominis specie individuum, substantia. Differentia eodem modo. Nam si
qua differentia dicta fuerit de alia differentia, ut differentia intellegatur,
praedicabitur et ad speciem quae sub illa differentia est ad quam praedicatur,
et de illis individuis quae sub eadem specie sunt. Nam 'ratione uti'
differentia ad rationalem differentiam veluti cognata differentia praedicatur,
rationabile autem praedicatur ad hominem: ƿ ergo et ratione uti praedicatur ad
hominem. Idem etiam ratione uti praedicatur ad Ciceronem, quod est individuum
sub illa specie ad quam speciem illa differentia, id est rationalis,
praedicabatur, de qua praedicabatur ut cognata illa differentia, id est ratione
uti. Igitur est ista generis differentiaeque communitas, quod ea quae de genere
speciei praedicantur ut genus, et de sub eodem genere specie praedicantur et de
indiaiduis, et illa quae de differentia praedicatur ut differentia, et de sub
eadem differentia specie praedicatur et de individuis. Est autem alia communio,
quod quemadmodum interempto genere species interimuntur, sic interempta
differentia species sub eadem differentia interimuntur. Nam si interielit
animal, homo atque equus continuo periturus est, sin vero differentia, id est
rationale, dii atque homines interibunt et nihil eorum erit quod uti ratione possit.
Post demonstrationem igitur communium proprietates eorum differentiasque
designat et dicit differentiam primam eam qua genus non solum <a>
differentiis sed etiam speciebus vel propriis vel accidentibus differat. Namque
dicit genus multo de pluribus praedicari quam praedicetur differentia vel
species vel accidens vel proprium. Namque genus dicitur, id est animal, de
quadrupede, de bipede, <de> reptili, id est ƿ de serpentibus, vel de
natabili, id est de pisce. Quadrupes autem, quod est a bipede differentia, de
solis illis dicitur quae quattuor pedes habent, id est equus vel bos, de
caeteris autem aliis, id est bipede vel reptili vel natabili, unde genus
aequaliter praedicatur, appellari non potest. Plus autem genus ab speciebus
praedicatur, quod, cum hominis species sit et de solis individuis praedicetur,
idem tamen homo de equo vel bove vel cane non praedicatur. At vero animal, quod
est genus, de pluribus speciebus praedicatur, id est de homine et de equo et cane
et bove et de omnibus quae sunt sub ipsis posita individuis. Genus autem a
proprio praedicationibus abundat, quod proprium unius speciei semper est et de
sub eadem individuis, genus vero de multis speciebus et propriis praedicatur et
de sub eisdem individuis. Ab accidentibus vero genus magis de plurimis
praedicatur, quod, cum unius cygni inseparabile fortasse accidens sit album,
animal non solum de cygno praedicatur sed de omnibus animalibus, etiam non
albis, at vero accidens de solis tantum illis quibus inseparabiliter continetur
vel quibus separabiliter; nam principaliter de individuis dicitur. Quare
constat multo de pluribus praedicari genus quam accidentia praedicantur, quod
accidentia principaliter de individuis, genera vero de individuis et de speciebus
et de differentiis praedicantur. SED NUNC ILLAS DIFFERENTIAS ACCIPIAMUS
QUIBUS GENUS DIVIDITUR, NON QUIBUS SPECIES FORMANTUR. Hoc autem tale est.
Quoniam duas diximus differentiarum esse formas, ut aliae sint divisibiles,
aliae constitutivae, constitutivas illas diximus quae sub eodem filo positae et
a subalternis generibus descendentes speciem quandam informant atque efficiunt,
ut est rationale vel mortale; quae hominis speciem constituunt, alias vero
divisibiles, quae genus dividunt, non speciem informant, id est rationale et
irrationale, mortale et immortale. Nunc de illis differentiis iste tractatus
habetur quae genus dividunt, non quae speciem constituunt. Nam illae quae genus
dividunt, 1n differentiarum integro loco accipiuntur, illae vero quae speciem
constituunt, in generum specierumque substantia recipiuntur. Namque rationale
mortalis genus est, porro mortale hominis genus est, et istae constituunt
speciem, at vero rationale irrationalis species non est neque genus, nec
mortale immortalis neque genus neque species est. Atque ideo quoniam propriam
vim differentiarum ista retinent quae neque genera neque species sibi invicem
esse possunt, ipsas nunc differentias accipiamus in quibus nulla quantum ad
genus est speciemque communitas. Est etiam generis differentia. Namque genus a
propriis differentiis prius est. Namque si abstuleris genus, omnes simul
differentias abstulisti. Nam si abstuleris animal, rationale atque irrationale
non remanent. Porro autem si rationale abstuleris, remanet ƿ animal. Sed si
utrasque interemeris differentias, id est rationale vel irrationale, potest
tamen quiddam intellegi, quod sit substantia animata sensibilis, id est animal.
Ita genus sublatum omnes secum auferet differentias, sublatae differentiae
genus secum non interimunt, quod intellegentia genus remanet, id est quoniam
potest animal intellegi praeter differentias, ut eius tantum definitionem animo
capias et esse dicas substantiam animatam atque sensibilem. Quae autem talia
sunt, ut ipsa interempta interimant, non simul aliis interemptis ipsa
interimantur, priora sunt illis quae possunt interimere. Est etiam alia
differentia, quod genus semper in eo quod quid sit praedicatur, ut dictum est,
differentia vero in eo quod quale sit. Sed hoc frequentius inculcatum est atque
ideo a nobis praetermittendum est. Est etiam alia differentia, quod ad omnem
speciem unum semper genus aptatur. Homo enim unum tantum genus habet, ut animal
appelletur, in unam autem speciem plurimae differentiae poterunt commodari.
Namque homo et rationale est, quae differentia est, et mortale, quae eadem
differentia est, et sensibile, quibus scilicet omnibus ab aliis differt.
Differt enim his omnibus, quod sensibilis est ab insensibilibus, quod
rationalis ab irrationabilibus, quod mortalis ab immortalibus. Est etiam alia
differentia, quae superius dicta est. Nam genus speciei ita est ut materies,
differentia vero ut figura. Nam sicut in aeris materiem veniens figura statuam
efficit, ita animali, id est generi, veniens differentia, id est rationale vel irrationale,
facit hominis vel pecudis speciem. Quae autem communitates ƿ vel proprietates
generis <et differentiae> fuerunt, hactenus dixit. Et fortasse erunt
etiam aliae, quae propter brevitatem supersedendae atque omittendae sunt. Nunc
autem de generis vel speciei communitatibus proprietatibusque tractatur. Et
dicit genus et speciem commune habere de pluribus praedicari, sicut dictum est.
Nam genus et de speciebus pluribus praedicatur et earum individuis et item
species de sub se plurimis individuis appellatur. Et hic quoque illae species
accipiuntur quae magis species sunt. Nam si subalternae accipiuntur, non magis
species quam genera videbuntur. Nam quae subalternae species sunt, etiam genera
sunt, et erit absurdum et huic propositioni inconveniens de generum inter se
differentiis communibusque tractare. Accipiantur illae tantum species quae vere
species et magis species appellantur. Est etiam alia eorum communio, quod sicut
gentls ab specie primum est, sic species ab individuis primae sunt. Nam si
genus auferas, species abstulisti, si species abstuleris, genera non peribunt.
Porro si species abstuleris, individua morientur, si individua interierint,
species manent. Est etiam his alia communio, quod quemadmodum genus quid sit
totum declarat, sic etiam species. Nam totum quod est rationale atque
irrationale, a genere declaratum est; dicitur enim quicquid fuerit rationale
vel irrationale, id esse animal. ƿ Sic igitur totum quid sit, a genere
declaratur. Porro autem quid sit tota hominum diversitas, id est individuorum,
a sola specie declaratur, cum dicitur homo. Nam et Scytha et Indus et totum
quisquid in individuis est, uno solo hominis, id est speciei nomine continetur.
Dissertis igitur generis specieique communibus ad proprietates eorum vel
differentias transitum fecit dicens differre inter se genus et species, quod
genera species continent, numquam rursus genera ab speciebus propriis
continentur. Oportet autem, ut dictum est, in hoc tractatu non subalternas sed
magis species considerari. Genus enim plurimarum specierum est continens et
unum omnium et totum et omnibus et singulis. Quod si ita est et genus a suis
speciebus singulis maius est atque ideo eas dicitur continere, non est dubium
quin ea ipsa genera quae continent species, ab his ipsis contineri non possint.
Insuper omnia genera praeiacent. Hoc videtur dicere quod omnia genera prius
sint ab his speciebus quae sub ipsis positae continentur. Nam sicuti materies
prima est ab illa re quae veniens in materiem formam constituerit atque
figuravexit, sic etiam prius est genus ab illa specie quam veniens differentia
formabit atque constituet. Nisi enim in generibus differentia venerit, species
numquam constituentur. Quare praeiacent, id est praesunt et antiquiora sunt
genera speciebus suis. Atque ideo si genera interimantur, ƿ species quoque
peribunt; nam si animal sustuleris, hominem pecudemque sustulisti. Si vero
species interimantur, non continuo genus interibit; nam si homo perierit,
animal continuo non interemptum est, alia enim remanebit species de qua ipsum
animal, id est genus praedicetur. Atque ideo genera ab speciebus suis priora
dicuntur. Et quod omnia genera univoce de speciebus praedicentur, species ipsae
de generibus numquam. Hoc, ut arbitror, in hesterna lucubratione iam dictum
est. Nam genera semper de speciebus univoce praedicantur. Homo enim et homo est
et animal. Porro autem animal genus est hominis et praedicatur animal de
lmmine. Quoniam ergo animal Ac homine praedicatur et dioitur homo animal,
animal et homo uno animalis nomine nuncupantur. Sed his ipsis definitio una
conveniet. Est enim animal snbstantia animata sensibilis, quod non absurdum est
in homine dici. Nam si homo ipse animal dicatur, non erit absurdum dici de
homine 'substantia animata sensibilis'. Igitur genus de speciebus suis univoce
praedicatur, quod eodem nomine et eadem definitione conveniat. At vero species
non modo univoce non praedicantur de generibus suis sed nec omnino
praedicantur; nulla enim res minor de maiore poterit prxedicari. Atque ideo,
quoniam species minores sunt suis generibus, de generibus suis neque univoce
neque aliquo modo poterunt appellari. AMPLIUS OMNIA GENERA ABUNDANT COMPLEXIONE
SUB SE POSITARUM SPECIERUM, IPSAE SPECIES ABUNDANT GENERUM SUORUM PROPRIIS
DIFFERENTIIS. Quod dicit proinde est ac si diceret: Omne quod genus est,
plures sub se species continet, omne quod species, plures in se differentias
habet. Genus enim, id est animal, in hoc homine, id est specie, superabundat et
superest, quod homo solum homo est, animal vero non solum homo sed etiam bos vel
avis vel alia huiusmodi. Species vero in eo superant genera sua, quod eas
differentias quas species in actu habent, eas genera non habents nam, sicut
superius dictum est, genera differentias illas quas habent sub se species
positae, potestate continent, non etiam re. Atque ideo species quae est homo,
vel alia species, sicut est equus, a genere suo, animali, in hoc abundant et
supersunt, quod animal ipsum per se neque rationale neque irrationale est, at
vero homo vel equus hoc rationale. Illud vero rationis expers. ILLUD
ETIAM, QUOD SPECIES NUMQUAM MAGIS GENUS FIET, RURSUS ET GENUS NUMQUAM MAGIS
SPECIES FIT. Et ut sciremus hic non de subalternis speciebus. Sed de illis
magis speciebus specialissimisque tractari, quid ait? Quod ea quae sunt genera,
magis species fieri numquam possunt neque magis species aliquando fieri magis
genus. Nam species numquam genus est. Quicquid enim fuerit species, genus non
erit neque quicquid fuerit genus, species erit. Quare constat in his eum
tractatibus de speciebus solis, non etiam de subalternis disserere. Subalternae
enim possunt esse etiam genera. Magis species vero, ut ipse ait, numquam genera
esse possunt. Sed postquam de generum specierumque communitatibus
differentiisque tractatus est habitus, ad genera propriaque transgressus
est. GENERIS ET PROPRII COMMUNE HOC EST, ADHAERERE SPECIEBUS ET
AMPLECTI. Dicit geners et propria in hoc sibi esse consimilia, quod omne
genus a suis speciebus numquam recedit. Eodem modo et propria. Nam si dixeris
'homo', cum ipso homine continuo animal nominasti, quod ipsius hominis, id ost
speciei genus est. At vero etiam si hominem dixeris, eius etiam proprium
continuo cum bomine nominasti; omnis enim homo risihilis est. Ita semper genus
et propria suis speciebus inselta et quodammodo conglutinata
sunt. SIMILITER ET GENUS PRAEDICATUR DE SPECIEBUS ET PROPRIUM DE HIS QUAE
SUI PARTICIPANTIA SUNT. Et aequaliter, inquit, omnes species eidem generi
supponuntur et ad eas genus illud appellatur, sicut propria ad ea praedicantur
quae sui participare possunt. Namque aequaliter genus animal de homine dicitur
et de equo et de bove et de caeteris animantibus, quemadmodum et risibile, id
est proprium, de Hortensio dicitur et Cicerone et de singulis individuis quae
sub eadem specie continentur, ad quam speciem proprium, id est risibile,
poterit praedicari. Adhuc commune est ipsis univoce praedicari. Nam genus
ƿ de suis speciebus, ut dictum est, univoce praedicatur et risibile de ea
specie cuius est proprium, univoce praedicatur; namque et homo est et risibile.
Porro autem si quis dicat hominem esse animal rationale et mortale et dixerit
risibile esse animal rationale et mortale, non errabit. Aequaliter igitur et
genus de speciebus suis et propria de ea specie cuius sunt propria, univoce
praedicantur. Differt autem utrumque, quod genus primum et secundum est
proprium. Genus enim si ab specie primum est, proprium autem uni tantum speciei
adhaeret et eidem aequale est, non est dubium quoniam genus, quod specie maius
est, proprio etiam speciei maius sit. Nam ut sit risibile, animal prius est.
Namque ut aliqua species informetur, propriis et differentiis primo erit genus,
ubi illa conveniant, sicut *equentius inculcatum est. Accedit etiam quod genus
de plurimis speciebus praedicatur. Namque genus, id est animal, de pluribus, at
vero propriums id est risibile, de sola tantum hominis specie praedicatur. Unde
fit ut semper propria de speciebus suis conversim praedicari possint, species
autem de generibus numquam. Neque enim omne quod animal est, homo est neque
omne quod animal est, risibile est. Potest enim esse et equus et hinnibile id ƿ
quod animal nominatur. Porro autem omne quod est homo, id risibile est et omne
quod risibile est, id homo est. Possunt autem propria et species sibi ipsa
converti et conversim ad se invicem praedicari. Praeterea omni speciei quicquid
fuerit proprium, omni et soli est. Namque risibile et omnibus hominibus est et
solius hominis speciei evenit. At vero animal, qmld genus est, etsi uni speciei
inest, non tamen soli. Namque animal omni homini inest, non soli tamen homini,
quia inest etiam pecudi et caeteris animantibus. Oportet autem hic illa propria
intellegere quae magis propria sunt, id est quae integre propria nominantur;
quae sunt huiusmodi, ut et uni speciei et omnibus insint. Differunt ergo in hoc
quoque genera et propria, quod propria et uni speciei et omnibus individuis in
ea specie sunt, genera vero omnibus quidem individuis in ea specie sunt sub
eodem genere, non tamen uni soli speciei, quoniam genus semper de plurimis
praedicatur. Unde fit ut sublata propria non auferant genus, sublatis vero
generibus ipsa quoque propria auferantur. Nam si sustuleris proprium, id est
risibile, remanet hinnibile remanet natabile. Si vero genus snstuleris, simul
quoque species sustulisti si species sustuleris, propria etiam quae sunt
speciebus, simul interibunt. Itaque sublatis generibus propria sustuleris,
sublatis propriis simul genera non auferuntur Peractis igitur generum
propriorumque differentiis ad generum accidentiumque communitates vel proprietates
transitum ƿ fecit et unam eorum praedicat communitatem, quae est quod de
pluribus praedicantur. Namque sicut genus de plurimis speciebus praedicatur,
ita etiam separabile accidens vel inseparabile de plurimis speciebus
appellatur. Dicitur enim et de coruo et de homine Aethiope nigrum et de equo et
de homine moveri, quod illud est inseparabile accidens, illud vero separabile.
Et quoniam longius a se distant, idcirco unam eorum solam communionem dixit et
alias si quae forte essent quaerere supersedit. Differt autem genus ab
accidenti, quod genus ante species est, accidentia vero speciebus posteriora
sunt. Semper genera super species et his praeiacere et esse maiora superius
demonstratum est. Namque prius est animal ab homine, atque ideo consumptum
animal species quoque consumit, consumptae species non interimunt genera. At
vero accidens postea necesse est ut sit, quam sunt ipsae species. Erit enim
prius aliquid cui possit accidere. Omne enim accidens praeter illud cui
accidit, esse non potest. Atque ideo prius erit aliqua res ubi accidat, quam
est ipsum accidens. Necesse est igitur omne accidens post species inveniatur et
magis post individua, quibus principaliter possit accidere. Huc accedit quod
generis participantia aequaliter participant. Sicut omne genus speciebus suis
aequaliter genus est, ut saepius dictum est, ƿ et species omnes aequaliter suo
generi participant. Namque equus et homo aequaliter animalia sunt neque equus
homine plus neque homo equo. At vero accidentia non aequaliter participant nam
cum separabile accidens sit moveri, possunt aliae inter se species eodem
accidenti participantes tardius velociusque moveri. Et de inseparabili
accidenti eodem modo. Est enim ut aliquis nigrioribus oculis sit et alius
quamvis nigris, tamen purpureis. Atque ideo et intentionem et remissionem
recipit accidens. Nam et candidum quod dicitur, et magis et minus dicitur et
alia huiusmodi. Quare distant haec duo, quod genere quae participant,
aequaliter participant, accidenti fortasse non aequaliter. Huc accedit quod genera
non modo ante individua sed ante species sunt, accidentia vero non modo post
species sed etiam post individua sunt; ipsis enim principaliter necidunt, ut
dictum est. Est etiam differeutia quae iam superius dicta est. Nam genus in eo
quod quid sit praedicatur, accidens vero in eo quod quale sit aut quomodo se
habeat. Nam si quid sit Socrates interroges, 'homo' atque 'animal' respondetur,
si vero qualis sit, fortasse 'caluus' aut 'simus', quae accidentia sunt
inseparabilia. Sin vero quomodo se habeat, aut 'iacet' respondetur aut 'sedet'
aut quod aliud faciens contigerit. Ergo quoniam generis ad speciem et
differentiam, ad proprium et accidens divisa substantia est, nunc vero
posteriora persequitur. Sunt autem omnes differentiae viginti. Nam cum quinque
res sint et unaquaeque ipsarum ad alias quattuor quattuor item differentias
habeat, quinquies quaternis viginti differentiae efficiuntur. Nam si genus
differt ab specie, proprio, differentia, accidenti, quattuor differentiae
fiunt. Sin vero species differt a genere, proprio, differentia, accidenti, item
quattuor; quae iunctae cum superioribus octo fiunt. Et si differentia distat ab
specie, proprio, genere. Accidenti, aliae quattuor supercresculat; quae iunctae
cum octo prioribus duodecim faciunt. At vero si proprium differt a genere,
specie, differentia et accidenti, aliis quattuor differentiis super duodecim
positis omnes sedecim differentiae fiunt. Quodsi accidentis quoque differentias
ad quattuor reliqua duxeris, quattuor super sedecim crescentibus viginti omnes
differentiae perficiuntur. Quarum ita viginti sunt, ut ad sufficientem
doctrinae cumulum decem tantum differentiae numerentur. Nam quod dictum est
genus differre a differentia, specie, proprio et accidenti, quattuor fuere
differentiae. Si autem differentiam dicamus differre <ab> specie, proprio
et accidenti, superuacuum ƿ est differentiae cum genere differentias
commemorare, cum iam prius commemoraverimus, quando generis ad differentiam
differentias dicimus. Eisdem enim, ut opinor, differt differentia a genere
quibus differebat genus a differentia. Itaque relinquenda est haec differentia
qua distat differentia a genere, quoniam iam superius dicta est, cum diceretur
quid genus, distaret a differentia. Remanent igitur tres differentiae, quibus
ipsa differentia ab specie, proprio et accidenti distat. Et cum superioris
generis ad alia quattuor differentiae fuerint. Nunc vero differentiae ad alia
tres distantiae videantur, septem hae distantiae fiunt. At vero species quid a
genere distet, iam tunc dictum est, cum dicebatur quid genus distet ab specie.
Quid autem a differentia discreparet, tunc demonstratum est, cum diceremus in
quo differentia ab specie discerneretur. Remanent igitur duae speciei, id est
cum proprio et accidenti differentiae, quae iunctae cum superioribus septem
novem differentias efficiunt. Restat igitur una proprii et accidentis
differentia quae dicatur. Nam quid a genere distet dictum est, cum quid genus
distaret a proprio diceretur, porro quid ab specie, dudum dicebatur, cum quid
species a proprio differret enumerabatur, porro autem quid a differentia, etiam
id dictum est, cum a proprio differentia separaretur. Sed nunc quemadmodum
differentia ab specie, proprio accidentique discernatur, videamus. Et est
communio differentiae et speciei quod aequaliter species sub se individuis se
permittit et aequaliter individua specie ipsa participant; namque omnes homines
aequaliter homines sunt et hominis participatione aeque participant. Eodem modo
etiam differentia; namque omnes homines aequaliter rationales sunt et
rationabilitate, quae est differentia, omnes qui ratione participant, aeque
participant. Est etiam alia communitas. Quod quemadmodum species numquam
deserit ea quorum species est et quibus superest, sic et differentia numquam ea
deserit quae distare ab aliis facit. Namque Socrates quoniam sub specie hominis
est, numquam ab hominis specie deseritur; semper enim Socrates homo est. At
vero differentia Socratem, quoniam Socrates rationalis est, numquam deserit;
semper enim Socrates rationale animal est. Differunt autem inter se
species et differentia, quod differentia semper in eo quod quale sit
praedicatur -- nam dicitur quale animal sit <Socrates>, ut rationale
respondeatur. Species vero in eo quod quid sit praedicatur; nam dicitur quid
sit Socrates, ut homo respondeatur. Namque hominis qualitas rationale est. Sed
non simpliciter. Illa enim qualitas pro differentia accipitur, quae veniens in
ƿ genere speciem constituit et de qualitate substantiali facta est
substantialis et specifica differentia. Ista igitur talis qualitas differentia
nominatur et ea in eo quod quale sit ad hominem praedicatur. Hoc etiam est in
eorum differentiis. Namque differentia frequenter in pluribus speciebus
consideratur. Differentia enim quadrupes in bovis et in equi et in canis specie
est et differentia rationalis hominis et dei. Species vero numquam aliis nisi
solis sub se individuis praeest. Numquam enim alia res homo est nisi quod est
individuum, ut est Socrates et Plato et Cicero. Unde fit ut sublata differentia
species quoque tollatur. Nam si sustuleris rationale, hominem sustuleris. Si
vero sustuleris speciem, differentia manet. Nam si sustuleris hominem,
rationalis dei differentia remanebit. Est vero etiam haec differentia, quod
differentia cum alia differentia iungi potest, ut aliqua ex his species
informetur. Namque rationalis differentia et mortalis differentia iunctae
hominis unius speciem reddiderunt, iunctae vero species numquam aliquam ex se
speciem constituent. Si enim iungas hominem bovi, nulla ex his species informabitur.
Sed fortasse dicat quis: asini atque equi coniunctione mulus nascitur. Sed non
ita est: namque individui coniunctione natum est aliquid individuum. Si autem
sic simpliciter speciem ipsam asini atque equi coniungas, nulla ex his umquam
species constituitur. Neque enim si se possunt individua commiscere, ideirco
etiam species individuorum in alterutram substantiam transeunt. ƿ Atque ideo
constat iunctas species unam speciem non posse componere, quod differentiae
iunctae unius speciei constitutivae sint. His itaque transactis ad differentiae
et proprii communia veniamus. Differentia et proprium commune habent quod
quibus differentia est et a quibus ipsa differentia participatur, aequaliter
participatur, sicut etiam et quibus proprium est, proprium ipsum participatur.
Nam rationalis differentia quoniam est hominibus et omnes homines rationali
differentia participant, non est dubium quia omnes homines aequaliter sint
rationales atque aequaliter rationabilitate participent. At vero proprium, quod
risibile est, aequaliter omnibus hominibus est; omnes enim homines aequaliter
risibiles sunt. Est etiam haec eorum communitas, quod sicut potestate risibile
dicitur, etiamsi non rideat, ita etiam potestate bipes dicitur, etiamsi quis
uno pede minuatur. Non enim quod est dicitur sed quod esse possit; nam quoniam
ille ridere potest, risibilis nominatur, quod ille duos pedes habere possit,
bipes. Atque ideo numquam ab illis in quibus sederint, proprium differentiaque
discedunt. Semper enim homo risibilis est, etiamsi non rideat, semper bipes,
etiamsi uno pede minuatur. In his enim differentiis et propriis, ut dictum est,
quod potestate esse possit, non quod vere sit consideratur. Differunt
autem inter se, quod differentia de pluribus speciebus praedicatur, proprium vero
de una. Namque differentia quae est mortalis, praedicatur de homine et de bove
et equo et caeteris animantibus et rationale praedicatur et de deo et de
homine, at vero risibile de sola tantum specie hominis praedicatur. Unde evenit
ut omnis differentia, quoniam plurimarum continens est specierum, a suis
speciebus maior sit, atque ideo ipsa de speciebus praedicari potest. Porro
autem de ipsa species praedicari non possunt, neque conversim dini potest. Nam
quoniam homo dicitur rationalis, non contra dicitur 'quod rationale est, id
homo est'; potest enim esse etiam non homo sed deus. At vero proprium, quoniam
aequaliter et ad unam speciem semper aptatur, aequa vice atque appellatione
convertitur. Dicitur enim: quid est homo? risibile; quid est risibile? homo.
Quibus pertractatis ad differentiam et accidens transgressa disputatio
est. Differentia et accidens commune habent de pluribus praedicari. Namque
differentia dicitur et de homine et de deo, quoniam utrique rationales sunt, et
accidens dicitur de homine et de equo, ut homo Aethiops niger et equus niger.
Est etiam ista communio, quod inseparabile accidens, cuicumque speciei fuerit,
inseparabiliter et omnibus inest ut differentia. ƿ Namque inseparabile accidens
quod est nigrum coruo, inseparabiliter accidit coruo et omnibus coruis. Eodem
modo etiam differentia. Nam quoniam accidit homini ut bipes sit, semper et
omnibus hominibus est esse bipedibus. Differunt autem inter se, quod omnis
differentia species continet, non contra ipsa ab speciebus continetur. Nam si
differentia plures sub se species habet, ut dictum est, maior erit sub se
positis speciebus, si maior etit, numquam eam quaelibet species continet; maior
enim a minori numquam continetur. Namque quod est rationale, continet hominem
et deum homo vero rationale non continet. Accidentia vero aliquotiens
continent, aliquotiens continentur. Namque continent; quoniam frequenter unum
accidens duas sub se species habet. Ut nigrum habet Aethiopem, habet et coruum,
continentur vero. Quoniam species una habet duo vel tria vel quamlibet plurima
accidentia. Si quis enim sit glaucus vel crispus vel candidus vel procerus,
haec omnia accidentia ille unus cui accesserunt complectitur et continet. Atque
ideo species illa quae illud individuum continet quod individuum plura in se
accidentia suscepit, accidentis illius complexiva est. DEHINC DIFFERENTIA
NUMQUAM INTENDITUR NEQUE RELAXATUR. Quod dicit hoc est. Rationale in
unaquaque specie neque plus neque minus est. Nullus enim homo alio homine ad
substantiam ƿ plus rationalis est neque minus. At vero accidens et intenditur
et relaxatur. Dicitur enim quicumque procerior, dicitur quicumque velocior,
dicitur quicumque crispior, quae omnia accidentia esse non dubium
est. PRAETEREA IMMIXTAE SEMPER SUNT CONTRARIAE DIFFERENTIAE. Immixtae ait,
id est immixtibiles, quae misceri non possunt. Neque enim rationale cum
irrationali misceri potest neque in una specie convenire. At vero contraria
accidentia manifestum est in una specie posse congruere. Namque nigrum vel
album potest in una non modo specie sed etiam individuo congruere. Potest enim
quicumque homo, cum ipse sit candidus, nigros tamen capillos habere. Ergo
<quoniam> quemadmodum species differat a genere vel differentia dictum
est, cum de generis ad speciem et differentiae ad speciem distantia diceremus.
Nunc dicemus, id quod reliquum est, de speciei propriique communibus. Et est
una eorum communio, quod de se ipsa invicem praedicantur. Nam quoniam aequa
sibi sunt, neque species hominis alii proprio convenit nisi risibili neque risibile
alii convenit speciei nisi horhini, atque ideo dicitur: ƿ quid homo? quod
risibile; quid risibile? quod homo. Commune est etiam illud, quod omne proprium
aequaliter ad sub se posita praedicatur, namque omnes homines aequaliter
risibiles sunt, et species aequaliter ad sub se posita praedicatur, namque
omnes homines individni aequaliter uno nomine homines nuncupantur. Differunt
autem a se, quoniam species potest etiam genus alteri esse, proprium esse non
potest. Sed hic illam speciem intellegamus quae subalterna est, non illam quae
magis species est et genus esse numquam potest. Atque ideo nos illam modo solam
quae subalterna species est intellegamus, quae scilicet poterit esse et genus:
namque mortale cum rationalis generis species sit, hominis genus est, at vero
risibile de nulla umquam specie alia poterit praedicari neque alii esse
proprium, sicut est hominis. Illa enim semper, ut dictum est, propria sunt quae
nulli alii nisi ad unam speciem semper aptantur. DEINDE SPECIES PRAECEDIT
ET SIC PROPRIUM SEQUITUR. Quod dicit tale est. Omnis species ut habeat
proprium, primo eam esse et constare necesse est. Oportet enim prius esse
hominem, ut sit risibilis, non prius esse risibile, ut sit homo. Nam quoniam
proprium dicitur, per se proprium non constat, nisi alicuius speciei sit. Atque
ideo prius esse necesse est illud cuius est proprium, quam sit
proprium. Huc accedit quod species semper in opere intellegitur
cuiuscumque subiecti. Species enim semper in actu est, non solum potestate.
Homo enim re vera et opere et actu homo est, id est numquam poterit esse non
homo. At vero risibile, quod est proprium, potestate tantum dicitur, etiamsi in
actu non sit. Potest enim quilibet ille non ridere, tamen quia ridere potest,
risibile nominatur. Distant igitur in hoc, quod semper species in actu est et
in opere, proprium vero aliquotiens potestate. Deinde quorum definitiones
diversae sunt, necessario etiam ipsa quoque diversa sunt. Omnis definitio
substantiam definit. Ergo si qua eiusdem substantiae fuerint, eadem etiam definitione
monstrantur, si qua eadem definitione fuerint, eadem substantia praedicantur.
At vero si qua definitionibus differant, differunt etiam substantiis, quae
substantiis difforunt, longe a se ipsis alia sunt. Nunc igitur quoniam
definitiones proprii et speciei differunt, species quoque ipsa et propriurn a
se differunt. Est autem speciei definitio sub genere esse et ad plurima numero
differentia in eo quod quid sit praedicari, at vero proprii uni tantum inesse
speciei et sub ipsa de omnibus individuis praedicari. Sed quoniam et
definitiones differunt, ipsa quoque species a proprio distabit. Post haec
ad communitates speciei et accidentis disputationem transtulit et dicit eorum
raras esse alias communitates ƿ nisi has solas, quod de pluribus praedicantur.
longe enim a se distare videntur in substantia sui et in potestate patiendi
atque faciendi id quod alicui accidit et id cui accidit. Namque illud cui
accidit, quasi quoddam accidentis est fundamentum, illud vero quod accidit,
praeter id cui accidit, esse in sui substatltiÇ non potest. Propria vero
singulorum sunt haec, quod species in eo quod quid sit praedicatur, accidens
vero in eo quod quale sit et quodammodo se habens. Nam si quis dicat: quid
Socrates est? homo dicitur; si quis dicat, qualis sit, caluus vel simus
appellatur, si quis vero, quomodo se habens sedens aut iacens appellabitur.
Item quod unaquaeque substantia unam speciem habet. Namque hominis substantia
unam solam hominis speciem habet, substantia vero equi unam solius equi speciem
habet. At vero una substantia plura frequenter accidentia continebit. Nam et in
eodem equo quaedam pars frequenter nigra, quaedam alba et est in eo proceritas,
est altitudo, est aquilum caput et alia huiusmodi. Habet etiam non solum
inseparabile accidens eadem substantia sed etiam separabile. Nam fortasse
quidam velos est et idem etiam corpore validus eat, idem etiam sagittator et
caetera. Huc accedit quod species praenoscuntur, ƿ id est praeintelleguntur,
hoc est ante esse cognoscuntur quam accidentia. Et prius erit aliqua res ubi
accidat, quam illa quae accidat. Et quoniam species est subiectum accidentis
ubi accidens accidat, ideoque ante species intellegitur esse quam accidens.
Accidentia vero postnativa sunt, id est a foris venientia et estranea a
qualibet illa substantia, etiamsi inseparabilia sunt. Haec quoque est eorum
separatio, quod semper omnia quae participant specie, aequaliter participant;
aequaliter enim et Socrates et Cicero et Plato homines sunt. At vero illa quae
participant accidenti, etiamsi inseparabile accidens sit, tamen non aequaliter
participant. Namque quamvis inseparabile sit accidens Aethiopibus nigros esse,
tamen est aliquis inter ipsos nigrior nec omnes illa nigredine aequaliter
participant. Relinquitur igitur de communibus proprii accidentisque
tractare; nam proprium quid distaret vel ab specie vel a genere vel a
differentia, superius demonstratum est. Proprium autem et inseparabile
accidens commune habent, quod sine his numquam consistunt ea quae ƿ eorum
participant et in quibus ipsa considerantur. Nam neque homo amittit risibile
esse nec Aethiops aut coruus nigrum. Atque ideo sine his ipsis, id est propriis
et accidentibus, quae eorum participant, constare non possunt, ne forte contra
superiorem definitionem accidentis venire videatur ista communio -- est enim
ita definitum: accidens est quod infertur et aufertur sine eius in quo est
interitu -- quod nunc dici videtur sine his constare non posse, cum superius
sine eorum interitu posse dicerentur auferri. Sed hoc modo dicitur, non quod,
si auferatur hoc accidens inseparabile, intereat illud cui accidit sed quoniam
separari non potest, idcirco sine hoc constare non possit. Est etiam in
separabilis accidentis et proprii alia communio, quod sicut et omni et semper
inest proprium cui inest, id est homini -- semper enim et omnis homo risibile
est -- sic etiam quodlibet accidens inseparabile et semper et omni est accidens
inseparabile; namque et omnis coruus et semper niger est. Sola autem
separabilibus accidentibus illa communio est, quod quemadmodum de multis
individuis proprium praedicatur, ita etiam accidens de multis individuis potest
praedicari. Plures etiam currunt, plures ambulant, quae scilicet accidentia
separabilia sunt, quemadmodum plures possunt esse risibiles. Differunt
autem ista, quod proprium semper uni speciei inest, accidens vero et pluribus.
Namque accidens ƿ pluribus speciebus et animatis et inanimatis evenit, ut est
hebeno nigrum, coruo nigrum, homini Aethiopi nigrum, risibile vero nulli nisi
soli homini. Atque ideo conversim proprium praedicatur, quia unius speciei
continens est et illi speciei soli aequalis est, at vero accidens conversim
praedicari non potest, quia plures sub se species habet. Non enim potes dicere
id esse nigrum quod hebenum, cum dicas hoc esse hebenum quod nigrum; potest
enim esse nigrum et non esse hebenum. Deinde omne proprium aequaliter se his
rebus quae sub se fuelint dat et ab his aequaliter participatur -- Socrates
enim et Cicero et Vergilius aequaliter et risibili participant et aequaliter
risibiles sunt -- at vero accidens non semper aequaliter; potest enim quicumque
esse procerior et alius esse velocior, quod scilicet illud separabile est
accidens, illud inseparabile. Et fortasse aliae eorum quaedam proprietates
vel communiones esse videantur sed nunc quantum introductioni sat est, ista
sufficiant. Sed iam tibi, mi Fabi, omnia quaecumque ad Introductionem
Porphyrii pertinent, plenius uberiusque tractata sunt. Post vero si quid umquam
mei egueris, studiis praesertim tuis, quae nulla umquam honestate caruerunt,
libens animo hortatorque ad easdem cupiditates parebo. ÑHic Fabius: Tu, inquit,
paterno haec mihi animo polliceris, verum ego numquam deficiam ab his studiis,
te praesertim docente, ƿ a quo totam fortasse logicae Aristotelis, si vita
suppetet, capiam disciplinam. ÑEt ego: Faciam, inquam, libentissime. Sed
quoniam iam matutinus, ut ait Petronius, sol tectis arrisit, surgamus, et si
quid illud est, diligentiore postea consideratione tractabitur. Secundus
hic arreptae expositionis labor nostrae seriem translationis expediet, in qua
quidem vereor ne subierim fidi interpretis culpam, cum verbum verbo espressum
comparatumque reddiderim. Cuius incepti ratio est quod in his scriptis in
quibus rerum cognitio quaeritur, non luculentae orationis lepos sed incorrupta
veritas exprimenda est. Quocirca multum profecisse videor, si philosophiae
libris Latina oratione compositis per integerrimae translationis sinceritatem
nihil in Graecorum litteris amplius desideretur. Et quoniam humanis animis
excellentissimum bonum philosophiae comparatum est ƿ ut via et filo quodam
procedat oratio, ex animae ipsius efficientiis ordiendum est. Triplex omnino
animae vis in vegetandis corporibus deprehenditur. Quarum una quidem vitam
corpori subministrat ut nascendo crescat alendoque subsistat; alia vero
sentiendi iudicium praebet; tertia vi mentis et ratione subnixa est. Quarum
quidem primae id officium est ut creandis nutriendis alendisque corporibus
praesto sit, nullum vero rationis praestet sensusue iudicium. Haec autem est
herbarum atque arborum et quicquid terrae radicitus affixum tenetur. Secunda
vero composita atque coniuncta est ac primam sibi sumens et in partem
constituens varium de rebus capere potest ac multiforme iudicium. Omne enim
animal quod sensu viget, idem et nascitur et nutritur et alitur. Sensus vero
diversi sunt et usque ad quinarium numerum crescunt. Itaque quicquid tantum
alitur non etiam sentit, quicquid vero sentire potest ei prima quoque animae
vis, nascendi scilicet atque nutriendi, probatur esse subiecta. Quibus vero
sensus adest non tantum eas rerum capiunt formas quibus sensibili corpore
feriuntur praesente, sed abscedente quoque sensu sensibilibusque se positis
cognitarum sensu formarum imagines tenent memoriamque conficiunt, et prout
quodque animal valet longius breviusque custodit. Sed eas imaginationes
confusas atque inevidentes sumunt ut nihil ex earum coniunctione ac
compositione ƿ efficere possint. Atque idcirco meminisse quidem possunt nec
aeque omnia, admissa vero oblivione memoriam recolligere ac reuocare non
possunt. Futuri vero his nulla cognitio est. Sed vis animae tertia, quae secum
priores alendi ac sentiendi trahit hisque velut famulis atque oboedientibus
utitur, eadem tota in ratione constituta est eaque vel in rerum praesentium
firmissima conceptione vel in absentium intellegentia vel in ignotarum
inquisitione versatur. Haec tantum humano generi praesto est, quae non solum
sensus imaginationesque perfectas et non inconditas capit sed etiam pleno actu
intellegentiae quod imaginatio suggessit, explicat atque confirmat. Itaque, ut
dictum est, huic divinae naturae non ea tantum cognitione sufficiunt quae
subiecta sensibus comprehendit, verum etiam et insensibilibus imaginatione
concepta et absentibus rebus nomina indere potest, et quod intellegentiae
ratione comprehendit vocabulorum quoque positionibus aperit. Illud quoque ei
naturae proprium est, ut per ea quae sibi nota sunt ignota uestiget et non
solum unumquodque an sit sed quid sit etiam et quale sit necnon cur sit, optet
agnoscere. Quam triplicis animae vim sola, ut dictum est, hominum natura
sortita est. Cuius animae vis intellegentiae motibus non caret, quia in his
quattuor propriae vim rationis exercet. Aut enim aliquid an sit inquirit aut si
esse constiterit, quid sit addubitat. Quodsi etiam utriusque scientiam ratione
possidet, quale sit ƿ unumquodque uestigat atque in eo caetera accidentium
momenta perquirit, quibus cognitis cur ita sit quaeritur et ratione nihilominus
uestigatur. Cum igitur hic actus sit humani animi ut semper aut in <rerum>
praesentium comprehensione aut in absentium intellegentia aut in ignotarum
inquisitione atque inventione versetur, duo sunt in quibus omnem operam vis
animae ratiocinantis impendit, unum quidem ut rerum naturas certa inquisitionis
ratione cognoscat, alterum vero ut ad scientiam prius veniat quod post gravitas
moralis exerceat. Quibus inquirendis permulta esse necesse est quae uestigantem
animum a recti itinere non minimum progressione deducant, ut in multis evenit
Epicuro qui atomis mundum consistere putat et honestum voluptate metitur. Hoc
autem idcirco huic atque aliis accidisse manifestum est quoniam per imperitiam
disputandi quicquid ratiocinatione comprehenderant, hoc in res quoque ipsas
evenire arbitrabantur. Hic vero magnus est error; neque enim sese ut in numeris
ita etiam in ratiocinationibus habet. In numeris enim quicquid in digitis recte
computantis euenerit, id sine dubio in res quoque ipsas necesse est evenire, ut
si ex calculo centum esse contigerit, centum quoque res illi numero subiectas
esse necesse est. Hoc vero non aeque in disputatione servatur: neque enim
quicquid sermonum decursus invenerit, ƿ id natura quoque fixum tenetur. Quare
necesse erat eos falli qui abiecta scientia disputandi de rerum natura
perquirerent. Nisi enim prius ad scientiam venerit quae ratiocinatio veram
teneat disputandi semitam quae veri similem, et agnoverit[1] quae fida quae
possit esse suspecta, rerum incorrupta veritas ex ratiocinatione non potest
inveniri. Cum igitur ueteres saepe multis lapsi erroribus falsa quaedam et
sibimet contraria in disputatione colligerent -- atque id fieri impossibile
videretur ut de eadem re contraria conclusione facta utraque essent vera quae
sibi dissentiens ratiocinatio conclusisset, cuique ratiocinationi credi
oporteret esset ambiguum -- visum est prius disputationis ipsius veram atque
integram considerare naturam, qua cognita tum illud quoque quod per
disputationem inveniretur, an vere comprehensum esset, posset intellegi. Hinc
igitur profecta est logicae peritia disciplinae, quae disputandi modos atque
ipsas ratiocinationes internoscendi ias parat, ut quae ratiocinatio nunc quidem
falsa nunc autem vera sit, quae vero semper falsa quae numquam falsa, possit
agnosci. Huius autem vis duplex esse perpenditur, una quidem in inveniendo,
altera in iudicando. Quod Marcus etiam Tullius in eo libro cui Topica titulus
est, evidenter espressit dicens Cum omnis ratio diligens disserendi duas habeat
partes, unam inveniendi alteram iudicandi, utriusque princeps, ut mihi quidem
videtur, Aristoteles fuit. Stoici ƿ autem in altera elaboraverunt; iudicandi
enim vias diligenter persecuti sunt ea scientia quam *dialektiken* appellant,
inveniendi artem, quae *topike*; dicitur quae et ad usum potior erat et ordine
naturae certe prior, totam reliquerunt. Nos autem, quoniam in utraque summa
utilitas est et utramque, si erit otium, persequi cogitamus, ab ea quae prima
est ordiemur. Cum igitur tantus huius considerationis fructus sit danda est
huic tam sollertissimae disciplinae tota mentis intentio, ut primis firmati in
disputandi veritate uestigiis facile ad rerum ipsarum certam comprehensionem
venire possimus. Et quoniam qui sit ortus logicae disciplinae praediximus,
reliquum videtur adiungere: an omnino pars quaedam sit philosophiae an (ut
quibusdam placet) supellex atque instrumentum per quod philosophia cognitionem
rerum naturamque deprehendat. Cuius quidem rei has e contrario video esse
sententias. Hi enim qui partem philosophiae putant logicam considerationem his
fere argumentis utuntur. Dicentes philosophiam indubitanter habere partes
speculativam atque activam, de hac tertia rationali quaeritur an sit in parte
ponenda. Sed eam quoque partem esse philosophiae non potest dubitari. Nam sicut
de naturalibus caeterisque sub speculativa positis solius philosophiae
uestigatio est itemque de moralibus ac ƿ reliquis quae sub activam partem
cadunt sola philosophia perpendit, ita quoque de hac parte tractatus, id est de
his quae logicae subiecta sunt, sola philosophia iudicat. Quodsi speculativa
atque activa idcirco philosophiae partes sunt quia de his philosophia sola
pertractat, propter eandem causam erit logica philosophiae pars, quoniam
philosophiae soli haec disputandi materia subiecta est. Iam vero inquiunt:
cum in his tribus philosophia versetur cumque activam et speculativam
considerationem subiecta discernant, quod illa de rerum naturis, haec de
moribus quaerit, non dubium est quin logica disciplina a naturali atque morali
suae materiae proprietate disiuncta sit. Est enim logicae tractatus de
propositionibus atque syllogismis et caeteris huiusmodi, quod neque ea quae non
de oratione sed de rebus speculatur neque activa pars quae de moribus inuigilat
aeque praestare potest. Quodsi in his tribus (id est speculativa, activa, atque
rationali) philosophia consistit quae proprio triplicique a se fino disiuncta
sunt, cum speculativa et activa philosophia partes esse dicuntur, non dubium
est quin rationalis quoque philosophia pars esse conuincatur. Qui vero non
partem sed philosophiae instrumentum putant haec fere afferunt argumenta. Non
esse inquiunt similem logicae finem speculativae atque activae partis extremo.
Utraque enim illarum ad suum proprium terminum spectat ut speculativa ƿ quidem
rerum cognitionem, activa vero mores atque instituta perficiat; neque altera
refertur ad alteram. Logicae vero finis esse non potest absolutus sed
quodammodo cum reliquis duabus partibus colligatus atque constrictus est. Quid
enim est in logica disciplina quod suo merito debeat optari nisi quod propter
investigationem rerum huius effectio artis inventa est? Scire enim quemadmodum
argumentatio concludatur vel quae vera sit quae veri similis, ad hoc scilicet
tendit, ut vel ad rerum cognitionem referatur haec scientia rationum vel ad
invenienda ea quae in exercitium moralitatis adducta beatitudinem pariunt.
Atque ideo quoniam speculativae atque activae suus certusque finis est, logicae
autem ad duas reliquas partes refertur extremum, manifestum est non eam esse
philosophiae partem sed potius instrumentum. Sunt vero plura quae ex alterutra
parte dicantur quorum nos ea quae dicta sunt strictim notasse sufficiat. Hanc
litem vero tali ratione discernimus. Nihil quippe dicimus impedire ut eadem
logica partis vice simul instrumentique fungatur officio. Quoniam enim ipsa
suum retinet finem isque finis a sola philosophia consideratur, pars philosophiae
esse ponenda est. Quoniam vero finis ille logicae quem sola speculatur
philosophia ad alias eius partes suam operam pollicetur, instrumentum esse
philosophiae non negamus. Est autem finis logicae inventio iudiciumque
rationum. Quod scilicet non esse mirum videbitur quod eadem pars, eadem quoddam
ponitur instrumentum, si ad partes corporis animum reducamus quibus et fit
aliquid ut his quasi quibusdam instrumentis utamur, et in toto tamen corpore partium
obtinent locum. Manus enim ad tractandum, oculi ad videndum, caeteraeque
corporis partes proprium quoddam videntur habere officium. Quod tamen si ad
totius utilitatem corporis referatur, instrumenta quaedam corporis esse
deprehenduntur quae etiam partes esse nullus abnuerit. Ita quoque logica
disciplina pars quidem philosophiae est, quoniam eius philosophia sola magistra
est, supellex vero quod per eam inquisita philosophiae veritas uestigatur. Sed
quoniam, quantum mihi quoque brevitas succincta largita est, ortum logicae et
quid ipsa logica esset explicui, nunc de eo nobis libro pauca dicenda sunt quem
in praesens sumpsimus exponendum. Titulo enim proponit Porphyrius
introductionem se in Aristotelis Praedicamenta conscribere. Quid vero valeat
haec introductio vel ad quid lectoris animum praeparet breviter explicabo. Aristoteles
enim librum qui De decem praedicamentis inscribitur hac intentione composuit ut
infinitas rerum diversitates quae sub scientiam cadere non possent paucitate
generum comprehenderet, atque ita quod per incomprehensibilem multitudinem sub
disciplinam venire non poterat per generum, ut dictum est, paucitatem animo fieret
scientiaeque subiectum. Decem igitur genera rerum esse omnium consideravit --
id est unam substantiam et accidentia novem (quae sunt qualitas, quantitas,
relatio, ubi, quando, facere et pati, situs, habere) -- quae quoniam genera
essent suprema et quibus nullum aliud superponi genus posset, omnem necesse est
multitudinem rerum horum decem generum species inveniri. Quae quidem genera a
se omnibus differentiis distributa sunt nec quicquam videntur habere commune
nisi tantum nomen, quoniam omnia esse praedicantur. Quippe substantia est,
qualitas est, quantitas est, et de aliis omnibus 'est' verbum communiter
praedicatur sed non est eorum communis una substantia vel natura sed tantum
nomen. Itaque decem genera ab Aristotele reperta omnibus a se differentiis
distributa sunt. Sed quae aliquibus differentiis disiunguntur necesse est ut
habeant proprium quiddam quod ea in singularem solitariamque vindicet formam.
Non est autem idem proprium quod accidens: accidentia enim et venire et abesse
possunt, propria ita sunt insita ut absque his quorum sunt propria esse non
possint. Quae cum ita sint cumque Aristoteles decem rerum genera repperisset
quae vel intellegendo mens caperet vel loquendo disputator efferret (quicquid
enim intellectu capimus id ad alterum sermone uulgamus), evenit ut ad horum
decem praedicamentorum intellegentiam quinque harum rerum tractatus incurreret,
scilicet generis, speciei, differentiae, proprii, accidentis. Generis quidem
quoniam oportet ante praediscere quid sit genus ut decem illa quae Aristoteles
caeteris anteposuit rebus genera esse possimus agnoscere. Speciei vero cognitio
plurimum valet ut quae cuiusque generis sit species possit agnosci. Si enim
quid sit species intellegimus, nihil impediti errore turbamur. Fieri enim
potest ut per speciei inscientiam saepe quantitatis species in relatione
ponamus et cuiuslibet primi generis species alteri cuilibet ƿ generi subdamus
atque ita fiat permixta rerum atque indiscreta confusio; quod ne accidat quae
sit natura speciei ante noscendum est. Nec vero in hoc tantum prodest speciei
cognoscenda natura ne priorum generum species invicem permutemus, verum etiam ut
in eodem quolibet genere proximas species generi noverimus eligere, ut ne
substantiae mox animal dicamus esse speciem potius quam corpus aut corporis
hominem potius quam animatum corpus. At vero differentiarum scientia in his
maximum retinet locum. Qui enim omnino qualitatem a substantia vel caetera a se
genera distare cognoscimus nisi eorum differentias viderimus? Quomodo autem
discernere eorum differentias possumus si quid ipsa sit differentia nesciamus?
Nec hunc solum nobis inscientia differentiae offundit errorem, verum etiam
specierum quoque tollit omne iudicium. Nam omnes species differentiae
informant; ignorata differentia species quoque necesse est ignorari. Quomodo
vero fieri potest ut quamlibet differentiam possimus agnoscere si omnino quae
sit nominis huius significatio nesciamus? Iam vero proprii tantus usus est ut
Aristoteles quoque singulorum praedicamentorum propria perquisiverit. Quae
propria esse quis deprehenderit antequam quid omnino sit proprium discat? Nec
in his tantum propriis haec cognitio valet quae singulis nominibus efferuntur,
ut hominis risibile, verum etiam in his quae in locum definitionis adhibentur.
Omnia enim propria rem subiectam quodam termino descriptionis includunt, quod
suo quoque loco ƿ oportunius commemorabo. Accidentis quoque cognitio quantum
afferat quis dubitare queat, cum videat inter decem praedicamenta novem
accidentis naturas? Quae quomodo accidentia esse putabimus si omnino quid sit
accidens ignoremus, cum praesertim nec differentiarum nec proprii scientia nota
sit nisi accidentis naturam firmissima consideratione teneamus? Fieri enim
potest ut differentiae loco vel proprii per inscientiam accidens apponatur.
Quod esse vitiosissimum etiam definitiones probant, quae cum ipsae ex
differentiis constent et fiant uniuscuiusque definitiones propriae, accidens
tamen non videntur admittere. Cum igitur Aristoteles rerum genera collegisset
quae nimirum diversas sub se species continerent, quae species numquam diversae
forent nisi differentiis segregarentur, cumque omnia in substantiam atque
accidens, accidens vero in alia novem praedicamenta solvisset, cumque aliquorum
praedicamentorum fere sit propria persecutus -- de his ipsis quidem
praedicamentis docuit. Quid vero esset genus, quid species, quid differentia,
quid illud accidens de quo nunc dicendum est, vel quid proprium, velut nota
praeteriit. Ne igitur ad Praedicamenta Aristotelis venientes quid significaret
unumquodque eorum quae superius dicta sunt ignorarent, hunc librum Porphyrius
de earum quinque rerum cognitione perscripsit, quo perspecto et considerato
quid unumquodque eorum quae supra praeposuit designaret, facilior intellectus
ea quae ab Aristotele proponerentur addisceret. Haec quidem intentio est huius
libri, quem Porphyrius ad introductionem Praedicamentorum se conscripsisse
ipsa, ut ƿ dictum est, tituli inscriptione signavit. Sed licet ad hoc unum
huius libri referatur intentio, non tamen simplex eius utilitas est verum
multiplex et in maxima quaeque diffusa est. Quam idem Porphyrius in principio huius
libri commemorat dicens: CUM SIT NECESSARIUM, CHRYSAORI, ET AD EAM QUAE EST
APUD ARISTOTELEM PRAEDICAMENTORUM DOCTRINAM, NOSSE QUID GENUS SIT ET QUID
DIFFERENTIA QUIDQUE SPECIES ET QUID PROPRIUM ET QUID ACCIDENS, ET AD
DEFINITIONUM ASSIGNATIONEM ET OMNINO AD EA QUAE IN DIVISIONE VEL DEMONSTRATIONE
SUNT UTILIA, HAC ISTARUM RERUM SPECULATIONE COMPENDIOSAM TIBI TRADITIONEM
FACIENS TEMPTABO BREVITER VELUT INTRODUCTIONIS MODO EA QUAE AB ANTIQUIS DICTA
SUNT AGGREDI; ALTIORIBUS QUIDEM QUAESTIONIBUS ABSTINENS, SIMPLICIORES VERO
MEDIOCRITER CONIECTANS. Utilitas huius libri quadrifariam spargitur. Namque ad
illud etiam ad quod eius dirigitur intentio, magno legentibus usui ƿ est et ad
caetera: quae cum extra intentionem sint, non tamen minor ex his legentibus
utilitas comparatur. Est enim per hoc opusculum et praedicamentorum facilis
cognitio et definitionum integra assignatio et divisionum recta perspectio et
demonstrationum veracissima conclusio. Quae res quanto difficiles atque arduae
sunt tanto perspicaciorem studiosioremque animum lectoris expectant. Dicendum
vero est quod in omnibus libris evenit. Nam primum si quae sit intentio
cognoscatur, quanta quoque utilitas inde provenire possit expenditur; et licet
extra multa, ut fit, huiusmodi librum sequantur, tamen illam proxime utilitatem
videtur habere ad quod eius refertur intentio ipso libro quem sumpsimus
exponente. Cum eius intentio sit ad Praedicamenta intellectum facilem
comparandi, non dubium quin haec eius principalis probetur utilitas, licet non
minores sint comites definitio, divisio, ac demonstratio, quorum nobis quaedam
hic principia suggeruntur. Sensus vero totus huiusmodi est Cum sit, inquit,
utilis generis, speciei, differentiae, proprii accidentisque cognitio ad
Praedicamenta Aristotelis eiusque doctrinam, ad definitionum etiam
assignationem, ad divisionem et demonstrationem, quae sit harum rerum utilis
uberrimaque cognitio, compendiosam, inquit, traditionem ƿ faciens ea quae ab
antiquis large ac diffuse dicta sunt, temptabo breviter aperire. Neque enim
esset compendiosa nisi totum opus brevitate constringeret. Et quoniam
introductionem scribebat: Altiores, inquit, quaestiones sponte refugiam,
simpliciores vero mediocriter coniectabo -- id est simpliciorum quaestionum
obscuritates habita in eis quadam coniecturae ratiocinatione tractabo. Tota
quidem sententia huiusce prooemii talis est quae et utilitate uberrima et
facilitate incipientis animo blandiatur; sed dicendum videtur quidnam celet
amplius altitudo sermonum. NECESSARIUM in Latino sermone, sicut in Graeco
*anagkoion*, plura significat. Diversa enim significatione Marcus Tullius dicit
necessarium suum esse aliquem atque nos cum nobis necessarium esse dicimus ad
forum descendere, qua in voce quaedam utilitas significatur. Alia quoque
significatio est qua dicimus solem necessarium esse moveri, id est necesse
esse. Et illa quidem prima significatio praetermittenda est, omnino enim ab eo
necessario quod hic Porphyrius ponit aliena est. Hae vero duae huiusmodi sunt
ut inter se certare videantur quae huius loci obtineat significationem in quo
dicit Porphyrius: CUM SIT NECESSARIUM, CHRYSAORI; namque, ut dictum est,
necessarium ƿ et utilitatem significat et necessitatem. Videntur autem huic
loco utraque congruere. Nam et summe utile est ad ea quae superius dicta sunt
de genere et specie et caeteris disputare, et summa est necessitas quia nisi
sint haec ante praecognita illa ad quae ista praeparantur non possunt cognosci.
Nam neque praeter generis vel speciei cognitionem praedicamenta discuntur, nec
definitio genus relinquit et differentiam, et in caeteris quam sit utilis iste
tractatus, cum de divisione et demonstratione disputabitur, apparebit. Sed
quamquam necesse sit haec quinque de quibus hic disputandum est, prius ad
cognitionem venire quam ea quibus illa praeparantur, non tamen ea
significatione hic a Porphyrio positum est qua necessitatem significari vellet
ac non potius utilitatem. Ipsa enim oratio contextusque sermonum id clarissima
intellegentiae ratione significat. Neque enim quisquam ita utitur ratione ut aliquam
necessitatem referri dicat ad aliud. Necessitas enim per se est, utilitas vero
semper ad id quod utile est refertur, ut hic quoque. Ait enim: CUM SIT
NECESSARIUM, CHRYSAORI, ET AD EAM QUAE EST APUD ARISTOTELEM PRAEDICAMENTORUM
DOCTRINAM. Si igitur hoc necessarium 'utile' intellegamus et id nomine ipso
vertamus dicentes: Cum sit utile, Chrysaori, et ad eam quae est apud
Aristotelem praedicamentorum ƿ doctrinam, nosse quid genus sit... etc. recte se
habebit ordo sermonum; sin vero id ad 'necesse' permutetur atque dicamus: Cum
sit necesse, Chrysaori, et ad eam quae est apud Aristotelem praedicamentorum
doctrinam, nosse quid genus sit... etc. rectae intellegentiae sermonum ordo non
convenit. Quocirca hic diutius immorandum non est. Quamquam enim sit summa
necessitas his ignoratis non posse ad ea ad quae hic tractatus intenditur
perveniri, non tamen de necessitate hic dictum est NECESSARIUM sed potius de
utilitate. Nunc vero, licet idem superius dictum sit, tamen breviter quid ad
praedicamenta generis, speciei, differentiae, proprii atque accidentis prosit
agnitio, disputemus. Aristoteles enim in praedicamentis decem genera constituit
rerum quae de cunctis aliis praedicarentur, ut quicquid ad significationem
venire posset, id si integram significationem teneret, cuilibet eorum
subiceretur generi de quibus Aristoteles tractat in eo libro qui De decem
praedicamentis inscribitur. Hoc ipsum vero referri ad aliquid velut ad genus
tale est, quale si quis speciem supponat generi. Hoc vero neque praeter cognitionem
speciei ullo modo fieri potest. Nec vero ipsae species quid sint vel cuius
magis sint possunt perspici nisi earum differentiae cognoscantur. Sed
differentiarum natura incognita, quae uniuscuiusque ƿ speciei sint differentiae
modis omnibus ignorabitur. Quare sciendum est quoniam si de generibus
Aristoteles tractat in Praedicamentis, et generum natura cognoscenda est, cuius
cognitionem speciei quoque comitatur agnitio. Sed hoc cognito quid sit
differentia non potest ignorari, quamquam in eodem libro plura sint ad quae
nisi maximam peritiam et generis et speciei et differentiae lector attulerit,
nullus omnino intellectus patebit ut cum ipse Aristoteles dicit: Diversorum
generum et non subalternatim positorum diversae secundum species et
differentiae sunt quod his ignoratis intellegi impossibile est. Sed idem
Aristoteles proprium uniuscuiusque praedicamenti diligentissima inquisitione
uestigat, ut cum substantiae proprium post multa dicit esse quod idem numero
contrariorum susceptibile sit, vel rursus quantitatis, quod in ea sola aequale
atque inaequale dicatur, qualitatis etiam, quod per eam simile et dissimile
aliud alii esse proponimus, et in caeteris eodem modo, ut quae sit proprietas
contrarii, quae secundum relationem oppositionis, quae privationis et habitus,
quae affirmationis et ƿ negationis. In quibus ita tractat tamquam iam peritis
scientibusque quae sit proprietatis natura; quam si quis ignorat, frustra ea
quae de his dispusantur aggreditur. Iam vero illud manifestum est quod accidens
maximum praedicamentorum obtineat locum, quod proprio nomine novem
praedicamenta circumdat. Et ad praedicamenta quidem quanta sit huius libri utilitas
ex his manifestum est. Quod vero ait ET AD DEFINITIONUM ASSIGNATIONEM facile
cognosci potest si prius substantiae rationum divisio fiat. Substantiae ratio
alia quidem in descriptione ponitur, alia vero in definitione. Sed ea quae in
descriptione est, proprietatem quandam colligit eius rei cuius substantiae
rationem prodit -- ac non modo proprietate id quod monstrat informat, verum
etiam ipsa fit proprium, quod in definitionem quoque venire necesse est; si
quis enim quantitatis rationem reddere velit, dicat licebit: Quantitas est
secundum quam aequale atque inaequale dicitur. Sicut igitur proprietatem quidem
quantitatis in ratione posuit quantitatis et ipsa tota ratio ipsius quantitatis
propria est, ita descriptio et proprietatem colligit et propria fit ipsa
descriptio. Definitio vero ipsa quidem propria non colligit sed ipsa quoque fit
propria. Definitio namque substantiam monstrat, genus differentiis iungit et ea
quae per se sunt communia atque multorum in unum redigens uni speciei quam
definit reddit aequalia. Ita igitur ad descriptionem utilis est proprii
cognitio, quoniam sola proprietas in descriptione colligitur et ipsa fit
propria sicut definitio quoque, ad definitionem vero genus (quod primum ƿ
ponitur), et species (ad quam genus illud aptatur), et differentiae (quibus
iunctis cum genere species definitur). Sed si cui haec pressiora quam
expositionis modus postulat videbuntur, eum hoc scire convenit, nos, ut in
prima editione dictum est, hanc expositionem nostro reservasse iudicio ut ad
intellegentiam simplicem huius libri editio prima sufficiat, ad interiorem vero
speculationem confirmatis paene iam scientia nec in singulis vocabulis rerum
haerentibus haec postelior colloquatur. Ad divisionem vero faciendam tam hic
liber est utilis ut praeter earum scientiam rerum de quibus in hac libri serie
disputatur, casu fiat potius quam ratione partitio. Hoc autem manifestum erit
si divisionem ipsam dividamus, id est si nomen ipsum divisionis in ea quae
significat partiamur. Est namque divisio generis in species, ut cum dicimus:
Coloris aliud est album, aliud nigrum, aliud vero medium. Rursus divisio est
quotiens vox plura significans aperitur et quam multa sint quae ab ea
significantur ostenditur, ut si quis dicat: Nomen canis plura significat, et
hunc latrabilem quadrupedemque et caeleste sidus et marinam bestiam quae omnia
a se definitione disiuncta sunt. Dividi autem dicitur et quotiens totum in
partes proprias separatur, ut cum dicimus: Domus aliud sunt fundamenta, aliud
parietes, aliud tectum. Et haec quidem triplex divisio secundum se partitio
nuncupatur. Est autem ƿ alia quae secundum accidens dicitur. Ea quoque fit tripliciter
aut cum accidens in subiecta dividimus, ut cum dico: Bonorum alia sunt in
animo, alia in corpore vel rursus cum subiectum in accidentia, ut Corporum alia
sunt alba, alia nigra, alia medii coloris rursus cum accidens in accidentia
separamus, ut cum dicimus: Liquentium alia sunt alba, alia nigra, alia medii
coloris et rursus: Alborum alia sunt dura, alia liquentia quaedam mollia. Cum
igitur ita omnis sit divisio aut secundum se aut per accidens, utraque vero
partitio tripliciter fiat cumque in superiore secundum se triplici partitione
sit una divisionis forma genus in species separare, id neque praeter generum
scientiam fieri ullo modo potest neque vero praeter differentiarum, quas
necesse est in specierum divisione sumi manifestum est igitur, quanta utilitas
huius libri ad hanc divisionem sit quae primo aditu genus ac species et
differentias tractat. Secunda vero ea divisio quae est secundum se in vocis
significantias, nec haec quidem ab huius libri utilitate discreta est. Uno enim
modo cognosci poterit utrum vox cuius divisionem facere quaerimus, aequivoca
esse videatur an genus si ea quae significat definiantur. Et si ea quae sub
communi nomine sunt definitione clauduntur, species esse necesse est, et illud
commune eorum genus. Quodsi illa quae proposita ƿ vox designat non possunt una
definitione concludi, nemo dubitat quin illa vox sit aequivoca neque ita sit
communis his de quibus praedicatur ut genus, quandoquidem ea quae sub se posita
significat, secundum commune nomen non possunt una definitione comprehendi. Si
igitur ex definitione manifestum fit quid genus sit, quid vero nomen
aequivocum, definitio vero per genera differentiasque discurrit, quisquamne
dubitare potest aeque in hac divisionis forma plurimum huius libri auctoritatem
valere? Illa vero secundum se divisio quae est totius in partes, quemadmodum
discernitur ac non potius generis in species divisio esse putabitur, nisi sint
genus et species et differentiae earumque vis ante disciplinae ratione
tractata? Cur enim non quisquam dicat domus species potius esse quam partes
fundamenta, parietes, et tectum? Sed cum occurrit generis nomen in unaquaque
specie totum posse congruere, totius vero in unaquaque parte sua nomen
convenlre non posse, manifestum fit aliam divisionem esse generis in species,
aliam totius in partes. Convenire autem nomen generis singulis speciebus
ostenditur per id, quod et homo et equus singuli animalia nuncupantur. Neque
tectum vero neque parietes aut fundamenta singillatim domus nomine appellari
solent sed ƿ cum fuerint iunctae partes, tunc recte totius nomen excipiunt. De
ea vero divisione quae secundum accidens fit, nullus ignorat quin incognito
accidenti incognitaque vi generis ac differentiarum facile evenire possit, ut
accidens ita in subiecta solvatur quasi genus in species, et postremo omnem
hunc ordinem partitionis foedissime permiscebit inscientia. Et quoniam quid hic
liber ad divisionem prosit ostendimus, nunc de demonstratione dicemus, ne per
ardua atque difficilia haereat qui in tanta hac disciplina vigilantissimo
ingenio et sollertissimo labore sudaverit. Fit enim demonstratio, id est
alicuius quaesitae rei certa rationis collectio, ex ante cognitis naturaliter,
ex convenientibus, ex primis, ex causa, ex necessaliis, ex per se
inhaerentibus. Sed genera speciebus propriis priora naturaliter sunt; ex generibus
enim species fluunt. Item species sub se positis vel speciebus vel individuis
priores naturaliter esse manifestum est. Quae vero priora sunt, ea et
praenoscuntur et notiora sunt sequentibus naturaliter. Duobus enim modis primum
aliquid et notum dicitur, secundum nos scilicet et secundum naturam. Nobis enim
illa magis cognita sunt quae sunt proxima, ut individua, dehinc species,
postremo genera, at vero natura converso modo ea sunt magis cognita quae nobis
minime proxima. Atque ideo quamlibet se longius ƿ a nobis genera protulerint,
tanto magis erunt lucida et naturaliter nota. Differentiae vero substantiales
illae sunt quas per se inesse his rebus quae demonstrantur agnoscimus. Praecedere
autem debet generum ac differentiarum cognitio ut in unaquaque disciplina quae
sint eius rei quae demonstratur convenientia principia possit intellegi.
Necessaria vero esse ea ipsa quae genera et differentias dicimus, nullus
dubitat qui speciem sine genere et differentia intellegit esse non posse.
Genera vero et differentiae sunt causae specierum. Idcirco enim species sunt
quia genera earum et differentiae sunt quae in syllogismis posita
demonstrativis non rei solum, verum conclusionis etiam causae sunt, quod
postremi Resolutorii locupletius dicent. Cum igitur perutile sit et definitione
quodlibet illud circumscribere et divisio ne dissoluere et demonstrationibus
comprobare, haec autem praeter earum rerum scientiam de quibus in hoc libro
disputabitur, neque intellegi neque exerceri valeant, quis umquam poterit
dubitare quin hic liber maximum totius logicae adiumentum sit, praeter quem
caetera quae in ea magnam vim tenent, nullum doctrinae aditum praebent? Sed
meminit Porphyrius introductionem sese conscribere neque ultra quam institutionis
modus est formam tractatus egreditur. Ait enim se altiorum quaestionum nodis
abstinere, simplices vero mediocri coniectura perstringere. Quae vero sint
altiores quaestiones quas se differre promittit ita proponit: MOX, INQUIT, DE
GENERIBUS AC SPECIEBUS ILLUD QUIDEM SIVE SUBSISTUNT SIVE IN SOLIS NUDISQUE
INTELLECTIBUS POSITA SUNT SIVE SUBSISTENTIA CORPORALIA SUNT AN INCORPORALIA ET
UTRUM SEPARATA A SENSIBILIBUS AN IN SENSIBILIBUS POSITA ET CIRCA EA CONSTANTIA,
DICERE RECUSABO. ALTISSIMUM ENIM EST HUIUSMODI NEGOTIUM ET MAIORIS EGENS
INQUISITIONIS. Altiores, inquit, quaestiones praetereo ne eis intempestive
lectoris animo ingestis initia eius primitiasque perturbem. Sed ne omnino
faceret neglegentem ut nihil praeterquam quod ipse dixisset lector amplius
putaret occultum, id ipsum cuius exequi quaestionem se differre promisit
addidit ut de his minime obscure penitusque tractando nec lectori quicquam
obscuritatis offunderet et tamen scientia roboratus quid quaeri iure posset
agnosceret. Sunt autem quaestiones quas sese reticere ƿ promittit et perutiles
et secretae et temptatae quidem a doctis viris nec a pluribus dissolutae. Quarum
prima est huiusmodi. Omne quod intellegit animus aut id quod est in rerum
natura constitutum intellectu concipit et sibimet ratione describit aut id quod
non est uacua sibi imaginatione depingit. Ergo intellectus generis et
caeterorum cuiusmodi sit quaeritur -- utrumne ita intellegamus species et
genera ut ea quae sunt et ex quibus verum capimus intellectum, an nosmet ipsi
nos ludimus cum ea quae non sunt animi nobis cassa cogitatione formamus. Quodsi
esse quidem constiterit et ab his quae sunt intellectum concipi diserimus, tunc
alia maior ac difficilior quaestio dubitationem parit cum discernendi atque
intellegendi generis ipsius naturam summa difficultas ostenditur. Nam quoniam
omne quod est aut corporeum aut incorporeum esse necesse est, genus et species
in aliquo horum esse oportebit. Quale erit igitur id quod genus dicitur --
utrumne corporeum an vero incorporeum? Neque enim quid sit diligenter
intenditur nisi in quo horum poni debeat agnoscatur. Sed neque cum haec soluta
fuerit quaestio omne excludetur ambiguum. Subest enim aliquid quod, si
incorporalia esse genus ac species dicantur, obsideat intellegentiam atque
detineat exsolvi postulans: utrum circa corpora ipsa subsistant an et praeter
corpora subsistentiae incorporales esse videantur. Duae quippe incorporeorum
formae sunt: ut alia praeter corpora esse ƿ possint et separata a corporibus in
sua incorporalitate perdurent (ut deus, mens, anima); alia vero cum sint
incorporea, tamen praeter corpora esse non possint (ut linea vel superficies
vel numerus vel singulae qualitates), quas tametsi incorporeas esse
pronuntiamus quod tribus spatiis minime distendantur, tamen ita in corporibus
sunt ut ab his divelli nequeant aut separari aut si a corporibus separata sint,
nullo modo permaneant. Quas licet quaestiones arduum sit ipso interim Porphyrio
renuente dissoluere, tamen aggrediar ut nec anxium lectoris animum relinquam
nec ipse in his quae praeter muneris suscepti seriem sunt tempus operamque
consumam. Primum quidem pauca sub quaestionis ambiguitate proponam, post vero
eundem dubitationis nodum absoluere atque explicare temptabo. Genera et species
aut sunt atque subsistunt aut intellectu et sola cogitatione formantur. Sed
genera et species esse non possunt. Hoc autem ex his intellegitur. Omne enim
quod commune est uno tempore pluribus, id unum esse non poterit. Multorum enim
est quod commune est, praesertim cum una eademque res in multis uno tempore
tota sit. Quantaecumque enim sunt species in omnibus genus unum est, non quod
de eo singulae species quasi partes aliquas carpant sed singulae uno tempore
totum genus habent. Quo fit ut totum genus in pluribus singulis uno tempore
positum unum esse non possit; neque enim fieri potest ut cum in pluribus totum
uno sit tempore in semet ipso sit unum ƿ numero. Quod si ita est, unum quiddam
genus esse non poterit. Quo fit ut omnino nihil sit; omne enim quod est,
idcirco est quia unum est. Et de specie idem convenit dici. Quodsi est quidem
genus ac species sed multiplex neque unum numero, non erit ultimum genus sed
habebit aliud superpositum genus quod illam multiplicitatem unius vi nominis
includat. Ut enim plura animalia quoniam habent quiddam simile, eadem tamen non
sunt, idcirco eorum genera perquiruntur, ita quoque quoniam genus quod in
pluribus est atque ideo multiplex habet sui similitudinem quod genus est; non
est vero unum quoniam in pluribus est -- eius generis quoque genus aliud
quaerendum est, cumque fuerit inventum eadem ratione quae superius dicta est,
rursus genus tertium uestigatur. Itaque in infinitum ratio procedat necesse est
cum nullus disciplinae terminus occurrat. Quodsi unum quiddam numero genus est
commune multorum esse non poterit. Una enim res si communis est aut partibus
communis est et non iam tota communis sed partes eius propriae singulorum; aut
in usus habentium etiam per tempora transit ut sit commune ut seruus communis vel
equus; aut uno tempore omnibus commune fit, non tamen ut eorum quibus commune
est substantiam constituat, ut est theatrum vel spectaculum aliquod, quod
spectantibus omnibus commune est. Genus vero secundum nullum horum modum
commune esse speciebus potest, nam ƿ ita commune esse debet ut et totum sit in
singulis et uno tempore et eorum quorum commune est constituere valeat et
formare substantiam. Quocirca si neque unum est quoniam commune est, neque
multa quoniam eius quoque multitudinis genus aliud inquirendum est, videbitur
genus omnino non esse. Idemque de caeteris intellegendum est. Quodsi tantum
intellectibus genera et species caeteraque capiuntur, cum omnis intellectus aut
ex re fiat subiecta ut sese res habet aut ut sese res non habet (nam ex nullo subiecto
fieri intellectus non potest) -- Si generis et speciei caeterorumque
intellectus ex re subiecta veniat ita ut sese res ipsa habet quae intellegitur,
iam non tantum in intellectu posita sunt sed in rerum etiam veritate
consistunt, et rursus quaerendum est quae sit eorum natura quod superior
quaestio uestigabat. Quodsi ex re quidem generis caeterorumque sumitur
intellectus neque ita ut sese res habet quae intellectui subiecta est, uanum
necesse est esse intellectum qui ex re quidem sumitur, non tamen ita ut sese
res habet; id est enim falsum quod aliter atque res est intellegitur. Sic
igitur quoniam genus ac species nec sunt nec cum intelleguntur verus eorum est
intellectus, non est ambiguum quin omnis haec sit deponenda de his quinque
propositis disputandi cura, quandoquidem neque de ea re quae sit ƿ neque de ea
de qua verum aliquid intellegi proferrive possit, inquiritur. Haec quidem est
ad praesens de propositis quaestio, quam nos Alexandro consentientes hac
ratiocinatione soluemus. Non enim necesse esse dicimus omnem intellectum qui ex
subiecto quidem fit, non tamen ut sese ipsum subiectum habet, falsum et uacuum
videri. In his enim solis falsa opinio ac non potius intellegentia est quae per
compositionem fiunt. Si enim quis componat atque coniungat intellectu id quod
natura iungi non patitur, illud falsum esse nullus ignorat -- ut si quis equum
atque hominem iungat imaginatione atque effigiet centaurum. Quodsi hoc per
divisionem et per abstractionem fiat, non quidem ita res sese habet ut
intellectus est, intellectus tamen ille minime falsus est. Sunt enim plura quae
in aliis esse suum habent ex quibus aut omnino separari non possunt aut, si
separata fuerint, nulla ratione subsistunt. Atque ut hoc nobis in peruagato
exemplo manifestum sit, linea in corpore quidem est aliquid et id quod est
corpori debet, hoc est esse suum per corpus retinet. Quod docetur ita: si enim
separata sit a corpore, non subsistit; quis enim umquam sensu ullo separatam a
corpore lineam cepit? Sed animus cum confusas res permixtasque in se a sensibus
cepit, eas propria vi et ƿ cogitatione distinguit. Omnes enim huiusmodi res
incorporeas in corporibus esse suum habentes sensus cum ipsis nobis corporibus
tradit, at vero animus, cui potestas est et disiuncta componere et composita resoluere,
quae a sensibus confusa et corporibus coniuncta traduntur ita distinguit ut
incorpoream naturam per se ac sine corporibus in quibus est concreta speculetur
et videat. Diversae enim proprietates sunt incorporeorum corporibus permixtorum,
etsi separentur a corpore. Genera ergo et species caeteraque vel in incorporeis
rebus vel in his quae sunt corporea reperiuntur. Et si ea in rebus incorporeis
invenit animus, habet ilico incorporeum generis intellectum. Si vero
corporalium rerum genera speciesque perspexerit, aufert, ut solet, a corporibus
incorporeorum naturam et solam puramque ut in se ipsa forma est contuetur. Ita
haec cum accipit animus permixta corporibus, incorporalia dividens speculatur
atque considerat. Nemo ergo dicat falso nos lineam cogitare, quoniam ita eam
mente capimus quasi praeter corpora sit, cum praeter corpora esse non possit.
Non enim omnis qui ex subiectis rebus capitur intellectus aliter quam sese
ipsae res habent, falsus esse putandus est sed, ut superius dictum ƿ est, ille
quidem qui hoc in compositione facit falsus est, ut cum hominem atque equum
iungens putat esse centaurum, qui vero id in divisionibus et abstractionibus
assumptionibusque ab his rebus in quibus sunt efficit, non modo falsus non est,
verum etiam solus id quod in proprietate verum est invenire potest. Sunt igitur
huiusmodi res in corporalibus atque in sensibilibus, intelleguntur autem
praeter sensibilia ut eorum natura perspici et proprietas valeat comprehendi. Quocirca
cum genera et species cogitantur, tunc ex singulis in quibus sunt eorum
similitudo colligitur -- ut ex singulis hominibus inter se dissimilibus
humanitatis similitudo, quae similitudo cogitata animo veraciterque perspecta
fit species; quarum specierum rursus diversarum similitudo considerata, quae nisi
in ipsis speciebus aut in earum individuis esse non potest, efficit genus. Itaque
haec sunt quidem in singularibus, cogitantur vero universalia. Nihilque aliud
species esse putanda est nisi cogitatio collecta ex individuorum dissimilium
numero substantiali similitudine, genus vero cogitatio collecta ex specierum
similitudine. Sed haec similitudo cum in singularibus est fit sensibilis; cum
in universalibus fit intellegibilis -- eodemque modo cum sensibilis est in
singularibus permanet; cum intellegitur fit universalis. Subsistunt ergo circa
sensibilia, intelleguntur autem praeter corpora. Neque enim interclusum est ut
duae res eodem in subiecto sint ratione diversae, ut linea curua atque caua,
quae ƿ res cum diversis definitionibus terminentur diversusque earum
intellectus sit, semper tamen in eodem subiecto reperiuntur; eadem enim linea
caua, eadem curua est. Ita quoque generibus et speciebus, id est singularitati
et universalitati, unum quidem subiectum est; sed alio modo universale est cum
cogitatur, alio singulare cum sentitur in rebus his in quibus esse suum habet. His
igitur terminatis omnis, ut arbitror, quaestio dissoluta est. Ipsa enim genera
et species subsistunt quidem alio modo, intelleguntur vero alio. Et sunt
incorporalia sed sensibilibus iuncta subsistunt in sensibilibus. Intelleguntur
vero ut per semet ipsa subsistentia ac non in aliis esse suum habentia. Sed
Plato genera et species caeteraque non modo intellegi universalia, verum etiam
esse atque praeter corpora subsistere putat, Aristoteles vero intellegi quidem
incorporalia atque universalia sed subsistere in sensibilibus putat. Quorum
diiudicare sententias aptum esse non duxi, altioris enim est philosophiae.
Idcirco vero studiosius Aristotelis sententiam executi sumus, non quod eam
maxime probaremus sed quod hic liber ad Praedicamenta conscriptus est quorum
Aristoteles est auctor. ILLUD VERO QUEMADMODUM DE HIS AC DE PROPOSITIS
PROBABILITER ANTIQUI TRACTAVERUNT ET HORUM MAXIME PERIPATETICI, TIBI NUNC
TEMPTABO MONSTRARE. Praetermissis his quaestionibus quas altiores esse
praedixit, ƿ exoptat mediocrem introductorii operis tractatum. Sed ne haec ipsa
sibi harum quaestionum omissio vitio daretur, apposuit quemadmodum de
propositis tractaturus est, ex quorumque hoc opus auctoritate subnixus aggrediatur
ante denuntiat. Cum mediocritatem quidem tractatus promittit detracta
obscuritatis difficultate, animum lectoris inuitat, ut vero acquiescat ac
sileat ad id quod dicturus est, Peripateticorum auctoritate confirmat. Atque
ideo ait DE HIS, id est de generibus et speciebus de quibus superiores
intulerat quaestiones, AC DE PROPOSITIS, id est de differentiis, propriis atque
accidentibus, sese PROBABILITER disputaturum. PROBABILITER autem ait veri
similiter, quod Graeci *logikos* vel *endoxos* dicunt. Saepe enim et apud
Aristotelem *logikos* veri similiter ac probabiliter dictum invenimus et apud
Boethum et apud Alexandrum. Porphyrius quoque ipse in multis hac significatione
hoc usus est verbo quod nos scilicet in translatione, quod ait *logikos* ita
interpretari ut rationabiliter diceremus, omisimus. Longe enim melior ac verior
significatio ea visa est ut probabiliter sese dicere promitteret, id est non
praeter opinionem ingredientium atque lectorum, quod introductionis est
proprium. Nam cum ab imperitorum hominum mentibus doctrinae secretum altioris
abhorreat, talis esse introductio debet ut praeter opinionem ingredientium non
sit. Atque ideo melius ƿ probabiliter quam rationabiliter, ut nobis videtur,
interpretati sumus. Antiquos autem ait de eisdem disputasse rebus sed
<se> eorum illum maxime tractatum insequi quem Peripatetici Aristotele
duce reliquerint, ut tota disputatio ad Praedicamenta conveniat. Quaeri in ei
positionum principiis solet, cur unumquodque caeteris in disputationis ordine
praeponatur, velut nunc in genere dubitari potest, cur genus speciei,
differentiae, proprio accidentique praetulerit; de eo enim primitus tractat.
Respondebimus itaque iure factum videri; omne enim quod universale est, intra
semet ipsum caetera concludit, ipsum vero non clauditur. Maioris itaque meriti
est ac principalis naturae quod ita caetera cohercet, ut ipsum naturae
magnitudine nequeat ab aliis contineri. Genus igitur et species intra se
positas habet et earum differentias propriaque, nihilominus etiam accidentia,
atque ita de genere inchoandum fuit, quod caetera naturae suae magnitudine
cohercet et continet. Praeterea illa semper priora putanda sunt quae si auferat
quis, caetera perimuntur, illa posteriora quibus positis ea quae caeterorum
substantiam perficiunt, consequuntur, ut in genere et caeteris. Nam si animal
auferas, quod est hominis genus, homo quoque, quod species est, et rationale,
quod differentia, et risibile, quod proprium, et grammaticum, quod accidens,
non manebit et ƿ interemptum genus cuncta consumit. Si vero hominem esse
constituas vel grammaticum vel rationale vel risibile, animal quoque esse
necesse est. Sive enim homo est, animal est, sive rationale, sive risibile,
sive grammaticum, ab animalis substantia non recedit. Sublato igitur genere et
caetera consumuntur, positis caeteris sequitur genus; prior est igitur natura
generis, posterior caeterorum. Iure est igitur in disputati*one praepositum. Sed
quoniam generis nomen multa significat -- hoc est enim quod ait: VIDETUR AUTEM
NEQUE GENUS NEQUE SPECIES SIMPLICITER DICI. Ubi enim non est simplex dictio,
illic multiplex significatio est -- prius huius nominis significationes
discernit ac separat, ut de qua significatione generis tractaturus est, sub
oculis ponat. Sed cum neque genus neque species neque differentia nec proprium
nec accidens significatione simplici sint, cur de his tantum duobus, genere
inquam ac specie, dixit non simpliciter dici, cum proprium, differentia atque
accidens ipsa quoque sint significatione multiplici? Dicendum est quoniam
longitudinem vitans tantum speciem nominavit eamque idcirco, ne solum genus
significationis esse multiplicis putaretur. Enumerat autem primam quidem generis
significationem hoc modo: GENUS ENIM DICITUR ET ALIQUORUM QUODAMMODO SE
HABENTIUM AD UNUM ALIQUID ET AD SE INVICEM COLLECTIO, SECUNDUM QUAM
SIGNIFICATIONEM ROMANORUM DICITUR GENUS AB UNIUS SCILICET HABITUDINE, DICO
AUTEM ROMULI, ET MULTITUDINIS HABENTIUM ALIQUO MODO AD INVICEM EAM QUAE AB ILLO
EST COGNATIONEM SECUNDUM DIVISIONEM AB ALIIS GENERIBUS DICTAE. Una, inquit,
generis significatio est quae in multitudinem venit a quolibet uno principium
trahens, ad quem scilicet ita illa multitudo coniuncta est, ut ad se invicem
per eiusdem unius principium copulata sit, ut cum Romanorum dicitur genus;
multitudo enim Romanorum ab uno Romulo vocabulum trahans et ipsi Romulo et ad
se invicem quasi quadam nominis hereditate coniuncta est. Eadem enim quae a
Romulo societas descendit, Romanos inter se omnes uno generis nomine devincit
et colligat. Videtur autem secuisse hanc generis significationem in duas
partes, cum copulativam coniunctionem admiscuit dicens: GENUS DICITUR ET
ALIQUORUM QUODAMMODO SE HABENTIUM AD UNUM ALIQUID ET AD SE INVICEM COLLECTIO,
tamquam et illud genus dicatur ad unum se aliquo modo habere et hoc rursus
genus dicatur, quod ad se invicem unius generis significatione coniuncti sint.
Hoc vero minime; eadem enim a quolibet uno propagata societas et ad illum qui
princeps est generis, totam multitudinem refert et ipsam ƿ inter se
multitudinem uno generis nomine conectit et continet. Quocirca non est putandus
divisionem fecisse sed omne quicquid in hac generis significatione
intellegendum fuit, aperuisse. Ordo autem verborum ita sese habet (qui est
hyperbaton intellegendus): 'genus enim dicitur et aliquorum ad unum se aliquo
modo habentium collectio et ad se invicem aliquo modo habentium' -- rursus
'collectio' subaudienda; est enim zeugma -- cuius significationis adiecit
exemplum: SECUNDUM QUAM SIGNIFICATIONEM ROMANORUM DICITUR GENUS AB UNIUS
SCILICET HABITUDINE, DICO AUTEM ROMULI, ET MULTITUDINIS RURSUS HABITUDINE
HABENTIUM ALIQUO MODO AD INVICEM COGNATIONEM, EAM SCILICET QUAE AB ILLO EST, ID
EST ROMULO, SECUNDUM DIVISIONEM AB ALIIS GENERIBUS DICTAE, scilicet
multitudinis. Haec enim multitudo aliquo modo ad unum et ad se invicem habens
genus dicta est, ut ab aliis discerneretur, ut Romanorum genus ab Atheniensium
caeterorumque separatur, ut sit integer verborum ordo: 'genus enim dicitur et
aliquorum collectio ad unum se quodammodo habentium et ad se invicem, secundum
quam significationem Romanorum dicitur genus ab unius scilicet habitudine, dico
autem Romuli, et multitudinis secundum divisionem ab aliis generibus dictae,
habentium scilicet hominum aliquo modo ad invicem eam quae ab illo est, id est
Romulo, cognationem.' ƿ Atque haec hactenus; nunc de secunda generis
significatione dicendum est. DICITUR AUTEM ET ALITER RURSUS GENUS, QUOD EST
UNIUSCUIUSQUE GENERATIONIS PRINCIPIUM VEL AB EO QUI GENUIT VEL A LOCO IN QUO
QUIS GENITUS EST. SIC ENIM ORESTEM QUIDEM DICIMUS A TANTALO HABERE GENUS,
HYLLUM AUTEM AB HERCULE, ET RURSUS PINDARUM QUIDEM THEBANUM ESSE GENERE,
PLATONEM VERO ATHENIENSEM; ETENIM PATRIA PRINCIPIUM EST UNIUSCUIUSQUE
GENERATIONIS, QUEMADMODUM ET PATER. HAEC AUTEM VIDETUR PROMPTISSIMA ESSE SIGNIFICATIO;
ROMANI ENIM SUNT QUI EX GENERE DESCENDUNT ROMULI, ET CECROPIDAE, QUI A CECROPE,
ET HORUM PROXIMI. Quattuor omnino sunt principia quae unumquodque principaliter
efficiunt. Est enim una causa quae effectiva dicitur, velut pater filii, est
alia quae materialis, velut lapides domus, tertia forma, velut hominis
rationabilitas, quarta, quam ob rem, velut pugnae victoria. Duae vero sunt quae
per accidens uniuscuiusque ƿ dicuntur esse principia, locus scilicet ac tempus.
Quoniam enim omne quod nascitur vel fit, in loco ac tempore est, quicquid loco
vel tempore natum factumue fuerit, eum locum vel id tempus accidenter dicitur
habere principium. Horum omnium in hac secunda generis significatione duo
quaedam ex alterutris assumit, quae ad significationem generis videbuntur
accommoda, ex his quidem quae principalia sunt, effectivum,; ex his vero quae
accidentia, locum. Ait enim 'genus dicitur et a quo quis genitus est', quod est
effectiva principalium causa, 'et in quo quis loco est procreatus', quae est
accidens causa principii. Itaque haec secunda significatio duo continet, eum a
quo quis procreatus est, et locum in quo quis editus, ut exempla quoque
demonstrant. Orestem enim dicimus a Tantalo genus ducere; Tantalus quippe
Pelopem, Pelops Atreum, Atreus Agamemnonem, Agamemnon genuit Orestem. Itaque a
procreatione genus hoc dictum est. At vero Pindarum dicimus esse Thebanum,
scilicet quoniam Thebis editus tale generis nomen accepit. Sed quoniam diversum
est illud, a quo quis procreatus est, locusque in quo quis editus, videtur
diversa esse generis significatio procreantis et loci, quam in secunda scilicet
parte enumerans unam fecit. Sed ne videretur duplex, per similitudinem
coniunxit dicens: ETENIM PATRIA PRINCIPIUM EST UNIUSCUIUSQUE GENERATIONIS, ƿ
QUEMADMODUM ET PATER. Sed quoniam in significationibus evenit fere, ut sit
aliquid quod intellectui significatae rei propinquius esse videatur, quoniam
duas generis apposuit significationes, multitudinis scilicet et procreantis,
cui generis nomen convenientius aptetur, iudicat atque discernit dicens hanc
esse promptissimam generis significationem quae a procreante deducta sit; hi
enim maxime Cecropidae sunt qui a Cecrope descendunt, hi Romani, qui a Romulo.
Quae cum ita sint, confundi rursus generis significationes videntur. Si enim hi
sunt maxime Romani qui a Romulo originem trahunt, et haec significatio illa est
quae a procreante deducitur, ubi est reliqua, quam primam quoque enumeravit,
quae est 'multitudinis ad unum et ad se invicem quodammodo se habentium
collectio'? Sed acutius intuentibus plurimae admodum differentiae sunt. Aliud
est enim a quolibet primo procreante genus ducere, aliud unum genus esse
plurimorum. Illud enim et per rectam sanguinis lineam fieri potest et non in
multa diffundi, ut si per unicos familia descendat, huic enim aptabitur secunda
illa generis significatio, quae a procreante deducitur; prima vero illa non
nisi in multitudine consistit. Illud quoque est, quod prima procreationis
principium non requirit sed, ut ipse ait, sufficit aliquo modo se habere ad id
unde huiusmodi generis principium sumitur, secunda vero significatio nullam vim
nisi procreante sortitur. Item in illa primae significationis multitudine huius
secundae particularitas continetur, ut in ƿ Romanorum genere Scipiadarum genus;
nam cum sint Romani, Scipiadae sunt. Quoniam enim ad Romulum et ad caeteros
Romanos secundum Romuli habitudinem iuncti sunt, Romani sunt, Seipiadae vero
dicuntur ad secundam generis significationem, quia eorum familiae Scipio et
sanguinis principium fuit. ET PRIUS QUIDEM APPELLATUM EST GENUS UNIUSCUIUSQUE
GENERATIONIS PRINCIPIUM, DEHINC ETIAM MULTITUDO EORUM QUI SUNT AB UNO
PRINCIPIO, UT A ROMULO; NAMQUE DIVIDENTES ET AB ALIIS SEPARANTES DICEBAMUS
OMNEM ILLAM COLLECTIONEM ESSE ROMANORUM GENUS. Sensus facilis et expeditus, si
tamen ambiguitas una solvatur. Cum enim prius multitudinis significationem
retulerit ad generis nomen, post autem ad procreationis initium, nunc contrario
modo illam prius a se enumeratam significationem dicere videtur quae est
procreationis, illam vero posteriorem quae est multitudinis; quod contrarium
videri potest, si quis ad ordinem superius digestae disputationis aspexerit.
Sed hic non de se loquitur sed de humani consuetudine sermonis, in quo prius
eam significationem generis fuisse dicit quae a procreante sit tracta,
accedente vero aetate loquendi usu nomen generis etiam ad multitudinem habentem
se quodammodo ad aliquem fuisse translatum, hoc vero idcirco, quoniam ƿ
superius dixerat: haec enim videtur promptissima esse significatio, ut ab hac,
id est secunda, quam promptissimam significationem esse dixit, illa quoque
nuncupata videretur, quae est multitudinis. Prius enim genus inter homines
appellatum est quod quis a generante deduceret, post autem factum est, ut per
loquendi usum etiam multitudinis ad aliquem quodammodo se habentis genus
diceretur propter divisionem scilicet gentium, ut esset inter eas nominis
societatisque discretio. His igitur expletis venit ad tertium genus quod inter
philosophos tractatur cuiusque ad dialecticam facultatem multus usus est. Horum
quippe generum historia magis vel poesis tractat exordium, tertium vero genus
apud philosophos consideratur. De quo hoc modo loquitur: ALITER AUTEM RURSUS
GENUS DICITUR CUI SUPPONITUR SPECIES, AD HORUM FORTASSE SIMILITUDINEM DICTUM.
ETENIM PRINCIPIUM QUODDAM EST HUIUSMODI GENUS EARUM QUAE SUB IPSO SUNT
SPECIERUM, VIDETUR ETIAM MULTITUDINEM CONTINERE OMNEM QUAE SUB EO EST. Duplicem
significationem generis supra posuit, nunc tertiam monstrare contendit, hanc
autem ad superiorum similitudinem ƿ dictam esse arbitratur. Superius autem
dictae significationes sunt una quidem, cum nomen generis quadam principii
antiquitate ad se iunctam multitudinem contineret, alia vero, cum genus ab
unoquoque procreante duceretur, quod eorum quae procreantur principium est. Cum
igitur sint superius duae generis propositae significationes, tertium nunc
addit de quo inter philosophos sermo est, illud scilicet cui supponitur
species, quod idcirco genus vocatum esse sub opinionis credit ambiguo, quoniam
habet aliquam similitudinem superiorum. Nam sicut illud genus quod ad
multitudinem dicitur, uno suo nomine multitudinem claudit, ita etiam genus
plurimas species cohercet et continet. Item ut genus illud quod secundum
procreationem dicitur, principium quoddam est eorum quae ab ipso procreantur,
ita genus speciebus suis est principium. Ergo quoniam utrisque est simile,
idcirco nomen quoque generis etiam in hac significatione a superioribus mutuatum
esse veri simile est. TRIPLICITER IGITUR CUM GENUS DICATUR, DE TERTIO APUD
PHILOSOPHOS SERMO EST; QUOD ETIAM DESCRIBENTES ASSIGNAVERUNT ƿ GENUS ESSE
DICENTES QUOD DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE IN EO QUOD QUID SIT
PRAEDICATUR, UT ANIMAL. Iure tertium genus philosophi ad disputationem sumunt;
hoc enim solum est quod substantiam monstrat, caetera vero aut unde quid
existat aut quemadmodum a caeteris hominibus in unam quasi populi formam
dividatur ostendunt. Nam illud quod multitudinem continet genus, illius
multitudinis quam continet substantiam non demonstrat sed tantum uno nomine
collectionem populi facit, ut ab alterius generis populo segregetur. Item illud
quod secundum procreationem dictum est, non rei procreatae substantiam monstrat
sed tantum quod eius fuerit procreationis initium. At vero genus id cui supponitur
species, ad speciem accommodatum speciei substantiam informat. Et quia inter
philosophos haec maxima est quaestio, quid unumquodque sit -- tunc enim
unumquodque scire videmur, quando quid sit agnoscimus -- idcirco reiectis
caeteris de hoc genere quam maxime apud philosophos sermo est, quod etiam
describentes assignaverunt ea descriptione quam subter annexuit. Diligenter
vero ait describentes, non definientes; definitio enim fit es genere, genus
autem aliud genus habere non poterit. Idque obscurius est quam ut primo aditu
dictum pateat. Fieri autem potest ut res quae ƿ alii genus sit, alii generi
supponatur, non quasi genus sed tamquam species sub alio collocata. Unde non in
eo quod genus est, supponi alicui potest sed cum supponitur, ilico species fit.
Quae cum ita sint, ostenditur genus ipsum in eo quod genus est, genus habere
non posse. Si igitur voluisset genus definitione concludere, nullo modo
potuisset; genus enim aliud quod ei posset praeponere, non haberet, atque
idcirco descriptionem ait esse factam, non definitionem. Descriptio vero est,
ut in priore volumine dictum est ex proprietatibus informatio quaedam rei et
tamquam coloribus quibusdam depictio. Cum enim plura in unum convenerint, ita
ut omnia simul rei cui applicantur aequentur, nisi ex genere vel differentiis
haec collectio fiat, descriptio nuncupatur. Est igitur descriptio generis haec:
genus est quod de pluribus et differentibus specie in eo quod quid sit
praedicatur. Tria haec requiruntur in genere, ut de pluribus praedicetur, ut de
specie differentibus, ut in eo qund quid sit de qua re quoniam ipse posterius
latius disputat, nos breviter huius rei intellegentiam significemus exemplo.
Sit enim nobis in forma generis animal. Id de aliquibus sine dubio praedicatur,
homine scilicet, equo, bove et caeteris. Sed haec plura sunt. Animal igitur de
pluribus praedicatur, homo vero, equus atque bos talia sunt, ut a se
discrepent, nec qualibet mediocri re sed tota specie, id est tota forma suae
substantiae. De quibus dicitur animal; homo enim et equus et bos animalia
nuncupantur. Praedicatur ergo animal de pluribus specie differentibus. Sed
quonam modo fit ƿ haec praedicatio? Non enim quicquid interrogaveris, mox
animal respondetur: non enim si quantus sit homo interrogaveris, 'animal'
respondebitur, ut opinor; hoc enim ad quantitatem pertinet, non ad substantiam.
Item si 'qualis' interrogess ne huic quidem responsio convenit animalis,
caeterisque omnibus interrogationibus hanc animalis responsionem ineptam atque
inutilem semper esse reperies, nisi ei tantum apta est quae quid sit
interroget. Interrogantibus enim nobis quid sit homo, quid sit equus, quid sit
bos, 'animalia' respondebitur. Ita nomen animalis ad interrogationem 'quid sit'
de homine, equo atque bove ac de caeteris praedicatur, unde fit ut animal
praedicetur de pluribus specie differentibus in eo quod quid sit. Et quoniam
generis haec definitio est, animal hominis, equi, bovis genus esse necesse est.
Omne autem genus aliud est quod in semet ipso atque in re intellegitur, aliud
quod alterius praedicatione. Sua enim proprietas ipsum esse constituit, ad
alterum relatio genus facit, ut ipsum animal, si eius substantiam quaeras,
dicam substantiam esse animatam atque sensibilem. Haec igitur definitio rem
monstrat per se sicut est, non tamquam referatur ad aliud. At vero cum dicimus
animal genus esse, non, ut arbitror, tunc de re ipsa hoc dicimus sed de ea
relatione qua potest animal ad caeterorum quae sibi subiecta ƿ sunt
praedicationem referri. Itaque character est quidam ac forma generis in eo quod
referri praedicatione ad eas res potest, quae cum sint plures et specie
differentes, in earum tamen substantia praedicatur. Huius autem definitionis
rationem per exempla subiecit dicens: EORUM ENIM QUAE PRAEDICANTUR, ALIA QUIDEM
DE UNO DICUNTUR SOLO, SICUT INDIVIDUA UT SOCRATES ET HIC ET HOC, ALIA VERO DE
PLURIBUS, QUEMADMODUM GENERA ET SPECIES ET DIFFERENTIAE ET PROPRIA ET
ACCIDENTIA COMMUNITER SED NON PROPRIE ALICUI. EST AUTEM GENUS QUIDEM UT ANIMAL,
SPECIES VERO UT HOMO, DIFFERENTIA AUTEM UT RATIONALE, PROPRIUM UT RISIBILE, ACCIDENS
UT ALBUM, NIGRUM SEDERE. Omnium quae praedicantur quolibet modo, facit
Porphyrius divisionem idcirco, ut ab reliquis omnibus praedicationem generis
seiungat ac separet, hoc modo. Omnium, inquit, quae praedicantur, alia de singularitate,
alia de pluralitate dicuntur. ƿ De singularitate vero, inquit, praedicantur
quaecumque unum quodlibet habent subiectum de quo dici possint, ut ea quibus
singula subiecta sunt individua, ut Socrates, Plato, ut hoc album quod in hac
proposita nive est, ut hoc scamnum in quo nunc sedemus, non omne scamnum -- hoc
enim universale est -- sed hoc quod nunc suppositum est, nec album quod in nive
est -- universale est enim album et nix -- sed hoc album quod in hac nive nunc
esse conspicitur; hoc enim non potest de quolibet alio albo praedicari quod in
hac nive est, quia ad singularitatem deductum est atque ad in dividuam formam
constrictum est individui participatione. Alia vero sunt quae de pluribus
praedicantur, ut genera, species, differentiae et propria et accidentia communiter
sed non proprie alicui. Genera quidem de pluribus praedicantur speciebus suis,
species vero de pluribus praedicantur individuis; homo enim, quod est animalis
species, plures sub se homines habet de quibus appellari possit. Item equus,
qui sub animali est loco speciei, plurimos habet individuos equos de quibus
praedicetur. Differentia vero ipsa quoque de pluribus speciebus dici potest, ut
rationale de homine ac de deo corpolibusque caelestibus, quae, sicut Platoni
placet, animata sunt et ratione vigentia. Proprium item etsi de una specie
praedicatur, de multis tamen individuis dicitur, quae sub convenienti specie
collocantur, ut risibile de Platone, Socrate et caeteris individuis quae homini
supponuntur. Accidens etiam ƿ de multis dicitur; album enim et nigrum de multis
omnino dici potest quae a se genere specieque seiuncta sunt. Sedere etiam de
multis dicitur; homo enim sedet, simia sedet, aves quoque, quorum species longe
diversae sunt. Accidens autem quoniam communiter accidens esse potest et
proprie alicui, idcirco determinavit dicens et accidentia communiter sed non
proprie alicui. Quae enim proprie alicui accidunt, individua fiunt et de uno
tantum valentia praedicari, ea quae communiter accipiuntur, de pluribus dici
queunt. Ut enim de nive dictum est, illud album quod in hac subiecta nive est,
non est communiter accidens sed proprie huic nivi quae oculis ostensionique
subiecta est. Itaque ex eo quod communiter praedicari poterat -- de multis enim
album dici potest, ut albus homo, albus equus, alba nix -- factum est, ut de
una tantum nive praedicari illud album: possit cuius participatione ipsum
quoque factum est singulare. Omnino autem omnia genera vel species vel
differentiae vel propria vel accidentia, si per semet ipsa speculemur in eo
quod genera vel species vel differentiae vel propria vel accidentia sunt,
manifestum est quoniam de pluribus praedicantur. At si ea in his speculemur in
quibus sunt, ut secundum subiecta eorum formam et substantiam metiamur, evenit
ut ex pluralitate praedicationis ad singularitatem videantur adduci. Animal
enim, ƿ quod genus est, de pluribus praedicatur sed cum hoc animal in Socrate
consideramus -- Socrates enim animal est -- ipsum animal fit individuum,
quoniam Socrates est individuus ac singularis. Item homo de pluribus quidem
hominibus praedicatur sed si illam humanitatem quae in Socrate est individuo
consideremus, fit individua, quoniam Socrates ipse individuus est ac
singularis. Item differentia ut rationale de pluribus dici potest sed in Socrate
individua est. Risibile etiam cum de pluribus hominibus praedicetur, in Socrate
fit unicum. Communiter quoque accidens, ut album, cum de pluribus dici possit,
in unoquoque singulari perspectum individuum est. Fieri autem potuit commodior
divisio hoc modo. Eorum quae dicuntur, alia quidem ad singularitatem
praedicantur, alia ad pluralitatem, eorum vero quae de pluribus praedicantur,
alia secundum substantiam praedicantur, alia secundum accidens. Eorum quae
secundum substantiam praedicantur, alia in eo quod quid sit dicuntur, alia in
eo quod quale sit, in eo quod quid sit quidem, genus ac species, in eo quod
quale sit, differentia. Item eorum quae in eo quod quid sit praedicantur, alia
de speciebus praedicantur pluribus, alia minime; de speciebus pluribus
praedicantur genera, de nullis vero species. Eorum autem quae secundum accidens
praedicantur, alia quidem sunt quae de pluribus praedicantur, ut accidentia, ƿ
alia quae de uno tantum, ut propria. Posset autem fieri etiam huiusmodi
divisio. Eorum quae praedicantur, alia de singulis praedicantur, alia de
pluribus. Eorum quae de pluibus, alia in eo quod quid sit, alia in eo quod
quale sit praedicantur. Eorum quae in eo quod quid sit, alia de differentibus
specie dicuntur, ut genera, alia minime, ut species, eorum autem quae in eo
quod quale sit de pluribus praedicantur, alia quidem de differentibus specie
praedicantur, ut differentiae et accidentia, alia de una tantum specie, ut
propria. Eorum vero quae de differentibus specie in eo quod quale sit praedicantur,
alia quidem in substantia praedicantur, ut differentiae, alia in communiter
evenientibus, ut accidentia. Et per hanc divisionem quinque barum rerum
definitiones colligi possunt hoc modo. Genus est quod de pluribus specie
differentibus in eo quod quid sit praedicatur. Species est quod de pluribus
minime specie differentibus in eo quod quid sit praedicatur. Differentia est
quod de pluribus specie differentibus in eo quod quale sit in substantia
praedicatur. Proprium est quod de una tantum specie in eo quod quale sit non in
substantia praedicatur. Accidens est quod de pluribus specie differentibus in
eo quod quale sit non in substantia praedicatur. Et nos quidem has divisiones
fecimus, ut omnia a semet ipsis separaremus, Porphyrio vero alia fuit intentio.
Non enim omnia nunc a semet ipsis disiungere festinabat sed tantum ut caetera a
generis forma et proprietate separaret. Idcirco divisit quidem omnia quae
praedicantur aut in ea quae de singulis praedicantur, aut in ea quae de
pluribus, ea vero quae de pluribus praedicantur, aut genera esse dilit aut
species aut caetera, horumque exempla subiciens adiungit: AB HIS ERGO QUAE DE
UNO SOLO PRAEDICANTUR, DIFFERUNT GENERA EO QUOD DE PLURIBUS ASSIGNATA
PRAEDICENTUR, AB HIS AUTEM QUAE DE PLURIBUS, AB SPECIEBUS QUIDEM, QUONIAM
SPECIES ETSI DE PLURIBUS PRAEDICANTUR SED NON DE DIFFERENTIBUS SPECIE SED
NUMERO; HOMO ENIM CUM SIT SPECIES, DE SOCRATE ET PLATONE PRAEDICATUR, QUI NON
SPECIE DIFFERUNT A SE INVICEM SED NUMERO, ANIMAL VERO CUM GENUS SIT, DE HOMINE
ET BOVE ET EQUO PRAEDICATUR, QUI DIFFERUNT A SE INVICEM ET SPECIE QUOQUE, NON
NUMERO SOLO. A PROPRIO VERO DIFFERT GENUS, QUONIAM PROPRIUM QUIDEM DE UNA SOLA
SPECIE, CUIUS EST PROPRIUM, PRAEDICATUR ET DE HIS QUAE SUB UNA SPECIE SUNT
INDIVIDUIS, QUEMADMODUM ƿ RISIBILE DE HOMINE SOLO ET DE PARTICULARIBUS
HOMINIBUS, GENUS AUTEM NON DE UNA SPECIE PRAEDICATUR SED DE PLURIBUS ET
DIFFERENTIBUS SPECIE. A DIFFERENTIA VERO ET AB HIS QUAE COMMUNITER SUNT
ACCIDENTIBUS DIFFERT GENUS, QUONIAM ETSI DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE PRAEDICANTUR
DIFFERENTIAE ET COMMUNITER ACCIDENTIA SED NON IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICANTUR
SED IN EO QUOD QUALE QUID SIT INTERROGANTIBUS ENIM NOBIS ILLUD DE QUO
PRAEDICANTUR HAEC, NON IN EO QUOD QUID SIT DICIMUS PRAEDICARI SED MAGIS IN EO
QUOD QUALE SIT. INTERROGANTI ENIM QUALIS EST HOMO, DICIMUS RATIONALIS, ET IN EO
QUOD QUALIS EST CORUUS, DICIMUS QUONIAM NIGER. EST AUTEM RATIONALE QUIDEM
DIFFERENTIA, NIGRUM VERO ACCIDENS. QUANDO AUTEM QUID EST HOMO INTERROGAMUR,
ANIMAL RESPONDEMUS; ERAT AUTEM HOMINIS GENUS ANIMAL. Nunc genus a caeteris
omnibus quae quolibet modo praedicantur ƿ separare contendit hoc modo. Quoniam
enim genus de pluribus praedicatur, statim differt ab his quidem quae de uno
tantum praedicantur quaeque unum quodlibet habent individuum ac singulare
subiectum; sed haec differentia generis ab his quae de uno praedicantur,
communis ei est cum caeteris, id est specie, differentia, proprio atque
accidenti idcirco, quoniam ipsa quoque de pluribus praedicantur. Horum igitur
singulorum differentias a genere colligit, ut solum intellegendum genus quale
sit sub animi deducat aspectum, dicens: AB HIS AUTEM QUAE DE PLURIBUS
PRAEDICANTUR, DIFFERT GENUS, AB SPECIEBUS QUIDEM PRIMUM, QUONIAM SPECIES ETSI
DE PLURIBUS PRAEDICANTUR, NON TAMEN DE DIFFERENTIBUS SPECIE SED NUMERO. Species
enim sub se plurimas species habere non poterit, alioquin genus, non species
appellaretur. Si enim genus est quod de pluribus specie differentibus in eo
quod quid sit praedicatur, cum species de pluribus dicatur et in eo quod quid
sit, huic si adiciatur ut de specie differentibus praedicetur, speciei forma
transit in generis; id quoque exemplo intellegi fas est. Homo enim praedicatur
de Socrate, Platone et caeteris quae a se non specie disiuncta sunt, sicut homo
atque equus sed numero: quod quidem habet dubitationem quid sit boc quod
dicitur numero differre. Numero enim differre aliquid videbitur quotiens
numerus a ƿ numero differt, ut grex boum qui fortasse continet triginta boves,
differt numero ab alio boum grege, si centum in se contineat boves; in eo enim
quod grex est, non differunt, in eo quod boves, ne eo quidem: numero igitur
differunt, quod illi plures, illi vero sunt pauciores. Quomodo igitur Socrates
et Plato specie non differunt sed numero, cum et Socrates unus sit et Plato unus,
unitas vero numero ab unitate non differat? Sed ita intellegendum quod dictum
est numero differentibus, id est in numerando differentibus, hoc est dum
numerantur differentibus. Cum enim dicimus 'hic Socrates est, hic Plato', duas
fecimus unitates, ac si digito tangamus dicentes 'hic unus est' de Socrate,
rursus de Platone 'hic unus est', non eadem unitas in Socrate numerata est quae
in Platone. Alioquin posset fieri ut secundo tacto Socrate Plato etiam
monstraretur. Quod non fit. Nisi enim tetigeris Socratem vel mente vel digito
itemque tetigeris Platonem, non facies duos, dum numerantur ergo differunt qute
sunt numero differentia. Cum igitur species de numero differentibus, non de
specie praedicetur, genus de pluribus et differentibus specie dicitur, ut de
bove, de equo et de caeteris quae a se specie invicem differunt, non numero
solo. Tribus enim modis unumquodque vel differre ab aliquo dicitur vel alicui
idem esse, ƿ genere, specie, numero. Quaecumque igitur genere eadem sunt, non
necesse est eadem esse specie, ut si eadem sint genere, differant specie. Si
vero eadem sint specie, genere quoque eadem esse necesse est, ut cum homo atque
equus idem sint genere -- uterque enim animal nuncupatur -- differunt specie,
quoniam alia est hominis species, alia equi. Socrates vero atque Plato cum idem
sint specie, idem quoque sunt genere; utrique enim et sub hominis et sub
animalis praedicatione ponuntur. Si quid vero vel genere vel specie idem sit,
non necesse est idem esse numero, quod si idem sit numero, idem et specie et
genere esse necesse est; ut Socrates et Plato, cum et genere animalis et specie
hominis idem sint, num ero tam en reperiuntur esse disiuncti. Gladius vero
atque ensis idem sunt numero, nihil enim omnino aliud est ensis quam gladius.
Sed nec specie diversi sunt, utrumque enim gladius est, nec genere, utrumque
enim instrumentum est, quod est gladii genus. Quoniam igitur homo, bos atque
equus, de quibus animal praedicatur, specie differunt, numero ergo etiam eos
differre necesse est. Idcirco hoc plus habet genus ab specie, quod de specie
differentibus praedicatur. Nam si integram generis definitionem demus, dabimus
hoc modo: genus est quod de pluribus ƿ specie et numero differentibus in eo
quod quid sit praedicatur, at vero speciei sic: species est quod de pluribus
numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur. A PROPRIO VERO DIFFERT
GENUS, QUONIAM PROPRIUM QUIDEM DE UNA SOLA SPECIE, CUIUS EST PROPRIUM,
PRAEDICATUR ET DE HIS QUAE SUB UNA SPECIE SUNT INDIVIDUIS. Proprium semper uni
speciei adesse potest neque eam relinquit nec transit ad aliam, atque idcirco
proprium nuncupatum est, ut risibile hominis; itaque et de ea specie cuius est
proprium praedicatur et de his individuis quae sub illa sunt specie, ut
risibile de homine dicitur et de Socrate et Platone et caeteris quae sub
hominis nomine continentur. Genus vero non de una tantum specie, ut dictum est
sed de pluribus. Differt igitur genus a proprio eo quod de pluribus speciebus
praedicatur, cum proprium de una tantum de qua dicitur appelletur et de his quae
sub illa sunt individuis. A DIFFERENTIA VERO ET AB HIS QUAE COMMUNITER SUNT
ACCIDENTIBUS DIFFERT GENUS. Differentiae atque accidentis discrepantiam a
genere una separatione concludit. Omnino enim quia haec in eo quod quid sit
minime praedicantur, eo ipso segregantur a genere; nam in caeteris quidem
propinqua sunt generi, nam et ƿ de pluribus praedicantur et de specie
differentibus sed non in eo quod quid sit. Si quis enim interroget: qualis est
homo? respondetur rationalis, quod est differentia; si quis: qualis est coruus?
dicitur niger, quod est accidens. Si autem interroges: quid est homo? animal
respondebitur, quod est genus. Quod vero ait: HAEC NON IN EO QUOD QUID SIT
DICIMUS PRAEDICARI SED MAGIS IN EO QUOD QUALE SIT, hoc magis quaestioni
occurrit huiusmodi. Aristoteles enim differentias in substantis putat oportere
praedicari. Quod autem in substantia praedicatur, hoc rem de qua praedicatur,
non quale sit sed quid sit ostendit. Unde non videtur differentia in eo quod
quale sit praedicari sed potius in eo quod quid sit. Sed solvitur hoc modo.
Differentia enim ita substantiam demonstrat, ut circa substantiam qualitatem
determinet, id est substantialem proferat qualitatem. Quod ergo dictum est
magis, tale est tamquam si diceret: videtur quidem substantiam significare
atque idcirco in eo quod quid sit praedicari sed magis illud est verius, quia
tametsi substantiam monstret, tamen in eo quod quale sit praedicatur. QUARE DE
PLURIBUS PRAEDICARI DIVIDIT GENUS AB HIS QUAE DE UNO SOLO EORUM QUAE SUNT
INDIVIDUA PRAEDICANTUR, DIFFERENTIBUS VERO SPECIE SEPARAT AB HIS QUAE ƿ SICUT
SPECIES PRAEDICANTUR VEL SICUT PROPRIA; IN EO AUTEM QUOD QUID SIT PRAEDICARI
DIVIDIT A DIFFERENTIIS ET COMMUNITER ACCIDENTIBUS, QUAE NON IN EO QUOD QUID SIT
SED IN EO QUOD QUALE SIT VEL QUODAMMODO SE HABENS PRAEDICANTUR DE QUIBUS
PRAEDICANTUR. Tria esse diximus quae significationem hanc tertiam generis
informarent, id est de pluribus praedicari, de specie differentibus et in eo
quod quid sit. Quae singulae partes genus a caeteris quae quomodolibet
praedicantur distribuant ac secernunt, quod ipse breviter colligens dicit; id,
enim quod' de pluribus praedicatur, genus ab his dividit quae de uno tantum
praedicantur individuo. Individuum autem pluribus dicitur modis. Dicitur individuum
quod omnino secari non potest, ut unitas vel mens; dicitur individuum quod ob
soliditatem dividi nequit, ut adamans; dicitur individuum cuius praedicatio in
reliqua similia non convenit, ut Socrates: nam cum illi sint caeteri homines
similes, non convenit proprietas et praedicatio Socratis in caeteris. Ergo, ab
his quae de uno tantum praedicantur, genus differt eo quod de pluribus
praedicatur restant igitur quattuor, species et proprium, differentia et
accidens, ƿ quorum a genere differentias colligamus. Singulis igitur
differentiis ab his rebus segregabitur genus. Ea quidem differentia qua de
specie differentibus genus dicitur, separat ab his quae sicut species
praedicantur vel sicut propria. Species enim omnino de nulla specie dicitur,
proprium vero de una tantum specie praedicatur atque ideo non de specie
differentibus. Item genus a differentia et accidenti differt, quod in eo quod
quid sit praedicatur; illa enim in eo quod quale sit appellantur, ut dictum
est. Itaque genus quidem ab his quae de uno praedicantur differt in quantitate
praedicationis, ab speciebus vero et proprio in subiectorum natura, quoniam
genus de specie differentibus dicitur, proprium vero et species minime. Item
genus in qualitate praedicationis a differentia accidentique dividitur.
Qualitas enim praedicationis quaedam est vel in eo quod quid sit vel in eo quod
quale sit praedicari. NIHIL IGITUR NEQUE SUPERFLUUM NEQUE MINUS CONTINET
GENERIS DICTA DESCRIPTIO. Omnis descriptio vel definitio debet ei quod
definitur aequari. Si enim definitio definito non sit aequalis et si quidem
maior sit, etiam quaedam alia continebit et non necesse est ut semper definiti
substantiam monstret; si minor, ad omnem definitionem ƿ substantiae non
pervenit. Omnia enim quae maiora sunt, de minoribus praedicantur, ut animal de
homine, minora vero de maioribus minime; nemo enim vere dicere potest 'omne
animal homo est'. Atque idcirco si sibi praedicatio convertenda est, aequalis
oportebit sit. Id autem fieri potest, si neque superfluum quicquam habet neque
diminutum, ut in ea ipsa generis descriptione. Dictum est enim esse genus quod
de pluribus specie differentibus in eo quod quid sit praedicetur, quae
descriptio cum genere converti potest, ut dicamus quicquid de pluribus specie
differentibus in eo quod quid sit praedicetur, id esse genus. Quodsi converti
potest, ut ait, nec plus neque minus continet generis facta descriptio. Superior
de genere disputatio videatur forsitan omnem etiam speciei consumpsisse
tractatum. Nam cum genus ad aliquid praedicetur, id est ad speciem, cognosci
natura generis non potest, si speciei quae sit intellegentia nesciatur. Sed
quoniam diversa est in suis naturis eorum consideratio atque discretio, diversa
in permixtis, idcirco sicut singula in prooemio proposuit, ita dividere cuncta
persequitur. Ac primum post generis disputationem de specie tractat. De qua
quidem dubitari potest. Si enim haec fuit ratio praeponendi generis reliquis
omnibus, quod naturae suae magnitudine caetera contineret, non aequum erat
speciem differentiae in ordine tractatus anteponere, quod differentia speciem
contineret, cum praesertim differentiae ipsas species informent. Prius autem
est quod informat quam id quod eius informatione perficitur. Posterior igitur
est species a differentia, prius igitur de differentia tractandum fuit. Etenim
prooemio etiam consentiret, in quo eum ordinem collocavit quem naturalis ordo
suggessit, dicens utile esse nosse quid genus sit et quid differentia. Huic
respondendum est quaestioni, quoniam omnia quaecumque ƿ ad aliquid praedicantur,
substantiam semper ex oppositis sumunt. Ut igitur non potest esse pater, nisi
sit filius, nec filius, nisi praecedat pater, alteriusque nomen pendet ex
altero, ita etiam in genere ac specie videre licet. Species quippe nisi generis
non est rursusque genus esse non potest, nisi referatur ad speciem; nec vero
substantiae quaedam aut res absolutae esse putandae sunt genus ac species, ut
superius quoque dictum est sed quicquid illud est quod in naturae proprietate
consistat, id tunc fit genus ac species, cum vel ad inferiora vel ad superiora
referatur. Quorum ergo relatio alterutrum constituit, eorum continens factus
est iure tractatus. De specie igitur inchoans ait hoc modo: SPECIES AUTEM
DICITUR QUIDEM ET DE UNIUSCUIUSQUE FORMA, SECUNDUM QUAM DICTUM EST: 'PRIMUM
QUIDEM SPECIES DIGNA IMPERIO'. DICITUR AUTEM SPECIES ET EA QUAE EST SUB
ASSIGNATO GENERE, SECUNDUM QUAM SOLEMUS DICERE HOMINEM QUIDEM SPECIEM ANIMALIS,
CUM SIT GENUS ANIMAL, ALBUM AUTEM COLORIS SPECIEM, TRIANGULUM VERO FIGURAE
SPECIEM. Sicut generis supra significationes distinxit aequivocas, ita idem in
specie facit dicens non esse speciei simplicem significationem. Et ponit quidem
duas, longe autem plures esse ƿ manifestum est, quas idcirco praeteriit, ne
lectoris animum prolixitate confunderet. Dicit autem primum quidem speciem
vocali uniuscuiusque formam, quae ex accidentium congregatione perficitur.
Cautissime autem dictum est uniuscuiusque, hoc enim secundum accidens dicitur.
Quae enim unicuique individuo forma est, ea non ex substantiali quadam forma
species sed ex accidentibus venit. Alia est enim substantialis formae species
quae humanitas nuncupatur, eaque non est quasi supposita animali sed tamquam
ipsa qualitas substantiam monstrans; haec enim et ab bac diversa est quae
uniuscuiusque corpori accidenter insita est, et ab ea quae genus deducit in
partes. Postremumque plura sunt quae cum eadem sint, diversis tamen modis ad
aliud atque aliud relata intelleguntur, ut hanc ipsam humanitatem in eo quod
ipsa est si perspexeris, species est eaque substantialem determinat qualitatem;
si sub animali eam intellegendo locaveris, deducit animalis in sese
participationem separaturque a caeteris animalibus ac fit generis species.
Quodsi uniuscuiusque proprietatem consideres, id est quam virilis uultus, quam
firmus incessus caeteraque quibus individua conformantur et quodammodo
depinguntur, haec est accidens species secundum quam dicimus quemlibet illum
imperio esse aptum propter formae ƿ eximiam dignitatem. Huic aliam adiungit
speciei significationem, id est eam quam supponimus generi. Nos vero triplicem
speciei significationem esse subicimus, unam quidem substantiae qualitatem,
aliam cuiuslibet individui propriam formam, tertiam s de qua nunc loquitur,
quae sub genere collocatur. Credendum vero est propter obscuritatem eius quam
nos adiecimus, quia nimirum altiorem atque eruditiorem quaereret intellectum,
ea, tacita praetermissaque caeteras edidisse. Cuius quidem speciei haec exempla
subiecit, ut hominem quidem animalis speciem, album, autem coloris, triangulum
vero figurae; haec enim omnia species nuncupantur eorum quae sunt genera animal
quidem hominis, albi autem color, trianguli figura. QUODSI ETIAM GENUS
ASSIGNANTES SPECIEI MEMINIMUS DICENTES QUOD DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE
IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR, ET SPECIEM DICIMUS ID QUOD SUB GENERE EST. Dudum
cum generis description em assignaret, in generis definitione speciei nomen
iniecit dicens id esse genus quod de pluribus specie differentibus in eo quod
quid sit praedicaretur, ut scilicet per speciei nomen definiret genus. Nunc
vero cam speciem definire contendat, generis utitur nuncupatione dicens speciem
esse quae sub genere ponatur. ƿ Cui quidem dicto illa quaestio iure videtur
opponi. Omnis enim definitio rem declarare debet quam definitio concludit,
eamque apertiorem reddere quam suo nomine monstrabatur. Ex notioribus igitur
fieri oportet definitionem quam res illa sit quae definitur. Cum igitur per
speciei nomen describeret vel definiret genus, abusus est vocabulo speciei
velut notiore quam generis atque ita ex notioribus descripsit genus. Nunc vero
cum speciem vellet termino descriptionis includere, generis utitur nomine
rerumque convertit notionem, ut in generis quidem sit notius speciei vocabulum,
in speciei autem descriptione sit notius generis, quod fieri nequit. Si enim
generis vocabulum notius est quam speciei, in definitione generis speciei
nomine uti non debuit. Quodsi speciei nomen facilius intellegitur quam generis,
in definitione speciei nomen generis non fuit apponendum. Cui quaestioni
occurrit dicens: NOSSE ASTEM OPORTET <QUOD>, QUONIAM ET GENUS ALICUIUS
EST GENUS ET SPECIES ALICUIUS EST SPECIES, IDCIRCO NECESSE EST ET IN UTRORUMQUE
RATIONIBUS UTRISQUE UTI. Omnia quaecumque ad aliquid praedicantur, ex his de
quibus praedicantur, substantiam sortiuntur; quodsi definitio uniuscuiusque
substantiae proprietatem debet ostendere, iure ex alterutro fit descriptio in
his quae invicem referuntur. Ergo quoniam genus speciei genus est et
substantiam suam et ƿ vocabulum genus ab specie sumit, in definitione generis
speciei nomen est aduocandum, quoniam vero species id quod est sumit el genere,
nomen generis in speciei descriptione non fuit relinquendum. Quoniam vero
diversae sunt specierum qualitates -- aliae enim sunt species, quae et genera
esse possunt, aliae, quae in sola speciei permanent proprietate neque in
naturam generis transeunt -- idcirco multiplicem speciei definitionem dedit
dicens: ASSIGNANT ERGO ET SIC SPECIEM: SPECIES EST QUOD PONITUR SUB GENERE ET
DE QUO GENUS IN EO QUOD QUID SIT PRAEDIAATUR. AMPLIUS AUTEM SIC QUOQUE: SPECIES
EST QUOD DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS NUMERO IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR.
SED HAEC QUIDEM ASSIGNATIO SPECIALISSIMAE EST ET QUAE SOLUM SPECIES EST, ALIAE
VERO ERUNT ETIAM NON SPECIALISSIMARUM. Tribus speciem definitionibus
informavit, quarum quidem duae omni speciei conveniunt omnesque quae quolibet
modo species appellantur, sua conclusione determinant, tertia vero non ita. Cum
enim duae sint specierum formae, una quidem, cum species alicuius aliquando
etiam alterius genus esse potest, altera, cum tantum species est neque in
formam generis ƿ transit, priores quidem duae, illa scilicet in qua dictum est
id esse speciem quod sub genere ponitur, et rursus in qua dictum est id esse
speciem de quo genus in eo quod quid sit praedicatur, omni speciei conveniunt.
Id enim tantum hae definitiones monstrant quod sub genere ponitur. Nam et ea
quae dicit id esse speciem quod sub genere ponitur, eam vim significat speciei
qua refertur ad genus, et ea quae dicit id esse speciem de quo genus in eo quod
quid sit praedicatur, eam rursus significat speciei formam quam retinet ex
generis praedicatione. Idem est autem et poni sub genere et de eo praedicari
genus, sicut idem est supponi generi et ei genus praeponi. Quodsi omnis species
sub genere collocatur, manifestum est omnem speciem hoc ambitu descriptionis
includi. Sed tertia definitio de ea tantum specie loquitur quae numquam genus
est et quae solum species restat. Haec autem species ea est quae de
differentibus specie minime praedicatur. Nam si id habet genus plus ab specie,
quod de differentibus specie praedicatur, si qua species praedicetur quidem de
subiectis sed non de specie differentibus, ea solum erit superioris generis
species, subiectorum vero non erit genus. Igitur praedicatio ea quam species
habet ad subiecta, si talis sit, ut de differentibus specie non praedicetur,
distinguit eam ab his speciebus ƿ quae genera esse possunt et monstrat eam
solum speciem esse nec generis praedicationem tenere. Illa igitur tertia
descriptio speciei quae magis species ac specialissima dicitur, definitur hoc
modo: SPECIES EST QUOD DE PLURIBUS NUMERO DIFFERENTIBUS IN EO QUOD QUID SIT
PRAEDICATUR, UT HOMO; praedicatur enim de Cicerone ac Demosthene et caeteris
qui a se, ut dictum est, non specie sed numero discrepant. Ex tribus igitur
definitionibus duae quidem et specialissimis et non specialissimis aptae sunt,
haec vero tertia solam ultimam speciem claudit. Ut autem id apertius liqueat,
rem paulo altius orditur eamque congruis inlustrat exemplis: PLANUM AUTEM ERIT
QUOD DICITUR HOC MODO. IN UNOQUOQUE PRAEDICAMEUTO SUNT QUAEDAM GENERALISSIMA ET
RURSUS ALIA SPECIALISSIMA ET INTER GENERALISSIMA ET SPECIALISSIMA SUNT ALIA.
EST AUTEM GENERALISSIMUM QUIDEM SUPER QUOD NULLUM ULTRA ALIUD SIT SUPERVENIENS
GENUS, SPECIALISSIMUM AUTEM, POST QUOD NON ERIT ALIN INFERIOR SPECIES, INTER
GENERALISSIMUM AUTEM ET SPECIALISSIMUM ET GENERA ET SPECIES SUNT EADEM, AD
ALIUD ƿ QUIDEM ET AD ALIUD SUMPTA. SIT AUTEM IN UNO PRAEDICAMENTO MANIFESTUM
QUOD DICITUR. SUBSTANTIA EST QUIDEM ET IPSA GENUS, SUB HAC AUTEM EST CORPUS,
SUB CORPORE VERO ANIMATUM CORPUS, SUB QUO ANIMAL, SUB ANIMALI VERO RATIONALE
ANIMAL, SUB QUO HOMO, SUB HOMINE VERO SOCRATES ET PLATO ET QUI SUNT
PARTICULARES HOMINES. SED HORUM SUBSTANTIA QUIDEM GENERALISSIMUM EST ET QUOD
GENUS SIT SOLUM, HOMO VERO SPECIALISSIMUM ET QUOD SPECIES SOLUM SIT, CORPUS
VERO SPECIES QUIDEM EST SUBSTANTIAE, GENUS VERO CORPORIS ANIMATI; ET ANIMATUM
CORPUS SPECIES QUIDEM EST CORPORIS, GENUS VERO ANIMALIS. ANIMAL AUTEM SPECIES
QUIDEM EST CORPORIS ANIMATI, GENUS VERO ANIMALIS RATIONALIS SED RATIONALE
ANIMAL SPECIES QUIDEM EST ANIMALIS, GENUS AUTEM HOMINIS, HOMO VERO SPECIES
QUIDEM EST RATIONALIS ANIMALIS, NON AUTEM ETIAM GENUS PARTICULARIUM HOMINUM SED
SOLUM SPECIES. ET OMNE QUOD ANTE INDIVIDUA PROXIMUM EST, SPECIES ERIT SOLUM,
NON ETIAM GENUS. Praediximus ab Aristotele decem praedicamenta esse disposita,
ƿ quae idcirco praedicamenta vocaverit, quoniam de caeteris omnibus
praedicantur. Quicquid vero de alio praedicatur, si non potuerit praedicatio
converti, maior est res illa quae praedicatur ab ea de qua praedicatur. Itaque
haec praedicamenta maxima rerum omnium, quoniam de omnibus praedicantur,
ostensa sunt. In unoquoque igitur horum praedicamentorum quaedam generalissima
sunt genera et est longa series specierum atque a maximo decursus ad minima. Et
illa quidem quae de caeteris praedicantur ut genera neque ullis aliis
supponuntur ut species, generalissima genera nuncupantur, idcirco quia his
nullum aliud superponitur genus, infima vero quae de nullis speciebus dicuntur,
specialissimae species appellantur, idcirco quoniam integrum cuiuslibet rei
vocabulum illa suscipiunt quae pura inmixtaque in ea de qua quaeritur
proprietate sunt constituta. At quoniam species id quod species est ex eo habet
nomen, quia supponitur generi, ipsa erit simplex species, si ita generi
supponatur, ut nullis aliis differentiis praeponatur ut genus. Species enim
quae sic supponitur alii, ut alii praeponatur, non est simplex species sed
habet quandam generis admixtionem, illa vero species quae ita supponitur
generi, ut minime speciebus aliis praeponatur, illa solum species simplexque
est species atque idcirco et maxime species et specialissima nuncupatur. Inter
genera igitur quae sunt generalissima et species, quae specialissimae sunt, in
medio ƿ sunt quaedam quae superioribus quidem collata species sunt.
Inferioribus vero genera. Haec subalterna genera nuncupantur. Quod ita sunt
genera, ut alterum sub altero collocetur. Quod igitur genus solum est, id
dicitur generalissimum genus, quae vero ita sunt genera, ut esse species
possint, vel ita species, ut sint genera nonnumquam, subalterna genera vel
species appellantur. Quod vero ita est species, ut alii genus esse non possit,
specialissima species dicitur. His igitur cognitis sumamus praedicamenti unius
exemplum. Ut ab eo in caeteris quoque praedicamentis atque in a caeteris
speciebus in uno filo atque ordine quid eveniat possit agnosci. Substantia
igitur generalissimum genus est; haec enim de cunctis aliis praedicatur. Ac
primum huius species duae, corporeum, incorporeum; nam et quod corporeum est,
substantia dicitur et item quod incorporeum est, substantia praedicatur. Sub
corporeo vero animatum atque inanimatum corpus ponitur, sub animato corpore
animal ponitur; nam si sensibile adicias animato corpori, animal facis, reliqua
vero pars, id est species, continet animatum insensibile corpus. Sub animali
autem rationale atque irrationale, sub rationali homo atque deus; nam si
rationali mortale subieceris, hominem feceris, si immortale, deum, deum vero
corporeum; hunc enim mundum ueteres deum vocabant et Iovis eum appellatione ƿ
dignati sunt deumque solem caeteraque caelestia corpora, quae animata esse cum
Plato, tum plurimus doctorum chorus arbitratus est. Sub homine vero individui
singularesque homines ut Plato, Cato, Cicero et caeteri, quorum numerum
pluralitas infinita non recipit. Cuius rei subiecta descriptio sub oculos ponat
exemplum: incorporea corpus animatum | inanimatum animatum corpus sensibile |
insensibile animal rationale | irrationale rationale animal mortale | immortale
homo | Plato Cato Cicero Superius posita descriptio omnem ordinem a
generalissimo usque ad individua praedicationis ostendit. In qua quidem
substantia generalissimum dicitur genus, quoniam praeposita est omnibus, nulli
vero ipsa supponitur, et solum genus propter eandem scilicet causam, homo autem
species solum, quoniam Plato, ƿ Cato et Cicero, quibus est ipsa praeposita, non
differunt specie sed numero tantum. Corporeum vero, quod secundum a substantia
collocatur, et species esse probatur et genus, substantiae species, genus
animati. At vero animatum genus est animalis, corporei species. Est enim
animatum genus sensibilis, animatum vero sensibile animal est; ipsum igitur
animatum propter propriam differentiam, quod est sensibile, recte genus esse
dicitur animalis. Animal vero rationalis genus est et rationale mortalis.
Cumque rationale mortale nihil sit aliud nisi homo, rationale fit animalis
species. Hominis genus. Homo vero ipse Platonis, Catonis, Ciceronis non erit,
ut dictum est, genus sed est solum species. Nec solum differentiae rationalis
species est homo, verum etiam Platonis et Catonis caeterorumque species
appellatur, propter diversam scilicet causam. Nam rationalis idcirco est
species, quoniam rationale per mortale atque immortale dividitur, cum sit homo
mortale. Idem vero homo species est Platonis atque caeterorum; forma enim eorum
omnium homo erit substantialis atque ultima similitudo. Est autem communis
omnium regula eas esse species specialissimas quae supra sola individua
collocantur, ut homo, equus, coruus -- sed non avis; avium enim multae sunt
species sed hae tantum species esse dicuntur -- quorum subiecta ita sibi sunt
consimilia, ut substantialem differentiam habere non possint. In omni autem hac
dispositione priora genera cum inferioribus coniunguntur, ut posteriores
efficiant species; nam ƿ ut sit corpus substantia, cum corporalitate
coniungitur et est substantia corporea corpus. Item ut sit animatum, corporeum
atque substantia animato copulatur et est animatum substantia corporea habens
animam. Item ut sit sensibile, eidem tria illa superiora iunguntur. Nam quod
est sensibile, tantum est, quantum substantia corporea animata retinens sensum,
quod totum animal est. Item superiora omnia rationi iuncta efficiunt rationale
postremumque hominem superiora omnia nihilominus terminant; est enim homo
substantia corporea, animata. Sensibilis, rationalis, mortalis. Nos vero
definitionem hominis reddimus dicentes animal rationale, mortale, in animali
scilicet includentes et substantiam et corporeum et animatum atque sensibile.
Et in caeteris quidem speciebus atque generibus ad hunc modum vel genera
dividuntur vel species describuntur. QUEMADMODUM IGITUR SUBSTANTIA, CUM SUPREMA
SIT, EO QUOD NIHIL SIT SUPRA EAM, GENUS ERAT GENERALISSIMUM, SIC ET HOMO, CUM
SIT SPECIES POST QUAM NON SIT ALIA SPECIES NEQUE ALIQUID EORUM QUAE POSSUNT
DIVIDI SED SOLUM INDIVIDUORUM -- INDIVIDUUM ENIM EST SOCRATES ET PLATO --
SPECIES ERIT SOLA ET ULTIMA SPECIES ƿ ET, UT DICTUM EST, SPECIALISSIMA. QUAE
VERO SUNT IN MEDIO, EORUM QUIDEM QUAE SUPRA IPSA SUNT, ERUNT SPECIES, EORUM
VERO QUAE POST IPSA SUNT, GENERA. QUARE HAEC QUIDEM HABENT DUAS HABITUDINES,
EAM QUAE EST AD SUPERIORA, SECUNDUM QUAM SPECIES IPSORUM ESSE DICUNTUR, ET EAM
QUAE EST AD POSTERIORA, SECUNDUM QUAM GENERA IPSORUM ESSE DICUNTUR. EXTREMA
VERO UNAM HABENT HABITUDINEM. NAM ET GENERALISSIMUM AD EA QUIDEM QUAE
POSTERIORA SUNT, HABET HABITUDINEM, CUM GENUS SIT OMNIUM ID QUOD EST SUPREMUM,
EAM VERO QUAE EST AD SUPERIORA, NON HABET, CUM SIT SUPREMUM ET PRIMUM
PRINCIPIUM, SPECIALISSIMUM AUTEM UNAM HABET HABITUDINEM, EAM QUAE EST AD
SUPERIORA, QUORUM EST SPECIES, EAM VERO QUAE EST AD POSTERIORA, NON DIVERSAM
HABET SED ETIAM INDIVIDUORUM SPECIES DICITUR SED SPECIES QUIDEM INDIVIDUORUM
VELUT EA CONTINENS, SPECIES AUTEM SUPERIORUM, VELUT QUAE AB EIS CONTINEATUR. Ex
proportione speciei nomen et generis ostendit. Nam ut genus, quoniam non habet
genus supra se, generalissimum genus dicitur, ut substantia, ita species,
quoniam non habet sub se speciem sed individua, specialissima species dicitur,
ut homo. Quid est autem species non habere? His praeesse quae neque in
dissimilia dividi possunt, ut genera dividuntur, neque in similia secantur, ut
species. Quae vero inter genera generalissima speciesque specialissimas
constituta sunt, ea et species et genera nuncupantur, quoniam et ipsa aliis
supponuntur et his alia subiciuntur, quorum vel in dissimilia vel in similia
possit esse partitio. Cumque duae sint habitudines et quasi comparationes
oppositae, quae in omnibus generibus speciebusque versentur, una quidem quae ad
superiora respiciat, ut specierum, quae suis generibus supponuntur, alia vero
quae ad inferiora, ut generum, cum speciebus propriis praeponuntur, generalissima
quidem genera unam tantum retinent habitudinem, eam scilicet quae inferiora
complectitur, illam vero quae ad praeposita comparatur, non habent.
Generalissimum enim genus nulli supponitur. Item species specialissima unam
possidet habitudinem, per quam scilicet ad sola gellera comparatur, illam vero
quae ad inferiora committitur, non habet; nullis enim speciebus ipsa
praeponitur. At vero quae subalterna sunt genera, utraque habitudine funguntur.
ƿ Nam et illam possident quae ad superiora respicit, quoniam quae subalterna
sunt, habent superpositum genus, et illam quae de inferioribus praedicatur;
habent enim subalterna genera suppositas species, ut corporeum ad substantiam
quidem eam retinet habitudinem qua potest poni sub genere, ad animatum vero eam
qua potest de specie praedicari. Specialissimae vero species licet ipsae
individuis praeponantur, tamen praepositi habitudinem non habebunt, idcirco
quoniam illa quae speciei ultimae supponuntur, talia sunt, ut quantum ad
substantiam unum quiddam sint non habentia substantialem differentiam sed
accidentibus efficitur, ut numero saltem distare videantur, ut paene dici
possit et pluribus praeesse speciem et quodammodo nulli omnino esse
praepositam. Nam cum species substantiam monstret unam, quae omnium individuorum
sub specie positorum substantia sit, quodammodo nulli praeposita est, si ad
substantiam quis velit aspicere. At si accidentia quis consideret, plures de
quibus praedicetur species fiunt, non substantiae diversitate sed accidentium
multitudine itaque fit ut genus quidem semper plurimas sub ƿ se habeat species;
de differentibus enim specie praedicatur, differentia vero nisi pluralitati non
convenit. At vero species etiam uni aliquando individuo praeesse potest. Si
enim unus, ut perhibetur, est phoenix, phoenicis species de uno tantum
individuo praedicatur; solis etiam species unum solem intellegitur habere
subiectum. Ita nullam multitudinem species per se continet, cum etiam si unum
sit tantum individuum, speciei tamen non pereat intellectus; quibusdam enim
suis quasi similibus partibus praeest, ut si aeris virgulam dividas, secundum
id quod aes dicitur, idem et partes esse intellegitur et totum. Idcirco dictum
est speciem, licet sit individuis praeposita, unam tamen habitudinem possidere,
unam scilicet qua species est. Quoniam enim praepositis subditur, species
nuncupatur, et est superiorum species tamquam subiecta inferiorum quoque
species, idcirco quoniam eorum substantiam monstrat. Speciem vero substantiam
nuncupamus, nec ita est species substantia individuorum, quemadmodum speciei
genus; illud enim pars substantiae est, ut animalis homo. Reliquae enim partes
rationale sunt atque mortale, homo vero Socratis atque Ciceronis tota
substantia est; nulla enim additur differentia substantialis ad hominem, ut
Socrates fiat aut Cicero, ƿ sicut additur animali rationale atque mortale, ut
homo integra definitione claudatur. Idcirco igitur species specialissima tantum
species est atque hanc solam possidet habitudinem ad superiora quidem, quoniam
ab his continetur, ad inferiora vero, quoniam eorum substantiam format et
continet. DETERMINANT ERGO GENERALISSIMUM ITA, QUOD CUM GENUS SIT, NON EST
SPECIES, ET RURSUS, SUPRA QUOD NON ERIT ALIUD SUPERVENIENS GENUS,
SPECIALISSIMUM VERO, QUOD CUM SIT SPECIES, NON EST GENUS ET QUOD CUM SIT
SPECIES, NUMQUAM DIVIDITUR IN SPECIES ET QUOD DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS
NUMERO IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR. EA VERO QUAE IN MEDIO SUNT EXTREMORUM,
SUBALTERNA VOCANT GENERA ET SPECIES, ET UNUMQUODQUE IPSORUM SPECIEM ESSE ET
GENUS PONUNT, AD ALIUD QUIDEM ET AD ALIUD SUMPTA. EA VERO QUAE SUNT ANTE
SPECIALISSIMA USQUE AD GENERALISSIMUM ASCENDENTIA, ET GENERA DICUNTUR ET
SPECIES ET SUBALTERNA GENERA, UT AGAMEMNON ATRIDES ET PELOPIDES ET TANTALIDES
ET ULTIMUM IOVIS. Posteaquam naturam generum ac specierum diversitatemque
monstravit, eorum ordinem definitionis descriptionisque commemorat. Ac primum
quidem generalissimi generis terminum ƿ inducit, id esse generalissimum genus
quod cum ipsum genus sit, non habet superpositum genus, hoc est speciem non
esse, et rursus, supra quod non erit aliud superveniens genus. Si enim haberet
aliud genus, minime ipsum generalissimum vocaretur. Specialissima vero species
hoc modo: quod cum sit species, non est genus, ex opposito, quoniam opposita ex
oppositis describuntur interdum. Nam quoniam praepositio opposita est
suppositioni, genus autem praeponitur, species vero supponitur, si idcirco erit
primum genus, quia ita superponitur, ut minime supponatur, idcirco erit ultima
species, quia ita supponitur, ut praeponi non possit, oppositorum igitur recte
ex oppositis facta est definitio. Est alia rursus descriptio: quod cum sit
species, numquam dividatur in species, id est genus esse non possit. Si enim
omne genus specierum genus est, si quid non dividitur in species, genus esse
non poterit. Est rursus alia definitio: quod de pluribus et differentibus
numero in eo quod quid sit praedicatur. De qua definitione saepe est superius
demonstratum. Nunc illud attendendum est. Si, ut paulo superius dictum est,
speciei unum individuum potest esse subiectum, ut phoenici atomum suum, ut soli
corpus hoc lucidum, ut mundo vel lunae, quorum species singulis suis individuis
superponuntur, qui convenit dicere speciem esse quae de pluribus numero
differentibus in eo quod quid sit praedicatur? Sunt enim quaedam quae de numero
differentibus minime dicuntur, ut phoenix, sol, luna, mundus. Sed de his illa
ratio est de qua etiam superius pauca reddidimus, quae paululum inflexa
commodissime nodum quaestionis absolvit. Omnia enim quae sub speciebus
specialissimis sunt, sive infinita sint sive finito numero constituta sive ad
singularitatem deducantur, dum est aliquod individuum, semper species
permanebit neque individuorum deminutione, dum quodlibet unum maneat, species
consumitur. ut enim dictum est, tametsi plura sint individua, substantiales
differentias non habebunt. Id vero in genere dici non convenit, quod his
praeest quae substantiali a se differentia disgregata sunti praeest enim
speciebus quae diversis differentiis informantur. ƿ Si igitur earum una
perierit et ad unitatem speciei reducta sit ratio, genus esse non poterit, quia
de differentibus specie praedicatur. Non ita in speciebus. Si enim omnium
individuorum natura consumpta sit et ad unius singularitatem individul
superpositae speciei praedicatio peruenerit, est tamen species ac permanet.
Talia enim sunt illa quae pereunt ac desunt, quale est id quod permansit et
subiacet quod vero dicimus de pluribus numero differentibus speciem praedicari,
duobus id recte explicabitur modis, uno quidem, quia multo plures sunt species
quae de numerosis individuis praedicantur, quam hae quibus unum tantum
individuum videtur esse suppositum, dehinc hoc, quia multa secundum potestatem
dicuntur, cum actu non semper ita sint, ut risibilis homo dicitur; etiamsi
minime rideat, quoniam ridere potest. Ita igitur species de numero
differentibus praedicatur; nihilo enim minus phoenix de pluribus phoenicibus
praedicaretur, si plures essent, quam nunc, quando unus esse perhibetur. Item
solis species de hoc uno sole quem novimus, nunc dicitur, at si animo plures
soles et cogitatione fingantur, nihilominus de pluribus solibus in dividuis
nomen solis quam de hoc uno praedicabitur. Idcirco igitur species de pluribus
numero differentibus dicitur praedicari cum sint aliquae quae de singulis
individuis appellentur. Illa vero quae subalterna vocantur ita definiri queunt:
subalternum ƿ genus est quod et genus esse poterit et species, ad eumque modum
est ut in familiis, quae procreant et procreantur, ut etiam subiectum monstrat
exemplum: UT AGAMEMNON ATRIDES ET PELOPIDES ET TANTALIDES ET ULTIMUM IOVIS.
Atreus enim Pelopis filius tamquam eiusdem species quasi Agamemnonis genus est.
Item Agamemnon Pelopides et Tantalides, cum Pelops ad Tantalum comparatus
Tantalusque ad Iovem quasi species itemque Tantalus ad Pelopem, Pelops ad
Atreum tamquam genera esse videantur, cum Iuppiter veluti sit horum
generalissimum genus. SED IN FAMILIIS QUIDEM PLERUMQUE AD UNUM REDUCUNTUR
PRINCIPIUM, VERBI GRATIA AD IOVEM, IN GENERIBUS AUTEM ET SPECIEBUS NON SE SIC
HABET. NEQUE ENIM EST COMMUNE UNUM GENUS OMNIUM ENS NEC OMNIA EIUSDEM GENERIS
SUNT SECUNDUM UNUM SUPREMUM GENUS, QUEMADMODUM DICIT ARISTOTELES. SED SINT
POSITA, QUEMADMODUM ƿ IN PRAEDICAMENTIS, PRIMA DECEM GENERA QUASI PRIMA DECEM
PRINCIPIA; VEL SI OMNIA QUIS ENTIA VOCET, AEQUIVOCE, INQUIT, NUNCUPABIT, NON
UNIVOCE. SI ENIM UNUM ESSET COMMUNE OMNIUM GENUS ENS, UNIVOCE ENTIA DICERENTUR;
CUM VERO DECEM SINT PRIMA, COMMUNIO SECUNDUM NOMEN EST SOLUM, NON ETIAM
SECUNDUM RATIONEM, QUAE SECUNDUM NOMEN EST. Cum de subalternis generibus
diceret, familiae cuiusdam posuit exemplum, quae ab Agamemnone pervenit ad
Iovem, quem quidem pro numinis reuerentia ultimum posuit. Quantum enim ad
ueteres theologos, refertur Iuppiter ad Saturnum, Saturnus ad Caelum, Caelus
vero ad antiquissimum Ophionem ducitur, cuius Ophionis nullum principium est.
Ne igitur quod in familiis est, id in rebus quoque esse credatur, ut res omnes
possint ad unum sui nominis redire principium, idcirco determinat hoc in
generibus ac speciebus esse non posse; neque enim sicut familiae cuiuslibet,
ita etiam omnium rerum unum esse principium potest. Fuere enim qui hac opinione
tenerentur, ut rerum omnium quae sunt umlm putarent esse genus quod ens
nuncupant, tractum ab eo quod dicimus 'est'; omnia enim ƿ sunt et de omnibus
esse praedicatur. Itaque et substantia est et qualitas est itemque quantitas
caeteraque esse dicuntur; nec de his aliquid tractaretur, nisi haec quae
praedicamenta dicuit tur, esse constaret. Quae cum ita sint, ultimum omnium
genus ens esse posuerunt, scilicet quod de omnibus praedicaretur. Ab eo autem
quod dicimus 'est' participium inflectentes Graeco quidem sermone *on* Latine
ens appellaverunt. Sed Aristoteles sapientissimus rerum cognitor reclamat huic
sententiae nec ad unum res omnes putat duci posse primordium, sed decem esse
genera in rebus, quae cum a semet ipsis diversa sint, tum ad nullum commune
principium reducantur. Haec autem decem genera statuit substantiam, qualitatem,
quantitatem, ad aliquid, ubi, quando, situm, facere, pati, habere. Quod vero
occurrebat quoniam de his omnibus esse praedicaretur -- omnia enim quae
superius enumerata sunt genera, esse dicuntur -- ita discussit ac reppulit
dicens non omne commune nomen communem etiam formare substantiam nec ex eo
debere genus esse commune arbitrari, quod de aliquibus nomen commune
praedicaretur. Quibus enim definitio communis nominis convenit, illa communis
nominis iure species iudicabuntur et communi illo vocabulo univoce
praedicantur, quibus vero non convenit, vox his communis tantum est, nulla vero
substantia. Id autem manifestius declaratur exemplis hoc modo. Animal hominis
atque equi genus esse praedicamus; demus igitur ƿ animalis definitionem, quae
est substantia animata sensibilis; hanc si ad hominem reducamus, erit homo
substantia animata sensibilis, nec ulla falsitate definitio maculatur. Rursus
si ad equum, erit equus substantia animata sensibilis; id quoque verum est.
Convenit igitur haec definitio et animali, quod commune est homini atque equo,
et eidem equo atque homini, quae species ponuntur animalis. Ex quo fit ut homo
atque equus utraque animalia univoce nuncupentur. At si quis hominem pictum
hominemque vivum communi animalis nomine nuncupaverit, definiat si libet animal
hoc modo, substantiam animatam esse atque sensibilem. Sed haec definitio ei
quidem homini qui vivus est convenit, ei vero qui pictus est, minime; neque
enim est animata substantia. Igitur homini vivo atque picto, quibus communis
nominis definitio, id est animalis, non potest convenire, non est animal
commune genus sed tantum commune vocabulum diciturque hoc nomen animalis in
vivo homine atque picto non genus sed vox plura significans; vox autem plura
significans aequivoca nuncupatur, sicut vox ea quae genus ostendit, univoca
dicitur. Itaque id quod dicitur ens, etsi de omnibus dicitur praedicamentis,
quoniam tam en nulla eius definitio inveniri potest quae omnibus praedicamentis
possit aptari, idcirco non dicitur univoce de praedicamentis, id est ut genus
sed aequivoce, id est ut vox plura significans. Conuincitur etiam hac quoque
ratione id quod dicimus, ens praedicamentorum genus esse non posse. ƿ Unius
enim rei duo genera esse non possunt, nisi alterum alteri subiciatur, ut
hominis genus est animal atque animatum, cum animal animato velut species
supponatur. At si duo sint sibimet ita aequalia, ut numquam alterum alteri
supponatur. Haec utraque eiusdem speciei genera esse non possunt. Ens igitur
atque unum neutrum neutri supponitur; neque enim unius dicere possumus genus
ens nec eius quod dicimus ens, unum. Nam quod dicimus ens, unum est et quod
unum dicitur, ens est; genus autem et species sibi minime convertuntur. Si
igitur praedicatur ens de omnibus praedicamentis, praedicatur etiam unum. Nam
substantia unum est, qualitas unum est. Quantitas unum est caeteraque ad hunc
modum. Si igitur, quoniam esse de omnibus praedicatur, omnium genus erit, et
unum, quoniam de omnibus praedicatur, erit omnium genus. Sed unum atque ens, ut
demonstratum est, minime alterum alteri praeponitur; duo igitur aequalia
singulorum praedicamentorum genera sunt, quod fieri non potest. Cum haec igitur
ita sint, id Porphyrius determinavit dicens non ita in rebus, ut in familiis
omnia ad unum principium posse reduci nec omnium rerum commune esse genus
posse, ut Aristoteli placet; SED SINT POSITA, inquit, QUEMADMODUM IN
PRAEDICAMENTIS dictum est, PRIMA DECEM GENERA QUASI DECEM PRIMA PRINCIPIA,
scilicet ut nulla interim ratio perquiratur sed auctoritati Aristotelis
concedentes haec decem genera nulli ƿ alii generi esse credamus subiecta, quae
si quis entia nuncupat, aequivoce nuncupabit, non univoce; neque enim una eorum
omnium secundum commune nomen definitio poterit adhiberi. Quae res facit, ut
non univoce de his aliquid praedicetur. Si enim univoce praedicaretur, genus
esset eorum commune nomen quod de omnibus praedicaretur; at si genus esset.
Definitio generis conveniret in species. Quod quia non fit, commune his id quod
dicimus ens, vocabulum est vocis significatione, non ratione substantiae. DECEM
QUIDEM GENERALISSIMA SUNT, SPECIALISSIMA VERO IN NUMERO QUIDEM QUODAM SUNT, NON
TAMEN INFINITO, INDIVIDUA AUTEM QUAE SUNT POST SPECIALISSIMA, INFINITA SUNT.
QUAPROPTER USQUE AD SPECIALISSIMA A GENERALISSIMIS DESCENDENTEM IUBET PLATO
QUIESCERE, DESCENDERE AUTEM PER MEDIA DIVIDENTEM SPECIFICIS DIFFERENTIIS;
INFINITA, INQUIT, RELINQUENDA SUNT; NEQUE ENIM HORUM POSSE FIERI DISCIPLINAM. Quoniam
specierum nosse naturam ad sectionem generum pertinet quoniamque scientia
infinita esse non potest -- nullus enim intellectus infinita circumdat --
idcirco de multitudine generum, specierum atque individuorum rectissima
raitione persequitur dicens supremorum generum numerum notum -- decem enim
praedicamenta ab Aristotele esse reperta quae rebus omnibus generis loco
praeferenda sint -- species vero multo plures esse quam genera. Nam cum decem
suprema sint genera cumque uni generi non una sed multae species supponantur
proximaeque species supremis generibus subalterna sint genera usque dum ad
ultimas species descendatur, nimirum unius generis multas species esse necesse
est utrobique diffusas, specialissimas vero multo plures esse quam subalterna,
quoniam per multitudinem generum subalternorum ad specialissimas descenditur
species. Quas multo plures esse quam genera subalterna hoc maxime ostenditur,
quod inferiores sunt; semper enim genera in plura subiecta dividuntur. Decem
vero generum species multo plures quam unius existere manifestum est, verum
tamen etsi plures sunt, certo tamen numero continentur; quem facile si quis
discutiat omniumque generum species persequatur, possit agnoscere. Individua
vero quae sub unaquaque sunt specie, infinita sunt vel quod tam multa ƿ sunt
diversisque locis posita, ut scientia numeroque includi comprehendique non
possint, vel quod in generatione et corruptione posita nunc quidem incipiunt
esse, nunc vero desinunt. Atque idcirco suprema quidem genera et subalterna et
species eas quae specialissimae nuncupantur, quoniam finitae sunt numero,
potest scientiae terminus includere, individua vero nullo modo idcirco igitur
Plato a magis generibus usque ad magis species id est specialissimas
praecipiebat facere sectionem; per ea enim quae finita essent numero, iubebat
descendere dividentem, ubi autem ad individua veniretur, standum esse suadebat,
ne, quod natura non ferret, infinita colligeret. Ita vero genera in species
dividi comprobabat, ut specificis differentiis soluerentur. De specificis autem
differentiis melius in eo tituro ubi de differentia disputatur, ac largius
disseremus. Hic enim hoc tantum dixisse sufficiat, eas esse specificas
differentias quibus species informantur, ut rationale vel mortale hominis. Cum
igitur dividimus animal, rationali atque irrationali, mortali immortalique
separamus. <Hoc ergo> caeteraque genera talibus differentiis quae subiectas
species informent, Plato censuit esse dividenda usque dum ad specialissima ƿ
veniretur, dehinc consistere nec infinita sequi, quoniam individuorum numquam
esset nec disciplina nec numerus. DESCENDENTIBUS IGITUR AD SPECIALISSIMA
NECESSE EST DIVIDENTEM PER MULTITUDINEM IRE, ASCENDENTIBUS VERO AD
GENERALISSIMA NECESSE EST COLLIGERE MULTITURDINEM. COLLECTIVUM ENIM MULTORUM IN
UNAM NATURAM SPECIES EST ET MAGIS ID QUOD GENUS EST, PARTICULARIA VERO ET
SINGULARIA E CONTRARIO IN MULTITUDINEM SEMPER DIVIDUNT QUOD UNUM EST;
PARTICIPATIONE ENIM SPECIEI PLURES HOMINES UNUS, PARTICULARIBUS AUTEM UNUS ET
COMMUNIS PLURES; DIVISIVUM EST ENIM SEMPER QUOD SINGULARE EST, COLLECTIVUM
AUTEM ET ADUNATIVUM QUOD COMMUNE EST. Dividere est in multitudinem quod unum
fuerat ante dis soluere, omoisque divisio e contrario compositionem
coniunctionemque meditatur. Quod enim, cum sit unum, dispertiendo dividitur, id
ipsum ex pluribus rursus partibus adunando componitur. ut igitur superius
dictum est, individuorum quidem similitudinem species colligunt, specierum vero
genera; similitudo vero nihil est aliud nisi quaedam unitas qualitatis. Ergo
substantialem similitudinem individuorum species colligere manifestum est,
substantialem vero similitudinem specierum genera contrahunt et ad se ipsa reducunt.
Rursus ƿ generis adunationem differentiae in species distribuunt, specieique
adunationem in singulares individuasque personas accidentia partiuntur. Cum
igitur haec ita sint, necesse est semper cum a genere descendis ad speciem,
dividendo semper facere multitudinem, cum vero ab speciebus ascendis ad genera,
componendo colligere et plura quae in specierum differentiis fuerant
similitudine qualitatis adunare. In speciebus etiam idem considerari potest. ut
enim ipsae individua, quae sunt infinita, una similitudine substantiali
colligunt, ita individua speciem propria infinitate distribuunt Omnia enim
individua disgregativa sunt et divisiva, species vero et genera collectiva,
species quidem individuorum collectiva atque adunativa, specierum vero genera,
ut ita dicendum sit: genus quidem species distribuunt et species ab individuis
in multitudinem deducuntur, rursus autem genus quidem multas species colligit,
species autem particularem singularemque multitudinem ad singularitatis deducit
unitatem. Igitur plus genus adunativum est quam species. Species namque sola
individua colligit, genus vero tam species quam ipsarum quoque specierum
individuas contrahit singularesque personas. Sed in hoc convenienti utitur
exemplo dicens quoniam PARTICIPATIONE SPECIEI, id est hominis, Cato, Plato et
Cicero PLURESQUE RELIQUI HOMINES UNUS, id est milia hominum ƿ in eo quod sunt
homines, unus homo est; at vero unus homo, qui specialis est, si ad homivum
multitudinem qui sub ipso sunt consideretur, plures fiunt. Ita et plures homines
in speciali homine unus est et specialis unus in pluribus infinitus sic igitur
quod singulare quidem est, divisivum est, quod vero commune, quoniam multorum
unum est, ut genus ac species, collectivum atque adunativum. ASSIGNATO AUTEM
GENERE ET SPECIE, QUID EST UTRUMQUE, ET GENERE QUIDEM UNO, SPECIEBUS VERO
PLURIBUS -- SEMPER ENIM IN PLURES SPECIES DIVISIO GENERIS EST -- GENUS QUIDEM
SEMPER DE SPECIE PRAEDICATUR ET OMNIA SUPERIORA DE INFERIORIBUS, SPECIES AUTEM
NEQUE DE PROXIMO SIBI GENERE NEQUE DE SUPERIORIBUS; NEQUE ENIM CONVERTITUR.
OPORTET AUTEM AUT AEQUA DE AEQUIS PRAEDICARI, UT HINNIBILE DE EQUO, AUT MAIORA
DE MINORIBUS, UT ANIMAL DE HOMINE, MINORA VERO DE MAIORIBUS MINIME; NEQUE ENIM
ANIMAL DICES ESSE HOMINEM, QUEMADMODUM HOMINEM DICES ESSE ANIMAL. DE QUIBUS
AUTEM SPECIES PRAEDICATUR, ƿ DE HIS NECESSARIO ET SPECIEI GENUS PRAEDICABITUR
ET GENERIS GENUS USQUE AD GENERALISSIMUM; SI ENIM verUM EST SOCRATEM HOMINEM
DICERE, HOMINEM AUTEM ANIMAL, ANIMAL VERO SUBSTANTIAM, VERUM EST ET SOCRATEM
ANIMAL DICERE ATQUE SUBSTANTIAM. SEMPER IGITUR SUPERIORIBUS DE INFERIORIBUS
PRAEDICATIS SPECIES QUIDEM DE INDIVIDUO PRAEDICABITUR, GENUS AUTEM ET DE SPECIE
ET DE INDIVIDUO, GENERALISSIMUM AUTEM ET DE GENERE ET DE GENERIBUS, SI PLURA
SINT MEDIA ET SUBALTERNA, ET DE SPECIE ET DE INDIVIDUO. DICITUR ENIM
GENERALISSIMUM QUIDEM DE OMNIBUS SUB SE GENERIBUS SPECIEBUSQUE ET DE
INDIVIDUIS, GENUS AUTEM QUOD ANTE SPECIALISSIMUM EST, DE OMNIBUS SPECIALISSIMIS
ET DE INDIVIDUIS, SOLUM AUTEM SPECIES DE OMNIBUS INDIVIDUIS, INDIVIDUUM AUTEM
DE UNO SOLO PARTICULARI. INDIVIDUUM AUTEM DICITUR SOCRATES ET HOC ALBUM ET HIC
VENIENS, UT SOPHRONISCI FILIUS, SI SOLUS EI SIT SOCRATES FILIUS. Breviter
quaecumque superius dicta sunt commemorat hoc modo. Cum, inquit, assignaverimus
quid sit genus et quid species, cumque suis ea definitionibus comprehenderimus
docuerimusque unum genus semper in plurimas species solvi, illud, inquit,
adiungimus quoniam omnia superiora de inferioribus praedicantur, inferiora vero
de superioribus minime. Et ea quae sunt utilia de praedicationis modo rite
pertractat. Ostendit autem genus in plurimas species semper solvi assignata
generis definitione. Quod enim de pluribus rebus specie differentibus in eo
quod quid sit praedicaretur, esse definivit genus. Nihil autem sunt plurimae
res specie differentes nisi plurimae species; de quibus autem praedicatur
genus, in ea ipsa dissolvitur. Ostensum est igitur es definitionis assignatione
unius generis esse species plures. Quae cum ita sint, genus quidem de specie
praedicatur, species vero de individuis omniaque superiora de inferioribus,
inferiora de superioribus nullo modo. Id quare eveniat paucis absolvam. Quae
superiora sunt, substantialiter ea genera esse praediximus, qua vero sunt
genera, ampliora sunt quam unaquaeque species. Neque enim in plurima
divideretur genus, nisi ab unaquaque specie maius existeret. Id cum ita sit,
nomen generis toti convenit speciei; non enim coaequatur solum speciei generis
magnitudo, verum etiam speciem superuadit. Idcirco igitur omnis homo animal est,
quoniam intra animalis vocabulum et homo et caetera continentur. At vero nullus
dixerit: omne animal homo est; non enim pervenit ad totum animal hominis nomen,
quia, cum sit minus, nullo modo generis vocabulo coaequatur. Itaque quae maiora
sunt, de minoribus praedicantur, quae minora, non convertuntur, ut de maioribus
praedicentur. At vero si qua sint aequalia, ea secundum naturae parilitatem
converti necesse est, ut hinnibile atque equus, quoniam ita sibimet ƿ
coaequantur, ut neque equus non sit hinnibilis neque quod sit hinnibile, non
sit equus. Fit ergo ut omne hinnibile equus sit et omnis equus hinnibilis. Quae
cum ita sint, ea quae superiora sunt, non modo de sibi proximis inferioribus
praedicantur, verum etiam de inferiorum inferioribus. Nam si illud recipitur,
ut ea quae superiora sunt, de inferioribus praedicentur, inferiorum inferiora
superioribus multo magis inferiora sunt, velut substantia praedicatur de
animali, quod est inferius; sed animali inferius est homo, praedicabitur igitur
etiam substantia de homine. Rursus Socrates inferius est homine, praedicabitur
igitur substantia de Socrate. Itaque species quidem de individuis praedieantur,
genera vero et de speciebus et de individuis. Quod converti non potest; nam
neque individua de speciebus aut generibus praedicantur nec species de
generibus. Ita fit ut genus quod est generalissimum, de omnibus subalternis
generibus praedicari et de speciebus et de individuis possit, de ipso nihil.
Ultimum vero genus id est quod ante specialissimas species collocatur et de
solis speciebus specialissimis dici potest, species vero de individuis, ut
dictun est, individua autem de singulis praedicantur, ut Socrates et Plato,
eaque maxime sunt ƿ individua quae sub ostensionem indicationemque digiti
cadunt, ut hoc scamnum, hic veniens atque quae ex aliqua proprie accidentium
designantur nota, ut, si quis Socratem significatione velit ostendere, non
dicat 'Socrates', ne sit alius qui forte hoc nomine nuncupetur sed dicat
'Sophronisci filius', si unicus Sophronisco fuit. Individua enim maxime ostendi
queunt, si vel tacito nomine sensui ipsi oculorum digito tactuue monstrentur,
vel el aliquo accidenti significentur vel nomine proprio, si solus illud
adeptus est nomen, vel ex parentibus, si illorum est unicus filius, vel ex quolibet
alio accidenti singularitas demonstratur. Eo quod ad esse unam praedicationem
habeat eiusque dictio non transeat ad alterum, sicut generis quidem ad species,
specierum vero ad individua. INDIVIDUA ERGO DICUNTUR HUIUSMODI, QUONIAM EX
PROPRIETATIBUS CONSISTIT UNUMQUODQUE EORUM, QUARUM COLLECTIO NUMQUAM IN ALIO
EADEM ERIT. SOCRATIS ENIM PROPRIETATES NUMQUAM IN ALIO QUOLIBET ERUNT ƿ
PARTICULARIUM, HAE VERO QUAE SUNT HOMINIS, DICO AUTEM EIUS QUI EST COMMUNIS,
PROPRIETATES ERUNT EAEDEM IN PLURIBUS, MAGIS AUTEM IN OMNIBUS PARTICULARIBUS
HOMINIBUS IN EO QUOD HOMINES SUNT. Quoniam superius individuum appellavit,
huius nominis rationem conatur ostendere. Ea enim sola dividuntur quae pluribus
communia sunt; his enim unumquodque dividitur quorum est commune quorumque
naturam ac similitudinem continet. Illa vero in quae commune dividitur, communi
natura participant proprietasque communis rei his quibus communis est convenit.
At vero individuorum proprietas nulli communis est. Socratis enim proprietas,
si fuit caluus, simus, propenso aluo caeterisque corporis lineamentis aut morum
institutione aut forma vocis, non conveniebat in alterum; hae enim proprietates
quae ex accidentibus ei obuenerant eiusque formam figuramque coniunxerant, in
nullum alium conveniebant. Cuius autem proprietates in nullum alium conveniunt,
eius proprietates nulli poterunt esse commones, cuius autem proprietas nulli
communis est, nihil est quod eius proprietate participet. Quod vero tale est,
ut proprietate eius nihil participet, ƿ dividi in ea quae non participant, non
potest; recte igitur haec quorum proprietas in alium non convenit, individua
nuncupantur. At vero hominis proprietas, id est specialis, convenit et in
Socratem et in Platonem et in caeteros, quorum proprietates ex accidentibus venientes
in quemlibet alium singularem nulla ratione conveniunt. CONTINETUR IGITUR
INDIVIDUUM QUIDEM SUB SPECIE, SPECIES AUTEM SUB GENERE. TOTUM ENIM QUIDDAM EST
GENUS, INDIVIDUUM AUTEM PARS, SPECIES vero ET TOTUM ET PARS SED PARS QUIDEM
ALTERIUS, TOTUM AUTEM A NON ALTERIUS SED ALIIS; PARTIBUS ENIM TOTUM EST. DE
GENERE QUIDEM ET SPECIE ET QUID GENERALISSIMUM ET QUID SPECIALISSIMUM ET QUAE
GENERA EADEM ET SPECIES SUNT, QUAE ETIAM INDIVIDUA, ET QUOT MODIS GENUS ET
SPECIES DICITUR, SUFFICIENTER DICTUM EST. Hic retractat omnia breviter quae
supra latius absolvit dicens individuum ab specie contineri, species vero ipsas
a genere, huiusque causam reddens ait: OMNE ENIM GENUS TOTUM EST, INDIVIDUUM
PARS. Totum enim genus in eo quod genus est. Continet, tametsi species esse
potest; totum enim non ut genus species est sed ut ea quae supponitur generi.
Genus igitur in eo quod genus est, totum est speciebus, semper enim continet
eas. At vero individuum pars semper est, numquam ƿ enim ipsum aliquid sua
proprietate concludit. Species vero et totum est et pars, pars quidem generis,
totum vero individuis. Et cum pars est, ad singularitatem refertur, cum totum,
ad pluralitatem. Quoniam enim unum genus pluribus speciebus superest, una
quaelibet species pars est generis, id est unius, quoniam autem species
pluribus individuis praeest, non est uni individuo totum sed plurimis. Idcirco
enim totum dicitur, quia plura continet et cohercet. Nam ut pars sit aliquid,
una ipsa unius pars esse poterit, ut vero totum sit, unum ipsum unius totum
esse non poterit. Idcirco alterius quidem pars est species, aliis vero totum. Et
de genere quidem et specie dictum est et quid sit generalissimum genus, quoniam
id cui nullum aliud superponitur genus, et quid specialissima species, quoniam
ea cui species nulla supponitur, et quae genela eadem sunt, eadem et speries
scilicet subalterna quibus aliquid superponitur, aliquid vero supponitur, quae
etiam individua, ea scilicet quorum proprietates alteri nequeunt convenire, et
quot modis genus vel species dicitur, genus quidem aut in multitudine aut in
procreatione aut in participatione substantiae. Species vero aut ex figura aut
ex generis suppositione, sufficienter dictum est. Quibus absolutis modum
voluminis terminabo, ut quarti area libri differentiae reseruetur. De
differentia disputanti non aeque illud debet occurrere quod in generis
specieique tractatu de collocationis ordine quaerebatur. Illic enim meminimus
inquisitum, cur esset omnibus praepositum genus, ut id primum ad disputationem
veniret, cur post genus species esset iniecta, nunc vero superuacuum est
dicere, cur post speciem differentia sumpta sit, cum illud iam fuerit
inquisitum, cur non ante speciem collocata sit. Quodsi mirum videbatur speciem
differentiae in disputationis loco fuisse praepositam, quod differentia
continentior et magis amplior esset specie, quid est quod possit quisque
mirari, si eandem differentiam ante proprium atque accidens collocaverit, cum
proprium unius semper sit speciei, ut posterius demonstrabitur, accidens vero
exteriorem quandam ostendat naturam nec omnino in substantia praedicetur,
differentia vero utrumque contineat, et de pluribus speciebus et in substantia
praedicari? sed haec hactenus, nunc ad ipsa Porphyrii verba veniamus. DIFFERENTIA
VERO COMMUNITER ET PROPRIE ET MAGIS ƿ PROPRIE DICITUR. COMMUNITER QUIDEM
DIFFERRE ALTERUM AB ALTERO DICITUR, QUOD ALTERITATE QUADAM DIFFERT QUOCUMQUE
MODO VEL A SE IPSO VEL AB ALIO. DIFFERT ENIM SOCRATES A PLATONE ALTERITATE ET
IPSE A SE VEL PUERO VEL IAM viRO ET FACIENTE ALIQUID VEL QUIESCENTE ET SEMPER
IN ALIQUO MODO HABENDI ALTERITATIBUS. PROPRIE AUTEM DIFFERRE ALTERUM AB ALTERO
DICITUR, QUANDO INSEPARABILI ACCIDENTI AB ALTERO DIFFERT. INSEPARABILE VERO
ACCIDENS EST UT NASI CURUITAS, CAECITAS OCULORUM, CICATRIX, CUM ES UULNERE OBCALLUERIT.
MAGIS PROPRIE DIFFERRE ALTERUM AB ALTERO DICITUR, QUANDO SPECIFICA DIFFERENTIA
DISTITERIT, QUEMADMODUM HOMO AB EQUO SPECIFICA DIFFERENTIA DIFFERT RATIONALI
QUALITATE. Tribus modis aliud ab alio distare praediximus, genere, specie,
numero, in quibus omnibus aut secundum substantiales quasdam differentias alia
res distat ab alia aut secundum accidentes. Nam quae genere vel specie distant,
substantialibus quibusdam differentiis disgregata sunt, idcirco quoniam genera
et species quibusdam differentiis informantur. Nam quod homo ab arbore genere
distat, animalis sensibilis qualitas in eo differentiam facit. Addita enim
sensibilis qualitas ƿ animato animal facit, eidem detracta facit animatum atque
insensibile, quod virgulta sunt. Igitur homo atque arbor genere differunt --
utraque enim sub animalis genere poni non possunt -- differentia sensibili
secundum genus discrepant, quae unius ex propositis tantum genus, id est
hominis informat, ut dictum est. Illa vero quae specie distant manifestum est
quod ipsa quoque differentiis substantialibus discrepant, ut homo atque equus
differentiis substantialibus discrepant, rationabilitate atque
irrationabilitate. Ea vero quae individua sunt et solo numero discrepant, solis
accidentibus distant. Haec autem sunt vel separabilia vel inseparabilia,
separabilia quidem, ut moveri, dormire; distat enim alius ab alio, quod ille
somno prematur, hic vigilet. Distat item inseparabilibus accidentibus, quod hic
staturae sit longioris, hic minimae. Quae cum ita sint, in ternarium numerum
has differentiarum diversitates Porphyrius colligit hisque ipse nomina quibus
post utatur, apponit dicens: OMNIS DIFFERENTIA VEL COMMUNITER VEL PROPRIE VEL
MAGIS PROPRIE NUNCUPATUR, communiter quidem eam differentiam sumens quae
quodlibet accidens monstret, quae in quadam alteritate consistit, ut si Plato a
Socrate differat, quod ille sedeat, hic ambulet, vel quod ille sit senex, hic ƿ
ivvenis. A se ipso etiam saepe aliquis differre potest, ut si nunc quidem
faciat aliquid, cum ante quieuerit, vel si nunc adulescens iam factus sit, cum
prius tenera vixisset infantia. Communes autem differentiae nuncupatae sunt,
quoniam nullius propriae esse possunt differentiae sed separabilia accidentia
sola significant. Nam et stare et sedere et facere aliquid ac non facere
multorum atque adeo omnium et separabilia esse accidentia manifestum est.
Quibus si qui differunt, communibus differentiis distare dicuntur. Praeterea
puerum esse atque adulescentem vel senem, ea quoque separabilia sunt
accidentia. Nam ex pueritia ad adulescentiam atque hinc ad senectutem, ab hac
denique ad decrepitam usque aetatem naturae ipsius necessitate progredimur.
Illud forsitan sit dubitabile de uniuscuiusque forma corporis, an ullo modo
separari queat. Sed ea quoque est separabilis, nullius enim diuturna ac
stabilis forma perdurat. Idcirco nec peregrinus pater relictum domi puerum, si
adulescentem redux viderit, possit agnoscere; forma enim semper quae ante
fuerat, permutatur atque ipsa alteritas qua distamus ab altero, semper diversa
est. Constat igitur hanc communem differentiam separabilibus maxime
accidentibus applicari, propria vero est quae inseparabilia significat
accidentia. Ea huiusmodi sunt, ut si quis caecis nascatur oculis, si quis
incuruo naso; dum enim adest nasus atque oculi, ille caecus, ille erit semper
incuruus. Atque haec per naturam. Sunt vero alia quae per accidens corporibus
fiunt, ut si cui uulnus ƿ inflictum cicatrice fuerit obductum, haec si
obcalluerit. Propriam differentiam facit; distabit enim alter ab altero, quod
hic cicatricem habeat, ille vero minime. Postremoque in his omnibus vel
separabilibus accidentibus vel inseparabilibus alia sunt naturaliter
accidentia, alia extrinsecus, naturaliter quidem ut pueritia vel ivuentus et
totius conformatio corporis, sic caeci oculi et curuitas nasi. Et superiora
quidem exempla separabilis accidentis per naturam sunt, posteriora vero
inseparabilis. Item extrinsecus vel ambulare vel currere; id enim nou natura
sed sola affert voluntas, natura vero posse tantum dedit, non etiam facere. Atque
haec sunt separabilis accidentis extrinsecus venientis exempla, illa vero
inseparabilis, ut si qua cicatrix obducta uulneri obcalluerit. Magis propriae
autem differentiae praedicantur, quae non accidens sed substantiam formant, ut
hominis rationabilitas; differt enim homo a caeteris, quod rationalis est vel
quod mortalis. Hae sunt igitur magis propriae, quae monstrant uniuscuiusque
substantiam. Nam si illae quidem idcirco communes dicuntur, quia separabiles
atque omnium sunt, aliae autem propriae. Quoniam separari non possunt, quamvis
sint in accidentium numero, illae iure magis propriae praedicantur, quae non
modo a subiecto separari non possunt, verum subiecti ipsius speciem
substantiamque perficiunt. Ex his igitur tribus differentiarum diversitatibus,
id est communibus, propriis ac magis propriis, fiunt secundum genus vel speciem
vel numerum discrepantiae. Nam ex communibus et propriis secundum numerum
distantiae nascuntur, ex magis propriis vero secundum genus ac speciem. UNIVERSALITER
ERGO OMNIS DIFFERENTIA ALTERATUM FACIT CUILIBET ADVENIENS SED EA QUAE EST
COMMUNITER ET PROPRIE, ALTERATUM FACIT, ILLA AUTEM QUAE EST MAGIS PROPRIE,
ALIUD. DIFFERENTIARUM ENIM ALIAE QUIDEM ALTERATUM FACIUNT, ALIAE VERO ALIUD.
ILLAE QUIDEM QUAE FACIUNT ALIUD, SPECIFICAE VOCANTUR, ILLAE VERO QUAE
ALTERATUM, SIMPLICITER DIFFERENTIAE. ANIMALI ENIM DIFFERENTIA ADVENIENS
RATIONALIS ALIUD FECIT ET SPECIEM ANIMALIS FECIT, ILLA VERO QUAE EST MOVENDI,
ALTERATUM SOLUM A QUIESCENTE FECIT; QUARE HAEC QUIDEM ALIUD, ILLA VERO
ALTERATUM SOLUM FECIT. Omnis differentia alterius ab altero distantiam facit.
Sed haec vel est communis et continens vel cum quodam proprio et magis proprio
differentiarum modo. Quare quicquid qualibet ratione ab alio diversum est,
alteratum esse dicitur. Si vero accesserit illi diversitati ut etiam specifica
quadam differentia sit diversum, non alteratum solum, verum etiam aliud esse
praedicatur. Alteratio igitur continens est, aliud vero intra alterationis
spatium continetur; nam et quod aliud est, alteratum est sed nou omne quod
alteratum est, aliud dici potest. Itaque si accidentibus aliquibus fuerit facta
diversitas, alteratum ƿ quidem effectum est, quoniam quidem quolibet modo vel
ex quibuslibet differentiis considerata diversitas alterationem facit intellegi,
aliud vero non fit, nisi substantiali differentia alterum ab altero fuerit
dissociatum. Itaque communes et propriae differentiae, quoniam accidentium, ut
dictum est, sunt, solum efficiunt alteratum. Aliud vero minime, magis propriae
autem, quoniam substantiam tenent et in subiecti forma prnedicantur, non modo
alteratum, quod est commune vel substantiali vel accidenti differentiae sed
etiam aliud faciunt, quod ea sola retinet differentia quae substantiam continet
formamque suhiecti. Atque ilae quidem differentiao quae faciunt aliud,
specificab nuncupantur idcirco, quod ipsae efficiunt speciem; quam cum
substantialibus differentiis informaverint, faciunt ab aliis ita esse diversam,
ut non aiterata solum sit, verum etiam tota alia praedicetur. Itaque fit
huiusmodi divisio, differentiarum ut aliae alteratum faciant, aliae vero aliud.
Et illae quidem quae faciunt alteratum, simpliciter pro nomine differentiae
nuncupantur, illae vero quae aliud, specificae differentiae praedicantur. Atque,
ut planius liqueat quid sit alteratum, quid aliud, tali describuntur termino
vel declarantur exemplo: aliud est quod tota speciei ratione diversum est, ut
equus ab homine, quoniatll rationalis differentia animali advenieus hominem
fecit aliudque eum quam equum esse constituit. Item si unus homo sedeat, alter
assistat, non efficietur homo diversus ab homine sed eos alteratio sola
disiungit, ut eum qui assistit ab eo qui ƿ sedet faciat alteratum. Item si ille
sit nigris oculis, ille caesiis, nihil, quantum ad formam humanitatis attinet,
permutatum est. Ita secundum has differentias alteratio sola consistit. At si
equus quidem iaceat, homo vero ambulet, et aliud est equus ab homine et
alteratum, dupliciter quidem alteratum, semel vero aliud. Alteratum est enim,
vel quod omnino specie diversum est -- et est aliud; omne enim aliud, ut dictum
est, etiam alteratum est -- vel quod accidentibus distat, quod ille iaceat, hic
ambulet, semel vero est aliud, quod rationabili atque irrationabili
differentiis disgregatur, quae specificae sunt et substantiales dicuntur. Est
igitur alteratum quod ab alio qualibet ratione diversum est. SECUNDUM IGITUR
ALIUD FACIENTES DIVISIONES FIUNT A GENERIBUS IN SPECIES ET DEFINITIONES
ASSIGNANTUR, QUAE SUNT EX GENERE ET HUIUSMODI DIFFERENTIIS, SECUNDUM AUTEM EAS
QUAE SOLUM ALTERATUM FACIUNT, ALTERATIO SOLA CONSISTIT ET ALIQUO MODO SE
HABENDI PERMUTATIONES. Quoniam in principio operis huius generis, speciei,
differentiae, ƿ proprii accidentisque notitiam ad divisionem atque ad
definitionem utilem esse praedixit, idcirco nunc differentiarum ipsarum facta
divisione easdem partitur et segregat, quaenam differentiae divisionibus ac
definitionibus accommodentur, quae vero minime. Quoniam igitur divisio generis
ita in species facienda est, ut illae a se species omni substantiae ratione
diversae sint, idcirco non probat assumendas esse eas ad divisionem
differentias quae vel separabilis vel inseparabilis accidentis significationem
tenent, idcirco quoniam, ut dictum est, solum faciunt alteratum, aliud vero
perficere et informare non possunt. Inutiles igitur sunt ad divisionem hae
differentiae quae faciunt alteratum. Segregandae igitur sunt communes et
propriae a generis divisione, illae assumendae tantum quae sunt magis propriae.
Illae enim faciunt aliud, quod generis divisio videtur exposcere. Ad
definitionem quoque eaedem magis propriae plurimum valent, communes et propriae
velut inutiles segregantur; communes enim et propriae, quoniam accidens diversi
generis ferunt, nihil substantiae ratione conformant, definitio vero omnis
substantiam conatur ostendere. Specificae vero differentiae illae sunt quae, ut
superius dictum est, speciem informant substantiamque perficiunt; hae sunt
magis propriae. Eaedem igitur sicut in divisionem, ita etiam in definitionem
assumuntur. ut enim dictum est, eaedem differentiae ƿ nunc quidem constitutivae
ad definitionem specierum sunluntur, nunc divisivae ad partitionem generis
accommodantur. Ita igitur cum divisivae sunt generis, aliud constituunt. In
substantiae vero definitione speciei informationem faciunt, cumque magis
propriae et aliud faciant et specificae sint, eo quidem quo aliud faciunt.
Divisionibus aptae sunt. Eo vero quo speciem informant. Definitionibus
accommodatae sunt. Communes autem et propriae quoniam neque aliud faciunt sed
alteratum, neque omnino substantiam monstrant, aeque a divisione ut a
definitione disiunctae sunt. A SUPERIORIBUS ERGO RURSUS INCHOANTI DICENDUM EST
DIFFERENTIARUM ALIAS QUIDEM ESSE SEPARABILES, ALIAS VERO INSEPARABILES. MOVERI
ENIM ET QUIESCERE ET SANUM ESSE ET AEGRUM ET QUAECUMQUE HIS PROXIMA SUNT,
SEPARABILIA SUNT, AT VERO AQUILUM ESSE VEL SIMUM VEL RATIONALE VEL IRRATIONALE
INSEPARABILIA. IN SEPARABILIUM AUTEM ALIAE QUIDEM SUNT PER SE, ALIAE ƿ VERO PER
ACCIDENS; NAM RATIONALE PER SE INEST HOMINI ET MORTALE ET DISCIPLINAE ESSE
PERCEPTIBILE, AT VERO AQUILUM ESSE VEL SIMUM SECUNDUM ACCIDENS ET NON PER SE. Superius
differentias triplici divisione partitus est dicens aut communes esse aut
proprias aut magis proprias, dehinc easdem alia divisione in duas secuit partes
dicens has quidem aliud facere, illas vero alteratum. Nunc tertiam earum quidem
facit divisionem dicens alias esse separabiles, alias inseparabiles, posse
autem de unoquoque cuius multae sunt differentiae, plurimas fieri divisiones ex
ipsa differentiarum natura manifestum est. Nam si omnis divisio differentiis
distribuitur quorum multae sunt differentiae, multas etiam divisiones esse
necesse est. Fit autem ut animal dividatur quidem hoc modo: animalis alia
quidem sunt rationabilia, alia irrationabilia, item alia mortalia, alia
immortalia; item alia pedes habentia, alia minime; rursus alia herbis
uescentia, alia carnibus, alia seminibus. Ita nihil mirum videri debet, si
multiplex differentiae est facta partitio. Ac primum quidem cum in ternarium numerum
differentiae membra secuisset, communes et proprias et magis proprias
nuncupavit. Secunda vero divisio communes et proprias intra nomen alteratum
facientis inclusit, magis proprias vero intra aliud facientis. Haec vero tertia
divisio, quae ait DIFFERENTIARUM ALIAS ESSE SEPARABILES, ALIAS INSEPARABILES, unam
quidem ex alteratum facientibus separabilibus differentiis adiungit, caeteras
vero intra inseparabilis differentiae vocabulum claudit. Una quidem ex
alteratum facientibus, id est propria differentia, et reliqua quae aliud facere
demonstrata est, id est magis propria, inseparabiles differentiae esse
dicuntur. F quarum subdivisio fit. Inseparabilium differentiarum aliae sunt per
se, aliae secundum accidens, per se quidem magis propriae, secundum accidens
vero propriae. Per se autem aliquid inesse dicitur quod alicuius substantiam
informat. Si enim idcirco quaelibet species est, quoniam substantiali
differentia constituitur, illa differentia per se subiecto adest neque per
accidens aut per quodlibet aliud medium sed sui praesentia speciem quam tuetur
informat, ut hominem rationabilitas, homini enim huiusmodi differentia per se
inest, idcirco enim homo est, quia ei rationabilitas adest; quae si
discesserit, species hominis non manebit. Et has quidem quae substantiales
sunt, inseparabiles esse nullus ignorat; separari enim a subiecto non poterunt,
nisi interempta sit natura subiecti. Secundum accidens vero inseparabiles
differentiae sunt hae quae propriae nuncupantur, ut aquilum esse vel simum;
quae idcirco per accidens nuncupantur, quoniam iam constitutae speciei
extrinsecus accidunt nihil subiecti substantiae commodantes. ILLAE IGITUR QUAE
PER SE SUNT, IN SUBSTANTIAE ƿ RATIONE ACCIPIUNTUR ET FACIUNT ALIUD, ILLAE VERO
QUAE SECUNDUM ACCIDENS, NEC IN SUBSTANTIAE RATIONE DICUNTUR NEC FACIUNT ALIUD
SED ALTERATUM. ET ILLAE QUIDEM QUAE PER SE SUNT, NON SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS,
ILLAE vero QUAE PER ACCIDENS, VEL SI INSEPARABILES SINT, INTENTIONEM RECIPIUNT
ET REMISSIONEM; NAM NEQUE GENUS MAGIS AUT MINUS PRAEDICATUR DE EO CUIUS FUERIT
GENUS, NEQUE GENERIS DIFFERENTIAE, SECUNDUM QUAS DIVIDITUR; IPSAE ENIM SUNT
QUAE UNIUSCUIUSQUE RATIONEM COMPLENT, ESSE AUTEM UNI CUIQUE UNUM ET IDEM NEQUE
INTENTIONEM NEQUE REMISSIONEM SUSCIPIENS EST, AQUILUM AUTEM ESSE VEL SIMUM VEL
COLORATUM ALIQUO MODO ET INTENDITUR ET REMITTITUR. Differentiis rite partitis
earum inter se distantiam monstrat atque unam quidem repetit quam superius
dixit. Cum enim tres esse dixisset differentias, communes, proprias, magis
proprias, alteratum facere dixit proprias, sicut etiam communes, aliud mimme
sed hoc solis magis propriis reservavit. Nunc igitur idem repetit dicens
quoniam inseparabiles differentiae quae substantiam monstrant, id est quae per
se subiectis speciebus insunt easque perficiunt, aliud faciunt, illae vero ƿ
quae sunt propriae, id est secundum accidens inseparabiles differentiae, neque
in substantia insunt nec aliud faciunt sed tantum, ut superius dictum est,
alteratum. Item alia distantia est earum differentiarum quae secundum substantiam
sunt, ab his quae secundum accidens, quoniam quae substantiam monstrant,
intendi aut remitti non possunt, quae vero sunt secundum accidens, et
intentione crescunt et remissione decrescunt. Id autem probatur hoc modo.
Unicuique rei esse suum neque crescere neque deminui potest; nam qui homo est,
humanitatis suae nec crementa potest nec detrimenta suscipere. Nam neque ipse a
se plus aut minus hodie vel quolibet alio tempore homo esse potest nec homo
rursus ab alio homine plus homo potest esse vel animal. Utrique enim aequaliter
animalia, aequaliter homines esse dicuntur. Quodsi uni cuique esse suum nec
cremento ampliari potest nec inminutione decrescere, quod per id facile
monstrari potest, quoniam quae genera sunt vel species. Nulla intentione vel
remissione variantur, non est dubium quin differentiae quoque, quae
uniuscuiusque speciei substantiam formant, nec remissionis detrimenta
suscipiant nec intentionis augmenta. Itaque substantiales differentiae neque
intentionem neque remissionem suscipiunt. Huius causa haec est. Quoniam esse
unicuique unum et idem est, et intentionem remissionemue non suscipit huius
exemplum. Genus ƿ enim dici non potest plus minusue cuilibet genus; omnibus
enim genus aequaliter superponitur. Differentiae quoque quae dividunt genus et
informant speciem, quoniam speciei essentiam complent, nec intentionem
recipiunt nec remissionem. Quae vero secundum accidens differentiae sunt
inseparabiles, ut aquilum esse vel simum vel coloratum aliquo modo, et
intentionem suscipiunt et remissionem. Fieri enim potest ut hic paulo sit
nigrior, hic vero amplius simus, ille minus aquilus, at vero quod non omnes
homines aequaliter rationales mortalesque sint nec specierum nec differentiarum
natura videtur admittere. CUM IGITUR TRES SPECIES DIFFERENTIAE CONSIDERENTUR ET
CUM HAE QUIDEM SINT SEPARABILES, ILLAE VERO INSEPARABILES, ET RURSUS
INSEPARABILIUM CUM HAE QUIDEM SINT PER SE, ILLAE VERO PER ACCIDENS, RURSLLS
EARUM QUAE SUNT PER SE DIFFERENTIARUM ALIAC QUIDEM SUNT SECUNDUM QUAS DIVIDIMUS
GENERA IN SPECIES, ALIAE VERO SECUNDUM QUAS EA QUAE DIVISA SUNT SPECIFICANTUR,
UT CUM PER SE DIFFERENTIAE OMNES HUINSMODI SINT, ANIMATI ET INANIMATI, ƿ
SENSIBILIS ET INSENSIBILIS, RATIONALIS ET IRRATIONALIS, MORTALIS ET IMMORTALIS,
EA QUIDEM QUAE EST ANIMATI ET SENSIBILIS DIFFERENTIA. CONSTITUTIVA EST
SUBSTANTIAE ANIMALIS -- EST ENIM ANIMAL SUBSTANTIA ANIMATA SENSIBILIS -- EA
VERO QUAE EST MORTALIS ET IMMORTALIS DIFFERENTIA ET RATIONALIS ET IRRATIONALIS,
DIVISIVAE SUNT ANIMALIS DIFFERENTIAE; PER EAS ENIM GENERA IN SPECIES DIVIDIMUS.
Fit nunc differentiarum plena et suprema divisio, quae est huiusmodi.
Differentiarum aliae sunt separabiles, aliae inseparabiles, inseparabilium
aliae sunt secundum accidens, aliae substantiales. Substantialium aliae sunt
divisibiles generis, aliae constitutivae specierum. Quod vero ait: CUM IGITUR
TRES SPECIES DIFFERENTIAE CONSIDERENTUR, ad hoc retulit, quod in prima
differentiarum divisione partim eas communes esse, partim proprias, partim
magis proprias disit, quas rursus tres differentias alias separabiles esse
monstravit, alias inseparabiles, separabiles quidem commlmes, inseparabiles
vero proprias ac magis proprias. Inseparabilium vero fecit divisionem dicens
alias esse secundum accidens, quae propriae nuncupantur, magis proprias vero
secundum substantiam considerari. Earum vero quae secundum substantiam sunt,
subdivisionem facit, quod ƿ aliae earum genus dividant, aliae speciem
informent. Ad cuius rei facilem cognitionem illa tertii libri specierum
generumque dispositio transcribatur. Sitque primum substantia, sub hac
corporeum atque incorporeum, sub corporeo animatum atque inanimatum, sub
animato sensibile atque insensibile, sub quo animal, sub animali rationale
atque irrationale, sub rationali mortale atque immortale et sub mortali species
hominis, quae solis deinceps individuis praeponatur. In hac igitur divisione
omnes hae differentiae specificae nuncupantur, generum enim specierumque
differentiae sunt sed generum quidem divisivae, specierum autem constitutivae. Id
autem probatur hoc modo. Substantiam quippe corporei atque incorporei
differentiae partiuntur, corporeum vero animati atque inanimati, animatum
sensibilis atque insensibilis. Ita igitur genera substantiales differentiae
partiuntur et dicuntur generum divisivae. At velo si eaedem differentiae quae a
genere descendentes genus dividunt, colligantur et in unum quae possunt iungi
copulentur, species informatur. Nam cum animal species sit substantiae -- omnia
enim superiora de inferioribus praedicantur et quicquid inferius fuerit, species
erit etiam superioris -- animatum tamen atque ƿ sensibile quae sunt
differentiae, si referantur ad genera, divisivae sunt, constitutivae vero fiunt
animalis eiusque substantiam formant atque constituunt definitionemque
conformant, ut sit animal substantia animata sensibilis. Substantia quidem
genus, animatum vero atque sensibile eiusdem differentiae constitutivae. Item
animal rationabilitas atque irrationabilitas dividit, mortali etiam atque
immortali dividitur sed iuncta rationabilitas atque mortalitas, quae animalis
divisivae fuerant, fiunt hominis constitutivae eiusque perficiunt speciem atque
omnem eius rationem definitionis informant atque perficiunt. At si
irrationabilitas cum mortalitate iungatur, fiet equus aut quodlibet animal,
quod ratione non utitur, rationabilitas vero atque immortalitas copulatae dei
substantiam informant. Ita eaedem differentiae cum referuntur ad genera,
divisivae generum fiunt, si vero ad inferiores species considerentur, informant
species earumque substantiam convenienti copulatione constituunt. In hoc
quaesitum est, quemadmodum dicerentur esse hae differentiae ƿ specierum
constitutivae, cum irrationabilis differentia atque immortalis nullam speciem
videantur efficere. Respondemus primum quidem placere Aristoteli caelestia corpora
animata non esse: quod velo animatum non sit, animal esse non posse; quod vero
non sit animal, nec rationale esse concedi. Sed eadem corpora propter
simplicitatem et perpetuitatem motus aeterna esse confirmat. Est igitur aliquid
quod ex duabus his differentiis conficiatur, irrationabili scilicet atque
immortali. Quodsi magis cedendum Platoni est et caelestia corpora animata esse
credendum, nullum quidem his differentiis potest esse subiectum -- quicquid
enim irrationabile est corruptioni subiacens et generationi, immortale esse non
poterit -- sed tamen hae differentiae, quoniam substantialium differentiarum in
numero sunt, si iungi ullo modo potuissent, earum naturam et speciem quoque
possent efficere. Atque ut intellegatur, quae sit haec potentia effieiendae
substantiae specieique formandae respiciamus ad proprias atque communes, quae
tametsi iungantur, speciem substantiamque nulla ratione constituunt. Si quis
enim loquatur ambulans, quae sunt duae communes differentiae, vel si albus ac
longus, num idcirco isdem eius substantia constituitur? Minime. Cur? Quia non
eiusdem sunt generis, quae alicuius possint constituere et conformare
substantiam. ƿ Ita igitur hae, id est irrationale atque immortale, etiamsi
subiectum aliquod habere non possunt, possent tamen substantiam efficere, si
ullo modo iungi copularique potuissent. Praeterea irrationale iunctum cum
mortali substantiam pecudis facit: est igitur constitutiva irrationalis
differentia. Item immortale ac rationale coniuncta efficiunt deum: est igitur immorlale
quod speciem formet. Quodsi inter se iungi nequeunt, non idcirco quod in natura
earum est, abrogatur. SED HAE QUIDEM QUAE DIVISIVAE SUNT DIFFERENTIAE GENERUM,
COMPLETIVAE FIUNT ET CONSTITUTIVAE SPECIERUM; DIVIDITUR ENIM ANIMAL RATIONALI
ET IRRATIONALI DIFFERENTIA ET RURSUS MORTALI ET IMMORTALI DIFFERENTIA. SED EA
QUAE EST RATIONALIS DIFFERENTIA ET MORTALIS, CONSTITUTIVAE FIUNT HOMINIS,
RATIONALIS VERO ET IMMORTALIS. DEI, ILLAE vero QUAE SUNT IRRATIONALIS ET
MORTALIS, IRRATIONABILIUM ANIMALIUM. SIC ETIAM ET SUPREMAE SUBSTANTIAE CUM
DIVISIVA SIT ANIMATI ET INANIMATI DIFFERENTIA ET SENSIBILIS ET INSENSIBILIS,
ANIMATA ET SENSIBILIS CONGREGATAE AD SUBSTANTIAM ANIMAL PERFECERUNT. Geminum
differentiarum usum esse demonstrat, unum quidem quo genera dividuntur, alium
vero quo species informantur; neque enim hoc solum differentiae faciunt, ut
genera partiantur, verum etiam dum genera dividunt, species in quas genera
deducuntur efficiunt. Itaque quae divisivae sunt generum, fiunt constitutivae
specierum, huiusque rei illud exemplum est quod ipse subiecit: animalis quippe
differentiae sunt divisivae rationale atque irrationale, mortale atque
immortale, his enim praedicatio diniditur animalis. Omne enim quod animal est,
aut rationale aut irrationale aut mortale aut immortale est. Sed istae
differentiae quae dividunt genus quod est animal speciei substantiam formam
quae constituunt. Nam cum sit homo animal, efficitur rationali mortalique
differentiis, quae dudum animal partiebantur. Item cum sit equus animal, irrationali
mortalique differentiis constituitur, quae dudum animal dividebant. Deus autem
cum sit animal, ut de sole dicamus. Rationali immortalique efficitur
differentiis, quas dividere genus habita partitio paulo ante monstravit. Sed
hic, ut diximus deum corpoleum intellegi oportet, ut solem et caelum caeteraque
huiusmodi, quae cum animata et rationabilia Plato esse confirmat, tum in deorum
vocabulum antiquitatis veneratione probantur assumpta, de primo quoque genere,
id est substantia demonstrantur venire. Nam cum eius divisivae sint
differentiae ƿ animatum atque inanimatum, sensibile atque insensibile, iunctae
differentiae sensibilis atque animati efficiunt substantiam animatam atque
sensibilem, quod est animal. Iure igitur dictum est, quae divisivae sunt differentiae
generum, easdem esse constitutivas specierum. QUONIAM ERGO EAEDEM ALIQUO MODO
QUIDEM ACCEPTAE FIUNT CONSTITUTIVAE, ALIQUO MODO AUTEM DIVISIVAE, SPECIFICAE
OMNES VOCANTUR. ET HIS MAXIME OPUS EST AD DIVISIONES GENERUM ET DEFINITIONES
SED NON HIS QUAE SECUNDUM ACCIDENS INSEPARABILES SUNT, NEC MAGIS HIS QUAE SUNT
SEPARABILES. Omnes a genere differentias procedentes genus ipsum a quo
procedunt, dividere nullus ignorat. Ipsae autem quae dividunt genus, si ad
posteriores species applicentur, informant substantias easque perficiunt.
Eaedem igitur sunt constitutivae specierum, eaedem divisibiles generum, alio
tamen modo atque alio consideratae, ut si ad genus relatae quidem in contrariam
divisionem spectentur, divisibiles generis inveniuntur, si vero iunctae aliquid
efficere possint, specierum constitutivae sunt. Quae cum ita sint, hae
differentiae quae genus dividunt, rectissime divisivae nominanturÑquae enim
constitumlt speciem, specificae sunt sed constituunt speciem hae differentiae
quae ƿ sunt generis divisivae Ñ eaedemque sunt specierum constitutivae. Quare
iure quae generum divisivae sunt et quae specierum constitutivae, specificae
nuncupantur. Has igitur in divisione generis et in definitione specierum accipi
oportere manifestum est. Quoniam enim divisivae sunt, per eas dividi oportet
genus, quoniam autem constitutivae, per eas species definiri; quibus enim
unumquodque constituitur, isdem etiam definitur. Constituitur autem species per
differentias generis divisivas, quae sunt specificae. Iure igitur specificae
solae et in generis divisione et in specierum definitione ponuntur. Et de
specificis quidem haec ratio est, de his autem quae vel separabilia vel
inseparabilia continent accidentia, nihil in generum divisione vel definitione
specierum poterit assumi, idcirco quoniam quae divisibiles sunt, substantiam
generis dividunt, et quae constitutivae sunt. Substantiam speciei constituunt.
Quae vero sunt inseparabilia accidentia, nullius substantiam informant. Unde
fit ut multo minus separabilia accidentia ad divisiones generum vel specierum
definitiones accommodentur; omnino enim dissimiles sunt substantialibus
differentiis. Nam inseparabilia accidentia hoc fortasse habent commune cum
specificis, hoc est substantialibus differentiis, quod aeque subiectum non relinquunt,
sicut nec specificae differentiae. Separabilia autem accidentia ne hoc quidem;
separari ƿ enim possunt, nec tantum potestate et mentis ratiocinatione sed
actus etiam praesentia, et omnino veniendi vel discedendi varietatibus
permutantur. QUAS ETIAM DETERMINANTES DICUNT: DIFFERENTIA EST QUA ABUNDAT
SPECIES A GENERE. HOMO ENIM AB ANIMALI PLUS HABET RATIONALE ET MORTALE: ANIMAL
ENIM NEQUE IPSUM NIHIL HORUM EST -- NAM UNDE HABEBUNT SPECIES DIFFERENTIAS? --
NEQUE ENIM OMNES OPPOSITAS HABET -- NAM IN EODEM SIMUL HABEBUNT OPPOSITA --
SED, QUEMADMODUM PROBANT, POTESTATE QUIDEM OMNES HABET SUB SE DIFFERENTIAS,
ACTU VERO NULLAM. AC SIC NEQUE EX HIS QUAE NON SUNT, ALIQUID FIT NEQUE OPPOSITA
CIRCA IDEM SUNT. Specificas differentias definitione concludit dicens
substantiales differentias a quibusdam tali descriptionis ratione finiri:
DIFFERENTIA SPECIFICA EST QUA ABUNDAT SPECIES A GENERE. Sit enim genus animal,
species homo: habet igitur homo differentias in se, quae eum constituunt,
rationale atque mortale; omnis enim species constitutivas formae suae
differentias in se retinet nec praeter illas esse potest, quarum congregatione
perfecta est. Si igitur animal quidem solum genus est, homo vero est animal
rationale mortale, plus habet homo ab animali id quod rationale est atque
mortale. Quo igitur abundat species ƿ a genere, id est quo superat genus et quo
plus habet a genere, hoc est specifica differentia. Sed huic definitioni
quaedam quaestio videtur occurrere habens principium ex duabus per se
propositionibus votis, una quidem, quoniam duo contraria in eodem esse non
possunt, alia vero, quoniam ex nihilo nihil fit. Nam neque contraria pati sese
possunt, ut in eodem simul sint, nec aliquid ex nihilo fieri potest; omne enim
quod fit, habet aliquid unde effici possit atque formari. Quae propositiones
talem faciunt quaestionem. Dictum est differentiam esse id qua plus haberet
species a genere. Quid igitur? Dicendum est genus eas differentias quas habent
species, non habere? Et unde habebit species differentias quas genus non habet?
Nisi enim sit unde veniant, differentiae in speciem venire non possunt. Quodsi
genus quidem has differentias non habet, species autem habet, videntur ex
nihilo differentiae in speciem comlenisse et factum esse aliquid ex nihilo,
quod fieri non posse superius dicta propositio monstravit. Quod si differentias
omnes genus continet, differentiae autem in contraria dissoluuntur, fiet ut
rationabilitatem atque irrationabilitatem, mortalitatem atque immortalitatem
simul habeat animal, quod est genus, et erunt in eodem bina contraria, quod
fieri non potest. Neque enim sicut in corpore solet esse alia pars alba, alia
nigra, ita fieri in genere potest; genus enim per se consideratum partes non
habet, nisi ad species referatur. Quicquid igitur habet, non partibus sed tota
sui magnitudine retinebit. Nec illud dubium est, quin in partibus suis genus
habeat ƿ contrarietates, ut animal in homine rationabilitatem, in bove
contrarium. Sed nunc non de
speciebus quaerimus, de quibus constat sed an ipsum per se genus eas
differentias quas habent species, habere possit atque intra suae substantiae
ambitum continere. Hanc igitur quaestionem tali ratione dissolvimus. Potest
quaelibet illa res id quod est non esse sed alio modo esse, alio vero non esse,
ut Socrates cum stat, et sedet et non sedet sedet quidem potestate, actu vero
non sedet. Cum enim stat, manifestum est eum pon agere sessionem sed potius
standi immobilitatem. Sed rursus cum stat sedet, non quia iam sedet sed quia
sedere potest; ita actu quidem non sedet, potestate vero sedet. Et ouum animal
est et non est animal. Non est quidem animal actu, adhuc namque ouum est nec ad
animalis processit vivificationem sed idem tamen est animal potestate, quia
potest effici animal, cum formam ac spiritum vivificationis acceperit. Ita
igitur genus et habet has differentias et non habet, non habet quidem actu sed
habet potestate. Si enim ipsum per se animal consideretur, differentias non
habebit; si autem ad species reducatur, habere potest sed distributim atque ut
eius speciebus separatim nihil possit evenire contrarium. Ita ipsum genus si
per se consideretur, ƿ differentiis caret; quod si ad species referatur, per
distributas species vel in partibus suis contraria retinebit, atque ita nec ex
nihilo venerunt differentiae quas genus retinet potestate nec utraque contraria
in eodem sunt, cum contrarias differentias in eo quod dicitur genus, actu non
habet: impossibilitas enim eius propositionis quae dicit contraria in eodem
esse non posse, in eo consistit quod contraria actu in eodem esse non possunt.
Nam potestate et non actu duo contraria in eodem esse nihil impedit. Quae vero
nos contraria diximus, Porphyrius opposita nuncupavit. Est enim genus contrarii
oppositum; omnia enim contralia, si sibimet ipsis considerantur, opposita sunt.
DEFINIUNT AUTEM EAM ET HOC MODO: DIFFERENTIA EST QUOD DE PLURIBUS ET
DIFFERENTIBUS SPECIE IN EO QUOD QUALE SIT PRAEDICATUR; RATIONALE ENIM ET
MORTALE DE HOMINE PRAEDICATUM IN EO QUOD QUALE QUIDDAM EST HOMO DICITUR SED
NOLL IN EO QUOD QUID EST. QUID EST ENIM HOMO INTERROGATIS NOBIS CONVENIENS EST
DICERE ANIMAL, QUALE AUTEM ANIMAL INQUISITI, QUONIAM RATIONALE ET MORTALE EST,
CONVENIENTER ASSIGNABIMUS. Tres sunt interrogationes ad quas genus, species,
differentia, proprium atque accidens respondetur, haec autem sunt: quid sit,
quale sit, quomodo se habeat. Nam si quis interroget: quid est Socrates?
Responderi per genus ac speciem convenit aut animal aut homo. Si quis quomodo
se habeat Socrates interroget, iure accidens respondebitur, id est aut sedet
aut legit aut caetera. Si quis vero qualis sit Socrates interroget, aut
differentia aut proprium aut accidens respondebitur, id est vel rationalis vel
risibilis vel caluus. Sed in proprio quidem illa est observatio, quod illud
proprium dici potest quod de una specie praedicatur, accidens vero tale est
quod qualitatem designet quae non substantiam significet, differentia vero
talis est quae substantiam demonstret. Interrogati igitur qualis unaquaeque res
sit, si volumus reddere substantiae qualitatem, differentiam praedicamus. Quae
differentia numquam de una tantum specie praedicatur, ut mortale vel rationale
sed de pluribus. Quod igitur de pluribus speciebus inter se differentibus
praedicatur ad eam interrogationem, quae quale sit id de quo quaeritur interrogat,
ea est differentia cuius talem posuit definitionem: DIFFERENTIA EST QUOD DE
PLURIBUS ƿ SPECIE DIFFERENTIBUS IN EO QUOD QUALE SIT PRAEDICATUR. Cuius
definitionis causam rationemque pertractans ait: REBUS ENIM EX MATERIA ET FORMA
CONSTANTIBUS VEL AD SIMILITUDINEM MATERIAE ET FORMAE CONSTITUTIONEM HABENTIBUS,
QUEMADMODUM STATUA EX MATERIA EST AERIS, FORMA AUTEM FIGURA. SIC ET HOMO
COMMUNIS ET SPECIALIS EX MATERIA QUIDEM SIMILITER CONSISTIT GENERE, EX FORMA
AUTEM DIFFERENTIA, TOTUM AUTEM HOC ANLMAL RATIONALE MORTALE HOMO EST,
QUEMADMODUM ILLIC STATUA. Dixit superius differentias esse quae in qualitate
speciei praedicarentur, nunc autem causas exequitur, cur speciei qualitas
differentia sit. Omnes, inquit, res vel ex materia formaque consistunt vel ad
similitudinem materiae atque formae substantiam sortiuntur. Ex materia quidem
formaque subsistunt ƿ omnia quaecumque sunt corporalia; nisi enim sit subiectum
corpus quod suscipiat formam, nihil omnino esse potest. Si enim lapides non
fuissent. Muri parietesque non essent, si lignum non fuisset, omnino nec mensa
quidem, quae ex ligni materia est, esse potuisset. Igitur supposita materia ac
praeiacente cum in ipsam figura superuenerit, fit quaelibet illa res corporea
ex materia formaque subsistens, ut Achillis statua ex aeris materia et ipsius
Achillis figura perficitur. Atque ea quidem quae corporea sunt, manifestum est
ex materia formaque subsistere, ea vero quae sunt incorporalia, ad
similitudinem materiae atque formae habent suppositas priores antiquioresque naturas,
super quas differentiae venientes efficiunt aliquid quod eodem modo sicut
corpus tamquam ex materia ac figura consistere videatur, ut in genere ac specie
additis generi differentiis species effecta est. Ut igitur est in Achillis
statua aes quidem materia, forma vero Achillis qualitas et quaedarn figura, ex
quibus efficitur Achillis statua, quae subiecta sensibus capitur, ita etiam in
specie, quod est homo, materia quidem eius genus est, quod est animal, cui
superveniens qualitas rationalis animal rationale, id est speciem fecit. Igitur
speciei materia quaedam est genus, forma vero et quasi qualitas differentia.
Quod est igitur in statua aes, hoc est in specie genus, quod in statua figura
conformans, id in specie differentia, quod in statua ipsa statua, quae ex aere
ƿ figuraque conformatur, id in specie ipsa species, quae ex genere
differentiaque coniungitur. Quodsi materia quidem speciei genus est, forma
autem differentia, omnis vero forma qualitas est, iure omnis differentia
qualitas appellatur. Quae cum ita sint, iure in eo quod quale sit
interrogantibus respondetur. DESCRIBUNT AUTEM HUIUSMODI DIFFERENTIAS ET HOC
MODO: DIFFERENTIA EST QUOD APTUM NATURA EST DIVIDERE QUAE SUB EODEM SUNT
GENERE; RATIONALE ENIM ET IRRATIONALE HOMINEM ET EQUUM, QUAE SUB EODEM SUNT
GENERE, QUOD EST ANIMAL, DIVIDUNT. Haec quidem definitio cum sit usitata atque
ante oculos exposita, eam tamen plenius dilucideque declaravit. Omnes enim
differentiae idcirco differentiae nuncupantur, quia species a se differre
faciunt, quas unum genus includit, ut homo atque equus propriis discrepant
differentiis; nam sicut homo animal est, ita etiam equus, ergo secundum genus
nullo modo distant. Quae igitur secundum genus minime discrepant, ea
differentiis distribuuntur. Additum enim rationale quidem homini, irrationale
vero equo equus atque homo, quae sub eodem fuerant genere; distribuuntur et
discrepant, additis scilicet differentiis. ASSIGNANT AUTEM ETIAM HOC MODO:
DIFFERENTIA EST QUA DIFFERUNT A SE SINGULA; NAM SECUNDUM GENUS NON DIFFERUNT. SUMUS
ENIM MORTALIA ANIMALIA ET NOS ET IRRATIONABILIA SED ADDITUM RATIONABILE
SEPARAVIT NOS AB ILLIS, ET RATIONABILES SUMUS ET NOS ET DII SED MORTALE
APPOSITUM DISIUNXIT NOS AB ILLIS. Vitiosa ratione et non sana quod uult
explicat definitio quorundam. Id enim esse dicunt differentiam qua unaquaeque
res ab alia distet. In qua definitione nihil interest quod ita dixit an ita
concluserit: differentia est id quod est differentia. Etenim differentiae
nomine in eiusdem differentiae usus est ƿ definitione dicens: DIFFERENTIA EST
QUA DIFFERUNT A SE SINGULA. Quodsi adhuc differentia nescitur, nisi definitione
clarescat, differre quoque quid sit qui poterimus agnoscere? Ita nihil amplius
attulit ad agnitionem qui differentiae nomine id eiusdem usus est definitione. Est
autem communis et uaga nec includens substantiales differentias sed quaslibet
etiam accidentes hoc modo: DIFFERENTIA EST QUA A SE DIFFERUNT SINGULA; quae
enim genere eadem sunt, differentia discrepant, ut cum homo atque equus idem
sint in animalis genere, quoninm utraque sunt animalia, differunt tamen
differentia rationali, et cum dii atque homines sub rationalitate sint positi,
differunt mortalitate. Rationale igitur hominis ad equum differentia est,
mortale hominis ad deum, atque hoc quidem modo substantiales differentiae
colliguntur. Quodsi Socrates sedeat, Plato vero ambulet, erit differentia
ambulatio vel sessio, quae substantialis non est. Namque istam quoque
differentiam definitio videtur incllldere, cum dicit: DIFFERENTIA EST QUA
DIFFERUNT SINGULA; quocumque enim Socrates a Platone distiterit -- nullo autem
alio distare nisi accidentibus potest -- id erit differentia secundum
superioris terminum definitionis. Quam rem scilicet viderunt etiam hi qui
definitionis huius uagum communemque finem reprehendentes certae conclusionis
terminum subiecerunt. INTERIUS AUTEM PERSCRUTANTES DE DIFFERENTIA DICUNT, NON
QUODLIBET EORUM QUAE SUB EODEM SUNT GENERE DIVIDENTIUM ESSE DIFFERENTIAM SED
QUOD AD ESSE CONDUCIT ET QUOD EIUS QUOD EST ESSE REI PARS EST; NEQUE ENIM QUOD
APTUM NATUM EST NAVIGARE ERIT HOMINIS DIFFERENTIA, ETSI PROPRIUM SIT HOMINIS.
DICIMUS ENIM 'ANIMALIUM HAEC QUIDEM APTA NATA SUNT AD NAVIGANDUM, ILLA VERO
MINIME', DINIDENTES AB ALIIS SED APTUM NATUM ESSE AD NAVIGANDUM NON ERAT
COMPLETIVUM SUBSTANTIAE NEC EIUS PARS SED APTITUDO QUAEDAM EIUS EST, IDCIRCO,
QUONIAM NON EST TALIS QUALES SUNT QUAE SPECIFICAE DICUNTUR DIFFERENTIAE. ERUNT
IGITUR SPECIFICAE DIFFERENTIAE QUAECUMQUE ALTERAM FACIUNT SPECIEM ET QUAECUMQUE
IN EO QUOD QUALE EST ACCIPIUNTUR. -- ET DE DIFFERENTIIS QUIDEM ISTA SUFFICIUNT.
Sensus propositionis huiusmodi est. Quoniam superius disit determinasse quosdam
differentiam esse qua a se singllla discreparent, ait alios diligentius de
differential perscrutantes non ƿ fuisse arbitratos recte esse superius
propositam definitionem. Neque enim omnia quaecumque sub eodem posita genere
differre faciunt, differentiae hae de quibus nunc tractatur, id est specificae,
numerari queunt. Plura enim sunt quae ita dividunt species sub uno genere
positas, ut tamen eorum substantiam minime conforment, quia non videntur esse
differentiae specificae nisi illae tantum quae ad id quod est esse proficiunt
et quae in definitionis alicuius parte ponuntur. Hae autem sunt nt rationale
hominis. Nam et substantiam hominis conformat et ad esse hominis proficit et
definitionis eius pars est. Ergo nisi ad id quod est esse conducit et eius quod
est esse rei pars sit, specifica differentia nullo modo poterit nuncupari quid
est autem esse rei? Nihil est aliud nisi definitio. Unicuique enim rei
interrogatae 'quid est?' si quis quod est esse monstrare voluerit, definitionem
dicit. Ergo si qua definitionis pars fuerit, eius erit pars quae uniuscuiusque
rei quid esse sit designet. Definitio est quidem quae quid unaquaeque res ƿ
sit, ostendit ac profert, demonstraturque quid uni cuique rei sit esse per
definitionis assignationem. Illae vero differentiae quae non ad substantiam
conducunt sed quoddam quasi extrinsecus accidens afferunt, specificae non
dicuntur, licet sub eodem genere positas species faciant discrepare, ut si quis
hominis atque equi hanc differentiam dicat, aptum esse ad navigandum. Homo enim
aptus est ad navigandum, equus vero minime, et cum sit equus atque homo sub
eodem genere animalis, addita differentia 'aptum esse ad navigandum' equum
distinxit ab homine. Sed aptum esse ad navigandum non est huiusmodi, quale quod
possit hominis formare substantiam sed tantum quandam quodammodo aptitudinem
monstrat et ad faciendum aliquid vel non faciendum oportunitatem. Idcirco ergo
specifica differentia esse non dicitur. Quo fit ut non omnis differentia quae
sub eodem genere positas species distribuit, specifica esse possit sed ea
tantum quae ad substantiam speciei proficit et quae in parte definitionis
accipitur. Concludit igitur esse specificas differentias quae alteras a se
species faciunt per differentias substantiales. Nam si uni cuique id est esse
quodoumque substantialiter fuerit, quaecumque differentiae substantialiter
diversae sunt, illas species quibus assunt, omni substantia faciunt alteras ac
discrepantes, atque hae in definitionis parte sumuntur. Nam si definitio
substantiam monstrat ƿ et substantiales differentiae species efficiunt,
substantiales differentiae erunt partes definitionum. PROPRIUM VERO
QUADRIFARIAM DIVIDUNT. NAM ET ID QUOD SOLI ALICUI SPECIEI ACCIDIT, ETSI NON
OMNI, UT HOMINI MEDICUM ESSE VEL GEOMETREM, ET QUOD OMNI ACCIDIT, ETSI NON
SOLI, QUEMADMODUM HOMINI ESSE BIPEDEM ET QUOD SOLI ET OMNI ET ALIQUANDO, UT
HOMINI IN SENECTUTE CANESCERE, QUARTUM VERO, IN QUO CONCURRIT ET SOLI ET OMNI
ET SEMPER, QUEMADMODUM HOMINI ESSE RISIBILE. NAM ETSI NON SEMPER RIDEAT, TAMEN
RISIBILE DICITUR, NON QUOD IAM RIDEAT SED QUOD APTUS NATUS SIT; HOC AUTEM EI
SEMPER EST NATURALE ET EQUO HINNIBILE. HAEC AUTEM PROPRIE PROPRIA PERHIBENT
ESSE, QUONIAM ETIAM CONVERTUNTUR. QUICQUID ENIM EQUUS, HINNIBILE, ET QUICQUID
HINNIBILE, EQUUS. Superius dictum est omnia propria ex accidentium genere
descendere. Quicquid enim de aliquo praedicatur, aut substftntiam informat aut
secundum accidens inest. Nihil vero est quod cuiuslibet rei substantiam
monstret nisi genus, species et differentia, genus quidem et differentia
speciei, species vero individuorum. Quicquid ergo reliquum est, in accidentium
numero ponitur. Sed quoniam ipsa accidentia habent inter se aliquam
differentiam, idcirco alia quidem propria, alia priore atque antiquiore nomine
accidentia nunlcupantur. Et de accidentibus paulo post, nunc de propriis. Quae
quadrifariam dividuntur, non tamquam genus aliquod proprium in quattuor species
dividi secarique possit sed hoc quod ait dividunt, ita intellegendum est,
tamquam si diceret 'nuncupant', id est propria quadrifariam dicunt. Cuius
quadrifariae appellationis significationes enumerat, ut quae sit conveniens et
congrua nuncupatio proprietatis ostendat. Dicit ergo proprium accidens quod ita
uni speciei adest, ut tamen nullo modo coaequetur ei sed infra subsistat ac
maneat, ut hominis dicitur proprium medicum esse, idcirco quoniam nulli alii
inesse animalium ƿ potest. Nec illud attendimus, an hoc de omni homine
praedicari possit sed illud tantum, quod de nullo alio nigi de homine dici
potest medicum esse. Et haec quidem significatio proprii dicitur inesse SOLI,
ETSI NON OMNI; soli enim speciei, etsi non omni coaequatur, ut medicina soli
quidem inest homini sed non omnibus hominibus ad scientiam adest. Aliud
proprium est quod huic e contrario dicitur omni, etsi non soli; quod huiusmodi
est, ut omnem quidem speciem contineat eamque transcendat. Et quoniam quidem
nihil est subiectae speciei quod illo proprio non utatur, dicimus omni, quoniam
vero transcendit in alias, dicimus non soli: hoc huiusmodi est quale homini
esse bipedem, proprium est enim bomini esse bipedem. Omnis enim homo bipes est
etiamsi non solus, aves enim bipedes sunt. Geminae igitur significationes
proprii quae superius dictae sunt, habent aliquid minus, prima quidem quia non
omni, secunda vero quia non soli. Quas si iungimus, facimus omni et soli. Sed
demimus aliquid secundum tempus, si ei adiciatur aliquando, ut sit haec tertia
proprii nuncupatio 'omni et soli sed aliquando', ut est in senectute canescere
vel in ivuentute pubescere; omni enim homini adest in ivuentute pubescere, in
senectute canescere, et soli. Pubescere enim solius hominis est sed aliquando,
ƿ neque enim omni tempore sed in sola tantum ivuentute. Haec igitur
determinatio proprii in eo quidem modo quod omni et soli inest, absoluta est
sed ex eo minuit aliquid vel contrahit, cum dicimus ALIQUANDO. Quod si
auferamus, fit proprii integra simplexque significatio hoc modo: proprium est
quod omni et soli et semper adest. Omni autem et soli speciei et semper
intellegendum est ut hornini risibile, equo hinnibile; omnis enim et solus homo
risibilis est et semper. Neque illud nos ulla dubitatione perturbet, quod
semper homo non rideat; non enim ridere est proprium hominis sed esse risibile,
quod non in actu sed in potestate consistit. Ergo etiamsi non rideat, quia
ridere tamen posse soli et omni homini semper adesse dicitur, convenienter
proprium nuncupatur. Nam si actus separatur ab specie, potestas nulla ratione
disiungitur. Quattuor igitur significationes proprii dixit. Nam prima quidem,
quando accidens ita subiectae speciei adest, ut soli ei adsit, etiamsi non
omni, ut homini medicina; secunda vero, ƿ cum soli quidem non adest, omni vero
semper adiungitur, ut homini esse bipedem; tertia vero, cum omni et soli sed
aliquando, ut omni homini in ivuentute pubescere; quarta, cum omni et soli et
semper adest, ut esse risibile. Atque ideo caetera quidem converti non possunt:
neque enim coaequatur quod soli sed non omni speciei adest. Species quidem de
ipso dici potest, ipsum vero de specie minime. Qui enim medicus est, potest
dici homo, homo vero qui est, medicus esse non dicitur. Rursus quod ita est
alii proprium, ut omni adsit etiamsi non soli, ipsum quidem de specie
praedicari potest, species vero de eo minime. Nam bipes praedicari de homine
potest, homo vero de bipede nullo modo. Rursus quod ita adest, ut omni et soli
sed aliquando assit, quoniam de tempore, habet aliquid deminutum nec simpliciter
semper adest, reciprocari non poterit. Possumus enim dicere 'omnis qui pubescit
homo est', non 'omnis homo pubescit': potest enim minime ad inllentutem nenire
atque ideo nec pubescere; nisi forte non sit pubescere hominis proprium sed in
ivuentute pubescere, aut, etiam cum nondum est in ivuentute aut etiam
praeteriit, tamen sit ei proprium non tale quale tunc fieri possit, cum praeter
ivuentutem est sed quale cum in ivuentnte consistit. Atque ideo hoc ƿ quod non
in omne tempus tenditur, etiamsi tale est, ut omni speciei assit, quod tamen in
tempus aliquod differatur, integrum atque absolutum proprium esse von dicitur.
Quartum est quod ita alicui adest, ut et solam teneat speciem et omni assit et
absolutum sit a temporis conditione, ut risibile quod a superiore plurimum
distat; nam qui risibilis est, semper ridere potest. Rursus qui potest in
ivuentute pubescere, cum ipsa ivuentus non sit semper, non ei adest semper ut
in ivuentute pubescat. Haec autem quarta proprii significatio quoniam nulla
temporis definitione constringitur, absoluta est atque ideo etiam convertitur
et de se invicem proprium atque species praedicantur; homo enim risibilis est
et risibile homo. ACCIDENS VERO EST QUOD ADEST ET ABEST PRAETER SUBIECTI
CORRUPTIONEM. DIVIDITUR AUTEM IN DUO, IN SEPARABILE ET IN INSEPARABILE. NAMQUE
DORMIRE EST SEPARABILE ACCIDENS, NIGRUM VERO ESSE INSEPARABILITER CORUO ET
AETHIOPI ACCIDIT, POTEST AUTEM SUBINTELLEGI ET CORUUS ALBUS ET AETHIOPS
AMITTENS COLOREM PRAETER SUBIECTI CORRUPTIONEM. DEFINITUR AUTEM SIC QUOQUE:
ACCIDENS EST ƿ QUOD CONTINGIT EIDEM ESSE ET NON ESSE, VEL QUOD NEQUE GENUS
NEQUE DIFFERENTIA NEQUE SPECIES NEQUE PROPRIUM, SEMPER AUTEM EST IN SUBIECTO
SUBSISTENS. OMNIBUS IGITUR DETERMINATIS QUAE PROPOSITA SUNT, DICO AUTEM GENERE,
SPECIE, DIFFERENTIA, PROPRIO, ACCIDENTI, DICENDUM EST QUAE EIS COMMUNIA ADSINT
ET QUAE PROPRIA. Quoniam, ut superius dictum est, quae de aliquo praedicantur,
vel substantialiter vel accidentaliter dicuntur cumque ea quae substantialiter
praedicantur, eius de quo dicuntur substantiam definitionemque contineant et
sint eo antiquiora atque maiora, quod ex substantialibus praedicatis
efficiuntur, cum ea quae substantialiter dicuntur pereunt, necesse est ut simul
etiam ea interimantur quorum naturam substantiamque formabant. Quae cum ita
sint, necesse est ut quae accidenter dicuntur, quoniam substantiam minime
informant, et adesse et abesse possint praeter subiecti corruptionem. Ea enim
tantum cum absunt subiectum corrumpere poterunt, quae efficiunt atque
conformant quae sunt substantialia, quae vero ƿ non efficiunt substantiam, ut
accidentia, ea cum adsunt vel absunt, nec informant substantiam nec corrumpunt.
Est igitur accidens quod adest et abest praeter subiecti corruptionem. Id autem
dividitur in duas partes. Accidentis enim aliud est separabile, aliud
inseparabile, separabile quidem dormire sedere. Inseparabile vero ut Aethiopi
atque coruo color niger. In qua re talis oritur dubitatio. Ita enim est
definitum: accidens est quod adesse et abesse possit praeter subiecti corruptionem.
Idem tamen accidens aliquando inseparabile dicitur; quod si inseparabile est,
abesse non poterit. Frustra igitur positum est accidens esse quod adesse et
abesse possit, cum sint quaedam accidentia quae a subiecto non valeant
separari. Sed fit saepe ut quae actu disiungi non valeant, mente et cogitatione
separentur. Sed si animi ratione disiunctae qualitates a subiectis non ea
perimunt sed in sua substantia permanent atque perdurant, accidentes esse
intelleguntur. Age igitur, quoniam Aethiopi color niger auferri non potest.
Animo emn atque cogitatione separemus. Erit igitur color albus Aethiopi. uum
idcirco species consumpta sit? minime. Item etiam coruus, si ab eo colorem
nigrum imaginatione separemus, permanet tamen avis nec interit species. Ergo quod
dictum est et adesse et abesse, non re sed animo intellegendum est. Alioquin et
substantialia, quae omnino separari non possunt, si animo et cogitatione
disiungimus, ut si ab homine rationabilitatem auferamus -- ƿ quam licet actu
separare non possumus, tamen animi imaginatione disiungimus -- statim perit
hominis species quod idem in accidentibus non fit: sublato enim accidenti
cogitatione species manet. Est alia quoque accidentis definitio caeterorum
omnium privatione, ut id dicatur esse accidens quod neque genus sit neque
species nec differentia nec proprium; quae definitio plurimum uaga est valdeque
communis sic enim etiam genus definiri potest, quod neque species neque
differentia nec proprium sit nec accidens, eodemque modo species ac differentia
et proprium. Cum autem eadem similitudine definitionis plura definiri queant,
non est terminans et circumclusa descriptio, praesertim cum longe sit a
definitionis integritate seiunctum quod cuiuslibet rei formam aliarum rerum
negatione demonstrat. Quibus omnibus expeditis, id est genere, specie,
differentia, proprio atque accidenti, descriptisque eorum terminis quantum
postulabat institutionis brevitas, ea ipsa communiter pertractanda persequitur,
ut quas inter se habeant differentias haec quinque, de quibus superius
disputatum est, quas vero communiones, mediocri consideratione demonstret, ut
non solum ƿ quid ipsa sint, verum etiam quemadmodum inter se comparentur,
appareat. Expeditis per se omnibus quae proposuit et quantum in uniuscuiusque
consideratione poterat, ad scientiae terminum breviter adductis nunc iam non de
singulorum natura, id est vel generis vel differentiae vel speciei vel proprii
vel accidentis sed de ad se invicem relatione pertractat. Nam qui communiones
ac differentias rerum colligit, non ut sunt per se res illae considerat sed ut
ad alias comparentur. Id autem duplici modo, vel similitudine, dum communitates
sectatur, vel dissimilitudine, dum differentias. Quae cum ita sint, nos quoque,
ut adhuc fecimus, propter planiorem intellectum philosophi uestigia
persequentes ordiemur de his communionibus quae assunt generi et speciei et
differentiae vel proprio et accidenti. COMMUNE QUIDEM OMNIBUS EST DE PLURIBUS
PRAEDICARI, ƿ SED GENUS QUIDEM DE SPECIEBUS ET DE INDIVIDUIS, ET DIFFERENTIA
SIMILITER, SPECIES AUTEM DE HIS QUAE SUB IPSA SUNT INDIVIDUIS, AT VERO PROPRIUM
ET DE SPECIE CUIUS EST PROPRIUM ET DE HIS QUAE SUB SPECIE SUNT INDIVIDUIS,
ACCIDENS AUTEM ET DE SPECIEBUS ET DE INDIVIDUIS. NAMQUE ANIMAL DE EQUIS ET
BOBUS [ET CANIBUS] PRAEDICATUR, QUAE SUNT SPECIES, ET DE HOC EQUO ET DE HOC
BOVE, QUAE SUNT INDIVIDUA, IRRATIONALE VERO ET DE EQUIS ET DE BOBUS PRAEDICATUR
ET DE HIS QUI SUNT PARTICULARES, SPECIES AUTEM, UT HOMO, SOLUM DE HIS QUI SUNT
PARTICULARES PRAEDICATUR, PROPRIUM AUTEM, QUOD EST RISIBILE, ET DE HOMINE ET DE
HIS QUI SUNT PARTICULARES, NIGRUM AUTEM ET DE SPECIE CORUORUM ET DE HIS QUI
SUNT PARTICULARES, QUOD EST ACCIDENS INSEPARABILE, ET MOVERI DE HOMINE ET DE
EQUO, QUOD EST ACCIDENS SEPARABILE SED PRINCIPALITER QUIDEM DE INDIVIDUIS, SECUNDUM
POSTERIOREM VERO RATIONEM DE HIS QUAE CONTINENT INDIVIDUA. Antequam singulorum
ad unumquodque habitudinem tractet, illam prius respicit quam omnes ad se
invicem habere videantur. ƿ Haec est autem una communio quae propositarum
quinque rerum numerum pluralitate praedicationis includit omnia enim de
pluribus praedicantur. In hoc ergo sibi cuncta communicant. Nam et genus de
pluribus praedicatur, itemque species ac differentia et proprium et accidens.
Quae cum ita sint, est eorum una atque indiscreta communio de pluribus
plaedicari. Disgregat autem ipsam de pluribus praedicationem, quemadmodum in
singulis fiat, quod unumquodque propositorum de quibus pluribus praedicetur
ostendit. Ait enim genus quidem de pluribus praedicari, id est speciebus ac
specierum individuis, ut animal praedicatur de homine atque equo ac de his
individuis quae sub homine sunt atque sub equo. Item genus praedicatur de
differentiis specierum atque id iure. Quoniam enim species differentiae
informant, cum genus de speciebus praedicetur, consequens est ut etiam de his
dicatur quae specierum substantiam formamque efficiunt. Quo fit ut genus etiam
de differentiis praedicetur ac non de una sed de pluribus; dicitur enim quod
rationabile est, esse animal et rursus quod irrationabile est, esse animal. Ita
genus de speciebus ac differentiis praedicatur ac de his quae sub ipsis sunt
individuis. Differentia vero de speciebus dicitur pluribus ac de earum
individuis, ut irrationabile et de equo praedicatur ac bove, quae sunt plures
species, et de his quae sub ipsis sunt individuis eodem modo dicitur; nam quod
de universali praedicatur, praedicatur et de individuo. Quodsi differentia de
speciebus dicitur, praedicabitur etiam de eiusdem speciei subiectis. Species
vero de suis tantum individuis praedicatur; neque enim fieri potest, ut quae
species est ultima quaeque vere species ac magis species nuncupatur, haec alias
deducatur in species. Quod si ita est, sola post speciem individua restant.
Iure igitur species de suis tantum individuis praedicantur, ut homo de Socrate,
Platone, Cicerone et caeteris. Proprium item de specie praedicatur cuius est
proprium, neque enim esset proprium alicuius, si de alio diceretur; de quo enim
unaquaeque res 'et soli et omni et semper' dicitur, eiusdem proprium esse
monstratur. Quae cum ita sint proprium de specie dicitur, ut risibile de
homine; omnis enim homo risibilis est. Dicitur etiam de individuis speciei de
qua praedicatur; est enim Socrates, Plato et Cicero risibilis. Accidens vero et
de speciebus pluribus dicitur et de diversarum specierum individuis. Dicuntur
enim coruus atque Aethiops nigri et hic coruus et hic Aethiops, qui sunt
individui, nigri secundum nigredinis qualitatem vocantur. Atque hoc quidem est
accidens inseparabile. Sed multo magis separabilia accidentia pluribus
inhaerescunt, ut moveri homini et bovi -- uterque enim movetur -- et rursus ea
quae sub homine sunt atque bove individua, moveri saepe praedicantur. Sed
advertendum est auctore Porphyrio quod ea quae accidentia sunt, principaliter
quidem de his dicuntur in quibus sunt individuis, secundo vero loco ad
universalia individuorum referuntur. Atque ita praedicatio ƿ superiorum
redditur, ut quoniam nigredo singulis coruis adest accidentis nigredinis
inficit, idcirco eam de specie quoque praedicamus dicentes coruum, ipsam
speciem, nigrum esse. In quibus omnibus mirum videri potest, cur genus de
proprio praedicari non dixerit nec vero speciem de eodem proprio nec
differentiam de proprio sed tantum genus quidem de speciebus ac differentiis,
differentiam vero de speciebus atque individuis, speciem de individuis,
proprium de specie atque individuis, accidens de speciebus atque individuis.
Fieri enim potest ut quae maioris praedicationis sint, ea de cunctis minoribus
praedicentur, et quae aequalia sunt, sibimet convertuntur, eoque fit ut genus
de differentiis, de speciebus, de propriis, de accidentibus praedicetur, ut cum
dicimus 'quod rationale est, animal est', genus de differentia, 'quod homo est,
animal est', genus de specie, 'quod risibile est, animal est,' genus de
proprio, 'quod nigrum est', si forte coruum vel Aethiopem demonstremus, 'animal
est,' genus de accidenti praedicamus. Rursus 'quod homo est, rationale est',
differentia de specie, ƿ 'quod risibile est, rationale est,' differentia de
proprio, 'quod nigrum est, rationale est', si Aethiopem demonstremus,
differentia de accidenti; item 'quod risibile est, homo est', species de
proprio, 'quod nigrum est, homo est,' si Aethiopem designemus, species de
accidenti. Qua in re etiam 'quod nigrum est, risibile est' in Aethiopis
demonstratione ut proprium de accidenti praedicatur. Converti autem ad totum
accidens potest, ut quoniam in individuis singulorum esse proponitur, idcirco
de superioribus etiam praedicetur, ut quoniam Socrates animal est, rationalis est,
risibilis est et homo est, cumque in Socrate sit caluitium, quod est accidens,
praedicetur idem accidens de animali, de rationali, de risibili, de homine, ut
accidens de quattuor reliquis praedicetur. Sed horum profundior quaestio est
nec ad soluendum satis est temporis, hoc tantum ingredientium intellegeutia
expectet, quod alia quidem recto ordine praedicantur, alia vero obliquo,
quoniam moveri hominem rectum est, id quod movetur hominem esse conversa
locutione proponitur. Quocirca rectam Porphyrius in omnibus propositionem
sumpsit. Quodsi quis vim praedicationis et solutionis attenderit in singulis
praedicationibus comparans, eas quidem ƿ prolationes quae rectae sunt, inveniet
a Porphyrio esse enumeratas, eas vero quae converso ordine praedicantur, fuisse
sepositas. COMMUNE EST AUTEM GENERI ET DIFFERENTIAE CONTINENTIA SPECIERUM.
CONTINET ENIM ET DIFFERENTIA SPECIES, ETSI NON OMNES QUOT GENERA. RATIONALE
ENIM ETIAMSI NON CONTINET EA QUAE SUNT IRRATIONABILIA QUEMADMODUM ANIMAL SED
CONTINET HOMINEM ET DEUM, QUAE SUNT SPECIES. ET QUAECUMQUE PRAEDICANTUR DE
GENERE UT GENERA, ET DE HIS QUAE SUB IPSO SUNT SPECIEBUS PRAEDICANTUR, ET
QUAECUMQUE DE DIFFERENTIA PRAEDICANTUR UT DIFFERENTIAE, ET DE EA QUAE EX IPSA
EST SPECIE PRAEDICABUNTUR. NAM CUM SIT GENUS ANIMAL, NON SOLUM DE EO
PRAEDICANTUR UT GENERA SUBSTANTIA ET ANIMATUM SED ETIAM DE HIS QUAE SUNT SUB
ANIMALI SPECIEBUS ƿ OMNIBUS PRAEDICANTUR HAEC USQUE AD INDIVIDUA. CUMQUE SIT
DIFFERENTIA RATIONALIS, PRAEDICATUR DE EA UT DIFFERENTIA ID QUOD EST RATIONE
UTI. NON SOLUM AUTEM DE EO QUOD EST RATIONALE SED ETIAM DE HIS QUAE SUNT SUB
RATIONALI SPECIEBUS PRAEDICABITUR RATIONE UTI. COMMUNE AUTEM EST ET PEREMPTO
GENERE VEL DIFFERENTIA SIMUL PERIMI QUAE SUB IPSIS SUNT; QUEMADMODUM ELLIM SI
NON SIT ANIMAL, NON EST EQUUS NEQUE HOMO, ITA SI NON SIT RATIONALE. NULLUM ERIT
ANIMAL QUOD UTATUR RATIONE. Post eam quae cunctis adesse visa est communitatem,
singulorum ad se similitudines ac dissimilitudines quaerit. Et quoniam inter
quinque proposita genus ac differentia universalioris praedicationis sunt,
siquidem genus species continet ac differentias, differentiae vero species
continent neque ab his ullo modo continentur, primum generis ac differentiarum
similitudines colligit. Ac primam quidem ponit hanc. Dicit enim commune esse generi
ac differentiae, ut species claudant; ƿ nam sicut genus sub se habet species,
ita etiam differentia tametsi non tantas quot habet genus. Etenim genus quoniam
differentiam etiam claudit et non unam tantum sub se differentialn cohercet ac
retinet, plures necesse est habeat sub se species, quam quaelibet una earum
differentiarum quas claudit. ut animal praedicatur de rationabili et
irrationabili. Quodsi ita est, praedicabitur et de his quae sub rationali sunt
positae speciebus et de his quae sub irrationali. Est ergo commune animali et
rationali, id est generi et differentiae, quod sicut genus de homine et de deo
praedicatur, ita etiam rationale. Quod est differentia, de deo ac de homine
dicitur. Sed non in tantum haec praedicatio funditur quantum animalis, id est
generis. Animal enim non de deo solum atque homine sed de equo et bove
praedicatur, ad quae rationalis differentia non pervenit. Sed quandocumque deum
supponimus animali, secundum eam opinionem facimus quae solem stellasque atque
hunc totum millium animatum esse confirmat, quos etiam deorum nomine, ut saepe
dictum est, appellaverunt. Secunda item communio est generis ac differentiae,
quoniam quaecumque praedicantur de genere ut genera, eadem de his quae sub ipso
sunt speciebus praedicantur; ad hanc similitudinem ƿ quaecumque de differentia
praedicantur ut differentiae, et de his quae sub differentia sunt ut
differentiae praedicantur. Cuius sententiae talis est expositio. Sunt plura
quae de generibus praedicantur ut genera, ut de animali dicitur animatum,
dicitur substantia, atque haec ut genera. Haec igitur praedicantur et de his
quae sub animali sunt, ut genera rursus; nam hominis et animatum et substantia
genus est, sicut ante fuerat animalis. Item in ipsis differentiis quaedam
differentiae inveniuntur quae de ipsis differentiis praedicantur, ut de
rationali duae differentiae dicuntur. Quod enim rationale est, utitur ratione
vel habet rationem. Aliud est autem uti ratione, aliud habere rationem, ut
aliud est habere sensum, aliud uti sensu. Habet quippe sensum et dormiens sed
minime utitur, ita quoque dormiens habet rationem sed minime utitur. Ergo
ipsius rationabilitatis quaedam differentia est ratione uti sed sub
ratioaabilitate homo positus est: praedicatur igitur de homine ratione uti ut
quaedam differentia. Differt enim a caeteris animalibus homo, quia ratione
utitur. Demonstratum igitur est quia sicut ea quae de genere praedicantur,
dicuntur de generi subiectis, ita etiam ea quae de differentia praedicantur,
dicuntur de his quae differentiae supponuntur. Tertium commune est quod ƿ sicut
absumptis generibus species interimuntur, ita absumptis differentiis species de
quibus differentiae praedicantur, intereunt. Commune enim est hoc, universalium
in substantia pereuntium perire subiecta. Sed prima communio demonstravit
genera de speciebus praedicari, sicut etiam differentias. Propter hanc igitur
similitudinem si auferantur genera, species pereunt, sicut etiam species perire
necesse est quae sub differentiis sunt, si universales earum differentiae consumantur.
Cuius exemplum est: si enim auferas animal, hominem atque equum sustuleris,
quae sunt species positae sub animali, si auferas rationale, hominem deumque
sustuleris, qui sunt sub rationali differentia collecti. Et de communitatibus
quidem hactenus, nunc de generis et differentiae dissimilitudine perpendit. PROPRIUM
AUTEM GENERIS EST DE PLURIBUS PRAEDICARI QUAM DIFFERENTIA ET SPECIES ET
PROPRIUM ET ACCIDENS; ANIMAL ENIM DE HOMINE ET EQUO ET AVE ET SERPENTE,
QUADRUPES VERO DE SOLIS QUATTUORPEDES HABENTIBUS, HOMO vero DE SOLIS INDIVIDUIS
ET HINNIBILE DE EQUO ET DE HIS QUI SUNT PARTICULARES, ET ACCIDENS SIMILITER DE
PAUCIORIBUS. OPORTET AUTEM DIFFERENTIAS ACCIPERE QUIBUS DIVIDITUR GENUS, NON
EAS QUAE COMPLENT SUBSTANTIAM GENERIS. AMPLIUS GENUS CONTINET DIFFERENTIAM
POTESTATE; ANIMALIS ENIM HOC QUIDEM RATIONALE EST, ILLUD VERO IRRATIONALE.
AMPLIUS GENERA QUIDEM PRIORA SUNT HIS QUAE SUNT SUB SE POSITAE DIFFERENTIIS,
PROPTER QUOD SIMUL QUIDEM EAS AUFERUNT, NON AUTEM SIMUL AUFERUNTUR; SUBLATO
ENIM ANIMALI AUFERTUR RATIONALE ET IRRATIONALE. DIFFERENTIAE VERO NON AUFERUNT
GENUS; NAM SI OMNES INTERIMANTUR, TAMEN SUBSTANTIA ANIMATA SENSIBILIS
SUBINTELLEGITUR, QUAE EST ANIMAL. AMPLIUS GENUS QUIDEM IN EO QUOD QUID EST,
DIFFERENTIA vero IN EO QUOD QUALE QUIDDAM EST, QUEMADMODUM DICTUM EST,
PRAEDICATUR. AMPLIUS GENUS QUIDEM UNUM EST SECUNDUM UNAMQUAMQUE SPECIEM, UT
HOMINIS ID QUOD EST ANIMAL, DIFFERENTIAE VERO PLURIMAE, UT RATIONALE, MORTALE.
MENTIS ET DISCIPLINAE PERCEPTIBILE, QUIBUS AB ALIIS DIFFERT. ET GENUS QUIDEM CONSIMILE
EST MATERIAE, FORMAE VERO DIFFERENTIA. CUM AUTEM SINT ET ALIA COMMUNIA ƿ ET
PROPRIA GENERIS ET DIFFERENTIAE, NUNC ISTA SUFFICIANT. Proprium quidem quid
sit, convenienti atque integro vocabulo definitum est. Sed per abusionem illa
etiam propria quorumlibet dicuntur quae in unaquaque re ab aliis continent
differentiam, licet cum aliis sint ea ipsa communia. Per se quippe proprium est
homini quod ei omni et soli et semper adest, ut risibilitas, per usurpatam vero
locutionem etiam proprium hominis rationabilitas dicitur non per se proprium
quippe quod ei cum deorum est natura commune sed homini rationabilitas proprium
dicitur ad discretionem pecudis, quod rationale non est; id vero propter hanc
causam, quoniam id proprium uniuscuiusque dicitur quod habet suum. Quo igitur
quis ab alio differt, proprium eius non absurda usurpatione praedicatur. Sed
nunc quod dicit proprium generis esse de pluribus praedicari quam caetera
quattuor, id ipsum generis tale proprium est, quale per se proprium dici solet,
id est quod semper <et> omni et soli adsit generi. Generi enim soli
adest, ut differentia, specie, proprio, accidenti uberius atque affluentius
praedicetur. Sed de his differentiis, speciebus, propriis, atque accidentibus
id dici potest quae sub quolibet ƿ genere sunt, id est differentiae quidem quae
quodlibet dividunt genus, species vero quae divisibilibus generis differentiis
informatur, proprium autem illius speciei quae sub illo genere est quod
differentiis est divisum, accidentiaque quae his haereant individuis quae sub
ea specie sunt quam designatum genus includit. Hoc facilius exempla declarant.
Sit enim genus animal, quadrupes ac bipes differentiae sub animalis positae
continentia, homo atque equus species sub eodem genere constitutae, risibile
atque hinnibile propria earundem specierum, velox vero vel bellator accidentia
quae his individuis accidunt quae sub speciebus equi atque hominis continentur:
animal igitur, quod est genus, praedicatur et de quadrupede et bipede, quae
sunt differentiae, quadrupes vero de bipede non dicitur sed tantum de his
animalibus quae quattuor pedes habent; plus igitur praedicatur genus quam differentia.
Rursus homo de Platone ac Socrate praedicatur, animal vero non modo de
hominibus individuis, verum etiam de caeteris irrationabilibus individuis
dicitur; plus igitur genus quam species praedicatur. Sed cum sit proprium
hinnibile equi speciei cumque ƿ genus quam species uberius praedicetur,
praedicatio quoque generis proprii supergreditur praedicationem. Accidens
quoquo etsi pluribus inesse potest, tamen saepe genere contractius invenitur,
ut bellator non proprie nisi homo dicitur, ut velocitas in paucis animalibus
invenitur. Quo fit, ut genus differentia, specie, proprio et accidentibus
amplius praedicetur. Atque haec est una proprietas generis quae genus ab aliis
omnibus disiungat ac separet. Oportet autem, inquit, nunc eas differentias
intellegere quibus dividitur genus, non quibus informatur. Illae enim quibus
informatur genus plus quam ipsum genus sine dubio praedicantur, ut animatum et
corporeum ultra animal tenditur, cum sint differentiae animalis sed non
divisivae sed potius constitutivae; omnia enim superiora de inferioribus
praedicantur. Quae vero de inferioribus praedicantur neque converti possunt,
haec ab eis quae inferiora sunt amplius praedicantur. Post hoc aliud proprium
generis ostendit quo ab his differentiis quae sub eodem sunt positae,
segregatur. Omne enim genus continet differentias potestate, differentia vero
genus non potest continere. Animal enim rationale atque irrationale continet
potestate; neque enim irrationabilitas neque rationabilitas animal poterit
continere. Potestate autem ait continere animal differentias quia, ut superius
dictum est, ƿ genus quidem omnes sub se habet differentias potestate, actu vero
minime. Ex quo fit ut alia proprietas oriatur. Sublato enim genere perit
differentia, veluti sublato animali interimitur rationabilitas, quod est
differentia. At si rationale interimas, irrationale animal manet. Sed obici
potest: quid? Si utrasque differentias simul abstulero, num poterit remanere
genus? Dicimus: potest. Unumquodque enim non ex his de quibus praedicatur sed
ex his ex quibus efficitur, substantiam sumit. Itaque fit ut genus sublatis
divisivis differentiis permanere possit, dum tamen maneant illae quae ipsius
generis formam substantiamque constituunt. Quoniam enim animal animata atque
sensibilis differentiae constituunt, hae si maneant atque iungantur, perire
animal non potest, licet ea pereant de quibus animal praedicatur, rationale
scilicet atque irrationale. unumquodque enim, ut dictum est, ex his substantiae
proprietatem sumit ex quibus efficitur non ab his de quibus praedicatur.
Amplius si utrasque differentias genus potestate continet, ipsum per se neutram
earum intra se positam collocatamque concludit. Quodsi actu quidem eas non
continet sed potestate, actu etiam ab his poterit separari; hoc ipsum enim,
potestate eas continere, id erat actu non continere. Genus vero, quod quaslibet
differentias actu non continet, actu ab eisdem etiam separatur. Rursus aliud
est proprium generis, quod ex proprietate ƿ praedicationis agnoscitur. Omne
enim genus ad interrogationem 'quid est unumquodque?' responderi convenit, ut
animal in eo quod quid est de homine praedicatur, differentia vero minime sed
in eo quod quale sit; omnis enim differentia in qualitate consistit. Sed hoc
proprium tale est quale superius diximus, non per se sed secundum alicuius
differentiam dictum. Alioquin commune est hoc generi cum specie, ut in eo quod
quid sit praedicetur. Sed quia hoc genus a differentia discrepat, quoniam
differentia quidem in eo quod quale est, genus vero in eo quod quid est
praedicatur, generis proprium dicltur non per se sed ad differentiae
comparationem. Et in omnibus reliquis eandem rationem conveniet speculari;
quodcumque enim ita generi proprium dicitur, ut nulli sit alii commune sed
tantum hoc habeat genus ut omne genus et semper, id secundum se proprium
nuncupatur, quicquid vero cum quolibet alio commune est, id non per se sed ad
alterius differentiam proprium dicitur. Alia rursus generis et differentiae
separatio est, quod genus quidem speciei unum semper adest, scilicet proximum
-- plura enim possunt esse superiora, velut hominis animal atque substantia sed
proximum eiusdem hominis animal tantum -- differentiae vero plures uni speciei
ƿ adesse poterunt, ut rationale atque mortale homini. Itaque fit definitio ex
uno quidem genere sed pluribus differentiis, ut hominis animal rationale
mortale. Rursus alia discretio est, quod genus quidem quasi subiecti locum
tenet, differentia vero formae, ita ut illud sit materia quaedam quae figuram
suscipiat, haec vero sit forma quao superveniens speciei substantiam
rationemque perficiat. Idcirco vero pluribus differentiis a genere differentiam
segregavit, quia haec maxime generis quandam similitudinem contineat, quia est
universalis et praeter genus inter caeteras maxima. Sed cum alia plura:
communia pluraque propria generis inter se ac differentiae valeant inveniri,
nunc, inquit, ista sufficiant. Satis est enim ad discretionem quaslibet
differentias assumere, etiamsi non quae dici possunt omnia colligantur.DE
COMMUNIBUS GENERIS ET SPECIEI GENUS AUTEM ET SPECIES COMMUNE QUIDEM HABENT DE
PLURIBUS, QUEMADMODUM DICTUM EST, PRAEDICARI. SUMATUR AUTEM SPECIES UT SPECIES
ET NON ETIAM UT GENUS, SI FUERIT IDEM ET SPECIES ET GENUS. ƿ COMMUNE AUTEM HIS
EST ET PRIORA ESSE EORUM DE QUIBUS PRAEDICANTUR, ET TOTUM QUIDDAM ESSE
UTRUMQUE. Generis et speciei enumerat tria communia, unum quidem, de pluribus
praedicari; genus enim et species de pluribus praedicantur sed genus de
speciebus, ut dictum est, species vero de individuis. Sed nunc de illa specie
loquitur quae tantum species est, id est quae non etiam genus est sed ultima
species. Quodsi talem speciem ponamus quae etiam genus esse potest, ac de ea
dicamus quoniam commune habet cum genere de pluribus praedicari, nihil interest
an ita dicamus, ipsum genus id secum habere commune de pluribus plaedicari.
Talis enim species quae non est solum species, ea etiam genus est. Est autem
commune his quoque quod utraque priora sunt his de quibus praedicantul. Omne
enim quod de aliquibus praedicatur, si recto, ut dictum est superius, ordine
dicatur, prius est his de quibus praedicatur. Praeterea est illis hoc etiam
commune, quod genus ac species totum sunt eorum quae intra suum ambitum
continent et cohercent; omnium enim specierum totum est genus et omnium in
dividuorum totum species. Aeque enim genus et species adunativa sunt
plurimorum, quod vero multorum adunativum est, id eorum quae ad unitatis formam
reducit, recte dicitur totum. Ƿ DIFFERT AUTEM EO QUOD GENUS QUIDEM CONTINET
SPECIES SUB SE, SPECIES vero CONTINENTUR ET NON CONTINENT GENERA; IN PLURIBUS
ENIM GENUS QUAM SPECIES EST. GENERA ENIM PRAEIACERE OPORTET ET FORMATA
SPECIFICIS DIFFERENTIIS PERFICERE SPECIES; UNDE ET PRIORA SUNT NATURALITER
GENERA ET SIMUL INTERIMENTIA SED QUAE NON SIMUL INTERIMANTUR. ET SPECIES QUIDEM
CUM SIT, EST ET GENUS, GENUS VERO CUM SIT, NON OMNINO ERIT ET SPECIES. ET
GENERA QUIDEM UNIVOCE DE SPECIEBUS PRAEDICANTUR, SPECIES vero DE GENERIBUS
MINIME. AMPLIUS GENERA QUIDEM ABUNDANT EARUM QUAE SUB IPSIS SUNT SPECIERUM
CONTINENTIA, SPECIES VERO A GENERIBUS ABUNDANT PROPRIIS DIFFERENTIIS. AMPLIUS
NEQUE SPECIES FIET UMQUAM GENERALISSIMUM NEQUE GENUS SPECIALISSIMUM. Expeditis
communibus generis ac speciei nunc de eorum discretione pertractat. Differre
enim dicit genus ab specio, quoniam genus continet species, ut animal hominem,
species ƿ vero non continet genera; neque enim homo de animali praedicatur.
Itaque fit ut species quidem contineantur a generibus numquam vero contineant
genera. Omne enim quod amplius praedicatur, illius est continens quod minus
dicitur. Quodsi genus amplius praedicatur quam species, necesse est ut species
quidem contineatur a genere, genus vero speciei nullo ambitu praedicationis
includatur. Huius autem ratio est quoniam genus semper suscipiens differentiam
speciem facit, hoc est. Genus quod habebat latissimam praedicationem, coartatum
differentia et contractum speciem facit; omnino enim generi iuncta differentia
speciem reddit et ex universalitate atque latissima praedicatione in angustum
speciei terminum contrahit. Animal enim, cuins praedicatio per se longe lateque
diffusa est, si arripiat rationalis differentiam, si etiam mortalis deminuit
atque contrahit in unum hominis speciem. Unde fit ut minor sit semper species
quam genus atque ideo contineatur sed non contineat, sublatoque genere
auferatur et species; si enim totum auferas, pars non erit. Quodsi species
auferatur, genus manet, veluti cum animal sustuleris, interimitur etiam homo, si
hominem auferas, animal restat. Haec etiam causa est, ut genus de specie
univoce praedicetur, id est ut species suscipiat definitionem generis et nomen
sed ƿ non e converso. Definitionem quippe speciei genus suscipere non videtur;
substantiam enim priorum inferiora suscipiunt. Si enim definias animal et dicas
sub stanti am esse animatam atque sensibilem aut si praedices de homine
'animal', verum dixeris. Si etiam animalis definitionem de homine praedicaveris
dicasque hominem esse substantiam animatam atque sensibilem, nihil fuerit in
propositione falsi. Sed si hominis definitionem reddas 'animal rationale
mortale', ea animali non conveniunt; neque enim quod animal est, id dici
poterit animal rationale mortale. Fit igitur, ut sicut species generis nomen
suscipit, ita etiam capiat definitionem, et sicut genus nomen speciei non
suscipit, ita nec eiusdem definitione monstretur sed cuius nomen et definitio
de aliquo praedicatur, id univoce dicitur. Cum igitur generis et nomen et
definitio de specie praedicetur; genus de specie univoce dicitur. Quoniam vero
speciei de genere neque nomen neque definitio praedicatur, non comlertitur
univoca praedicatio. Differunt genera <ab> speciebus hoc quoque modo,
quod genera superuadunt species suas aliarum continentia specierum, species
vero genera differentiarum pluralitate. Animal enim, quod est genus, superuadit
hominem, quod est species, quia non hominem solum continet, verum etiam bovem,
equum aliasque species, quas suae spatio praedicationis includit. Species vero,
ut homo, superuadit genus, ut animal, multitudine differentiarum. Nam quod actu
genus ƿ non habet rationale vel mortale -- nullas quippe actu genus retinet
differentias -- easdem species suae substantiae inhaerentes atque insitas
tenet. Homo enim rationalis est atque mortalis, quod genus minime est; animal
enim neque mortale est per se neque rationale. Quodsi genus quidem plus unam
continet speciem, at vero species multis differentiis infor mantur, superat
quidem genus speciem continentia specierum species vero vincit genus
differentiarum pluralitate. Illa quoque est differentia, quod genus quoniam
omnium primum est, numquam in tantum descendere poterit, ut fiat ultimum,
species vero, quae cunctis est inferior, in tantum ascendere non poterit, ut
suprerna omnium fiat; numquam igitur nec species generalissimum fiet nec genus
specialissimum. Sed ex his quae dictae sunt differentiae aliae sunt quae genus
ab specie propriae coniunctaeque disterminant, aliae vero quae non solum genus
ab specie, verum etiam a caeteris diducunt ac disterminant. Neque in his tantum
differentiae quae sunt dictae, verum etiam in caeteris considerentur oportet,
si proprie normam quaerimus discretionis agnoscere. GENERIS AUTEM ET PROPRII
COMMUNE QUIDEM EST SEQUI SPECIES -- NAM SI HOMO EST, ANIMAL EST, ET SI HOMO
EST, RISIBILE EST -- ET AEQUALITER PRAEDICARI GENUS DE SPECIEBUS ET PROPRIUM DE
HIS QUAE ILLO PARTICIPANT; AEQUALITER ENIM ET HOMO ET BOS ANIMAL ET CATO ET
CICERO RISIBILE. COMMUNE AUTEM ET UNIVOCE PRAEDICARI GENUS DE PROPRIIS
SPECIEBUS ET PROPRIUM QUORUM EST PROPRIUM. Tria intelim generis ac proprii
dicit esse communia. Quorum primum illud est, quoniam ita genus sequitur
species ut proprium. Posita enim specie necesse est intellegi genus ac
proprium; neutrum enim species proprias derelinquit. Nam si homo est, animal
est, si homo est, risibile est; ita quemadmodum genus, sic proprium ab ea
specie cuius est proprium, non recedit. Illud quoque, quod aequalis est generis
participatio, sicut etiam proprii. Omne enim genus aequaliter speciebus participatur,
proprium vero individuis omnibus aequaliter adhaerescit. Manifestum vero est
participationem esse generis aequalem; neque enim plus homo animal est quam
equus ƿ atque bos sed in eo quod sunt animalia, aequaliter animalis, id est
generis ad se vocabulum trahunt. Cato etiam et Cicero aequaliter risibiles
sunt, etiamsi aequaliter non rideant; in eo enim quod apti ad ridendum sunt,
dici risibiles possunt, non quod iam rideant. Aequaliter ergo ea quae sub
genere sunt, suscipiunt genus, sicut ea quae sub propriis, propria. Tertium
illud, quod sicut genus de speciebus propriis univoce praedicatur, itn etiam
proprium de sua specie univoce dicitur. Genus enim quoniam substantiam speciei
continet, non modo eius nomen de specie, verum etiam definitio praedicatur.
Proprium vero quia speciem non relinquit eamque semper sequitur nec in aliam
speciem transgreditur nec infra subsistit, definitionem quoque propriam
speciebus tradit; cuius enim nomen uni tantum convenit speciei cui coaequatur,
dubitari non potest quin eius quoque definitio speciei conveniat. Quo fit ut
sicut genus de speciebus, ita proprium de sua specie univoce praedicetur. DIFFERT
AUTEM, QUONIAM GENUS QUIDEM PRIUS EST, POSTERIUS VERO PROPRIUM; OPORTET ENIM
ESSE ANIMAL, DEHINC DIVIDI DIFFERENTIIS ET PROPRIIS. ET GENUS QUIDEM ƿ DE
PLURIBUS SPECIEBUS PRAEDICATUR, PROPRIUM VERO DE UNA SOLA SPECIE CUIUS EST
PROPRIUM. ET PROPRIUM QUIDEM CONVERSIM PRAEDICATUR DE EO CUIUS EST PROPRIUM,
GENUS VERO DE NULLO CONVERSIM PRAEDICATUR. NAM NEQUE SI ANIMAL EST, HOMO EST,
NEQUE SI ANIMAL EST, RISIBILE EST; SIN VERO HOMO EST, RISIBILE EST, ET E
CONVERSO. AMPLIUS PROPRIUM OMNI SPECIEI INEST CUIUS EST PROPRIUM, ET SOLI ET
SEMPER, GENUS VERO OMNI QUIDEM SPECIEI CUIUS FUERIT GENUS, ET SEMPER, NON AUTEM
SOLI. AMPLIUS SPECIES QUIDEM INTEREMPTAE NON SIMUL INTERLIMUNT GENERA, PROPRIA
VERO INTEREMPTA SIMUL INTERIMUNT EA QUORUM SUNT PROPRIA. ET HIS QUORUM SUNT
PROPRIA INTEREMPTIS ET IPSA SIMUL INTERIMUNTUR. Rursus tale proprium sumit,
quod ad alterius comparationem proprium nuncupetur. Dicit enim proprium esse
generis prius esse quam propria. Oportet enim prius esse genus, quod veluti
materia differentiis supponatur, venientibusque differentiis fieri speciem, cum
quibus propria nascuntur. Si igitur prius est ƿ genus quam differentiae, prius
etiam differentiae quam species et speciebus propria coaequantur, non est
dubium quin propria generibus posteriora sint, ac per hoc quod dictum est,
proprium esse generis prius esse quam propria, commune est hoc generi cum
differentia. Differentiae enim species conformantes priores considerantur esse
quam propria, siquidem speciebus ipsis priores sunt, quas propria ratione
determinant. Sed ut dictum est, hoc proprium ad differentiam proprii
intellegendum est, non quale superius per se proprium constitutum est. Rursus
differt genus a proprio, quod genus quidem de pluribus praedicatur speciebus,
proprium vero minime; nam neque genus est, nisi plures ex se species proferat,
nec proprium, si alteri cuilibet speciei possit esse commune. Fit igitur ut genus
quidem plurimas sub se species habeat, ut animal hominem atque equum, proprium
vero unam tantum, sieut risibile hominem. Quo fit ut illa quoque differentia
nascatur: genus enim praedicatur quidem de speciebus, ipsum vero in nulla
praedicatione supponitur, proprium vero et species alterna praedicatione
mutantur. Fit enim praedicatio aut a maioribus ad minora aut ab aequalibus ad
aqqualia. Genus igitur, quod maius est, de speciebus omnibus praedicahlr,
species vero, quoniam minores sunt, de generibus non dicuntur, ut animal de
homine dicitur, homo vero de animali nullo modo praedicatur. At vero proprium,
quoniam speciei aequale est, aeque ƿ praedicatur atque supponitur, ut risibile
de homine dicitur -- omnis enim homo risibilis est -- eodemque convertitur
modo; omne enim risibile homo est. Differt etiam proprium a genere, quod
proprium uni et omni et semper speciei adest, genus vero ex his duo quidem
retinet, in uno vero diversum est. Nam speciebus suis et semper adest et
omnibus, non vero solis; hoc enim haeret propriis, quod singulas tantum species
continent, hoc generibus, quod plures. Igitur propria quidem singulas optinent
species, genera vero non singulas. Adest igitur proprium uni soli speciei et
semper et omni, genus vero omni quidem et semper sed non soli, ut risibile
homini soli, animal vero eidem homini sed non soli; praeest enim caeteriss quae
irrationabilia nuncupamus. Praeterea si auferatul genus, species interimuntur
-- nam si non sit animal, non erit homo -- si auferas species, non interimitur
genus; nam si non sit homo, animal non peribit. Species vero et propria quoniam
sunt aequalia, alterna sese vice consumunt; nam si non sit risibile, homo non
erit, si homo non sit, risibile non manebit. Consumunt igitur genera sub se
positas species, non vero ab his invicem consumuntur, species vero et proprium
invicem perimuutur et perimunt. GENERIS VERO ET ACCIDENTIS COMMUNE EST DE
PLURIBUS, QUEMADMODUM DICTUM EST, PRAEDICARI, SIVE SEPARABILIUM SIT SIVE
INSEPARABILIUM; ETENIM MOVERI DE PLURIBUS ET NIGRUM DE CORUIS ET DE HOMINIBUS
AETHIOPIBUS ET ALIQUIBUS INANIMATIS. Nihil est quod inter caetera ita sit a
generis ratione disiunctum. Sicut est accidens. Nam cum genus cuiuslibet
substantiam monstret, accidens vero a substantia longe disiunctum sit et extrinsecus
veniens, nihil fere notius commune potest habere cum genere quam de pluribus
praedicari. Genus enim de plaribus praedicatur speciebus, accidens vero de
pluribus non modo speciebus, verum etiam generibus animatis atque inanimatis,
ut nigrum dicitur de rationabili homine, de irrationabili coruo et de inanimato
hebeno, album etiam de cygno et marmore, moveri de homine, de equo et de
stellis ac de sagitta, quae sunt separabilis accidentis exempla. DIFFERT AUTEM
GENUS AB ACCIDENTI, QUONIAM GENUS ANTE SPECIES EST, ACCIDENTIA VERO SPECIEBUS
POSTERIORA SUNT; NAM SI ETIAM INSEPARABILE SUMATUR ACCIDENS SED TAMEN PRIUS EST
ILLUD CUI ACCIDIT QUAM ACCIDENS. ET GENERE QUIDEM QUAE PARTICIPANT, AEQUALITER
PARTICIPANT, ACCIDENTI VERO NON AEQUALITER; INTENTIONEM ENIM ET REMISSIONEM
SUSCIPIT ACCIDENTIUM PARTICIPATIO, GENERUM VERO MINIME. ET ACCIDENTIA QUIDEM IN
INDIVIDUIS PRINCIPALITER SUBSISTUNT, GENERA NERO ET SPECIES NATURALITER PRIORA
SUNT INDIVIDUIS SUBSTANTIIS. ET GENERA QUIDEM IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICANTUR
DE HIS QUAE SUB IPSIS SUNT, ACCIDENTIA VERO IN EO QUOD QUALE ALIQUID SIT VEL
QUOMODO SE HABEAT UNUMQUODQUE; QUALIS EST ENIM AETHIOPS INTERROGATUS DICES
'NIGER', ET QUEMADMODUM SE SOCRATES HABEAT, DICES QUONIAM SEDET VEL AMBULAT. Differentiam
generis et accidentis hanc primam proponit, quod genus quidem ante species sit,
quippe quod mateliae loco est et differentiis informatum species gignit, at
vero accidens post species invenitur. Oportet enim prius esse cui aliquid
accidat, post vero ipsum accidens supervenire; nam si subiectum non sit quod
suscipiat, accidens esse non poterit. Quodsi genus quidem speciebus subiectum
est nec possunt esse species, nisi eis genus veluti materia supponatur,
accidentia vero esse non possunt, nisi eis species supponantur, manifestum est
genus quidem esse ante species, accidentia vero post species. Rursus alia
differentia, quoniam genus neque intentionem neque remissionem suscipere
potest. Quo fit ut quae participant genere, aequaliter eius nomen
definitionemque suscipiant; omnes enim homines aequaliter animalia sunt
eodernque modo equi, necnon inter se homo atque equus et caetera animalia
comparata aeque animalia praedicantur. Accidentis vero participatio et
intenditur et remittitur. Invenies enim quemlibet paulo diutius ambulantem, paulo
amplius nigrum et in ipsis Aethiopibus considerabis omnes non aeque nigro
colore obductos. Alia quoque differentia est, quoniam omne accidens in
individuis principaliter subsistit, genera vero et species individuis priora
sunt; nisi enim singuli corui ƿ nigredine infecti essent, corui species nigra
esse minime diceretur. Ita fit ut accidentia post individua esse videantur. Nam
si prius est id cui aliquid accidit quam illud quod accidit, non est dubium
prius esse individua, posterius vero accidens. Genera vero et species supra
individua considerantur; hoc idcirco, quoniam de his omnibus praedicantur
eorumque substantiam propria praedicatione constituunt. Sed dici potest genera
quoque ipsa et species posteriora individuis inveniri; nam nisi sint singuli homines
singulique equi, hominis atque equi species esse non possunt, et nisi singulae
species sint, eorum genus animal esse non poterit. Sed meminisse debemus
superius dictum esse genus non ex his sumere substantiam de quibus praedicatur
sed de eo potius, quod differentiis constitutivis eorum substantia formaque
perficitur. Itaque si genus quidem divisivis differentiis interemptis non
perimitur sed manet in his quae eius constitutivae sunt eiusque formam
definitionemque perficiunt, cumque differentiae divisivae generis speciebus
sint priores -- ipsas enim species conformant atque constituunt -- non est
dubium quin genus etiam pereuntibus speciebus possit in propria manere
substantia. Idem de speciebus dictum sit; species enim superioribus
differentiis, non posterioribus individuis informantur. Quae cum ita sint,
species quoque ante individua subsistunt. Accidentia vero nisi sint ƿ quibus
accidant, esse non possunt, nullis vero prius accidunt quam individuis; haec
enim generationi et corruptioni supposita variis semper accidentibus
permutantur. Illam quoque adnumerat differentiam quae est superius dicta, quod
genus quidem, quia rem demonstrat et de substantia praedicatur, in eo quod quid
est dicitur, accidens vero in eo quod quale est aut in eo quod quomodo sese
habet res. Nam si qualitatem interroges, accidens respondebitur, ut si qualis
est coruus, 'niger', si quomodo sese habeat, aliud rursus accidens, aut 'sedet'
aut 'uolat' aut 'crocitat'. Nam cum accidens in novem praedicamenta dividatur,
qualitatem, quantitatem, ad aiiquid, ubi, quando, situm, habitum, facere, pati,
caetera quidem omnia in {quomo do se habeat' in terrogatione pomlntur, qualitas
vero in qualitatis sciscitatione responderi solet. Nam si interrogemur qualis
est Aethiops, respondebimus accidens, id est 'niger', si quomodo se habeat
Socrates, tunc dicemus aut 'sedet' aut 'ambulat' aut superiorum aliquid
accidentium.GENUS VERO QUO AB ALIIS QUATTUOR DIFFERAT, DICTUM EST. CONTINGIT
AUTEM ETIAM UNUMQUODQUE ALIORUM DIFFERRE AB ALIIS QUATTUOR, UT CUM QUINQUE
QUIDEM SINT, UNUMQUODQUE AUTEM AB ALIIS QUATTUOR DIFFERAT. QUATER QUINQUE,
viGINTI FIANT OMNES DIFFERENTIAE SED SEMPER POSTERIORIBUS ENUMERATIS ET
SECUNDIS QUIDEM UNA DIFFERENTIA SUPERATIS, PROPTEREA QUIA IAM SUMPTA EST,
TERTIIS VERO DUABUS, QUARTIS VERO TRIBUS, QUINTIS VERO QUATTUOR, DECEM OMNES
FIUNT, QUATTUOR, TRES, DUAE, UNA. GENUS ENIM DIFFERT A DIFFERENTIA ET SPECIE ET
PROPRIO ET ACCIDENTI; QUATTUOR IGITUR SUNT OMNES DIFFERENTIAE. DIFFERENTIA VERO
QUO DIFFERAT A GENERE DICTUM EST, QUANDO QUO DIFFERRET GENUS AB EA DICEBATUR;
RELINQUITUR IGITUR QUO DIFFERAT AB SPECIE ET PROPRIO ET ACCIDENTI DICERE, ET
FIUNT TRES. RURSUS SPECIES QUO ƿ QUIDEM DIFFERAT A DIFFERENTIA DICTUM EST,
QUANDO QUO DIFFERRET DIFFERENTIA AB SPECIE, DICEBATUR; QUO AUTEM DIFFERAT
SPECIES A GENERE, DICTUM EST, QUANDO QUO DIFFERRET GENUS AB SPECIE DICEBATUR;
RELIQUUM EST IGITUR, UT QUO DIFFERAT A PROPRIO ET ACCIDENTI DICATUR DUAE IGITUR
ETIAM ISTAE SUNT DIFFERENTIAE. PROPRIUM AUTEM QUO DIFFERAT AB ACCIDENTI
RELINQUITUR; NAM QUO AB SPECIE ET DIFFERENTIA ET GENERE DIFFERAT, PRAEDICTUM
EST IN ILLORUM AD IPSUM DIFFERENTIA. QUATTUOR IGITUR SUMPTIS GENERIS AD ALIA
DIFFERENTIIS, TRIBUS VERO DIFFERENTIAE, DUABUS AUTEM SPECIEI, UNA AUTEM PROPRII
AD ACCIDENS, DECEM ELUNT OMNES, QUARUM QUATTUOR, QUAE ERANT GENERIS AD RELIQUA,
SUPERIUS DEMONSTRAVIMUS.Quoniam differentias atque communitates generis ad
differentiam, ad speciem, ad proprium atque accidens persecutus est, idem
quoque ad caeteras facere contendens praedicit, quot omnes differentiae possint
esse quae inter se comparatis commixtisque ƿ rebus his quae supra propositae
sunt efficiantur. Sunt autem viginti. Nam cum quinque sint res, unaquaeque res
earum si a quattuor aliis differat, quinquies quater, viginti differentiae
fiunt, quod appositarum litterarum manifestatur exemplo. Sint quinque res
veluti quinque litterae A B C D E. Differat igitur A quidem ab aliis quattuor,
id est B C D E, fient quattuor differentiae. Rursus B differat ab aliis
quattuor, id est A C D E, erunt rursus quattuor; quae superioribus iunctae octo
coniungunt. C vero tertia ab reliquis differt quattuor, scilicet A B D E; quae
quattuor differentiae superioribus octo copulatae duodecim reddunt. Quarta D
reliquis quattuor comparetur differatque ab eisdem, id est A B C E, fient
igitur rursus quattuor; quae superioribus duodecim appositae sedecim copulant.
Quodsi ultima B ab aliis quattuor differat, scilicet A B C D, fient aliae
quattuor differentiae; quae compositae prioribus viginti perficiunt. Et sit
quidem huiusmodi descriptio: A --> B C D E B --> A C D E C --> A B D E
D --> A B C E E --> A B C D. Quae cum ita sint, in generibus quoque et
speciebus et caeteris idem considerabitur. Erunt ergo quattuor differentiae,
quibus genus a differentia, specie, proprio accidentique disiungitur; aliae
rursus quattuor, quibus differentia a genere, specie, proprio atque accidenti
discrepat; rursus quattuor speciei ad genus ac differentiam, proprium atque
accidens; quattuor etiam proprii ad genus, differentiam, speciem atque
accidens; quattuor in super accidentis ad genus, differentiam, speciem atque
proprium. Quae coniunctae omnes viginti explicant differentias. Sed hoc, si ad
numeri refelatur naturam comparationisque alternationem; nam si ad ipsas
differentiarum naturas vigilans lector aspiciat, easdem saepe differentias
inveniet sumptas. Quo enim genus differt a differentia, eodem differentia
distat a genere, et quo differentia distat ab specie, eodem species a
differentia disgregatur, et in caeteris eodem modo. In hac igitur dispositione
differentianlm, quam supla disposui, easdem saepius adnumeravi. Atque si
differentiarum similitudines detrahamus, decem fiunt omnino differentiae, quas
ad praesentem tractatum velut diversas atque dissimiles oportet assumere. Age
enim differat genus a differentia, specie, proprio ƿ atque accidenti, quattuor
differentiis, quas supra iam diximus. Item sumamus differentiam, distabit haec
a genere primum, dehinc ab specie, proprio atque accidenti. Sed quo discrepet a
genere, iam superius explicatum est, cum diceremus quo genus a differentia
discreparet. Detracta igitur hac comparatione, quoniam supra commemorata est,
relinquuntur tres distantiae quibus differentia ab specie, proprio accidentique
disiungitur; quae iunctae cum superioribus quattuor septem differentias
reddunt. Post hanc species si sumatur, quattuor quidem eius essent differentiae
secundum numeri diversitatem, cum ad genus, a differentiam, proprium atque
accidens comparatur sed priores duae comparationes iam dictae sunt. Nam quo
species differat a genere tunc dictum est, cum quid genus differret ab specie
dicebamus, quid vero species a differentia distet commemoratum est, cum
differentiae ab specie dissimilitudines redderemus. Quibus detractis duae
supersunt integrae atque intactae speciei ad proprium atque accidens
discrepantiae; quae iunctae cum septem novem differentias copulant. Proprii
vero si ad numerum differentiae considerentur, quattuor erunt, scilicet ad
genus, differentiam, speciem atque accidens comparati, quarum quidem tres
superiores differentiae iam dictae sunt. Nam quid proprium distet a genere,
tunc dictum est, cum quid genus a proprio distaret ostendimus, rursus quid
proprium a differentia discrepet, in colligenda distantia differentiae
propriique superius ƿ demonstratum est, quid vero proprium distet ab specie,
tunc expositum est, cum quid species distaret a proprio dicebatur. Restat
igitur una differentia proprii ad accidens, quae superioribus iuncta decem
differentias claudit. Accidentis vero ad caetera possent quidem esse quattuor,
nisi iam omnes probarentur esse consumptae. Nam quid differat vel genus vel
differentia vel species vel proprium ab accidenti, supra monstratum est, nec
sunt diversae differentiae accidentis ad caetera quam caeterorum ad accidens.
Itaque fit, ut cum sit quinque rerum numerus, si prima assumatur, quattuor
fiant differentiae, si secunda, tres, vincanturque secundae rei ad caeteras
differentiae a prima ad caeteras una tantum distantia; nam cum prima habuerit
quattuor, secunda retinet tres. Tertia vero si sumatur, duas habebit
differentias, quae vincantur a primis quattuor differentiis duabus; quarta si
sumatur, unam habebit differentiam, quae vincitur a primis quattuor
differentiis tribus, quinta vero quoniam nullam omnino habebit differentiam
nouam, totis quattuor a prima differentiis superatur. Atque hoc numerorum gradu
quidem usque ad denarium numerum tenditur: quattuor, tres, duae, una, ut
generis quidem quattuor, differentiae vero tres, speciei duae, proprii una,
accidentis nulla sit. Et primae quidem generis comparationes quattuor nouas
tenent differentias, secundae vero differentiae comparationes ƿ tres nouas
tenent; una enim superius adnumerata est, vincitur autem a primis quattuor
novis differentiis una tantum. Speciei vero tertia comparatio dnas tantum habet
differentias nouas, duas quippe superius adnumeratas agnoscimus, et vincitur a
quattuor primis duabus tantum differentiis novis. Proprium vero unam retineat
nouam, quoniam tres habet superius adnumeratas, vincaturque a prima novis
tribus differentiis, quinti vero accidentis comparationes quoniam nullam
retinent nouam differentiam, totis quattuor a primis generis transcendantur.
Atque ad hunc modum ex viginti differentiis secundum numerum decem secundum
dissimilitudinem contrahuntur. ut tamen has secundum dissimilitudinem
differentias non in quinario tantum numero, verum in caeteris notas habere
possimus, talis dabitur regula quae plenam differentiarum dissimilitudinem in
qualibet numeri pluralitate repeliat. Propositarum enim rerum numero si unum dempseris
atque id quod dempto uno relinquitur, in totam summam numeri multiplicaveris,
eius quod ex multiplicatione factum est dimidium coaequabitur ei pluralitati
quam propositarum rerum differentiae continebunt. Sint igitur res quattuor A B
C D; his aufero unum, fiunt tres; has igitur quater multiplico, fient duodecim;
horum dimidium ƿ teneo, sex erunt. Tot igitur erunt differentiae inter se rebus
quattuor comparatis: A quippe ad B et C et D tres retinet differentias, rursus
B ad C et D duas, C vero ad D unam; quae iulletae senarium numerum complent.
Atque hanc quidem regulam simpliciter ac sine demonstratione nunc dedisse
sufficiat, in Praedicamcntorum vero expositione ratio quoque cur ita sit
explicabitur. COMMUNE ERGO DIFFERENTIAE ET SPECIEI EST AEQUALITER PARTICIPARI;
HOMINE ENIM AEQUALITER PARTICIPRNT PARTICULARES HOMINES ET RATIONALI
DIFFERENTIA. COMMUNE VERO EST ET SEMPER ADESSE HIS QUAE PARTICIPANT; SEMPER
ENIM SOCRATES RATIONALIS ET SEMPER SOCRATES HOMO. Dictum est saepius ea quae
substantiam formant, nec remissione contrahi nec intentione produci; uni cuique
enim id quod est, unum atque idem est. Quodsi differentia specierum substantiam
monstret, species vero individuorum, aequaliter utraque ab intentione et remissione
seiuncta sunt; quo fit ut aequaliter participentur. Omnes enim individui
mortales aeque sunt atque rationales sicut homines. Nam si idem est 'esse'
homini quod est 'esse rationale', cum omnes homines aeque sint homines, necesse
est ut sint aequaliter rationales. Aliud quoque commune habent quoniam ita
differentiae sui participantia non relinquut ut species. Semper enim Socrates
rationalis est -- Socrates enim rationabilitate participat -- semper homo est,
quia scilicet humanitate participat. Ut igitur differentiae sui participantia
non relinqbunt, ita species his quae ea participant, semper adiuncta est. PROPRIUM
AUTEM DIFFERENTIAE QUIDEM EST IN EO QUOD QUALE SIT PRAEDICARI, SPECIEI VERO IN
EO QUOD QUID EST; NAM ET SI HOMO VELUT QUALITAS ACCIPIATUR, NON SIMPLICITER ƿ
ERIT QUALITAS SED SECUNDUM ID QUOD GENERI ADVENIENTES DIFFERENTIAE EAM
CONSTITUERUNT. AMPLIUS DIFFERENTIA QUIDEM IN PLURIBUS SAEPE SPECIEBUS
CONSIDERATUR, QUEMADMODUM QUADRUPES IN PLURIBUS ANIMALIBUS SPECIE
DIFFERENTIBUS, SPECIES VERO IN SOLIS HIS QUAE SUB SPECIE SUNT INDIVIDUIS EST.
AMPLIUS DIFFERENTIA PRIMA EST AB EA SPECIE QUAE EST SECUNDUM IPSAM; SIMUL ENIM
ABLATUM RATIONALE INTERIMIT HOMINEM, HOMO VERO INTEREMPTUS NON AUFERT
RATIONALE, CUM SIT DEUS. AMPLIUS DIFFERENTIA QUIDEM COMPONITUR CUM ALIA
DIFFERENTIA -- RATIONALE ENIM ET MORTALE COMPOSITUM EST IN SUBSTANTIA HOMINIS
-- SPECIES VERO SPECIEI NON COMPONITUR, UT GIGNAT ALIAM ALIQUAM SPECIEM; QUIDAM
ENIM EQUUS CUIDAM ASINO PERMISCETUR AD MULI GENERATIONEM, EQUUS AUTEM
SIMPLICITER ASINO NUMQUAM CONVENIENS PERFICIET MULUM. Expositis communitatibus
quantum ad institutionem pertinebat differentiae et speciei, eorundem nunc
dissimilitudines colligit dicens quoniam differunt, quod species in eo quod
quid sit praedicatur, differentia vero in eo quod quale sit. Huic differentiae
poterat occurri. Nam si humanitas ipsa, quae species est, qualitas quaedam est,
cur dicatur species in eo quod quid sit praedicari, cum propter quandam suae
naturae ƿ proprietatem quaedam qualitas esse videatur? Huic respondemus, quia
differentia solum qualitas est, humanitas vero non est solum qualitas sed
tantum qualitate perficitur. Differentia enim superveniens generi speciem
fecit; ergo genus quadam differentiae qualitate formatum est, ut procederet in
speciem, species vero ipsa, qualis quidem est, secundum differentiam illius
quae est pura ac simplex qualitas, qua scilicet perficitur et conformatur,
qualitas vero ipsa pura simplexque nullo modo est sed ex qualitatibus effecta
substantia. Itaque iure differentia, quae pure ac simpliciter qualitas est, in
eo quod quale est sciscitantibus respondetur, species vero in eo quod quid sit,
licet ipsa quoque quaedam qualitas sit non simplex sed aliis qualitatibus
informata. Rursus illa quoque differentia est, quia plures sub se species
differentia continet, species vero tantum individuis praesunt. Rationabilitas
enim et hominem claudit et deum, quadrupes equum, bovem, canem et caetera, homo
vero solos individuos. Atque in aliis speciebus eadem ratio est. Idcirco enim
definitiones quoque secutae sunt, ut differentia vocaretur quod in pluribus
specie differentibus in eo quod quale sit praedicatur, species vero quod de
pluribus numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur. Ideo etiam
superioris naturae sunt differentiae, quoniam continentes sunt specierum. Nam
si quis auferat differentiam, speciem ƿ quoque sustulerit, ut si quis auferat
rationabilitatem, hominem deumque consumpserit, si vero hominem tollat,
rationabiiitas nuanet in speciebus reliquis constituta. Est igitur differentiae
specieique distantia quod una differentia plures species contmerc potest,
species vero nullo modo. Alia rursus est dlfferentia, quoniam ex pluribus
differentiis una saepe species iungitut, ex pluribus speciebus nulla speciei
substantia copulatur. Iunctis enim differentiis mortali ac rationali factus est
homo, iunctis vero speciebus nulla umquam species informatur. Quodsi quis
occurrat dicens quoniam permixtus asino equus efficit mulum, non recte dixerit.
Individua enim individuis iuncta individua rursus alia fortasse perficiunt, ipseuero
equus simpliciter, id est universaliter, et asinus universaliter neque
permisceri possunt neque aliquid, si cogitatione misceantur, efficiunt. Constat
igitur differentias quidem plurimas ad unius speciei substantiam convenire,
species vero in alterius speciei naturam nililo modo posse congruere. DIFFERENTIA
VERO ET PROPRIUM COMMUNE QUIDEM HABENT AEQUALITER PARTICIPARI AB HIS QUAE EORUM
PARTICIPANT; AEQUALITER ENIM RATIONALIA RATIONALIA SUNT ET RISIBILIA RISIBILIA.
ET SEMPER ET OMNI ADESSE COMMUNE ƿ UTRIUSQUE EST. SI ENIM CURTETUR QUI EST
BIPES SED AD ID QUOD NATUM EST SEMPER DICITUR; NAM ET RISIBILE IN EO QUOD NATUM
EST HABET ID QUOD EST SEMPER SED NON IN EO QUOD SEMPER RIDEAT. Nunc
differentiae propriique communia continua ratione persequitur. Commune enim
dicit esse proprio ac differentiae quod aequaliter participantur -- aeque enim
omnes homines rationabiles sunt, aeque risibiles -- illud, quia substantiam
monstrat, istud, quia est aequum proprium speciei et subiectam speciem non
relinquit. Aliud etiam his commune subiungit: aequaliter enim semper
differentia subiectis adest ut proprium; semper enim homines rationabiles sunt,
ut semper quoque risibiles. Sed obici poterat non semper esse bipedem hominem,
cum sit bipes differentia, si unius pedis perfectione curtetur. Quam tali modo
solvimus quaestionem. Propria et differentiae non in eo quod semper habeantur
sed in eo quod semper natutaliter haberi possunt, semper dicuntur adesse
subiectis. ƿ Si enim quis curtetur pede, nihil attinet ad naturam, sicut nihil
ad detrahendum proprium valet, si homo non rideat. Haec enim non in eo quod
assint sed in eo quod per naturam adesse possint, semper adesse dicuntur. Ipsum
enim semper non actu esse dicimus sed natura. Numquam enim fieri potest, ut per
naturae ipsius proprietatem non semper homo bipes sit, etiamsi potest fieri, ut
pede curtetur, etiam si deminuto pede sit natus; in his enim non speciei atque
substantiae sed nascenti individuo derogatur. PROPRIUM AUTEM DIFFERENTIAE EST
QUONIAM HAEC QUIDEM DE PLURIBUS SPECIEBUS DICITUT SAEPE, UT RATIONALE DE HOMINE
ET DE DEO, PROPRIUM vero DE UNA SOLA SPECIE, CUIUS EST PROPRIUM. ET DIFFERENTIA
QUIDEM ILLIS EST CONSEQUENS QUORUM EST DIFFERENTIA SED NON CONVERTITUR, PROPRIA
VERO CONVERSIM PRAEDICANTUR QUORUN SUNT PROPRIA, IDCIRCO QUONIAM CONVERTUNTUR. Distat
a proprio differentia, quia differentia plurimas species ƿ claudit ac de his
omnibus praedicatur, proprium vero uni tantum speciei cui iungitur adaequatur.
Rationale enim de homine atque de deo, quadrupes de equo et caeteris
animalibus, risibile vero unam tantum tenet speciem, id est hominem. Unde fit
ut differentia semper speciem consequatur, species vero differentiam minime.
Proprium vero ac species alterius sese vicibus aequa praedicatione comitantur.
Sequi vero dicitur, quotiens quolibet prius nominato posterius reliquum
convenit nuncupari, ut si dicam 'omnis homo rationabilis est', prius hominem,
posterius apposui differentiam; sequitur ergo differentia speciem. At si
convertam nomina dicamque 'omnis rationabile homo est', propositio non tenet
veritatem; igitur species differentiam nulla ratione comitatur. Proprium vero
et species quia converti possunt, mutuo se secuntur: omnis homo risibilis est
et omne risibile homo est. DIFFERENTIAE AUTEM ET ACCIDENTI COMMUNE QUIDEM EST
DE PLURIBUS DICI, COMMUNE VERO AD EA QUAE SUNT ƿ INSEPARABILIA ACCIDENTIA,
SEMPER ET OMNIBUS ADESSE; BIPES ENIM SEMPER ADEST OMNIBUS CORUIS ET NIGRUM ESSE
SIMILITER. Duo quidem differentiae et aecidentis communia proponit, quorum unum
separabilibus et inseparabilibus accidentibus cum differentia commune est, ab
altero vero separabile accidens segregatur. Tantum vero inseparabile secundo
communi concluditur. Est enim commune differentiae cum omnibus accidentibus de
pluribus praedicari; nam et separabilia et inseparabilia accidentia sicut
differentia de pluribus speciebus et individuis praedicantur, ut bipes de coruo
atque cygno et de his individuis quae sub coruo et cygno sunt, nuncupatur. Item
de eodem coruo atque cygno album et nigrum, quae sunt inseparabilia accidentia,
praedicantur. Ambulare enim vel stare, dormire ac vigilare de eisdem dicimus,
quae sunt accidentia separabilia, reliqua vero communitas ea tantum accidentia
videtur includere quae sunt inseparabilia. Nam sicut differentia semper subiectis
speciebus adhaerescit, ita etiam inseparabilia accidentia numquam videntur
deserere subiectum. ut enim bipes, quod est differentiat numquam coruorum
speciem derelinquit, ita nec nigrum, quod accidens inseparabile est.
Differentia enim idcirco non relinquit subiectum, quoniam cius substantiam
complet ac perficit, accidens vero huiusmodi, quia noo potest separari; neque
enim possit esse accidens inseparabile, si subiectum aliquando relinquit. DIFFERUNT
AUTEM QUONIAM DIFFERENTIA QUIDEM CONTINET ET NON CONTINETUR -- CONTINET ENIM
RATIONABILITAS HOMINEM -- ACCIDENTIA VERO QUODAM QUIDEM MODO CONTINENT EO QUOD
IN PLURIBUS SUNT, QUODAM VERO MODO CONTINENTUR EO QUOD NON UNIUS ACCIDENTIS
SUSCEPTIBILIA SUNT SUBIECTA SED PLURIMORUM. ET DIFFERENTIA QUIDEM ININTENTIBILIS
EST ET IRREMISSIBILIS, ACCIDENTIA VERO MAGIS ET MINUS RECIPIUNT. ET IMPERMIXTAE
QUIDEM SUNT CONTRARIAE DIFFERENTIAE, MIXTA VERO CONTRARIA ACCIDENTIA. HUIUSMODI
QUIDEM COMMUNIONES ET PROPRIETATES DIFFERENTIAE ET CAETERORUM SUNT, SPECIES
VERO QUO QUIDEM DIFFERAT A GENERE ET DIFFERENTIA, DICTUM EST IN EO QUOD
DICEBAMUS, QUO GENUS DIFFERRET A CAETERIS ET QUO DIFFERENTIA DIFFERRET A
CAETERIS. Post differentiae et accidentis redditas communitates nunc de eorum
differentiis tractat. Ac primum quidem talem proponit. Differentia, inquit,
omnis speciem continet rationabilitas enim continet hominem, quoniam plus
rationabilitas quam species, id est homo, praedicatur: supergressa enim
substantiam hominis in deum usque diffunditur. Accidentia vero aliquando quidem
continent, aliquando continentur. Continent quidem, quia quodlibet unum
accidens speciebus adesse pluribus consuevit, ut album cygno et lapidi? Nigrum
coruo, Aethiopi atque hebeno, continentur vero, quoniam plura accidentia uni
accidunt speciei, ut videatur illa species plurima accidentia continere. Cum
enim Aethiopi accidit ut sit niger, accidit ut sit simus, ut crispus, quae
cuncta sunt accidentia Aethiopis, species, quod est homo, omnia quae habet
intra se plurima accidentia videtur includere. Huic occurri potest: quoniam
differentiae quoque aliquo modo continentur, aliquo modo continent, ut
rationabilitas continet hominem -- plus enim quam de homine praedicatur --
continetur quoque ab homine, quia non solum hanc differentiam homo continet,
verum etiam mortalem. Respondebimus: omnia quaecumque substantialiter de
pluribus praedicantur, ab his de quibus dicuntur non poterunt contineri; quo
fit ut differentiae quidem non contineantur ab specie, etsi sint differentiae
plures quae speciem forment. Accidentia vero continentur, quoniam accidentia
speciei substantiam nulla praedicatione constituunt; nam nec pioprie
universalia dicuntur ƿ accidentia, cum de speciebus pluribus dicuntur,
differentiae vero maxime. Quae enim quorumlibet universalia sunt, ea necesse
est eorum quorum sunt universalia, etiam substantiam continere. Quo fit ut quia
differentiae substantiam monstrant, intentione ac remissione careant -- una
enim quaeque substantia neque contrahi neque remitti potest -- at vero
accidentia quoniam nullam constitutionem substantiae profitentur, intentione
crescunt et remissione decrescunt. Illa quoque eorum est differentia, quod
differentiae contrariae permisceri, ut ex his fiat aliquid, non queunt,
accidentia vero contraria miscentur et quaedam medietas ex alterutra
contrarietate coniungitur. Ex rationabili enim et irrationabili nihil in unum
iungi potest, ex albo vero et nigro coniunctis fit aliquis medius color. Expositis
igitur distantiis differentiae ad caetera restat de specie dicere, cuius quidem
differentias ad genus ante collegimus, cum generis ad speciem differentias
dicetamus, eiuselem etiam speciei distantias ad differentiam diximus, cum
differentiae ad species dissimilitudines monstrabamus. Restat igitur speciem
proprii et accidentium communioni coniungere, tum differentia segregare. SPECIEI
AUTEM ET PROPRII COMMUNE EST DE SE INVICEM PRAEDICARI; NAM SI HOMO, RISIBILE
EST, ET SI RISIBILE, HOMO EST -- RISIBILE VERO QUONIAM SECUNDUM ID QUOD NATUM
EST SUMI OPORTET, SAEPE IAM DICTUM EST -- AEQUALITER ENIM SUNT SPECIES HIS QUAE
EORUM PARTICIPANT ET PROPRIA QUORUM SUNT PROPRIA. Commune, inquit, habent
propria atque species ad se ipsa praedicationes habere conversas. Nam sicut
species de proprio, ita proprium de specie praedicatur; namque ut est homo
risihilis, ita risibile homo est; idque iam saepius dictum esse commemorat.
Cuius communitatis rationem subdidit, eam scilicet, quia aequaliter species
individuis participantur, sicut eadem propria his quorum sunt propria. Quae
ratio non videtur ad conversionem praedicationis accommoda sed potius ad illam
aliam similitudinem, quia sicut species aequaliter individuis participantur,
ita etiam propria; aeque enim Socrates et Plato homines sunt, sicut etiam
risibiles. Itaque tamquam aliam communionem debemus accipere quod est additum:
AEQUALITER ENIM SUNT SPECIES HIS QUAE EORUM PARTICIPANT ET PROPRIA QUORUM SUNT
PROPRIA. An magis intellegendum est hoc modo dictum, tamquam si diceret
'aequalia enim sunt species et propria'? Nam quia species eorum sunt species
quae speciebus ipsis participant. Et propria eorum propria quael propriis
participant, proprium atque species aequaliter utrisque sunt, id est neque
species superuadit ea quae specie participant, ƿ neque propria superuadunt ea
quae propriis participant. Cumque haec propria specierum sint propria, species
ac propria aequalia esse necesse est atque invicem praedicari. DIFFERT AUTEM
SPECIES A PROPRIO, QUONIAM SPECIES QUIDEM POTEST ET ALIIS GENUS ESSE, PROPRIUM
VERO ET ALIARUM SPECIERUM ESSE IMPOSSIBILE EST. ET SPECIES QUIDEM ANTE
SUBSISTIT QUAM PROPRIUM, PROPRIUM VERO POSTEA FIT IN SPECIE; OPORTET ENIM
HOMINEM ESSE, UT SIT RISIBILE. AMPLIUS SPECIES QUIDEM SEMPER ACTU ADEST
SUBIECTO, PROPRIUM vero ALIQUANDO POTESTATE; HOMO ENIM SEMPER ACTU EST
SOCRATES, NON VERO SEMPER RIDET, QUAMVIS SIT NATUS SEMPER RISIBILIS. AMPLIUS
QUORUM TERMINI DIFFERENTES, ET IPSA SUNT DIFFERENTIA; EST AUTEM SPECIEI QUIDEM
SUB GENERE ESSE ET DE PLURIBUS ƿ ET DIFFERENTIBUS NUMERO IN EO QUOD QUID EST
PRAEDICARI ET CAETERA HUIUSMODI, PROPRII VERO QUOD EST SOLI ET SEMPER ET OMNI
ADESSE. Primam proprii et speciei differentiam dicit quoniam species potest
aliquando in alias species derivari, id est potest esse genus, ut animal, cum
sit species animati, potest esse hominis genus. Sed nunc non de his speciebus
loquitur quae sunt specialissimae, atque hunc confundele videtur errorem, quod
cum de his speciebus dicere proposuerit quae essent ultimae, nunc de his quae
sunt subalternae et saepe locum generis optineant disserit. Propria vero nullo
modo esse genera possunt, quoniam specialissimis adaequantur; quae quoniam
genera esse non queunt, nec propria quae sibi sunt aequalia, genera es se
permittuntur. Rursus species semper ante subsistit quam proprium -- nisi enim
sit homo, risibile esse non poterit -- et cum ista simul sint, tamen
substantiae cogitatio praecedit proprii rationem. Omne enim proprium in
accidentis genere collocatur, eo vero differt ab accidenti, quia circa omnem
solam quamlibet unam speciem vim propriae praedicationis continet. Quodsi
priores sunt substantiae quam accidentia, species vero substantia est, proprium
vero accidens, non est dubium quin prior sit species. Proprium vero posterius.
Discernuntur ƿ etiam species a propriis actus potestatisque natura; species
enim actu semper individuis adest, propria vero aliquotiens actu, potestate
autem semper. Socrates enim et Plato actu sunt homines, non vero semper actu
rident sed risibiles esse dicuntur, quia tametsi non rideant, ridere tamen
potenlnt. Natura itaque species et proprium semper subiectis adest sed actu
species. Proprium vero non semper actu, velut dictum est. At rursus quoniam
definitio substantiam monstrat, quorum diversae sunt definitiones, diversas
necesse est esse substantias; speciei vero et proprii diversae sunt
definitiones, diversae sunt igitur substantiae. Est autem speciei definitio
esse sub genere et de pluribus numero differentibus in eo quod quid sit
praedicari; quam superius frequenter expositam nunc iterare non opus est.
Proprium vero non ita: definitur: proprium est quod uni et omni et semper
speciei adest. Quodsi definitiones diversae sunt, non est dubium speciem ac
proprium secundum naturae suae terminos discrepare. SPECIEI VERO ET ACCIDENTIS
COMMUNE QUIDEM EST DE PLURIBUS PRAEDICARI; RARAE VERO ALIAE SUNT COMMUNITATES ƿ
PROPTEREA, QUONIAM QUAM PLURIMUM A SE DISTANT ACCIDENS ET ID CUI ACCIDIT. Speciei
atque accidentis similitudinem communem dicit de pluribus praedicari; de
pluribus enim dicitur species, sicut et accidens. Raras vero dicit esse alias
eorum communiones idcirco, quoniam longe diversum est id quod accidit et cui
accidit. Cui enim accidit, subiectum est atque suppositum, quod vero accidit,
superpositum est atque advenientis naturae. Item quod supponitur substantia
est, quod vero velut accidens praedicatur, extrinsecus venit. Quae omnia multam
eius quod est subiectum et eius quad est accidens differentiam faciunt. Tamen
inveniri etiam aliae possunt speciei et accidentis inseparabilis communitates,
ut semper adesse subiectis -- aeque enim homo singulis hominibus semper adest
et inseparabilia accidentia singulis individuis praesto sunt -- et quod sicut
species de his quae individua continet, aeque de pluribus accidentia individuis
praedicantur; nam homo de Socrate et Platone, nigrum vero atque album de
pluribus coruis et cygnis quibus accidit nuncupatur. PROPRIA VERO UTRIUSQUE
SUNT, SPECIEI QUIDEM IN EO QUOD QUID EST PRAEDICARI DE HIS QUORUM EST SPECIES,
ƿ ACCIDENTIS AUTEM IN EO QUOD QUALE QUIDDAM EST VEL ALIQUO MODO SE HABENS; ET
UNAMQUAMQUE SUBSTANTIAM UNA QUIDEM SPECIE PARTICIPARE, PLURIBUS AUTEM
ACCIDENTIBUS ET SEPARABILIBUS ET INSEPARABILIBUS; ET SPECIES QUIDEM ANTE
SUBINTELLEGI QUAM ACCIDENTIA, VEL SI SINT INSEPARABILIA -- OPORTET ENIM ESSE
SUBIECTUM, UT ILLI ALIQUID ACCIDAT -- ACCIDENTIA VERO POSTERIORIS GENERIS SUNT
ET ADVENTICIAE NATURAE. ET SPECIEI QUIDEM PARTICIPATIO AEQUALITER EST,
ACCIDENTIS VERO, VEL SI INSEPARABILE SIT, NON AEQUALITER; AETHIOPS ENIM ALIO
AETHIOPE HABEBIT COLOREM VEL INTENTUM AMPLIUS VEL REMISSUM SECUNDUM NIGREDINEM.
RESTAT IGITUR DE PROPRIO ET ACCIDENTI DICERE; QUO ENIM PROPRIUM AB SPECIE ET
DIFFERENTIA ET GENERE DIFFERT, DICTUM EST. Quod nunc proprium speciei et
accidentis se exequi pollicetur, tale proprium intellegendum est quod, ut
superius dictum est, ad comparationem dicitur differentium rerum. Species enim
in eo quod quid est praedicatur, accidens vero in eo quod quale est. Qua
differentia non ab accidentibus solis species ƿ discernitur, verum etiam a
differentiis ac propriis, nec solum species ab eisdem, verum etiam genus.
Praeterea quod species in eo quod quid est praedicatur, accidens vero in eo
quod quomodo sese habeat, id quoque commune est cum genere; genus quippe ab
accidenti in eo quod quid est et quomodo se habeat praedicatione dividitur.
Item ullam quamque substantiam una videtur species continere, ut Socrntem homo,
atque ideo Socrati una tantum propinquitas est species hominis. Rursus
individuo equo una species equi est proxima, itemque in caeteris; uni cuique
enim substantiae una species praeest. At vero uni cuique substantiae non unum
accidens iungitur; uni cuique enim substantiae plura semper accidentia
superveniunt, ut Socrati quod caluus, quod simus, quod glaucus, quod propenso
ventre, et in aliis quidem substantiis de numero accidentium idem convenit.
Dehinc semper ante accidentia species intelleguntur. Nisi enim sit homo cui
accidat aliquid, accidens esse non poterit, et nisi sit quaelibet substantia
cui accidens possit adiungi, accidens non erit. Omnis autem substantia propria
specie continetur. Recte igitur prins species, accidentia vero posterius
intelleguntur; posterioris enim sunt, ut ait, generis et adventiciae naturae.
Nam quae substantiam non informant, recte adventiciae naturae esse dicuntur et
posterioris generis; his enim substantiis assunt quae ante differentiis
informatae sunt. Rursus quoniam species substantiam ƿ monstrat, substantia
vero, ut dictum est, intentione ac remissione caret, speciei participatio
intentionem remissionemque non suscipit. Accidens vero vel si inseparabile sit,
potest intentionis remissionisque cremento et detrimento variari, ut ipsum
inseparabile accidens quod Aethiopibus inest, nigredo. Potest enim quibusdam
talis adesse, ut sit fuscis proxima, aliis vero talis, ut sit nigerrima. Restat
nunc proprii communiones ac differentias persequi. Sed quo proprium differat a
genere vel specie vel differentia superius demon stratum est, cum quid genus
vel species vel differentia a proprio distaret ostendimus. Nunc reliqua ad
communitatem vel differentiam consideratio est, quid proprium accidentibus aut
iungat aut segreget. COMMUNE AUTEM PROPRII ET INSEPARABILIS ACCIDENTIS EST QUOD
PRAETER EA NUMQUAM CONSTANT ILLA IN QUIBUS CONSIDERANTUR; QUEMADMODUM ENIM
PRAETER RISIBILE NON SUBSISTIT HOMO, ITA NEC PRAETER NIGREDINEM SUBSISTIT ƿ
AETHIOPS, ET QUEMADMODUM SEMPER ET OMNI ADEST PROPRIUM, SIC ET INSEPARABILE
ACCIDENS. Quoniam proprium semper adest speciebus nec eas ullo modo relinquit
quoniamque inseparabile accidens a subiecto non potest segregari, hoc illis
inter se videtur esse commune. Quod ea in quibus insunt, praeter propria vel
inseparabilia accidentia esse non possint. Inseparabilia vero accidentia
comparat, quoniam, ut in specie dictum est, rarissimae sunt speciei atque
accidentis similitudines. Quocirca multo magis proprii atque accidentis communitates
difficile reperiuntur. Accidens enim in contrarium dividi solet, in separabile
accidens atque in inseparabile, quae vero sub genere in contrarium dividuntur,
ea nullo alio nisi tantum generis praedicatione participant. Quodsi proprium
inseparabile quoddam accidens est, a separabili accidenti plurimum differt,
atque ideo nullas proprii et separabilis accidentis similitudines quaerit. Sed
quia ipsum proprium certis quibusdam causis ab inseparabilibus accidentibus
differt, horum et communitates inveniri possunt et inter se differentiae.
Quarum una quidem ea est quam superius exposuimus, secunda nero quoniam sicut
proprium semper et omni speciei adest. Ita etiam inseparabile accidens; nam
sicut risibile omni homini et semper adest, ita etiam nigredo omni coruo et
semper adiuncta est. DIFFERT AUTEM QUONIAM PROPRIUM UNI SOLI SPECIEI ADEST,
QUEMADMODUM RISIBILE HOMINI, IN SEPARABILE VERO ACCIDENS, UT NIGRUM, NON SOLUM
AETHIOPI SED ET IAM CORNO ADEST ET CARBONI ET HEBENO ET QUIBUSDAM ALIIS. QUARE
PROPRIUM CONVERSIM PRAEDICATUR DE EO CUIUS EST PROPRIUM ET EST AEQUALITER,
INSEPARABILE AUTEM ACCIDENS CONVERSIM NON PRAEDICATUR. ET PROPRIORUM QUIDEM
AEQUALITER EST PARTICIPATIO, ACCIDENTIUM VERO HAEC QUIDEM MAGIS, ILLA VERO
MINUS. SUNT QUIDEM ETIAM ALIAE COMMUNITATES VEL PROPRIETATES EORUM QUAE DICTA
SUNT SED SUFFICIUNT ETIAM HAEC AD DISCRETIOLLEM EORUM COMMUNITATISQUE
TRADITIONEM. Proprii atque accidentis prima quidem differentia est quia
proprium semper de una tantum specie dicitur, accidens vero minime sed eius praedicatio
in plurimas diversi generis substantias speciesque diffunditur. Risibile enim
de nullo alio nisi de homine praedicatur, nigrum vero, quod est inseparabile
quibusdam accidens, tam coruo quam Aethiopi, quae diversa sunt specie, tam
coruo atque hebeno, quae differunt generibus, non tantum specie, praesto est.
Quo fit ut propriis quidem ƿ conversio aequa seruetur, in accidentibus vero
minime. Quoniam enim propria in singulis esse possunt atque omnes continent,
species converso ordine praedicantur; nam quod risibile est homo est, et quod
homo, risibile. Nigrum vero non ita sed ipsum quidem de his praedicari potest
quibus inest, illa vero ad huius praedicationem converti retrahique non
possunt; nigrum enim de carbone, hebeno, homine atque coruo praedicatur, haec
vero de nigro minime. Nam quae plurima continent, de his quae continent
praedicari possunt, ea vero quae continentur, de sese continentibus nullo modo
nuncupantur. Rursus proprium quidem aequaliter participatur, accidens
remissionibus atque intentionibus permutatur. Omnis enim homo aeque risibilis
est, Aethiops vero non aequaliter niger est sed, ut dictum est. Alius quidem
panlo minus niger, alius vero tacterrimus invenitur. Et de proprii quidem atque
accidentis differentiis satis dictum est. Restabat vero accidentis ad caetera
communiones proprietatesque explicare sed iam superius adnumeratae sunt, cum
generis, differentiae, speciei et proprii ad accidens similitudines ac
differentias assignavimus. Fortasse autem his institutus animus et sollertior
factus alias praeter eas quas nunc diximus communitates vel differentias
quinque rerum quae superius sunt positae reperiet sed ad discretionem atque
eorum similitudines comparandas ea fere quae sunt dicta sufficiunt. Nos etiam,
quoniam promissi operis portum tenemus atque huius libri seriem primo quidem ab
rhetore Victorino, post vero a nobis ƿ Latina oratione conversam gemina
expositione patefecimus, hic terminum longo statuimus operi continenti quinque
rerum disputationem et ad Praedicamenta servanti. Expeditis his quae ad
praedicamenta Aristotelis Porphyrii institutione digesta sunt, hos quoque
commentarios in praedicamenta perscribens mediocris styli seriem persecutus,
nihil de aliorum quaestionum tractatione permiscui sed dilucidandi moderatione
servata, nec angere lectorem brevitate volui nec dilatatione confundere. Quare
prius breviter huius operis aperienda videtur intentio, quae est huiusmodi:
Rebus praeiacentibus, et in propria principaliter naturae constitutione
manentibus, humanum solum genus exstitit, quod rebus nomina posset imponere.
Unde factum est ut sigillatim omnia prosecutus hominis animis singulis vocabula
rebus aptaret. Et hoc quidem (verbi gratia) corpus hominem vocavit, illud vero
lapidem, aliud lignum, aliud vero 159B colorem. Et rursus quicumque ex se alium
genuisset, patris vocabulo nuncupavit. Mensuram quoque magnitudinis proprii
forma nominis terminavit, ut diceret bipedale esse, aut tripedale, et in aliis
eodem modo. Omnibus ergo nominibus ordinatis, ad ipsorum rursus vocabulorum
proprietates figurasque reuersus est, et huiusmodi vocabuli formam, quae
inflecti casibus possit, 'nomen' vocavit; quae vero temporibus distribui,
'uerbum'. Prima igitur illa fuit nominum positio, per quam vel intellectui
subiecta vel sensibus designaret. Secunda consideratio, qua singulas
proprietates nominum figurasque perspicerent, ita ut primum nomen sit ipsum rei
vocabulum: ut, verbi gratia, cum quaelibet res homo dicatur. Quod autem ipsum
vocabulum, id est homo, nomen vocatur, non ad significationem nominis ipsius
refertur sed ad figuram, idcirco quod possit casibus inflecti. Ergo prima
positio nominis secundum significationem vocabuli facta est, secunda vero
secundum figuram: et est prima positio, ut nomina rebus imponerentur, secunda
vero ut aliis nominibus ipsa nomina designarentur. Nam cum homo vocabulum sit
subiectae substantiae, id quod dicitur homo, nomen est hominis, quod ipsius
nominis appellatio est. Dicimus enim, Quale vocabulum est homo? et proprie
respondetur: nomen. In hoc igitur opere haec intentio est de primis rerum
nominibus et de vocibus res significantibus disputare, non in eo quod secundum
aliquam proprietatem figuramque formantur sed in eo quod significantes sunt.
Nam quodcumque de substantia 159D vel facere vel pati dicitur, non ita
tractatur quasi unum eorum casibus inflecti possit, aliud vero temporibus
permutari sed quasi aut hominem, aut equum, aut individuum aliquod, aut speciem
genusue 160A significet. Est igitur huius operis intentione vocibus res
significantibus in eo quod significantes sunt pertractare. Haec quidem est
tempori introductionis, et simplicis expositionis apta sententia, quam nos nunc
Porphyrium sequentes, quod videbatur expeditior esse planiorque digessimus. Est
vero in mente de intentione, utilitate et ordine, tribus quaestionibus
disputare, videlicet in alio commentario quem componere proposui de eisdem
categoriis ad doctiores, quarum una est quid praedicamentorum velit intentio,
ibique numeratis diversorum sententiis, docebimus cui vostrum quoque accedat arbitrium,
quod nemo huic in praesentia sententiae repugnare miretur, cum videat quanto
illa sit altior cuius non nimium ingredientium mentes capaces esse potuissent,
ad quos mediocriter 160B imbuendos ista conscripsimus. Afficiendi ergo, et
quodammodo disponendi mediocri expositione sunt in ipsi quasi disciplinae huius
foribus, quos ad hanc paramus scientiam admittere. Hanc igitur causam mutatae
sententiae utriusque operis lector agnoscat, quod illic ad scientiam
Pythagoricam perfectamque doctrinam, hic ad simplices introducendorum motus
expositionis sit accommodata sententia. Sed nunc ad propositum reuertamur,
sitque in praesens praedicamentorum intentio, quae superius est comprehensa, id
est, de primis vocibus significantibus prima rerum genera in eo quod significantes
sunt disputare: et quoniam res infinitae sunt, infinitas quoque voces quae
significant eas esse necesse est: sed infinitorum nulla cognitio est, infinita
namque animo comprehendi 160C nequeunt. Quod autem ratione mentis circumdari
non potest, nullius scientiae fine concluditur, quare infinitorum scientia
nulla est: sed hic Aristoteles non de infinitis rerum significationibus tractat
sed decem praedicamenta constituens, ad quae ipsa infinita multitudo
significantium vocum referri debeat, terminavit: ut, verbi gratia, cum dico
homo, lignum, lapis, equus, animal, plumbum, stannum, argentum, aurum, et alia
huiusmodi quae nimirum infinitum sunt, haec omnia ad unum substantiae vocabulum
deducantur. Haec namque, etsi qua sunt alia quae certae sunt infinita vocabula
unum substantiae nomen includit. Rursus cum dico bipedale, tripedale, sex,
quattuor, decem, lineam superficiem, soliditatem, et quaecumque alia ex eodem
genere qua infinita 160D sunt, uno quantitas nomine continentur, ut haec omnia
sub quantitate ponantur. Rursus cum dico album, vel scientiam, vel bonum, vel
malum, vel alia huiusmodi, quaeque in hoc quoquo genere infinita sunt, unum
tamen nomen concludens omnia qualitatis occurrit, et de aliis quoque similiter.
Rerum ergo diversarum indeterminatam infinitamque multitudinem, decem
praedicamentorum paucissima numerositate concludit, ut ea quae infinita sub
scientiam cadere non poterant, decem propriis generibus definita scientiae
comprehensione claudantur. Ergo decem praedicamenta quae dicimus, infinitarum
in vocibus significationum genera sunt sed quoniam omnis vocum significatio de
rebus est, quae voce significantur in eo quod significantes sunt, genera rerum
necessario significabunt. Ut igitur concludenda sit intentio, dicendum est in
hoc libro de primis vocibus, prima rerum genera significantibus in eo quod
significantes sunt, dispositum esse tractatum. Sed quoniam de intentione dictum
est, breviter huius operis utilitas explicanda est. Nam cum res infinitae
infinitis quoque vocibus significarentur, et (ut dictum est) sub scientiam
venire non possent, hac definitione, qua decem praedicamentorum divisio facta
est, cunctarum rerum et vocum significantium acquirimus disciplinam. Hinc est
quod ad logicum tendentibus primus hic liber legendus occurrit, idcirco quod
cum omnis logica syllogismorum ratione sit constituta syllogismi vero
propositionibus iungantur, propositiones vero sermonibus constent, prima est
utilitas quid quisque sermo significet, propriae scientiae definitione
cognoscere. Haec quoque nobis de decem praedicamentis inspectio, et in physica
Aristotelis doctrina, et in moralis philosophiae 161C cognitione perutilis est,
quod per singula currentibus magis liquebit. Quocirca de ordine quoque libri
huius eadem ratio est. Nam quoniam res simplices compositis natura priores
sunt, quae enim composita sunt, ex simplicibus componuntur. Hic quoniam de
simplicibus vocibus res significentibus disputatur, secundum ipsius
simplicitatis principalem naturam, primus hic Aristotelis liber inchoantibus addiscitur.
Nec illud fere dubium est ad quam partem philosophiae huius libri ducatur
intentio, idcirco quoniam qui de significativis vocibus tractat, de rebus
quoque est aliquatenus tractaturus. Res etenim et rerum significatio iuncta est
sed principalior erit illa disputatio quae de sermonibus est: secundo vero loco
illa quae de rerum ratione formatur. Quare quoniam omnis ars logica de oratione
est, et in hoc opere de vocibus principaliter tractatur (quamquam enim sit
huius libri relatio ad caeteras quoque philosophiae partes) principaliter tamen
refertur ad logicam, de cuius quodammodo simplicibus elementis, id est, de
sermonibus in eo principaliter disputavi. Aristotelis vero neque ullius
alterius liber est, idcirco quod in omni philosophia sibi ipse de huius operis
disputatione consentit, et brevitas ipsa atque subtilitas ab Aristolele non
discrepat, alioqui interruptum imperfectumque opus edidisse videretur qui de
syllogismis scriberet, si aut de propositionibus praetermisisset, aut de primis
vocibus tractatum, quibus ipsae propositiones continentur, omitteret. Quanquam
exstet 162A alter Aristotelis liber de eisdem disputans, eadem fere continens,
cum sit oratione diversus; sed hic proprietatis liber calculum coepit. Archytes
etiam duos composuit libros quos *Kathulous logous* inscripsit, quorum in primo
haec decem praedicamenta disposuit. Unde posteriores quidam non esse
Aristotelem huius divisionis inventorem suspicati sunt, quod Pythagoricus vir
eadem conscripsisset, in qua sententia Iamblicus philosophus est non ignobilis,
cui non consentit Themistius, neque concedit eum fuisse Archytem, qui
Pythagoricus Tarentinusque esset, quique cum Platone aliquantulum vixisset sed
peripateticum aliquem Architem, qui nouo operi auctoritatem uetustate nominis
conderet. Sed de his alias. Restat inscriptio quae varia fuit. Inscripsere
namque 162B alii de rebus, alii de generibus rerum, quos eadem similisque culpa
confudit. Namque (ut docuimus) non de rerum generibus, neque de rebus sed de
sermonibus rerum genera significantibus in hoc opere tractatus habetur, hoc
vero Aristoteles ipse declarat cum dicit: Eorum quae secundum nullam
complexionem dicuntur, singulum aut substantiam significat, aut quantitatem.
Quod si de rebus divisionem faceret, non dixisset "significat"; res enim
significatur, non ipsa significat. Illud quoque maximo argumento est
Aristotelem non de rebus sed de sermonibus res significantibus speculari, quod
ait: Singulum igitur eorum quae dicta sunt, ipsum quidem secundum se in nulla
affirmatione dicitur, horum autem ad se invicem complexione affirmatio fit. Res
enim si iungantur, affirmationem 162C nullo modo perficiunt, affirmatio namque
in oratione est. Quocirca si praedicamenta iuncta faciunt affirmationem
(affirmatio vero nonnisi in oratione est, quae autem iunguntur ut affirmatio
fiat, hae sunt rerum significantes voces) praedicamentorum tractatus non de
rebus sed de vocibus est; male igitur vel de rebus vel rerum generibus
inscripserunt. Annotant alii hunc librum legendum ante Topica, quod nimis
absurdum est. Cur enim non magis ante Physica? Quasi vero minor huius sit libri
usus in Physicis, cum primi Resolutorii ante Topica legantur, et ante primos
Resolutorios Perihermenias liber ad cognitionem veniat inchoantis, cur non
magis hunc librum vel ante Perihermenias, vel ante Resolutorios inscripserunt?
Quare repudianda est inscriptionis istius quoque ipsa sententia, dicendumque
est: Quoniam rerum prima decem genera sunt, necesse fuit decem quoque esse
simplices voces, quae de subiectis rebus dicerentur: omne enim quod significat
de illa re dicitur quam significat, ergo inscribendus liber est de decem
Praedicamentis. Sed forte quis dicat, si de significantibus rerum vocibus ipsa
disputatio est, cur de ipsis disputat rebus? Dicendum est, quoniam res semper
cum propria significatione coniunctae sunt, et quidquid in res venit, hoc
quidem in rerum vocabulis invenitur: quare recte de vocabulis disputans,
proprietatem significantium vocum de his quae significabantur, id est de rebus
assumpsit. Erit alia quoque fortasse quaestio: Cur enim hic orationem in 163A
decem praedicamenta sit partitus, in Perihermenias libro in duas tantum partes
divisionem fecit, in verbum videlicet et nomen? Sed hoc interest quod illic
figuras vocabulorum dividit, in hoc de significationibus tractat, quare non est
sibi ipse contrarius. In Perihermenias enim libro de nomine et verbo considerat
quae secundum figuram quamdam vocabuli sunt, quod illud inflecti casibus
potest, illud variari per tempora: hic vero non secundum has figuras sed in eo
quod voces significantes sunt disputatur: quare diversam in diversis rebus
atque tractatibus faciendo divisionem, nulla contrarietate notabitur, neque
nunc orationem dividit sed ad multitudinem generum nomina ipsa dispertit: nam
quoniam decem rerum genera sunt non secundum orationem sed secundum rerum
significationem in decem praedicamenta voces dividit, deque his tractat. Atque
ideo necesse fuit quodammodo disputationem de rebus quoque misceri, ita (ut
dictum est) ut non aliter nisi ex rebus proprietates in sermonibus apparerent,
atque ita non de rebus proprie sed de praedicamentis, id est de ipsis rerum
significativis vocibus in eo quod significantes sunt, seriem disputationis
orditur. Cur autem, si de praedicamentis disputat, de aequivocis, vel univocis,
vel denominativis primus illi tractatus est? Idcirco nimirum quod quaedam
semper a disputantibus praemittuntur, quibus positis facilior de sequentibus
possit esse doctrina: ut in geometria, prius termini praeponuntur, post
theorematum ordo conteritur. Ita quoque hic quidquid ad praedicamentorum disputationem
possit esse utile, priusquam ad ipsa predicamenta veniret, exposuit: quare
quoniam quae praedicenda erant explicavi, nunc ad ipsius disputationis seriem
textumque veniamus. Quid autem aequivoca vel univoca vel denominativa
utilitatis habeant, secundum ipsas singulorum rationes definitionesque
tractabitur. DE AEQUIVOCIS AEQUIVOCA DICUNTUR QUORUM NOMEN SOLUM COMMUNE EST,
SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO DIVERSA, UT ANIMAL HOMO ET QUOD PINGITUR.
HORUM ENIM SOLUM NOMEN COMMUNE EST, SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO
DIVERSA; SI ENIM QUIS ASSIGNET QUID EST UTRIQUE EORUM QUO SINT ANIMALIA,
PROPRIAM ASSIGNABIT UTRIUSQUE RATIONEM. Omnis res aut nomine aut definitione
monstratur: 163D namque subiectam rem aut proprio nomine vocamus aut
definitione quid sit ostendimus. Ut verbi gratia quamdam substantiam vocamus
hominis nomine, et eiusdem definitionem damus dicentes esse hominem animal
rationale mortale; ergo quoniam res omnis aut definitione aut nomine declaratur,
ex his duobus, nomine scilicet et definitione, diversitates quattuor
procreantur. Omnes namque res aut eodem nomine et eadem definitione iunguntur,
ut homo et animal, utraque enim animalia dici possunt, et utraque una
definitione iunguntur. Est namque animal substantia animata sensibilis, et homo
rursus substantia animata sensibilis, et haec vocantur univoca. Alia vero 164A
quae neque nominibus neque definitionibus coniunguntur: ut ignis, lapis, color,
et quae propriae substantiae natura discreta sunt, haec autem vocantur
diversivoca. Alia vero quae diversis nominibus nuncupantur, et uni definitioni
designationique subduatur, ut gladius, ensis; haec enim multa sunt nomina sed
id quod significant una definitione declaratur, et hoc vocatur multivocum. Alia
vero quae nomine quidem congruunt, definitionibus discrepant: ut est homo
vivens et homo pictus, nam utrumque vel animalia vel homines nuncupantur. Si
vero quis velit picturam hominemque definire, diversas utrisque definitiones
aptabit, et haec vocantur aequivoca. Quare quoniam quid sint aequivoca dictum
est, singulis Aristotelicae definitionis sententias persequamur. AEQUIVOCA,
inquit, dicitur res scilicet, quae per se ipsas aequivocae non sunt, nisi uno
nomine praedicentur: quare quoniam ut aequivoca sint, ex communi vocabulo
trahunt, recte ait, aequivoca dicuntur. Non enim sunt aequivoca sed dicuntur.
Fit autem non solum in nominibus sed etiam in verbis aequivocatio: ut cum dico
complector te, et complector a te. In quibus significationibus cum unum nomen
sit complector, alia tamen faciendi ratio est, alia patiendi: atque ideo hic
quoque aequivocatio est: unum enim nomen quod est complector, diversis faciendi
et patiendi definitionibus terminatur. In praepositionibus quoque et in
coniunctionibus frequenter aequivocatio reperitur, atque ideo quod ait: QUORUM
NOMEN SOLUM COMMUNE EST, 'nomen' accipiendum 164C est omnis rerum per vocem
significatio, id est omne vocabulum non proprium solum, aut appellativum, quod
ab illud tantum nomen pertinet quod casibus inflecti potest sed ad nomen rerum
significationem, qua rebus imposita vocabula praedicamus. SOLUM autem duobus
modis dicitur: semel cum aliquid unum esse dicimus, ut si dicamus solus est
mundus, id est unus; alio vero modo cum dicimus ad quamdam ab altero
divisionem, ut si quis dicat solam me habere tunicam, id est, non etiam togam,
ad divisionem videlicet togae. Hic ergo Aristoteles posuit dicens, SOLUM NOMEN
COMMUNE EST, quasi hoc voluisset intelligi non etiam definitio, aequivoca enim
iunguntur nomine sed definitione dissentiunt. COMMUNE quoque multis dicitur
modis. Dicitur commune quod in partes dividitur, et non iam totum commune 164D
est sed partes eius propriae singularum, ut domus. Dicitur commune quod id
partes non dividitur sed vicissim in usus habentium transit, ut seruus communis
vel equus. Dicitur etiam commune quod utendo cuiusque fit proprium, post usum
vero in commune remittitur, ut est theatrum, nam cum eo utor, meum est, cum
inde discedo, in commune remisi. Dicitur quoque commune quod ipsum quidem
nullis divisum partibus, totum uno tempore in singulos venit, ut vox vel sermo
ad multorum aures uno eodemque tempore totus atque integer pervenit. Secundum
hanc igitur ultimam communis significationem Aristoteles putat aequivocis rebus
commune esse vocabulum. 165A Namque in homine picto et in homine vivo, totum in
utrisque vocabulum dicitur animalis. SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO
DIVERSA, hoc hac significatione praemittit, ut si aliter reddantur definitiones
quam secundum nomen, statim tota definitio labet ac titubet. Ac primum de
definitionis proprietate dicendum est. Illae enim certae definitiones sunt quae
convertuntur, ut si dicas, Quid est homo? animal rationale mortale -- verum
est. Quid est animal rationale mortale? homo -- hoc quoque verum est. At vero
si ita quis dicat, Quid est homo? substantia animata sensibilis -- verum est;
quid substantia animata sensibilis? homo -- hoc non modis omnibus verum est,
idcirco quod equus quoque est substantia animata sensibilis sed homo non est. Ergo
illas constat esse definitiones integras quae converti possunt. Sed hoc fit in
iis quae non de communi sed uno tantum, ut cum de hominis nomine redduntur,
verbi gratia: Animal est commune nomen, si dixerit quis, Homo est substantia
animata sensibilis, procedit: si non convertatur, quia de communi nomine
reddita est definitio; sin vero de uno nomine redditur, tunc de ipso nomine
facienda est definitio; sic tamen est recta facienda, ut hominis definitio sit
animal rationale mortale, non substantia animata sensibilis, illa enim secundum
hominis nomen, ista secundum animalis est reddita. Idem etiam in his nominibus
quae de duabus rebus communiter praedicantur, si secundum nomen substantiae
ratio non reddatur, potest aliquoties fieri, ut ex univocis aequivoca sint, et
ex aequivocis univoca; namque homo 165C atque equus cum secundum nomen animalis
univoca sint, possunt esse aequivoca, si secundum nomen minime definita sunt.
Homo namque et equus communi nomine animalia nuncupatur, si quis ergo hominis
reddat definitionem dicens, animal rationale mortale, et equi, animal
irrationale hinnibile, diversas reddidit definitiones, et erunt res univocae in
aequivocas permutatae. Hoc autem idcirco evenit, quod definitiones non secundum
animalis nomen redditae sunt, quod eorum commune vocabulum est sed secundum
hominis atque equi. Nam si secundum commune nomen quod est animal definitio
redderetur, ita fieret, homo est substantia animata sensibilis, secundum nomen
scilicet animalis; et rursus, equus est substantia animata sensibilis, secundum
nomen rursus animalis, secundum idem namque animalis vocabulum equus atque homo
univoce praedicantur. Rursus ex aequivocis univoca fiunt hoc modo si quis
Pyrrhum Achillis filium et Pyrrhum Epiroten dicat esse univocos, idcirco quod
uno nomine et Pyrrhi dicantur, et sint animalia rationabilia atque mortalia.
Hic secundum nomen hominis reddita definitio, ex aequivocis fecit univoca. Quod
si secundum nomen Pyrrhi definitionis ratio iungeretur vel a parentibus vel a
patria, diversis eos oporteret definitionibus terminari. Recte igitur additum
est, secundum nomen, idcirco quod si aliter facta sit definitio, stabilis esse
nou poterit, et frequenter diversos secum ducit errores. RATIO quoque multimodo
dicitur. Est enim ratio animae, et est ratio computandi, est ratio natura, ipsa
nimirum similitudo nascentium, est ratio qua in definitionibus vel
descriptionibus redditur. Et quoniam generalissima genera genere carent,
individua vero nulla substantiali differentia discrepant, definitio vero ex genere
et differentia trahitur, neque generalissimorum generum, neque individuorum
ulla potest definitio reperiri. Subalternorum vero generum, quoniam et
differentias habent et genera, definitiones esse possunt. At vero quorum
definitiones reddi nequeunt, illa tantum descriptionibus terminantur.
Descriptio autem est quae quamlibet rem propria quadam proprietate designat.
Sive ergo definitio sit sive descriptio, utraque 166B rationem substantiae
designat. Quare cum substantiae rationem dixit, et definitionis et descriptionis
nomen inclusit. Aequivocorum alia sunt casu, alia consilio. Casu, ut Alexander
Priami filius et Alexander Magnus. Casus enim id egit, ut idem utrique nomen
poneretur. Consilio vero, ea quaecumque hominum voluntate sunt posita. Horum
autem alia sunt secundum similitudinem, ut homo pictus et homo verus quo nunc
utitur Aristoteles exemplo: alia secundum proportionem, ut principium est in
numero unitas, in lineis punctus. Et haec aequivocatio secundum proportionem
esse dicitur. Alia vero sunt quae ab uno descendunt, ut medicinale ferramentum;
medicinale pigmentum, ab una enim medicina aequivocatio ista descendit. Alia
quae ad unum referuntur, ut si quis dicat salutaris uectatio est, salutaris
esca est, haec scilicet idcirco sunt aequivoca, quod ad salutis unum vocabulum
referuntur. Cur autem prius de aequivocis post de univocis tractat? Idcirco
quod ipsa decem praedicamenta cum definitionibus diversa sint, uno
praedicationis vocabulo nuncupantur; cuncta enim praedicamenta dicimus, ipsa
vero praedicamenta quoniam rerum genera sunt, de subiectis rebus univoce
praedicantur. Omne enim genus de speciebus propriis univoce dicitur, quare
rectius primo de omnibus praedicamentorum communi vocabulo tractat, quasi
dehinc quemadmodum singula de speciebus propriis praedicarentur, exprimeret. At
si (ut dictum est) non de rebus sed de nominibus libri huius intentio est, cur
de aequivocis et non de aequivocatione tractavit? Aequivocae namque res sunt,
aequivocatio vero vocabulum. Idcirco, quoniam ipsum nomen nihil in se retinet
aequivocationis, nisi diversae sint res de quibus illud vocabulum praedicetur.
Quare inde substantiam ipsa aequivocatio trahit, de ipsis dignius inchoatum
est. Videtur autem alius esse modus aequivocationis quem Aristoteles omnino non
recipit. Nam sicut dicitur pes hominis, ita quoque dicitur pes navis, et pes
montis, quae huiusmodi omnia secundum translationem dicuntur. Translatio vero
nullius proprietatis est. Quare secundum translationem aequivoca nunquam sunt,
nisi propriis et immutabilibus subiectae res vocabulis appellentur. Est autem
talis eorum universalis inspectio. Neque enim omnis translatio ab
aequivocatione seiungitur sed ea tantum cum ad res habentes positum vocabulum,
ab alia iam nominata re nomen ornatus causa transfertur, ut quia iam dicitur
quidam auriga, dicitur etiam gubernator, si quis ornatus gratia cum qui
gubernator est dicat aurigam, non erit auriga nomen aequivocum, licet diversa,
id est, moderatorem currus navisque significet. Sed quoties res quidem vocabulo
eget, ab alia vero re quae vocabulum sumit, tunc ista translatio
aequivocationis retinet proprietatem, ut ex homine vivo ad picturam nomen
hominis dictum est. Et de aequivocis hactenus; nunc de univocis pertractemus.
DE UNIVOCIS UNIVOCA VERO DICUNTUR QUORUM ET NOMEN COMMUNE EST ET SECUNDUM NOMEN
EADEM SUBSTANTIAE RATIO, UT ANIMAL HOMO ATQUE BOS. COMMUNI ENIM NOMINE UTRIQUE
ANIMALIA NUNCUPANTUR, ET EST RATIO SUBSTANTIAE EADEM; SI QUIS ENIM ASSIGNET
UTRIUSQUE RATIONEM, QUID UTRIQUE SIT QUO SINT ANIMALIA, EANDEM ASSIGNABIT
RATIONEM. Post aequivocorum definitionem ad univocorum terminum transitum
fecit, in quibus nihil aliud discrepat, nisi quod aequivoca definitione
disiuncta sunt, univoca ipso quoque termino coniunguntur sed caetera omnia
quaecumque in aequivocorum definitione dicta sunt, in hac quoque univocorum
designatione conveniant. Nam quemadmodum in aequivocis secundum nomen
aequivocarum rerum definitio fiebat, ita quoque in univocis secundum nomen
substantiae ratio assignabitur. Sunt autem univoca aut genera speciebus, aut
species speciebus, genera speciebus, ut animal atque homo. Nam cum hominis
genus sit animal, dicitur homo animal, ergo et animal et homo animalia
nuncupantur. Secundum igitur commune nomen si utrosque definias, dicis animal
esse substantiam animatam atque sensibilem, hominem quoque secundum id quod
animal est, si substantiam animatam sensibilem dixeris, nihil in eo falsitatis
invenies. Species vero speciebus univocae sunt, quae uno atque eodem genere
continentur, ut homo, equus atque bos, his commune genus est animal, et communi
nomine animalia nominantur. Ergo secundum nomen unum quod illis commune est
animalis, una illius ratio definitionis aptabitur, omnia enim sunt substantiae
animatae atque sensibiles. Secundum igitur posteriorem univocationis designationem
Aristoteles qua speciebus species univocae sunt, ut homo et bos, quae sub eodem
sunt genere, sumpsit exemplum. DENOMINATIVA VERO DICUNTUR QUAECUMQUE AB ALIQUO,
SOLO DIFFERENTIA CASU, SECUNDUM NOMEN HABENT APPELLATIONEM, UT A GRAMMATICA
GRAMMATICUS ET A FORTITUDINE FORTIS. Haec quoque definitio nihil habet
obscurum. Casus enim antiqui nominabant aliquas nominum transfigurationes, ut a
iustitia iustus, a fortitudine fortis, etc. Haec igitur nominis transfiguratio,
casus ab antiquioribus vocabatur. Atque ideo quotiescumque aliqua res alia
participat, ipsa participatione sicut rem, ita quoque nomen adipiscitur, ut
quidam homo, quia iustitia participat et rem quoque inde trahit et nomen,
dicitur enim iustus. Ergo denominativa vocantur quaecumque a principali nomine
solo casu, id est sola transfiguratione discrepant. Nam cum sit nomen
principale iustitia, ab hoc transfiguratum nomen iustus efficitur. Ergo illa
sunt denominativa quaecumque a principali nomine solo casus id est sola nominis
discrepantia, secundum principale nomen habent appellationem. Tria sunt autem
necessaria ut denominativa vocabula constituantur: prius ut re participet, post
ut nomine, postremo ut sit quaedam nominis transfiguratio, ut cum aliquis
dicitur a fortitudine fortis, est enim quaedam fortitudo qua fortis ille
participet, habet quoque nominis participationem, fortis enim dicitur. At vero
est quaedam transfiguratio, fortis enim et fortitudo non eisdem syllabis
terminantur. Si quid vero sit quod re non participet, neque nomine participare
potest. Quare quaecumque re non participant, denominativa esse non possunt. Rursus
quoque quae re quidem participant, nomine vero minime, ipsa quoque a
denominativorum natura discreta sunt, ut si quis, cum sit virtus, virtute ipsa
participet, nullo cum alio nomine nisi sapientem vocamus. Sed virtus et
sapientia nomine ipso disiuncta sunt, hic ergo re quidem participat, nomine
vero minime. Quare sapiens a virtute denominatus esse non dicitur sed a
sapientia, qua scilicet et participat, et nomine iungitur, et transfiguratione
diversus est; rursus si transfiguratio non 168C sit, ut quaedam mulier musica,
participat quidem ipsa musicae disciplina, et dicitur musica. Hae igitur
appellatio non est denominativa sed aequivoca, uno enim nomine et disciplina et
ipsa mulier musica dicitur. Quoniam ergo similis terminus syllabarum est, et
nomen simile, et nulla transfiguratio, denominativa esse non poterunt, quare
quidquid denominativa esse non poterunt, quare quidquid denominativum esse
dicitur, illud et re participabit et nomine, et aliqua transfiguratione
vocabuli discrepabit. Haec igitur quae ad praedicamenta necessaria credidit,
praemisit. Multivoca vero et diversivoca respuit, quod ad praesentem tractatum
utilia non putavit. Breviter tamen utraque definienda sunt. Multivoca sunt
quorum plura nomina una definitio est, ut est scutum, clypeus: his enim plura
nomina sed una definitio est; et Marcus Porcius Cato, his enim tot nominibus
res una subiecta est. Diversifica sunt quorum neque nomen idem est, neque eadem
definitio, ut homo, color, et quid. quid omnino a se et nominis nuncupatione et
definitionis ratione discretum est. EORUM QUAE DICUNTUR ALIA QUIDEM SECUNDUM
COMPLEXIONEM DICUNTUR, ALIA VERO SINE COMPLEXIONE. ET EA QUAE SECUNDUM
COMPLEXIONEM DICUNTUR SUNT UT HOMO CURRIT, HOMO VINCIT; EA VERO QUAE SINE
COMPLEXIONE, UT HOMO, BOS, CURRIT, VINCIT. Postquam de coniunctione
definitionum atque nominum quantum ad praesens attinebat opus, sufficienter
exposuit quoniam de primis nominibus prima rerum genera significantibus divisio
facienda est, non nomine sed genere discrepantibus, nunc ostendit quid sit sine
complexione cuiuslibet vocabuli facta prolatio. Sine complexione enim dicuntur
quaecumque secundum simplicem sonum nominis proferuntur, ut homo, equus: his enim
extra nihil adiunctum est. Secundum complexionem dicuntur quaecumque aliqua
coniunctione copulantur, ut aut Socrates aut Plato, vel quaecumque secundum
aliquod accidens coniunguntur. Nam quia, verbi gratia, in Socratem venit
ambulatio, dicimus: Socrates ambulat, et est prolatio ista secundum
complexionem, idcirco quia cum dico: Socrates ambulat. Socratem sum cum
ambulatione complexus. Quod autem ait: EORUM QUAE DICUNTUR, nihil aliud
demonstrare vult nisi de primis rerum vocabulis huius libelli disposuisse
tractatum. Rerum enim vocabula sunt quae dicuntur, ipsa enim proprie nominamus.
EORUM QUAE SUNT ALIA DE SUBIECTO QUODAM DICUNTUR, IN SUBIECTO VERO NULLO SUNT,
UT HOMO DE SUBIECTO QUIDEM DICITUR ALIQUO HOMINE, IN SUBIECTO VERO NULLO EST. Hic
Aristoteles sermonum omnium multitudinem in paruissimam colligit divisionem.
Nam quod rerum vocabulam decem praedicamenta distribuit, maior hac divisione
non potest inveniri, nihil enim esse poterit quod huic divisioni undecimum
adiici queat. Omnis enim res aut substantia est, aut quantitas, aut qualitas,
aut ad aliquid, aut facere, aut pati, aut quando, aut ubi, aut habere, aut
situs; quocirca tot erunt etiam sermones qui ista significent, et haec est
maxima divisio, cui ultra nihil possit adiungi: paruissima vero est quae fit in
quattuor, in substantiam et accidens, et universale et particulare. Omnis enim
res aut substantia est, aut accidens, aut universalis, aut particularis. Sicut
ergo decem superioribus nihil addi poterat, ita ex his quattuor nihil demi. Nam
neque minor ulla divisio his quattuor fieri potest, nec maior quam si denario
limite praedicamenta claudantur. Cum autem in his quattuor divisio facta est,
paucis exponam. Prima quidem rerum est omnium divisio in substantiam atque
accidens. Sed quoniam substantia proferri non potest nisi aut universaliter aut
particulariter intelligatur: nam cum dico homo, rem dixi universalem, idcirco
quod nomen hoc de multis individuis praedicatur: cum vero dico Socrates vel
Plato, rem dixi particularem; quoniam Socrates de nudo subiecto dicitur: et
accidens quoque eodem modo; nam cum dixero scientiam, rem protuli universalem,
idcirco quod scientia et de grammatica et de rhetorica, et de aliis omnibus sub
se positis praedicatur; si vero dixero Platonis scientiam, quoniam omne accidens
quod individua venit individuum fit, particularem scientiam dico, namque
Platonis scientia, sicut ipse Plato, particularis est: igitur quoniam neque
substantia neque accidens ullo modo proferri potest, nisi in suo nomine aut
universalitatis vim, aut particularitatis induat, recte in quattuor divisio facta
est, ut si omnis res aut substantia aut accidens, et horum aut universali, aut
particularis. Ex his igitur quattuor fiunt complexiones. Nam cum venerit
universalitas in substantiam, fit universalis substantia, ut est homo vel
animal. Universale autem est quod aptum est de pluribus praedicari, particulare
vero quod de nullo subiecto praedicatur. Ergo est una complexio universalitatis
et substantiae, ut sit substantia universalis. Si vero particularis substantiae
copulatur, fit substantia particularis, ut est Socrates vel Plato, et quidquid
in substantia individuum reperitur. At cum miscetur universalitas accidenti,
fit accidens universale, ut scientia, quae cum sit accidens, et praeter animam
cui accidit esse non possit, tamen universalis est, quod de subiecta grammatica
vel aliis speciebus praedicari potest. Cum vero particularitas accidenti
coniungitur, fit accidens particulare, ut Platonis vel Aristotelis scientia.
Fiunt enim quattuor complexiones, substantia universalis, substantia
particularis, accidens universale, accidens particulare. Ut autem accidens in
substantiae naturam transeat, vel substantia in accidens, fieri nullo modo
potest, et accidens quidem venit in substantiam sed non ut substantia fiat:
neque enim quoniam color, quod est accidens venit in substantiam, idcirco color
iam substantia est. Nec quoniam substantia suscipit colorem idcirco color iam
substantia fit. Quare neque substantia in accidentis, neque accidens in
substantiis naturam transit. At vero nec particularitas, nec universalitas in
se transeunt. Namque universalitas potest de particularitate praedicari, ut
animal de Socrate vel Platone, et particularitas suscipiet universalitatis
praedicationem sed non ut universalitas sit particularitas, nec rursus ut quod
particulare est universalitas fiat. Ergo quattuor complexiones, universalem
substantiam, universale accidens, particularem substantiam, particulare
accidens Aristoteles disponere cupiens, non eorum nomina sed descriptiones apposuit.
Et quoniam generalissimorum generum definitiones non poterat invenire,
descriptionibus usus est his, id substantiam esse dicens quod in subiecto non
esset, accidens vero quod in subiecto esset. Omne namque accidens in subiecto
est, ut colore in corpore, scientia in anima, et subiectam habet substantiam
omne accidens. Si quis enim substantiam tollat, accidens non erit. Quare
substantia locus quidam est ubi accidentis valeat natura consistere. Ipsa vero
substantia per se constat, atque ideo dicitur substantia, nec ullo subiecto
alio nititur sed cunctis ipsa substantia est. Alioqui si substantia in ullo
subiecto esse posset, esset accidens. Omne enim accidens in subiecto est, et
quidquid in subiecto est, illud est accidens. Quod si substantia esset in
aliquo subiecto, continuo fieret accidens sed substantia accidens esse non
potest, sicut supra docuimus. Quare quoniam accidens in subiecto est,
substantia vero accidens non est, substantia in subiecto non est. Universalitatis
vero descriptio est: de subiecto praedicari. Omnis namque universalitas de
subiectis particularibus praedicatur, nam quoniam universale est animal, vel
homo, de Socrates praedicatur et Platone. Dicitur enim Socrates animal atque
homo. Et quoniam universale est accidens scientia, dicitur de subiecta
grammatica, grammatica enim scientia est. Particularitas vero quoniam ipsa est
rerum ultima et nihil est illi subiectum, de nullo subiecto praedicatur; nam
quoniam universalitas de subiecto praedicatur, particularitas vero
universalitas non est. Particularitas de subiecto non praedicabitur. Ubi enim
res discrepant, et definitio discrepabit; ita quoque in his, nam quoniam
discrepat substantia et accidens, definitiones quoque eorum discrepabunt. Ut
quoniam est accidens in subiecto, erit substantia non in subiecto. Et quoniam
universalitas de subiecto predicatur, particularitas autem ab universalitate
discrepat, de subiecto non praedicatur. Has igitur huiusmodi descriptiones
Aristoteles ita permiscuit dicens: EORUM QUAE SUNT ALIA DE SUBIECTO QUODAM
DICUNTUR, IN SUBIECTO VERO NULLO SUNT, volens scilicet universalem substantiam
demonstrare. Nam quod dixit DE SUBIECTO DICUNTUR, universale est, quod vero ait
IN SUBIECTO NULLO SUNT, substantia: ergo quod ait quaedam DE SUBIECTO dici, IN
SUBIECTO VERO NULLO esse, universalem substantiam demonstrare contendit: ut
enim saepius dictum est, quod de subiecto dicitur, universale est; quod in
nullo subiecto est, substantia. Haec iuncta, id est de subiecto quodam dici, et
in subiecto nullo esse, universalem substantiam demonstrant. Post universalem substantiam
particulare accidens posuit dicens:ALIA AUTEM IN SUBIECTO QUIDEM SUNT, DE
SUBIECTO VERO NULLO DICUNTUR (IN SUBIECTO AUTEM ESSE DICO QUOD, CUM IN ALIQUO
SIT NON SICUT QUAEDAM PARS, IMPOSSIBILE EST ESSE SINE EO IN QUO EST), UT
QUAEDAM GRAMMATICA IN SUBIECTO QUIDEM EST IN ANIMA, DE SUBIECTO VERO NULLO
DICITUR, ET QUODDAM ALBUM IN SUBIECTO EST IN CORPORE (OMNIS ENIM COLOR IN
CORPORE EST). Nam quod ait IN SUBIECTO SUNT accidens monstrat, quod vero
addidit DE SUBIECTO AUTEM NULLO DICUNTUR particulare. Accidens enim in subiecto
est, particularitas de nullo subiecto praedicatur. Ergo quaecumque res ipsa
quidem in subiecto est sed si de nullo subiecto praedicatur, accidens est
particulare, UT est QUAEDAM GRAMMATICA, id est Aristarchi, vel alicuius hominis
individua grammatica: illa enim quoniam individui hominis, ipsa quoque facta
est individua et particularis; ergo quoniam QUAEDAM GRAMMATICA IN ANIMA EST
accidens est, et quoniam DE NULLO SUBIECTO praedicatur, particularis est;
quemadmodum enim ipse Aristarchus de nullo subiecto dicitur, ita quoque eius
grammatica de nullo subiecto praedicatur. Non autem dicit quod ipsa grammatica
particularis est sed quod quaedam grammatica, id est alicuius hominis individui
grammatica, quam scilicet homo particularis propria retinet cognitione. Et
quoniam incorporale accidens posuit quod animae accideret, id est grammaticam,
quae esset in anima; ponit quoque aliud exemplum corporale; ait enim ET QUODDAM
ALBUM IN SUBIECTO EST <IN> CORPORE (OMNIS ENIM COLOR EST IN CORPORE): hic
quoque non omne album dicit esse particulare sed quod ad individuum corpus
album venit. Probatur quoque particulare album in subiecto esse hoc modo, nam
color quod genus est albi vel cuiusdam albi in corpore est, et est in subiecto.
Quare cuius genus in subiecto est, ipsum quoque in subiecto est. Omnes enim
species vel individua propria genere continentur, et eiusdem habent naturam. Quoniam
vero "esse in aliquo" multis dicitur modis, qui velit Aristoteles ostendere
esse in subiecto, paucis absolvam. Dicitur enim esse aliquid in aliquo novem
modis, dicimus enim esse aliquid in loco, ut in foro vel in theatro. Dicimus
quoque esse in aliquo, ut in aliquo uase, ut triticum in modio. Dicitur etiam
esse in aliquo velut pars in toto, ut manus in corpore. Dicitur esse in aliquo
velut totum in partibus, ut corpus in omnibus suis partibus. Rursus velut in
genere species, ut in animali homo, vel genus in speciebus suis. Dicimus quoque
esse in aliquo, velut aliquid in fine esse, ut quoniam bonae vitae finis
beatitudo est, si 172C quis sit beatus; in fine est, scilicet bonae vitae.
Dicimus quoque esse in aliquo ut in quolibet potente, ut in imperatore esse
regimen civitatis. Dicimus quoque velut formam in materia, ut similitudinem Achillis
in aere vel in marmore. Novem igitur modis aliquid in aliquo esse dicitur, ut
in loco, ut in uase, ut pars in toto, ut totum in partibus, ut in genere
species, ut in speciebus genus, ut in fine, ut in imperatores, ut in materia
forma. Horum igitur Aristoteles tria sola commemorat sed duo in unum coniuncta,
aliud separatum. Ait enim: IN SUBIECTO AUTEM ESSE DICO QUOD, CUM IN ALIQUO SIT
NON SICUT QUAEDAM PARS, IMPOSSIBILE EST ESSE SINE EO IN QUO EST. Sensus autem
talis est: Hoc, inquit, dico esse accidens quod sit in subiecto, id est quod
ita sit in altero, ut pars eius 172D non sit et sine aliquo subiecto esse non
possit, ut, verbi gratia, color cum in corpore nulla pars corporis est, et si
color a corpore separatur, color nusquam est. Omnis enim color in solo corpore
est. Ergo illud est accidens quod semper ita in subiecto est altero ut eius
pars non sit, ut cum ab eo in quo est separatur ad nihilum redigatur, ut per se
sine alterius subiecto esse non possit. Quod autem ait ut NON SIT SICUT ALIQUA
PARS, ab ea scilicet significationem aliquo consistendi dividere voluit,
secundum quam partes in toto esse dicimus, non enim tale est subiectum, ut eius
accidens pars sit. Quod vero dicit IMPOSSIBILE EST ESSE SINE EO IN QUO EST, ab
ea scilicet significatione divisit, quae est esse aliquid in uase 173A vel in
loco; quod enim in uase vel in loco est a uase vel loco poterit separari, ut
triticum quod in modio est potest a modio segregari, et homo a theatro
discedere: accidens vero ab eo in quo est segregari non potest. Quare solas
tres posuit significationes, id est secundum quam in uase, vel in loco dicitur
esse, et secundum quam pars in toto est. Sed ut in uase et ut in loco una
sententia distribuit dicens IMPOSSIBILE EST ESSE SINE EO IN QUO EST. Sed fortasse
quis dicat non esse definitionem veram, illa esse in subiecto quae sic sint in
alio non ut sint partes, et sine eo in quo sint esse non possint, Socrates enim
vel homo quilibet cum accidens non sit, tamen semper in loco est et sine loco
esse non potest. Quibus respondendum est quod Socrates loca poterit permutare,
et esse praeter locum in quo fuit: et postremo si intelligentia capiamus, per
se subsistit, accidentia vero per se ipsa non constant. Sed si quis quoque
obiiciat posse locum accidentia permutare, malum namque si in manu teneatur,
manus mali odore completur, adeo odor quod est accidens, in aliud subiectum
transire potest. Sed non hoc ait Aristoteles, quoniam mutare accidens locum non
potest, nec ita dixit impossibile esse sine eo in quo erat sed sine eo in quo
est, hoc enim significat mutare quidem posse locum sed sine aliquo subiecto non
posse subsistere. Quare recta est atque integra definitio eius quod in subiecto
est, quod ita sint in altero non sicut quaedam pars, et impossibile sit esse
sine eo in quo est, secundum autem illam significationem dictum 173C est
secundum quam formam in materia esse dicimus. Namque forma, si in materia sit,
per seipsam nulla ratione consistit. Postquam igitur particulare accidens quid
esset ostendit dicens, quod in subiecto est et de subiecto non praedicatur, et
in subiecto consistentis rei definitionem reddit dicens: QUOD CUM IN ALIQUO SIT
NON SICUT QUAEDAM PARS, IMPOSSIBILE EST ESSE SINE EO IN QUO EST. Ad universale
accidens continenti disputatione reuertitur quod definit hoc modo: ALIA VERO ET
DE SUBIECTO DICUNTUR ET IN SUBIECTO SUNT, UT SCIENTIA IN SUBIECTO QUIDEM EST IN
ANIMA, DE SUBIECTO VERO DICITUR DE GRAMMATICA; ALIA VERO NEQUE IN SUBIECTO SUNT
NEQUE DE SUBIECTO DICUNTUR, UT ALIQUIS HOMO VEL ALIQUIS EQUUS; NIHIL ENIM HORUM
NEQUE IN SUBIECTO EST NEQUE DE SUBIECTO DICITUR. Namque post eius rei quae in
subiecto est definitionem, et post particularis accidentis exempla, ad
universale accidens transitum fecit, inquiens alia esse quae in subiecto sint,
et de subiecto praedicentur, quod scilicet accidens universale significet: nam
quoniam de subiecto dicitur, universale est, quoniam in subiecto est, accidens;
in subiecto ergo 173D esse, et de subiecto praedicari, universale accidens
monstrat. Huius quoque complexionis convenientia proponit exempla: ait enim
SCIENTIAM IN SUBIECTO ESSE IN ANIMA, nam nisi anima sit in qua scit, scientia
nulla est, idcirco quod scientia actus est animae, nam ea quae sunt inanimata
nihil sciunt. Hinc sequitur substantiae particularis propositio, quam scilicet
ita declarat, quod NEQUE IN SUBIECTO sit, NEQUE DE SUBIECTO praedicetur, nam
quod in subiecto non est, substantia est, et quod de subiecto non praedicatur,
particularitas. Utraque igitur res de subiecto non praedicari, et in subiecto
non esse, particularis est substantia. Res igitur quattuor cum propria
complexione non secundum propria nomina sed secundum 174A proprias rationes
definitionesque contexuit. Nam pro substantia universali posuit quod in
subiecto non est et de subiecto praedicatur; pro accidenti particulari dixit
quod in subiecto est et de subiecto non praedicatur. Accidens vero universale
per hoc designavit quod ait quod et in subiecto est et de subiecto dicitur; pro
particulari substantia interposuit quod nec in subiecto est nec de subiecto
praedicatur. Simpliciter autem quae sunt individua et numero singularia de
subiecto nullo dicuntur; in subiecto autem nihil ea prohibet esse, quaedam enim
grammatica in subiecto est. Omnis particularitas aut substantia erit aut accidens;
nam cum dico Socratem, individuam et particulare in significavi substantiam;
cum dico quamdam grammaticam, individuum 174B et particulare accidens dixi.
Individua autem sunt quae neque in alias species dividi possunt, neque in alia
individua. Nam quemadmodum animal dividitur in species, hominem atque equum,
homo autem in singulos homines, id est in Socratem et Platonem et caeteros, sic
Plato et Socrates non dividuntur in alios. Atque hoc idem de accidentibus dici
convenit: nam quemadmodum scientia dividitur in species, grammaticam et
rhetoricam; grammatica vero ipsa in particulares grammaticas, quas scilicet
particulares homines norunt, sic ipsa particularis grammatica in particulares
grammaticas non secatur. Ergo individua sunt quaecumque sunt numero singularia,
et in nullas alias multitudines secundum species vel secundum individua
dividuntur. 174C Omne individuum, quoniam particulare est, de subiecto non
praedicatur; omne autem quod de subiecto non praedicatur, aut substantia erit,
ut Plato, aut accidens, ut quaedam grammatica. Ex his ergo particularibus
substantia scilicet atque accidenti quae de subiecto non praedicantur,
substantia quidem nec in subiecto est, accidens vero in subiecto est. Ita illa
individua quae substantiae sunt in subiecto esse non poterunt, alia vero
individua quae secundum accidentis naturam dicuntur, illa in subiecto esse
nihil prohibet. Atque hoc est quod ait: SIMPLICITER AUTEM QUAE SUNT INDIVIDUA
ET NUMERO SINGULARIA NULLO DE SUBIECTO DICUNTUR, IN SUBIECTO AUTEM NIHIL EA
PROHIBET ESSE; QUAEDAM ENIM GRAMMATICA IN SUBIECTO EST. Hoc enim maluit
demonstrare, et accidentibus substantiis particularibus hoc esse commune, quod
de subiecto non praedicantur. Hoc enim dixit: SIMPLICITER AUTEM QUAE SUNT
INDIVIDUA ET NUMERO SINGULARIA, DE NULLO SUBIECTO DICUNTUR -- subaudiendo
scilicet sive substantiae sint sive accidentia sed non omnia individua non sunt
in subiecto. Individua enim accidentia IN SUBIECTO ESSE NIHIL PROHIBET. QUAEDAM
ENIM GRAMMATICA, cum sit individua et de subiecto non praedicetur, tamen IN
SUBIECTO EST, id est in anima. Sed ut congregatim dicatur, sensus huiusmodi
est, omnia quidem quaecumque sunt individua, de subiecto quidem nullo dicuntur
sed non omnia non sunt in subiecto. Nam cum particularis substantia in subiecto
non sit, ut Plato, particulare tamen accidens in subiecto est, ut quaedam
grammatica in anima. Illud quoque magna attentione notandum est, quis sit huius
ordo propositi. Nam cum sint quattuor complexiones, factae ex quattuor rebus,
quarum duae natura discrepant, ut substantia et accidens, duae quantitate, ut
particularitas et universalitas coniunctis compositisque his quattuor omnibus,
dissentientem lateribus dispositionem fecit. Posuit enim prius substantiam
universalem dicens, quod in subiecto non est et de subiecto dicitur. Post hanc
primam positionem totis discrepantem rebus, rem subdit, id est accidens
particulare, quod in subiecto esset, et de subiecto non praedicatur. Nam cum
accidens dixit, a substantia disgregavit, quod particulare addidit ab universali
disiunxit. Rursus ex alio latere disposuit in divisione accidens universale,
dicens quod in subiecto est, et de subiecto praedicatur; et ultimo substantiam
particularem contrariam superiori accidenti dixit, quod neque in subiecto est,
neque de subiecto praedicatur substantia, particularitem universalitati
accidentis opponens. Sed ut planius quod dicimus sit, figuram descriptionemque
subiecimus in qua superius latus substantia accidentique notavimus, reliquum
particularitatis et universalitatis titulo inscripsimus, Arisiotelicam
complexionem angulariter et per latera designantes. QUANDO ALTERUM DE ALTERO
PRAEDICATUR UT DE SUBIECTO, QUAECUMQUE DE EO QUOD PRAEDICATUR DICUNTUR, OMNIA
ETIAM DE SUBIECTO DICENTUR, UT HOMO DE QUODAM HOMINE PRAEDICATUR, ANIMAL VERO
DE HOMINE, ERGO ET DE QUODAM HOMINE ANIMAL PRAEDICABITUR; QUIDAM ENIM HOMO ET
HOMO EST ET ANIMAL. Cum superius de his quae in subiecto sunt (id est de
accidentibus) loqueretur, definitionem constitutae in subiecto rei, et praeter
subiectum nullo modo permanentis, in media tractatione disposuit, dicens illud
esse quod neque pars esset alicuius nec sine subiecto posset ullo modo
permanere. Patefacto igitur quid sit esse in subiecto, nunc quid sit praedicari
de subiecto declarat. Duobus enim modis praedicationes fiunt, uno secundum
accidens, alio de subiecto: de homine namque praedicatur album, dicitur enim
homo albus, rursus de eodem homine praedicatur animal, dicitur enim homo
animal. Sed illa prior praedicatio, quae est. Homo albus est secundum accidens est:
namque accidens quod est album de subiecto homine praedicatur sed non in eo
quod quid sit, nam cum album sit accidens, homo substantia, accidens de
substantia in eo quod quid sit praedicari non potest; ergo ista praedicatio
secundum accidens dicitur. De subiecto vero praedicari est, quoties altera res
de altera in ipsa substantia praedicatur, ut animal de homine; nam quoniam
animal et substantia est et genus hominis, idcirco in eo quod quid sit de
homine praedicatur. Quare illa sola de subiecto praedicari dicuntur quaecumque
in cuiuslibet rei substantia et in definitione ponuntur; ergo quotiescumque
huiusmodi fuerit praedicatio, ut ALTERUM DE ALTERO UT DE SUBIECTO PRAEDICETUR,
id est ut de eius substantia dicatur, ut animal de homine, hanc proprietatem evenire
necesse est, ut si DE EO QUOD PRAEDICATUR, quidpiam UT DE SUBIECTO, id est eius
substantia, praedicetur necessario idem hoc quod de praedicato dicitur, dicatur
etiam de praedicati subiecto, ut homo praedicatur quidem de Socrate in eo quod
quid sit. Interrogantibus enim quid sit Socrates "hominem"
respondemus. At vero de ipso homine in eo quod quid sit animal dicitur, in
substantia enim hominis animal praedicatur, atque ita fit ut animal quidem de
homine, homo vero de Socrate in eo quod quid sit ut de subiecto praedicentur.
Ergo quoniam ista consequentia, et animal de Socrate in eo quod quid sit
praedicabitur. Potest enim dici interrogantibus quid est Socrates
"animal". Ergo manifestum est quod si qua res de alia ut de subiecto
praedicetur, ut homo de Socrate, de eadem vero re quae praedicatur, de homine
scilicet, alia rursus superior ut de subiecto praedicetur, ut animal necesse
erit et hanc eamdem de subiecto eius de quo ipsum dicitur praedicari, ut animal
de Socrate, Socrates namque subiectus est homini, de quo animal praedicatur.
Ergo constat huiusmodi definitio quae dicit: quoties ALTERUM DE ALTERO
PRAEDICATUR UT DE SUBIECTO, si quid sit quod DE EO QUOD PRAEDICATUR in eo quod
quid sit dici possit, hoc idem ipsum de eo quod prius subiectum erat possit praedicari.
Sed fortasse quisquam dicat minime verum esse quod dictum est, nam cum homo de
Socrate praedicetur (Socrates enim homo est), de homine vero species (homo enim
species est), Socrates species esse non dicitur. Et rursus cum animal de homine
praedicetur, de animali vero genus (animal enim genus est), homo generis
vocabulo caret: non enim dicitur homo esse genus, homo enim genus non est sed
tantum species. His dicendum est quod minus adverterint illam esse definitionem
de subiecto praedicationis, quae in eo quod quid sit unumquodque et in eius
substantia praedicaretur, nunc autem species de homine non in eo quod quid sit
praedicatur. Neque enim si quis hominis definitionem reddat speciem nominavit
sed designativam nomen est tantum, utrum de pluribus speciei differentibus
praedicatur hoc nomen quod est homo, an certe tantum de solis individuis. Nam
quoniam de individuis solis homo praedicetur, idcirco species dicitur, et
quoniam de specie differentibus animal dicitur, idcirco animal genus vocamus.
Et sunt quodammodo nominum nomina. Quare neque genus de animali, neque species
de homine, in eo quod quid sit praedicatur sed tantum designant, quomodo homo
et animal de subiectis (ut dictum est) propriis praedicentur. Ergo non est
mirandum si ad eorum subiectum quae de subiecto dicuntur eius predicati quod de
subiecto non dicitur praedicatio perveniri non potest. DIVERSORUM GENERUM ET
NON SUBALTERNATIM POSITORUM DIVERSAE SECUNDUM SPECIEM ET DIFFERENTIAE SUNT, UT
ANIMALIS ET SCIENTIAE; ANIMALIS QUIDEM DIFFERENTIAE SUNT UT GRESSIBILE ET
VOLATILE ET BIPES, SCIENTIAE VERO NULLA HARUM EST; NEQUE ENIM SCIENTIA AB
SCIENTIA DIFFERT IN EO QUOD BIPES EST. Cum multis modis genus dicatur, solum
quod nunc tractari convenit assumamus. Dicitur enim genus quod de pluribus specie
differentibus in eo quod quid sit praedicatur, ut animal praedicatur de homine,
et de equo, et de cane, et de bove, et de caeteris, quae omnia specie ipsa a se
discrete sunt. Species vero est quod de pluribus numero differentibus in eo
quod quid sit praedicatur, ut homo praedicatur de Catone, Socrate, Platone,
Virgilio, Cicerone, et de singulis hominibus, qui specie ipsa non differunt sed
tantum a se numero distant. Differentia vero est quae sub eodem genere positas
species propria qualitate disterminat, nam cum equus et homo quantum ad genus
unum sint (uterque enim animal est), differentia rationalis et irrationalis
utrosque disiungit ac discernit. 177C Qualitate enim quadam rationabilitatis et
irrationabilitatis uterque a propriae substantiae definitione dissentiunt. Ergo
differentia est quae de pluribus specie differentibus in eo quod quale sit
praedicatur. Namque haec ipsa differentia quae est irrationabilitas de multis
specie differentibus praedicatur, ut de cygno, et equo, et pisce, quae omnia a
se cum specie ipsa dissentient, irrationabilitatis tamen qualitate coniuncta
sunt. Sed non in omnibus differentia de pluribus specie differentibus
praedicatur. Sunt enim quaedam quae non nisi de una specie praedicantur, ut
gravitas de sola terra, levitas de solo igne, proprie dicitur. At vero nec
species semper de pluribus numero differentibus praedicatur; mundi enim species
de uno solo mundo dicitur, et phoenicis species de una tantum phoenice sed
idcirco ita definita est quod frequentius differentia de pluribus specie
differentibus praedicatur quam de uno. Eodemque modo et species frequentius
invenitur de pluribus numero differentibus praedicari, quam de una tantum re ac
singulari. His ita positis, sunt quaedam genera, quae generalissima
nuncupantur, quibus genus inveniri non possit, sunt species quibus alias
subiectas species nullus inveniet. Inter utraque autem sunt alia quae
subalterna genera nominantur, quae superiorum quidem species sunt, posteriorum
vero genera ut substantia genus quidem est generalissimum, ut eius genus
inveniri non possit, homo vero species est, ut eius species alia reperiri non
valeat. Animal vero ad 178A substantiam quidem species est, ad hominem vero
genus. Decem igitur praedicamentorum significatio nihil aliud demonstrat nisi
rerum decem genera quae generalissima nominamus. Ergo quoties genera
generalissima discrepant, eorum quoque species discrepabunt; et quoties species
discrepant, quoniam differentiis disiunguntur atque informantur, differentiae
quoque diversarum specierum discrepabunt. Animal namque et scientia, quoniam
est animal substantia, scientia vero ad aliquid, quoniamque genus animalis est
substantia, et genus scientiae est ad aliquid, omni substantiae a se ratione
discreta sunt, et differentiae quoque scientiae atque animalis omnibus
qualitatibus disiunguntur. Est namque differentia animalis, bipes et quadrupes,
animal enim ab alio animali differt, quod hoc quidem bipes sit, ut homo vel
avis, illud vero quadrupes, ut equus atque bos; illud vero multipes, ut formica
vel apis. Sed scientia differentiis huiusmodi non habet, neque enim scientia a
scientia differt in eo quod bipes est. Quare constat quoties diversa sunt
genera, specierum quoque differentiis esse discretas. At hoc est quod ait:
DIVERSORUM GENERUM ET NON SUBALTERNATIM POSITORUM DIVERSAE SECUNDUM SPECIEM ET
DIFFERENTIAE SUNT. Et hoc exempli adiectione firmavit dicens: ANIMALIS ET
SCIENTIAE diversas esse differentias, nam cum sit bipes animalis differentia,
scientiae non est. Et hoc quidem de diversis generibus dictum est, id est quae
subalterna non sunt. Quod si subalterna sunt genera, nihil prohibet alias
easdem esse differentias, alias diversas, 178C ut avis est species animalis, et
rursus est genus corui, et est subalternum genus, avis. Sed animalis
differentiae sunt rationalis atque irrationalis, avis vero differentia
rationalis non est. Nulla enim avis ab alia avi differt, quod sit rationalis;
ergo hoc loco non sunt eaedem subalternorum generum differentiae. Si quis vero
has generis, id est animalis differentias dicat, ut animalium alia sunt quae
pascantur herbis, alia quae seminibus, alia quae carnibus, hae differentiae
conveniunt in subalterno genere, videlicet in avi; namque avium sunt aliae quae
seminibus uescuntur, aliae quae herbis, aliae quae carnibus, ut uultur et
miluus; ergo in subalternis generibus nihil prohibet easdem esse differentias,
et iterum discrepare; hoc autem idcirco evenit, quia quae de praedicato
dicuntur possunt de subiecto praedicari. Quare quod dicitur de genere potest
etiam dici de specie, atque hoc est quod ait: SUBALTERNORUM VERO GENERUM NIHIL
PROHIBET EASDEM ESSE DIFFERENTIAS; SUPERIORA ENIM DE INFERIORIBUS GENERIBUS
PRAEDICANTUR. Sed cum diceret nihil prohibet easdem esse differentias, hoc
quodam modo voluit de monstrare esse quasdam easdem differentias, alias vero
posse esse diversas, cui rem contrariam intulisse videtur, cum dicit: QUARE
QUAECUMQUE PRAEDICATI DIFFERENTIAE FVERINT, EAEDEM ERUNT ETIAM SUBIECTI. Nam
cum illic dixisset, nihil prohibet esse easdem differentias generum
subalternorum, hic omnes easdem esse declarat, dicit enim: QUAECUMQUE FUERINT
DIFFERENTIAE PRAEDICATI, EASDEM ETIAM SUBIECTI esse; atque haec res plures
maximis illigavit 179A erroribus, ut emendandum crederent locum non ut esset
ita. QUARE QUAECUMQUE PRAEDICATI DIFFERENTIAE FVERINT, EAEDEM ERUNT ETIAM
SUBIECTI sed ut hoc modo. Quare quaecumque subiecti differentiae fuerint,
eaedem erunt etiam praedicati. Sed hoc adiiciendum est, neque enim fieri potest
ut in rem superiorem praedicatio posterioris redundet. Nam cum dicitur
"quaecumque subiecti fuerint differentiae eaedem erunt praedicati",
hoc scilicet significatur, ut praedicatio subiecti redeat in praedicatum --
quod fieri non potest. Sed dicendum est quod sunt aliae differentiae quae
dicuntur completivae praedicati et cuiuslibet illius speciem informantes, quae
communi nomine 'specificae' nominantur. Nam cum dico animatum et sensibile, si
substantiae coniungantur, definitionem et speciem mox animalis 179B efficiunt.
Animal enim est substantia animata sensibilis, atque hae differentiae dicuntur
specificae et completivae. Sunt autem aliae quae ipsae quidem nihil complent
nec ullam speciem reddunt sed genus tantum dividunt, ut rationale et
irrationale: haec enim dividunt genus, id est animal; animal enim rationali
differentia irrationalique dividitur. Ergo illae quae sunt generis divisivae
differentiae possunt aliquoties eaedem esse, possunt aliquoties non eaedem, ut
animalis, quoniam divisibilis est differentia quae est rationale, potest eam
non habere avis, quae est subalternum genus. Et rursus easdem divisibiles
habere potest, ut easdem quas superius diximus. Nam cum dividant animal
differentiae, quae carnibus, herbis, et seminibus uescuntur, eaedem possunt
esse subalterni generis, id est avis; ergo hae divisibiles 179C possunt etiam
esse diversae. Illae vero quae completivae et specificae sunt, aliquando non
praedicari de subiecto non possunt. Ut quoniam animal habet differentias
completivas et suae speciei effectivas, sensibile scilicet et animatum, hae differentiae
de homine quod est subiectum animalis non praedicari non possunt. Omnes enim
specificae differentiae de his praedicantur quorum speciem complent, ut de
animali praedicatur sensibile et animatum, et hoc ut de subiecto. In substantia
enim animalis utraque praedicantur sed animal praedicatur de homine ut de
subiecto; necesse est ergo animatum atque sensibile de homine praedicari ut de
subiecto. Hoc est enim quod superius praemisit cum diceret: QUANDO ALTERUM DE
ALTERO 179D PRAEDICATUR UT DE SUBIECTO, QUAECUMQUE DE EO QUOD PRAEDICATUR
DICUNTUR, OMNIA ETIAM DE SUBIECTO DICENTUR. Atque hoc in omnibus generibus
recte constat intelligi. Ergo divisibiles differentiae possunt aliquando cum
subiectis esse communes, aliquando diversae specificae vero et completivae cum
subiectis communes non esse non possunt. Quod ergo Aristoteles ait: SUBALTERNORUM
VERO GENERUM NIHIL PROHIBET EASDEM ESSE DIFFERENTIAS divisibiles differentias
easdem esse nihil prohibere putandum est, quae possunt esse etiam diversae.
Quod ait vero: QUAECUMQUE PRAEDICATI DIFFERENTIAE FUERINT, EAEDEM ERUNT ETIAM
SUBIECTI de specificis intelligendum est: quae cum speciem cuiuslibet
informent, et de eo quod informant, ut de subiecto, praedicentur, ad quodcumque
ut subiecto praedicatur illud quod ipsae differentiae informant, de eo ut de
subiecto praedicabuntur, et de eo non praedicari non possunt. Quare nihil est
in huiusmodi theoremate quod ullo modo debeat emendari. EORUM QUAE SECUNDUM
NULLAM COMPLEXIONEM DICUNTUR SINGULUM AUT SUBSTANTIAM SIGNIFICAT AUT
QUANTITATEM AUT QUALITATEM AUT AD ALIQUID AUT UBI AUT QUANDO AUT SITUM AUT
HABITUM AUT FACERE AUT PATI. EST AUTEM SUBSTANTIA QUIDEM UT FIGURATIM DICATUR
UT HOMO, EQUUS; QUANTITAS UT BICUBITUM, TRICUBITUM; QUALITAS UT ALBUM; AD
ALIQUID UT DUPLUM, MAIUS; UBI VERO UT IN LYCIO; QUANDO AUTEM UT HERI; SITUS
VERO UT SEDET, IACET; HABERE AUTEM UT CALCIATUS, ARMATUS; FACERE VERO UT
SECARE, URERE; PATI VERO UT SECARI, URI. Post paruissimam in quattuor
enumerationem, id est in substantiam, accidens, universalitatem,
particularitatem, nunc est de partitione maxima tractaturus, quae fit in decem;
hac enim enumeratione maior non potest inveniri, neque enim undecim
praedicamenta poterunt inveniri nec ultra decem ullo modo aliquod genus recte
excogitari potest; quare 180C facit huiusmodi enumerationem sed non divisionem.
Divisio namque fere est generis in species; praedicamentorum vero, quoniam
genus unum non habent, divisio esse non potest sed potius enumeratio est. Sunt
vero quidam qui contendunt recte enumerationem non esse dispositam, alii namque
ut superuacua quaedam demunt, alii ut curto operi addunt, alii vero permutant,
quos nimirum non recte sentire alio nobis opere dicendum est; ait autem: EORUM
QUAE SECUNDUM NULLAM COMPLEXIONEM DICUNTUR. Adeo non de rebus sed de vocibus
tractaturus est, ut diceret DICUNTUR. Res enim proprie non dicuntur sed voces:
et quod addidit, SINGULUM AUT SUBSTANTIAM SIGNIFICAT, late patet eum de vocibus
disputare; non enim res sed voces significant, significantur autem res. Sine
complexione vero dicuntur (ut dictum est) quaecumque 1singulari intellectu et
voce proferuntur: secundum complexionem vero quaecumque aliqua coniunctione vel
accidentis copulatione miscentur. Sed quid ex iis quae secundum nullam
complexionem dicuntur efficitur, ipse demonstrat cum dicit: SINGULA IGITUR
EORUM QUAE DICTA SUNT IPSA QUIDEM SECUNDUM SE IN NULLA AFFIRMATIONE DICUNTUR,
HORUM AUTEM AD SE INVICEM COMPLEXIONE AFFIRMATIO FIT. VIDETUR ENIM OMNIS
AFFIRMATIO VEL FALSA ESSE VEL VERA; EORUM AUTEM QUAE SECUNDUM NULLAM
COMPLEXIONEM DICUNTUR NEQUE VERUM QUICQUAM NEQUE FALSUM EST, UT HOMO, ALBUM,
CURRIT. Significat ergo et hic ea quae sine ulla complexione dicuntur
affirmationis vim non obtinere. 181A Si quis enim dicat homo, vel album, vel
decem, vel quidlibet simplici modo, in eo neque verum aliquid inveniet neque
falsum sed omnis affirmatio vel vera vel falsa est. Igitur universaliter
pronuntiat praedicamenta affirmationis ratione penitus non teneri: sed haec
eadem si cum quadam complexione coniuncta sint fieri propositiones necesse est,
quae in se verum falsumue contineant, Sed non omnis complexio propositionem
facit, nec si dixero: Socrates in foro idcirco iam propositio est; sed si quis
dicat: Socrates in foro ambulat tunc fit propositio, quae aut affirmatio est aut
negatio. Affirmationes autem et negationes, vel verae videntur esse vel falsae:
atque ideo quodcumque neque verum neque falsum est, illud propositio non est.
Ergo quadam complexione 181B ex iis quae secundum nullam complexionem dicuntur
veritas falsitasque conficitur. Affirmationem autem solam nunc Aristoteles
interposuit, idcirco quod omnis affirmatio prior est; hoc enim negatio tollit
quod affirmatio ante constituit: prius quidem secundum significationem sed non
secundum genus, quod alio liquebit loco. Maxime autem monstrat Aristoteles se
non de rebus sed de vocibus tractaturum, quod ait: HORUM AUTEM AD SE INVICEM
COMPLEXIONE AFFIRMATIO FIT; non enim rerum complexione fit affirmatio vel
negatio sed sermonum, nec in rebus est veritas et falsitas sed in intellectibus
atque opinionibus, et post haec in vocibus atque sermonibus. Atque haec
hactenus. Secundum complexionem ergo sunt quaecumque ex integris compositis
fiunt, ut: Socrates ambulat nam et Socrates et ambulat uterque integer sermo
est, et coniunctus affirmationem facit. At vero si quis dicat flammiger, vel
multisonus, vel fluctivagus, secundum complexionem non erit ista prolatio,
idcirco quod ex neutris integris factum est. Horum autem decem praedicamentorum
definitiones inveneri non possunt, idcirco quod ea quae significant
generalissima sunt. Substantia enim et quantitas, et qualitas nulli unquam
generi videntur esse subiecta. Quare quoniam definitio omnis a genere ducitur,
genus quod alii generi subiectum non est a definitione relinquitur. Sed nunc quidem
omnium praedicamentorum convenientia dixit exempla, post vero latius de
unoquoque tractabitur: et quoniam definitio inveniri nulla potest, quibusdam
proprietatibus informantur, quare quoniam de his dictum est plene, ad tractatum
substantiae transeamus.SUBSTANTIA AUTEM EST, QUAE PROPRIE ET PRINCIPALITER ET
MAXIME DICITUR, QUAE NEQUE DE SUBIECTO PRAEDICATUR NEQUE IN SUBIECTO EST, UT
ALIQUI HOMO VEL ALIQUI EQUUS. SECUNDAE AUTEM SUBSTANTIAE DICUNTUR, IN QUIBUS
SPECIEBUS ILLAE QUAE PRINCIPALITER SUBSTANTIAE DICUNTUR INSUNT, HAE ET HARUM
SPECIERUM GENERA; UT ALIQUIS HOMO IN SPECIE QUIDEM EST IN HOMINE, GENUS VERO
SPECIEI ANIMAL EST; SECUNDAE ERGO SUBSTANTIAE DICUNTUR, UT EST HOMO ATQUE
ANIMAL. Quaeritur cur praedicamentorum tractatum a substantiis 182A inchoaverit,
nam quoniam omnis res aut in subiecto est aut in subiecto non est, quidquid in
subiecto est eget subiecto, quoniam in propriis natura non potest consistere:
et quoniam rebus omnibus substantia subiecta est, nihil eorum quae sunt in
subiecto praeter substantiam poterit permanere. Sed prior illa natura est sine
qua alia esse non possunt, quocirca prior naturaliter videtur esse substantia;
non absurde igitur in disputatione quod prius per naturam fuit, prius etiam
sumpsit, et definitionem quidem substantiae proferre non potuit sed post
exemplum superius datum descriptionem quamdam profert qua quid sit ipsa
substantia queamus agnoscere: hoc est autem non esse in subiecto, substantia
enim in subiecto non est. Facit autem quamdam substantiarum divisionem cum
dicit alias primas esse substantias alias secundas: primas vocans individuas,
secundas vero individuarum species et genera: Ergo cum primis secundisque
subtantiis commune sit 'non esse in subiecto', additum primis substantiis 'de
subiectis non praedicari' primas substantias a secundis substantiis separat;
substantia enim individua, in eo quod est substantia, in subiecto non est: quod
autem individua est, de subiecto non praedicatur. Sunt ergo primae substantiae
quae neque in subiecto sunt neque de subiecto dicuntur, ut est Socrates vel
Plato. Hi enim quoniam substantiae sunt, in subiecto nullo sunt. Quoniam vero
particulares individuique sunt, de nullo subiecto praedicantur. SECUNDAE VERO
SUBSTANTIAE sunt quibus commune est cum primis substantiis quod in subiecto non
sunt, proprium vero quod de subiecto praedicantur, quae secundae substantiae
sunt universales, ut est homo atque animal; homo namque et animal in nullo sunt
subiecto sed de subiecto aliquo praedicantur. Sunt igitur primae substantiae
particulares, secundae universales. PROPRIE autem substantias individuas dicit
quod hominem quidem idem ipsam speciem, et animal, quod est genus, non nisi ex
individuorum cognitione colligimus. Quare quoniam ex singulorum sensibus
generalitas intellecta est, merito "propriae substantiae" individua
et singula nominantur. PRINCIPALITER vero individuae substantiae dictae sunt
quod omne accidens prius in individua, post vero in secundas substantias venit.
Nam quoniam Aristarchus grammaticus est, homo vero est Aristarchus, est homo
grammaticus: ita prius omne accidens in individuum venit, secundo vero loco
etiam in species generaque substantiarum accidens illud venire putabitur. Recte
igitur quod prius subiectum est, hoc substantia PRINCIPALITER appellatur. MAXIME
autem substantia prima dicitur, idcirco quod quae maxime subiecta est rebus
aliis, ea maxime substantia dici potest: maxime autem subiecta est prima
substantia; omnia enim de primis substantiis dicuntur, aut primis substantiis
insunt, ut genera et species: namque et genera et species praedicantur de
propriis individuis, ut animal atque homo praedicantur de Socrate, id est
secundae substantiae de primis: sin vero sint accidentia, in primis substantiis
principaliter sunt. Quare quoniam et accidentia in primis substantiis
principaliter sunt, et secundae substantiae de primis substantiis praedicantur,
primae substantiae secundis substantiis accidentibusque subiectae sunt. Quare
quoniam istae maxime subiectae sunt et accidentium subsistentiae et secundarum
substantiarum praedicationi, idcirco maxime substantiae nuncupantur. Dicit
autem non omnis species neque omnia genera secundas esse substantias sed eas
tantum quae primas substantias continerent, UT EST HOMO ATQUE ANIMAL; homo
namque continet Socratem, id est aliquam individuam substantiam. Animal vero
continet individuum speciemque, id est hominem et aliquem hominem. Quare genera
et species quae de primis substantiis praedicantur, ipsas secundas putat esse
substantias; hoc autem hoc modo ait: SECUNDAE AUTEM SUBSTANTIAE DICUNTUR, IN
QUIBUS SPECIEBUS ILLAE QUAE PRINCIPALITER SUBSTANTIAE DICUNTUR INSUNT, HAE ET
HARUM SPECIERUM GENERA et inde convenientia ponit exempla, ac si diceret: Non
omnia genera neque omnes substantias dico sed eas tantum species IN QUIBUS
individua illa, id est primae substantiae sunt, ET HARUM SPECIERUM, id est quae
continent primas substantias, GENERA. Hoc autem idcirco dictum videtur, ne quis
colorem quod genus est, vel album quod est species, secundas putet esse
substantias, ista enim primas sub se non continent. Sed dicat aliquis
quemadmodum primae poterunt esse substantiae individuae, cum omne quod prius
est sublatum auferat id quod est posterius, posterioribus vero sublatis priora
non pereant? Homo namque si pereat, Socrates quoque sit continuo periturus; si
vero Socrates interierit, homo continuo non peribit. Si igitur, sublatis
generibus et speciebus, individua perimuntur, sublatis individuis, generas,
speciesque permanent, magis primas substantias species et genera nominari
dignum fuit. Sed hoc modo individuorum natura non recte accipitur. Neque enim
cuncta individuorum substantia in uno Socrate est, vel quolibet uno homine sed
in omnibus singulis. Genera namque et species non ex uno singulo intellecta
sunt sed ex omnibus singulis individuis, mentis ratione concepta. Semper etiam
quae sensibus propinquiora sunt; ea etiam proxime nuncupanda vocabulis
arbitramur. Qui enim primus hominem dixit, non illum qui ex singulis hominibus
conficitur, concepit sed animo quemdam singularem atque individuum cui hominis
nomen imponeret. Ergo sublatis singulis hominibus homo non remanet, et sublatis
singulis animalibus animal interibit. Quocirca quoniam in hoc libro de
vocabulorum significatione tractatus habetur, ea quibus vocabula prius posita
sunt, merito primas substantias nuncupavit: prius autem illis vocabula sunt
indita quae prius sub sensibus cadere potuerunt. Sensibus vero obiiciuntur
prima individua, merito igitur ea prima in divisione posuit. Eodem quoque modo
illa quaestio solvitur quae dicit: Cum naturaliter primae intellectibiles sint
substantiae, ut Deus et animus, cur non has primas substantias nuncupaverit?
Quoniam hic de nominibus tractatus habetur, nomina autem primo illis indita
sunt quae principaliter sensibus fuere subiecta, posteriora vero in nominibus
ponendis putantur quaecumque ad intelligibilem pertinent incorporalitatem;
quare quoniam in hoc opera principaliter de nominibus tractatus est, de
individuis vero substantiis quae primae sensibus subiacent prima sunt dicta
vocabula in opere quo de vocabulis tractabatur, merito individuae sensibilesque
substantiae primae substantiae sunt positae. Cum autem tres substantia sint,
materia, species, et quae ex utriusque conficitur undique composita et compacta
substantia, hic neque de sola specie, neque de sola materia sed de 184B
utrisque mistis compositisque proposuit. Partes autem substantiae incompositae
et simplices sunt ex quibus ipsa substantia conficitur, species et materia,
quas post per transitum nominat, dicens substantiarum partes et ipsa esse
substantias. Atque haec hactenus. Nunc expositionis cursum ad sequentia
convertamus. MANIFESTUM EST AUTEM EX HIS QUAE DICTA SUNT QUONIAM EORUM QUAE DE
SUBIECTO DICUNTUR NECESSE EST ET NOMEN ET RATIONEM DE SUBIECTO PRAEDICARI, UT
HOMO DE SUBIECTO DICITUR ALIQUO HOMINE, ET PRAEDICATUR NOMEN; NAMQUE HOMINEM DE
ALIQUO HOMINE PRAEDICABIS. RATIO QUOQUE HOMINIS DE ALIQUO HOMINE PRAEDICABITUR;
QUIDAM ENIM HOMO ET HOMO EST. QUARE ET NOMEN ET RATIO PRAEDICABITUR DE
SUBIECTO. EORUM VERO QUAE SUNT IN SUBIECTO, IN PLURIBUS QUIDEM NEQUE NOMEN DE
SUBIECTO NEQUE RATIO PRAEDICATUR. IN QUIBUSDAM VERO NOMEN QUIDEM NIHIL PROHIBET
PRAEDICARI, RATIONEM VERO IMPOSSIBILE EST; UT ALBUM, CUM IN SUBIECTO SIT
CORPORE, PRAEDICATUR DE SUBIECTO (DICITUR ENIM CORPUS ALBUM), RATIO VERO ALBI
NUMQUAM DE CORPORE PRAEDICABITUR. CAETERA VERO OMNIA AUT DE SUBIECTIS DICUNTUR
PRIMIS SUBSTANTIIS AUT IN EISDEM SUBIECTIS SUNT. HOC AUTEM MANIFESTUM EST EX
HIS QUAE SINGULATIM PROFERUNTUR; UT ANIMAL DE HOMINE PRAEDICATUR, QUARE ET DE
ALIQUO HOMINE PRAEDICABITUR; NAM SI DE NULLO ALIQUORUM HOMINUM DICERETUR, NEC
DE IPSO HOMINE PRAEDICARETUR OMNINO. RURSUS COLOR IN CORPORE EST; ERGO ET IN
ALIQUO CORPORE; NAM SI IN NULLO ESSET CORPORUM SINGULORUM, NEC IN CORPORE ESSET
OMNINO. QVOCIRCA CAETERA OMNIA AUT DE SUBIECTIS PRIMIS SUBSTANTIIS DICUNTUR AUT
IN SUBIECTIS IPSIS SUNT. SI ERGO PRIMAE SUBSTANTIAE NON SUNT, IMPOSSIBILE EST
ALIQUID ESSE CAETERORUM. Omnia quaecumque dicta sunt vel in subiecto sunt vel
de subiecto praedicantur sed non omnia quaecumque in subiecto sunt de subiectis
propriis dicuntur, namque quod in subiecto aliquo est de proprio subiecto
praedicatur: ut album de corpore praedicatur, dicitur enim corpus album. Sed
quoniam secundae substantiae primarum substantiarum vel species vel genera sunt
(Socratis enim species homo est et animal genus), genus autem de subiectis
speciebus et individuis univoce praedicatur, secundae substantiae de subiectis
speciebus univoca praedicatione dicuntur. Convenit namque primarum et
secundarum substantiarum (si sit una facta) definitio. Namque anima et homo et
Socrates una definitione iunguntur, quod substantiae animatae atque sensibiles
sunt. Igitur secundae substantiae ita de subiectis praedicantur propriis, id
est de primis substantiis, ut univoce praedicentur. Illorum vero quae sunt in
subiecto aliquoties quidem neque nomen ipsum de subiecto dicitur. Nam virtus in
anima est sed virtus de animo minime praedicatur; aliquoties autem denominative
dicitur, ut grammatica, quoniam est in homine, denominative grammaticus a
grammatica dicitur. Saepe autem ipsum nomen de subiecto praedicatur, ut quoniam
album est in corpore, corpus album dicitur. Sed sive nomen non praedicetur,
sive denominative dicatur sive proprio nomine praedicatio sit, definitio eius quod
est in subiecto de proprio subiecto nunquam praedicabitur -- ut album, quoniam
est in subiecto corpore, praedicatur quidem albi nomen de corpore, definitio
vero albi ad corpus nullo modo dicitur, album namque vel corpus una ratione
utraque definiri non possunt. Amplius si omne accidens in subiecto est, et
substantia subiectum est, differt ab accidente substantia, differt etiam
definitio substantiae atque accidentis, quod eadem definitio subiecti et eius
quod est in subiecto esse non potest. Atque hoc est quod ait: EORUM VERO QUAE
SUNT IN SUBIECTO, IN PLURIBUS QUIDEM NEQUE NOMEN DE SUBIECTO NEQUE RATIO
PRAEDICATUR, ut virtus in anima. Addidit quoque: IN QUIBUSDAM VERO NOMEN QUIDEM
NIHIL PROHIBET PRAEDICARI, et in aliis quidem denominative, in aliis vero recto
nomine fit praedicatio. De secundis vero substantiis semper ad primas
substantias praedicatio pervenit. Nam si quidam homo et homo est et animal et
caetera, una definitio animalis et ad hominem et ad quemdam hominem
convenienter aptabitur. Magis tamen esse substantias individuas et particulares
ipse significantius monstrat. Nam cum omnis res aut substantia sit aut
accidens, et substantiarum aliae sint primae aliae secundae, fit trina
partitio, ita ut omnis res aut accidens sit aut secunda substantia aut prima. Horum
autem ut sub descriptione divisio fiat, hoc modo dicimus: Omnis res aut in
subiecto est aut in subiecto non est; eorum quae in subiecto sunt alia
praedicantur de subiecto alia minime; eorum quae in subiecto non sunt alia de
nullo subiecto praedicantur alia vero praedicantur. Ergo omnis res aut in
subiecto est aut in subiecto non est. Aut in subiecto est et de subiecto
praedicatur, aut in subiecto est et de nullo subiecto praedicatur, aut in
subiecto non est et de subiecto praedicatur, aut in subiecto non est et de
nullo subiecto praedicatur. His igitur sumptis, si primas substantias
separemus, remanent secundae substantiae atque accidentia. Sed secundae
substantiae sunt quae in subiecto non sunt et de subiecto praedicantur. Ergo
esse suum, nisi in hoc quod de aliquo praedicantur, non retinent. Praedicantur
autem secundae substantiae de primis, ergo ut secundae substantia sint,
praedicatio de primis substantiis causa est. Non enim essent secundae
substantiae, 186A nisi de primis substantiis, praedicarentur, illa vero quae in
subiecto sunt penitus consistere non valerent, nisi fundamenti quodammodo loco
primis substantiis niterentur. Ergo omnia quaecumque sunt praeter primas
substantias, aut secundo substantiae erunt aut accidentia. Sed secundae
substantiae de primis substantiis praedicantur, accidentia in primis
substantiis sunt. Quocirca omnia aut de primis substantiis praedicantur, ut
secundae substantiae, aut in primis substantiis sunt, ut accidentia, quod
Aristoteles proposuit hoc modo: Alia autem omnis aut de subiectis dicuntur
principalibus substantiis, aut in subiectis eisdem sunt, hic quoque verissima
sumit exempla. Ait enim: Si accidens in nullo subiecto corpore esset, nec in
corpore esset omnino. Nam si 186B in nullo singulorum, in nullo generaliter
esse diceretur. Et item animal nisi de singularibus atque individuis hominibus
praedicaretur, nec de homine praedicaretur omnino. Quare quoniam idcirco
praedicantur secundae substantiae, quoniam sunt primae, et idcirco sunt aliquid
accidentia, quoniam eisdem primae substantiae subiectae sunt, si primo
substantia, non sint, neque quae de his praedicantur mansura sunt, neque quae
in his subiectis permanebunt. SECUNDARUM VERO SUBSTANTIARUM MAGIS EST
SPECIES SUBSTANTIA QUAM GENUS; PROPINQUIOR ENIM EST PRIMAE SUBSTANTIAE. SI ENIM
QUIS PRIMAM SUBSTANTIAM QUID SIT ASSIGNET, EVIDENTIUS ET CONVENIENTIUS
ASSIGNABIT SPECIEM PROFERENS QUAM GENUS, UT DE ALIQUO HOMINE EVIDENTIUS
ASSIGNABIT HOMINEM PROFERENS QUAM ANIMAL; 186C ILLUD ENIM MAGIS EST PROPRIUM
ALICUIUS HOMINIS, HOC VERO COMMUNIUS. ET ALIQUAM ARBOREM ASSIGNANS, EVIDENTIUS
ASSIGNABIT ARBOREM NOMINANS QUAM PLANTAM. Constat individuas substantias primas
et maxime et proprie esse substantias. Secundae vero substantiae, id est genera
et species, sicut non aequaliter a prima substantia distant, ita non aequaliter
substantiae sunt; nam quoniam propinquior est species primae substantiae quam
genus, idcirco magis est substantia species quam proprium genus, ut homo
propinquior est Socrati quam animal, atque ideo magis est homo substantia.
Animal vero quamquam et ipsum substantia sit, minus tamen homine; hoc autem
idcirco evenit, quod in omni definitione convenientis species 186D ad primam
substantiam dicitur, quam genus. Nam si quid sit Socrates aliquis velit
ostendere, propinquius substantiam Socratis proprietatemque monstrabit, si
dixerit eum esse hominem, quam si animal. Quod enim animal est Socrates,
commune est cum caeteris qui homines non sunt, id est cum equo atque bove. Quod
vero homo est, cum nullo alio est commune, nisi cum his qui sub eadem specie
hominis continentur. Quocirca propinquior erit ad significationem designatio,
cum individuo species redditur, quam ei generis vocabulum praedicetur. Rursus
si quamlibet individnam arborem designare aliquis volens, arborem dicat, propinquius
designabit quid sit id quod definivit, quam si plantam nominet: planta autem genus
est arboris; praedicatur enim planta et de iis quae arbores non sunt, ut de
caulibus atque lactucis: quare constat species magis esse substantias, eo quod
sint primis et maxime substantiis propinquiores. Et quod in eo quod quid sit,
assignata species convenientibus et evidentius assignet, genus vero longinquius
atque communius. AMPLIUS PRIMAE SUBSTANTIAE, PROPTEREA QUOD ALIIS OMNIBUS
SUBIACENT ET OMNIA CAETERA VEL DE IPSIS PRAEDICANTUR VEL IN IPSIS SUNT, IDCIRCO
MAXIME SUBSTANTIAE DICUNTUR. QUEMADMODUM AUTEM PRIMAE SUBSTANTIAE AD OMNIA
CAETERA SE HABENT, ITA SESE SPECIES HABET AD GENUS; SUBIACET ENIM SPECIES
GENERI; ETENIM GENERA DE SPECIEBUS PRAEDICANTUR, SPECIES VERO DE GENERIBUS NON
CONVERTUNTUR. QVOCIRCA ETIAM EX HIS SPECIES GENERE MAGIS EST SUBSTANTIA. Magis
esse substantias species validiori rursus argumentatione confirmat, per
similitudinem namque hoc ita esse declarat. Nam cum omnes substantiae aut
primae sint aut secundae, secundarum autem aut genera aut species, specierum
atque generum quidquid similius primis substantiis invenitur, hoc magis
substantia merito putabitur. Sed primae substantiae IDCIRCO MAXIMAE SUBSTANTIAE
DICUNTUR, quod omnibus ita subiectae sunt, ut aut in ipsis sint caetera ut
accidentia, aut de ipsis alia praedicentur ut substantiae secundae. Quod ergo
in primas substantias, hoc idem in species venit. Namque species et cunctis
subiacent accidentibus, et de speciebus genera praedicantur, de generibus vero
species non praedicantur. Quare 187C non similiter genera subiacent,
quemadmodum species. Non enim de generibus species praedicantur. Ergo sicut
primae substantiae subiectae sunt secundis substantiis et accidentibus, ita
species subiectae sunt et accidentibus et generibus. Genera vero quamquam
subiecta sint accidentibus, speciebus tamen ipsa non subiacent. Quocirca maior
est similitudo speciei ad primas substantias, quam generis, quod si maior est
similitudo specierum ad maximas substantias, ipsae erunt magis substantiae. Sed
ne quis non arbitretur dicere quod ea quae sunt genera species esse non possunt
sed in eo quod sunt genera, species esse non possunt. Nam in eo quod species
est, de superioribus non praedicatur sed in eo quod genus, de eo praedicabitur
cuius est genus. Quocirca genera ipsa 187D quorum sunt genera his subiacere non
possunt, species vero quorum sunt species, de his praedicari non possunt. IPSARUM
VERO SPECIERUM QUAE GENERA NON SUNT, NIHILO PLUS ALIA AB ALIA SUBSTANTIA EST; NIHIL
ENIM CONVENIENTIUS PROFERETUR SI QUIS DE ALIQUO HOMINE HOMINEM REDDAT QUAM SI
DE ALIQUO EQUO PROFERAT EQUUM. SIMILITER AUTEM ET IN PRIMIS SUBSTANTIIS NIHILO
PLUS ALIA AB ALIA SUBSTANTIA EST; NIHIL ENIM MAGIS ALIQUIS HOMO QUAM ALIQUIS
BOS SUBSTANTIA EST. Praedictum est quoque, ut Porphyrius in libro de generibus,
speciebus, differentiis, propriis, atque accidentibus planissime docuit, alia
esse solum genera, quorum genus inveniri non posset, alia solum 188A species,
quae in alias species dividi non valerent. Hae autem sunt quae de pluribus
numero differentibus in eo quod quid sit praedicantur, ut homo de singulis
hominibus dicitur, et equus de singulis equis, et bos de singulis bobus, qui
sub propria specie positi a seipsis propriae naturae figura non discrepant.
Ergo huiusmodi species, ut est homo atque equus, quae solis individuis
praesunt, quoniam genera esse non possunt, aequaliter semper substantiae sunt.
Nam tam propinque redditur de quolibet individuo equo, nomen equi, quam de
quolibet individuo homine, hominis nomen, Quocirca ei aequaliter species hae,
quae genera non sunt, ad primas substantias sunt, aequaliter esse substantiae
merito putabuntur; hoc autem dicit non quod omnes species aequaliter substantia
188B sint sed quae aequaliter a primis substantiis distant. Potest enim fieri
ut cuiuslibet superioris generis una quaelibet species sit, quae comparata ad
propriam speciem minus illa superior videatur esse substantia: ut animalis si
quis dicat speciem esse avem, eiusdem quoquo speciem horninem, avis et homo non
aequaliter substantiae sunt, idcirco quod avis homine superior est. Homo namque
in alias species non dividitur, est enim magis species. Avis autem potest in
alias dividi species, ut in accipitrem et uulturem, quae quamquam aves sunt
specie, tamen ipsa dissentiunt. Proprie autem species accipere ac uultur est,
hi enim solis individuis praesunt. Quare homo atque accipiter aequaliter a
primis substantiis distant, et sunt aequaliter substantiae. Homo vero atque
avis, quoniam 188C superior est avis homine, non aequaliter substantiae sunt,
magis enim substantia homo est. Ergo quaecumque species aequaliter a suis
individuis distant, aequaliter substantiae sunt. Quod quoniam species hae quae
genera non sunt aequaliter a primis substantiis absunt, aequaliter substantiae
dicuntur. Primum autem est, ut expositione non egeat, primas quoque substantias
aequaliter esse substantias, aliquis homo enim atque aliquis equus, quoniam
sunt individua, principaliter substantiae sunt, et propriae et maximae. Quocirca
in maximis substantiis, neque minus, neque magis substantia poterit inveniri.
Individua igitur aequaliter substantiae sunt. RECTE AUTEM POST PRIMAS
SUBSTANTIAS SOLAE OMNIUM CAETERORUM SPECIES ET GENERA DICUNTUR SECUNDAE ESSE
SUBSTANTIAE; 188D EORUM ENIM QUAE PRAEDICANTUR PRIMAS SUBSTANTIAS SOLAE
SIGNIFICANT. ALIQUEM ENIM HOMINEM SI QUIS ASSIGNET QUID SIT, SI SPECIEM QUAM
GENUS PROTULERIT, CONVENIENTER PROFERET, ET MANIFESTUM FACIET HOMINEM QUAM
ANIMAL PROFERENS; CAETERORUM VERO QUICQUID PROTULERIT, ALIENA ERIT ILLA
PROLATIO, UT ALBUM VEL CURRIT VEL QUODLIBET HUIUSMODI SI REDDAT. QUARE RECTE
HAE SOLAE PRAETER CAETERA SUBSTANTIAE DICUNTUR. Ordine et convenienter post
primas substantias, id est individua, genera et species secundas esse
substantias constitutas monstrat Aristoteles, quae est firma atque expedita
probatio; ait enim: POST PRIMAS SUBSTANTIAS RECTE GENERA ET SPECIES SECUNDAS
SUBSTANTIAS ESSE NOMINATAS. In definitionibus enim ubi substantia cuiuslibet
ostenditur, nihil aliud primas substantias monstrat, nisi genus et species.
Socrates namque, si quis quid sit interroget, dicitur homo, vel animal, et in
eo quod quid sit Socrates interrogatus, recte hominem vel animal esse
respondet. Quare quid sint primae substantiae secundae monstrant, quod si quis
praeter secundas substantias in interrogatione quid sit prima substantia dicat,
id alienissime profert, ut si quid sit Socrates interroganti aliquis respondeat
album, vel currit, vel aliquid huiusmodi, quod secunda substantia non sit,
nihil convenienter unquam profert, si quid de prima substantia praeter secundas
substantias dicat. Quare quoniam nihil eorum quae non sunt secundae
substantiae, quid sit prima substantia declarat, secundae autem substantiae
189B genera et species sunt, recte post primas substantias species et genera
secundae dicuntur esse substantiae. AMPLIUS PRIMAE SUBSTANTIAE, PROPTEREA QUOD
ALIIS OMNIBUS SUBIACENT, IDCIRCO PROPRIAE SUBSTANTIAE DICUNTUR; QUEMADMODUM
AUTEM PRIMAE SUBSTANTIAE AD OMNIA CAETERA SESE HABENT, ITA PRIMARUM SUBSTANTIARUM
GENERA ET SPECIES AD OMNIA RELIQUA SESE HABENT; DE ISTIS ENIM OMNIBUS CAETERA
PRAEDICANTUR: ALIQUEM ENIM HOMINEM DICES GRAMMATICUM, ERGO ET HOMINEM ET ANIMAL
GRAMMATICUM PRAEDICABIS; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS. Haec quoque est de eadem
re probatio, qua recte post primas substantias genera et species esse positas
verissima ratione confirmat. Namque individua idcirco primae dicuntur esse
substantiae, et quod aliis cunctis subiaceant. Nam quoniam secundis substantiis
ad praedicationem suppositae sunt, et de his secundae substantiae dicuntur, et
quoniam accidentibus ut possint esse accideutia subduntur, idcirco primae
substantiae sunt. Et sicut primae substantiae cunctis subiacent accidentibus,
sic etiam secundae. Nam quoniam aliquis homo accidentibus subiacet, et homo et
animal accidenti supponitur, et quoniam est quidam homo grammaticus, id est
Aristarchus, est homo grammaticus, est etiam animal grammaticum. Quocirca
accidentibus primae substantiae principaliter subdurtur, secundae vero secundo
loco, et quemadmodum primae substantiae et accidentibus et secundis substantiis
subiacent, sic secundae substantiae accidentibus 189D supponuntur sed secundae
substantiae species et genera sunt. Recte igitur post primas substantias
species et genera secundas substantias esse proposuit. COMMUNE EST AUTEM OMNI
SUBSTANTIAE IN SUBIECTO NON ESSE. PRIMA ENIM SUBSTANTIA NEC DE SUBIECTO DICITUR
NEC IN SUBIECTO EST; SECUNDAE VERO SUBSTANTIAE SIC QUOQUE MANIFESTUM EST
QUONIAM NON SUNT IN SUBIECTO. ETENIM HOMO DE SUBIECTO QUIDEM ALIQUO HOMINE
DICITUR, IN SUBIECTO VERO NULLO EST; NEQUE ENIM IN ALIQUO HOMINE HOMO EST.
SIMILITER AUTEM ET ANIMAL DE SUBIECTO QUIDEM DICITUR DE ALIQUO HOMINE, NON EST
AUTEM ANIMAL IN ALIQUO HOMINE. Post enumerationem substantiarum et divisionem
in qua alias primas, alias secundas esse proposuit, 190A quoniam substantiae
definitio nulla est reddita, idcirco, quia generalissimum genus definitionibus
non tenetur, proprietatem quamdam cupit exquirere, quasi signum aliquod quo
substantiam queamos agnoscere, priusque quid ipsis substantiis communiter
possit evenire proponit; post vero quid illis proprium sit quaerit sed idcirco
ista praemittit, ut ad illud verum proprium sine ullo errore perveniat, et quod
vere est substantiarum proprium ultimum dicat. Tribus autem modis proprium
significatur. Est enim proprium quod alicui speciei omni evenit et non soli, ut
homini bipedem esse. Omnis enim homo bipes est sed non solus, aves namque et
ipsae sunt bipedes. Aut soli et non omni, ut eidem homini evenit ut sit grammaticus
sed non omni homini, neque 190B enim omnis homo grammaticus est. Aut vero
tertia proprii significatio est, quae omni et soli et semper, ut risibile.
Omnis enim homo risibilis est, et solum est animal homo quod rideat. Ex his
igitur illa duo superiora quae diximus, ubi omni et non soli, aut soli et non
omni, esse quaedam propria dicebamus, quae a propriorum veritate esse videntur
aliena. Hoc vero tertium quod omni inest et soli, hoc vere est proprium, illa
autem superiora consequentia quidem dicuntur, non tamen vere propria, hoc autem
ultimum vere est proprium. Quaecumque ergo talia propria Aristoteles invenerit,
quae aut solis et non omnibus substantiis, aut omnibus et non solis eveniant,
velut non vere in natura cuiuslibet constituta repudiat. Illud vero ultimum
ponit quod et omni substantiae et soli valeat evenire. Illa enim sunt propria
quae convertuntur, ut si quid fuerit homo, risibile est, si quid est risibile,
homo est: haec autem solum converti possunt, quae omni solique contingunt, nam
neque ulli alii magis, neque ulli minus evenient; quare his praedictis ad loci
ipsius orationem expositionemque veniamus. Quod ergo dicit hoc est, omnibus
substantiis commune est, ut in subiecto non sint, namque primae substantiae, id
est individua in subiecto non sunt, quod planissime his demonstratur. Nunquam
enim particularis substantia alicui accidens esse potest, secundae vero
substantiae habent quamdam imaginem quod sint in subiecto, videntur enim
secundae substantiae in subiectis, id est primis substantiis esse sed falso,
nam secundae substantiae de primis substantiis solum praedicantur, non in ipsis
sunt. Animal enim de quodam homine tantum dicitur, non etiam in aliquo homine
consistit, ut in subiecto. Hoc autem illa res probat, quod omnia quaecumque in
subiecto sunt, eorum quoque individua in subiecto sunt, color quoniam in
subiecto corpore est, et quidam color subiecto corpore nititur, in hoc vero
quoniam primae substantiae, id est individua in subiecto non sunt, nec eorum
universalia, id est secundae substantiae, quae genera speciesque sunt, possunt
aliquo niti subiecto. Quare secundae substantiae primas substantias ad
praedicationem tantum subiectas habent, non etiam ut ipsae primis substantiis
accidant. Illud quoque maximum argumentum 191A est secundas substantias non
esse in subiecto, quoniam omne quod in subiecto est potest mutari, illa quae
subiecta est non mutatur, ut color qui est in corpore, eodem corpore manente
potest mutari, ut niger fiat ex albo. Manentibus autem substantiis primis,
secundae substantiae non mutantur. Quam vero ipse Aristoteles posuit
probationem, secundas substantias uan esse in subiecto, huiusmodi est,
praedocuit enim quorumdam quae sunt in subiecto nomen de subiectis posse
praedicari, rationem vero nunquam. Album enim cum sit in corpore, dicitur
corpus album, et praedicatur albedo de corpore sed alia est definitio
albedinis, alia corporis. Secundae vero substantiae de primis substantiis et
nomine praedicantur, et definitione iunguntur. Nam quidam homo animal est et
homo sed quidam homo, et hominis, et animalis ratione definitur. Et ut
veracissime sententia concludatur, omne quod est in subiecto, aequivoce de
subiecto dicitur. Secundae vero substantia de primis non aequivoce sed univoce
nuncupantur, idcirco quod (ut dictum est) et nomine et definitione consentiunt.
Quare quemadmodum primae substantiae in sabiecto non sunt, sic secundae
subiecto carebunt. Commune est igitur omnibus substantiis, et secundis et
primis in subiecto non esse, et quodcumque substantia fuerit, consequens est ut
in nullo subiecto sit. Sed quaeritur utrum hoc soli substantiae insit an etiam
aliis, nam si soli substantiae inest, quoniam omni substantiae hoc inesse
monstravimus, quod in subiecto non sit, verum proprium dicitur esse substantiae,
non esse in subiecto. Hoc enim dictum est esse maxime proprium, quod omnibus
inesset et solis sed hoc non esse substantiae proprium verissima Aristoteles
probatione confirmat dicens: AMPLIUS EORUM QUAE SUNT IN SUBIECTO NOMEN QUIDEM
DE SUBIECTO ALIQUOTIENS NIHIL PROHIBET PRAEDICARI, RATIONEM VERO IMPOSSIBILE
EST. SECUNDARUM VERO SUBSTANTIARUM DE SUBIECTIS RATIO PRAEDICATUR ET NOMEN;
RATIONEM ENIM HOMINIS ET ANIMALIS DE ALIQUO HOMINE PRAEDICABIS. QUARE NON ERIT
EORUM SUBSTANTIA QUAE SUNT IN SUBIECTO. NON EST AUTEM PROPRIUM SUBSTANTIAE HOC;
SED DIFFERENTIA EORUM EST QUAE IN SUBIECTO NON SUNT; BIPES ENIM ET GRESSIBILE
DE SUBIECTO QUIDEM DE HOMINE PRAEDICATUR, IN SUBIECTO VERO NULLO EST; NON ENIM
IN HOMINE EST BIPES NEQUE GRESSIBILE. ET RATIO QUOQUE DIFFERENTIAE DE ILLO DICITUR
DE QUO IPSA DIFFERENTIA PRAEDICATUR, UT SI GRESSIBILE DE HOMINE DICATUR, ET
RATIO GRESSIBILIS DE HOMINE PRAEDICABITUR; EST ENIM HOMO GRESSIBILE. Non esse
proprium hoc substantiae dicit, idcirco quod in differentiis idem sit, in nullo
enim differentia subiecto est, ad illud namque recurritur, Si differentia in
subiecto esset, nomine tantum de subiecto praedicaretur, non etiam ratione.
Differentia vero de eo de quo dicitur univoce praedicatur, ut si quis dicat
gressibilem differentiam de homine, ipsius differentiae definitio quoque homini
convenienter aptabitur. Gressibile namque est quod per terram pedibus ambulat,
et homo est quod per terram pedibus ambulat, ita differentiae et eius de quo
ipsa differentia dicitur una poterit esse ratio substantiae, id est unius
possunt et nominis nuncupatione, et definitionis determinatione coniungi. Quod
si in subiecto esset differentia, nequaquam de subiecto sibi univoce
praedicaretur. Quare non proprium est substantia, quod retinet etiam
differentia, differentia namque substantia non est. Esset enim proprium
substantiae in subiecto non esse. Non est autem diiferentia accidens, esset
enim in subiecto. Omnis autem res aut accidens est, aut substantia, id est aut
in subiecto est, aut in subiecto non est, et sunt ascidentia quaecumque in
substantiam subiecti non veniunt, quaeque permutata naturam substantiae non
perimunt. Si quibus vero peremptis subiecta interimantur, illa proprie
accidentia non vocamus, differentia vero est quae de pluribus specie differentibus
in eo quod quale sit praedicatur. Sed differentia substantia non est, idcirco
quod si esset substantia non in eo quod quale sit de subiecto sed in eo quod
quid sit praedicaretur. Qualitas vero solum non est, esset enim accidens et in
subiecto. An magis ex substantia et qualitate differentia ipsa conficitur, ita
ut illud de quo praedicatur, perempta differentia simul interimatur, ut calor,
cum est in aqua, perempto calore, potest aqua in sua substantia permanere, et
est calor in subiecta aqua, quo interempto, aqua non peribit. Idem tamen calor
est in igne sed perempto calore, ignem interire necesse est. Quare haec
qualitas caloris substantialiter inest igni, et est propria differentia, id est
substantialis. Concludendum est igitur differentiam, nequs solum substantiam esse,
neque solum qualitatem, sed quod ex utrisque conficitur substantialem
qualitatem, quae permanet in natura subiecti, atque ideo quoniam substantia
participat, accidens non est, quoniam qualitas est, a substantia relinquitur.
Sed quoddam medium est inter substantiam et qualitatem, quae quoniam in
subiecto non est et substantia non est, proprium substantiae non est non esse
in subiecto. Post hoc illuc quoque dicit non debere nos conturbari, ne forte
substantiarum partes, quae ita sunt in toto quasi in aliquo subiecto, aliquando
cogamur non substantias confiteri. Substantiarum partes in subiecto sunt sed
non ut accidentia, videmus enim quasdam partes substantiarum ita esse in toto
quasi sint in subiecto, ut caput in toto corpore est, et manus in toto corpore
est, forma quoque et materia quae sunt partes compositae substantiae in ipsa
composita substantia sunt. Ne forte ergo cogamur aliquando partes
substantiarum, quoniam sunt in subiecto, suspicari non esse substantias sed
accidentia, praemonet dicens: NON NOS VERO CONTURBENT SUBSTANTIARUM PARTES QUAE
ITA SUNT IN TOTO QUASI IN SUBIECTO SINT, NE FORTE COGAMUR DICERE NON EAS ESSE
SUBSTANTIAS; NON ENIM SIC DICEBANTUR ESSE EA QUAE SUNT IN SUBIECTO UT QUASI
PARTES ESSENT. Hoc enim rationis affert cur ista accidentia esse aliquis
suspicari non debeat. Illa enim accidentia esse definita sunt in obiecto, quae
non essent ut quaedam pars, hoc enim superius ait. In subiecto avem esse dico,
quod cum in aliquo sit, non sicut quaedam 193A pars et impossible est esse sine
eo in quo est. Quocirca quoniam accidentia ita sunt in subiecto, ut subiecti
partes non sint, substantiarum vero partes in toto ita sunt, ut in subiecto non
sint, partes substantiarum, partes accidentium esse nullus recte suspicari
potest. INEST AUTEM SUBSTANTIIS ET DIFFERENTIIS AB HIS OMNIA UNIVOCE
PRAEDICARI. OMNIA ENIM QUAE AB HIS PRAEDICAMENTA SUNT AUT DE INDIVIDUIS
PRAEDICANTUR AUT DE SPECIEBUS. ET A PRIMA QUIDEM SUBSTANTIA NULLA EST
PRAEDICATIO (DE NULLO ENIM SUBIECTO DICITUR), SECUNDARUM VERO SUBSTANTIARUM
SPECIES QUIDEM DE IN DIVIDUO PRAEDICATUR, GENUS AUTEM ET DE SPECIE ET DE
INDIVIDUO; SIMILITER AUTEM ET DIFFERENTIAE ET DE SPECIEBUS ET DE INDIVIDUIS
PRAEDICANTUR. RATIONEM QUOQUE SUSCIPIUNT PRIMAE SUBSTANTIAE SPECIERUM ET
GENERUM, 193B ET SPECIES GENERIS (QUAECUMQUE ENIM DE PRAEDICATO DICUNTUR, EADEM
ET DE SUBIECTO DICENTUR); SIMILITER AUTEM ET DIFFERENTIARUM RATIONEM SUSCIPIUNT
SPECIES ET INDIVIDUA; UNIVOCA AUTEM ERANT QUORUM ET NOMEN COMMUNE EST ET RATIO.
QUARE OMNIA A SUBSTANTIIS ET DIFFERENTIIS UNIVOCE PRAEDICANTUR. Quoniam in
subiecto non esse differentiis et substantiis commune monstravit, aliam rursus
communitatem substantiarum differentiarumque proposuit. Nam cum substantiarum
aliae sint primae, aliae secundae, et primae substantiae sint individuae,
quoniam nihil individua possunt habere subiectum, ab individuis nulla
praedicatio est. Secundae vero substantiae de individuis, id est de primis
substantiis, praedicantur, et de his univoce dicuntur. Secundarum enim
substantiarum nomen de individuis praedicatur et ratio. Ac de individuo quidem
et species praedicatur et genus, ut de Platone, id est de aliquo homine, et
homo dicitur, et animal, aliquis enim homo est, et animal, et utriusque de
individuo praedicatur ratio. Dicimus enim aliquem hominem animal esse rationale
mortale, quae est speciei definitio, id est hominis. Et rursus aliquem hominem
dicimus esse substantiam animatam atque sensibilem, quae generis est definitio,
id est animalis. Species vero generis sui et definitionem suscipit et vocabulum,
de homine enim animal praedicatur, dicitur enim homo animal est, et idem ipse
rursus homo rationem suscipit animalis. Dicimus enim esse hominem substantiam
animatam atque sensibilem. Constat ergo quoniam et genera et species de
individuis, et genera de speciebus univoce praedicantur, id est in omni
praedicatione secundae substantire univoca appellatione de subiectis dicuntur,
quod his cum differentia commune est. Differentia namque de specie de qua
dicitur, et de eius individuo ipsa quoque univoce praedicatur. Nam cum sit
gressibilis differentia de aliquo homine praedicatur, dicitur enim quidam homo
gressibilis ut Plato et Cicero sed et definitionem differentiae suscipiunt
individua, de quibus illa differentia praedicatur. Gressibile namque est quod
per terram pedibus ambulare potest. Et quemdam hominem possis ita secundum
nomen differentiae definire, ut dices Platonem esse quod per terram pedibus
ambulare possit. Et hoc idem evenit de specie cuiusdam hominis, id est de
homine: homo namque, id est ipsa species, cum sit gressiblis, potest definiri.
Homo est quod per terram pedibus ambulare possit. Ergo et differentia: de his
de quibus pradicantur, univoce dicuntur. Quocirca quoniam et secundae
substantiae de bis de quibus praedicantur uuivoce dicuntur, et differentiae
eodem modo, quaecumque a substantiis vel differentiis praedicationes fuerint,
haec et de subiectis univoce praedicabuntur. Quae autem causa sit ut secundae
substantiae de primis substantiis univoce praedicentur, illa quam supra docuit
Aristoteles nos admonens dixit, omnia enim quaecumque de praedicato dicuntur,
eadem etiam dicentur de subiecto. Omnes enim differentiae quae sunt specificae
generis praedicantur et de specie et de individuo, ut quoniam animal efficiunt
differentiae animatum atque sensibile, eadem et de specie, id est homine, et de
individuo, id est aliquo homine, praedicabuntur; quod cum superius dictum est,
nunc quantum expositionis brevitas postulat, dixisse sufficiat. OMNIS AUTEM
SUBSTANTIA VIDETUR HOC ALIQUID SIGNIFICARE. ET IN PRIMIS QUIDEM SUBSTANTIIS
INDUBITABILE ET VERUM EST QUONIAM HOC ALIQUID SIGNIFICAT; INDIVIDUUM ENIM ET
UNUM NUMERO EST QUOD SIGNIFICATUR. IN SECUNDIS VERO SUBSTANTIIS VIDETUR QUIDEM
SIMILITER AD APPELLATIONIS FIGURAM HOC ALIQUID SIGNIFICARE, QUANDO QUIS DIXERIT
HOMINEM VEL ANIMAL; NON TAMEN VERUM EST SED QUALE ALIQUID SIGNIFICAT (NEQUE
ENIM UNUM EST QUOD SUBIECTUM EST QUEMADMODUM PRIMA SUBSTANTIA, SED DE PLURIBUS
HOMO DICITUR ET ANIMAL); NON AUTEM SIMPLICITER QUALITATEM SIGNIFICAT,
QUEMADMODUM ALBUM (NIHIL ENIM ALIUD SIGNIFICAT ALBUM QUAM QUALITATEM), GENUS
AUTEM ET SPECIES CIRCA SUBSTANTIAM QUALITATEM DETERMINANT (QUALEM ENIM QUANDAM
SUBSTANTIAM SIGNIFICANT). PLUS AUTEM GENERE QUAM SPECIE DETERMINATIO FIT:
DICENS ENIM ANIMAL PLUS COMPLECTITUR QUAM HOMINEM. Postquam superius geminas
dixit substantiae consequentias, id est in subiecto non esse, et cuncta ab his
univoce praedicari, et eas a maximae proprio substantiae separavit, idcirco
quod differentiis etiam videntur esse communes, aliud adiicit quod idcirco substantiae
proprium non sit, quod non sit in omni substantia. Nam quemadmodum quantitas,
quantum significat, et qualitas quale, sic etiam substantia videtur hoc aliquid significare. Nam cum dico
Socrates vel Plato vel aliquam individuam substantiam nomino, hoc aliquid
significo sed omnibus hoc substantiis non inest. Individuis namque quoniam
particularia sunt et numero singularia, verum est hoc aliquid a substantiis
significari. In secundis vero substantiis non idem est. Namque secundae
substantiae non sunt unae, nec numero singulares sed species intra se plurima
individua continent, et multas intra se species genus includit, quocirca cum
dico homo, non hoc aliquid significavi, neque enim singulare est hominis nomen,
idcirco quod de pluribus individais praedicatur sed potius quale quiddam;
qualis enim substantia sit demonstratur, cum dicitur homo. Qualitas autem haec
circa substantiam terminatur, nam sicut individua qualitas species et genera
qualitatis habet, et sicut singulas quantitates quantitas speciebus et
generibus claudit, ita quoque individuarum substantiarum species et genera
secundae substantiae sunt. Ergo cum dico homo, talem substantiam significo,
quae de pluribus numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur, qualem
ergo quamdam substantiam significo, cum hominem dixi, talem scilicet quae
individuis nominetur, idem quoque de genere est. Nam cum dico animal, talem
substantiam significo quae de pluribus speciebus dicatur. Est igitur qualitas,
ut album, quae semper sit in substantia sed non ut ipsam substantiam interimat,
idcirco quod proprietatem substantiae albedo non habet. Qualitas vero hac quae
de substantiis dicitur, circa substantiam qualitatem determinat, qualis sit
enim illa substantia demonstrat. Nam si homo est rationalis, et substantia erit
rationalis sed rationalis qualitas est. Qualem ergo substantiam monstrant
secundae substantiae. Quocirca non est hoc proprium substantiae, hoc aliquid
significare. Secundae enim substantiae non hoc aliquid sed quale aliquid (ut
dictum est) monstrant, ita tamen quale aliquid monstrant, ut ipsam qualitatem
circa substantias determinent. Qualitas enim secundarum substantiarum in
individuis est, de ipsis enim naturaliter praedicatur qua, ipsa individuae
substantiae sunt. Qualitas igitur secundarum substantiarum circa individua, id
est quae prima sunt terminatur. Determinatio vero quoties ipse terminus multa
concludit, maior est, et minor quoties pauciora, quocirca genus plurima
colligit, species vero non tam plurima. Nam cum dico animal, etiam hominem
bovemque, et alia cuncta animalia hoc uno nomine clausi. Cum vero dico homo,
solos homines individuos hac nominis significatione conclusi, quocirca maior
fit determinatio per genus quam per speciem, et fit determinatio circa
substantiam qualitatis, vel quod substantialis qualitas in genere et specie
est, vel quod secundum quamdam communionem subiectorum dicitur. Sed per se
qualitas, ut album, neque ullius substantiam significat, neque ullam
communionem, sicut genus specierum suarum, et individuorum species, ostendit.
Quocirca aliud substantiae proprium requirendum est. INEST AUTEM SUBSTANTIIS ET
NIHIL ILLIS ESSE CONTRARIUM. PRIMAE ENIM SUBSTANTIAE QUID ERIT CONTRARIUM? UT
ALICUI HOMINI; NIHIL ENIM EST CONTRARIUM; AT VERO NEC HOMINI NEC ANIMALI NIHIL
EST CONTRARIUM. NON EST AUTEM HOC SUBSTANTIAE PROPRIUM SED ETIAM MULTORUM
ALIORUM, UT QUANTITATIS; BICUBITO ENIM NIHIL EST CONTRARIUM, AT VERO NEC DECEM
NEC ALICUI TALIUM, NISI QUIS MULTA PAUCIS DICAT ESSE CONTRARIA VEL MAGNUM
PARUO; DETERMINATORUM VERO NULLUM NULLI EST CONTRARIUM. Adiecit quoque aliud
substantiae proprium dicens substantiae nihil esse contrarium, hoc autem ex ea
quae sigillatim fit inductione confirmat. Homo enim homini vel equo, vel alicui
alii animalium non est contrarius. Sed si quis forsitan dicat, cum ignis atqua
aqua substantiae sint, ignem aquae esse contrarium, mentietur. Non enim ignis
aquae contrarius est sed qualitates ignis qualitatibus aquae opponuntur. Calor
enim et frigus contraria sunt, et humor et siccitas, quae qualitates cum aliae
sint in igne, aliae in aqua, ipsas substantias contrarias facere videntur sed
non sunt; hoc autem ex omnibus aliis substantiis potest probari, in quibus
nihil quisquam poterit invenire contrarium. Sed hoc solius substantiae proprium
non est, namque et quantitas definita contrariis caret. Nam neque duo tribus
contraria sunt, nec duobus quattuor, nec aliquid huiusmodi: nam si dicamus tres
duobus esse contrarios, cur non his duobus etiam quattuor vel quinque contrarios
esse ponamus? Nulla enim afferri ratio potest, cum tres duobus contrarii sint,
cur quattuor vel quinque duobus contrarii non sint. Quod si hoc est, vel
quattuor, vel tres, vel quinque, vel quicumque a duobus distant numeri,
contrarii fiant duobus, et erunt uni rei multa contraria, quod fieri non
potest. Non est igitur contrarium aliquid quantitati. Sed si quis dicat magnum
paruo vel multae paucis esse contraria, haec quidem etiamsi quis quantitates
esse confirmat, tamen definitae quantitates non sunt, quantum enim sit magnum
vel quantum paruum, non definit qui loquitur, eodem modo, etiam de multis atque
paucis. Quare si quis haec quantitates esse dicat, indeterminatas indefinitas
quo esse confitebitur. Dicit autem Aristoteles terminata, quantitati nihil esse
contrarium, ut duobus vel tribus, 196C vel lineae vel superficiei. Quod si
etiam aliae quantitates habent contraria, aliae vero non habent, nihil omnino
impedit ad hoc quod dicitur, proprium non esse substantiae, idcirco quod
constat quasdam quantitates non habere contraria. Quod si hoc et in
quantitatibus evenit; non esse contrarium, substantiarum proprium non est.
Atque haec quidem si quis magnum vel paruum in quantitatibus ponat, manifestum
ect (ut ipse est posterius monstraturus) haec non esse quantitates sed ad
aliquid, magnum enim ad paruum dicitur; sed cum ad ea loca venerimus, propositi
ordinem loci diligentius exsequemur. Nunc quoniam declaratum est et substantiae
nihil esse contrarium, et hoc ei proprium non esse, quoniam idem etiam in
quantitatibus consideratur, ad sequens proprium expositionis 196D semitam
convertamus.VIDETUR AUTEM SUBSTANTIA NON SUSCIPERE MAGIS ET MINUS; DICO AUTEM
NON QUONIAM SUBSTANTIA NON EST A SUBSTANTIA MAGIS SUBSTANTIA (HOC ENIM DICTUM
EST QUONIAM EST) SED QUONIAM UNAQUAEQUE SUBSTANTIA HOC IPSUM QUOD EST NON DICITUR
MAGIS ET MINUS; UT, SI EST IPSA SUBSTANTIA HOMO, NON ERIT MAGIS ET MINUS HOMO,
NEC IPSE A SE IPSO NEC AB ALTERO. NEQUE ENIM EST ALTER ALTERO MAGIS HOMO,
QUEMADMODUM ALBUM EST ALTERUM ALTERO MAGIS ALBUM, ET BONUM ALTERUM ALTERO MAGIS
BONUM; ET IPSUM SE IPSO MAGIS ET MINUS DICITUR, UT CORPUS, ALBUM CUM SIT, MAGIS
DICITUR NUNC QUAM PRIMO, ET CALIDUM MAGIS ET MINUS DICITUR; SUBSTANTIA VERO NON
DICITUR (NEQUE HOMO MAGIS DICITUR NUNC HOMO QUAM ANTEA DICITUR, NEC CAETERORUM
ALIQUID QUAE SUNT SUBSTANTIA); QUARE NON SUSCIPIET SUBSTANTIA MAGIS ET MINUS. Hoc
proprium non simpliciter dicitur sed cum aliqua distinctione: ait enim
substantium neque magis recipere, neque minus, non hoc dicens, quoniam
substantia non est magis ab alia substantia. Namque quidam homo cum sit
substantia, magis est substantia ab homine, id est ab specie, et homo ab
animali, id est a genere. Ergo non hoc dicit, quoniam non inveniuntur
substantiae quae a substantiis magis substantiae sint: hoc enim dictum est,
quoniam est, id est quoniam inveniuntur. Ait enim superius primas substantias,
id est individuas, maxime esse substantias, in secundis vere substantiis, magis
esse substantias species quam genera. Ergo non dicit, quoniam nulla substantia
ab alia substantia magis substantia est sed hoc ipsam quod est, quaelibet illa
substantia non dicitur magis et minus substantia, ut si est substantia homo,
non dicit quoniam homo non est magis et minus substantia, individuas enim homo
magis est substantia, species vero minus si ad primam, id est individuam,
substantiam referatur. Sed hoc dicit, hoc ipsum quod est, id est, homo non erit
magis homo vel minus homo; quocirca non dicit quoniam homo non est magis
substantia vel minus sed quoniam homo, hoc ipsum quod est, non est magis vel
minus homo, non est enim aliquis homo magis et minus homo; et hoc idem in
eiusdem comparatione convenit speculari. Nam ipse homo a seipso 197C non est
plus homo, at vero nec si ad alterum conferatur, ad alterum vero ita, ut sub
eadem coniunctione sint, ut quidam homo individuus ad aliquem individuum
hominem comparatus, non erit magis et minus homo, et ipsa species seipsa non
erit magis et minus homo; sed hoc palam est in substantiis, in qualitatibus
vero potest essc magis et minus, album enim potest fieri magis album seipso, et
suscipere magis et minus, ut sit magis album et minus album; potest et alio
albo plus esse album, ut lilium lana; et alio albo minus esse album, ut lana
lilio, et cygnus nive, atque idem in aliis qualitatibus, ut bono et calido.
Namque haec possunt temporibus permutari, et in plus minusue transduci, fit
enim aliquoties bono melius et deterius, et calido feruentius et tepidius: homo
vero quod est substantia, neque nunc plus erit homo quam fuit antea, neque post
magis aut minus erit hormo quam nunc est. Quocirca cum substantia non suscipiat
magis et minus, tamen proprium eius hoc non erit. Sed cur non sit proprium ipse
Aristoteles velut notum conticuit; nos autem addimus, quoniam non solum
substantiae non suscipiunt magis et minus sed et alia multa; circulus enim alio
circulc non erit magis circulus aut minus, nec duplum magis duplum vel minus;
aequaliter enim duplus est quaternarius: ad binarium, et denarius ad quinarium
comparatus, quocirca quoniam etiam in aliis idem est, hoc substantiae proprium
non esse putandum est. Sed haec quidem omnia quaecumque sunt 198A in
substantiis omnibus, propria tamen substantiae non sunt, eo quod etiam in aliis
sint, consequentia substantiae appelluntur. Hanc enim omnia substantias
consequuntur, ut ubicumque fuerit substantia, ea quae dicta sunt inveniantur,
id est in subiecto non esse, et praedicationes ab his univoce fieri, et quod
hoc aliquid significet, et quod nihil sit illis contrarium, et quod non
suscipiant magis et minus: illa vero quae non omnibus substantiis insunt accidentia
sunt substantiis, quocirca propria non sunt. Quod si propria non sunt, nondum
quale sit substantia demonstrant. Cuare ut substantiae qualitatem proprio
cognoscamus, talis est huic requirenda proprietas, quae et solis substantiis
insit et omnibus, haec autem huiusmodi est, quam ipse proposuit. MAXIME AUTEM
PROPRIUM SUBSTANTIAE VIDETUR ESSE QUOD, CUM SIT IDEM ET UNUM NUMERO,
CONTRARIORUM SUSCEPTIBILE EST. ET IN ALIIS QUIDEM NULLIS HOC QUISQUAM HABEAT
PROFERRE QUAE NON SUNT SUBSTANTIAE, QUOD UNUM NUMERO CONTRARIORUM ERIT
SUSCEPTIBILE; UT COLOR, QUOD EST UNUM ET IDEM NUMERO, NON ERIT ALBUM ET NIGRUM,
NEC EADEM ACTIO ET UNA NUMERO ERIT MALA ET BONA; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS
QUAECUMQUE SUBSTANTIAE NON SUNT. IPSA VERO SUBSTANTIA, CUM SIT UNA ET EADEM NUMERO,
CONTRARIORUM SUSCEPTIBILIS EST; UT QUIDAM HOMO, UNUS ET IDEM CUM SIT, ALIQUANDO
ALBUS ALIQUANDO NIGER FIT, ET CALIDUS ET FRIGIDUS, ET IMPROBUS ET PROBUS. IN
ALIIS VERO NULLIS TALE ALIQUID VIDETUR, NISI QUIS OPPONAT ORATIONEM ET
OPINIONEM DICENS HUIUSMODI ESSE; EADEM ENIM ORATIO ET VERA ET FALSA 198C ESSE
VIDETUR, UT, SI VERA ORATIO EST ALIQUEM SEDERE, CUM IPSE SURREXERIT EADEM IPSA
ERIT FALSA; SIMILITER AUTEM ET IN OPINIONE; SI QUIS ENIM VERE OPINABITUR SEDERE
ALIQUEM, CUM IPSE SURREXERIT FALSE OPINABITUR, EANDEM DE EO RETINENS OPINIONEM.
QUOD SI QUIS ETIAM HOC RECIPIAT, AT MODO IPSO DIFFERT; EADEM ENIM QUAE SUNT IN
SUBSTANTIIS IPSA PERMUTATA CONTRARIORUM SUNT SUSCEPTIBILIA (FRIGIDUM ENIM EX
CALIDO FACTUM PERMUTATUM EST, ET NIGRUM EX ALBO ET PROBUM EX IMPROBO, SIMILITER
AUTEM ET IN ALIIS SINGULA IPSA PERMUTATIONEM SUSCIPIENTIA CONTRARIORUM
SUSCEPTIBILIA SUNT), ORATIO VERO ET OPINIO IPSA QUIDEM IMMOBILIA OMNINO
SEMPERQUE PERMANENT, RE VERO MOTA CONTRARIETAS CIRCA EA FIT; ORATIO ENIM
PERMANET EADEM SEDERE ALIQUEM, RE VERO MOTA ALIQUOTIENS QUIDEM VERA FIT
ALIQUOTIENS FALSA; SIMILITER AUTEM ET IN OPINIONE. QUAPROPTER HOC MODO PROPRIUM
ERIT SUBSTANTIAE UT SECUNDUM PROPRIAM PERMUTATIONEM SUSCEPTIBILIS CONTRARIORUM
SIT -- SI QUIS ETIAM HOC SUSCIPIAT, OPINIONEM ET ORATIONEM CONTRARIORUM ESSE
SUSCEPTIBILES. Ait maxime proprium esse substantiae, quod eadem et una numero
contrariorum susceptiva sit, nihil contrarium superioribus dicens. Illic enim
dixerat substantias substantiis non essecontrarias, hic vero dicit non
substantias substantiis esse contrarias sed res in se contrarias posse
suscipere, ut unus atque idem homo, nunc quidem sit sanus, alio vero tempore
sit aeger, aegritudo autem et sanitas contraria sunt. Ergo quoniam declaratum
est substantiam posse contraria suscipere, demonstrandum est quemadmodum hoc
solis substantiis insit; hoc enim in nullis aliis invenitur, namque in
qualitate qualitas non erit eadem, neque una numero contrariorum susceptiva,
idem enim et unum numero non erit album atque nigrum, cum album fuerit et post
in nigrum vertitur, tota qualitatis species permutatur, et non erit unum atque
idem numero quod contrarium est sed diversum. At vero et actio eadem et una
numero non erit bona atque mala sed fortasse una bona, alia mala, ita ut
diversae sint, non eaedem numero, hoc etiam in aliis reperitur. Ipsa vero
substantia cum una sit et numero singularis, contraria suscipit, ut idem atque
unus homo cum fuerit candidus atque albus a sole tactus nigrescit, et album in
nigrum convertitur, et in contrarium permutatur, utrasque res in se contrarias
suscipiens. Nulli igitur alii inesse hoc nisi solis substantiis, satis
superiora demonstrant. Si quis autem opponat orationem et opinionem unam atque
eamdem contrariorum esse susceptibilem, ideo quod cum dico Cicero sedet, vel
eum sedere opinor, cum vere sedet, vera est et oratio de eodem et opinio quod
sedet; cum vero surrexit ille, eadem permanet opinio vel oratio quae dicit vel
arbitratur Cicero sedet sed falsa est, quod non sedet, videtur opinio atque oratio
eadem et una numero nunc quidem esse vera, nunc autem falsa, et contraria ipsa
suscipere sed hoc falsum est, quod oratio et opinio contraria non recipiunt:
nam si quis hoc recipiat quod etiam oratio atque opinio contrariorum suscepliva
sint, non tamen eodem modo quo substantia. Nam substantia ipsa contraria
suscipiens permutatur, Cicero namque ipse in se aegritudinem suscipiens ex sano
factus est aeger, et mutatus ipse contraria suscipit; sermo vero vel opinio
ipsa quidem immutata permanent sed cum rebus de quibus dicuntur permutatis
ipsa, inveniuntur falsae esse vel verae. Et substantia quidem ipsa cum iis quae
suscipit contrariis permutatur; oratio vero et opinio, eo quod res de quibus
dicuntur vel arbitrantur permntentur, ipsae videntur falsis esse vel verae. Nam
cum dico Cicero sedet, si ille surrexit, oratio quidem ipsa nihil passa est sed
res de qua fuit ipsa oratio mota est. Qui enim sedebat surrexit, idcirco ex
vera oratione facta est falsa. Quocirca substantia ipsa suscipiens (ut dictum
est) contraria permatatur, oratio vero vel opinio non mutatur sed re circa eas
mota ipsae verae vel falsae sunt. Quare proprium substantiae ita esse putabitur
contrariorum susceptibile, ut ipsa permutata contraria suscipiat, non ut, re
mutata, ipsa impermutata immutabilisque permaneat. Atque hoc dictum est, si
quis orationem atque opinionem contrariorum susceptibiles putet, non autem esse
orationem atque opinionem contrariorum susceptibiles. Ipso rursus adiecit. NON
EST AUTEM HOC VERUM; ETENIM ORATIO ET OPINIO NON QUOD EA SUSCIPIANT ALIQUID
CONTRARIORUM ESSE SUSCEPTIBILIA DICUNTUR SED QUOD CIRCA ALTERAM QUANDAM
PASSIONEM SINT. EO ENIM QUO RES EST VEL NON EST, EO ORATIO VEL VERA VEL FALSA
DICITUR, NON EO QUOD IPSA SUSCEPTIBILIS EST CONTRARII. SIMPLICITER ENIM NIHIL
NEQUE ORATIO MOVETUR NEQUE OPINIO, QUARE NON ERUNT SUSCEPTIVAE CONTRARIORUM
NULLO IN EIS FACTO. SUBSTANTIA VERO, QUOD IPSA SUSCIPIAT CONTRARIA, EO DICITUR
CONTRARIORUM SUSCEPTIBILIS. AEGRITUDINEM ENIM ET SANITATEM SUSCIPIT, ET
ALBEDINEM ET NIGREDINEM; ET UNUMQUODQUE TALIUM IPSA SUSCIPIENS CONTRARIORUM
ESSE DICITUR SUSCEPTIBILIS. QUARE PROPRIUM ERIT SUBSTANTIAE, CUM SIT IDEM ET
UNUM NUMERO, SUSCEPTIBILEM CONTRARIORUM ESSE. ET DE SUBSTANTIA QUIDEM HAEC
DICTA SINT. Ait enim orationem atque opinionem ipso quidem contrarii nullius
esse susceptibila, neque enim falsitas veritasque in oratione vel opinione
insita est sed idcirco videntur contrariorum esse susceptibilia, quod (ut ipse
ait) circa alteram quamdam passionem sint, hoc est circa hoc esse opinionem vel
orationem. Nam circa sedere et non sedere. quae sunt contraria, est sedendi
aliquem et non sedendi opinio vel oratio, atque ideo quoniam circa alias res
sunt quae sibi sunt contrariae, illis permutatis, ista videntur esse contraria,
non quod ipsa suscipiant contraria sed quod circa contrarias passiones rerum
sint. Nam neque oratio neque opinio permutatur sed sola tantum de quibus est
oratio atque opinio, id est sedere et non sedere. Quocirca quoniam nullam ipsa
oratio vel opinio suscipiunt passionem, nec quidquam in eis fit, atque evenit
contrarium, contrariorum esse susceptibilia non videntur. At substantia eo quod
ipsa suscipiat contrarium, contrariorum dicitur esse susceptibilis. Cicero enim
suscipiens sanitatem sanus fit, et suscipiens aegritudinem fit aeger. Oratio
vero atque opinio (ut dictum est) contraria non suscipiunt. Quare erit hoc
proprium substantiae contrariorum esse susceptibilem. Sed si quis forsitan
dicat cur cum ignis calidus sit nunquam frigus suscipiat, et cur cum aqua sit
humida nunquam suscipiat siccitatem. His enim oppositis, videtur non omnis
substantia contrariorum esse susceptibilis, et substantiae hoc proprium
infirmabitur, cum non sit in omnibus substantiis. Sed dicendum est quoniam ea
contraria suscipere vidantur substantiae quae sunt in eius natura non insita,
alioqui non suscipit quidquid illi substantialiter adest. Suscipere enim
dicimus aliquid de rebus extrinsecus positis et praeter substantiam constitutis:
quoniam igitur in substantia ignis inest calidum esse, ignis calorem non
suscipit; quocirca neque est ignis caloris susceptibilis, neque frigoris.
Calorem quidem non suscipit, idcirco quod eius naturae substantiaeque
immutabiliter adhaesit. Frigus enim non suscipit, quoniam caloris natura ipsius
ignis contrarium sponte repudiat. Quocirca si quid est quod suscipiat ignis, id
est extrinsecus positum, accipiat necesse est eius quoque contrarium, ipse unus
permanens ac singularis. Idem quoque de aqua dicendum est: illa enim sicut
ignis calorem, sic non suscipit humiditatem sed est quodammodo et ipsi
humiditas naturaliter insita; arque ideo calor ignis, vel humiditas aquae non
solum qualitates dicuntur sed etiam substantiales igni et aquae qualitates;
namque aqua quoniam in se neque frigidus neque calorem substantialiter habet,
susceptibilis et frigoris et caloris esse dicitur. Quocirca non de his
contrariis loquitur quae substantialiter insunt sed his qua potest suscipere
unaquaque substantia, id est quod potest extrinsecus adhiberi: hoc autem in
omnibus esse substantiis manifestum est: nam quoniam Cicero sanus et aeger est,
homo sanus et aeger est; et si homo sanus et aeger est, animal sanum atque
aegrotum est. Sed cum duobus modis animal atque homo spectentur, uno quod 202A
de pluribus praedicentur, altero quod substantiae sint, in eo quod de pluribus
praedicautur contrariorum susceptiva non sunt: ut animal in eo quod de
speciebus dicitur, neque sapiens est, neque insipiens, et homo in eo quod de
individuis dicitur, neque sanus est, neque aeger; in eo vero quod substantiae
sunt, et quod individuis substantiis praesunt, contrariorum susceptibiles sunt.
Quocirca erit hoc solius proprium substantiae, contrarium esse susceptibilem. Haec
de substantia dicta sufficiant. Secundi vero voluminis series ab expositione
inchoabitur quantitates. Et si nos curae officii consularis impediunt quominus
in his studiis omne otium plenamque operam consumimus pertinere tamen videtur
hoc ad aliquam reipublicae, curam, elucubratae rei doctrina cives instruere.
Nec male de civibus meis merear, si cum prisca hominum virtus urbium caeterarum
ad hanc unam rempublicam, dominationem, imperiumque transtulerit, ego id saltem
quod reliquum est, Graecae sapientiae artibus mores nostrae civitatis
instruxero. Quare ne hoc quidem ipsum consulis uacat officio, cum Romani semper
fuerit moris quod ubicumque gentium pulchrum esset atquelaudabile, id magis ac
magis imitatione honestare. Aggrediar igitur et propositi sententiam operis
ordinemque contexam. QUANTITATIS ALIUD EST CONTINUUM, ALIUD DISGREGATUM ATQUE
DISCRETUM; ET ALIUD QUIDEM EX HABENTIBUS POSITIONEM AD SE INVICEM SUIS PARTIBUS
CONSTAT, ALIUD VERO EX NON HABENTIBUS POSITIONEM. EST AUTEM DISCRETA QUANTITAS
UT NUMERUS ET ORATIO, CONTINUA VERO UT LINEA, SUPERFICIES, CORPUS, PRAETER HAEC
VERO TEMPUS ET LOCUS. PARTIUM ENIM NUMERI NULLUS EST COMMUNIS TERMINUS AD QUEM
PARTES IPSIUS CONIUNGANTUR; UT QUINARIUS, SI EST PARS DENARII, AD NULLUM
COMMUNEM TERMINUM CONIUNGUNTUR QUINQUE ET QUINQUE SED DISIUNCTI SUNT; ET TRES
ET SEPTEM AD NULLUM COMMUNEM TERMINUM CONIUNGUNTUR; NEQUE OMNINO ALIQUIS
HABEBIT IN NUMERO SUMERE COMMUNEM TERMINUM PARTIUM SED SEMPER DISCRETAE SUNT;
QUARE NUMERUS DISCRETORUM EST. SIMILITER 201D EST AUTEM ET ORATIO DISCRETORUM;
(QUONIAM ENIM QUANTITAS EST ET ORATIO MANIFESTUM EST; MENSURATUR ENIM SYLLABA
LONGA ET BREVIS; DICO VERO ILLAM QUAE FIT CUM VOCE ORATIONEM); AD NULLUM ENIM
COMMUNEM TERMINUM PARTES EIUS CONIUNGUNTUR; NEQUE ENIM EST COMMUNIS TERMINUS AD
QUEM SYLLABAE CONIUNGUNTUR SED UNAQUAEQUE DISCRETA EST SECUNDUM SEIPSAM. Post
substantiae tractatum cur de quantitate potius ac non de qualitate proposuerit
haec causa est, quod omnia quaecumque sunt, simul atque sunt in numerum cadunt.
Omnis enim res aut est una aut plures: unum vero vel plures quantitatis
scientia colliguntur. Sed non omnis res simul atque est aliquam accipit qualitatem,
ipsa enim materia sub quantitatis quidem principium cadit, quod una est sub
qualitatem vero minime; ipsa enim cunctis est iuterim qualitatibus absoluta,
superaddita vero forma quadam afffcitur qualitate: per se autem numero quidem
una est, qualitate vero nulla; quocirca si res omnis simul atque est cadit in
numerum, non autem omnis res mox ut est statim suscipit qualitatem, recte prius
de quantitate proposuit. Est quoque alia causa cur prius de quantitatis ratione
pertractet. Omne enim corpus ut sit, tribus dimensionibus constat, longitudine,
latitudine, altitudine: ut vero sit corpus cum qualitate, tunc erit aut album,
aut nigrum, aut quodlibet aliud; et quoniam prius est esse corpus, post vero
esse corpus album, prius erit corpori tribus constare dimensionibus 202C quam
esse album. Sed tres dimensiones et numero et continuatione spatii quantitates
sunt. Longitudo enim et latitudo et altitudo in quantitatibus numerantur, album
vero qualitatis est: quocirca si prius est ex tribus constare dimensionibus
quam esse album, prior erit quantitas qualitate, quocirca recte est tractatus
de quantitate propositus. Item alia causa, quod quantitas plura habet
substantiae consimilia: nam quemadmodum substantiae nihil est contrarium, et
substantia non recipit magis et minus, sic etiam quantitas: quantitati enim
nihil est contrarium, nec quantitas recipit magis et minus, ut paulo post
docebimus; qualitas vero et contraria suscipit, ut album et nigrum, et magis et
minus, ut candidius et nigrius, et candidissimum et nigerrimum; id enim sumit
intentionem quod potest sumere diminutionem. Quod si substantiae similior
quantitas est recte post substantiam de quantitate proposuit. Quantitatis autem
dicit esse differentias duas: quantitatis namque alia discreta est disgregata,
alia vero continua. Post hanc rursus divisionem alio modo partitus est
quantitatem: dicit enim quantitatis aliam quae constat ex habentibus positionem
ad se invicem suis partibus; aliam vero ex non habentibus positionem. Unam vero
rem diverse posse dividi manifestum est, hoc modo, ut si quis dividat animal
dicens: Animalium alia sunt rationabilia, alia irrationabilia; et rursus eamdem
ipsam rem alia modo partiamur, ut est, Animalium alia sunt gressibilia, alia
non gressibilia, eorumque animalium rursus, alia sunt carnibus uescentia, alia
herbis, alia seminibus. Hic ergo una eademque res diverso ordine modoque divisa
est. Ita igitur Aristoteles unum idemque quantitatis nomen diverse partitus est
in ea scilicet quae discreta essent, et quae continua, et in ea quae haberent
positionem partium, et quae non haberent. Sed de secunda divisione posterius
dicendum est, nunc prima tractetur. Ait enim de prima divisione hoc modo:
Quantitatis aliud est continuum, aliud disgregatum. Disgregatum est cuius
partes nullo communi terrrino coniunguntur. Continuum vero cuius partes habent
aliquem communem terminum, ad quem videantur esse coniunctae. Discretarum
namque quantitatum ipse exempla ponit et species. Oratio enim discreta est quantitas,
eodemque 203B modo et numerus, et numerum esse quantitatem nemo dubitat.
Discreta vero est, quoniam denarius numerus cum constet ex quinque et quinque,
quae res quinarium ad quinarium. iungat ut faciat denarii corpus, non potest
inveniri. Nam si tres et septem quis dixerit, quo communi termino tres et
septem coniungantur, ut denarii reddatur unum integrum corpus, nullus inveniet,
atque hoc quidem in omni numero speculari licet. Nullus enim numerus ita partes
habet, ut eas aliquis communis terminus iungat sed semper partes ipsae
disiunctae atque discretae sunt, et huiusmodi vocatur quantitas discreta.
Numerus ergo discreta quantitas est, orationem vero quantitatem esse dicit,
idcirco quod omnis oratio ex nomine constet et verbo sed haec syllabis constant.
Omnis autem syllaba vel longa vel brevis est. Longum vero vel breue sine ulla
dubitatione quantitas est, quocirca quod ex quantitatibus constat, id
quantitatem esse quis dubitet? At vero oratio ipsa cum sit quantitas, illa
quoque discreta est. Cum enim dico Cicero, quod orationis est pars, partes
huius nominis ci et ce et ro nullo communi termino coniunguntur. Non enim
reperiemus quo communi termino iungatur ci syllaba ad ce syllabam, vel rursus
ce syllaba ad ro syllabam. Quocirca etiam oratio quantitas videtur esse
discreta. Sed si quis fortasse dicat hunc eorum esse communem terminum, quo ita
iunguntur, ut aliquid significent, ut in hoc ipso nomine Cicero communis
syllabarum terminus ipsa significatio sit. Si enim ce syllaba, quae media est,
prima ponatur, et ro, quae ultima est, media, et ci, quae plima est, ultima,
nomen quod erat antea, id est Cicero, transuersis per loca syllabis nihil
significabit. Illi dicendum est quoniam quaecumque in quadam oratione
proferuntur, sive significent, sive nihil significent, syllabarum communis
terminus nullus est. Nam si quis dicat, permutatis syllabis, quod est Cicero,
ceroci significationem quidem amisit sed aequaliter syllabae ad nullum communem
terminum coniunguntur. Quod si quis hunc quidem ipsum sermonem aliquid
significare posuerit, ut hoc ipsum Cicero aliquid significat, significatio
quidem addita est , nullus tamen syllabis terminus appositus. Quare sive
significet, sive nihil significet nomen, partes eius discretae atque disiuncta,
sunt, et nullo communi termino con iunguntur; quoniam vero Graeca oratione
*logos* dicitur etiam animi cogitatio, et intra se ratiocinatio, *logos* quoque
et oratio dicitur, nequis Aristotelem cum diceret *logon*, id est orationem,
quantitatem esse discretam, de eo putaret dicere quem quisque *logon*, id est
rationem, in propria cogitatione disponeret, hoc addidi. Dico autem illam quae
fit cum voce orationem. Apud Romanam namque linguam discreta sunt vocabula
orationis atque rationis. Graeca vero oratio utriusque vocabulum et rationis et
orationis *logon* appellat. Quare ne quid mendax translatio culparetur, idcirco
hoc quoque addidi: Dico vero illam quae fit cum voce orationem, apud Latinos
enim nulla alia oratio est praeter hanc solam quae fit cum voce orationem. Apud
Graecos vero est alius *logos* qui fit in animi cogitatione. Quocirca nequid
deesset, etiam hoc quod Latinam orationem minus esset conveniens, transtuli.
Quod quare ita fecerim, hac expositione patefeci, atque haec quidem de discreta
quantitate sufficiant. Continua vero quantitas est (ut dictum est) cuius
quantitatis partium communis terminus invenitur, ut est linea, superficies,
corpus, et praeter haec tempus, et locus, quod ipse Aristoteles designat his
verbis: LINEA VERO CONTINUA EST; NAMQUE EST SUMERE COMMUNEM TERMINUM AD QUEM
PARTES IPSIUS CONIUNGUNTUR, HOC EST AUTEM PUNCTUM, ET SUPERFICIEI LINEA
(SUPERFICIEI ENIM PARTES AD QUENDAM COMMUNEM TERMINUM CONIUNGUNTUR). SIMILITER
AUTEM ET IN CORPORE HABEBIT QUIS SUMERE COMMUNEM TERMINUM, 204C VEL LINEAM VEL
SUPERFICIEM, AD QUEM PARTES CORPORIS CONIUNGUNTUR Postquam de discretis
explicuit, transiit ad species continuae quantitatis. Continuae autem
quantitates sunt (ut dictum est) in quarum partibus quidam communis est
terminus, ut linea. Si quis enim dividat lineam, quae est longitudo sine
latitudine, duas in utraque divisione lineas facit, et utriusque ex divisione
lineae singula in extremitatibus puncta redduntur. Lineae enim termini puncta
sunt. Quocirca cum illa linea divisa non esset, utraque puncta quae in utrisque
linearum capitibus post divisionem apparent, simul antea fuisse intelliguntur,
quae sunt in divisione separata. Intelligitur ergo partium lineae communis
terminus, punctum, id est quoddam paruissimum quod in partes dividi secarique
non possit: Superficies quoque, quae est latitudo sine altitudine, communem
terminum habet in partibus, lineam, corpus vero solidum, superficiem. Eodem
enim modo divisa superficies duas per singulas partes lineas efficiet,
quemadmodum et in linea divisa duo puncta altrinsecus reddebantur. Corpus
quoque solidam cum diviseris, duas in utrisque divisionis partibus superficies
facies, quae cum coniuncta sint atque indivisa, punctum quidem partium lineae
intelligitar communis terminus. Linea vero superficiei, superficies autem
solidi corporis. Est autem signum continui corporis, si una pars mota sit,
totum corpus moveri; et si totum corpus movetur, certe simul aliae 205A partes
vicinae movebuntur, ut si iaceat virgula vel ex aere, vel ex ligno, vel ex
quolibet alio metallo, si quis unum eius caput vel quamlibet eius partem
moveat, tota mox virgula commovetur. Hoc autem idcirco evenit quod eius partes
quodam communi termino coniunguntur, et ille communis terminus una parte mota
caeteras movet. Hoc vero in discretis non est. In numero namque cum sint decem,
si unum movero, caeteri non moventur, immoti enim permanent novem; etsi plenus
tritico sit modius, si unum tritici granum movero, non omnia continuo grana
commovebuntur, idcirco quod discreta est multitudo, nec granum grano ullo
communi termino videtur implicitum. At vero si ipsius grani pars una sit mota,
totum corpus grani moveatur necesse est. Non autem 205B nunc hoc dicitur, quod
linea constet ex punctis, aut superficies ex lineis, aut solidum corpus ex
superficiebus sed quod et lineae termini puncta sunt, et superficiei lineae, et
solidi corporis superficies, nullaque res suis terminis constat. Quocirca
punctum lineae non erit pars sed communis terminus partium. Superficiei linea,
et superficies solidi corporis non erunt partes sed partium termini communes.
Constat igitur, et lineam et superficiem, et solidi corporis crassitudinem esse
continuam quantitatem. His alia rursus apponit. SUNT AUTEM TALIUM ET TEMPUS ET
LOCUS; PRAESENS ENIM COMMUNIS EST TERMINUS AD QUEM CONIUNGUNTUR PRAETERITA VEL
FUTURA. RURSUS LOCUS CONTINUORUM EST; LOCUM ENIM QUENDAM PARTES CORPORIS
RETINENT, QUAE AD QUENDAM COMMUNEM TERMINUM CONIUNGUNTUR; 205C ERGO ET LOCI
PARTES, QUAS TENENT SINGULAE PARTES CORPORIS, AD EUNDEM TERMINUM CONIUNGUNTUR
AD QUEM ET PARTES CORPORIS IUNGEBANTUR; QUARE CONTINUUM EST ET LOCUS; AD UNUM
ENIM COMMUNEM TERMINUM EIUS PARTES CONIUNGUNTUR. Tempus quoque et locum
continuae quantitatis esse pronuntiat. Tempus namque esse quantitatem res illa
demonstrat, quod in spatio, id est in longitudine et in brevitate,
consideratur. Continuum vero esse res illa demonstrat quod partes temporis
habeant aliquem communem terminum ac medium, ad quem coniungantur extrema. Nam
cum sint partes temporis praeteritum et futurum, horum praesens tempus communis
est terminus, huius namque finis est, illius initium. Locus quoque continuorum
est. 205D Locum vero dicimus quodcumque illud sit quod partes corporis tenet,
sive supra, sive a latere, seu subter sit. Quod si cunctae partes corporis
locum aliquem tenent, et qui circa corpus est locus, per omne corporis spatium
partesque diffunditur, omnes corporis partes a loci partibus occupabuntur. Quod
si ita est, qui communis terminus coniungebat corporis partes, eius termini
locus illa quoque loca quae sunt corporis partium iungit, et est eodem modo
locus de continua quantitate, quemadmodum et corpus. Ita enim communis terminus
invenitur in loco partium quemadmodum et corporis, idcirco quod corporis locus,
per corpus omne diffunditur. Quod autem dixit: SUNT AUTEM TALIUM ET TEMPUS ET
LOCUS, quoniam superius 206A de continuis loquebatur, tempus quoque et locum
continuis addidit dicens: SUNT AUTEM TALIUM ET TEMPUS ET LOCUS, id est
continuorum sed post continuae discretaeque quantitatis divisionem aliam a
principio rursus orditur. AMPLIUS ALIA SUNT QUAE EX HABENTIBUS AD SE INVICEM
POSITIONEM SUIS PARTIBUS CONSTANT; UT LINEAE QUIDEM PARTES HABENT AD SE INVICEM
POSITIONEM (SINGULAE ENIM IACENT ALICUBI, ET POSSIS COGNOSCERE ET DESIGNARE UBI
SINGULAE IN SUPERFICIE IACEANT ET AD QUAM CAETERARUM PARTIUM CONIUNGANTUR);
SIMILITER AUTEM ET SUPERFICIEI PARTES HABENT ALIQUAM POSITIONEM (SIMILITER ENIM
DESIGNABUNTUR SINGULAE UBI IACENT, ET QUAE AD SE INVICEM CONIUNGUNTUR). ET
SOLIDITATIS QUOQUE ET LOCI SIMILITER. Rursus digerit quantitatis differentias.
Sunt enim quantitatis aliae quidem quae ex habentibus positionem ad seinvicem
suis partibus constant, aliae vero quae nullam partium habent positionem.
Positionem vero partium retinere dicuntur, quarum triplex ista natura est:
primum ut eius partes alicubi sint, deinde ne pereant, tertio vero ut sese
partes ipsae coniungant et propria se ordinatione continvent, ut est linea.
Posita enim linea in superficie possis agnoscere ubi partes ipsius sint, caput
quidem lineae esse ac dexteram, medium medio loco, extremitatem vero ad
sinistram, et haec manentibus ipsis partibus dicuntur, partes enim lineae non
pereunt sed in loco in quo sunt permanent. Possis quoque monstrare quae pars
206C lineae cui parti continventur, id est ad quam partem caput alterius partis
extremitasque coniungitur, ut dices haec pars, verbi gratia medietas, lineae
hic finitur, locum ubi desinat monstrans, alia rursus pars lineae totius hic
incipit. Ergo linea posita in superficie qualibet et locum aliquem partes eius
retinent, et partes ipsae non pereunt, et posset quilibet agnoscere ubi
extremitas partium coniungatur, et quo ad se invicem loco continventur. Hoc
quoque idem in superficie evenit, partes enim superficiei in aliquo loco sunt,
et ipsae quoque non pereunt, et ubi pars parti coniungatur ostenditur, idem
quoque soliditas habet, et loci quoque partes continuantur ad eas scilicet
partes ad quas corporis partes sibimet continuantur, sicut iam supra dictum
est. Quocirca eiusdem naturae erit et locus, cuius tota soliditas erit. Ergo et
locus ex eodem genere quantitatis est, quo est et soliditas, id est ex
habentibus ad se invicem positionem suis partibus constans. Locus igitur et
ipse ex habentibus suis partibus positionem ad se invicem constat. Ergo tria
haec (sicut supra dictum est) consideranda sum, ut ad se invicem positionem
partes habere videantur, id est locum in quo partes ipsae sint positae, ut
partes illae non pereant, ut sit partium continentia atque continuatio. Quod si
quis dicat hanc rem loco deesse, eo quod in loco non sit, in loco enim cuncta
sunt, locus autem in loco esse ipse non poterit. Dicendum est quoniam idcirco
superficies et soliditas et linea habere positionem partium 207A dicuntur, quod
in loco siut, et partes permaneant, et sint continuae. Quare multo magis ipse
locus, cuius neque partes pereunt, et sibi perpetue continuatimque coniunctae
sunt, habere positionem partium dicitur. Et de his quidem quae ex habentibus
positionem ad se invicem suis partibus constant haec dicta sint; quae vero non
habent positionem ipse rursus adiecit. IN NUMERO VERO NULLUS HABET PERSPICERE
QUEMADMODUM PARTES HABEANT AD SE INVICEM ALIQUAM POSITIONEM VEL UBI IACEANT VEL
QUAE AD QUAM CONIUNGANTUR; AT VERO NEC TEMPORIS; NIHIL ENIM PERMANET EX
PARTIBUS TEMPORIS, QUOD AUTEM NON EST PERMANENS, QUOMODO HOC HABEBIT ALIQUEM
POSITIONEM? SED MAGIS ORDINEM QUENDAM DICES RETINERE IDCIRCO QUOD TEMPORIS HOC
QUIDEM PRIUS EST, ILLUD VERO POSTERIUS. ET IN NUMERO QUOQUE EO QUOD PRIUS
NUMERETUR UNUS QUAM DUO ET DUO QUAM TRES; ET SIC HABEBUNT ALIQUEM ORDINEM,
POSITIONEM VERO NON MULTUM ACCIPIES. ET ORATIO SIMILITER; NIHIL ENIM EIUS
PARTIUM PERMANET SED DICTUM EST ET NON EST ULTRA HOC SUMERE, QUARE NON ERIT
ULLA POSITIO EIUS PARTIUM CUIUS PERMANET NIHIL. IGITUR ALIA EX HABENTIBUS AD SE
INVICEM PARTIBUS POSITIONEM CONSTANT, ALIA VERO EX NON HABENTIBUS POSITIONEM. Haec
scilicet idcirco nullam positionem ad se invicem partium retinent, quod his
aliquid de supradictis rebus deesse manifestum est. Numerus enim ipse discretus
est, 207C nec partes eius ad se invicem coniunguntur sed omnino discretae sunt.
Atque idcirco non est ex iis quae habent ad se invicem aliquam partium
positionem, nec vero possis ostendere qui numerus quo loco iaceat: habere autem
positionem dicitur, quod (ut dictum est) et in loco aliquo positum est, et ipsa
positio manentibus partibus constat, et ad se invicem coniunuatisque, ut
ubiquaeque iaceat, et quae ad quam continvetur possit ostendi; in numero vero
nihil horum est. Nam neque in aliquo loco esse positus demonstratur, nec eius
partes coniunctae sunt. Quocirca numero ex tribus his quae diximus duae res
desunt, loci positio et partium continuatio, tempus etiam quamquam sint eius
partes continuae, tamen quoniam non permanent sed semper moventur, semperque
praetereunt, habere positionem partium non dicitur. Semper enim veloci
agitatione torquetur, et currentis aquae more in nulla unquam statione
consistit, quod quia partes eius non permanent, ex habentibus ad se invicem
positionem suis partibus constare non dicitur. Sed haec quamquam positione in
partium habere non possunt, tamen habent ordinem quemdam, quem praeter
positionem partium tantum retinent. Dicimus enim priorem esse binarium
quamternarium, atque hunc quam quaternarium, et intempore nimirum idem ordo
reuertitur. Posterius enim futurum praesente, praesensque praeterito. Quocirca
etsi haec non habent aliquam partium positionem, retinent tamen ordinem. Quod
vero dicit, positionem vero non multo accipies, tales est ac si diceret,
penitus non accipias. Multum enim pro omnino videtur adiunctum, ac si diceret
positionem vero non omnino accipies, idcirco quod ipsa quidem continuatio dat
aliquam imaginem, quod possit habere aliquam partium positionem sed hoc minime
est, idcirco quod quamvis sint continuae quantitates, si tamen uno careant ex his
quae superius dicta sunt, positionem partium habere non possunt. Nam aqua quam
fistula euomit, dum cadit quidem retinet positionem; cum vero iam effusae undae
se miscuerit, pcsitionem partium perdit: et fluuius quoque quando in pelagus
fluit, et positionem videtur habere partium et esse continuus, cum nondum
marinae aquae fluuii superficies ipsa permista est; cum vero extremitas amnis
marina alluuione contingitur, totam sine dubio positionem videtur amittere. Oratio
quoque similiter sese habet; nam nec ipsa ullo loco posita est, nec eius partes
ad aliquam coniunguntur sed a seinvicem illae discretae sunt, nec cum eius
partes dictae sunt, permanent, atque hoc est quod ait. Sed dictum est, et non
est ultra hoc sumi. Mox enim dicitur sermo, mox praeterit, nec ullaratione
poterit permanere, quare mox ut aliquid dictum sit, eius partes ostendi et
demonstratione sumi non possunt. Constat igitur orationem quoque ex his esse
quae positionem partium non habent, de ordine vero dubium est. Nam si quis
sermo aliquid significet, ut est Cicero, est in eo quidam ordo quod ci syllaba
primum dicitur, secunda vero ce, tertia ro, et potius ex significatione 208C
ordinem sumit; si vero nihil significet, nec ordinem dicitur habere, ut
scindapsus nihil quidem significat; sed sive secundam syllabam primam ponas,
sive ultimam primam, sive quomodolibet syllabarum ordinem seriemque permisceas,
idem erit: in significativis enim vocibus idcirco esse dicitur, quod illo
ordine permutato vis significationis euertitur, hic vero, ubi nulla est
significatio, nihil interest quomodolibet iaceant partes. Quare oratio in
aliquibus quidem habet ordinem partium, in aliis vero nec ordo ipse poterit
inveniri. An fortasse oratio dici non potest quae nihil significat, et nulla
est oratio, quae ordinem non habeat? Ergo secundum priorem quantitatis
divisionem, ubi dicebatur quantitatis alia esse continua, alia vero discreta,
quinque sunt continua, duo vero discreta. Continua quidem linea, superficies,
soliditas, locus, tempus. Discreta vero numerur, et oratio. In hac vero secunda
divisione qua dicit alias quantitates ex habentibus ad se invicem positionem
constare partibus, quattuor quidem sunt qua, retinent positionem, id est linea,
superficies, corpus, locus; tria vero quae positionem non habent sed ex his duo
semper ordinem retinent, tempus scilicet et numerus. Oratio vero si quid
significet, habet ordinem; si vero nihil significet, inordinata est; si tamen
oratio nihil significans dici possit, his dictis ipse concludit dicens: Igitur
alia ex habentibus ad se invicem partibus positionem constant, alia vero ex non
habentibus positionem. Hac igitur divisione finita 209A transit ad caetera
monstrans quae proprie quantitates nuncupatur, quae secundum accidens. PROPRIE
AUTEM QUANTITATES HAE SOLAE SUNT QUAS DIXIMUS, ALIA VERO OMNIA SECUNDUM
ACCIDENS SUNT; AD HAEC ENIM ASPICIENTES ET ALIAS DICIMUS QUANTITATES, UT MULTUM
DICITUR ALBUM EO QUOD SUPERFICIES MULTA SIT, ET ACTIO LONGA EO QUOD TEMPUS
MULTUM ET LONGUM SIT, ET MOTUS MULTUS; NEQUE ENIM HORUM SINGULUM PER SE
QUANTITAS DICITUR; UT, SI QUIS ASSIGNET QUANTA SIT ACTIO, TEMPORE DEFINIET,
ANNUAM VEL SIC ALIQUO MODO ASSIGNANS, ET ALBUM QUANTUM SIT ASSIGNANS SUPERFICIE
DEFINIET (QUANTA ENIM FVERIT SUPERFICIES, TANTUM ESSE ALBUM DICET); QUARE SOLAE
PROPRIE ET SECUNDUM SE IPSAE QUANTITATES DICUNTUR QUAE DICTAE SUNT, ALIORUM
VERO NIHIL PER SE SED, SI FORTE, PER ACCIDENS. Principaliter aliquid esse
dicitur, quod per se tale est quale esse demonstratur. Secundum accidens vero
illud quod non per se sed per aliud tale est quale esse dicitur, ut albedini
per se inest color: secundum naturam enim albi, color esse dicitur albedo; cum
vero homo dicitur coloratus, non per se dicitur, idcirco quod homo in eo quod
homo est, color non est sed quoniam habet colorem, idcirco dicitur coloratus.
Ergo quemadmodum album idcirco color est per se quoniam color naturale quoddam
est genus, homo vero idcirco coloratus dicitur quoniam habet colorem; et
dicitur album quidem per se et principaliter color, homo vero secundum accidens
coloratus. Ita quoque et quantitates; haec enim omnia quae dicta sunt, id est
linea, superficies, corpus, numerus, oratio, tempus, per se et secundum et
propriam naturam quantitates dicuntur. Si qua vero alia dicuntur secundum
aliquam quantitatem, non per se sed secundum accidens nominantur: ut album
dicitur multum, non idcirco quod albedo sit quantitas sed quoniam multa sit
superfieies, in quo illud album sit. Si enim multum spatium fuerit in quo album
sit, multum erit album; quocirca non quoniam ipsa albedo per se aliquam
quantitatem habet sed quoniam in aliqua quantitate est constituta, id est in
superficie, idcirco secundum superficiem quod est quantitas quas scilicet per
se multa est, album multum dicitur, non secundum se, atque ideo album non per
se, nec principaliter sed secundum accidens multum dicitur. Actio quoque ideo
dicitur longa, quod multo tempore acta sit; multam vero aegritudinem idcirco
dicimus, si eadem multo sit tempore; et motum multum idcirco, quod multo
tempore factus sit, ut si quis multo tempore eurrat. Si quis vero multum cursum
illum dicat esse qui sit velocissimus, ille convenienler sermone non utitur.
Velocitas enim non quantitas sed potius qualitas est, quales enim secundum eam
dicimur, id est veloces, non quanti. Secundum quantitatem vero multum dicitur,
hoc autem monstrat ipsa rerum definitio; si quis enim album multum monstrare
desideret, et proprio termino rationis includere, illi dicendum est multum esse
album quod in multa iaceat superficie, et motum 210A atque actionem multam quae
longo tempore perficiatur; quare quoniam ad proprias quantitates aspicientes,
atque ad eas res caeteras referentes, quantitates vocamus, ut album ad
superficiem quae vera est quantitas, et cursum, et aliquem motum atque actionem
ad tempus, quod ipsum vere quantitas est reducimus, haec non per se quantitates
sed per eas quae proprie quantitates dictae sunt nominantur. Quocirca quoniam
quod per se non est, secundum accidens est, recte caetera omnia praeter ea quae
superius in quantitate numerata sunt per accidens esse, non per se quantitates
dicuntur. Solae igitur proprie et secundum se ipsae quantitates dicuntur, hae
quae superius comprehensae sunt. Aliae vero per se quantitas non sunt sed (ut
ipse ait) forte per 210B accidens. Post divisionem igitur continui atque
discreti et habentis positionem partium et non habentis, et quae sunt per se
principaliter, et rursus per accidens quantitates, solito more viam inveniendi
quantitatum proprietas ingreditur. QUANTITATIBUS VERO NIHIL EST CONTRARIUM (IN
HIS ENIM QUAE DEFINITA SUNT MANIFESTUM EST QUONIAM NIHIL EST CONTRARIUM, UT
BICUBITO VEL TRICUBITO VEL SUPERFICIEI VEL ALICUI TALIUM -- NIHIL ENIM EST
CONTRARIUM), NISI MULTA PAUCIS DICAT QUIS ESSE CONTRARIA VEL MAGNUM MINORI.
HORUM AUTEM NIHIL EST QUANTITAS SED AD ALIQUID; NIHIL ENIM PER SE IPSUM MAGNUM
DICITUR VEL PARUUM SED AD ALIUD REFERTUR; NAM MONS QUIDEM PARUUS DICITUR,
MILIUM VERO MAGNUM EO QUOD HOC QUIDEM SUI GENERIS MAIUS SIT, ILLUD VERO SUI
GENERIS MINUS; 210C ERGO AD ALIUD EST EORUM RELATIO; NAM, SI PER SE IPSUM PARURUM
VEL MAGNUM DICERETUR, NUMQUAM MONS QUIDEM ALIQUANDO PARUUS, MILIUM VERO MAGNUM
DICERETUR. RURSUS IN VICO QUIDEM PLURES HOMINES ESSE DICIMUS, IN CIVITATE VERO
PAUCOS CUM SINT EORUM MULTIPLICES, ET IN DOMO QUIDEM MULTOS, IN THEATRO VERO
PAUCOS CUM SINT PLURES. AMPLIUS BICUBITUM VEL TRICUBITUM ET UNUMQUODQUE TALIUM
QUANTITATEM SIGNIFICAT, MAGNUM VERO VEL PARUUM NON SIGNIFICAT QUANTITATEM SED
MAGIS AD ALIQUID; QUONIAM AD ALIUD SPECTATUR MAGNUM ET PARUUM; QUARE MANIFESTUM
EST QUONIAM HAEC AD ALIQUID SUNT. AMPLIUS, SIVE ALIQUIS PONAT EA ESSE
QUANTITATES SIVE NON PONAT, NIHIL ILLIS ERIT CONTRARIUM; QUOD ENIM NON EST
SUMERE PER SE IPSUM SED AD SOLAM ALTERIUS RELATIONEM, QUOMODO HUIC ALIQUID ERIT
CONTRARIUM? 210D AMPLIUS, SI SUNT MAGNUM ET PARUUM CONTRARIA, CONTINGIT IDEM
SIMUL CONTRARIA SUSCIPERE ET EA IPSA SIBI ESSE CONTRARIA. CONTINGIT ENIM SIMUL
IDEM PARUUM ESSE ET MAGNUM (EST ENIM AD HOC QUIDEM PARUUM, AD ALIUD VERO HOC
IDEM IPSUM MAGNUM); QUARE IDEM PARUUM ET MAGNUM ET EODEM TEMPORE ESSE
CONTINGIT, QUARE SIMUL CONTRARIA SUSCIPIET; SED NIHIL EST QUOD VIDEATUR SIMUL
CONTRARIA POSSE SUSCIPERE; UT SUBSTANTIA, SUSCEPTIBILIS QUIDEM CONTRARIORUM
ESSE vidETUR SED NULLUS SIMUL SANUS EST ET AEGER, NEC ALBUS ET NIGER SIMUL;
NIHILQUE ALIUD SIMUL CONTRARIA SUSCIPIT. ET EADEM SIBI IPSIS CONTINGIT ESSE
CONTRARIA; NAM SI EST MAGNUM ET PARUUM CONTRARIUM, IPSUM AUTEM IDEM SIMUL EST
PARUUM ET MAGNUM, IPSUM SIBI ERIT CONTRARIUM; SED IMPOSSIBILE EST IPSUM SIBI
ESSE CONTRARIUM. NON EST IGITUR MAGNUM PARUO CONTRARIUM NEC MULTA PAUCIS; QUARE
SI QUIS HAEC NON RELATIVA ESSE DICAT, QUANTITAS TAMEN NIHIL CONTRARIUM HABEBIT.
Definita quantitas est quae alicuius termino numeri coercetur, ut sunt duo, vel
tres, et quae ad hunc modum dicuntur, ac si dicas bicubitum, tricubitum, et
caetera. Et quae aliquid propria significatione definita sunt, ut est
superficies et soliditas, quid enim et quae quantitates dicantur, agnoscitur:
quocirca harum, quoniam sunt definitae, nulla ulli contraria est; neque enim
bicubito tricubitum contrarium est, sicut neque numerus ulli numero, at vero
nec superficies soliditati, nec aliquid horum. Sed quoniam quaedam indefinita
imaginem quamdam quantitatis ostendunt ut magnum et paruam, quae videntur esse
contraria, haec sibi Aristoteles opponit dicens non esse quantitates sed magis
ad aliquid, quod ipsius sermonibus astruamus. Sed non est hoc proprium
quantitatis non habere contraria, non enim omnis quantitas contrariis caret sed
nobis per singula quaeque currentibus quae quantitatis species contraria non
habeant, quaeue habeant, considerandum est linea quidem contrario caret, linea
enim lineae contraria non est; sed si quis dicat rectam lineam curuae lineae
esse contrariam, fallitur. Non enim in eo quod linea est, curua linea recta?
Lineae contraria est sed in eo quod curua est, et in his non lineae videntur
esse contrariae sed ipsa rectitudo et curuitas. Quare non in eo quod quantitas
est, linea curua rectae lineae contraria est sed in eo quod qualis. Nam quoniam
curuitas et rectitudo contraria sunt, secundum id quod curua et recta est
linea, non secundum quod lineae sunt, suscipiunt contrarietatem; quocirca linea
in eo quod linea est contrario caret. At vero nec superficies superficiei
contraria est. Sed forte dicat aliquis albam superficiem nigrae superficici
esse contrariam; cui similiter occurrendum est, in co quod superficies sunt non
esse contraria sed in eo quod est in his albedo utque nigredo, quae contraria
esse quis dubitat? Eadem quoquemodo et lenem et asperam superficiem si quis
contrarias dixerit, refellitur, quod non secundum quantitatem superficici sed
secundum qualitatem asperitatis lenitatisque ipsae superficies contrarium
tenent. At vero nec corpori quidquam ullo modo contrarietatis opponitur, cui si
qui dicat incorporale esse contrarium, refutabitur, quod omnis contrarietas
propriis nominibus dicitur, ut bonum malum, album nigrum; corporale vero et
incorporale non secundum contrarietatem sed secundum privationem habitumque
proferuntur. Incorporale enim corporis est privatio. Nec tempori quoque quidquam
contrarium est sed si nox diei videtur opposita, non in eo quod tempus est sed
in eo quod dies est aer lucidus, nox aer obscurus. Aer vero neque tempus neque
quantitas est, lumen quoque et obscuritas qualitates sunt et non quantitates. Oratio
etiam quamquam videatur habere contrarium, tamen contrariam non habet
oppositionem, videtur etiam vera oratio esse et falsa, quae sunt contraria sed
oratio vera et falsa in significatione est. Cum enim quod est oratio
significat, vera est; cum vero quod non est designat, tunc falsa est. Oratio
vero non secundum id quod significat in quantitate numeratur sed secundum id
quod profertur. Secundum enim id quod proferimus orationem, longa syllaba
brevique componitur, quae omnem orationem non secundum id quod ipsa significat
sed secundum id quod ad prolationem est, metiantur. Illud quoque manifestum est
in numero non esse contraria, duo enim tribus, vel tres quaternario contrarli
non sunt, nec ullus alter numerus cuilibet alii numero contrarius est. Locus
vero habet aliquam contrarietatem, ursum enim et deorsum contrarium est. Sed
quidam volunt non esse quantitatis quod sursum dicitur et deorsum sed potius
habitudines, quas Graeci *skeseis* vocant: quae enim pars ad caput nostrum est,
hunc sursum vocamus; quae pars pedibus subiacet, illa deorsum dicitur; quocirca
secundum habitudinem quamdam quodammodo ad nos ipsos relata sursum deorsumque
praedicamus. Herminius quoque ait sursum et deorsum non esse loca sed quamdam
quodammodo positionem loci. Est enim res sursum atque deorsum, non est autem
idem esse aliquid loci, quod locum, loci enim est positio in loco, locus vero
ipse positio non est. Sed si quis omnem mundi respiciat figuram, quomodo rerum
omnium formam sphaerae ambitus amplectitur, et terra media est, in sphaera vero
nihil est ultimum, nisi quod eiusdem terminum medietatis obtinuit, quidquid in
extremo caeli convexitatis est, illud sursum esse dicet, quod vero est medium,
illud deorsum. Quocirca sunt secundum locum sursum deorsumque contraria, sursum
in caelo, deorsum in terra, idcirco quod a se longe disiuncta sunt, unde post
quoque contraria hoc modo sunt definita. Contraria sunt quaecumque a se
longissime distant: hinc est videlicet tracta definitio, quod quoniam caelum
terraque distant, longissime distare videbantur, et illud esse sursum, haec
vero deorsum, quoniam deorsum aeque sursum non ob aliam causam contraria
dicuntur, nisi quod a se longe disiuncta sunt, quod esse contrarium longissime
diatare definiunt, quod Aristoteles hoc modo pronuntiat. MAXIME AUTEM CIRCA LOCUM
ESSE VIDETUR CONTRARIETAS QUANTITATIS; SURSUM ENIM EI QUOD EST DEORSUM
CONTRARIUM PONUNT, REGIONEM MEDIAM DEORSUM DICENTES PROPTEREA QUOD MULTA
DISTANTIA EST MEDIETATIS AD MUNDI TERMINOS. VIDENTUR AUTEM ET ALIORUM
CONTRARIORUM DEFINITIONEM AB HIS PROFERRE; QUAE ENIM MULTUM A SE INVICEM
DISTANT IN EODEM GENERE CONTRARIA ESSE DEFINIUNT. In omni enim sphaera media
terra est, quod ipsa astrorum demonstrat ordinata vertigo, adiecit quoque
causam cur huiusmodi loca contraria dicantur, quod multa distantia est
medietatis ad mundi terminus. TERMINOS vero MUNDI caeli ultimam convexitatem
dicit; ex hac igitur loci contrarietate et caetera definita esse contraria sic
demonstrat. Videntur autem et aliorum contrariorum definitionem ab his
proferre, quae enim multum a se distant in eodem genere contraria esse
definiunt. Sed quoniam ne ordo contrarietate quantitatis impediretur, idcirco
superioribus, in quibus singulis quantitatibus nihil esse contrarium dicebamus,
has loci contrarietates adiecimus, et quaedam in medio praetermissa sunt,
rursus ad superiora redeamus, ut expositionis ordo sese ipse continvet. Ait
enim superius, cum quantitati nihil esse contrarium proponeret, bicubito,
veltricubito, vel superficiei, vel aliqui talium nihil posse esse contrarium.
Definitis enim his quantitatibus, contrarium nihil esse videtur, ut duobus vel
tribus sed quadam cum sint indefinita, nec quantitates et contraria videantur,
haec rursus adiecit. Nisi multa paucis dicat quis esse contraria, vel magnum
paruo. Horum autem nihil est quantitas sed ad aliquid, nihil enim per seipsum
magnum dicitur vel paruum sed ad aliquid refertur. Nam mons quidem paruus
dicitur, milium vero magnum, eo quod hoc quidem sui generis maius sit, illud
vero sui generis minus. Ergo ad aliud est eorum relatio, nam si per seipsum
paruum vel magnum diceretur, nunquam mons quidem aliquando paruus, milium vero
nunquam magnum diceretur. Rursus in vico quidem plures homines esse dicimus, in
civitate vero paucos, cum tamen sint eis multo plures, et in domo quidem multos,
in theatro vero paucos, cum sint plures. Amplius bicubitum et tricubitum et
unumquodque talium quantitatem significat, magnum vero vel paruum non
significat quantitatem sed magis ad aliquid, quoniam ad aliquid spectatur
magnum et paruum; quare manifestum est quod haec ad aliquid sunt. Quemadmodum
definitae quantitates contrariis non tenentur, ipse superius comprobavit dicens
bicubito vel superficiei nihil esse contrarium, indefinitae vero, ut est magnum
et paruum, multa et pauca, dant imaginem contrarietatis. Sed illud occurrit,
has non esse quantitates. Omnis enim quantitas per se dicitur, bicubitum enim
et tricubitum, et duo, et tres, et superficies ad nihil aliud refertur, magnum
vero vel paruum sine aliis dici non possunt. Cum enim dicis magnum, ad alicuius
alterius comparationem atque aequationem refertur. Eodem quoque modo et paruum,
quod ipsa Aristotelica probat inductio. Si enim magnum et paruum per se
dicerentur ad alterius relationem, nunquam diceremus montem paruum et milium
magnum. Si enim magnum paruumque non ad relationem alterius diceretur, mons
semper magnus, semperque paruum milium diceretur. Sed aliquem collem ad
Atlantis altitudinem conferentes, dicimus paruum montem, et rursus milium ad
minora alia grana milii conferentes, magnum milium nominanus, et simpliciter
quidquid magnum vel paruum dicitur ad eiusdem generis speciem referentes,
magnum paruumque nominamus, ut monti montem comparamus, milium vero milio, et
alia huiusmodi. Multa et pauca eodem modo dicuntur; dicimus enim, si fuerint homines
centum in vico, plures esse homines. At vero si in civitate sint, paucos
dicimus, nunc ad paruitatem vicorum, nunc ad magnitudinem civitatum
conferentes. Rursus si sint in domo quinquaginta multi sunt si in theatro
pauci, ideo quod tunc in theatro esse paucos dicimus cum ad eos quanti in
theatro esse debebant comparamus. Amplius: quoniam consistit magnum paruumque
referri semper ad alterum, singulas vero quantitates nihil ad aliud
comparantes, suas ac proprias nominamus, ut tres, duo, quator, lineam,
superficiem, magnum paruumque, multa et pauca, a quantitatis divisione
disiunota sunt. Sunt enim ista non quantitates sed potius relativa. Amplius:
sive aliquis ponat eas esse quantitates, sive non ponat, nihil illis erit contrarium,
quod enim non est sumere per seipsum sed ad solam alterius relationem, quomodo
huic aliquid erit contrarium. Hoc quoque validissimo argumento probatur
quantitatibus his quae praedictae sunt nihil esse contrarium, nisi soli
forsitan loco. Nam si quis magnum et paruum, vel multa et pauca in
quantitatibus ponat, etiam hoc si concedatur, tamen quoniam semper referuntur
ad aliud, contrariis non tenentur. Omne enim contrarium per se consistit, ne
illud ad alterius comparationem relationemque profertur, ut bonum non dicitur
mali bonuum, nec rursus malum boni malum sed ipsum in propria natura et
prolatione consistit. Quaecumque sunt contraria, eodem modo sunt. Magnum vero
et paruum quoniam non per se constant sed ad alterius relationem referuntur, contraria
esse non possunt. Amplius: si sunt magnum et paruum coniraria, contingit idem
simul contraria suscipere et ea ipsa sibi esse contraria. Contingit enim simul
idem paruum esse et magnum. Est enim aliquid ad hoc quidem paruum, ad aliud
vero hoc idem ipsum magnum. Quare idem paruum et magnum et eodem tempore esse
contingit, quare simul contraria suscipiet sed nihil est quod videatur simul
contraria posse suscipere, ut substantia, susceptibilis quidem contrariorum
videtur esse sed non suscipit in uno eodem tempore, nam nullus simul est sanus
et aeger, nec albus et niger simul, nihilque aliud simul contraria suscipiet.
Et eadem sibi ipsi contingit esse contraria. Nam si est magnum paruo
contrarium, ipsum autem idem simul est paruam et magnum, ipsum sibi erit
contrarium, sed impossibile est ipsum sibi esse contrarium. Non est igitur
magnum paruo contrarium. Constat hoc et immutabile in propria ratione
consistit, unam eamdemque rem uno eodemque tempore contraria non posse
suscipere, ut substantia susceptibilis quidem contrariorum est. Homo namque cum
substantia sit, et aegritudinem suscipiet et salutem sed non eodem tempore, et
albedinem et nigredinem capit sed alio atque alio tempore, ut vero uno eodemque
tempore contraria utraque suscipiat, fieri nequit, quodsi magnum paruo aliquis
contrarium ponat, eveniet quoddam impossibile, ut una atque eadem res eodem
tempore utrasque suscipiat contrarietates, et eadem ipsa sibi possint esse
contraria. Ponamus enim magnum paruo esse contrarium sed una atque eadem res,
uno eodemque tempore potest magna esse et parua, ut si sit decem pedum mensura
collata ad duorum pedum magnitudinem, magna est ad centum vero cubitorum
magnitudinem mansuramque collata, eadem parua est. Potest ergo eadem res eodem
tempore et magnitudinis esse susceptibilis et paruitatis. Eadem enim res uno
eodemque tempore ad maiorem minoremque collata eadem magna et parua est. Quod
si magnum paruo contrarium est, eadem vero res eodem tempore et magnitudinem
suscipit et paruitatem, eodem tempore contingit ut eadem res contraria utraque
suscipiat sed hoc impossibile est. Quocirca quoniam res eadem eodem tempore
contrariorum susceptibilis non est, potest vero una atque eadem res
magnitudinem paruitatemque suscipere, magnitudo et paruitas contraria non sunt.
At vero si quis magnum paruo contrarium ponat, eadem ratione unam eamdemque rem
sibi ipsi dicit esse contrariam. Nam si paruum magno est contrarium, eadem vero
res (ut docui) parua et magna potest esse ad aliud et ad aliud scilicet
comparata. Res quae parua et magna est, eadem sibi potest esse contraria,
paruum enim et magnum contrarium dictum est sed est impossibile. Quocirca
paruum et magnum contraria non sunt. Post huiusmodi vero rationem et
argumentationis firmissimae propositionem de contrarietate disserit loci, de
qua superius iam diximus, quocirca praetereunda est, ne repetitae expositionis
iteratio, fastidio sit potius quam doctrinae. NON VIDETUR AUTEM QUANTITAS
SUSCIPERE MAGIS ET MINUS, UT BICUBITUM (NEQUE ENIM EST ALIUD ALIO MAGIS
BICUBITUM); NEQUE IN NUMERO, UT TERNARIUS QUINARIO (NIHIL ENIM MAGIS TRIA
DICENTUR, NEC TRIA POTIUS QUAM TRIA); NEC TEMPUS ALIUD ALIO MAGIS TEMPUS
DICITUR; NEC IN HIS QUAE DICTA SUNT OMNINO ALIQUID MAGIS ET MINUS DICITUR.
QUARE QUANTITAS NON SUSCIPIT MAGIS ET MINUS. Aliud proprium rursus apposuit
quod quamvis quantitatis proprium non sit, cur tamen non sit ipse reticuit,
nobis tamen est demonstrandum; quod autem dicit tale est: quantitas magis et
minus non suscipit, nullus enim numerus alio numero nec magis nec minus est
numerus. Nam ternarius si quinario comparetur, nec magis nec minus est numerus,
et rursus ipsi tres sibi ipsis comparati, nec magis nec minus sunt tres, nec
tempus quoque habet aliquid magis et minus, ut magis aliud tempus sit alio
tempore, longius quidem tempus tempore esse potest, ut vero dicatur magis
tempus alio tempore vel minus fieri nequit. Hoc quoque etiam in substantia
demonstratum est, homo namque alio homine non est magis homo, nec minus. Idem
quoque evenit etiam in quantitate. Quod quia etiam in substantia est, proprium
quantitatis hoc non est, habet hoc quoque quantitas ut in sequenti ordine ipse
monstravit. Quocirca quoniam prius hoc de substantia dixerat, nunc vero idem de
quantitate proposuit, idcirco non esse hoc proprium quantitatis, commemorare
neglexit. Cuius enim esset alterius non suscipere magis et minus, tunc dixit cum
de substantia disputaret. Ait enim quod substantia nunquam magis minusue
suscipient, quocira ad maxima propria solita constituendi ratione regressus
est. PROPRIUM AUTEM MAXIME QUANTITATIS EST QUOD AEQUALE ET INAEQUALE DICITUR.
SINGULUM ENIM EARUM QUAE DICTAE SUNT QUANTITATUM ET AEQUALE DICITUR ET
INAEQUALE, UT CORPUS AEQUALE ET INAEQUALE, ET NUMERUS AEQUALIS ET INAEQUALIS
DICITUR, ET TEMPUS AEQUALE ET INAEQUALE; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS QUAE DICTA
SUNT E SINGULIS AEQUALE ET INAEQUALE DICITUR. IN CAETERIS VERO QUAE QUANTITATIS
NON SUNT, NON MULTUM VIDEBITUR AEQUALE ET INAEQUALE DICI, NAMQUE DISPOSITIO
AEQUALIS ET INAEQUALIS NON MULTUM DICITUR SED MAGIS SIMILIS, ET ALBUM AEQUALE ET
INAEQUALE NON MULTUM SED SIMILE. QUARE QUANTITATIS PROPRIUM EST AEQUALE ET
INAEQUALE NOMINARI. Quantitatis proprium apertissime designat esse, quod
secundum quantitatem aequalitas et inaequalitas nuncupatur. Singulae enim
quantitates aequales atque ivaequales dicuntur, ut aequalis linea lineae, et
rursus inaequalis, et superficiei superficies aequalis atque inaequalis
dicitur, et corpus aequale et inaequale dicitur. Numerus quoque et tempus et
locus aequalis atque inaequalis dicitur. In aliis autem quae quantitates non
sunt, non est facile ut aequalitas vel inaequalitas nominetur dispositiones
ergo quae affectiones appellantur, non dicuntur aequales vel inaequales sed
magis similes et dissimiles. Dispositio autem vel affectio est 216C ad aliquam
rem accommodatio et applicatio, ut si quis grammaticam legens, qui nondum
perdidicit, habet ad eam aliquam dispositionem, id est, ea affectus est, et
habet aliquid accommodatum, et quasi propinquum. Possunt autem similiter esse
duo dispositi et affecti, aequaliter vero minime, ut duo similiter esse albi,
aequaliter vero non. Nam si quis de duobus similiter albis aequaliter esse
albos dicat, recta nominis nunc usurpatione non utitur. Omne enim aequale et
inaequale, in mensura et in quantitate perficitur. Simile vero et dissimile
quemadmodum de quantitate non dicitur, ita nec de alia qualibet re nisi de
quantitate, recte aequalitas et inaequalitas nuncupantur. Quare proprium est
quantitatis aequale et inaequale nominari. Sed quoniam de quantitate dictum
est, ad relativorum ordinem transeamus. Post quantitatis tractatum tertium
praedicamentum de relativis ingreditor, quare relativa hoc modo definit. AD
ALIQUID VERO TALIA DICUNTUR QUAECUMQUE HOC IPSUM QUOD SUNT ALIORUM DICUNTUR,
VEL QUOMODOLIBET ALITER AD ALIUD, UT MAIUS HOC IPSUM QUOD EST AD ALIUD DICITUR
(ALIQUO ENIM MAIUS DICITUR), ET DUPLEX AD ALIUD DICITUR HOC IPSUM QUOD EST
(ALICUIUS ENIM DUPLEX DICITUR); SIMILITER AUTEM ET QUAECUMQUE ALIA TALIA SUNT. Cur
autem de his quae sunt ad aliquid disserat, omisso interim de qualitate
tractato, haec causa est, quod posita quantitate magis minusue esse necesse
est. Quare cum quantitatem continuo ad aliquid consequatur, recte post quantitatem
relativorum series ordinata est. Illud quoque est in causa, quod superius com
de quantitate tractaret, relativorum mentio facta est, cum de magno paruoque
diceretur, ut ergo continens et non esset operis interrupta distinctio, ideo
quantitate finita de relatione, proposuit. Quod autem ait, ad aliquid vero
talia dicuntur, hoc monstrat, quod non sicut quantitas per se et singulariter
intelligi potest, eodem quoque modo substantia et qualitas, et unumquodque
aliorum praedicamentorum, sicut per se constat, ita etiam per se et
singulariter intelligitur: sic ad aliquid per se et singulariter capi
intellectu non potest, ut dicamus esse ad aliquid singulariter. Quidquid enim
in natura relationis agnoscitur, id cum alio necesse est consideretur; cum enim
dico dominus, per seipsum nihil est, si seruus dicit. Quocirca 217B cum unius
relativi nuncupatio mox secum etiam aliud trahat ad aliquid, unum esse per se
non potest, atque ideo non dixit Aristoteles: Ad aliquid vero tale dicitur sed,
plurali numero, talia dicuntur, inquit, demonstrans relativorum intelligentiam
non in simplicitate sed in pluralitate consistere; non esse autem quamdam per
se relativorum naturam sine coniunctione aliqua alterius subsistente, ipse
Aristoteles monstrat, qui dicit ea esse relativa, quaecumque hoc ipsum quod
sunt aliorum dicuntur. Docet enim aliqua coniunctione alterius relativa
formari, hoc ipsum enim quod sunt aliorum dicuntur. Quod enim est dominus, hoc
alterius dicitur, id est serui. Sive autem relativa dicamus, sive ad aliquid,
nihil interest. Ad aliquid enim dicitur quod ipsum quidem cum per se nihil sit,
relatum tamen ad aliud constat, ut dominus, sit desit id ad quod dicitur, id
est, seruus, non est, dicitur enim ad seruum; munifestum ergo est si seruus
desit, dominum dici non posse, quare dominus ad aliquid dicitur, id est ad
seruum. Relativa quoque dicuntur idcirco, quod eorum nuncupatio semper ad
aliquid referatur, ut domini ad seruum, quare nihil interest quolibet modo
dicatur. Huiusmodi autem definitio Platonis esse creditur, quae ab Aristotele
paulo posterius emendatur. Relativorum autem alia eisdem casibus referuntur,
alia diversis, alia vero omni sunt casu carentia. Qued scilicet monstrans
addidit, vel quomodolibet aliter ad aliud. Quid autem est, ipsius pene textus
sermone moustratur. Cum enim dico dominus serui dominus, ad genitivum casum
reddidi nominativum, et rursus ad eumdem si 217D convertero. Dico enim seruus
domini seruos, et hic quoque nominativus ad genitivum relatos est. Eodem quoque
modo sese habet pater filii pater, et filios patris filius, et magister
discipoli magister, et discipulus magistri discipulos, haec ergo id quod sunt, similiter
aliorum dicuntur. Nam quod aliorum dicuntur secundum gentiivum redditur casum,
alia vero non secundum eumdem casum consequentiam reddunt. Sensus enim ad
aliquid est, sensibilis enim rei est sensus. Quod enim sensibile est sentiri
potest, quod senliri potest, sensibile est, et nunc quidem sensus sensibilis
rei sensus genitivo accommodatus est. Huius enim rei sensibilis dictum est, at
si convertas, 218A fiet. Sensibilis res sensu sensibilis est. Sed cum sic casui
septimo redditur nominativus in hac relatione, quae dicit sensibile sensu
sensibile est, non eodem casu quo superius dictum est convertitur. Dicimus enim
sensus sensibilis rei sensus est, et hic nominativus redditur ad genitivum.
Haec enim relatio ad septimum casum se aptari non patitur. Scientia quoque
scibilis rei scientia est, siquidem hoc scitur quod sciri potest et quod
sciripotest, scibile est sed non eadem ratione, nec ad eumdem casum relatio
ista convertitur. Dicimus enim scibilis res scientia scibilis est. Est enim
prima relatio ad genitivum, secunda conversio ad septimum. Haec quoque relatio
secundum eosdem convertitur casus, cum dicimus maius minore esse maius, et
minus maiore esse minus. Duplum quoque
et medium relativa sunt sed et eisdem casibus convertuntur. Duplum namque
dimidii duplum est, dimidium vero dupli dimidium est. Sunt autem alia quoque relativa
quae ipse sic addidit. AT VERO SUNT ETIAM ET HAEC AD ALIQUID, UT HABITUS,
AFFECTIO, SCIENTIA, SENSUS, POSITIO; HAEC ENIM OMNIA QUAE DICTA SUNT HOC IPSUM
QUOD SUNT ALIORUM DICUNTUR ET NON ALITER; HABITUS ENIM ALICUIUS HABITUS EST, ET
SCIENTIA ALICUIUS SCIENTIA, ET POSITIO ALICUIUS POSITIO, ET ALIA QUIDEM
SIMILITER. De sensu quidem et scientia dictum est superius, nunc vero de
habitu, dispositione, et positione dicendum est. Dispositio est ad aliquam rem
mobilis applicatio, 218C ut si quisquam flammae propinquus calcat, ille
dispositus dicitur ad calorem, id est, habens aliquam applicationem
coniunctionemque ad calorem. Idem vero est affectio quod dispositio, ne nouo
nomine error oriatur: et ideo dispositio cum eit quaedam ad aliam rem
coniunctio, vel ab alia affectio, facile mobilis est, celerius etenim
permutatur. Habitus autem est dispositionis vel affectionis firma et non facile
permutabilis accessio, ut si quisquam in sole ambulans fuscior fiat, dispositus
ad nigredinem dicitur et nigredine affectus. Sin autem illa nigredo fortius et
immutabiliter corpus infecerit, habitus nominatur: quocirca habitus est
inveterata affectio. Unde omnis habitus dispositio vel affectio est, non autem
omnis dispositio vel affectio habitus. Et ne multa dicenda sint, hoc quoque
constat in habitu et dispositione, quod habitus immutabilis passio est,
dispositio vero non similiter sed affectio quaedam est, et ad aliquam rem
coniunctio, quae potest facile permutari. Positio vero est alicuius rei
collocatio, ut est statio, sessio, inclinatio, accubatio, et alia huiusmodi.
Nam et qui stat quodammodo positus esse dicitur et collocatus. et qui sedet, et
qui accumbit, et qui secundum caeteras positiones est positus appellatur.
Quocirca et statio et sessio et accubatio positiones erunt. Sed quoniam quid
essent dictum est, nunc si sunt ad aliquid videamus, habitum relative dici ea
res probat, quae aliis quoque rebus documento fuit esse relativis, ut est in
sensu atque in scientia. Idcirco enim dictum est sensum sensibilis rei esse
sensum, quod res sensibilis est quae sentiri potest; est ergo habitus habilis
rei habitus. Habilis enim res est quae haberi potest, illius enim rei habitus
est quae haberi potest. Quocirca erit habitus habilis rei habitus sed res
quoque habilis habitu erit habilis, ipso enim habita res quae haberi possunt
habemus. Dispositio quoque eodem modo. Dispositio namque dispositae rei
dispositio est, et disposita res dispositione disposita est. Caloris enim
dispositio calentis, id est, ad calorem dispositi, dispositio est. Eodem modo
dispositus ad calorem caloris dispositione dispositus est: velut si hoc modo
sit dictum, omnis affectio affecti affectio est, et omne affectum affectione
affectum est. Et calor calentis fit calor, et calens calore fit calidum.
Positio quoque relativa est, nam positio positae rei positio est, et posita res
positione posita est, et hoc intelligi convenit secundum priorem habitus et
dispositionis modum. Illa quoque res probat positionem esse ad aliquid, quod
eius species relativae sunt; statio enim stantis rei statio est, et qui stat
statione stat; et de sessione quidem et de accubitu idem dici potest. Quocirca
et habitus et dispositio vel affectio, et positio relativa sunt, et haec omnia
vel similibus vel dissimilibus convenientibus tamen praedicationi casibus
convertuntur. Eorum autem quae secundum casus convertuntur, alia sunt quae
eodem nomine praedicantur, alia vero quae dispari: cum enim dico simile simili
simile est, et aequale aequali aequale est, et dissimile dissimili dissimile
est, eisdem vocabulis 219C eisdemque nominibus tota fit praedicatio. Cum autem
dico duplum medii duplum, vel maius minore maius, disparibus vocabulis facta
est praedicatio. Quoniam vero relativorum definitionem ita proposuit, ut
diceret: ad aliquid vero talia dicuntur quaecumque hoc ipsum quad sunt aliorum
dicuntur, vel quomodolibet, aliter ad aliud; quid esset hoc ipsum quod sunt
aliorum dicuntur, iam diximus nunc quid sit; quod ait, vel quomodolibet aliter
ad aliud, requirendum est. Quod ipse Aristoleles couvenientibus in ordine
probat exemplis; ait enim: AD ALIQUID ERGO SUNT QUAECUMQUE ID QUOD SUNT ALIORUM
DICUNTUR VEL QUOMODOLIBET ALITER AD ALIUD; UT MONS MAGNUS DICITUR AD MONTEM
ALIUM (MAGNUM ENIM AD ALIQUID DICITUR), ET SIMILE ALICUI SIMILE DICITUR, ET
OMNIA 219D TALIA SIMILITER AD ALIQUID DICUNTUR. EST AUTEM ET ACCUBITUS ET
STATIO ET SESSIO POSITIONES QUAEDAM, POSITIO VERO AD ALIQUID EST; IACERE AUTEM
VEL STARE VEL SEDERE IPSA QUIDEM NON SUNT POSITIONES, DENOMINATIVE VERO EX HIS
QUAE DICTAE SUNT POSITIONIBUS NOMINANTUR. Quoniam accubitus et statio et sessio
positiones dicuntur, et quonism omnis positio ad uliquid est, sufficienter
superius comprehensum est. Nunc vero quid sit quod ait, vel quomodolibet aliter
ad aliud, expediemus, in relatione per quam dicimus filius patris filius, nulla
coniunctio mista est, nisi tantum sola casuum vis praedicationis huius membra
coniungit. Cum autem dico montem magnum, ad alium referens paruam, ita propono,
mons magnus, ad montem 220A paruum, et mons paruus ad magnum, hic nullorum
casuum vis: quamquam enim accusativus videtur esse permistus, tamen ille huius
relationis vim non tenet sed praepositio quae ad accusativum datur; cum enim
dico, mons magnus ad paruum montem, praepositio sola est quae vim huius
continet relationis, ut si quis dicat magnus mons paruum montem, nihil
significet definitum. Quocirca quamvis accusativus casus in hac propositione
sit, non tamen hic vim casus tenet sed praepositio; atque hoc est quod ait, vel
quomodolibet aliter ad aliud, ut quoniam superius secundum casus relationes
fieri dixerat, erant autem quaedam relationes quae nullis casibus tenerentur,
adiecit hoc, vel quomodolibet aliter ad aliud, ac si diceret: Omnis relatio aut
casibus fit, quod 220B per hoc demonstravit quod ait, quaecumque id quod sunt
aliorum dicuntur, aut praeter casus sunt, quod haec sententia docet, vel
quomodolibet aliter ad aliud, atque haec hactenus. Sed cum positio sit ad
aliquid, et sint species eius relativae (sessio enim et statio relativa sunt)
sedere et stare nulla relatio est. Stare namque et sedere de statione et
sessione denominative dicuntur. Omnis autem denominatio non est id quod est ea
res de qua nominatur, ut grammaticus, non enim idem est quod grammatica de qua
nominatus est. Quocirca si sedere de sessione, et stare de statione
denominativum est, sessio vero et stati relativa sunt sedere et stare, quae a
relativis denominativa sunt, relativorum genere non tenentur. Et universaliter,
quidquid ex quibuslibet positionibus 220C denominatur, illud non ad relativa
sed ad praedicationem quae situs dicitur reduci potest. INEST AUTEM ET
CONTRARIETAS IN RELATIONE, UT VIRTUS MALITIAE CONTRARIUM EST, CUM SIT UTRUMQUE
AD ALIQUID, ET SCIENTIA INSCIENTIAE. NON AUTEM OMNIBUS RELATIVIS INEST
CONTRARIETAS; DUPLICI ENIM NIHIL EST CONTRARIUM, NEQUE VERO TRIPLICI NEQUE ULLI
TALIUM. Quemadmodum in substantia vel quantitate si eorum esset proprium
contraria suscipere rimatus est, ita quoque nunc in relativis de contrarietate
considerat, utrum relativorum sit proprium contraria posse suscipere, et
quoniam virtus et vitia utraque sunt habitus, virtus enim est mentis affectio
in bonam partem, et difficile commutabilis, vitium affectio in malam partem,
ipsa quoque difficile mobilis 220D et diuturnitate perdurans: quoniam igitur et
vitium et virtus habitus sunt, omnis autem habitus ad aliquid esse monstratus
est (habilis enim rei habitus est) erunt virtus atque vitium relativa sed haec
contraria sunt, igitur relativa contraria suscipere non recusant. Sed si dicat
quis: quid causae est ut virtutem atque vitium ipsumque habitum paulo post
inter qualitates numeret? Atqui ut alia significatione una res diversis
generibus supponatur, nihil prohibet, Socrates namque in eo quod est Socrates
substantia est, in eo quod pater vel filius ad aliquid; ita ad aliud atque ad
aliud ducta praedicatione eamdem rem sub diverso genere nihil poni prohibet.
Habitus quoque et virtus et vitium eodem modo est. Potest enim in 221A
qualitate poni habitus quod ex eo quales homines nuncupentur, habentes enim
dicimus aliquos rei habitus retinentes. Virtus quoque qualitas est idcirco quod
ex eo boni homines dicuntur et secundum illam qualitatem, id est bonitatem,
quales homines, id est bonos homines nuncupamus; similiter autem et vitium.
Ipse quoque habitus ad aliam praedicationem dictus fit iterum relativus: quod
enim habitus habilis rei habitus est, ad aliquid est; et quod alicuius virtus
est, ad aliquid virtus est, et quod alicuius vitium est, ad aliquid quoque
ipsum est. Ergo nihil impedit easdem res ad aliud atque aliud versas diversae
praedicationi substitui. Ipsum vero ad aliquid praeter ullum aliud
praedicamentum intelligere non possumus, ut patrem et filium, dominum et servam
secundum 221B substantiam consideramus. Nam et qui dominus et qui seruus est,
substantia est. Duplum et triplum secundum quantitatem, haece nim in quantitate
consistunt, scientia vero et inscientia secundum qualitatem. Secundum enim has
quales dicimur, scientes scilicet atque inscii. Quocirca quoniam praeter aliud
praedicamentum per se relativa nullus intelliget, secundum ea praedicamenta de
quibus intelligitur relatio, secundum ea dicitur contraria posse suscipere: ut
Socrates ipse quidem substantia est sed substantia contrarium non recipit.
Pater vero alque filius secundum substantiam praedicatur, non est enim pater
atque filius nisi in substantia sit. Quocirca quoniam secundum substantiam
dicitur, contrarietate caret. Rursus duplum vel dimidium secundum quantitatem
dicitur, quantitas vero contraria non habere monstrata est; igitur nec duplum
atque dimidium contrariis pugnat. Qualitas vero recipit contrarietatem; bonum
enim et malum secundum qualitatem opponuntur, bonum igitur et malum contrariis
non carent. Igitur secundum quae praedicamenta relativa dicuntur, si illa
suscipiunt contraria, et relatio suscipit. Sin vero illa prius repudiant
contrarietatem, nec illud ad aliquid quod secundum ea dicitur ulla unquam
contrarietate dividitur. Quare habere contraria relationis proprium non est,
nam neque in sola relatione est (habet enim hoc quoque qualitas), nec in
omnibus ad aliquid considerari potest. Quae enim secundum talia praedicamenta
dicuntur ad aliquid quae non recipiunt contrarietatem, ut secundum substantiam
pater et filius, vel secundum quantitatem duplum et medium, in talibus
relativis contraria nullo modo reperiuntur. Quod vero neque soli neque omnibus
inest, hoc proprium non est; non est igitur proprium relationis habere
contraria. VIDENTUR AUTEM ET MAGIS ET MINUS RELATIVA SUSCIPERE; SIMILE ENIM
MAGIS ET MINUS DICITUR, ET INAEQUALE MAGIS ET MINUS DICITUR, CUM UTRUMQUE SIT
RELATIVUM (SIMILE ENIM ALICUI SIMILE DICITUR ET INAEQUALE ALICUI INTEQUALE).
NON AUTEM OMNIA SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS; DUPLEX ENIM NON DICITUR MAGIS ET MINUS
DUPLEX, NEC ALIQUID TALIUM. Quaeritur nunc an relationis sit proprium suscipere
magis et minus; sed in hoc illa ratio servatur, quemadmodum in contrariis
dictum est. Quoniam quaecumque secundum ea dicuntur quae contraria non
recipiunt, ipsa quoque contrariis carent. In hoc vero cum secundum quantitatem
dicatur aequale et inaequale, suscipit et magis et minus. Dicitur enim magis
aequale et minus aequale. Eodem modo et simile, magis simile et minus simile
dicitur. Sed si forte quis dicat: cur cum quantitatis sit dici aequale et
inaequale, et quantitas magis atque minus non suscipiat, aequale et inaequale
et intensione crescat et remissione minuatur? Dicendum est quoniam quemadmodum
substantia ipsa per se in eo quod substantia est non est proprium, ipsi tamen
proprium est contraria posse suscipere, ita et in quantitate consideratur,
proprium enim est, non hoc ipsum cuius est proprium sed quaedam alia
extrinsecus qualitas passioque. Passio enim qualitatis est, et quaedam qualitas
aequale et inaequale dici potest: quod quoniam non est idem proprium quod est
illud cuius est proprium, et aequale vel inaequale dici, non est quantitas
cuius est proprium sed quaedam qualitas et passio quantitatis. Haec autem
dicitur ad aliquid, ipsum enim quod est alterius dicitur, aequale enim aequali
aequale dicimus, et similiter simile similis simile. Sed non capiunt omnia
relativa magis et minus. Nullus enim potest dicere magis et minus duplum esse
aliquid: nam sive denarius ad quinarium comparetur, sive quaternarius ad
binarium, aeque uterque duplus est, aeque uterque medietas. Qualitas quoque
recipit magis et minus, dicimus enim magis album et minus album. Quare quoniam
neque omni relationi neque soli inest suscipere magis et minus, et per
qualitatem relatio suscipit et magis et minus, relationis proprium non est
suscipere magis et minus. OMNIA AUTEM RELATIVA AD CONVERTENTIA DICUNTUR, UT
SERUUS DOMINI SERUUS DICITUR ET DOMINUS SERUI DOMINUS, ET DUPLUM DIMIDII DUPLUM
ET DIMIDIUM DUPLI DIMIDIUM, ET MAIUS MINORE MAIUS ET MINUS MAIORE MINUS;
SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS. SED CASU ALIQUOTIENS DIFFERT SECUNDUM LOCUTIONEM,
UT SCIENTIA SCIBILIS REI DICITUR SCIENTIA ET SCIBILE SCIENTIA SCIBILE, ET
SENSUS SENSIBILIS SENSUS ET SENSIBILE SENSU SENSIBILE. Clara haec est
proponentis et non inuoluta sententia. Dicit enim omnia relativa ad
convertentia dici, quod ipse propriis patefecit exemplis. Omne enim ad aliquid
ita ad aliud praedicatur, ut illud ad quod praedicatur videatur posse converti,
et hoc est quod ait: OMNIA RELATIVA AD CONVERTENTIA DICUNTUR. Converti autem
est, ut si prima res dicitur ad secundam, secunda rursus dicatur ad primam.
Ponatur enim primus pater, secundus filius, et dicatur hoc modo, pater filii
pater est; id rursus converti potest, ut prius ponamus filium, et talis sit praedicatio,
filius patris filius. Ergo pater ad talem dicitur, id est ad filium qui
convertitur: et filius qui dicitur ad patrem, ad talem rem dicitur, quae ipsa
quoque convertitur, ut de filio praedicetur. Omniaque relativa hoc modo sunt,
omne enim relativum ad tale aliquid praedicatur quod ipsum in praedicatione
converti possit. Sed nec omnia dicuntur secundum eamdem vocis prolationem. Alia
enim sunt quae eisdem casibus convertuntur, ut dictum est, pater enim filii
pater est, et filius patris filius est. Alia vero quae non eisdem, ut scientia
scibilis rei scientia est: hic genitivus est medius. Scibile autem scientia
scibile est: hic septimus praedicationem tenet. Alia vero nullo (ut supra
dictum est) casu coniuncta sibimet convertuntur, ut mons magnus ad paruum
dicitur, et paruus ad magnum. Ergo OMNIA RELATIVA AD CONVERTENTIA DICUNTUR,
quamvis non eisdem casibus convertantur, quod ipse ait dicens: SED CASU
ALIQUOTIENS DIFFERT SECUNDUM LOCUTIONEM. Quod vero addidit nimis diligenter
adiectum est. AT VERO ALIQUOTIENS NON VIDEBITUR CONVERTERE NISI CONVENIENTER AD
QUOD DICITUR ASSIGNETUR SED PECCET IS QUI ASSIGNAT; 223B UT ALA SI ASSIGNETUR
AVIS, NON CONVERTITUR UT SIT AVIS ALAE; NEQUE ENIM CONVENIENTER PRIUS
ASSIGNATUM EST ALA AVIS; NEQUE ENIM IN EO QUOD AVIS, IN EO EIUS ALA DICITUR SED
IN EO QUOD ALATA EST (MULTORUM ENIM ET ALIORUM ALAE SUNT, QUAE NON SUNT AVES);
QUARE SI ASSIGNETUR CONVENIENTER, ET CONVERTITUR; UT ALA ALATI ALA, ET ALATUM
ALA ALATUM. ALIQUOTIENS AUTEM FORTE ET NOMINA FINGERE NECESSE ERIT, SI NON
FVERIT POSITUM NOMEN AD QUOD CONVENIENTER ASSIGNETUR; UT REMUS NAVIS SI
ASSIGNETUR, NON ERIT CONVENIENS ASSIGNATIO (NEQUE ENIM IN EO QUOD EST NAVIS, IN
EO EIUS REMUS DICITUR; SUNT ENIM NAVES QUARUM REMI NON SUNT); QUARE NON
CONVERTITUR; NAVIS ENIM NON DICITUR REMI. SED FORTE CONVENIENTIOR ASSIGNATIO
ERIT SI SIC QUODAM MODO ASSIGNETUR, REMUS REMITAE REMUS, VEL ALIQUO MODO ALITER
DICTUM SIT (NOMEN ENIM NON EST POSITUM); CONVERTITUR AUTEM SI CONVENIENTER
ASSIGNETUR (REMITUM ENIM REMO REMITUM EST). SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS, UT
CAPUT CONVENIENTIUS ASSIGNABITUR CAPITATI QUAM SI ANIMALIS ASSIGNETUR; NEQUE
ENIM IN EO QUOD ANIMAL EST CAPUT HABET (MULTA ENIM SUNT ANIMALIUM CAPITA NON
HABENTIA). Supra iam de relativorum conversione proposuit, dixitque quidquid
est ad aliquid, vel eisdem casibus vel dissimilibus, tamen ad convertentia
dici: hoc vero idcirco evenit quod omne ad aliquid esse suum ex alterius
habitudine et comparatione trahit; quodsi utraque secundum ad aliquid sint
opposita, ad aliquid nuncupantur aequam vim vocabuli nuncupationemque sortita.
Nam si pater et filius utrique ad aliquid sunt, si pater ad filium praedicatur,
quoniam ad aliquid est, fllius quoque, quia ad aliquid est, ad quoddam aliud
praedicabitur sed nullius est filius nisi patris. Ergo haec vocabula ex
alterutra nuncupatione principium sumunt. Quocirca quae sibi invicem
substantiam donant, recte ad se invicem praedicantur, et hoc quidem in omnibus
relativis constat intelligi. Sed huiusmodi conversio non uno modo, nec
quomodolibet fieri potest; nisi enim convenienter quaelibet illa res ad id quod
dicitur praedicetur, huiusmodi conversio nulla ratione convertitur. Cum enim
dicatur caput animalis caput dici non potest, animal capitis animal. Ergo ita
redditum nulla ratione convertitur. Atque hoc est quod ait, non videri in
omnibus relativis posse converti, nisi convenienter ad quod dicitur assignetur.
Si enim peccet is qui assignat, ut non convenientem praedicationem faciat,
conversio non procedit; quae tamen est ipsa convenientia qua possint semper
relativa converti, huiusmodi est. Cum enim dico alam avis esse alam, non
convertitur, ut avis ala sit avis, idcirco quod non est convenienter facta
praedicatio: non enim in eo quod avis est, in eo habet alam; multa enim sunt
quae habent alam, aves tamen nullo modo nominantur, ut apes sunt et
uespertitiones, et quidquid est aliud tale, habere quidem dicimus alas, eas
tamen aves non dicimus. Quare non in eo quod avis est, in eo est eius ala sed
in eo quod alata est; idcirco enim alam habet, quoniam alata est: et quidquid
fuerit alatum, alas habebit. Quare ita facta praedicatio illam conversionem
retinet atque custodit, ala enim alati ala est, et alatum ala alatum est. Eodem
quoque modo de capite: si quis dicat caput animalis est caput, non convenienter
vim praedicationis aptabit; non enim in eo quod animal est, in eo habet caput,
multa enim sunt animalia quae capite carent, ut ostrea, et conchylia, et
caetera huiusmodi. Igitur dicendum est caput capitatae rei esse caput, et
capita tam rem capite esse capitatam. Videsne quemadmodum conveniens
praedicatio aiternam in se vocabuli conversionem reuersionemque reddiderit? Ita
quoque speculandum est et de alio exemplo quod ipse proposuit. Remus enim si
navis remus dicatur, nullo modo convertitur, ut navis remi navis esse
nominetur. Sunt enim quaedam naves quae remis penitus non utuntur, ut lintres
quas solo subigunt conto, et idcirco non convertitur. Dicendum est igitur remum
remitae rei esse remum, et remitam rem remo esse remitam. Necesse quoque erit
nomen fingere, ei positum non sit: nam quemadmodum filius patris filius, et
pater filii pater, reciproca conversione praedicantur, et utrumque nomen in usu
est, sic, si defuerit nomen, ipse tibi aliquid debebis effingere, ut in eo quod
est, ala alati ala; alatum enim noviter factum est, et nunquam antedictum. Quo
autem modo possimus nomina ipsa confingere, quoniam necessarium esse posuimus,
artem quoque componendi sequenti ordine demonstremus. Sed hoc faciendum est, si
prius illud purgavero, quod quidam contra Aristotelem culpandi studio ponunt.
Aiunt enim non esse solius relationis ad convertentiam dici. Si quis enim sic
dicat: cum sol super terram est, dies est, et cum dies est super terram, sol est,
recipiunt haec quoque conversionem, quae confessa, a relativorum definitione
segregata sunt. Non igitur in solis relativis, inquiunt, cadit ista conversion Sed
Iamblicus duas huius rei protulit solutiones, unam peruacuam, aliam vero
perforem. Ait enim nihil officere ad Aristotelis sententiam, si et alia
convertantur; non enim inquit Aristoteles solis hoc relativis esse sed, omnibus
namque hoc relativis inest, nec ulla ratione negari potest: quocirca quoniam
non dixit Aristoteles solis hoc inesse relativis, illorum quaestio huius
praeclari philosophi sententiam non moratur. Sed hoc potius accidentis est quam
naturae, et ad aliud quodammodo refugium concurrentis potius quam ex ipsa
Aristotelis auctoritate dictorum eius aliquod propugnaculum comparantis. Aliam
vero attulit causam prorsus gravem: ait enim proprium esse hoc relativorum, non
secundum suam nuncupationem sed secundum aliquam habitudinem, eodem modo
converti. Qui enim dicit cum sol est super terram, dies est, et cum dies est,
sol est super terram: nullam habitudinem monstrat sed tantummodo consequentiam
ostendit. Consequitur enim super terram solem esse cum dies est, et cum sol
super terram cursus agat, diem esse; cum vero aliquis dicit filius patris
filius, et pater filii pater, habitudinem et comparationem et quodammodo
continentiam utrorumque declarat. Atque hoc quoque in alia quavis relatione
spectare licet. Quocirca quoniam omnia ad aliquid secundum quamdam ad se
invicem habitudinem continentiamque dicuntur, secundum continentiam quoque et
habitudinem eorum conversio facienda est, qua in re nos quoque graviter dicentis
Iamblici auctoritati concedimus. Nunc vero quae sit ars fingendi nomina sicubi
desunt, dicendum videtur, quam ipse Aristoteles his verbis tradit. SIC AUTEM
FACILIUS FORTASSE SUMETUR QUIBUS NOMEN NON EST POSITUM, SI AB HIS QUAE PRIMA
SUNT ET AB HIS AD QUAE CONVERTUNTUR NOMINA PONUNTUR, UT IN HIS QUAE PRAEDICTA
SUNT AB ALA ALATUM, A REMO REMITUM. OMNIA ERGO QUAE AD ALIQUID DICUNTUR, SI
CONVENIENTER ASSIGNENTUR, AD CONVERTENTIA DICUNTUR. Quoniam sunt quae ita
dicuntur ad aliquid, ut nisi convenienter aptentur conversio nulla sit, in
omnibus autem ad aliquid conversionem exspectari necesse est, quae sit haec
convenientia, et quemadmodum assignari relationes oporteat, ipse demonstrat. Si
quid enim dicitur ad aliquid quod converti non possit, ab ipso quod dicitur si
denominatio fit, mox convertitur: ut ala dicitur avis, et recta quidem est haec
praedicatio sed ad naturam relationis incongrua. Nunc igitur quoniam dici non
potest avis alae, dicitur autem ala avis, ab ipsa praedicatione, quae ad aliud
praedicatur, si denominatio fit, mox redit consueta conversio relativis. Nam
cum dicitur ala avis, ut dicatur avis alae, inconveniens est; si vero ex ala
fiat denominatio, ut dicatur ala alati, sic conversio manet. Alatum enim ala
alatum esse dicimus, sicut alam alati esse alam. Et hoc idem in remo evenit.
Nam quoniam remus navis dicitur, et remi navis ut sit ulla ratione convertitur,
si ex remo sit denominatio, statim reddit ex more conversio. Dicimus enim esse
remum remitae rei esse remum, et hoc illi convertitur. Remita enim res remo
remita est. Ergo ex eo quod prius dicitur, nomen fingendum est, sicut ex eo
quod est ala, quoniam prius ad avem non dicitur, quia avis ad alam non
convertitur, denominatio facta est, ut diceretur alatum. Atque hoc est quod
ait, si ab his quae prima sunt his ad quae convertuntur nomina ponantur. Prima
namque praedicatio est ab ala. Dicimus enim alam avis, et hoc quaerimus ut ad
alam praedicatio convertatur. Ergo ab eo quod prius dicitur, illi ad quod
convertitur nomen fingendum est, ut ea quae prius dicitur ala, rei ad quam
convertitur sic ut convenienter aptetur, fingendum est nomen alatum, quod ipsum
ex ala denominatum est, atque hoc idem et in caeteris relativis licet
intelligi. NAM SI AD QUODLIBET ALIUD ASSIGNENTUR ET NON AD ILLUD DICANTUR, NON
CONVERTUNTUR. DICO AUTEM QUONIAM NEQUE IN HIS QUAE CONFESSE CONVERSIM DICUNTUR
ET IN QUIBUS NOMEN EST POSITUM, NIHIL CONVERTITUR, SI AD ALIQUID EORUM QUAE
SUNT ACCIDENTIA ASSIGNETUR ET NON AD ILLUD DICATUR; UT SERUUS SI NON DOMINI
ASSIGNETUR SED HOMINIS VEL BIPEDIS VEL ALICUIUS TALIUM, NON CONVERTITUR (NON
ENIM ERIT CONVENIENS ASSIGNATIO). Aliud quoque argumentum dedit, si relatione
convenieiiter non reddantur, non posse converti. Fortasse enim quis dicat alam
et caput non esse ad 226B aliquid: quod si quis hoc quoque concedat, illud
tamen nullus negare poterit, quin seruus aut filius semper ad aliud
praedicentur. Ergo in hac quoque re, quas confessae relativa est, perit
relationis propria conversio, si non convenienter et ad illud ad quod proprie
dicitur assignetur. Nam cum sit ad aliquid seruus, nisi domini reddatur, id
est, ad id ad quod convenienter dicitur, nulla hac ratione conversio est.
Dicatur ergo seruus hominis, vel seruus bipedis, non convertitur, ut dicat quis
bipedem esse serui, aut hominem esse serui. Eodem quoque modo de filio. Ergo
quaecumque sunt extrinsecus, si ad ea id quod est ad aliquid praedicetur, nulla
conversio est. Quod autem ait accidentia, non quod homo sit accidens, aut
bipes, differentia hominis accidenter insit sed interdum consuetudinis
Aristotelicae est, quae secundo loco et extrinsecus praedicantur, dicere
secundum accidens praedicari. Seruus autem prius ad hominem est, secundo vero
loco ad hominem. Idcirco enim quod dominus homo est, ideo seruus ad hominem
dicitur. Et idcirco quia dominus bipes est, ideo seruus bipedis dicitur. Ergo
secundum accidens dixit secundo loco, volens ostendere extraneam et non
convenientem fieri praedicationem, si quis ad hominem vel bipedem servam et non
ad dominum referat. Manifestum igitur est quoniam in bis quoque quae confessa,
sunt ad aliquid, et in quibus nomina sunt. Nomen enim et serui et domini in usu
est, non quemadmodum in remo aut in ala, ubi neque alatum neque remitum nomen
fuit, nisi ipse fingeret Aristoteles. Cum ergo haec ita sint, manifestum est
quoniam si non convenienter aptarentur, conversionem praedicatio non teneret. AMPLIUS,
SI CONVENIENTER ASSIGNETUR AD ID QUOD DICITUR, OMNIBUS ALIIS CIRCUMSCRIPTIS
QUAECUMQUE ACCIDENTIA SUNT, RELICTO VERO SOLO ILLO AD QUOD ASSIGNATUM EST,
SEMPER AD IPSUM DICETUR; UT SI SERUUS AD DOMINUM DICITUR, CIRCUMSCRIPTIS
OMNIBUS QUAE SUNT ACCIDENTIA DOMINO, UT ESSE BIPEDEM VEL SCIENTIAE
SUSCEPTIBILEM VEL HOMINEM, RELICTO VERO SOLO DOMINUM ESSE, SEMPER SERUUS AD
ILLUD DICETUR; SERUUS ENIM DOMINI SERUUS DICITUR. SI AUTEM NON CONVENIENTER
REDDATUR AD ID QUOD DICITUR CIRCUMSCRIPTIS OMNIBUS ALIIS, RELICTO VERO SOLO AD
QUOD REDDITUM EST, NON DICETUR AD ILLUD; ASSIGNETUR ENIM SERUUS HOMINIS 227A ET
ALA AVIS, ET CIRCUMSCRIBATUR AB HOMINE ESSE DOMINUM; NON ENIM IAM SERUUS AD
HOMINEM DICITUR (CUM ENIM DOMINUS NON SIT, SERUUS NON EST); SIMILITER AUTEM ET
DE AVI, CIRCUMSCRIBATUR ALATAM ESSE; NON ENIM IAM ERIT ALA AD ALIQUID (CUM ENIM
NON SIT ALATUM, NEC ALA ERIT ALICUIUS). QUARE OPORTET ASSIGNARE AD ID QUOD
CONVENIENTER DICITUR; ET SI SIT NOMEN POSITUM, FACILIS ERIT ASSIGNATIO; SI
AUTEM NON SIT, FORTASSE ERIT NECESSARIUM NOMEN FINGERE. QUOD SI ITA REDDANTUR,
MANIFESTUM EST QUONIAM OMNIA RELATIVA CONVERSIM DICUNTUR. Aliud quoque validum
addidit argumentum in omni secundum ad aliquid, praedicatione solam esse
assignationis convenientiam requirendam. Quo enim permanente cunctis aliis
pereuntibus relativorum praedicatio constat, et quo pereunte cunctis aliis
permanentibus, ad aliquid praedicatio non manet, illud est ad quod convenienter
nominis relatio referatur. Qui enim dominus est, idem ei homo est, idemque
bipes, idem quoque scientiae perceptibilis. Ad quodlibet igitur horum seruus
non praedicabitur, si dominus non sit; quod si dominus sit, etiamsi quodlibet horum
pereat, nihil impedit praedicationem. Praedicetur enim seruus ad dominum, et ab
eo caetera perimantur. Pereant enim ab eo quod est homo, ac bipes, quod
scientiae perceptibilis, his omnibus pereuntibus, dominus solus permaneat;
caeteris igitur pereuntibus, seruus tamen nihilominus dicitur ad dominum, ad
hominem vero non dicitur, pereunte enim domini nomine, serui ad hominem nulla
praedicatio est, quod si ad dominum seruus non referatur, pereatque domini
nomen, omnibus aliis manentibus, non erit praedicatio. Auferatur enim dominus
maneat homo, et bipes, et scientiae perceptibilis, non potest dici seruus
hominis, vel seruus bipedio. Domino enim non manente seruus interit: quare
manente domino ad quod seruus convenienter aptatur, cunctis aliis pereuntibus, praedicatio
manet; sublato vero domino, ad quem est conveniens praedicatio, cunctis aliis
manentibus praedicatio non est. Eodem modo etiam de ala; nisi enim ad alatum
referatur, cunctis aliis manentibus integra praedicatio non est. Adeo non solum
non convertitur sed nec praedicatio ulla erit, nisi relatio ei ad quod
convenienter dicitur assignetur. Simul etiam haec quoque ars est et via
noscendi, cum in naturamulta sunt, ad quod potissimum relatio praedicetur. Nam
cum in domino sit, et homo, et animal, et disciplinae perceptibile, et bipes,
in seruo quoque idem, ad quod horum aut domini nomen aut serui referre
possimus, sic ostenditur. Qua enim re manente sublatis caeteris praedicatio
valet, et qua re sublata creteris manentibus, intercipitur praedicatio ad illud
relatio rectissime praedicatur. His igitur positis totius argumenti vim
sententiumque concludit, ait enim: omnia quaecumque ad aliquid sunt aequa
praedicatione converti: hoc autem huiusmodi est. Quaecumque enim ad se invicem
aequaliter praedicantur, et conversione facta retorquentur, illa aequali natura
et dimensione fundata sunt, ut sunt propria et species. Relativa quoque ut
convertantur, aequalia esse oportet. Nam si una res amplior, alia fuerit minor,
conversionem non habent, nam in eo quod est ala avis, minus est avis ala, multa
enim sunt quae alas habent, et aves non sunt, atque ideo conversio non fit. Et
in eo quod est remus navis, maior est navis remo, multae enim naves sunt quarum
remi non sunt; quare in his nulla potest esse conversio. Si vero sint aequalia
ut filius alque pater, conversio non fugit. Nunquam enim est filius nisi
patris, et rursus nunquam pater est nisi filii. Quocirca aequalia esse oportet
quaecumque ad aliquid praedicantur. Horum vero si nomen sit pusitum, positis
nominibus uti oportet. Si vero nomen positum non sit, ex his quae in prima
praedicatione sunt (ut superius dictum est) nomen oportet effigere. Quod si ita
reddantur ut omne ad aliquid convenienter ad quod dicitur praedicetur, et
aequalis erit praedicatio, et mox conversionis reciproca natura subsequitur.
Constat igitur omnia relativa ad convertentia dici. His aliud proprium iungit. VIDETUR
AUTEM AD ALIQUID SIMUL ESSE NATURA. ET IN ALIIS QUIDEM PLURIBUS VERUM EST;
SIMUL ENIM EST DUPLUM ET DIMIDIUM, ET CUM SIT DIMIDIUM DUPLUM EST, ET CUM SIT
SERUUS DOMINUS EST; SIMILITER AUTEM HIS ET ALIA. SIMUL AUTEM HAEC AUFERUNT SESE
INVICEM; SI ENIM NON SIT DUPLUM NON EST DIMIDIUM, ET SI NON SIT DIMIDIUM DUPLUM
NON EST; SIMILITER ET IN ALIIS QUAECUMQUE TALIA SUNT. Illa simul esse dicuntur
quaecumque talia sunt, ut uno posito quolibet aliud necessario subsequatur, st
uno quolibet perempto aliud modis omnibus interimatur, ut pater et filius. Nam
cum pater est, filium quoque esse necesse est; cum sit filius, pater est.
Rursus si pereat filius, patrem quoque perire manifestum est, non quod pareat
ipsa substantia, ut pereunte Hectore Priamus pereat sed perit ipsa relatio.
Ergo quoniam vel interempto patris nomine, filii nomen perit, sublato quoque
filli nomine nomen patris perit. Posito etiam patre in substantiaque
constituto, filii quoque nomen infertur, et posito filii nomine sequitur patris
et a patris nomine nunquam separatur, idcirco pater et filius simul esse
dicuntur. Ergo simul ea sunt quae se invicem vel interimunt vel inferunt, et de
his quidem ipse posterius tractat. Nunc autem hoc quoque inesse relativis
exposuit, dicens relativis quoque esse ut simul sint; nam cum duplum sit,
dimidium est, et cum dimidium, duplum. Huius autem argumentum est, quod
interempto duplo dimidium perit. Rursus quoque duplo constituto, dimidium
constituitur. Igitur quoniam duplum atque dimidium relativa sunt, et haec simul
sunt natura, id est ipsa essentia, et hoc manifestum est quoque relativis
accidere, ut simul natura ease videantur. Idem quoque est in eo quod est seruus
et dominus. Nam quoniam alterutris interemptis uterque deperit, et alterutro
constituto uterque subsistit, constat seruum atque dominum cum sint ad aliquid
simul esse natura. Sed haac ita sunt, ut sint quidem in relativis sed omnibus
his quae sunt ad aliquid non aequentur. Sunt enim quaedam relativa quorum unum
prius natura sit, quod ipse rursus adiecit. NON AUTEM IN OMNIBUS RELATIVIS
VERUM VIDETUR ESSE SIMUL NATURALITER; SCIBILE ENIM SCIENTIA PRIUS ESSE
VIDEBITUR; NAMQUE IN PLURIBUS SUBSISTENTIBUS IAM REBUS SCIENTIAS ACCIPIMUS; IN
PAUCIS ENIM VEL IN NULLIS HOC QUISQUE PERSPICIET, SIMUL CUM SCIBILI SCIENTIAM
FACTAM. Proposuit non in omnibus relativis esse hoc, ut videantur simul esse
natura; hoc autem probat ex his, quod quoniam scientia ad aliquid est (scibilis
enim rei scientia dicitur), non poterit esse scientia, nisi sit res aliqua quae
sciri possit. Hanc autem primam esse necesse est, ut in matheseos disciplina.
229B Scimus enim triangulum tres interiores angulos duobus rectis angulis aequos
habere. Unde necesse est prius fuisse quod sciri posset, postea vero ad hanc
rem aptam fuisse notitiam. Atque hoc est quod ait: NAMQUE IN PLURIBUS
SUBSISTENTIBUS REBUS SCIENTIAS ACCIPIMUS. Prius enim rebus constitutis et quasi
praepositis scientiae ratio sequitur. Quare non est in omnibus relativis simul
esse natura. Nam cum scientia et scibile relativa sint, antiquius est scibile
quam scientia. Quod vero interposuit, in pauois enim vel nullis hoc quis
perspiciet simul cum scibili scientiam factam, tale est. Quasdam namque res
animus sibi ipse confingit, ut chimeram, vel centaurum, vel alia huiusmodi,
quae tunc sciuntur, cum ea sibi animus finxerit. Tunc autem esse incipiunt,
quando primum in 229C opinione versantur. Tunc igitur sciuntur, cum in opinione
versata sint, et haec simul habent esse et sciri. Nam quoniam in opinione
nascuntur, mox esse incipiunt sed cum in ratione sunt, tunc eorum scientia
capitur. Igitur mox ut fuerint, mox sciuntur, et est eorum scientia cum
eorumdem essentia coniuncta. Namque antequam chimera fingeretur, sicut ipsa in
nulla opinione fuerat, ita quoque eius scientia non erat. Postquam vero ipsa
animarum imaginatione constituta est, eius quoque cum ipsa imaginatione
scientia consecuta est: atque ideo ait in paucis hoc posse perspici, ut simul
cum scientia scibile sit, ut in hac eadem chimera, quae cum sit scibilis, cum
scientia nata est. Sed quoniam nihil quod in substantia non permanet, neque in
veritate consistit, sciri potest (scientia enim est rerum quae sunt
comprehensio veritatis), et quidquid sibi animus flngit, vel imaginatione
reperit, cum in substantia atque veritate constitutum non sit, illud posse
sciri non dicitur, atque ideo non est eorum scientia ulla quae sola
imaginatione subsistunt. Idcirco itaque dubitans dixit, in paucis enim vel
nullis. Haec enim ipsa pauca ita quisque reperiet, ut si ad veram rationem
examinationemque contenderit, nulla esse perpendat. Quod si quisquam chimerae
aliqua esse scientiam dicat, quae non est, quamquam hoc falsum sit, tamen hoc quoque
concesso pauca erunt in quibus scientia cum scibili simul natura sit. Multis
enim antepositis et constitutis scientia nascitur. Quocirca non in omnibus
relativis verum est, ut simul esse natura dicantur: et sicut falsum illud est,
in nullis hoc esse relativis, ita falsum est rursus in omnibus. Sed hunc
tractatum longius lexit. AMPLIUS SCIBILE SUBLATUM SIMUL AUFERT SCIENTIAM,
SCIENTIA VERO NON SIMUL AUFERT SCIBILE; NAM, SI SCIBILE NON SIT, NON EST
SCIENTIA, SI SCIENTIA VERO NON SIT, NIHIL PROHIBET ESSE SCIBILE; UT CIRCULI
QUADRATURA SI EST SCIBILE, SCIENTIA QUIDEM EIUS NONDUM EST, ILLUD VERO SCIBILE
EST. Diximus illa esse simul, quaecumque alterutro constituto, vel alterutro
interempto, simul utraque constituerentur, vel etiam perimerentur. Constituto enim
ut sit pater, constituetur esse filius, et pater simul infert substantiam filii.
Eodem quoque modo filius simul infert vocabulum patris, non est enim filius
nisi patris. Eodem quoque modo altero interempto utrumque perire necesse est,
alterum autem altero prius multis dicitur modis; sed quod nunc quaerimus tale
est. Nam priora illa esse dicuntur, quae ipsa quidem peremptares alias tollunt,
ipsa vero illata atque constituta simul res alias non inferunt, ut est unus
atque duo. Interempto enim uno, duo quoque pereunt. Unde enim est unius in
duobus geminatio, si unus intereat? Constituto vero atque posito ut sit unus,
nondum duo sunt. Nondum est enim facta unius geminatio. Ergo dicuntur illa
priora esse quaecumque alia simul quidem illata non inferunt sed perimunt
interempta. Scibile ergo et scientiam non esse simul illa res probat, quod si
quis rem scibilem tollat, scientiam quoque sustulerit. Nulla potest enim
scientia permanere, si res quae sciri possit intereat. At si scibile esse
constituas, non omnino scientia consequitur. Infantibus enim ea nobis quae nunc
novimus erant, et in suae naturae substantia permanebant sed eorum apud nos
scientia non erat. Multae quoque sunt artes quas esse quidem in suae naturae
ratione perspicimus, quarum neglectus scientiam sustulit. Multumque ego ipse
iam metuo ne hoc verissime de omnibus studiis liberalibus dicatur. Quocirca si
et scientiam sublatum scibile perimit, et illatum scibile scientiam non infert,
neque constituit, prius est id quod sciri potest quam illud quod comprehendere
videlicet atque complecti notitia. Ipse autem ad hanc rem obscurissimum commodavit
exemplum. Solet enim in geometria huiusmodi esse propositio. Iubemur enim
proposito quattuor laterum spatio, aequale triangulum constituere, et facimus
hoc modo. Sit quattuor laterum spatium a b, oportet ergo a b spatio aequale
triangulum constituere, et ut sit duplum a b spatio c d e f spalium. Ducatur
angularis c t, dico quoniam c d f triangulum aequale est a b spatio, quoniam c
d e f spatium duplum est a b spatio: ab igitur c d e f spatii medietas est,
angularis enim f c totum c d e f spatium medium dividit. Quae autem eiusdem
sunt media, sibi aequalia sunt, c d t igitur et c e f triangulum a b spatio
aequale est. Proposito igitur spatio a b, aequum triangulum constitutum est c d
f, quod oportebat facere. Eodem quoque modo quaesitum est si sit propositum
circulo aequum fieri quadratum. Quadratum ergo est quod aequalibus lateribus
omnes quattuor angulos aequos habet, id est rectos, et Aristotelis quidem
temporibus non fuicse inventum videtur. Post vero repertum est, cuius quoniam
longa demonstratio est, praetermittenda est. Atque hoc est quod ait: VELUT
CIRCULI QUADRATURA: nam sicut manente quadrato, linea per obliquum ducta
triangula figura producitur; ita circulo non mutato circumpositis angulis, qui
et ipsius circuli laleribus; aequaliter diriguntur, quadrati forma consurgit,
quod (ut potuimus) coniectura depinximus. Cum enim alicui circulo aequum
quadratum constituitur, in quadraturam circuli illius mensura redigitur. Nunc
ergo hoc est quod dicit: UT CIRCULI QUADRATURA, id est aequi quadrati ad
circulum constitutio si fieri potest, et si res est quae sciri possit, scientia
quidem eius nondum inventa est. Nondum enim quisquam sub Aristotele equum
quadratum circulo constituerat. Quod si est aliqua eius scientia quae nondum
reperta est, certe prius est quod sciri possit, post vero scientia. Nam cum
posset Aristotele vivo sciri circuli quadratura, nulla tamen adhuc eius
scientia reperta est, atque ideo prius erat quod sciri posset, quam ipsius rei
ulla notitia. AMPLIUS ANIMALI QUIDEM SUBLATO NON EST SCIENTIA, SCIBILIUM VERO
PLURIMA ESSE CONTINGIT. Addit aliud validius argumentum, prius esse scibile
scientia. Illud enim notum est si per desidiam disciplina depereat, interire quidem
scientiam sed scibile permanere. Scibile autem dico quod sciri possit. Quod si
omnino animal non sit, cum quis scire possit omnino non fuerit, scientia quidem
ipsa funditus interibit: nihil tamen probibet esse ea quae permanente animali
possit inquirentis animus scientim ratione complecti. SIMILITER AUTEM HIS SESE
HABENT ET QUAE IN SENSU SUNT; SENSIBILE ENIM PRIUS SENSU ESSE VIDETUR; SUBLATUM
ENIM SENSIBILE SIMUL AUFERT SENSUM, SENSUS VERO SENSIBILE NON SIMUL AUFERT.
SENSUS ENIM CIRCA CORPUS ET IN CORPORE SUNT; SENSIBILI ERGO SUBLATO AUFERTUR
CORPUS (SENSIBILIUM ENIM ET CORPUS EST), CUM AUTEM CORPUS NON SIT SUBLATUS EST
SENSUS; QUARE SIMUL AUFERT SENSIBILE SENSUM. SENSUS VERO SENSIBILE NON; SUBLATO
ENIM ANIMALI SUBLATUS EST SENSUS, SENSIBILE AUTEM PERMANET, UT CORPUS, CALIDUM,
DULCE, AMARUM, ET ALIA OMNIA QUAECUMQUE SUNT SENSIBILIA. Id namque proponit
sensibus inveniri. Dicit enim sensu prius esse sensibile, quod communi priorum
definitione probabile esse constituit. Dictum est namque illa esse priora quae
simul quidem interempta perimerent, non autem simul aliis inferemptis ipsa
deperire, ut orbem solis prius dicimus proprio lumine, Sublato enim orbe, lumen
illud quod ab eo est penitus non manebit; subluto lumine solis, orbis manebit.
Ita quoque nunc in sensibilibus, atque in ipso sensu esse proposuit, sublato
quod sentiri possit, sensus omnino sublatus est. Neque enim esse poterit
sensus, cum quod possit sentire non invenit. Quod si sensus omnino depereat,
sensibile permanebit; et hoc evidentibus firmat exemplis. Nam cum ea quae sunt
in rebus, vel incorporea sint, vel certe corporea, et quidquid ad corporis
materiam referri potest, hoc sensuum varietati subiaceat, quidquid ad
incorporalia intellectus ratione et speculatione teneatur. Cum sit sensus omnis
in corpore, si corpus intereat, cum omnino corpus non sit, quoniam quae sunt
incorporea sentiri non possunt, et quae sentiri poterant interempta sunt,
omnino sensus euertitur. Sed si sensus auferatur, sensibilia permanebunt: et
quoniam sensus animalium effectivus est, aequa est utrorumque perditio; sive
enim sustuleris animal, sensus peribit, sive sensus euertantur, animalia quoque
sublata sunt. Sed euersis atque interemptis animalibus cum propriis sensibus,
permanent corpora quae anima non utuntur, quod si sublatis animalibus
sensibusque deperditis, corpora inanimata subsistunt, cum corpora sint quae
sentiri possunt, animalia quae sentire valeant si interempta sint, manente
sensibili sensus euersus est. Non igitur sicut sensibilis interemptio sensus
interimit, sic sensuum perditionem exstinctio sensibilium comitatur. Id vero
etiam hoc probabitur argumento, ante enim quam actu ipso aliquid sentiamus,
sensus non est. Nam priusquam dulce aliquid degustemus, gustatio ipsa
dulcedinis non est; quod autem gustari possit, id est, mel, vel quodlibet aliud
propriae naturae ratione consistit. Quocirca prius esse quod sentiri possit,
post vero sensus Aristotele auctore firmatur. AMPLIUS SENSUS QUIDEM SIMUL CUM
SENSATO FIT (SIMUL ENIM ANIMAL FIT ET SENSUS), SENSIBILE VERO ANTE EST 232D
QUAM ESSET SENSUS (IGNIS ENIM ET AQUA ET ALIA HUIUSMODI, EX QUIBUS IPSUM ANIMAL
CONSTAT, ANTE SUNT QUAM ANIMAL SIT OMNINO VEL SENSUS); QUARE PRIUS QUAM SENSUS
SENSIBILE ESSE VIDEBITUR. In compositis rebus atque ex aliis iunctis priores
sunt hae res quae componunt aliquid ipsa substantia quam componunt. Namque cum
corpus animalis sit ex igne, aere, aqua et terra, priora haec esse necesse est
quam ipsum sit animal quod illa elementa coniungunt. Hoc quoque etiam in aliis
patet, nam cum sit liber ex versibus, prior est versuum natura quam libri.
Cumque versus constet verbis atque nominibus, et caeteris quas grammatici
partes orationis vocant, haec ex quibus ipse versus constat versu ipso 233A
priora esse necesse est. Quocirca sensus quoque ipsis, iam compositis
animalibus supervenit. Nam cum animal constet ex quattuor elementis, et cum
sensus semper naturam animalium comitetur, cum ipsis animalibus sensus fieri et
nasci necesse est. Quodsi cum animalibus, id est compositis rebus, sensus nascitur,
sicut animali propria sunt ea ex quibus ipsum animal constat, sic quoque sensu
qui cum animali nascitur, illa priora sunt, ex quibus animalis natura
coniungitur. Coniungitur autem animal atque componitur ex quattuor elementis.
Quattuor igitur elementa sensu priora sunt sed quattuor elementa corpora sunt,
corpus vero omne sensibile est. Prius igitur sensibile quam sensus est. Sensus
enim cum re composita nascitur, illa vero quae componunt et sensibilia sunt, et
priora ipso composito. Universaliter enim si quae duae res sint simul, cum
quaelibet res una earum prior sit, et altera prior erit, ut animal atque
sensus, cum utraque simul sunt, simulque nascuntur, cum quattuor elementa quae
sunt sensibilia priora sint quam animal, sensu quoque esse priora necesse est,
quocirca conclusit dicens: QUARE PRIUS QUAM SENSUS SENSIBILE ESSE VIDETUR. Sed
quidam, quorum Porphyrius quoque unus est, astruunt in omnibus verum esse
relativis, ut simul natura sint, veluti ipsum quoque sensum et scientiam non
praecedere scibile atque sensibile sed simul esse, quam quoniam brevis est
oratio, non grauabor opponere. Ait enim: Si cuiuslibet scientia non sit, ipsum
quod per se poterit permanere scibile esse non poterit, ut si formarum scientia
pereat, ipsae fortasse formae permaneant, 233C atque in priore natura
consistant, scibiles vero non sint. Cum enim scientia quae illud comprehendere
possit, non sit, ipsa quoque sciri non potest res. Namque omnis res scientia
scitur, quae si non sit sciri non possit. Porro autem res quae sciri non potest
scibilis non est. Hoc idem de sensu gustantis si gustus enim pereat, mel
forsitan permanebit, gustabile autem non erit. Ita quoque omnino si sensus
pereat, res quidem quae sentiri poterant sint, sensibiles vero non sint sensu
pereunte. Et fortasse neque scientia neque sensus secundum sentientes
speculandus est sed secundum ipsam naturam quae sensu valeat comprehendi.
Namque res quaecumque per naturam sensibilis est, eam quoque in natura sua,
proprium sensum quo sentiri possit, habere necesse est. 233D Et quodcumque
sciri potest per naturam, nunquam possit addisci, nisi quaedam eius in natura
scientia versaretur. Haec Porphyrius. Sed nos ad Aristotelis ordinem textumque
veniamus. Namque ille adiecit quoque alias quaestiones. HABET AUTEM DUBITATIONEM
AN ULLA SUBSTANTIA AD ALIQUID DICATUR, QUEMADMODUM VIDETUR, AN HOC QUIDEM
CONTINGIT SECUNDUM QUASDAM SECUNDARUM SUBSTANTIARUM. NAM IN PRIMIS QUIDEM
SUBSTANTIIS VERUM EST; NAM NEQUE TOTAE NEQUE PARTES AD ALIQUID DICUNTUR; NAM
ALIQUIS HOMO NON DICITUR ALICUIUS ALIQUIS HOMO, NEQUE ALIQUIS BOS ALICUIUS
ALIQUIS BOS. SIMILITER AUTEM ET PARTES; QUAEDAM ENIM MANUS NON DICITUR ALICUIUS
QUAEDAM MANUS SED ALICUIUS 234A MANUS, ET QUODDAM CAPUT NON DICITUR ALICUIUS
QUODDAM CAPUT SED ALICUIUS CAPUT. SIMILITER AUTEM ET IN SECUNDIS SUBSTANTIIS,
ATQUE HOC QUIDEM IN PLURIBUS; UT HOMO NON DICITUR ALICUIUS HOMO, NEC BOS
ALICUIUS BOS, NEC LIGNUM ALICUIUS LIGNUM SED ALICUIUS POSSESSIO DICITUR. ATQUE
IN HUIUSMODI QUIDEM MANIFESTUM EST QUONIAM NON EST AD ALIQUID; IN ALIQUIBUS
VERO SECUNDIS SUBSTANTIIS HABET ALIQUAM DUBITATIONEM; UT CAPUT ALICUIUS CAPUT
DICITUR ET MANUS ALICUIUS MANUS DICITUR ET SINGULA HUIUSMODI; QUARE HAEC ESSE FORTASSE
AD ALIQUID VIDEBUNTUR. Contra ea quae superius disputata sunt huiusmodi nodum
quaestionis opposuit, quoniam enim prima definitio relativorum fuerat, illa
esse relativa quaecumque hoc ipsum quod essent aliorum dicerentur, secundum
hanc definitionem possunt quaedam substantiae videri esse relativae: quod si
sit, substantiae in definitionem accidentium transeunt. Nam cum sint accidentia
relativa, si quas substantias relativas esse concedimus, in accidentium numero
ponendas esse censebimus sed hoc contrarium est. Si enim substantia in subiecto
non est, accidens autem in subiecto est, qui fieri potest ut idem et in
subiecto sit et in subiecto non sit? Utrum autem possit quaedam substantia
accidentium suscipere rationem, hoc modo quaerendum est. Primae namque
substantiae ipsae quidem ad aliquid non dicuntur, neque partes primarum
substantiarum quas ipsas quoque in primis substantiis numeramus. Socrates enim
non dicitur alicuius aliquis Socrates, nec homo alicuius aliquis homo, nec bos
alicuius aliquis bos, neque partes primarum substantiarum quae ipsae quoque
sunt primae substantiae. Caput enim non dicitur alicuius aliquod caput sed
tantum alicuius caput, et manus non dicitur alicuius aliqua manus sed tantum
alicuius manus. Quare neque primae substantiae, neque primarum substantiarum
partes ad relationem dici poterunt. Quod si secundas quoque substantias
speculemur, nec ipsae quoque ad aliquid dicentur. Neque enim dicitur animal
alicuius esse animal, aut homo alicuius esse homo. Quod si quis dicat posse
esse animal alicuius, ut equum meum, vel quodlibet aliud, non in eo quod animal
est sed in eo quod est possessio dicitur alicuius, et sic non dicitur animal
alicuius animal sed animalis possessio, alicuius possessio. Ergo 234D neque
primae substantiae, neque partes primarum substantiarum, neque secundae
substantiae ad aliquid dicuntur. Partes autem secundarum substantiarum ad
aliquid hoc ipsum quod sunt dicuntur. Caput enim alicuius caput dicitur, si
quidem capitati caput dicemus, et manus alicuius manus. Si quidem ex manu nomen
fingere volumus, ad quod manus referri possit, sicut caput ad capitatum, et in
aliis quidem rebus eodem modo. Sed si partes secundarum substantiarum
accidentes sint, et ipsae secundae substantiae accidentes erunt, aut si hoc non
placet, constabunt secundae substantiae ex partibus accidentibus, quod fieri
nequit. Quid igitur dicendum est? aut enim definitio relativorum reprehendenda
est, aut aliter soluenda dubietas. Sed posita atque constituta
priori'definitione, quae dicit illa esse relativa quae id quod sunt aliorum
dicuntur, hic quaestionis nodus solvi non poterit, quod ipse Aristoteles hac
adiunctione testatur. SI IGITUR SUFFICIENTER EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID
DEFINITIO ASSIGNATA EST, AUT NIMIS DIFFICILE AUT IMPOSSIBILE EST SOLVERE
QUONIAM NULLA SUBSTANTIA EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID DICITUR; SI AUTEM NON
SUFFICIENTER SED SUNT AD ALIQUID QUIBUS HOC IPSUM ESSE EST AD ALIQUID QUODAM
MODO HABERE, FORTASSE ALIQUID CONTRA ISTA DICETUR. PRIOR VERO DEFINITIO
SEQUITUR QUIDEM OMNIA RELATIVA, NON TAMEN HOC EIS EST QUOD SINT AD ALIQUID QUOD
EA IPSA QUAE SUNT ALIORUM DICUNTUR. Proposita ergo atque firmata priore
relativorum definitione difficile defendi poterit, aut fortasse nunquam, quasdam
substantias non esse relativas. Nam si ad aliquid illa sunt, quaecumque id quod
sunt aliorum dicuntur, ut id quod est caput capitati dicitur caput, habebit igitur
substantia quae est caput ad aliquid relationem, et ita erit substantia
relativa atque accidens, quod est impossibile. Quare quoniam proposita atque
constituta priore definitione haec incommoditas in dispositione consequitur, ut
constet ratio non integrae definitionis, assignatio permutetur. Ait enim non
esse integram definitionem quae supra sit reddita, nec magis illa esse ad
aliquid, quae id quod sunt aliorum dicuntur, potiusquam ea quibus ipsum esse
est ad aliquid quodammodo se habere. Sed fortasse videatur quibusdam inconsulte
legentibus et minime considerantibus, id quod definiri 235C oportuerat, hoc in
definitione esse sumptum, quod est vitiosissimum. Si enim idcirco definitio
sumitur, ut res de qua quaeritur assignetur, quae magis est apertior definitio,
si re ipsa quam definit in assignatione definitionis utatur? Definitio namque
idcirco redditur, ut res de cuius quidem esse dubitatur, definitione patefiat.
Quod si rem ipsamquam definit, in definitione protulerit, nihilo planior
definitio sit, ut si quis hominem definire volens dicat, hoc ipsum esse hominem
quod hominem. Ita quoque non considerantibus, Aristoteles relativorum
definitionem reddidisse videbitur. Ait enim esse ad aliquid, quibus hoc ipsum
esse est ad aliquid quodammodo se habere, ac si diceret: Ea sunt ad aliquid,
quae se ad aliquid quodammodo habent. Sed minutius atque scutius
considerantibus, vis integra definitionis prompte atque veraciter apparebit;
non enim in eo quod est dici, ad aliquid consideramus sed in eo quod est esse;
ea namque sunt relativa, quae in quadam comparatione et relationis habitudine
consideramus, ut quaternarius numerus, et hoc ipsum quod est esse dicitur, id
est quattuor, et aliud quoddam, id est duplum, ut si ad binarium conferatur.
Sed quod de quaternario numero dicimus, quaternarium hoc ad ipsius quaternarii
numeri naturam refertur. Quod vero duplum, non est hoc quaternarii sed duorum
ad quod duplum dicitur, et ad quod propria relatione duplum est. Binarius
quoque numerus et binarius est, et medietas, binarius quidem secundum suam naturam,
medietas vero secundum quaternarius relationem. Quocirca in comparatione quadam
atque in habitudine ea quae sunt ad aliquid speculamur; quaternarius enim in eo
quod quaternarius est ad aliquid non dicitur, in eo vero quod est duplus,
duorum relativus est, scilicet ad binarium comparatus. Binarius quoque in eo
quod sunt duo, ad aliquid non refertur sed in eo quod est medietas, scilicet ad
quaternarium comparatus. Ergo, ut sit duplus quaternarius, non duobus sed
medietate eget, ut si medietas biniarius, non quaternario sed duplo opus est.
Videsne ut habitudine quadam et comparatione res aliud in natura retinentes,
aliud tamen ad se invicem sint? et hoc non ex propria sed ex invicem natura
mutuentur, nam quod est duplus numerus ex medio trahit, quod est medietas ex
duplo, atque hoc iis quae sunt ad aliquid extra evenit, et ideo nihil
patientibus neque permutatis ipsis quae ad aliquid referuntur, ipsa ad aliquid
fiunt, nihil enim permutato de quaternario duplus ipse est, sit ad binarium
referatur, et nihil de binario permutato, medietas est binarius, si ad
quaternarium dicitur. Ergo relativorum hoc est esse, id est haec eorum natura
atque substantia est, ut id quod sunt ad aliquid referantur, id est non solum
referri dicantur sed etiam referuntur. Atque hoc est quod ait sed sunt ad
aliquid quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodammodo se babere, ac si
diceret quorum substantia est ad aliquid aliud referri, et qua ita sunt ut ipsa
id quod sunt ad aliud referantur, et esse eorum sit ad aliquid aliud referri, sed
non omnia quae dicuntur ad aliud, et esse de alio mutuantur. Illa namque
definitio prior, maius est, definitionem namque relativorum supergressa est,
includit enim ea quoque quae relativa non sunt, et quemadmodum hominem cum dico,
mortalem eum esse necesse est, cum dico mortalem, non necesse est esse hominem,
ita quoque ea quae hoc ipsum quod sunt ex altero trahunt, et esse habent ad
alterius relationem, et esse suum ad alterius referunt nuncupationem. Quae vero
ad aliud tantum dicuntur, non necesse est, ut esse suum ad aliquid habeant
relatum, quo posteriorem definitionem suscipiant, et ista sententia breviter
includatur, ut quaecumque hanc definitionem susceperint, ut hoc ipsum esse sit
ad aliquid quodammodo se habere, habeant eam quoque definitionem, quae est
relativa esse quaecumque 236D id quod sunt aliorum dicuntur, quae vero hanc
habuerint definitionem illam non necessario habeant, ut ea quae sunt ad
aliquid, etiam ad aliquid dicantur. Sed ea quae dicuntur ad aliquid, non omnino
ad aliquid sint, quod si ista definitio posterior recipiatur, quae dicit ea
esse ad aliquid, quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodammodo se habere,
poterit superior solvi dubitatio, quod dicamus id quod ipse posteriore
disputatione secutus est. Quod autem ait: Prior vero definitio sequitur quidem
omnia relativa, non tamen hoc eis est esse, quod sint ad aliquid, quod ea ipsa
quae sunt aliorum dicuntur, hoc est quod non idcirco aliquid relativum esse
dicitur, quoniam alterius esse 237A dicitur. Sed tunc merito res aliqua
relationis nomine continebitur, quoties non solum ad aliquid dicitur sed hoc
ipsum esse eius ad aliquid est quodammodo se habere. Quare quid hanc
definitionem proprium consequatur, ipse addidit. EX HIS ERGO MANIFESTUM EST
QUOD, SI QUIS ALIQUID EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID DEFINITE SCIET, ET ILLUD AD
QUOD DICITUR DEFINITE SCITURUS EST. SI MANIFESTUM QUIDEM ETIAM EX IPSO EST; NAM
SI QUIS NOVIT QUONIAM HOC EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID EST, RELATIVIS AUTEM HOC
EST ESSE, AD ALIQUID QUODAMMODO HABERE, ET ILLUD NOVIT AD QUOD HOC ALIQUO MODO
HABET. Proprium relativis secundum eam quae superius dicta est definitionem hoc
esse confirmat, quod si quis id quod est ad aliquid definite scit, quoniam 237B
relativam est, et illud ad quod referri potest, definite sciturus est quid sit,
nam relativa easunt quibus hoc est esse ad aliquid quodammodo se habere,
quoniam ut sit quaternarius duplum a binario trahit. Si quis novit esse
quaternarium numerum duplum, et binarium necessario sciturus est esse dimidium,
ad quem quaternarius duplus est fieri; enim nullo modo potest, ut cum quis
noverit aliquam rem esse relativam definite, non illud quoque sciat ad quod
illa res dicitur definite; huius autem rei una probatio est quae ex definitione
venit. Definita enim sunt illa esse ad aliquid, quorum ea esset substantia, ut
quodammodo se ad aliquid haberent, quod si scio quaternarium numerum esse
duplum, eo quod ad binarium quodammodo coniungatur, nullus quaternarium duplum
237C esse poterit scire, nisi qui sciet medietatem esse binarium, et hoc quidem
in omnibus consideretur. Nam si nesciat quis ad quid aliquid referatur eorum
quae relativa sunt, illud quoque ignorabit, utrum ommino ad aliquid referatur,
quod his verbis Aristoteles dicit: NAM SI OMNINO NESCIT AD QUOD ALIQUO MODO
HABET, NEC SI AD ALIQUID QUODAMMODO HABET SCITURUS EST. ET IN PARTICULARIBUS
HOC MANIFESTUM EST; UT, SI HOC AD ALIQUID SCIT DEFINITE QUONIAM DUPLUM EST, ET
CUIUS DUPLUM EST DEFINITE NOVIT (NAM SI NULLIUS DEFINITE NOVIT ILLUD ESSE
DUPLUM, NEC SI OMNINO DUPLUM EST NOVIT); SIMILITER AUTEM ET HOC AD ALIQUID SI
NOVIT QUONIAM MELIUS EST, ET QUO MELIUS ERIT DEFINITE EUM SCIRE NECESSE EST
PROPTER HAEC IPSA QUAE DICTA SUNT (NON AUTEM INFINITE QUONIAM HOC EST PEIORE
MELIUS, OPINIO ENIM IAM FIT HUIUSMODI, NON SCIENTIA; NEQUE ENIM SCIET INTEGRE
QUONIAM EST PEIORE MELIUS; NAM FORTASSE CONTINGIT NIHIL EO ESSE PEIUS); QUARE
MANIFESTUM EST QUONIAM NECESSE EST QUOD QUIS NOVERIT EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID
DEFINITE, ETIAM ILLUD AD QUOD DICITUR SCITURUM ESSE DEFINITE.Huius quoque rei
exempla persequitur dicens: Si duplum ad aliquid esse novimus, scimus quoque id
cuius duplum est; quod si nescimus id cuius est duplum, duplum autem esse
cuiuslibet rei ex hoc est, quod ei sit medietas, ipsam quoque rem quae dupla
sit, utrum dupla sit scire non possumus. Si igitur definite novimus quamlibet
illam rem esse duplam, etiam cuius dupla est definite nos scire necesse est. Ut
si novit quis Anchisem patrem definite esse Aeneae, et Aeneam definite filium
esse agnoscet, vel si indefinite novit quoniam pater est, indefinite etiam
sciturus est quoniam filii pater est. Et rursus si Aeneam quis indefinite novit
quoniam filius est, sciturus quoque est indefinite quoniam patris est filius.
Manifestum est ergo quoniam ea quae sunt ad aliquid, si definite ad aliquid
esse sciantur, etiam illud definite sciendum est ad quod illa referuntur. Quod
in substantiis non eodem modo esse Aristotele probamus auctore, qui huius quaestionis
serierm ita concludit. CAPUT VERO ET MANUM ET EORUM SINGULA QUAE SUBSTANTIAE
SUNT, HOC IPSUM QUIDEM QUOD SUNT POTEST SCIRI DEFINITE, AD QUOD AUTEM DICANTUR
NON NECESSE EST; CUIUS ENIM HOC CAPUT VEL CUIUS HAEC MANUS NON EST 238B DICERE
DEFINITE; QUARE HAEC NON ERUNT EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID; QUOD SI NON SUNT
EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID, VERUM ERIT NULLAM ESSE SUBSTANTIAM RELATIVAM In
capite, inquit, et in manu, et in aliis substantiis non est verum, quoniam si
quis aliquid horum alicuius esse novit, et ad aliquid aliud referri, idcirco et
ad quam referatur definite scituras est. Si quis enim operto capite atque
omnibus membris manum foras exerat, manifestum est quoniam manus illa alicuius
manus est, cuius autem manus sit, dici definite non potest. Similiter quoque
opertis oculis, facieque velata si cuiuslibet caput aspicias, illud quidem
caput alicuius esse non dubitas, cuius autem sit definite non proferes. Quare
quoniam haec huiusmodi sunt, ut si quis ea definite sciat esse alicuius, cuius
sint, definite scire non poterit, a relativorum definitione, quorum si una res
quaelibet definite sciatur esse ad aliquid, illa quoque res ad quam dicitur,
definite scitur, substantiae segregantur. Subiiciendum tamen est illud quoque,
quod omnino verum est, in definitionibus rem ipsam quae diflinitur sumi non
oportere. Multa enim sunt quae aliter proferuntur et definiuntur, et aliter
accipiuntur, ut si quis dicat album esse colorem nigro contrarium, potest hoc
et in corpore accipi, namque et color album dicitur, et corpus quod albo
participat, album nominatur. Quocirca ne quis putet tale album esse definitum,
quod ad participationem albi et corporis referatur, ita dicendum est: Album est
quod cum in aliquibus est, tum color nigro contrarium. Atque ita rem ipsam in
sua definitione sumimus, quod scilicet Aristoteles, id est rem ipsam qua definitur
in definitione sumi non oportere, inter verisimilia topicorum posuit argumenta.
Nunc autem post relativorum disputationem, ad maiorem nos de his rebus
tractatum studiosus doctor hortatur, dicene: FORTASSE AUTEM DIFFICILE SIT DE
HUIUSMODI REBUS CONFIDENTER DECLARARE NISI SAEPIUS PERTRACTATA SINT; DUBITARE
AUTEM DE SINGULIS NON ERIT INUTILE. Quod scilicet nunquam diceret, nisi nos ad
maiorem acuminis exercitationem considerationemque reuocaret. Quod quoniam eius
est adhortatio, nos quoque in aliis de his rebus dubitationes solutionesque
ponere minime grauabimur. Consueta in principio quaestio est cur post
relationis predicamentum disputationem qualitatis aggressus est, quod nimis
curiosum est. Mirabile enim fuerat cur post quantitatis ordinem non statim de
qualilate coepisset sed quoniam quantitati quaedam relationis admiscuit, et
disputationem de relatione continuavit, idcirco non est mirabile post expeditam
relationis interpositionem ad qualitatis eum ordi nem reuertisse, quamquam
etiam ex hoc quoque recta sit series. Nam post magnum paruumque statim
proportio et quaedam ad aliud comparatio consequitur, ut sit aut maius aut
minus, aut aequale vel inaequale, quae sunt ad aliquid. Post haec autem innasci
quasque necesse est passiones, quae a qualitatis natura non discrepant, ut album,
vel nigrum, vel calidum vel frigidum, vel quaecumque his sunt consimilia, quae
praedicatio qualitatis includit. Est vero titulus huius propositi de quali et
de qualitate. Quaeritur enim cur ei non aut de quali dixisse, aut de qualitate
suffecerit, quod hoc modo solvitur. Dicimus enim quale non uno modo, qualitatem
vero simpliciter. Quale enim dicimus et ipsam qualitatem, et illam rem quae
qualitate illa participat, ut albedo quidem qualitas est, qui vero participat
albedinem albus dicitur. Sed et albedinem ipsam communiter quale dicimus, id
est ipsam proprie qualitatem, et album dicimus quale, illud scilicet quod
superius comprehensa qualitate participat. Ita ergo et ipsam qualitatem et rem
quae qualitate participat, qualia communiter appellamus, qualitas vero
simpliciter 239C dicitur. Res enim ipsa quae participari potest, sola qualitas
nominatur. Res vero quae participat, qualitatis vocabulo non tenetur, ut,
albedo qualitas quidem est, albus vero qualitas non est. Differunt ergo hoc
quod dicimus quale et qualitas, quod illud dupliciter, illa simpliciter
appellatur. Quocirca quamquam quidam negent hunc titulum Aristotelis esse,
idemque confirment posteriores adiectione signatum, nos tamen dicimus proprer
quamdam nominum similitudinem demonstrandam utrumque posuisse, ut nihil distare
videatur utrum quale an qualitas, id quod appositum est praedicamentum dicatur;
quale enim ipsam aliquoties rem (ut diximus) qualitatemque significat. Sit ergo
ex rebus sumpta definitio qualitatis. Quod vero inquam definitionem, quodque
superius in aliis quoque praedicamentis, eodem sumus usi vocabulo, nullus
arbitretur generalem me definitionem voluisse signare sed definitionis nomen in
rem descriptionis accipiat. In his enim qua generalissima genera sunt,
definitio quaeri non debet sed descriptio quaedam naturae, non enim potest
inveniri definitio eius rei quae genus ipsa sit, et quae genus nullum habeat.
Quocirca his propositis, atque antea constitutis, incipiendum est de qualitate.
QUALITATEM VERO DICO SECUNDUM QUAM QUALES QUIDAM DICIMUR. Hic quaeritur cur
omnium in disceptatione doctissimus tam culpabili qualitatem termino
definitionis incluserit. Volentibus enim nobis quid sit qualitas scire, illa
respondet: qualitas est secundum quam quales quidam dicuntur. Nihil enim minus
erit obscurius atque ignorabilius quod ait: SECUNDUM QUAM QUALES DICUNTUR, quam
si de ipsa sola qualitate dixisset. Nam si illi sunt quales, qui qualitatem
habent, ut sciantur quales, prius qualitas cognoscenda est. Amplius quoque
nihil differt dixisse eam qualitatem secundum quam quales quidem dicuntur,
tanquam si diceret eam esse qualitatem quae qualitas sit. Nam sic qualitatem
definire volens ait: secundum quam quales quidam sunt. Rursus si quis quales
aliquos definire voluerit, eodem modo dicere poterit, qui in se retinent
aliquam qualitatem. Quod si qualitas quidem quid sit per quale, quid autem sit
quale, superiore qualitate monstratur, nihil intererit dicere qualitatem esse,
qualitatem, quam qualitatem esse, secundum quam quales dicuntur. Sed si
ordinata definitio generalis et in hoc generalissimo genere poni potuisset,
recte culpabilis determinatio videretur. Nunc autem frustra contenditur, cum
iam (ut saepe dictum est) descriptionis potius loco hunc terminum quam alicuius
definitionis addiderit. Quocirca si designatio tantum quaedam, et quodammodo
adumbratio rei eius de qua quaeritur, et non definitio est, absurda calumnia
est, rebus notioribus res ignotiores probantem non ante perspecta descriptionis
ratione culpare. Illud autem quis dubitet notiores esse eos qui quales sunt,
illa ipsa ex qua quales dicuntur qualitate, ut quilibet albus notior est ipsa
albedine? Nam si albedo qualitas est, albus vero ab albedine, id est a
qualitate, denominatus est, albus erit qualis nominatus ab albedine qualitate.
Quod si, ut dictum est, notior albus est albedine, qualis notior erit
qualitate, sicut grammaticus quoque notior est grammatica. Grammaticus quoque
qualis est denominatus, scilicet a grammatica qualitate. Omnia enim quae
sensibus subiecta sunt notiora sunt nobis quam ea quae sensibus non tenentur.
Quare nihil impedit describentem et quodammodo naturam rei eius de qua
quaeritur designantem, res ignotiores notioribus approbare. EST AUTEM QUALITAS
EORUM QUAE MULTIPLICITER DICUNTUR. ET UNA QUIDEM SPECIES QUALITATIS HABITUS
AFFECTIOQUE DICANTUR. DIFFERT AUTEM HABITUS AFFECTIONE QUOD PERMANENTIOR ET
DIUTURNIOR EST; TALES VERO SUNT SCIENTIAE VEL VIRTUTES; SCIENTIA ENIM VIDETUR
ESSE PERMANENTIUM ET EORUM QUAE DIFFICILE MOVEANTUR, SI QUIS VEL MEDIOCRITER
SCIENTIAM SUMAT, NISI FORTE GRANDIS PERMUTATIO FACTA SIT VEL AB AEGRITUDINE VEL
AB ALIQUO HUIUSMODI; SIMILITER AUTEM ET VIRTUS, ET IUSTITIA VEL CASTITAS ET
SINGULA TALIUM NON VIDENTUR FACILE POSSE MOVERI NEQUE FACILE PERMUTARI.
AFFECTIONES VERO DICUNTUR QUAE SUNT FACILE MOBILES ET CITO PERMUTABILES, UT
CALOR ET INFRICTIO ET AEGRITUDO ET SANITAS ET ALIA HUIUSMODI; AFFECTUS EST ENIM
QUODAMMODO CIRCA EAS HOMO, CITO AUTEM PERMUTATUR UT EX CALIDO FRIGIDUS FIAT ET
EX SANITATE IN AEGRITUDINEM; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS, NISI FORTE IN HIS
QUOQUE CONTINGIT PER TEMPORIS LONGITUDINEM IN NATURAM CUIUSQUE TRANSLATA ET
INSANABILIS VEL DIFFICILE MOBILIS, QUAM IAM QUILIBET HABITUDINEM VOCET. Proponit
qualitatem multipliciter dici, quae res traxit aliquos in errorem, ut eis
suspicio nasceretur Aristotelem credere qualitatem aequivoce nominari. Nam si
omnis aequivocatio multipliciter dicitur, qualitas autem secundum Aristotelem
ipsa quoque multipliciter appellatur, secundum Aristotelem nomen qualitatis
aequivocum est. Nos vero defendimus multipliciter dici, esse non una tantum
significatione nominari. Dicitur enim aliquid multipliciter dici, cum et
aequivoce dicitur, et diverso modo de suis speciebus multipliciter praedicatur.
Et communis est multiplex appellatio, etiam in his nominibus quae veluti genera
de speciebus dicuntur, velut aequivoca de subiectis. Namque et animal
multipliciter dicitur. Nam si multae sint species quae animali subiectae sunt,
ipsum quoque multipliciter quodammo denominatur. Istam autem multiplicationem,
non ad aequivocationem retulisse Aristotelem sed potius ut qualitatem genus
esse proponeret, illa res monstrat, quod ait, et una quidem species qualitatis
habitus affectioque dicitur. Nam qui speciem dicit esse qualitatis habitum et
affectionem, quis eum dubitet ipsam qualitatem vim obtinere generis arbitrari?
Cur vero dicit unam speciem esse qualitatis, cum geminas proposuerit,
habitudinem scilicet et affectionem, quaeritur. Nam si unum idemque sit habitus
et aflectio, superflua est eiusdem rei repetita propositio, sin vero differact,
quare differant investigandum est. Genere enim ne distent, illa res praevenit,
quod utraque sub qualitate constituit. Restat ergo ut aut specie discrepent,
aut numero; sed si specie discreparent, non ab Aristotele pro una specie
ponerentur. Reliquum est igitur ea neque genere neque specie differre sed
numero. Habitus namque dispositio idem est secundum speciem sed numero tantum
et propria quadam qualitate dissentiunt. Dispositionem vero indiscrete idem
quod affectionem voco. Nam sicut Socrates a Platone nihil quidem secundum ipsam
humanitatis speciem discrepat, sola tamen propriae personae qualitate disiuncti
sunt, ita quoque dispositio atque habitus, nec potius hoc modo distant; sed
quemadmodum ipse Socrates dum esset paruulus, post vero pubescens a seipso
distabat, eodem quoque modo habitus et dispositio: namque habitus firma est
dispositio, affectio infirmus est habitus, ut quemadmodum distat albus color ab
albo colore, si in pictura hic quidem permaneat, ille vero statim periturus
sit, nisi quod is qui permanentior est, in habitu est, ille vero qui facile
periturus est, in affectione, ita nihil aliud interest inter habitum atque
dispositionem. Nam quamvis permanentior sit habitus, facile vero mobilis
dispositio, non nisi tantum dinturnitate differunt permanendi. Unde fit ut
genere et specie habitus a dispositione non discrepet. Quocirca recte quae
numero solo distabant, non specie sub unius speciei nuncupatione utraque sunt
ab Aristotele proposita sed est horum propria differentia, quod habitus
diutissime permanentes dispositiones sunt. Dispositio autem facile mobilis
habitus sed si borum exempla quaeramus, haec poterunt inveniri. Habitudines
sunt ut artes, disciplinae, virtutes. Nam ars non facile mobilis videtur et
diutissime permanet. Hoc enim ars ipsa meditatur ut usu atque exercitatione non
pereat. Quis enim est qui sciens recte grammaticam nulla vi interveniente
validioris passionis amisit? Fertur enim quidam summus orator aegritudine
febribusque decoctus, omnem litterarum amisisse doctrinam, in aliis vero rebus
sanus ac sibi constans et in omni re uegetus permansisse. Disciplina quoque
etiam ipsa est in permutatione difficilis. Quis enim sciens triangulum, duobus
directis angulis, tres interiores similes habere angulos, hanc scientiam
praeter vim (ut dictum est) fortioris passionis amisit? Virtutes quoque in
eodem genere ponendae sunt. Virtus enim nisi difficile mutabilis non est, neque
enim quod semel iuste iudical iustus est, neque qui semel adulterium facit, est
adulter sed cum ista voluntas cogitatioque permanserit. Aristoteles enim
virtutes non putat scientias, ut Socrates sed habitus in Ethicis suis esse
declarat. Quocirca constat esse habitus stabiliter permanentes, difficileque
mutabiles, hoc tantum excepto, ut non eas vis aliqua maior alicuius
permutationis impellat et destruat. Affectionis vero species sunt, ut
calefactio atque perfrictio, et aegritudo atque sanitas, cum ad eas quodammodo
sit homo dispositus atque affectus, non tamen immutabiliteraut caloris
qualitatem habeat aut frigoris, sicut nec perpetuo sanitatis aut perpetuo
aegritudinis. Quin etiam si qua sunt quae per longi temporis aegritudinem
corporibus immutabiliter indurantur, ut ea iam in naturam quodammodo corporis
cuiusque transierint, ut si quis percussus cicatricem faciat insanabilem, illi
ex dispositione et 242D affectione quidam factus est habitus. Quocirca recte
dictum est dispositiones inveteratas habitus facere. Nam cum quaelibet
dispositio permanens et difficilc mobilis facta sit, illa iam non dispositio
aut affectio sed habitus vocandus est. MANIFESTUM EST AUTEM QUONIAM HAEC VOLUNT
HABITUS NOMINARI, QUAE SUNT DIUTURNIORA ET DIFFICILE MOBILIA; NAMQUE IN
DISCIPLINIS NON MULTUM RETINENTES SED FACILE MOBILES DICUNT HABITUM NON HABERE,
QUAMVIS SINT AD DISCIPLINAM PEIUS MELIUSUE DISPOSITI. QUARE DIFFERT HABITUS
AFFECTIONE, QUOD HOC QUIDEM FACILE MOBILE EST, ILLUD VERO DIUTURNIUS ET
DIFFICILE MOBILE. Habitus esse qualitates difficile mobiles et diuturnissime
243A permanentes hoc argumento confirmat, quod eos quibus quaelibet scientia
traditur, si ab eis non fortiter addiscatur, eius rei quam discunt habitum
retinere non dicimus. Qui enim litteras discens nondum soluto cursu sermonis
sed syllabatim quodammodo atque intercise per imperitiam legerit, eum quidem
dispositum esse atque affectum dicimus ad scientiam litterarum, non tamen adhuc
illum habitum retinere. Quare idem quoque est in aliis rebus. Omnes enim
quicumque ad aliquam rem dispositi, eius rei qua sunt aliquo modo affecti, non diuturnam
in se receptionem habent, eos ad illam rem dispositos quidem esse arbitramur,
habitum vero habere non dicimus. Recte igitur habitus diuturnior, et
permanentior, dispositio vero facile mobilis deque perdurabilis ab Aristotele proponitur.
SUNT AUTEM HABITUS ETIAM AFFECTIONES, AFFECTIONES VERO NON NECESSARIO HABITUS;
QUI ENIM RETINENT HABITUM ET QUODAMMODO AFFECTI SUNT AD EA VEL PEIUS VEL
MELIUS; QUI AUTEM AFFECTI SUNT, NON OMNINO RETINENT HABITUM. Sensus quidem
talis est, quod omnis quicumque habeat habitum, habet quoque in eodem habitu
dispositionem. Si quis vero habeat dispositionem, non necesse sit eum etiam
habitum retinere. Habitus ab habendo dictus est. Idcirco quod ab aliquo
immutabiliter vel difficile immutabilitur habeatur, ut glauci oculi, vel
aduncae nares, vel alicuius artis scientia atque doctrina, quae si quis habeat,
etiam dispositus ad ea esse dicitur. Si quis autem dispositus ad aliquam rem
sit, non eum necesse est etiam habitum habere, ut si quis negligentius opertus
algore quatiatur, dispositus quidem tunc ad frigus est, non tamen eius retinet
habitum. Videtur autem eamdem similitudinem servare genus. Nam genus amplius
praedicatur, et ubicumque species sit, mox quoque nomen generis praesto est.
Ubi autem sit genus, non necessario speciei vocabulum consequitur, ut si quis
est homo, eum animal esse necesse est. Si quis est animal, non statim homo
dicitur. Quocirca cum quidquid est habitus, dispositio sit, quidquid dispositio
non omnino sit habitus, videtur genus esse quoddam habitus dispositio sed illud
verius, ubi intentio est atque remissio, genus intentionis, remissione esse non
posse. Num sicut in eo quod est album et magis album, magis albi genus album
esse non potest, idem namque est album et magis album, nisi forte quod sola
discrepant intentione, quod magis album quadam quasi intentione augmentoque
crescit atque porrigitur, sic etiam habitus atque dispositio cum idem sint,
utraque sola differunt intentione, quod auctior quodammodo, et incremento
quodam permanentior firmiorque est habitus dispositione; quocirca dispositio
habitus genus non est, eodem quoque modo nec dispositionis species, habitus.
Sed nunc quidam ita est habitus, ut non per dispositionem creuerit, neque per
aliquam nondum durabilem qualitatem ad perfectum venerit statum, ut est nasi
curuitas, vel caecitas oculorum, si subita facta sit. Haec enim ab ipso habitu
nulla praecedente dispositione coeperunt; forte 244A enim nunquam ad ea
dispositiis fuit aliquis, qui adhuc non haberet. Alii vero habitus intentione
fiunt atque inveteratione dispositionis, ut ea quae in artibus doctrinisque
versantur. Prius enim quis ad ea dispositus est, post vero habitum capit, alia
vero non intentione sed quadam permutatione ad habitum veniunt, ut lac quod ex
liquido defigitur et constipatur in caseum, et vinum quod ex dulci atque suavi
in acidum gustum saporemque convertitur; neque enim plus tunc vinum est quam
fuit ante cum esset suave sed cum quadam permutatione in aliam qualitatem
habitudinemque transgressum est. Ac de prima quidem qualitatis specie
sufficienter est dictum. ALIUD VERO GENUS QUALITATIS EST SECUNDUM QUOD
PUGILLATORES U EL CURSORES VEL SALUBRES VEL INSALUBRES DICIMUS, 244B ET
SIMPLICITER QUAECUMQUE SECUNDUM POTENTIAM NATURALEM VEL IMPOTENTIAM DICUNTUR.
NON ENIM QUONIAM SUNT AFFECTI ALIQUO MODO, UNUMQUODQUE HUIUSMODI DICITUR SED
QUOD HABEANT POTENTIAM NATURALEM VEL FACERE QUID FACILE VEL NIHIL PATI; UT
PUGILLATORES VEL CURSORES DICUNTUR NON QUOD SINT AFFECTI SED QUOD HABEANT
POTENTIAM HOC FACILE FACIENDI, SALUBRES AUTEM DICUNTUR EO QUOD HABEANT
POTENTIAM NATURALEM UT NIHIL A QUIBUSLIBET ACCIDENTIBUS PATIANTUR, INSALUBRES
VERO QUOD HABEANT IMPOTENTIAM NIHIL PATIENDI. SIMILITER AUTEM ET DURUM ET MOLLE
SESE HABENT; DURUM ENIM DICITUR QUOD HABEAT POTENTIAM NON CITIUS SECARI, MOLLE VERO
QUOD EIUSDEM IPSIUS HABEAT IMPOTENTIAM. Secundam vero speciem qualitatis esse
commemorat, quae ex quadam naturali potentia impotentiaque proveniat; hoc autem
huiusmodi est, ut cum aliquos validi corporis intuemur nondum pugiles, neque
huius peritia artis imbutos sed sic eos pugillatores dicimus, non in eo quod
iam sint pugiles sed eo quod esse possint, et si quorum leue corpus aspicimus,
surasque non magnas, eos facile moveri cursuque veloces existimamus, quamquam
nondum ad cursus certamen aspirent, nec sint cursores, eos tamen cursores
secundum potentiam nominamus, non quod iam currant sed quod possint currere,
non absurde vocabimus. Eodem quoque modo eos vocamus salubres vel insalubres,
quos valenti corpore vel fragiliore, vel ad sanitatem aptos, vel ad
aegritudinem credimus. 244D Unde fit ut quosdam aegrotos possimus salubres
vocare, quosdam vero sanos insalubres dicere: non enim, quod iam actu vel sani
vel aegroti sint, salubres vel insalubres dicuntur sed quod vel sani diutius
esse possint vel aegroti. Sed quaestio est cur cum de qualitatis speciebus
propositum sit, secundum genus dixerit qualitatis et non speciem; ita enim ait:
Aliud vero genus qualitatis est secundum quod pugillalores vel cursores, vel
salubres et insalubres dicimus. Sed qui hoc quaerunt ignorare videntur illud
esse solum genus, quod super se aliud genus non habeat. Illud veros solum
speciem, quod sub se nullas species claudat, illa vero quae inter genera
generalissima speciesque specialissimas sunt, communi posse generis et speciei
nomine nuncupari. Quocirca quoniam de ea specie qualitatis Aristoteles tractat,
quae nondum sit species specialissima sed magis generis prima species, et
huiusmodi species quaa possit esse et genus, nihil absurdum est eamdem et
speciei et generis loco ponere. Sed ut sunt quaedam qualitates, a quibus
denominatione quadam facta quaelibet illa res dicitur, ut ab albedine album,
vel a luxuria luxuriosum, vel quidquid huiusmodi est, in his quae sunt secundum
potentiam naturalem non ita est. Ars enim ipsa pugillatoria non est proposita,
a qua pugillatores dicamus. Pugillatores enim non dicuntur ab eo quod usum
pugillatoriae artis exerceant sed ab eo quod ad eam secundum potentiam
naturalem affecti sunt; quocirca quos dicimus pugillatores a pugillatoria dicti
non sunt, neque ab ea denominari possunt sed magis a pugillatoria arte pugiles
appellantur. Pugilis enim est qui pugillatoria arte utitur, atque hoc idem in
caeteris licet videre. In his ergo nulla certa qualitas est a qua caetera
nominentur. Sed si qua tamen invenienda atque exprimenda sit, talis est quam
ipse Aristoteles hoc modo denuntiat, quae sit secundum potentiam aliquid
faciendi, vel impotentiam aliquid patiendi. Pugillatores enim et cursores
idcirco dicimus, quod habeant potentiam faciendi, id est currere atque esse
pugiles. Salubres vero denominamus, quod et ipsi habeant aliquam quodammodo im
potentiam aliquid patiendi; qui enim minus ab extrinsecus accidentibus patitur,
hic de sanitate securus est, et qui de sanitate securus est, illum salubrem
esse re vera possumus praedicare. Alia vero est qualitas quae secundum nihil
patiendi impotentiam dicitur, ut eos quos insalubres vocamus; hi enim
impotentiam habent nihil patiendi, idcirco quod habeant potentia mali quid cito
patiendi: quod si quis est qui ab extrinsecus accidentibus aliquid facile
patiatur, ille potens est facillime aegritudini subiacere, secundum quam
potentiam insalubres dicimus, etiamsi sint sani. Eodem quoque modo durum
dicitur et molle. Durum enim est quod habet potentiam non citius secari, quod
enim durum est, difficillime aliqua sectione dividitur. Molle autem quod
habeatimpotentiam difficilius secari, quod quoniam molle secatur facile,
secundum impotentiam difficilius secari molle dicimus. Et haec est secunda
species qualitatis. Nunc transeamus ad tertiam. TERTIUM VERO GENUS QUALITATIS
EST PASSIBILES QUALITATES ET PASSIONES. SUNT AUTEM HUIUSMODI UT DULCEDO VEL
AMARITUDO ET OMNIA HIS COGNATA, AMPLIUS CALOR ET FRIGUS ET ALBEDO ET NIGREDO.
ET QUONIAM HAE QUALITATES SUNT, MANIFESTUM EST; QUAECUMQUE ENIM ISTA
SUSCEPERINT QUALIA DICUNTUR SECUNDUM EA; UT MEL, QUONIAM DULCEDINEM SUSCEPIT,
DICITUR DULCE, ET CORPUS ALBUM QUOD ALBEDINEM SUSCEPERIT; SIMILITER AUTEM SESE
HABET ETIAM IN CAETERIS. Tertium genus qualitatis proponit, quod nos in partem
qualitatis speciemque convertimus passibiles qualitates et passiones. Haec
autem a se plurimum distant, tamen cum utraque qualitates sint, utraque prius
docet, post vero quae eorum distantia esse videatur edisserit, et prius eorum
convenientia proponit exempla. Nam quid sint passibiles qualitates docens ait.
ut dulcedo vel amaritudo, calor et frigus, nigredo et albedo, et alia his
cognata, haec quae superius comprehensa sunt qualitates esse illa ratione
confirmat, quam in primordio de qualitatis disputatione ipsius qualitatis esse
reddiderat. Definitionem enim qualitatis esse praedixerat, secundum quam quales
vocamur. Quod si secundum qualitatis quales vocamur, ab amaritudine vero vel a
dulcedine amarum vel dulce dicitur. A nigredine atque albedine nigrum atque album,
quis dubitet has esse qualitates in quibus qualitatis convenit definitio? Illa
enim semper eiusdem naturae esse creduntur, quaecumque eiusdem descriptionis
finibus terminantur, ut si qua res definitionem hanc, quae est animal rationale
mortale susceperit, eam hominem esse manifestum est. Quocirca si hae quas
passibiles qualitates vel passiones dixerat, suscipiunt qualitatis defnitionem,
eo quod qualia dicuntur quae illa susceperint, has etiam constat esse
qualitates. PASSIBILES VERO QUALITATES DICUNTUR NON QUO EA QUAE ILLAS
SUSCEPERINT QUALITATES ALIQUID PATIANTUR; NEQUE ENIM MEL, QUONIAM ALIQUID
PASSUM SIT, IDCIRCO DICITUR DULCE, NEC ALIUD ALIQUID HUIUSMODI; SIMILITER AUTEM
HIS ET CALOR ET FRIGUS PASSIBILES DICUNTUR NON QUO EA QUAE EAS SUSCIPIUNT QUALITATES
ALIQUID PATIANTUR SED QUONIAM SINGULUM EORUM QUAE DICTA SUNT SECUNDUM SENSUS
QUALITATUM PASSIONIS PERFECTIVA SUNT, PASSIBILES 246C QUALITATES DICUNTUR;
DULCEDO ENIM PASSIONEM QUANDAM SECUNDUM GUSTUM EFFICIT, ET CALOR SECUNDUM TACTUM;
SIMILITER AUTEM ET ALIA. Passibilium qualitatum exempla constituerat dulcedinem
vel amaritudinem, frigus atque calorem, albedinem atque nigredinem, quae cum
passibiles qualitates sint, non tamen uno eodemque modo passibiles qualitates
dicuntur; sed longe distant rationes quibus haec omnia qualitates passibiles
appellantur, ut prius dulcedo vel amaritudo, calor et frigus passibiles
qualitates dicuntur, non quod ea quae sunt dulcia aliquid extrinseous
patiantur, vers quod ea quae sunt amara, ex aliqua passione saporem asperum
amaritudinemque susceperint. Neque enim mel aliquid passum est, ut ei dulcedo
esset in natura, nec vero absinthium ab ulla aliqua extrinsecus passione
amaritudinis horror infecit; quocirca haec atque his similia non idcirco
dicuntur esse passibiles qualitates, quod ipsae aliquid passae sint sed quod ex
his passiones quaedam in sensibus dimittantur. Namque ex melle quod dulce est,
dulcedo quaedam in gustu relinquitur, simulque etiam calor et frigus passionem
quamdam sensibus facinat. Patimur dulcedinem, cum aliquid dulce gustamus,
simulque secumlum caloris et frigoris qualitatem, talium sensuum passionem
subimus. Quocirca calor et frigus, amaritudo atque dulcedo, idcirco passibiles
qualitates dicuntur, quod secundum sensuum qualitatem, aliquam in nobis efficiunt
passionem, non quod ipsa extrinsecus aliquid patiantur. ALBEDO AUTEM ET NIGREDO
ET ALII COLORES NON SIMILITER HIS QUAE DICTA SUNT PASSIBILES QUALITATES
DICUNTUR SED HOC QUOD HAE IPSAE AB ALIQUIBUS PASSIONIBUS INNASCUNTUR. Quoniam
vero passibiles qualitates etiam colores esse dicuntur, id est albedo et
nigredo. Non autem eodem modo passibiles qualitates dicuntur, quemadmodum
amaritudo atque dulcedo, calor et frigus, nunc quae eorum distantiae esse
possint, exponit. Amaritudo enim atque dulcedo non quod ipsa aliquid
extrinsecus paterentur sed quod ipsa efficerent passiones, passibiles
qualitates vocabantur, albedo vero et nigredo contrarie. Non enim quod ipsae
aliquas 247B sensibus passiones importent sed quod ex aliis quibusdam
passionibus innascantur. Hoc autem videtur Aristoteles eo quodammodo
considerasse, quod post proposuit hoc modo: QUONIAM ERGO FIUNT PROPTER ALIQUAM
PASSIONEM MULTAE COLORUM MUTATIONES, MANIFESTUM EST; ERUBESCENS ENIM ALIQUIS
RUBICUNDUS FACTUS EST ET TIMENS PALLIDUS ET UNUMQUODQUE TALIUM. Hoc autem ex
non longi temporis passionibus ad passibiles qualitates et diutissime
permanentes, acutissima consideratione transfertur, fit enim rationis
probabilitas hoc modo. Monstrantur enim colorum qualitates ex passionibus
nasci, quod cum verecundia passio quaedam sit, ex ea rubor ex oritur, et cum
timor loco passionis habeatur, ab ea pallor metuentis 247C uultum atque ora
defigit. Quare quoniam hi colores ex quadam passione videntur innasci, etiam in
naturali colore eamdem verisimile est evenisse rationem. Nam quoniam cum
verecundia fit, in os omnis sanguis egreditur, et velut delictum tecturus
effunditur, ita quoque fit rubor ex sanguinis progressione, atque in apertum
effusione. Quocirca si hoc ex innaturali passione contigerit, naturali facies
rubore perfunditur. Pallor vero fit, quoties a facie sanguis ad praecordiorum
interiora ingreditur. Quod si haec quoque naturalis passio det, verisimile est
eodem infectum calore procreari. Quocirca sive per aegritudinem pallor fit,
quod naturale non est, sive per aliquem naturalem euentum passionis accidat,
caeteraque ad eumdem modum, passibiles qualitates dicuntur, eo quod ex
aliquibus passionibus sint, quod 247D ipse Aristoteles hao voce testatur: QUARE
VEL SI QUIS NATURALITER ALIQUID TALIUM PASSIONUM PASSUS EST, SIMILEM COLOREM
EUM HABERE OPORTET; QUAE- ENIM AFFECTIO NUNC AD VERECUNDIAM CIRCA CORPUS FACTA
EST, ET SECUNDUM NATURALEM CONSTITUTIONEM EADEM AFFECTIO FIT, QUARE NATURALITER
COLOR SIMILIS FIT. Nam sive aliquis vel nondum natus aliquid patiatur, quo
faciem sanguis reiinquat, sive quolibet alio modo sanguis ex infantis uultu ad
interiora migravit, faciem naturalis infecit pallor, et quae nunc non naturales
passiones dispositionesque sunt, ut cum hi colores faciem vel totum corpus
inficiunt, hi si naturaliter contigerint eisdem, similibus signatus coloribus
248A uultus aspicietur. Nunc enim cum aestus in superficie uultus sanguinem
impositum decoxerit, nigredinis perusti sanguinis rubor reddit colorem. Quodsi
idem aliqua passione in faciem nondum geniti infantis acciderit, eamdem
verisimile est affectionem coloris corpus suscipientis inficere. Quare quae in
coloribus sunt idcirco passibiles qualitates dicuntur, non quod ipsae aliquid
paliantur sed quod ex aliquibus passionibus in cuiuslibet corpus atque ora
proveniunt. QUAECUMQUE IGITUR TALIUM CASUUM AB ALIQUIBUS PASSIONIBUS DIFFICILE
MOBILIBUS ET PERMANENTIBUS PRINCIPIUM CEPERUNT, QUALITATES DICUNTUR; SIVE ENIM
VEL SECUNDUM NATURALEM SUBSTANTIAM PALLOR AUT NIGREDO FACTA EST, QUALITAS
DICITUR (QUALES ENIM 248B SECUNDUM EAS DICIMUR), SIVE PROPTER AEGRITUDINEM
LONGAM VEL PROPTER AESTUM CONTINGIT VEL NIGREDO VEL PALLOR, ET NON FACILE
PRAETERIT ET IN VITA PERMANET, QUALITATES ET IPSAE DICUNTUR (SIMILITER ENIM
QUALES SECUNDUM EAS DICIMUR). Dat quoddam signum quo perspecto valeamus
agnoscere, quas harum omnium quae supradictae sunt, qualitates oporteat
appellari. Si enim ita vel casu aliquo, vel natura hae qualitates euenerint, ut
eorum sit tardus exitus permutatioque difficilis, qualitates vocantur. Si quis
enim vel per aegritudinem, vel per naturam pallidus fiat, sitque in eius
corpore permanens pallor, tunc qualitas appellatur, et hoc non in corporalibus
solum vitiis sed etiam in animi quoque affectionibus invenitur. Si quis enim vel
per naturam, vel quolibet alio postea casu assiduis comessationibus delectetur,
et hoc illi quodammodo in ipsa mentis dissolutione per maneat, ab eoque
difficile moveatur, passibilis qualitas effecta est, idcirco quod secundum eam
quales dicuntur quibus illa provenerit. Niger enim dicitur in quo nigredo
permanserit; comessator, cui voluptas perpetuo comessandi est. Est ergo signum
in passibilibus qualitatibus hoc eas esse immobiles et permanentes. Quae autem
huiusmodi sunt quae facillime permutantur, et temporali statu sunt, de his
talis Aristotelis videtur esse sententia. QUAECUMQUE VERO EX HIS QUAE FACILE
SOLUUNTUR ET CITO TRANSEUNT FIUNT, PASSIONES DICUNTUR; NON ENIM DICIMUR SECUNDUM
EAS QUALES; NEQUE ENIM QUI PROPTER VERECUNDIAM RUBICUNDUS FACTUS EST RUBICUNDUS
DICITUR, NEC CUI PALLOR PROPTER TIMOREM venIT PALLIDUS SED MAGIS QUOD ALIQUID
PASSUS SIT; QUARE PASSIONES HUIUSMODI DICUNTUR, QUALITATES VERO MINIME.
SIMILITER AUTEM HIS ET SECUNDUM ANIMAM PASSIBILES QUALITATES ET PASSIONES
DICUNTUR. QUAECUMQUE ENIM MOX IN NASCENDO AB ALIQUIBUS PASSIONIBUS FIUNT,
QUALITATES DICUNTUR, UT DEMENTIA VEL IRA VEL ALIA HUIUSMODI; QUALES ENIM
SECUNDUM EAS DICIMUR, ID EST IRACUNDI ET DEMENTES. SIMILITER AUTEM ET
QUAECUMQUE ALIENATIONES NON NATURALITER SED AB ALIQUIBUS ALIIS CASIBUS FACTAE SUNT
DIFFICILE PRAETEREUNTES ET OMNINO IMMOBILES, ETIAM HUIUSMODI QUALITATES SUNT;
QUALES ENIM SECUNDUM EAS DICIMUR. QUAECUMQUE ENIM EX HIS QUAE 249A CITIUS
PRAETEREUNT FIUNT, PASSIONES DICUNTUR, UT SI QUIS CONTRISTATUS IRACUNDIOR EST;
NON ENIM DICITUR IRACUNDUS QUI IN HUIUSMODI PASSIONE IRACUNDIOR EST SED MAGIS
ALIQUID PASSUS; QUARE PASSIONES QUIDEM HUIUSMODI DICUNTUR, QUALITATES VERO
MINIME. Quid de his affectionibus iudicaret, quae ad prasens tempus atque ad
momentum animis vel corporibus inhaererent, ipse non obscura oratione uulgavit.
Nam cum prius eas esse passibiles qualitates pronuntiaret, quae ex aliquibus
passionibus gignerentur, et tamen in subiectis immutabiliter permanerent, nunc
illas affectiones quae ita sunt in subiectis ut cito praetereant, non
qualitates sed passiones vocat. Si quis enim propter verecundiam rubore
infectus est, quoniam rubor ille non permanet, rubeus von vocatur; 249B qui si
rubeus discerelur, esset quoque ipse rubor passibilis qualitas, quoniam in
subiecto corpore diutissime permaneret. Nunc autem quoniam nullo modo rubeus
dicitur, cui a verecundia rubor venit, qualitates autem sunt secundum quas
quales vocamur, verecundiae rubor non qualitas sed quaedam passio est; nam si
esset qualitas, ab eo rubore rubei dicerentur, id est quales sed hoc non ita
est. Non igitur huiusmodi affectiones quae haud multo durant tempore qualitates
vocantur sed potius passiones. Passus enim aliquid dicitur, qui propter
verecundiam rubeus fit. Eadem ratio est etiam in animi passionibus. Nam si ad momentum
quis iratus est, non idcirco eum iure aliquis iracundum vocet sed si huiusmodi
vilium in cuiuslibet animo constanter inhaeserit. Nam si quis vel per naturam
vel per aegritudinem sit laesus corpore, ut vel perpetuam dementiam, vel
immobilem incurrat iracundiam, ille vel demens vel iracundus dicitur. Et
quaecumque alienationes (ut ipse ait) vel secundum naturam, vel per casum
permanentes fuerint, illae in passibili qualitate numerantur, idcirco quod
secundum eas quales dicimur. Quae autem (ut dictum est) non permanent sed
facile transeunt, eas non qualitates sed solum vocamus passiones. Sed quoniam
tres species qualitatis enumeravit, unam secundum quam habitus dispositionesque
dicerentur, alteram secundum quam naturalis potentia vel impotentia ad aliquid
faciendum vel patiendum subiectarum rerum naturas paruret, tertiam secundum
quam passibiles qualitates dicerentur, et 249D hanc tali duplicitate partitus
est, ut alias idcirco diceret passibiles esse qualitates, quod ipsae aliquas
gignerent passiones, alias vero quod ab aliquibus ipsae passionibus
nascerentur. Quaeri potest quomodo hae quoque passibiles qualitates distenta
prima illa specie qualitatis, quae secundum habitum dispositionemque posita
est. Nam si quis calorem frigusque persenserit, habet quidem qualitatem
passibilem sed tamen in eiusdem ipsius dispositione atque affectione versatur;
dispositus namque est ad eumdem calorem atque frigus, quem sumpsit atque
habuit, quod scilicet ipse Aristoteles videns calorem frigusque in utraque
specie numeravit; namque et dispositionem dixit calorem atque frigus, et
passibilem qualitatem. Huius quaestionis talis solutio est. Nihil impedit,
secundum aliam scilicet atque aliam causam, unam eamdemque rem gemino generi
speciei suae supponere, ut Socrates in eo quod pater est ad aliquid dicitur, in
eo quod homo, substantia est, sic in calore atque frigore, in eo quod quis
secundum ea videtur esse dispositus, in dispositione numerata sunt; secundum
vero quod ex aliquibus passionibus innascuntur, passibiles qualitates dictae
sunt. Ipsae vero ab habitu distant, id est passibiles qualitates, quod in
plurimis ad habitus rebus per artes atque scientias pervenitur, ita ut ipse
habitus ordine et filo quodam perficiatur. Passibiles vero qualitates eo modo
minime. Quo vero distent hae passibiles qualitates a secunda specie, qua
secundum naturalem 250B potentiam vel impotentiam dicitur, quaeritur, cuius
perplana distantia est. Dicimus enim secundum potentiam naturalis speciem
aliquid dici, non secundum praesentem actum sed secundum id quod ad hoc esse
potest; frigus vero calorque, et dulcedo vel amaritudo non secundum quod possit
esse sed secundum id quod iam sit consideratur; quocirca distat haec tertia
species a secunda, quod hic secundum possibilitatem dicitur, tertia vero secundum
actum. Sed quod dudum promiscue passiones affectionum nomine vocabamus, haec
quoque non longa quaestio alia est. Sic enim inveniemus quod passio ab
affectionibus discrepare videatur. Si qua enim corpora ita calefacta sint, ut
ex se quoque ipsa aliquem calorem emittere valeant, illa ad calorem affecta
nuncupantur. 250C Si qua vero tantum calorem momento susceperint, passiones
dicimus, et ab affectionibus segregamus, ut hic sit integrum passionum
affectionum quae habitus augmentum, ut amplificata passio in affectionem
transeat, augmentata affectio in habitum permatetur. Et haec quidem de tertia
specie qualitatis pronuntiasse sufficiat; nunc quarte speciei vim naturamque
veracissima disputatione confirmat usque quo progressa qualitatis distributio
conquiescit. Nobis quoque disputationum prolixitas moderanda est. Providendum
quoque est ut sufficiens brevitas ordini expositionis adhibeatur, ne aut
brevitatem comitetur obscuritas, aut planitiem minus moderata oratio, odioso
fastidio et longinquitate deformet. QUARTUM VERO GENUS QUALITATIS EST FORMA ET
CIRCA ALIQUID CONSTANS FIGURA; AD HAEC QUOQUE RECTITUDO VEL CURUITAS, ET SI
QUID HIS SIMILE EST; SECUNDUM ENIM UNUMQUODQUE EORUM QUALE QUID DICITUR; QUOD
ENIM EST TRIANGULUM VEL QUADRATUM QUALE QUID DICITUR, ET QUOD EST RECTUM VEL
CURUUM. ET SECUNDUM FIGURAM VERO UNUMQUODQUE QUALE DICITUR. Quarta est species
qualitatis quae secundum unamquamque formam figuramque perspicitur. Est autem
figura, ut triangulum vel quadratum, forma autem ipsius figurae quaedam
qualitas est, ut figura quidem est triangulum vel quadratum, forma autem ipsius
trianguli vel quadrati quaedam qualitas, unde etiam formosos homines dicimus.
Figura enim quaedam vel 251A pulchrior, vel mediocris, vel alio quodammodo
constituta, qualitas formaque nominatur. Has autem esse qualitates nullus
dubitat. Siquidem et a figura dicitur figuratus, et a forma formosus. Amplius
quoque triangulum etiam a triangulatione denominatum est, et quadratum a
quadratura. Quod si illae sunt qualitates, secundum quas quale aliquid
appelletur, non est qui dubitet formam figuramque esse qualitates, quoniam
omnia quae his participant ex ipsis qualia nominantur sed quoniam in continuae
quantitatis speciebus et triangulum et superficies enumerata est, ipsa quidem
superficies quantitas est, ipsius vero superficiei compositio qualitas, est
enim figura (ut geometrici definiunt) quae sub aliquo vel aliquibus terminis
continetur. Sub aliquo quidem, ut 251B circulus, sub aliquibus vero, ut
triangulus vel quadratus. Quare spatium quidem ipsum, quod a supra dictis
lineis continetur, superficies dicitur, quae est quantitas. Superficies namque
quoniam in dilatione quadam et spatio constat, quantitas est sed compositio
ipsius superficiei, qualitas. Nam quoniam tres lineae convenienter in se iunctis
terminis unum spatium conclusere, quod tribus angulis a tribus lineis
continetur, hoc ipsum spatium quod concludunt ad quantitatem referri potest,
quod vero tribus lineis, hoc est qualitas, figura enim est triangula. Hoc idem
quoque dici potest etiam in linea: nam quoniam longitudo sive latitudine est,
quantitas dicitur, quod recta sive curua est, redditur rursus ad qualitatem. RARUM
VERO ET SPISSUM VEL ASPERUM VEL LENE PUTABITUR 251C QUIDEM QUALITATEM
SIGNIFICARE, VIDENTUR AUTEM ALIENA ESSE HUIUSMODI A QUALITATIS DIVISIONE;
QUANDAM ENIM QUODAMMODO POSITIONEM VIDETUR PARTIUM UTRUMQUE MONSTRARE; SPISSUM
QUIDEM EO QUOD PARTES SIBI IPSAE PROPINQUAE SINT, RARUM VERO QUOD DISTENT A SE
INVICEM; ET LENE QUIDEM QUOD IN RECTUM SIBI PARTES IACEANT, ASPERUM VERO CUM
HAEC QUIDEM PARS SUPERET, ILLA VERO SIT INFERIOR. ET FORTASSE ALII QUOQUE
APPAREANT QUALITATIS MODI SED QUI MAXIME DICUNTUR HI SUNT. QUALITATES ERGO SUNT
HAEC QUAE DICTA SUNT, QUALIA VERO QUAE SECUNDUM HAEC DENOMINATIVE DICUNTUR, VEL
QUOMODOLIBET AB HIS. Quaedam sunt quae videntur esse qualitates, quoniam ex his
aliqua denominative dicuntur, ut lene quoniam dicitur alenilate, et asparum
quoniam dicitur 251D ab asperitate, spissum quoque et rarum a raritate et
spissitate nominantur; videntur ergo haec quoque in qualitatibus posse
numerari. Sed rectam rationem perspicientibus nec solum auribus quae dicuntur
sed etiam mente atque animo iudicantibus, in qualitatibus haec poni non
oportere manifestum est. Nam quod dicimus rarum, positio quaedam partium est, non
qualitas. Nam quia ita partes a se separatae distant, ut inter eas alieni
generis corpus possit admitti, ideo rarum vocatur, ut spongiae pumicesque,
quoniam in eorum cavernis surculus vel aliud aliquid immitti potest, ita ut
inter rimas partium sit, idcirco rarum dicitur. Porro autem spissum, quoniam
ita sibi partes vicinae sunt atque ad se invicem strictae, ut intereas nullum
corpus possit incidere, atque ideo spissum vocatur, ut est ferrum vel adamas. Positio
ergo quaedam partium his inest, non qualitas, nec vero illud quoque distat,
quod dicitur lene. Nam quoniam partes ita sunt positae, et neutra superet,
neutra sit minor sed aequalibus extremitatibus iunctae sunt, idcirco quaedam
lenitas est, ut adducta manus illam quae ex aequalitate iunctis partibus nata
est, sentiat lenitatem, ut est argentum. Asperitas vero est partium non
aequalis positio sed aliarum eminentium, aliarum vero depressarum, ut lima
cuius aliae partes eminent, aliae vero depressae sunt. Ergo secundum
unamquamque partium positionem, vel raritas, vel spissitudo, vel asperitus, vel
lenitas, corporibus est. Non igitur haec secundum qualitatem dicuntur sed
potius secundum positionem. Positio autem in relationis genere nominata est.
Non igitur hae qualitates sed potius relativa sunt, et enumerationes quidem
specierum qualitatis Aristoteles hic terminat Non sunt tamen putandae solum
esse qualitates quas supra posuit. Ipse enim testatur esse quoque alias
qualitates, quas modo omnes enumerare neglexit sed cur neglexerit multae sunt
causae. Prima quod elementi vicem hic obtinet liber, nec perfectam scientiam
tradit sed tantummodo aditus atque pons quidam in altiora philosophiae
introitum pandit. Quocirca si hoc ita est, tantum dicere oportuit, quantum
ingredientibus salis esset, ne eorum animos nondum ad scientiam firmos
multiplici doctrina, subtilitate confunderet. Quae vero hic desunt in libris
252C qui *Meta ta physika* inscribuntur apposuit. Perfectis namque opus illud
non ingredientibus praeparabitur. Est quoque alia causa ut nos ad exquirendas
alias qualitates, non solum propriorum doctorum sed etiam nostrorum aliquid
inveniendi incitator, admitteret. Quocirca concludit eas quae maxime
dicerentur, quas supra proposuit, esse qualitates; illa vero dici qualia, quae
secundum praedictas qualitates dicerentur: sed quoniam addidit, vel
quomodolibet ab his quae sit huiusce propositionis sententia, prius appositis
Aristotelis verbis sequens expositionis ordo contexit. IN PLURIBUS QUIDEM ET
PAENE IN OMNIBUS DENOMINATIVE DICUNTUR, UT AB ALBEDINE ALBUS ET A GRAMMATICA
GRAMMATICUS ET A IUSTITIA IUSTUS, SIMILITER AUTEM ET IN CAETERIS. IN ALIQUIBUS
VERO PROPTEREA QUOD QUALITATIBUS NOMINA NON SUNT POSITA IMPOSSIBILE EST AB HIS
DENOMINATIVE DICI, UT CURSOR VEL PUGILLATOR, SI SECUNDUM POTENTIAM NATURALEM
DICITUR, A NULLA QUALITATE DENOMINATIVE DICITUR; NEQUE ENIM POSITUM EST NOMEN
ILLIS POTESTATIBUS: SECUNDUM QUAS ISTI QUALES DICUNTUR, QUEMADMODUM ETIAM IN
DISCIPLINIS SECUNDUM QUAS VEL PUGILLATORES VEL PALAESTRICI SECUNDUM AFFECTIONEM
DICUNTUR (PUGILLATORIA ENIM DISCIPLINA DICITUR ET PALAESTRICA, QUALES VERO AB
HIS DENOMINATIVE QUI AD EAS SUNT AFFECTI DICUNTUR). ALIQUANDO AUTEM ET POSITO
NOMINE DENOMINATIVE NON DICITUR ID QUOD SECUNDUM IPSAM QUALE QUID DICITUR, UT A
VIRTUTE PROBUS DICITUR; HOC ENIM QUOD HABET viRTUTEM PROBUS DICITUR SED NON
DENOMINATIVE A VIRTUTE; NON EST AUTEM HOC IN MULTIS. QUALIA ERGO DICUNTUR
QUAECUMQUE EX HIS QUAE DICTAE SUNT QUALITATIBUS DENOMINATIVE DICUNTUR VEL
QVOLIBET ALIO AB IPSIS MODO. Multae, inquit, sunt qualitates, quibus positis et
proprio nomine nuncupatis, ab his alia denominative dicuntur, ut ea quae ipse
planissime adiecit exempla. Nam cum albedo cuiusdam nomen sit qualitatis, ab eo
dicitur albus. Eodem quoque modo et grammatica, cum rei sit nomen, ab ipso
quales dicuntur. Grammatici enim a grammatica nominantur, atque hoc est in
pluribus, ut posito nomine si quid secundum ipsas qualitates quale dicitur,
exhis ipsis qualitatibus appellatio derivetur. Aliae vero qualitates sunt, in
quibuscum nomen positum non sit, tamen quales dicuntur, quales quidem quia alia
qualitate participant, sed non secundum eam qualitatem quales dicuntur, ex qua
si his esset qualitatibus nomen impositum poterant appellari, ut in ea
qualitate quae secundum potentiam naturalem dicitur. Illi enim quamquam quales
dicantur, hi qui secundum ipsam potentiam nominantur, ipsi tamen (ut dictum
est) nullo proprio nomine nuncupantur. Nam qui pugiles appellantur ab arte
pugillatoria, idcirco ab ea pugiles dicuntur, quod ad eamdem ipsam artem
pugillatoriam quodammodo affecti eunt. Hi enim pugiles ab arte pugillatoria
praedicantur. Qui vero nondum pugiles sunt sed esse possunt, non secundum ipsam
artem, id est pugillatoriam sed secundum potentiam pugillatoriae artis,
pugillatores vocantur. Ipsi autem potentiae nomen proprium positum non est. Nam
quemadmodum 253C a cursu cursores, a palaestra palaestrici, a pugillatoria
pugiles, distinctis qualitatum vocabulis, appellantur, non eodem modo est etiam
in uniuscuiusque rei potentia naturali, cursus enim potentia naturalis secundum
quam cursores vocamus, et rursus potentia pugillandi, vel potentia
palaestrizandi, suo nomine distincta non est. Cur enim dicitur cursor, si
interrogemur de eo qui nondum est cursor? Dicimus secundum potentiam naturalem.
Cur palaestricus? Eodem quoque modo naturalem potentiam respondemus. Quare
pugillator qui nondum est pugillis, ab eadem quoque potentia naturali
nominatur. Si igitur haberet haec naturalis potentia proprium nomen, ita,
distinctis vocabulis, appellaretur, ut in his qualitatibus in quibus proprienomen
est positum, ut in cursu, palaestra et arte pugillatoria, et hoc est quod ait.
In aliquibus vero propterea quod qualitatibus nomina non sunt posita,
impossibile est ab his aliquid denominative dici. Ut hoc scilicet demonstraret
cursorem quidem qui iam curreret a cursu esse dictum, cursorem vero qui
secundum potentiam currendi diceretur non vocari a cursu sed tantum a potentia,
cuius potentiae nomen proprium non esset positum. Quare haec omnia quae
secundum potentiam naturalem dicuntur, a nulla qualitate denominativa sunt.
Idcirco quod hae qualitates a quibus denominari possunt, propriis nominibus
carent, quae vero ita sint, ut non ex potentia sed ex affectione dicantur, ab
his qualitatibus ad quas sese aliquo modo habent, denominative dicuntur, quod
Aristoteles hoc protulit modo dicens: Non ita esse secundum potentiam
naturalem, quemadmodum et iam in disciplinis secundum quas, vel pugillatores,
vel palaestrici secundum affectionem dicuntur. Pugillatoria enim disciplina
dicitur et palaestrica, quales vero ab his denominative, qui ad eas sunt
continentes, dicuntur. Docuit igitur omniaquae a quibusdam qualitatibus dici
putarentur, vero quoque a qualitatibus non praedicari, ut in his qualitatibus
quibus nomen proprium non est. Illud quoque monstravit hoc in pluribus evenire,
ut de propositis qualitatibus qualia denominative dicerentur. Restat ergo quod
reliquum est, ut dicat esse quasdam qualitates, quarum cum nomen sit positum,
ab his ipsis tamen quae illarun rerum participant denominative non dici, ut
virtus; nam cum virtus qualitas sit (est enim habitus quidam, omnis vero
habitus qualitas), ergo quicumque virtute participat, non secundum eam
denominative dicitur. In denominatione enim quaerendum est ut semper idem
permaneat nomen. In eo autem qui virtute participat, nulla virtutis denominatio
est, ut qui bonitate participat bonus dicitur, qui iustitia, iustus, et alia
huiusmodi. Qui vero virtute participat, aut probus nominatur, aut sapiens; sed
neque probus, neque sapiens a virtute denominativa sunt, idcirco quod utrumque
nomen a virtute longe dissimile est, quod ipse sic ait: Aliquando autem posito
nomine denominative non dicitur id quod secundum ipsum quale dicitur. Et eius
rei proponere non omisit exemplum sed hoc in multis non potest inveniri, pauca
enim sunt (ut ipse ait) in quibus posito qualitatis nomine quae his
participant, a superiori qualitate qualia non dicantur. Dat autem his
qualitatibus pluralitatis calculum, ex quibus qualia nominantur ea quae his
participant. Nam (ut ipse ait superius) in pluribus et pene in omnibus
denominative dicuntur. Quocirca recta definitio est et proprio ordine
constituta. Namque in principio hoc solum dictum est, esse qualitatem secundum
quam qualia dicerentur. Sed quoniam sunt quaedam quorum qualitates ipsae propriis
nominibus carent, quae vero his participant suis vocabulis appellantur, ut in
naturali potentia. Et rursus sunt quaedam quae in qualitatibus quidem habeant
propria nomina, in his vero quae ad eas ipsas qualitates essent affecta, nulla
ex propositis qualitatibus denominatio fieret, hoc addidit, ab omnibus
qualitatibus aut denominative dici qualia, quae illis qualitatibus
participaret, aut quomodolibet, aliter, id est sive posito nomine qualitatis de
eo non dicerentur, quae illa partieiparent, ut in eo quod est virtus, sive ipsi
qualitati positum nomen non esset, ut in eo quod est potentia naturalis. Quare
quoniam in his duabus qualitatis, in quibus vel posito nomine non secundum
nomen quae sunt, qualia denominative dicuntur, vel eum ipsis qualitatibus nomen
positum non sit, neutra ipsorum praedicatio denominative fit. Ad concludendum
omnem terminum qualitatis ait, aut denominative qualia a qualitatibus
appellari, aut quomodolibetaliter ab ipsis, ut non denominative sed aliquoties
quidem secundum potentiam, aliquoties vero secundum eamdem qualitatem virtutis;
eamdem enim qualitas est virtutis et sapientiae. Quocirca concludit, ita qualia
dici quaerumque ex his qualitatibus denominative dicerentur, vel quomodolibet
alio ab ipsis modo. Digestis in ordine prius omnibus qualitatibus et eorum
conclusione reperta, consueto ordine unaquaeque proprietas uestigatur. INEST
AUTEM ET CONTRARIETAS SECUNDUM QUALITATEM, UT IUSTITIA INIUSTITIAE CONTRARIUM
EST ET ALBEDO NIGREDINI ET ALIA SIMILITER; ET SECUNDUM EAS QUALIA QUAE
DICUNTUR, UT IUSTUM INIUSTO ET ALBUM NIGRO. NON AUTEM HOC IN OMNIBUS EST; RUBEO
ENIM ET PALLIDO ET HUIUSMODI COLORIBUS NIHIL EST CONTRARIUM CUM QUALITATES
SINT. Dicit in qualitatibus quaedam esse contraria, atque hoc probat exemplis,
albedo namque et nigredo contraria sunt, et quaecumque albedine nigredineque
participant; hoc est enim quod ait, et secundum eas qualia quae dicuntur; nam
sicut albedo nigredini contraria est, ita quoque albus nigro; sed hoc
qualitatis proprium non est, nam cum rubrum et pallidum qualitates sint,
aliique etiam colores huiusmodi, in his contrarium non est; nullus enim dicit
aliquid rubro vel pallido esse contrarium: nam quoniam album et nigrum
extremitates quaedam colorum sunt, et longissime a se distant, contraria sunt,
medietates vero contraria non habent: Namsi quis ponat rubrum nigro esse
contrarium, longissimeque distant quae sunt contraria, longissime igitur
nigredo a rubore distabit, et rursus albedo a nigredine plurimum distat; igitur
nigredini rubor est atque albedo contraria, uniusque rei duo contraria
inveniuntur, quod fieri non potest. Non est igitur nigredi contrarius rubor.
Similiter autem monstrabimus et in aliis mediis coloribus contrarium non esse.
Quocirca si huiusmodi coloribus contrarium nihil est, non in omni qualitate
contrarietas reperietur; quod si ita est, suscipere contraria qualitatis
proprium non est. At vero nec in ipsis quoque formis quae manifeste qualitates
sunt, contrarietas invenitur; nam neque ciroulus quadrato, neque quadratus
triangulo, nec ulla figura ulli figurae potest esse contraria. Quocirca
manifestum est, suscipere contrarium non esse proprium qualitatis. Sed quoniam
sunt quaedam in qualitate quae sibimet videantur esse contraria, ut iustitia et
iniustitia, hinc quaedam quaestio solet oriri. Dicunt enim quidam iustitiae
iniustitiam non esse contrariam, putant enim quod dicitur iniustitia
privationem esse iustitiae, non tamen contrarietatem. Contraria enim propriis
nominibus, non contrarii privatione nominari, ut album nigro, habere tamen
iustitiam aliquam contrarietatem, cuius adhuc proprium nomen non sit inventum,
quod omnino falsum est. Multae enim habitudines privationis vocabulo
proferuntur, ut illiberalitas et imprudentia, quae nunquam virtutibus
opponerentur, quae sunt habitus, nisi ipsae quoque habitus essent, et in animis
habentium immutabiliter permanerent. At vero neque illud verum est, omnes
privationes negatione proferri. Surditas enim, cum sit auditus privatio, sine
negatione profertur; eodem quoquemodo caecitas. Nullus enim dicit inauditio,
neque inuisio, nec aliquid huiusmodi sed tantum surditas caecitasque nominantur
propriis nominibus, cum sint illa in habitu, visus, auditus, illa in privatione
ponenda. Igitur iustitia iniustitiae contraria est. Tradit ergo regulam, ea quae
contraria sunt, sub quo genere convenienter aptentur, quam regulam his verbis
ipse praescribit: AMPLIUS: SI EX CONTRARIIS UNUM FVERIT QUALE, ET RELIQUUM ERIT
QUALE. HOC AUTEM MANIFESTUM EST OMNIA ALIA PRAEDICAMENTA PROFERENTI, UT SI EST
IUSTITIA INIUSTITIAE CONTRARIUM, QUALITAS EST AUTEM IUSTITIA, NIHILOMINUS
QUALITAS ERIT INIUSTITIA; NULLUM ENIM ALIUD PRAEDICAMENTUM CONVENIT
INIUSTITIAE, NEC QUANTITAS NEC RELATIO NEC UBI NEC OMNINO ALIQUID HUIUSMODI,
NISI SOLA QUALITAS; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS SECUNDUM QUALITATEM CONTRARIIS.
Si ex duobus, inquit, contrariis manifestum fuerit unum eorum contrariorum sub
qualitate poni, simul manifestum erit quod etiam eius contrarium convenienter
qualitati supponatur, simulque demonstrat iniustitiam esse qualitatem. Nam si
iustitia apertissime qualitas est idcirco quod neque qualitas, neque ad
aliquid, neque ubi, nec quando, nec aliud ullum praedicamentum est, nec sub
ullo alio genere poni potest, nisi sub sola qualitate, cum ei contraria sit
inustitia, non est dubium iniustitiam quoque qualitati subnecti, quod ipse
quoniam 256C planius dixit, ut ipsa exemplorum luce uulgavit, ad aliud nobis
est transeundum. SUSCIPIT AUTEM QUALITAS MAGIS ET MINUS; ALBUM ET ENIM MAGIS ET
MINUS ALTERUM ALTERO DICITUR, ET IUSTUM ALTERUM ALTERO MAGIS. ET IDEM IPSUM
SUMIT INTENTIONEM (ALBUM ENIM CUM SIT, CONTINGIT ILLUD FIERI ALBIUS); HOC AUTEM
IN OMNIBUS NON EST SED IN PLURIBUS; DUBITABIT ENIM QUIS AN IUSTITIA MAGIS ESSE
IUSTITIA DICATUR; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS AFFECTIONIBUS. QUIDAM VERO IN HOC
DUBITANT; DICUNT ENIM IUSTITIAM IUSTITIA NON NIMIS MAGIS VEL MINUS DICI, NEC
SANITATEM SANITATE; MINUS AUTEM HABERE ALTERUM ALTERO SANITATEM DICUNT, ET
IUSTITIAM MINUS ALTERUM ALTERO HABERE, SIMILITER ET GRAMMATICAM ET ALIAS
DISCIPLINAS. SED SECUNDUM EAS QUALIA QUAE DICUNTUR INDUBITATE SUSCIPIUNT MAGIS
ET MINUS; MAGIS ENIM GRAMMATICUS ALTER ALTERO DICITUR ET IUSTIOR ET SANIOR, ET
IN ALIIS SIMILITER. Aliud quoque proprium protulit, quod tractata ratione ab
integra proprietate qualitatis exclusit. Ait enim qualitates posse vel intendi
vel minui. Posse enim dicit alterum altero plus album appellari, ut nix
argento, et quae candidiora sunt marmora, et iustum alterum altero magis et
minus dicimus. Namque iustius aliquid factum, necnon etiam iustissimum est. In
quibus autem comparationes sunt, in his magis minusque dici manifestum est; hoc
quoque modo ipsum album, vel alia qualitas non solum contra alterum eiusdem
speciei comparata intentione crescit, et relaxatione minuitur sed etiam a
seipsa recipit comparationem: Dicitur enim nunc quidem argentum candidius esse
quam antea, cum fuerit detersum. Sed cum haec ita sint, non est magis minusque
suscipere proprium qualitatis; neque enim sola qualitas magis minusque
suscipit, haec enim intentio et relaxatio in his quoque quae sunt ad aliquid
invenitur, ut in eo quod est aequale et inaequale possumus dicere plus aequale
vel minus, et in caeteris huiusmodi; nec vero omnes qualitates suscipiunt magis
et minus, quod ipse sic ponit: Non autem in omnibus hoc est sed in pluribus.
Dubitabit enim quis an iustitia magis esse iustitia dicatur, similiter autem et
in aliis affectionibus. Quidam vero in hoc dubitant: dicunt enim iustitiam
iustitia non magis vel minus dici, nec sanitatem sanitate; minus autem habere
alterum altero sanitatem dicunt, et iustitiam minus alterum altero habere. In
hoc tres fuere sententiae. Quidam namque dicebant, in omnibus secundum materiae
habitudinem reperiri posse magis et minus. Proprium namque esse materiae
corporumque intentione crescere et minui relaxatione, quae quorumdam
Platonicorum sententia fuit. Alia vero quae secundum certissimas verissimasque
artes atque virtutes non diceret esse magis et minus, secundum autem medias
dici posse, ut haec ipsa grammatica atque iustitia non dicitur magis grammatica
neque magis iustitia. Esse autem quasdam alias mediocres artes, in
quibusidipsum posset evenire. Tertia est de qua Aristoteles loquitur, quod
ipsas quidem habitudines nulla intentione crescere, nec diminutione decrescere
putat sed eorum participantes 257C posse sub examine compositionis venire, ut
de his magis minusue dicatur. Sanitatem namque ipsam et iustitiam, alteram
altera magis minusue non esse. Neque enim quispiam dicit magis esse sanitatem
alia sanitate. Sed hoc solum dicere possumus magis habere sanitatem aliquem, id
est esse saniorem, et magis sanum, et minus sanum. Dicimus ergo quod ipsae
quidem qualitates non suscipiunt magis et minus. Qui vero secundum eas quales
dicuntur, ipsi sub comparatione cadunt, ut iustior, et sanior, et grammat.
cior. Namque ipsa grammatica, id est litteratura, non suscipit magis et minus,
nullus enim dicit alteram altera magis esse grammaticam sed eum qui grammatica
ipsa participat. Dicimus litteratum, quem a litteratura scilicet denominamus,
litteratus autem suscipit magis et minus, ut Donatus grammaticus plus erat
aetate iam provecta grammaticus, id est litteratus, quam cum primum ad
huiusmodi studia devenisset. Sed quamquam se haec ita habeant, tamen invenimus
aliquas qualitates quibus indubitate comparatio inveniri non possit, ut sunt
quas ipse supposuit. TRIANGULUM VERO ET QUADRATUM NON VIDETUR MAGIS SUSCIPERE,
NEC ALIQUID ALIARUM FORMARUM. Haec enim quae ex quarta specie qualitatis dicta
sunt, magis minusue nullaratione suscipiunt, nullus enim dicit plus esse alium
circulum quam alium, nec magis esse illud triangulum quam illud, dicitque
fortasse maiorem, magis autem non dicit.
Huius autem rei haec ratio est, ut cum sit trianguli definitio, figura quae sub
tribus rectis lineis continetur, si qua sunt quae hanc definitionem in se
suscipiant, ut et ipsa tribus rectis lineis contineantur, proprie triangulae
formae sunt, eodem quoque modo et circulus ita definitur: Circulus est figura
plana, quae sub una linea continetur, ad quam ex uno puncto qui intra ipsam est,
omnes quae excunt lineae aequae sibi sunt. Rursus quadrati defnitio talis est:
Quadratum est quod quattuor aequalibus lineis et quattuor rectis angulis
continetur. Quaecumque igitur vel circuli definitionem suscipiunt, vel
quadrati, aequaliter vel circuli vel quadratae formae sunt; si qua vero non
suscipiunt, nullo modo sunt. Si qua vero sunt quae neque quadrati suscipiunt
definitionem, neque circuli, neque quadrati sunt, neque circuli ut est figura
quae parte altera longior dicitur. Illa enim ita definitur, parte altera
longior figura est quae sub quattuor lineis continetur, rectisque angulis, quam
quattuor lineae aequae sibi quidem non sunt, contra se vero positae binae sibi
aequae sunt. Ergo quia huiusmodi figura neque circuli definitionem capit, neque
quadrati aequaliter, neque circulus, neque quadratus est. Si qua enim
cuiuslibet forma definitionem suscipiunt, omnino eadem sunt. Ut qui circuli
circulus, qui quadrati quadratus, qui trianguli triangulus, qui parte altera
longioris, parte altera longior, et in caeteris eodem modo. Si qua vero non
suscipiunt, ut triangulum, circuli definitionem non capit neque omnino circulus
est, nec potest dici inter quadratum et triangulum, 258C quoniam utraque
circuli definitionem non capiunt, quadratum quidem plus esse circulum,
triangulum vero minus, omnino enim utraque a circuli ratione disiuncta sunt,
quod his verbis ab Aristotele tractatur: QUAECUMQUE ENIM DEFINITIONEM TRIANGULI
SUSCIPIUNT ET CIRCULI, OMNIA SIMILITER TRIANGULA VEL CIRCULI SUNT, DE HIS AUTEM
QUAE NON SUSCIPIUNT NIHIL MAGIS ALTERUM ALTERO DICITUR; NIHIL ENIM QUADRATUM
MAGIS QUAM PARTE ALTERA LONGIOR FORMA CIRCULUS EST; NULLUM ENIM IPSORUM
SUSCIPIT CIRCULI RATIONEM. SIMPLICITER AUTEM, SI UTRAQUE NON SUSCIPIUNT
PROPOSITI RATIONEM, NON DICITUR ALTERUM ALTERO MAGIS. NON IGITUR OMNIA QUALIA
SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS. EX HIS ERGO QUAE DICTA SUNT NIHIL EST PROPRIUM
QUALITATIS. Nam si hoc definitio facit, ut demonstret rationem cuiusque
substantiae, quaecumque definitione discrepant, illa etiam ipsa natura substantiae
discrepabunt. Recte igitur si quae cuiuslibet rei propositae sive trianguli,
sive quadrati definitionem non capiunt, ab eiusdem natura disiuncta sunt.
Quocirca neque triangulum, neque quadratum, neque circulus, neque quidquid
horum est, suscipiant magis et minus. Sed cum haec qualitates sint, non omnes
qualitates aeque magis minusue suscipiunt. Quod si neque in omni qualitate
intentio diminutioque provenit, neque in sola, quod haec eadem in relatione
reperias, non est magis minusue suscipere proprium qualitatis. Quodnam igitur
qualitatis proprium esse dicendum est, id ipse planissime subterposuit. SIMILE
AUTEM ET DISSIMILE SECUNDUM SOLAS DICUNTUR QUALITATES; SIMILE ENIM ALTERUM
ALTERI NON EST SECUNDUM ALIUD NISI SECUNDUM HOC QUOD QUALE EST. QUARE PROPRIUM
ERIT QUALITATIS SECUNDUM EAM SIMILE ET DISSIMILE DICI. Simile inquit et
dissimile solae retinent qualitates. Nam quamvis simile ad aliquid sit, tamen
hoc ipsum quod dicimus, simile non dicimus, nisi quod quale est. Nam si eadem
qualitas sit in duobus, illa in quibus est similia sunt, nec est aliud
praedicamentum quod secundum simile et dissimile dici possit, et de aiiis
quidem omnibus notum est, quoniam de nullo dicitur. Quod si quis de quautitate
affirmet, dici 259B posse secundum eam simile atque dissimile, monstratum est
secundum quantitatem non simile et dissimile sed aequale et inaequale
praedicari. Quocirca quoniam per singula quaeque pergentibus, et in omnibus
idem qualitatibus invenitur, et in nullo alio predicamento esse perspicitur,
recte hoc proprium qualitatis esse firmavit. Sed quoniam cum de his quae
referuntur ad aliquid tractaretur, affectus atque habitus in his quae sunt ad
aliquid numeravit, nunc vero eosdem quoque qualitati supposuit, ipse sibi
quamdam obiecit quaestionem, cur si prius sub iis quae ad aliquid referuntur,
ista subiecerit, nunc sub qualitatibus ea ipsa posuerit. Superius namque
monstravit ea quae essent a se diversa, easdem species habere non posse, cum
dicit diversorum generum et 259C non subalternatim positorum diversae species
et differentiae sunt. Quocirca cum relatio atque qualitas diversa sint genera,
easdem utrique supponi species non oportet, hoc est enim quod dicit: AT VERO
NON DECET CONTURBARI NE QUIS NOS DICAT DE QUALITATE PROPOSITIONEM FACIENTES
MULTA DE RELATIVIS INTERPOSUISSE; HABITUDINES ENIM ET AFFECTIONES EORUM QUAE
SUNT AD ALIQUID ESSE DIXIMUS. PAENE ENIM EA QUAE SUNT IN OMNIBUS HIS GENERIBUS
AD ALIQUID DICUNTUR, EORUM VERO QUAE SUNT SINGULATIM NIHIL; SCIENTIA ENIM, QUAE
GENUS EST, HOC IPSUM QUOD EST ALTERIUS DICITUR (ALICUIUS ENIM SCIENTIA
DICITUR), SINGULORUM VERO NIHIL HOC IPSUM QUOD EST ALTERIUS DICITUR, UT
GRAMMATICA NON DICITUR ALICUIUS GRAMMATICA NEC MUSICA ALICUIUS MUSICA SED SI
FORTE SECUNDUM GENUS PROPRIUM ET ISTAE DICUNTUR ALICUIUS; UT GRAMMATICA
ALICUIUS DICITUR SCIENTIA, NON 259D ALICUIUS GRAMMATICA, ET MUSICA ALICUIUS
SCIENTIA, NON ALICUIUS MUSICA; QUARE SINGULA NON SUNT RELATIVA. Quam
quaestionem validissima argumentatione dissolvit, his scilicet verbis: Pene
enim ea quae sunt in omnibus his generibus ad aliquid dicuntur. Eorum vero quae
sunt singulatim, id est epecies, nihil huiusmodi sunt. Haec enim est
argumentatio quam Graeci *epikeirema* vocant. In huiusmodi affectionibus atque
habitudinibus, quae inter ea sunt genera, eas solas ad aliquid posse reduci,
quae vero species essent illorum generum posse in relativis sed in qualitatibus
numerari, ut scientia cum sit habitudo 260A habet sub se alias habitudines,
grammaticam et geometriam. In hoc igitur scientia ipsa quod genus est, ad aliquid
semper refertur, dicimus enim scientiam alicuius scientiam. Grammaticam vero
quae eius species est, nullus dicit alicuius esse grammaticam; dicatur enim si
fieri potest grammaticam, Aristarchi esse grammaticam. Sed omnia quaecumque
dicuntur ad aliquid, convertuntur. Dicitur ergo et Aristarchus, grammaticae
Aristarchus, quod fieri non potest. Non igitur grammatica Aristarchi, ut ad
aliquid dicitur. Est etiam argumentum, non species sed huiusmodi genera, ad
aliquid appellari, ut cum ipsae quidem species ad aliquid non dicantur, ut
grammatica non dicitur alicuius grammatica, si quando tamen est ut species ad
aliquid referatur, id non secundum se sed 260B secundum genus, ut grammaticae
quoniam genus est scientiae quae relativa est, si quis grammaticam ad aliquid
referre contendat, non potest secundum ipsam grammaticam, eam ad aliquid
praedicare sed secundum scientiam, id est secundum genus suum. Non enim dicitur
grammatica alicuius grammatica sed fortasse grammatica alicuius scientia. Non
ergo grammatica secundum grammaticam ad aliquid dicitur sed secundum scientiam.
Et hoc est quod ait, ut grammatica non dicitur aliovius grammatica, nec musica
sed fortasse secundum genus proprium istae dicuntur alicuius, ut grammatica
alicuius dicitur scientia, non alicuius grammatica. Ergo singularum specierum
nihil est quod aliqua relatione praedicetur. Genera vero harum specierum
relativa sunt, quae paulo superius dixi; quod enim ait: Pene enim in 260C
omnibus qualitatibus genera ad aliquid dicuntur, non autem aliquid eorum quae
sunt singula, hoc demonstrare voluit, genera ipsa habitudinem dispositionumque
esse relativa, species vero generum quas singulatim esse dixit, ad aliquid
nullo modo praedicari. Quas idcirco esse singulatim vocavit, quia grammatica
una est, et rursus musica una; scientia vero non una. Recte igitur species
scientiae singulatim esse nominavit. Constat igitur quod genera huiusmodi
habitudinem dicantur ad aliquid, species vero ad nihil aliud propria
praedicatione referanlur. Quocirca quoniam huiusmodi species relativas non esse
demonstravit, nunc quod reliquum est qualitates esse confirmat. DICIMUR AUTEM
QUALES SECUNDUM SINGULA; HAEC ENIM ET HABEMUS (SCIENTES ENIM DICIMUR QUOD
HABEMUS SINGULAS SCIENTIAS); QUARE HAEC ERUNT ETIAM QUALITATES, QUAE SINGULATIM
SUNT, SECUNDUM QUAS ET QUALES DICIMUR; HAEC AUTEM NON SUNT EORUM QUAE SUNT AD
ALIQUID. Illas esse qualilates superius confirmatum est ex quibus aliqui quales
vocarentur, nos autem idcirco grammatici dicimur, non quod universalem
scientiam sed quod ipsam grammaticam habeamus, et hoc vere dicitur, idcirco nos
dici scientes, quia grammatici sumus, potius quam idcirco grammaticos quod
aliquam scientiam retinemus. Nullus enim a generali scientia grammaticus, aut
sciens, nisi a singulatim scientia sciens, grammaticusque perhibetur. Igitur
quoniam ex his habitudinem speciebus quales vocamur, ipsae species in qualitate
numerandae sunt. Sed cum quis grammatica participat, de ea etiam genus dicitur,
et secundum eam non solum ad grammaticam sed ad scientiam quoque coniungitur.
Dicitur enim idcirco sciens. Ergo quoniam habens grammaticam, et sciens, et
grammaticus dicitur, non potest ulla scientia participare, qui singulas non
habuerit. Qui enim cunctis speciebus caret, illi quoque genere ipso carendum
est. Quare quoniam has species hahemus et secundum eas quales dicimur, a
grammatica scientes et grammatici nuncupamur, has autem ipsas species
monstratum est ad aliquid non referri. Recte igitur huiusmodi habitudines quae
in alterius relativis species sunt, in qualitate numeratae sunt. Quod si quis
hoc quoque inuitus accipiat, aliud addit quo totum quaestionis vinculum
soluetur; ait enim: AMPLIUS SI CONTINGAT IDEM ET QUALE ESSE ET RELATIVUM, NIHIL
EST INCONVENIENS IN UTRISQUE HOC GENERIBUS ANNUMERARE. Nam cum sit verum unam
eademque rem duobus diversis generibus suppositam esse non posse, illud tamen
convenit secundum aliud atque aliod unam eamdemque speciem duobus generibus
posse subnecti, ut in eo quod supra iam dictum est, cum Socrates substantia
sit, pater vero ad aliquid, cumque substantia discrepet atque relatio, nihil
tamen est inconveniens eumdem ipsum Socratem in eo quod homo est, substantiae
supponi, in eo quod habet filium, relationi. Quocirca si secundum aliam atque
aliam rem duobus generibus eadem res quaelibet diversissimis supponatur, nihil
inconveniens cadit. Ita quoque et habitudines in eo quod alicuius rei
habitudines sunt, in relatione ponuntur, in eo quod secundum eas quales aliquid
dicuntur, in qualitate numerantur. Quare nihil est inconveniens unam atque eamdem
rem, secundum diversas natura, suae potentias, geminis et si contingat
pluribus, annumerare generibus Qnocirca quoniam de qualitate tractatum est, nos
quoque orationis cursum ad reliqua praedicamenta vertamus. DE FACERE ET PATI SUSCIPIT
AUTEM ET FACERE ET PATI CONTRARIETATEM ET MAGIS 261D ET MINUS; CALEFACERE ENIM
ET FRIGIDUM FACERE CONTRARIA SUNT, ET CALEFIERI ET FRIGIDUM FIERI, ET DELECTARI
ET CONTRISTARI; QUARE SUSCIPIT CONTRARIETATEM FACERE ET PATI. ET MAGIS AUTEM ET
MINUS; EST ENIM CALEFACERE ET MAGIS ET MINUS, ET CALEFIERI MAGIS ET MINUS, ET
CONTRISTARI. SUSCIPIUNT ERGO ET MAGIS ET MINUS FACERE ET PATI. AC DE HIS QUIDEM
HAEC DICTA SUNT. Decursis quattuor praedicamentis quae aliqua quaestione et
consideratione ergo videbantur, tenuiter caetera breviterque perstringit. Et de
facere quidem et pati nihil in hoc libro, nisi quod contraria suscipiant, et
intentionem imminutionemque ab Aristotele est disputatum, in aliis vero eius
operibus plene ab eo perfecteque tractata sunt, ut hoc ipsum de facere et pati
in his libris quos *Peri geneseos kai phthopas* inscripsit, de aliis quoque
praedicamentis non illi minor in aliis operibus disputatio fuit, ut de eo quod
est ubi et quando in physicis, et de omnibus quidem altius subtiliusque in
libris quos *Meta ta physika* vocavit, exquiritur. Ac de fecere quidem et pati
ipse planissime posuit posse ea suscipere contrarietates. Dicimus enim ignem
calefacere et frigefacere, quod scilicet ad faciendum refertur. Dicimus aquam
calefieri et frigefieri, quod nihilominus ad patiendi ducitur praedicamentum.
Magis quoque et minus suscipere, apertissimis demonstrat exemplis. Sic enim
magis calefacere et minus, et magis calefieri et minus dicitur. Atque haec
hactenus, ipse enim haec apertissime posuit. Est autem horum descriptio talis,
quod in faciendo quidem, actus quidam a quolibet in aliam rem veniens,
consideratur a quo veniat. In patiendo autem in eo ille actus consideratur, in
quem venit. Actus enim et passio simul in physicis esse monstrata sunt. Ac de
facere quidem ac pati, ad praesens tempus haec dicta sufficiant. DICTUM EST
AUTEM ET DE SITU IN RELATIVIS, QUONIAM DENOMINATIVE A POSITIONIBUS DICITUR. DE
RELIQUIS VERO, ID EST QUANDO ET UBI ET HABERE, PROPTEREA QUOD MANIFESTA SUNT,
NIHIL DE HIS ULTRA DICITUR QUAM QUOD IN PRINCIPIO DICTUM EST, QUOD HABERE
SIGNIFICAT CALCIATUM ESSE VEL ARMATUM, UBI VERO IN LYCIO, VEL ALIA QUAECUMQUE
DE HIS DICTA SUNT. IGITUR DE HIS GENERIBUS QUAE PROPOSUIMUS SUFFICIENTER DICTUM
EST. Positio quidem quoniam ipsa est alicuius, in iis quae sunt ad aliquid,
numerata est sed quoniam omnis res quae ab alio denominatur, aliud est quam id
ipsum a quo denominata est, ut aliud est, qui est grammaticus, atque
grammatica, quamvis grammaticus a grammatica denominelur. Ita cum sit positio
relativa, quidquid denominative a positionibus dicitur, hoc relativorum genere
non tenetur. Positio autem ipsa relativa est, positum vero est a positione
denmninatum. Statio enim cuiusdam statio est. Stare vero quoniam a statione
denominatum est, non ponitur in eo genere in quo statio fuit. Quare sub
relatione hoc praedica nentum non invenitur. Sed quoniam nihil est ad quod hoc
reducere genus atque aptare possimus, dicendum est suum esse genus. Ut
accumbere ab accubitu, stare a statione, et caetera quidem quae idcirco se
Aristoteles exsequi denegat, quoniam planissima sunt; ait enim: De reliquis
vero id est, quando, et ubi, et habere; propterea quia manifesta sunt, nihil de
his ultra dicitur, quam quod in principio dictum est, et eorum praedicta ponit
exempla. Dicendum autem est breviter de praedicatione quae est ubi et quando.
Sicut ipsum ad aliquid per se esse non potest nisi ex alio aliquo naturam
trahat, ita et quando et ubi, esse non potest, nisi locus ac lempus fuerit.
Locum enim ubi, tempus vero quando, comitatur. Non est autem idem tempus, et
quando, nec ubi et locus sed proposito prius loco si qua res in eo sit posita,
ubi esse dicitur. Rursus si certa res in tempore est, quando esse perhibetur,
ut Apollinares ludi, oum sint in tempore, quando eos esse dioimus. Habent autem
haec quoque proprias diversitates, ubi quidem, quod aliquoties infinite
dicitur. Alicubi enim esse dicimus aliquem, ut Socratem, aliquoties autem
definite, ut in Lyceo vel in Academia. Habet quoque ubi, secundum ipsum locum
in quo est, aliquas contrarietates. Sursum enim esse, et deorsum ubi esse
dicitur. Temporum quoque varietates in eo praedicamento, quod est quando, esse
manifestum est. Futura enim et praesentia praeteritaque in quando praedicamento
veniunt. Dicimus enim fuisse aliquando Scipionem consulem Romanum, nunc esse
Orientis imperatorem, qui nunc Anastasius appellatur. Futurum autem esse
aliquem, quae scilicet secundum quando praedicamentum dicuntur. Habere autem
est quoddam extrinsecus veniens, neque innatum ei a quo habetur, aliudque quam
est illud ipsum a quo habetur, in se retinere, ut armatum esse vel uestitum
esse. Habere enim est uestes atque arma tenere, quae cum eo nata non sunt,
neque aliqua cum eo qui habet, communi natura proprietateque iunguntur; sed
quoniam de his Aristoteles tacuit, nobis quoque nunc eorum longior tractatus
omittendus est. Expeditis omnibus praedicamentis, cur praeter propositum operis
in hanc oppositorum disputationem sit ingressus, a multis ante quaesitum est
sed Andronicus hanc esse adiectionem Aristotelis non putat, simulque illud
arbitratur, idcirco ab eo fortasse hanc adiectionem de oppositis, et de his
quae simul sunt, et de priore, et de motu et de aequivocatione, habendi non
esse factam, quod hunc libellum ante Topica scripserit, quodque haec ad illud
opus non necessaria esse putaverit, sicut ipse Categoria possunt ad sensum
Topicorum, non ignorans scilicet quod sufficienter in Topicis, quantum ad
argumenta pertinebat, et de his omnibus quae adiecta eunt, et de praedicamentis
fuisse propositum. Sed haec Andronicus. Porphyrius vero hanc adiectionem uacare
et carere ratione non putat. Cuius hanc prodidit causam. Ut enim multa sunt
quae quod communibus animi conceptionibus esse suggererent, in huius libri
principiis ab Aristotele praedicta sunt, ut de aequivocis, et univocis, et
denominativis, et de his omnibus, quaecumque usque ad substantiae disputationem
ad ipsorum praedicamentorum utilitatem cognitionemque praedicta sunt, ita
quaedam fuisse quae essent quidem in communibus sensibus, egerent tamen
subtilioris divisionis modo, haec diligenter supposita sunt, ut quid essent
proprie teneretur, ne falsis opinionibus traductus non firmus animus luderetur.
Docet autem hoc, inquit, etiam ipse ordo congruus rationique conveniens
titulorum, hanc adiectionem fuisse perutilem atque necessariam. Prius enim de
oppositis, post vero de his quae simul sunt, et de his quae posteriora sunt.
Post autem de motu, ad postremum de habendi aequivocatione sermonem faciens,
libri seriem terminavit. Idcirco quod in omnibus quidem praedicamentis ante
quaesivit, utrum possint habere contraria. In his vero quae sunt ad aliquid,
dixit magnum paruo non posse esse contrarium sed oppositum. Quid vero esse
oppositum dicere praetermisit, ne ordo disputandi continuus rumperetur. Hic
igitur recte quod illic praetermiserat, prius edocuit. In relativis quoque de
his quae sunt prius, quaeque simul natura gignuntur, strictim tetigit, quod
nunc diligenter explicat. Faciendi vero patiendique praedicamenta sunt, in
quibus quidam quasi motus agitatioque consideratur; necesse igitur fuit motu
dicere, qui naturam faciendi atque patiendi vellet ostendere. Quis autem
dubitet cuiuslibet sermonis aequivocationem monstrare, esse perutile? Quare
quoniam habere quoque praedicamentum est, non fuit inconveniens neque perfluum
de habendi aequivocatione tractasse. DE OPPOSITIS QUOTIENS SOLENT OPPONI,
DICENDUM EST. DICITUR AUTEM ALTERUM ALTERI OPPONI QUADRUPLICITER, AUT UT AD
ALIQUID, AUT UT CONTRARIA, AUT UT HABITUS ET PRIVATIO, AUT UT AFFIRMATIO ET
NEGATIO. OPPONITUR AUTEM UNUMQUODQUE ISTORUM, UT SIT FIGURATIM DICERE, UT
RELATIVA UT DUPLUM MEDIO, UT CONTRARIA UT BONUM MALO, UT SECUNDUM PRIVATIONEM
ET HABITUM UT CAECITAS ET VISUS, UT AFFIRMATIO ET NEGATIO UT SEDET Ñ NON SEDET.
Illud quoque quaeritur utrum oppositionis nomen aequivoce praedicetur. Dicimus
enim quattuor modis opponi, aut ut contraria, aut ut aliquid, aut ut habitum et
privationem, aut ut affirmationem et negationem. Hic ergo contenditur utrum
aequivocatio quaedam circa has quattuor diversitates sit, an id ipsum quod
dicimus oppositum generis vice praedicetur, ut sit univocum. Sed in hoc
Stoicorum Peripateticorumque diversa sententia fuit, et ut ipsi inter se
Peripatetici, diverse sectati sunt. Stoicorum quoniam longa sententia est,
praetermittatur, aliis autem Peripateticis placet nomen hoc oppositi de
subiectis aequivoce praedicari, ita affirmantibus, quoniam Aristoteles ita
dixit: De oppositis quoties solent opponi dicendum est hoc, id est quoties ad
multiplicitatem pertinet aequivocationis. Sed qui melius iudicavere, si
oppositionis nomen generis loco dicunt debere praedicari, idcirco quod cum
nomen opposilionis de subiectis quattuor oppositionibus praedicetur, ab his
quoque definitio non oberret. Sunt enim opposita quae in 265A eodem, secundum
idem, in eodem tempore, circa unam eamdemque rem, simul esse non posunt, quod
per singula quaeque pergentibus in singulis oppositis invenitur. Namque album
et nigrum, quae sunt contraria, unu eodemque tempore circa unum idemque corpus
partemque corporis simul esse non possunt, nec seruus atque dominus eiusdem,
eodem tempore idem seruus idem dominus est, nec habitus et privatio; quis enim
dicat in eodem oculo uno eodemque tempore et visum posse esse et caecitatem?
Iam vero affirmatio et negatio quam repugnantes sint, quamque in eodem simul
esse non possint, nulli dubium est. Quare si ea quae sub oppositione ponuntur
oppositionis nomen definitionemque suscipiunt, quid est dubium oppositionem non
aequivoce 265B praedicari? His igitur positis, ad eorum distantias
differentiasque veniamus. QUAECUMQUE IGITUR UT RELATIVA OPPONUNTUR, EA IPSA
QUAE SUNT OPPOSITORUM DICUNTUR, AUT QUOMODOLIBET ALITER AD EA; UT DUPLUM MEDII,
HOC IPSUM QUOD EST, DICITUR DUPLUM; ET SCIENTIA SCIBILIS REI SCIENTIA UT AD
ALIQUID OPPONITUR, ET DICITUR SCIENTIA, HOC IPSUM QUOD EST, SCIBILIS; ET
SCIBILE, HOC IPSUM QUOD EST, AD OPPOSITUM DICITUR, SCILICET SCIENTIAM (SCIBILE
ENIM ALIQUA SCIENTIA SCIBILE DICITUR). QUAECUMQUE ERGO OPPONUNTUR UT AD
ALIQUID, EA IPSA QUAE SUNT OPPOSITORUM VEL ALIO QVOLIBET MODO AD SE INVICEM
DICUNTUR. Ea quidem huius oppositionis quae secundum relationem dicuntur, et
per seipsa plana atque uulgata sunt et superiori relationis disputatione iam
cognita. Illa enim sunt ad aliquid quaecumque id quod sunt aliorum dicuntur,
vel quomodolibet aliter ad ea, ut seruus domini seruus, et dominus serui
dominus, et magnum ad paruum dicitur, et rursus paruum refertur ad magnum. Quod
si hoc in relativis omnibus invenitur, nulla est dubitatio quin etiam in his
hoc deprehendi possit, quae secundum ad aliquid opponuntur, ut ea ipsa id quod
sunt oppositorum dicantur vel quomodolibet aliter ad opposita, ut si est seruus
domino oppositus, dominus serui dicatur, id est oppositi sui, et rursus si
dominus seruo oppositus est, domini seruus dicatur. Paruum vero ad magnum, et
magnum ad paruum, id est ad oppositum sibi. Atque hoc quidem in omnibus
secundum ad aliquid oppositionibus inveniri necesse est. Quocirca sit haec
proprietas eorum quae secundum ad aliquid opponuntur, quod ea ipsa quae sunt ad
opposita referuntur, et ipsorum esse dicuntur. His ergo ante constitutis docet
differentiam qua inter se ea quae secundum contrarietatem dicuntur, vel ea quae
secundum ad aliquid, discrepant atque dissentiunt; ait enim. ILLA VERO QUAE UT
CONTRARIA, IPSA QUIDEM QUAE SUNT NULLO MODO AD INVICEM DICUNTUR, CONTRARIA VERO
SIBI INVICEM DICUNTUR; NEQUE ENIM BONUM MALI DICITUR BONUM SED CONTRARIUM; NEC
ALBUM NIGRI ALBUM SED CONTRARIUM. QUARE DIFFERUNT ISTAE OPPOSITIONES INVICEM. Dictum
est in his quae secundum ad aliquid opponuntur, quod ea ipsa id quod sunt ad id
quod sibi est oppositum dicerentur. Contraria vero et ipsa quidem opponuntur
sibi sed id quod sunt ad opposita non dicuntur, contraria autem dicuntur. Hoc
autem huiusmodi est. Bonum malo contrarium dicimus esse, et rursus malum bono.
Nigrum quoque albo contrarium putamus, nihilominus quoque album nigro. Sed cum
hoc arbitramur, non tamen dicimus ea id quod sunt esse oppositorum. Si enim
diceremus ea id quod est bonum esse oppositi sui, non diceretur bonum malo esse
contrarium sed bonum esse mali bonum. Nec ila praedicationem quis faceret
nigrum albo esse contrarium sed nigrum albi esse nigrnm. Hoc est enim id quod
est nigrum dici ad oppositum suum, si quis dicat nigrum albi esse nigrum; quod
quoniam non dicitur, ea ipsa quae sunt non dicuntur oppositorum, ea scilicet
quae sibi ut contraria videntur opponi. Sed quoniam dicimus bonum malo contrari
uni, et nigrum albo contrarium, quamquam id quod sunt oppositorum non dicantur,
tamen ad opposita ut contraria nominantur. Atque hoc est quod ait: Ipsa quidem
quae sunt nullo modo ad seinvicem dicuntur. Contraria vero sibi invicem
dicuntur. Non enim dicitur bonum mali bonum, hoc est enim id quod est opposili
praedicare sed dicimus bonum malo cootrarium. Quocirca differunt ea quae
similiter ad aliquid opponuntur his quae secundum contrarietatem sibi sunt
opposita, quod ea quidem quae secundum relationem opposita sunt id quod sunt
oppositorum dicuntur. Illa vero quae ut contraria, ipsa quidem quod sunt
oppositorum nomine minime sed tantum contraria praedicantur, ut bonum
contrarium esse dicatur oppositi sui non boni. Dicimus enim bonum malo
contrarium, eum non dicamus bonum mali bonum. Sed quoniam differentiam secundum
ad aliquid oppositionis contrariorumque monstravit, ipsorum inter se contrariorum
differentiam discrepantiamque persequitur. QUAECUMQUE VERO CONTRARIORUM TALIA
SUNT UT IN QUIBUS NATA SUNT FIERI ET DE QUIBUS PRAEDICANTUR, NECESSARIUM SIT
ALTERUM IPSORUM INESSE, NIHIL EORUM MEDIUM EST (QUORUM AUTEM NON EST
NECESSARIUM ALTERUM INESSE, HORUM OMNIUM EST ALIQUID MEDIUM); UT AEGRITUDO ET
SANITAS IN CORPORE ANIMALIS NATA EST FIERI, ET NECESSE EST ALTERUM IPSORUM
INESSE ANIMALIS CORPORI, AUT AEGRITUDINEM AUT SANITATEM; ET PAR QUIDEM ET IMPAR
DE NUMERO PRAEDICATUR, ET NECESSE EST HORUM ALTERUM NUMERO INESSE, VEL PAR VEL
IMPAR; ET NON EST HORUM ALIQUID MEDIUM, NEQUE AEGRITUDINIS NEQUE SANITATIS,
NEQUE IMPARIS NEQUE PARIS. QUORUM AUTEM NOR EST NECESSARIUM ALTERUM INESSE,
HORUM EST ALIQUID MEDIUM; UT ALBUM ET NIGRUM IN CORPORE NATUM EST FIERI, ET NON
EST NECESSE ALTERUM EORUM INESSE CORPORI (NON ENIM OMNE CORPUS VEL ALBUM VEL
NIGRUM EST); ET PROBUM ET IMPROBUM DICITUR QUIDEM DE HOMINE ET DE ALIIS
PLURIBUS, NON EST AUTEM NECESSE ALTERUM INESSE HIS DE QUIBUS PRAEDICATUR; NON
ENIM OMNIA AUT PROBA SUNT AUT IMPROBA. ET EST ALIQUID HORUM MEDIUM, UT ALBI ET
NIGRI venETUM VEL PALLIDUM VEL QUICUMQUE ALII COLORES SUNT, FOEDI VERO ET
PULCHRI QUOD NEQUE PULCHRUM EST NEQUE FOEDUM. IN ALIQUIBUS QUIDEM MEDIETATIBUS
POSITA SUNT NOMINA, UT ALBI ET NIGRI venETUM ET PALLIDUM; IN ALIQUIBUS VERO NON
EST NOMINE ASSIGNARE MEDIETATEM, UTRIUSQUE VERO NEGATIONE DEFINITUR, UT NEC
BONUM NEC MALUM, NEC IUSTUM NEC INIUSTUM. Brevis contrariorum partitio hoc modo
facienda est. Contrariorum alia sunt habentia medietatem, alia vero non
habentia, et eorum quorum est aliquid medium, in aliis plures medietates, in
aliis vero una tantum medietas invenitur. Atque horum aliquae medietates
propriis nominibus appellantur in aliquibus 267B vero ipsae quidem medietates
propriis appellationibus carent, contrariorum vero negatione signantur. Sed
haec quae dicta sunt a primordio repetentes propriis probemus exemplis. Illa
vero contraria quae medio carent talia sunt, ut necesse sit alterum eorum
proprio inesse subiecto, ut est aegritudo et sanitas. Omne enim corpus in quo
aegritudo sanitasque versatur, aut aegrum aut sanum est. Atque ideo quoniam
aegritudo et sanitas medietate carent, alterutrum eorum inerit ei subiecto, in
quo utraque nata sunt fieri, et de quo praedicantur. Nam quoniam in corpore
animalis sanitas et aegritudo fieri nata est, id est ita fieri solet, et ita
omne natum est aninial, ut aut sanum esse possit aut aegrum. Et quoniam de
animalis corpore aut sanum, aut aegrum praedicatur, necesse est quoniam haec
medio carent in omni corpore animalis aut aegritudinem, aut sanitatem esse.
Quocirca eorum quae medio carent, necesse alterum interesse subiecto, et
quaecumque talia sunt, ut alterum ipsorum subiecto inesse necesse sit, nulla
inter ea medietas clauditur. Illa vero contraria in quibus aliqua medietas est
non sunt talia, ut eorum necesse sit alterum inesse subiecto. Nam in illis quae
medio carent idcirco alterutrum subiecto inesse necesse est, quod eorum
medietas nulla est quae possit interea subiectae inesse substantiae, ut in numero
quoniam paritas et imparitas medium nihil habenti (omnis enim numerus aut par
aut impar est nec est quod propterea numero inesse possit), ideo omnis numerus
aut par aut impar est. In his vero quae inter se medietatem aliquam complectuntur,
non est necesse semper alterum contrariorum inesse. Potest namque inesse
medietas, ut in colore, quoniam album atque nigrum contrarietatis vice diversa
sunt, habent autem medium quod est rubrum vel pallidum, idcirco non omne corpus
vel album vel nigrum est, quoniam potest aliquando in subiectis corporibus albi
atque nigri medietas inveniri. Videmus namque rubrum corpus, ut rosam multosque
praeterea flores, quos verni temporis clementia parturit. Recte igitur dictum
est, eorum quorum non sunt aliquae medietates, alterum semper inesse subiectis,
et in quibus necesse est alterum inesse, fieri non posse quin illic medietas
ulla sit. Eodem quoque modo et quae medietates habent, non 268A necessario
alterutra subiectis inesse, et quae non est necesse alterutra subiectis inesse,
non est dubium quin illic quaedam possit esse medietas sed in aliquibus quidam
plures, in aliquibus autem una est medietas, ut in colore inter album alque
nigrum plures medietates sunt. Est enim (ut dictum est) rubrum, et quoque
pallidum, eodem quoque modo venetum, et multa praeterea huiusmodi. In calido
vero atque frigido una medietas est, quae dicitur tepor. Horum autem quibus una
medietas est, in aliis nornen est positum, in aliis non. Et positum quidem
nomen est, ut inter calidum frigidumque, hanc enim medietatem tepidum esse
praedicamus. Non est vero positum in eo quod Aristoteles ipse sic dixit:
Improbi vero et probi, quod neque probum est, neque improbum. 268B Nam quoniam
bonum atque in ulum sibi sunt contraria, non autem necesse est omne quod boni malive
susceptibile est, vel bonum esse vel malum, idcirco dixit bonum malumque, cum
sint contraria, habere quamdam medietatem, cui nomen positum quidem non sit sed
nihilominus eam quis inter has contrariorum naturas inveniet. Nam quod dictum
est a posterioribus inter bonum malam qua esse ea quae dicantur indifferentia,
ut interest virtutem atque turpitudinem, quae utraque sibi sunt contraria,
divitiae et pulchritudo, quae (ut Stoici putant) neque mala neque bona sunt,
atque idcirco indifferentia nominavere sed hoc ipsum quod dicimus indifferens
apud priores nomen non erat, et a posterioribus inventum est. Aristoteles autem
qui hoc nomine usus nunquam est, ait probum atque improbum habere quidem
aliquam medietatem, verumtamen eam nullo nomine nuncupari sed eam utriusque
contrarii negotiatione definivit. Ait enim medietatem probi atque improbi esse,
quod neque probum esset neque improbum, ut iusti atque iniusti medietas est,
quod neque iustum, neque iviustum est. Sed ne videatur inconveniens aliquid
negationibus definiri, ipse ait: In aliquibus vero non est nomine assignare
medietatem, utriusque vero negatione definitur. Namque ubi est una medietas, si
utraque contraria sint remota, sola tantum medietas permanebit, ut in eo quod
est bonum et malum, quoniam his una medietas est, sublato bono atque malo,
solum quod neque bonum, neque malum est relinquitur. Quocirca tota rursus
divisio breviter assumenda est. Eorum quae sunt contraria quorum necesse est
semper alterum inesse in his, in quibus ea secundum propriam naturam inesse
contingunt, ea nullam inter se retinent medietatem, ut in corpore sanitas et
aegritudo, in numero paritas atque im paritas. Quaecumque vero in his in quibus
esse possunt, non ita sunt, ut eorum necesse si alterum inesse, haec aliquam
inter se qualitatem medietatis amplectuntur, ut albedo atque nigredo, rubrum,
frigidum atque calidum teporem. Horum autem alia sunt quae unam solam continent
medietatem, alia vero quae multas, et multas, ut inter album atque nigrum,
pallidum, venetum, quae medietates sunt. Inter calidum atque frigidum una sola
est medietas, tepor. 269A Horum autem quae unam retinent medietatem, in aliis
nomina sunt posita, ut in eo ipso calore ac frigore. Est enim tepor medietas
caloris atque frigoris. In aliquibus vero nomen positum non est, ut in eo quod
est bonum atque malum, iustum atque in iustum. In his enim medietas nomen
positum non habet sed utrorumque contrariorum negationibus definitur, ut
dicamus eam esse boni atque mali medietatem, quod neque bonum est malum, eamque
esse iusti et iniusti medietatem, quae utraque contrarietate summota,
utrorumque negatione relinquitur, ut est neque iustum, neque iniustum. PRIVATIO
VERO ET HABITUS DICUNTUR QUIDEM CIRCA IDEM ALIQUID, UT VISIO ET CAECITAS CIRCA
OCULUM; UNIVERSALITER AUTEM DICERE EST IN QUO NASCITUR HABITUS FIERI, CIRCA HOC
DICITUR UTRUMQUE EORUM. Ordine tertiam speciem propositae oppositionis
exsequitur eam quae secundum habitum privationemque dicitur, atque in ea unam
similitudinem posuit quae illi est cum contrarietate coniuncta. Nam sicut ea
quae sunt contraria circa idem sunt, ut album, quoniam semper in corpore est,
nigrum quoque semper est in corpore, et iustitia, quoniam semper animo inserta
est, iniustitia quoque mentis est vitium, ita quoque ea quae secundum privationem
habitumque dicuntur, circa idem semper necesse est inveniri, ut quoniam visus
habitus est (habemus enim visum) et visus est in oculos circa oculum, caecitas
quoque, quae privatio visus est, praeter oculum non est. Auditus etiam, qui
habitus est, quoniam circa aures est, eius quoque privatio quae surditas dicitur,
ab auribus non recedit; ita quoque et circa quod fuerit habitus, circa idem
ipsum illius habitus privatio consideratur. Atque hinc regulam dat.
Universaliter enim dicit in quo sit in eo fieri privationem. Quid vero sit
privari, continuata dispositione subiunxit: PRIVARI VERO TUNC DICIMUS
UNUMQUODQUE HABITUS SUSCEPTIBILIUM, QUANDO IN QUO NATUM EST INESSE VEL QUANDO
NATUM EST HABERE NULLO MODO HABET. Quid sit privatio hac Aristoteles
definitione conclusit. Neque enim quaecumque non habent visum, caeca dicuntur,
nec vero surdum est omne quod non sentit auditum, nemo enim neque parietem
caecum dixerit, nec surdum lapidem, neo quidquid huiusmodi est. Sed ea sola
privari dicimus habitu, quaecumque aut habuere habitum eoque caruere, aut
habere potuere et non habent. Parietem autem idcirco non dicimus caecum, quod
in eo visus naturaliter venire non potuit. Paruos vero catulos quibus visus non
est, non satis digne aliquis caecos esse pronuntiet. Eo enim tempore nondum
naturaliter visum habere possunt. Si vero exhaustis diebus quibus his oculi
patefieri et lucem haurire naturaliter possunt, non habeant visum, eos caecos
esse manifestum est. At vero neque ostrea dicuntur edentula, quoniam
naturaliter non habeant dentes sed nec infantulos quibus adhuc nondum huiusmodi
aetas est, ut habeant dentes, vocamus edentulos sed si aut is qui ante habuit,
dentes amiserit, aut quo iam tempore habere naturaliter debet, dentes non
habet, ut si quis puerorum septimo anno omnino nullum creaverit, illos iure
edentulos appellamus, atque hoc est, quod ait: EDENTULUM ENIM DICIMUS NON QUI
NON HABET DENTES, NEC CAECUM QUI NON HABET VISIONEM SED QUI, QUANDO CONTIGIT
HABERE, NON HABET (MULTA ENIM EX NATIVITATE NEQUE DENTES HABENT NEQUE VISIONEM
SED NON DICUNTUR EDENTULA NEQUE CAECA). Hoc est, non omne quod non videt
caecum, nec quod dentes non habet edentulum appellamus. Plura enim sunt quae
aut omnino aut certo tempore naturaliter haec habere non possunt sed est illa
privatio quoties si habitum non habet, qui habere naturaliter potest, et eo
tempore cum iam per naturam illius 270B esse compos habitus possit, vel si
habens quis retinensque habitum, illum cuiuslibet incursione casus amiserit, ut
in pueris iam adultis si non habeant dentes. Nam quoniam homines sunt, possunt
habere; quod si habentes amiserint, edentuli dicuntur; si vero omnino non
creuerint dentes, quoniam iam pueris aeque adultis ut dentes haberent,
naturaliter poterat evenire, id quo casu aliquo vel aegritudine officiente factum
est, eos edentulos et habitudentium privatos esse nominamus. PRIVARI VERO ET
HABERE HABITUM NON EST HABITUS ET PRIVATIO; HABITUS ENIM EST VISUS, PRIVATIO
VERO CAECITAS, HABERE AUTEM VISUM NON EST viSUS, NEC CAECUM ESSE CAECITAS
(PRIVATIO ENIM QUAEDAM EST CAECITAS, CAECUM VERO ESSE PRIVARI, NON PRIVATIO
EST). Hic verissima ratione monstratur utrum ea que sub privatione atque habitu
cadant privationes sint atque habitus an minime: nam quoniam habitus est visus,
privatio vero caecitas, sub habitu vero est habere visum, et sub privatione
esse caecum, utrum habere visum idem sit quod ipse qui habetur visus, et utrum
idem sit caacum esse quod caecitas, perspicaciter intuentibus aliud quoddam est
habere aliquid quod habetur. Tres namque res sunt in eo in quo est habitus, is
qui habet ea res quae habetur, et habere, ut est is qui videt, et ipse visus,
et hoc ipsum quod ex utrisque, fit ex eo scilicet qui videt et visu, quod est
videre. Distat autem et videre ab eo qui videt, et hoc ipsum videre rursus a
visu. Aliud est enim id quod fit quam is qui facit. Videre autem videns
operatur, aliud est igitur videre quam videns. Distat autem videre etiam a
visu, aliud namque est id quod fit quam id per quod aliquid geritur, videre
autem per visum fit. Distat ergo videre ab eo ipso (qui ipsum videre efficit)
visu sed videre visum habere est, visum autem habere habitum retinere est, et
visus habitus est. Non est igitur idem habitus et quid est sub habitu, id est
quemlibet habitum retinere. Eodem quoque modo etiam in privatione, et illic
quoque tres sunt res, is qui privatur, hoc ipsum quod fit, id est privari, et
ipsum quo quis privatur, id est ipsa privatio. Quod si distat is qui habet eo
ipso quod est habitum habere, distat et is qui privatur eo quod est privari.
Quod si etiam distat quod est habere habitum illo ipso habitu qui habetur. Distat
necessario id quod est privati illa ipsa scilicet privatione qua quisque
privatur. Quare neque id quod sub habitu est habitus appellari potest neque id
quod sub privatiove privatio. Recte igitur dictum est habitum habere non esse
habitum privarique non esse privationem: cui rei aliqua quaedam validior vis
argumentationis adiungitur, quam Aristoteles ita pronuntiat. NAM SI IDEM ESSET
CAECITAS ET CAECUM ESSE, UTRAQUE DE EODEM PRAEDICARENTUR; NUNC VERO MINIME SED
CAECUS QUIDEM DICITUR HOMO, CAECITAS VERO NULLO MODO DICITUR. Si idem inquit
esset caecitas quod est esse caecum, de quocumque caecum esse diceretur, de eo
quoque caecitas praedicaretur sed caecum dicimus esse hominem, 271B caecitatem
vero ipsum hominem nullus dicit: quare quoniam in utrisque diversa est
praedicatio, et de quo caecitas dicitur, non de eo dicitur caecum, rursumque de
quo caecum esse praedicatur, is caecitas dici non potest, non est dubium quin
aliud sit caecum esse quam caecitas, id est privationem esse aliud quam
privari: sed quamvis distent, aequali tamen oppositionis vice funguntur, quod
ipse loquitur sic: OPPONI QUIDEM ET ISTA VIDENTUR, PRIVARI SCILICET ET HABERE
HABITUM, QUEMADMODUM PRIVATIO ET HABITUS; IDEM ENIM MODUS EST OPPOSITIONIS; Aequa
namque proportione sibi privatio atque habitus opponuntur, et ea quae sub
privatione habituque clauduntur. Cur enim si privatio atque habitus, id est
visus et caecitas sibi sunt opposita, non etiam videre atque esse caecum eodem
modo invicem sibimet opponantur. Quare quamquam haec distent, tamen modus in his
oppositionis aequalis est. NON EST AUTEM NEC QUOD SUB AFFIRMATIONE VEL
NEGATIONE EST NEGATIO VEL AFFIRMATIO; AFFIRMATIO ENIM ORATIO EST AFFIRMATIVA ET
NEGATIO ORATIO NEGATIVA, EORUM VERO QUAE SUNT SUB AFFIRMATIONE YEL NEGATIONE
NIHIL EST ORATIO. DICUNTUR AUTEM ET ISTA SIBI OPPONI UT AFFIRMATRO ET NEGATIO;
NAM ETIAM IN HIS MODUS OPPOSITIONIS IDEM EST; QUEMADMODUM ENIM AFFIRMATIO AD
NEGATIONEM OPPONITUR, UT SEDET - NON SEDET, SIC RES QUAE SUB UTRISQUE EST SIBI
OPPONITUR SEDERE ET NON SEDERE. Ad quartam oppositionis speciem transitum
fecit, 271D quae secundum affirmationem negationemque dicitur. Affirmatio autem
est quae aliquam rem alicui quadam participatione coniungit, negatio vero quae
aliquam rem ab aliqua re quadam separatione disiungit, ut est: Omnis homo est
animal animal enim ad hominem haec oratio iungit. Participat enim homo proprio
genere, scilicet animal, negatio vero: Homo lapis non est. Disiungit enim
naturam lapidis ab humanitate qui negat sed multa de his in libro de
interpretatione dicenda sunt. Quare plenior horum disputatio in tempus aliud
differatur. Aristoteles vero simplicissime et pene incuriose propter eos qui
instituuntur definitiones affirmationis negationisque signavit, dicens
negationem affrmationemque, affirmativas esse negativasque orationes. Quod si
examinatius ac subtilius definisset, affirmationem per affirmativam orationem
non definiret. Nam si dubium est quid sit affirmatio, nihilo magis clarum atque
perspicuum est quid sit affirmativa oratio. Idcirco quod si quis nescit quid
sit affirmatio, idem sine dubio nesciturus est quid oratio sit affirmativa. Sed
idcirco hic indulgentius terminavit, quod in libro Perihermeneias utriusque
veram plenamque vim definitionis aptavit. Eadem quoque in his ratio est qua
sunt sub affirmatione et negatione, quae in his quae sub privatione atque
habitu ponebantur, nam sicut non est idem habitus atque privatio quod habere
habitum atque privari, ita non idem est affirmationem et negationem esse quod
est sub affirmatione 272B et negatione. Affirmatio est, verbi gratia sedet
Socrates, negatio vero, non sedet Socrates. Sub affirmatione autem hoc ipsum
sedere Socratem, id est hoc quod sub affirmatione dicit facere. Sub negatione
vero non sedere Socratem, id est non facere id quod negatio submovet. Hoc autem
ita probatur, quod omnis affirmatio omnisque negatio orationes sunt, sicut
eorum supradicta definitio determinatioque monstravit. Sedere autem et non
sedere, id est facere et non facere, orationes non sunt, quod si affirmatio et
negatio orationes sunt, dicitur id quod sub affirmatione et negatione est, ea
ipsa affirmatione et negatione distare. Sed in hoc servant illam quoque
similitudinem quod ea ipsa sibi sunt opposita, quae secundum affirmationem
negationemque dicuntur. Sicut enim ipsa affirmatio quae dicit sedet Socrates,
et quae dicit, non sedet Socrates, ita quoque id ipsum quod est sedere
Socratem, et non sedere, certa ratione similitudinis opponuntur. Sed quoniam
quattuor species oppositionis dictae sunt, nunc Aristotelis uestigia
persequentes, earum differentias colligamus, quae sunt numero sex: nam si quae res
sint quattuor, easque differre a se ac distare volumus, sex solas differentias
invenimus. Cum enim primam differre a secunda ac tertia atque quarta ponimus,
tres sunt differentiae. Item secundam rem a prima re differre ostendere atque
demonstrare superfluum est. Cum enim primae rei ad secundam distantiam
colligeremus, quid secunda distaret a prima docuimus. Relicta igitur primae ad secundam
rem differentia, secundae et tertiae, item secundae quartaeque differentiae
monstrabuntur, quae sunt duae, quae tribus superioribus iunctae quinque solas
efficiunt. Restat tertiae rei quartaeque distantia. Nam primae ad secundam
atque tertiam demonstrata est discrepantia, cum prima a secunda distaret, atque
eodem modo a tertia monstrabamus. Id his probatur exemplis. Nam cum oppositio
ea quae est secundum ad aliquid, ab his oppositionibus quae sunt secundum
contrarietatem, privationem atque habitum, atque affirmationem et negationem,
distare proponitur, tres sunt differentiae. Cum vero ea quae secundum
privationem atque habitum oppositio est, a contrariis et ab affirmatione
negationeque discrepat, duae sunt differentiae quae iunctae superioribus
quinque perficiunt. Idcirco enim quid distaret habitus atque privatio, ea
oppositione quae relativa est praetermisimus, quoniam prius monstravimus quid
relativa oppositio ab habitu privationeque differret; non est enim dubium
aequam esse in utrisque differentiam, cum una ab alia discrepaverit. Restat una
sola differentia, quae est contrariorum ad affirmationem scilicet et negationem;
praetermissa namque est contrariorum differentia, de relativa scilicet et
secundum habitum privationemque oppositione, quid haec superius a contrarietate
distaret, monstratum est. Quare quoniam quot sunt horum differentiae cognitum
est, ad sequentis operis ordinem veniamus. QUONIAM AUTEM PRIVATIO ET HABITUS
NON SIC OPPONUNTUR UT AD ALIQUID, MANIFESTUM EST; NEQUE ENIM DICITUR HOC IPSUM
QUOD EST OPPOSITI; VISUS ENIM NON EST CAECITATIS VISUS, NEC ALIO ULLO MODO AD
IPSUM DICITUR; SIMILITER AUTEM NEC CAECITAS DICITUR CAECITAS VISUS SED PRIVATIO
VISUS CAECITAS DICITUR. AMPLIUS OMNIA QUAECUMQUE AD ALIQUID DICUNTUR CONVERSIM
DICUNTUR, QUARE ETIAM CAECITAS, SI ESSET EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID,
CONVERTERETUR ILLUD AD QUOD DICITUR; SED NON CONVERTUNTUR; NEQUE ENIM DICITUR
VISUS CAECITATIS. Et caetera quidem quae sunt differentia perspicue superius in
contrariorum differentia relativa oppositione ante praemissa sunt. Unam namque
differentiam contrariorum relativorumque dixit esse, quod contraria non ita ut
ea quae sunt ad aliquid converterentur. Neque enim quis pronuntiat malitiam
bonitatis esse malitiam, neque bonitatem malitiae esse bonitatem, velut filium
patris esse filium, rursusque patrem filii patrem. Eadem quoque et in his quae
secundum privationem habitumque redduntur, dicitur differentia. Nam sicut ea
qua sunt ad aliquid opposita, adversum semetipsa redduntur, et omnia ad
opposita praedicantur, non eodem modo in habitu atque privatione est. Nullus
enim dicit caecitatis esse visum, nec rursus visus esse caecitatem. Quocirca si
ea quae sunt relativa ad opposita praedicantur, conversimque dicuntur -- cum
enim sit oppositus filio pater, pater filii dicitur, scilicet ad oppositum,
rursusque convertitur ut patris filius appelletur -- quoniam hoc in his quae
sunt secundum privationem et habitum non dicitur. Neque enim cum sit visus
oppositus caecitati, secundum privationem atque habitum dicitur visus
caecitatis, id est nunquam secundum hanc oppositionem aliquid oppositi
praedicatur neque convertitur, neque enim dicitur caecitas visus, recte
privatio atque habitus non in eadem qua relativa sed in alia specie numerata
sunt. QUONIAM AUTEM NEQUE UT CONTRARIA OPPONUNTUR EA QUAE SECUNDUM PRIVATIONEM
ET HABITUM DICUNTUR, EX HIS MANIFESTUM EST. QUORUM ENIM CONTRARIORUM NIHIL EST
MEDIUM, NECESSE EST, IN QUIBUS NATA SUNT FIERI AUT DE QUIBUS PRAEDICARI,
ALTERUM IPSORUM INESSE SEMPER; HORUM ENIM NIHIL ERAT MEDIUM, QUORUM NECESSE
ERAT ALTERUM INESSE EORUM SUSCEPTIBILI, UT IN AEGRITUDINE ET SANITATE ET IMPARI
ATQUE PARI. QUORUM AUTEM EST ALIQUID MEDIUM NUNQUAM NECESSE EST OMNI INESSE
ALTERUM; NAM NEQUE ALBUM AUT NIGRUM NECESSE EST OMNE ESSE EORUM SUSCEPTIBILI,
NEC FRIGIDUM NEC CALIDUM (NIHIL ENIM PROHIBET ALIQUAM IPSORUM INESSE
MEDIETATEM); ERAT ETIAM ISTORUM MEDIETAS, QUORUM NON NECESSE ESSET ALTERUM
INESSE EORUM SUSCEPTIBILI, NISI FORTE ALIQUIBUS NATURALITER CONTIGERIT UNUM
IPSORUM INESSE, UT IGNI CALIDUM ESSE ET 274B NIVI ALBUM (IN HIS AUTEM NECESSE
EST DEFINITE UNUM IPSORUM INESSE, ET NON HOC AUT ILLUD; NEQUE ENIM POTEST IGNIS
ESSE FRIGIDUS NEC NIX ESSE NIGRA); QUARE NON NECESSE EST OMNIBUS EORUM
SUSCEPTIBILIBUS ALTERUM HORUM INESSE SED SOLIS HIS QUIBUS NATURALITER UNUM
INEST, ET HIS DEFINITE UNUM, NON AUTEM HOC AUT ILLUD. Prolixitatem textus
idcirco contraxi quod et ea ipsa quae dicuntur supra iam dicta sunt, nec
longior ordo possit aliquod creare fastidium, quod nos hac textus divisione
seiunximus. Et prius quidem proponit ante oculos omnes inter se contrariorum
differentias, quas ipse quantum potero brevissime commemorabo; ait enim
contrariorum quae mediis carent semper alterum inesse ei quod illas
contrarietates 274C suscipere potest, ut aegritudo et sanitas, quoniam semper
in animalis corpore reperitur, et ea sine ullo est adversus suum contrarium
medio. Idcirco omne corpus animalis semper aut aegrotat aut sanum est, et
semper alterum aut sanitatis aut aegritudinis inest ei quod has suscipit
contrarietates. Eorum vero contrariorum quae habent aliquam medietatem, non
necesse est semper alterum inesse ei cui accidunt, ut album atque nigrum, cum
sint utraque contraria, quoniam habent aliquam medietatem, ut rubrum, veniunt
autem semper in corpora, non necesse est omne corpus fieri, aut album aut
nigrum, quoniam potest aliquando contingere ut illa eorum medietas corpori
cuilibet eveniat. Atque hoc ita est in iis quae medio non carent, quae ipsa
mediata vocamus, exceptis his quibus una contrarietas est insita per naturam,
ut nix alba est, ignis calidus. In his enim unam semper necesse est evenire non
aliam, nec utrumlibet sed definite unam. Id enim non venit in ignem, ut
aliquando sit calidum, aliquando frigidum, aliquando vero quod horum medietas
est tepidum sed semper naturali calore succenditur; nec nix aliquando fit
nigra, nec rursus rubea, nec ullis aliis coloribus permutatur sed solum semper
alba est. Cum haec ita sint, ea quae secundum habitum privationemque
opponuntur, si et ab his contrariis distare monstrata sint quae mediis carent,
et ab his quae intra se quamdam medietatem qualitatis includunt, et ab his
quoque quae, cum mediata 275A sint, tamen definite alicui insunt, perfecte
monstratum est ea quae secundum habitum et privationem sunt a contrariis
discrepare. Quare quid distent Aristotele teneamus auctore. IN PRIVATIONE VERO
ET HABITU NEUTRUM VERUM EST EORUM QUAE DICTA SUNT, NEQUE ENIM SEMPER EORUM
SUSCEPTIBILI NECESSE EST ALTERUM IPSORUM INESSE; QUOD ENIM NONDUM NATUM EST
HABERE VISUM NEQUE CAECUM NEQUE viSUM HABERE DICITUR, HABENS VISUM DICITUR; ET
HORUM NON DEFINITE ALTERUM SED AUT HOC AUT ILLUD (NEQUE ENIM NECESSE EST AUT CAECUM
AUT HABENTEM VISUM ESSE SED AUT HOC AUT ILLUD); IN CONTRARIIS VERO, QUORUM EST
MEDIETAS, NUMQUAM NECESSE EST OMNI ALTERUM INESSE SED ALIQUIBUS, ET HIS
DEFINITE UNUM. 275B QUARE MANIFESTUM EST QUONIAM SECUNDUM NEUTRUM MODUM QUEMADMODUM
CONTRARIA OPPONUNTUR ITA SIBI SUNT EA QUAE SUNT SECUNDUM PRIVATIONEM ET HABITUM
OPPOSITA. Dat primo differentias quibus ea quae sunt secundum habitum et
privationem opposita, ab iis quae sunt immediata contrariis distent. In his
enim contrariis quae medium non habent, semper necesse est ipsorum alterum
inesse ei quod his ipsis subiectum est. In habitu vero et privatione non ita
est. Non enim semper quaelibet res aut habitum habet aut privationem sed est tempus
quando utrumque non habeat, ut catuli quibus nondum per naturam oculi patent.
Illos enim nec habere habitum dicimus, quoniam non vident, nec privatos visu,
quoniam paruuli adhuc visum per naturam habere non possunt Igitur horum quae
sibi secundum privationem habitumque sunt opposita, non semper alterum subiecto
inest eorum. Sed eorum quae sunt contraria immediata, id est medio carentia,
semper alterum susceptibili inest. Distat igitur ea quae secundum habitum et
privationem est oppositio, iis quae secundum contraria putantur opponi. Sed
quoniam sunt quaedam contraria quae insunt alicui per naturam, ut nivi album,
igni calidum, coruo nigrum, etiam ab his discrepat oppositio privationis et
habitus. Ea enim quae per naturam insunt definita sunt et nullo modo permutantur,
ut est album nivi. Non enim nix aut alba aut nigra est sed tantum alba, et
coruus non aut albus aut niger sed solum niger. In privatione vero et habitu
una res esse non potest definita sed semper aut privatio contingit, aut
habitus, et hoc est quod ait, et horum non definite alterum sed aut hoc aut
illud. Neque enim necesse est aut caecum esse aut habentem visum definite
subaudiendum est, catulus enim qui per naturam non dum videt, aut habitum
habiturus est, id est visum, aut eo privandus est, ut sit caecus sed non
definite unum sed aut hoc aut illud indefinite contingit. Distat igitur haec
oppositio his contrariis quae aliquibus per naturam immutabiliter accidunt.
Restat igitur ut his contrariis quae mediata sunt hanc oppositionem differre
doceamus. In illis enim non semper necesse erit contraria inesse subiecto,
idcirco quod eorum medietates possint subiectis evenire substantiis, ut album
vel nigrum quod non est alicui per naturam sed tantum secundum accidens.
Possunt enim utraque non esse in corporibus, quoniam his vel rubrum vel
pallidum, quae sunt eorum medietates eveniunt. In privatione vero id et habitu
non est. Quando enim poterit per naturam habere habitum, utrisque quae ea
suscipiunt, carere non possunt. Catulus enim cum per naturam videre potuerit,
aut habitum habere dicitur, et est videns, aut privationem, si fuerit caecus.
Ita semper ab eo tempore 276B quo illi per naturam utrumlibet habere concessum
est, alterutrum retinebit, id est aut privationem retinebit, aut habitum.
Quocirca si in his contrariis quae medio non carent, potest fieri ut utraque contraria
in subiecto non sint, in privatione vero et habitu ab eo tempore quo per
naturam potest utrumque retinere, fieri non potest nisi eorum habeat alterum,
distant haec quoque mediata ab his quae secundum vim privationis atque habitus
opponuntur. Sed ante monstratum est et his contrariis quae per naturam essent,
et iis quae medio carerent, hanc oppositionem esse dissimilem. Recte igitur
positum est privationis atque habitus oppositionem ab his quae opponuntur ut
contraria, discrepare. AMPLIUS IN CONTRARIIS, CUM SIT EORUM SUSCEPTIBILE,
POTEST FIERI IN ALTERNA MUTATIO, NISI 276C CUI NATURALITER UNUM INSIT, UT IGNI
CALIDO ESSE; QUOD ENIM SANUM EST POTEST AEGRESCERE, ET ALBUM NIGRUM FIERI, ET
FRIGIDUM CALIDUM, ET EX PROBO IMPROBUM ET EX IMPROBO PROBUM FIERI POTEST
(IMPROBUS ENIM IN MELIOREM CONSUETUDINEM SERMONEMQUE PERDUCTUS VEL PARUM SESE
DABIT IN MELIUS; SIN VERO VEL SEMEL PARUAM INTENTIONEM SUMAT, MANIFESTUM EST
QUONIAM AUT PERFECTISSIME PERMUTETUR AUT MAGNAM SUMAT INTENTIONEM; SEMPER ENIM
MOBILIOR AD VIRTUTEM FIT, SI QUAMLIBET A PRINCIPIO SUMPSERIT INTENTIONEM, QUARE
ERIT POSSIBILE MAIOREM ILLUM INTENTIONEM SUMERE; ET HOC SAEPIUS FACTUM PERFECTE
IN CONTRARIAM HABITUDINEM CONSISTERE, NISI TEMPORE PROHIBEATUR). IN PRIVATIONE
VERO ET HABITU IMPOSSIBILE EST AD INVICEM FIERI MUTATIONEM; AB HABITU ENIM AD
PRIVATIONEM FIT PERMUTATIO, 276D A PRIVATIONE VERO AD HABITUM IMPOSSIBILE EST;
NEQUE ENIM FACTUS ALIQUIS CAECUS RURSUS vidIT, NEC CALUUS RURSUS CRINITUS
FACTUS EST, NEC EDENTULUS DENTES CREAVIT. Aliam rursos contrariorum et huius
oppositionis quae secundum habitum privationemque dicitur, discrepantiam ponit.
Ea enim quae contraria sunt, possunt in alterna variatis vicibus permutari.
Quod enim calidum est potest effici frigidum, rursusque quod frigidum est potest
in caloris verti qualitatem. His tamen (ut dictum est) solis exceptis, quibus
una quaelibet res contrariorum naturaliter insita est, in his enim solis fieri
non potest alterna mutatio: in his vero quae accidenter et non per naturam
subiectis 277A eveniunt, fit semper in contraria permutatio, ut ex sano aegrum,
ex aegro rursus sanum corpus efficitur animalis. Iam vero illud verum est, ex
bono proclivior semper semita videtur ad malum, et facillima esse ex probitate
ad malitiam permutatio, quod Terentiano docetur exemplo: A labore proclivem ad
libidinem. Sed quamquam difficilis sit transitus ad virtutes a turpitudine
vitiorum, Aristoteles tamen fieri posse hunc transitum confirmat. Huius enim
philosophi sententia est, virtutes non esse scientias, ut Socrates ait, neque
ut Stoici naturaliter eas esse sed discibiles, et per quamdam boni
consuetudinem hominum mentibus inseriri. Atque ideo si quis sit quibuslibet
prioribus vitiis obnoxius, si eum melior sermo susceperit, et sapientium
consuetudine confabulationeque comatur, aliquid ex ante actis vitiorum
illecebris emendabitur, et sese aliquantulum exuet, et paululum liberior ad
meliora procedet. Ita ut sit primo quidem minus malus, post vero non malus,
deinde iam iamque aliquantulum bonus. Cui si huiusmodi intensio frequentissime
fiat, nec paruitate temporis praeveniatur, aut ei terminus mortis offecerit,
non est dublum illum ex pessimo per probas consuetudines confabulationesque
sapientum, in perfectam virtutis habitudinem permutari. Est igitur ex bono in
malum, et ex malo in bonum rursus permutatio, atque hoc quidem fit in
contrariis. In habitu vero et privatione non fit, est namque permutatio sed
haec una tantum, nulla ratione sese convertens; ait enim: Ab habitu ad
privationem 277C permutatio, a privatione vero ad habitum impossibile est. Et
hoc planissime docet exemplis. Quis enim unquam ex caeco factus est videns?
quis aliquando caluus crinitus efficitur? cui amissis aetate dentibus rursus
alii procreantur? Quare si in contrariis fit alterna mutatio, in privatione
vero atque habitu non fit, distat haec oppositio ab ea scilicet oppositione
quae fit secundum contrarias qualitates. QUAECUMQUE VERO UT AFFIRMATIO ET
NEGATIO OPPONUNTUR, MANIFESTUM EST QUONIAM SECUNDUM NULLUM MODUM EORUM QUI DICT
SUNT OPPONUNTUR; IN HIS ENIM SOLIS NECESSE EST HOC QUIDEM ESSE VERUM ILLUD VERO
FALSUM. NAM NEQUE IN CONTRARIIS NECESSE EST SEMPER ALTERUM ESSE VERUM, ALTERUM
VERO FALSUM, NEC IN RELATIVIS, NEQUE IN HABITU ET PRIVATIONE; UT SANITAS ET
AEGRITUDO CONTRARIA SUNT SED NEUTRUM IPSORUM NEQUE VERUM NEQUE FALSUM EST;
SIMILITER AUTEM ET DUPLUM ET MEDIUM QUAE UT AD ALIQUID OPPONUNTUR, NON EST
EORUM ALTERUM FALSUM ALTERUM VERUM; NEC VERO EA QUAE SECUNDUM HABITUM ET
PRIVATIONEM SUNT, UT VISUS ET CAECITAS. OMNINO AUTEM NIHIL EORUM QUAE SECUNDUM
NULLAM COMPLEXIONEM DICUNTUR AUT VERUM AUT FALSUM EST; OMNIA AUTEM QUAE DIXIMUS
SINE COMPLEXIONE DICUNTUR. Expositis his differentiis quibus vel contrariis
relativa, vel privatio et habitus relativis, vel rursus privatio et habitus
contrariis discreparent, nunc sequitur quid his omnibus secundum affirmationem
negationemque opposita distent, et dat signum proprium affirmationis et
negationis, ut eas semper quaeramus agnoscere, ut si qua sint quae hoc signo
minime teneantur, illa ab affirmationis negationisque oppositione deferre
dicamus. In affirmatione enim et negatione fieri non potest, ut si affirmatio
vera sit, statim falsa negatio non sit; si negatio vera, aftirmatio mendacii
nota carere possit, ut si qu is dicat. Socrates ambulat, Socrates non ambulat.
Si verum est Socratem ambulare, falsum est non ambulare, et rursus si verum est
non ambulare, falsum est ambulare. Hanc autem veri falsique divisionem nullus
unquam in aliis oppositionibus poterit invenire. Nam in his quae sunt ad aliquid
non solum non est necesse oppositionem ipsam sibi verum falsumque dividere sed
in his nulia omnino neque veritas, neque falsitas invenitur. Si quis enim dicat
hoc tantum, pater, vel rursus, filius, neque verum aliquid neque falsum
pronuntiat. Et in contrariis quoque idem est, nam cum bono malum sit
contrarium, si quis nominet bonum, et si quis rursus simpliciter pronuntiet
malum, nulla in hac praedicatione neque falsitas, neque veritas est. Eodem
quoque se modo habet etiam in his quae secundum habitum privationemque
dicuntur. Similiter evim nihil neque verum, neque falsum est, si quis visum
nominet vel caecitatem, hoc autem idcirco evenit, quia omnia, quaecumque sunt,
in quibus aut falsitas, aut veritas invenitur, secundum aliquam complexionem
dicuntur. Ea vero quae simpliciter proferuntur, veri atque falsi prolatione
carent, ut ipse ait, cum in principio omnia praedicamenta numeraret, dicens
singula eorum quae essent dicta in nulla affirmatione dici, quadam vero
complexione inter se horum praedicamentorum veritatem falsitatemque gigni, de
quibus Aristoteles edocuit praeter complexionem aliquam in sermonibus veritatem
falsitatemque inveniri non posse. Si quidem exemplo quoque hoc manifestum est.
Si enim dixero, Socrates homo est, aut verum aut falsum est. Quod si hoc tantum
dicam Socrates, aut rursus, homo, nihil in eo neque veritatis neque falsitatis
est. Quocirca quoniam omnis affirmatio cum complexione profertur, potest in ea,
aut veritas, aut falsitas inveniri. Ea vero quae sunt ad aliquid simpliciter et
sine ulla complexione dicuntur. Similiter autem et contraria, et ea quae sunt
secundum habitum privationemque sibimet opposita, ut est pater filius, bouum
malum, visus caecitas, qua, quoniam sine complexione dicuntur (ubi autem
complesio non est, illic nec falsitas neque veritas est. In affirmationibus
vero solis et negationibus quae secundum complexionem dicuntur, aut veritas aut
falsitas reperitur, secundum affirmationem et negationem oppositio a cunctis
aliis superioribus distat. AT VERO MAGIS HOC VIDETUR CONTINGERE IN HIS QUAE
SECUNDUM COMPLEXIONEM DICUNTUR (SANUM ENIM ESSE SOCRATEM ET AEGROTARE SOCRATEM
CONTRARIA SUNT) SED NEC IN HIS QUOQUE NECESSE EST SEMPER ALTERUM VERUM ESSE,
ALTERUM AUTEM FALSUM; CUM ENIM 279A SIT SOCRATES, EST HOC QUIDEM VERUM ILLUD
VERO FALSUM, CUM AUTEM NON SIT, UTRAQUE FALSA SUNT; NAM NEQUE AEGROTARE NEQUE
SANUM ESSE VERUM EST CUM IPSE SOCRATES NON SIT OMNINO. IN PRIVATIONE VERO, CUM
NON SIT, NEUTRUM VERUM EST, ET CUM SIT, NON SEMPER ALTERUM VERUM EST; VISUM
ENIM HABERE SOCRATEM ET CAECUM ESSE SOCRATEM OPPONUNTUR UT HABITUS ET PRIVATIO,
ET CUM SIT, NON EST NECESSE ALTERUM VERUM ESSE VEL FALSUM (QUANDO ENIM NON EST
NATUS UT HABEAT, UTRAQUE FALSA SUNT), CUM AUTEM NON SIT OMNINO SOCRATES, SIC
QUOQUE UTRAQUE FALSA SUNT, ET HABERE EUM VISUM ET EUM ESSE CAECUM. Quoniam
videntur quaedam contraria secundum complexionem dici, in quibus aut falsitas
reperitur aut veritas sed neque ut affirmatio sit neque ut negatio, de his
quoque dicit, quid distent his complexionibus, quae secundum affirmationem
negationemque dicuntur. Nam sicut aegritudo est contraria sanitati, ita quoque
aegrotum esse Socratem, ei quod est sanum esse contrarium est. Oratio quoque
quae dicit Socrates sanus est, contraria est ei quae pronuntiat Socrates
aegrotat. In his ergo et veritas invenitur et falsitas. Quod igitur haec
distant ea oppositione quae secundum vim affirmationis aut negationis
opponitur, hoc scilicet quod subsistente re, de qua utraque dicuntur,
utrumlibet eorum verum est, si tamen ea contraria praedicantur, quae mediis
carent, nam vivente et subsistente 279C Socrate, quoniam aegritudo et sanitas
immediata contraria sunt, si quis de Socrate dicat: Socrates sanus est,
rursusque alius pronuntiet: Socrates aegrotat, unam veram, unam falsam esse
necesse est. Socrates enim vivens aut aegrotat aut sanus est, et si verum est
eum aegrotare, sanum esse falsum est, et si falsum est aegrotare, sanum esse
verum est; si vero Socrates ipse non subsistat neque omnino sit, utrumque de eo
falsum est dicere, quoniam aegrotat et sanus est. Qui enim omnino non est,
neque omnino poterit aegrotus esse nec sanus. Ergo in contrariis subsistente re
de qua praedicantur, semper una praedicatio vera est, alia falsa, in his
scilicet contrariis quae secundum complexionem dicuntur et carent medio. Non
subsistente autem re, contrarietates utraeque sunt falsae. Illa 279D vero quae
secundum privationem habitumque dicuntur, si cum complexione praedicentur, et
subsistat res, non necesse est aliam veram esse, aliam falsam, et eum res
omnino non sit, utraeque sunt falsae. Socrates enim cum sit iam in suae matris
aluo, et nondum sit genitus in lucem quidem editus non est, ipse tamen est
atque vivit sed tunc neque videns est neque caecus, et videns quidem non est;
quoniam nondum in lucem est editus. Caecus vero idcirco non dicitur, quoniam
adhuc videre non poterat. Ergo cum sit atque subsistat res de qua habitus et
privatio praedicantur, potest fieri ut de ea falsa utraque praedicentur; si
vero res de qua dicitur non sit, omnino utrasque falsas esse necesse est, ut
cum Socrates omnino non est, falsum est eum dicere vel videntem 280A esse vel
caecum. Ille enim videt atque caecus est qui vivit atque subsistit, cum vero de
quo dicitur non sit omnino, utraque de eo falso dicuntur. In catulis quoque
idem est, nam cum iam sunt editi, subsistunt quidem; sed neque caeci sunt neque
videntes, quia nondum per naturam visum habere potuerunt. Sin vero omnino non
sint, rursus falsum est de his utrumque praedicari. In affirmatione vero et
negatione non ita est, ut ipse pronuntiat. IN AFFIRMATIONE VERO VEL NEGATIONE
SEMPER, VEL SI SIT VEL SI NON SIT, ALTERUM IPSORUM VERUM, ALTERUM FALSUM ERIT;
AEGROTARE ENIM SOCRATEM ET NON AEGROTARE SOCRATEM, CUM SIT IDEM IPSE,
MANIFESTUM EST QUONIAM ALTERUM EORUM VERUM VEL FALSUM EST, CUM NON SIT, SIMILITER
(NAMQUE AEGROTUM ESSE, CUM NON SIT, FALSUM EST, NON AEGROTARE VERO VERUM EST).
QUARE IN SOLIS HIS ERIT SEMPER ALTERUM IPSORUM VERUM ESSE VEL FALSUM,
QUAECUMQUE UT AFFIRMATIO ET NEGATIO OPPONUNTUR. In affirmatione, inquit, et
negatione sive res subiecta subsistat, sive non sit omnino, semper in una
veritas, in alia falsitas inveniuntur. Non esse enim idem dicere aegrotare
aliquem quod non esse sanum, neo idem caecum esse quod non videre
perspicacissime docet. Nam qui aegrotat nisi subsistat non potest aegrotare.
Non esse autem sanum, non ita est, nam etiamsi non sit omnino aliquis, potest
de eo qui non est haec negatio praedicari. Quod enim omnino non est, sanum esse
non potest, quod sanum esse non potest non est utique sanum. Eodem quoque modo
est 280C et de caecitate et de visu, neque enim idem est dicere caecum esse
aliquem quod non videre; qui enim caecus est, subsistit vivitque, ut sit
caecus, non videre vero etiam de omnino non subsistente dici potest. Qui enim
non subsistit omnino videre non potest, et qui videre non potest non videt.
Quocirca in affirmatione et negatione sive sit de quo dicitur sive non sit, una
semper vera est, altera falsa. Nam cum sit Socrates et vivat, si de eo verum
est dicere, quoniam videt, falsum est dicere, quoniam non videt, et si de eo
verum est dicere, quoniam sanus est, falsum est dicere de eo quoniam non est
sanus. Si negationes verae sunt, falsae sunt affirmationes. Si vero res
subiecta non subsistat omnino, de ea quidem affirmatio falsa est, negatio semper
vera. Nostro enim tempore cum Socrates non est neque subsistit, si quis dicat
Socrates videt, et alius dicat Socrates non videt, falsum quidem est de eo
dicere, quoniam videt, verum autem quoniam non videt. Qui enim omnino non est,
videre non potest, qui videre non potest, non videt. Ita firmum immutabileque
semper manet in affirmationibus et negationibus alteram semper veram, alteram
falsam in praedicatione constitui. Quocirca quoniam in contrariis et in iis
quae secundum privationem habitumque sunt, si cum complexione utraque dicantur
de re non subsistente, falsa sunt utraque quae praedicantur. Cum hoc idem in
affirmationibus et negationibus non sit, omnes caeterae oppositiones ab
affirmatione et negatione dissentiunt. Monstratae sunt igitur oppositiones quattuor
et sex differentiae: una quidem contrariorum et eius quae est ad aliquid;
secunda contrariorum et eorum quae sunt secundum habitum et privationem; tertia
contrariorum et eius oppositionis quae est secundum affirmationem et
negationem; quarta relativorum et eius quae est secundum habitum et
privationem; quinta relativorum et eius quae est affirmationis et negationis;
sexta privationis et habitus ad negationem et affirmationem. Sed post has
oppositionum differentias quaedam de contrariis ad multas proficientia
quaestiones ab Aristoteles traduntur. CONTRARIUM AUTEM EST BONO QUIDEM EX
NECESSITATE MALUM (HOC AUTEM MANIFESTUM EST EX UNAQUAQUE INDUCTIONE, UT
SANITATI AEGRITUDO ET IUSTITIAE INIUSTITIA ET FORTITUDINI 281B TIMIDITAS,
SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS), MALO VERO ALIQUOTIENS BONUM CONTRARIUM EST,
ALIQUOTIENS MALUM (DIMINUTIONI ENIM, QUAE MALA EST, SUPERFLUITAS QUAE ET IPSA
MALA EST CONTRARIUM EST). IN PAUCIS AUTEM HOC ALIQUIS VIDEBIT, IN PLURIBUS
AUTEM SEMPER MALO BONUM CONTRARIUM EST. Hoc loco monstratur quod omne bonum
semper malo contrarium est, non autem omni malo semper bonum, nam quodcumque
fuerit bonum, solum illi malum contrarium est, malo autem et bonum potest esse
contrarium et malum. Sanitati enim quae bona est, aegritudo quae est mala,
contraria est. Rursus felicitati quae est bona, infelicitas quae ipsa quoque est
mala, contraria est. Est autem invenire malum quod duas habet contrarietates,
boni scilicet et alterius mali. Nam cum ea sunt contraria quae a se plurimum
distent, cum sit timiditas habitus animi pessimus, duas habet contrarietates,
temeritatem scilicet et fortitudinem, nam qui omnia timet et est timidus et qui
nihil timet omnino in quo est temeritas, longe a sese distant et discrepant,
quocirca sibi contraria sunt, cum utraque sint mala. Rursus quoniam bonum malo
contrarium, et fortitudo bona est, timiditas mala erit, et erit fortitudini
contraria oppositaque timiditas. Duae igitur contrarietates opponuntur
timiditati, temeritas et fortitudo; sed temeritas contraria est secundum
longissimam distantiam quantitatemque discrepantis habitus atque contrarii.
Timiditas 281D vero fortitudini videtur opposita, secundum qualitatem bonitatis
atque malitiae. Quare sufficienter est demonstratum bona semper malis esse
contraria, mala vero etiam malis. Inductio autem est singulorum exemplorum
collectio, et ad universalem per ea cognitionem collectionemque reductio, ut si
quis dicat qui musicam novit musicus est, et ab ea denominatur, et medicus qui
medicinam, rursus qui grammaticam grammaticus, et ex his singulis rebus
colligat universaliter, et quicumque aliquam artem novit eiusdem denominatione
signatur, ut a grammatica grammaticus, a medicina medicus, et caetera
huiusmodi. Quocirca hoc quod supra diximus de contrariis, Aristoteles exemplorum
planissima inductione 282A firmavit Illud quoque addidit mala posse malis esse
contraria, in paucissimis inveniri, semper autem mala bonis esse contraria. Nam
et in his ipsis in quibus mala malis contraria sunt, inest tamen ut etiam simul
bonis contraria esse videantur, ut timiditas, quoniam temeritati contraria est,
simul est etiam fortitudini contraria. Sed non necesse est, ut quodcumque malum
bono est contrarium, mox etiam mali esse contrarium, ut aegritudo sanitati
quidem, quod est bonum contraria est, alii vero malo contraria non est. Recte
igitur dictum est, malum malo contrarium in paucioribus inveniri. AMPLIUS IN
CONTRARIIS NON EST NECESSE, SI ALTERUM FVERIT, ET RELIQUUM ESSE; SANIS ENIM
OMNIBUS, SANITAS QUIDEM ERIT, AEGRITUDO VERO MINIME; SIMILITER ET ALBIS OMNIBUS
ALBEDO QUIDEM ERIT, NIGREDO VERO NON ERIT. AMPLIUS SI SOCRATEM SANUM ESSE ET
SOCRATEM AEGROTARE CONTRARIUM EST, ET NON CONTINGIT SIMUL EIDEM UTRAQUE INESSE,
NUMQUAM CONTINGET, CUM ALTERUM CONTRARIORUM SIT, RELIQUUM ESSE; NAM CUM SIT SANUM
ESSE SOCRATEM, NON ERIT AEGROTARE SOCRATEM. Dictum est in relatione, quaedam
relativa simul esse naturaliter, ut cum sit filius, pater est, cum vero sit
pater, sine filio esse non posse. Quocirca simul semper sunt pater et filius,
hoc vero in contrariis non est. Ait enim non necesse est simul semper esse
contraria. Si enim nullus aegrotet et sint omnes sani, cum sit sanitas, non
erit aegritudo, et una contrarietate manente, alia omnino non erit, ut si quis
hoc idem dicat de cygnis, etenim omnes cygni sunt albi, in cygnis nigredo non
erit. Atque hoc idem ad universalia referendum est. Nam si omnia quae sunt alba
sunt, omnino nigredo non erit. Tractum autem hoc videtur esse sigillatim a
partibus. Nam quod duo contraria in eodem uno eodemque tempore esse non
possunt, ut Socrates cum sanus est, aegrotus non est, et cum sanus est, manente
sanitate, non esse poterit aegritudo. Et non erit necessarium uno contrario
posito, mox subsequi alterum. Nam si necesse esset uno contrario constituto,
mox aliquid sequi, posset idem Socrates uno eodemque tempore, et sanus esse et
aeger, quod fieri non potest. Non est igitur necesse cum sit una contrarietas
mox aliam sequi. Quocirca fieri potest ut cum unum contrarium sit, 282D aliud
non sit. Idque in singularibus etiam necesse est, ut in eo quod est Socratem
esse sanum, non est Socratem aegrotare, quod Socratis sanitati est contrarium
Socrates enim quamquam contrariorum susceptibilis sit, quoniam substantia est,
tamen uno eodemque tempore contraria utraque non suscipit. MANIFESTUM EST AUTEM
QUONIAM CIRCA IDEM VEL SPECIE VEL GENERE NATA SUNT FIERI CONTRARIA; AEGRITUDO
NAMQUE ET SANITAS CIRCA CORPUS ANIMALIS, ALBEDO VERO ET NIGREDO SIMPLICITER
CIRCA CORPUS, ET IUSTITIA ET INIUSTITIA IN ANIMA. Docet circa quae semper
possint esse contraria. Ait enim circa eas res quae aut genere eadem sint aut
specie, ut est corpus quidem animalis unum secundum genus, omnium enim
animalium unum genus est, et circa hoc aegritudo vel sanitas invenitur.
Similiter et circa corpus omne indiscrete, vel animalia vel inanimati, albedo
et nigredo est, quod scilicet omne corpus et ipsum secundum genus est, unum,
namque his genus est substantia. Iustitia quoque et iniustitia in anima est.
Omnis autem anima quae iustitiam iniustitiamque suscipit, rationalis est, id
est hominis; sed omnes homines idem sunt secundum speciem, omnes igitur animae
eaedem secundum speciem sunt; iustitia ergo et iniustitia circa easdem res
secundum speciem reperiuntur. Quocirca recto iam conclusum est, omnia contraria
circa easdem res vel secundum genus, vel secundum speciem iveniri. NECESSE EST
AUTEM OMNIA CONTRARIA AUT IN EODEM GENERE ESSE AUT IN CONTRARIIS GENERIBUS, VEL
IPSA ESSE GENERA; ALBUM QUIDEM ET NIGRUM IN EODEM GENERE (COLOR ENIM IPSORUM
GENUS EST), IUSTITIA VERO ET INIUSTITIA IN CONTRARIIS GENERIBUS (HUIUS ENIM
VIRTUS, HUIUS VITIUM GENUS EST); BONUM VERO ET MALUM NON SUNT IN ALIQUO GENERE
SED IPSA SUNT GENERA. Monstrat id quod reliquum est, id est ubi possunt remper
contraria uestigari, omnia enim quae sunt contraria, aut sub eodem genere sunt,
aut sub contrariis generibus, aut ipsa sunt genera. Sub eodem genere sunt
contraria, ut album et nigrum sub uno genere, id est colore, color enim
albedinis et nigredinis est genus. Haec igitur sub uno sunt genere. Alia vero
contraria in contrariis generibus inveniuntur, ut iustitia et iniustitia.
Iustitiae enim genus est bonum, iniustitia a vero malum, malum vero bono
contrarium est, iustitiae ergo et iniustitia sub contrariis generibus sunt.
Rursus alia ipsa sunt genera, ut bonum et malum, utraque sunt genera sub se
malorum bonorumque positorum, et non hoc nunc dicitur quod bonitas et malitia
nulli alii generi subduntur, ponuntur enim sub qualitate. Sed particularium
bonorum et malorum non esse alia genera, nisi ipsum bonum et malum generaliter.
Recte igitur bonum et malum aliorum particularium bonorum, malorumque genera
sunt numerata. Quare rectissime dictum est omnia contraria, aut sub eodem esse
genere, ut album et nigrum sub colore, aut in contrariis generibus, ut iustitia
atque iniustitia sub bono et malo, aut ipsa esse genera, ut est ipsum bonum et
malum, qua genera iustitiae atque iniustitiae numerata sunt. DE MODIS PRIORIS. PRIUS
ALTERUM ALTERO DICITUR QUADRUPLICITER. PRIMO QUIDEM ET PROPRIE SECUNDUM TEMPUS,
SECUNDUM QUOD SCILICET ANTIQUIUS ALTERUM ALTERO ET SENIUS DICIMUS (EO ENIM QUOD
PLUS EST TEMPORIS LONGAEVIUS ET ANTIQUIUS DICITUR). Postquam vero de oppositis
disputationem quantum ad praesens tempus attinebat explicavit, nunc quae priora
dici possint, quae posteriora disserit. Et ait, primo quidem et proprie, et
quod in usu prius 284A dicimus, hoc est quando aliquam rem alia res tempore
praecedit, et superat, et dum proprie loquimur secundum temporis praecessionem,
aliud antiquius dicimus, aliud senius. Antiquius quidem in iis quae inanimata
sunt, ut Porphyrio placet, senius vero in iis quae anima non carent: ut si quis
dicat antiquius fuisse bellum Thebanorum atque Graecorum Troiae excidio,
idcirco quod tempore praecedat, filii namque ducum qui Thebano perire praelio,
Troiae praeliis interfuerunt, ut Diomedes Tydaei filius, et Stenelus filius
Capanei. Atque hoc quidem ita, quoniam est et in rebus inanimatis quod
antiquius dicitur, ut eum dicimus antiquiorem esse dominationem regum in
civitate Romana, quam consulum et magistratuum. In rebus vero animatis 284B
senius vocamus. Seniorem namque dicimus Pythagoram Socrate, Socratem
Aristotele, idcirco quod se temporibus antecedant. Ergo prius alterum altero
dicitur proprie secundum tempus, prioris autem quattuor fuere distantiae, ut ipse
Aristoteles dicit, cum ait: Prius alterum altero dicitur quadrupliciter. Easque
sigillatim breviter enumerat, ad quae ipse addidit quintam, quae priscis
philosophis esset incognita. Et quoniam de primo prioris modo dictum est, de
secundo dicemus. SECUNDO QUOD NON CONVERTITUR SECUNDUM SUBSISTENDI
CONSEQUENTIAM, UT UNUS DUOBUS PRIUS EST (CUM ENIM DUO SINT, CONSEQUITUR MOX
UNUM ESSE, CUM VERO SIT UNUM NON EST NECESSE DUO ESSE; QUARE NON CONVERTITUR AB
UNO CONSEQUENTIA ALTERIUS SUBSISTENTIAE); 284C PRIUS AUTEM VIDETUR ESSE ILLUD A
QUO NON CONVERTITUR SUBSISTENTIAE CONSEQUENTIA. Secunda, inquit, significatio
prioris est quae non tempore intelligitur sed natura, et hoc ait a quo non
convertitur subsistendi consequentia. Nam si duae res ita sint oppositae, ut si
una sit necesse sit esse aliam, et si alia sit non necesse sit esse aliam, illa
prior est qua posita ut sit, non est aliam esse necesse, et hoc quidem
universaliter dictum est. Planius vero his fiet exemplis. Binarius enim numerus
et unitas eam retinet naturam, ut si quis duo esse proponat, unum quoque esse
monstraverit, unum enim in ipsis duobus concluditur, nec praeter duas unitates
poterit esse binarius. Quocirca si quis binarium numerum esse posuerit, unum
quoque esse consequitur, idcirco binarius ut sit indiget unitate. At vero si
quis ponat esse unitatem, nondum necesse est esse binarium. Ergo ab unitate
subsistendi consequentia non convertitur. Posita enim unitate necesse non fuit
binarii numeri subsequi quantitatem, idcirco quod binario non indiget unitas,
sicut indigens erat unitate binarius. Quare prior est unitas binario: quod si
ita est, et quidquid ita fuerit, ut ab eo subsistendi consequentia non
convertatur, prius Aristotele auctore probabitur, ut in eo quod est homo et
animal. Cum dico hominem, mox dixi animal; cum animal dixero, nihil adhuc de
homine dictum est. Omnis enim homo animal est, non omne animal homo. TERTIO
VERO SECUNDUM QUENDAM ORDINEM PRIUS DICITUR, QUEMADMODUM ET IN DISCIPLINIS ET
IN ORATIONIBUS; IN DEMONSTRATIVIS ENIM DISCIPLINIS INEST PRIUS ET POSTERIUS
SECUNDUM ORDINEM (ELEMENTA ENIM PRIORA SUNT DESCRIPTIONIBUS SECUNDUM ORDINEM,
ET IN GRAMMATICA ELEMENTA PRIORA SUNT SYLLABIS), ET IN ORATIONIBUS SIMILITER
(EXORDIUM ENIM NARRATIONE PRIUS EST ORDINE). Ponit tertiam prioris significationem,
ut in geometria priora sunt, inquit, elementa descriptionibus. Elementa vero
ait quos terminos appellamus, id est ubi quid punctum sit, quid linea, quid
figura praedicitur. His enim cognitis et fideliter animo apprehensis, postea
omnes geometriae descriptiones fiunt, quae problemata et tbeoremata
nuncupantur. Ergo quoniam prius discuntur elementa, post ad descriptiones est
transitum, priora sunt elementa descriptionibus, ordine scilicet, quoniam ut
descriptio possit intelligi, prius elementa traduntur, et in grammatica quoque
prius singulae traduntur litterae quam quae ex his syllabae coniungitur,
quocirca ipso quoque ordine prior ea sunt syllabis. Rhetores vero non saepe a
narratione sed ab exordio agere causas incipiunt, ideo quod exordia narrationibus
priora sunt ordine, quare tertius modus prioris iste est qui secundum nexum
cuiusdam ordinis in qualibet arte est constitutus. AMPLIUS PRAETER HAEC OMNIA,
QUOD MELIUS ET HONORABILIUS EST, PRIUS NATURA ESSE VIDETUR; SOLENT AUTEM PLURES
HONORATIORES [MAGIS] ET QUOS IPSI MAXIME venERANTUR PRIORES ESSE DICERE; EST
AUTEM HIC MODUS PAENE ALIENISSIMUS. ATQUE HI QUIDEM QUI DICUNTUR MODI PRIORIS
ISTI SUNT. Dicit prius videri, quod neque secundum tempus aliquoties neque
secundum subsistendi consequentiam nec secundum ordinem sit sed quodcumque
pretiosius fuerit, prius esse videatur, ut sol, luna prior est, et anima
corpore, et animus anima. Hoc vero tali argumento probat, quod hi qui aliquos
venerantur, et honorabiliores existimant, dicant eos apud se esse priores, et
hi qui in rebus publicis plurimum possunt, priores dicuntur ab his qui eos
maxime venerantur. Sed ut ipse ait, alienissimus est a significatione prioris
hic quartus in nunc est dictus modus, etenim de his melius dici potest, ut
dicantur venerabiliores et honorabiles, ut vero priores dicantur, abusio potius
quam ulla proprietas est. Quintus modus quem ipse addidit huiusmodi est: VIDETUR
AUTEM PRAETER EOS QUI DICTI SUNT ALTER ESSE PRIORIS MODUS; EORUM ENIM QUAE
CONVERTUNTUR SECUNDUM ESSENTIAE CONSEQUENTIAM, QUOD ALTERIUS QUOMODOLIBET CAUSA
EST DIGNE PRIUS NATURA DICITUR. QUONIAM AUTEM SUNT QUAEDAM TALIA, MANIFESTUM
EST; NAM ESSE HOMINEM CONVERTITUR SECUNDUM SUBSISTENTIAE CONSEQUENTIAM AD VERUM
DE EO SERMONEM; NAM, SI EST HOMO, VERUS SERMO EST QUO DICIMUS QUONIAM EST HOMO,
ET CONVERTITUR (NAM, SI VERUS EST: SERMO QUO DICIMUS QUONIAM EST HOMO, HOMINEM
ESSE NECESSE EST); EST AUTEM VERUS SERMO NULLO MODO CAUSA SUBSISTENDI REM, RES
AUTEM VIDETUR QUODAMMODO CAUSA ESSE UT SERMO VERUS SIT; NAM, QUONIAM EST RES
VEL NON EST, VERUS SERMO VEL FALSUS DICITUR. QUARE SECUNDUM QUINQUE MODOS PRIUS
ALTERUM ALTERO DICITUR. Novimus quasdam res in praedicatione posse converti.
Quod si una earum quae convertuntur alteri causa est, et veluti naturalem
subsistentiam subministrat, illa naturaliter prius esse perhibetur. Ipse autem
aptissimo quod proposuit affirmavit exemplo. Nam si est aliqua res, verum est
de ea dicere, quoniam est. Rursus si de ea verum est dicere quoniam est, illam
ipsam rem esse necesse est: ut quoniam est homo, verum est dicere quoniam est
homo. Quod si verum est dicere quoniam est homo, nulla est dubitatio quin homo
sit. Ergo quoniam duo haeo sibimet convertuntur, respiciamus nunc quae sit
harum 286B causa alteri, ut subsistere valeat, atque ut essa possit. Video
autem rem dicto vero subsistentiae dare principium, nam quia homo est, idcirco
verum est dicere de eo quoniam est sed non idcirco homo est, quoniam de eo vere
dici potest, quoniam est. Res enim ut veritas adsit, dicto principium est sed
non ut res subsistat, vero efficitur dicto. Quocirca prius est, esse hominem,
posterius, verum de eo esse dictum. Idcirco quoniam quamvis convertantur, tamen
una harum rerum alteri subsistendi causa est. Ait enim id esse prius inter ea
quae convertuntur secundum essentiae consequentiam, quod alterius quomodolibet
causa est. Ut in hoc ipso sermone de homine, convertuntur utraque quidem sed
homo ut sit sermo verus, causa est atque principium. 286C Quod Aristoteles ita
ait: Est autem verus sermo nullo modo causa subsistendi rem. Res autem videtur
quodammodo causa esse ut sermo verus sit. Neque enim idcirco res est, quoniam
sermo est sed idcirco verus est sermo, quoniam res ipsa subsistit. Quocirca
quinque hi prioris modi sunt, quorum superius quattuor dixit, secundum tempus,
scilicet secundum id quod non convertitur ad subsistendi consequentiam,
secundum ordinem, secundum reuerentiam, et secundum conversionem, cum altera res
alii subsistendi causa est. Sed quoniam de priori dictum est, nunc de his quae
simul sunt incipit. DE MODIS SIMUL SIMUL AUTEM DICUNTUR SIMPLICITER ET PROPRIE
286D QUORUM GENERATIO IN EODEM TEMPORE EST; NEUTRUM ENIM NEUTRO PRIUS EST AUT
POSTERIUS; SIMUL AUTEM SECUNDUM TEMPUS ISTA DICUNTUR. Cum de prioribus
disputaret, illa propria priora esse contenderat, quae secundum vim
praecedentis temporis dicerentur, quare cum de his quae simul sun. disputat,
idem reuocat, et recte. Nam si maximum modum prioris solum efficiet tempus, cur
quoque non simul editam naturam tempus efficiet? Ait ergo, et simpliciter et proprie
dici simul esse ea, quae unius temporis ortu prolata sint, ut si illa sint
antiquiora atque priora, quaecumque non aequali sed praecedenti tempore
proferuntur, quae se temporibus non praecedunt, rectissime simul esse ponuntur.
Quae enim uno tempore edita atque prolata sunt, illa secundum tempus simul esse
dicuntur, id est simul naturale principium substantiamque sortitu, atque haec
quidem secundum tempus simul esse dicuntur. Secundum naturam vero simul esse
perhibentur, quaecumque invicem ad se convertuntur, cum altera res alteri
subsistendi, neque causa sit, neque principium, ut sunt huiusmodi, duplum et
medium: nam cum sit duplum, medium est; cum rursus sit medium, duplum est.
Seruus quoque et dominus eodem modo sunt, filius quoque et pater. Haec enim
quaecumque illata quidem inferunt alia, sublata vero aut erunt simul, sibimet
semper invicem convertuntur: nam si dicam patrem, filium quoque intelligi
necesse est; si dixero filium, pater mox sub intelligentiam cadit. Quod si
alterum sustulero, utraque perimo: nam si tollam filium, pater non est; si
patrem abstulero, filium quoque perire necesse est. Atque haec ita sibimet ipsa
convertuntur, ut tamen altera res alteri causa penitus non sit: nam quoniam
pater filio in praedicatione convertitur manifestum est sed neque pater fiiio
causa est ut sit, nec filius patri, hoc autem huiusmodi est. Si Aeneas habuit
Ascanium filium, non dicimus, quoniam non fuit Aeneas causa ut esset Ascanius
sed non fuit pater causa ut esset filius. Nam quod dico Ascanius, quaedam
propria substantia est, quod dico filius, esse non potest, nisi ad aliquid
referatur, et cum Aeneam nomino, substantiam dixi, si patrem appello, nulla
ratione constat, nisi ad filium referatur. Igitur causa fuit Aeneas ut esset Ascanius sed
non est causa pater ut esset filius. Pater namque tunc fit cum filius fuerit.
Quod si haec tempore ipso priora non sunt, causa autem cuiuslibet rei prior est
quam illa cuius causa est, ut oriatur, nulla dubitatio est, quin pater atque
filius, quae utraeque praedicationes aequales sunt tempore, neutra neutri causa
sit, cum tamen substantiae ipsae sibi ut sint, causa sint praedicationis. Nec
ullo modo simile debet videri ei quod paulo ante dictum est de homine, esse
verum de eo sermonem, scilicet quoniam est. Illic enim cum res esset, tunc
poterat esse verus de ea sermo. Prius enim est ut sit aliquid, post vero ut de
eo verum aliquid esse dicatur. Nunc vero non ita est ut prius aliquis sit
pater, post vero filius. Mox enim ut pater est, filium esse necesse est, mox ut
est filius, patris sine dubio praedicatio consequitur, quemadmodum ergo iste
modus fit, qui scilicet simul secundum naturam est, Aristoteles ita pronuntiat.
NATURALITER AUTEM SIMUL SUNT QUAECUMQUE CONVERTUNTUR QUIDEM SECUNDUM
SUBSISTENDI CONSEQUENTIAM, SI NULLO MODO ALTERUM ALTERI SUBSISTENDI CAUSA SIT,
UT DUPLUM ET MEDIUM; CONVERTUNTUR ENIM ISTA (NAM CUM SIT DUPLUM EST MEDIUM, ET
CUM SIT MEDIUM EST DUPLUM), NEUTRUM VERO NEUTRI SUBSISTENDI CAUSA EST. In his
quae ita priora esse dicebatur, ut couuerterenlur, quamvis secundum essentiam
eorum consequentia esset, tamen quia in his alia res alii causa atque
principium est, hoc erat quod una prior esse 288A videretur, ea quidem cuius
causa erat. Quod distat ab iis quae convertuntur, et se invicem auferunt, quae
cum neutra neutri causa sit, et tamen convertuntur, digne simul naturaliter
esse perhibentur.ET EA QUAE EX EODEM GENERE IN CONTRARIUM DIVIDUNTUR SIMUL
NATURA ESSE DICUNTUR. IN CONTRARIUM VERO DIVIDI DICUNTUR SECUNDUM EANDEM
DIVISIONEM, UT VOLATILE, GRESSIBILE ET AQUATILE; HAEC ENIM IN CONTRARIUM
DIVIDUNTUR, CUM EX EODEM GENERE SINT; ANIMAL ENIM DIVIDITUR IN VOLATILE,
GRESSIBILE ET AQUATILE, ET NULLUM HORUM PRIUS EST VEL POSTERIUS SED SIMUL HAEC
VIDENTUR ESSE NATURA. Tertium modum eorum quae simul sunt hunc addidit, illa
quoque simul esse, quae aequali divisione sub genere ponantur, ut si ponat quis
animal genus hominis et equi, hominem vero et equum a genere, id est ab animali
dividat, homo vero et equus quoniam sub eodem genere sunt, simul esse natura
dicuntur. Et conveniens regula est in omnibus quibuscumque generibus, cum enim
specierum divisiones fiunt, illic species natura simul sunt, et si sub his
ipsis speciebus quaedam alia ponantur, inter se etiam ipsa simul esse natura
dicuntur. Dividatur enim genus, id est animali in volatile atque in gressibile,
et quoniam sunt sub eodem genere, simul natura sunt. Et si quid horum in
subiectas partes speciesque solvatur, ut volutile quidem in his avibus quae
seminibus uescuntur, et in iis quae carnibus, et in his quae herbis, hae tres
species rursus, quae sub volatili sunt, simul esse naturaliter appellantur, quod
Aristoteles ita dicit. DIVIDITUR AUTEM ET UNUMQUODQUE EORUM IN SPECIES ITERUM
SECUNDUM EANDEM DIVISIONEM, UT GRESSIBILE ANIMAL ET VOLATILE ET AQUATILE. ERUNT
IGITUR ET ILLA SIMUL NATURA, QUAECUMQUE EX EODEM IPSO GENERE SECUNDUM EANDEM
SUBDIVISIONEM SUNT, GENERA AUTEM SEMPER PRIORA SUNT; NON ENIM CONVERTUNTUR
SECUNDUM SUBSTANTIAE CONSEQUENTIAM, UT AQUATILE QUIDEM CUM SIT EST ANIMAL,
ANIMAL VERO CUM SIT, NON NECESSE EST ESSE AQUATILE. SIMUL ERGO NATURA ESSE
DICUNTUR QUAECUMQUE CONVERTUNTUR QUIDEM SECUNDUM ESSENTIAE CONSEQUENTIAM, NULLO
AUTEM MODO ALTERUM ALTERI SUBSISTENDI CAUSA EST, ET EX EODEM GENERE QUAE IN
CONTRARIUM SIBI DIVIDUNTUR; SIMPLICITER AUTEM SIMUL SUNT QUORUM GENERATIO IN
EODEM TEMPORE EST. Atque idcirco fieri non potest ut genus habeat 288D unam
speciem. Nam si quaecumque sub genere sunt, simul sunt. Simul autem nisi plura
esse non possunt, genus igitur sub se unam speciem habere non potest Si enim
una fuerit, fieri non potest ut simul esse dicatur, quia illud est, quod eub
eodem genere quaedam res solent quae simul sint naturaliter inveniri. Sed haec
de speciebus. Genera autem semper priora sunt, non enim convertuntur secundam
subsistentiae consequentiam. Prioris unus modus est secundum quem illa priora
esse dicerentur quaecumque ad subsistendum nullo modo converterentur, quod hoc
idem in generibus cadit. Genera enim non convertuntur ad eubsistentiae
consequentiam hoc modo. Sit enim animal genus, homo vero species. Cum vero dico
hominem esse, animal quoque esse 289A consequitur. Si animal dixero, ad hominem
subsistentiae consequentia non convertitur. Potest enim esse animal, non tamen
homo. Quocirca ab animali ad hominem non convertitur subsistentiae consequentia.
Quod si posito homine animal constat, animali vero nominato non est necesse
hominem esse, animal est prive homine. Illa quoque priorum descriptio est, quod
ea quae sunt priora sublata quidem auferunt, illata non inferunt Animal enim
sublatum secum quoque hominem tollet, illatum vero ut dicatur esse animal, non
secum statim hominem infert. Posteriora vero et diverso sunt. Illata enim simul
inferunt, sublata non auferunt. Dictus quidem homo, simul secum animal infert,
omnis namque homo animal est. Quod si homo substantialiter auferatur, 289B non
est necesse animal quoque autem, quod hoc nomen animalis in pluribus speciebus
valet aptari. Quod si ita contingit, sublato homine permanebit animal. Quocirca
concludit tres esse species eorum quae simul sunt secundum tempus, secundum
naturam cum ulraque ita convertuntur, ut neutra neutri causa sit. Tertium genus
est secundum eamdem sub eodem genere divisionem. Quoniam in faciendo atque
patiendo inerat quidam motus, facere autem et pati praedicamentis ad iunxerat,
idcirco nunc de motibus tractat, et sex numero esse pronuntiat. DE SPECIEBUS
MOTUS MOTUS VERO SUNT SPECIES SEX: GENERATIO, CORRUPTIO, CREMENTUM, DIMINUTIO,
COMMUTATIO, SECUNDUM LOCUM TRANSLATIO. ALII QUIDEM MOTUS MANIFESTUM EST QUONIAM
A SE INVICEM DIVERSI 289C SUNT; NEQUE ENIM EST GENERATIO CORRUPTIO, NEC
CREMENTUM DIMINUTIO NEC SECUNDUM LOCUM TRANSLATIO; SIMILITER AUTEM ET CAETERAE.
In physicis Aristoteles motus species alia ratione partitus est. Ait enim aliud
esse permutationem, aliud motum, et permutationis quidem duas esse species ait
generationem et corruptionem. Motus verotres secundum quantitatem, secundum
qualitatem, secundum locum. Igitur, quoniam hic liber ad introductionem
quodammodo factus est, noluit nimis divisionis attenuare rationem, ne
ingredientium animos subtiliori divisione confunderet: facit igitur divisionem
motus hoc modo. Est enim una species motus secundum substantiam, alia secundum
quantitatem, alia secundum qualitatem, alia secundum locum. Et secundum
substantiam quidem est generatio et corruptio, haec enim utraque in substantia
fiunt. Nam et secundum substantiam generatur aliquid, et secundum substantiam
corrumpitur. Secundum quantitatem vero, ut crementum et diminutio. Etenim
secundum quantitatem vel aucta crevisse, vel detracta diminuta esse dicuntur.
Secundum qualitatem vero quae dicitur commutatio, secundum aliquas scilicet
passiones, quas qualitates esse manifestum est. Secundum locum vero, ut intus
in longitudinem, vel in curuaturam flexus; et intus quidem in longitudinem est
ut a sursum in deorsum, a prioribus retrorsum, a dextra in sinistram; et rursus
si haec convertas et in directum pergas, idem motus 290A erunt. Illud quoque
verum est has esse omnes species motus, nullo namque sibi participant, nisi
solo generis nomine, quod motus dicuntur nam neque generatio idem est quod
corruptio, namque generatio est in substantia ingressus, corruptio vero ex
substantia egressus. Nec diminutio idem quod crementum, nec secundum locum
translatio alicui superiorum consimilis est. Commutatio autem habet forte
aliquam dubitationem, quod non videatur a superioribus discrepare, quam
quaestionem ita proposuit. IN COMMUTATIONE VERO EST ALIQUA DUBITATIO, NE FORTE
NECESSE SIT QUOD COMMUTATUR SECUNDUM ALIQUEM RELIQUORUM MOTUUM COMMUTARI. HOC
AUTEM NON EST VERUM; PAENE ENIM SECUNDUM OMNES PASSIONES VEL 290B MULTAS
COMMUTARI NOBIS CONTINGIT NULLO ALIORUM MOTUUM COMMUNICANTE; NAM NEQUE CRESCERE
NECESSE EST QUOD SECUNDUM PASSIONEM MOVETUR NEC DIMINUI, SIMILITER AUTEM ET IN
ALIIS: QUARE DIVERSUS ERIT MOTUS AB ALIIS COMMUTATIONIBUS (NAM SI IDEM ESSET,
OPORTERET OMNE QUOD COMMUTATUR MOX AUT CRESCERE AUT MINUI AUT ALIQUEM ALIORUM
MOTUUM CONSEQUI; SED NON EST NECESSE). SIMILITER AUTEM ET QUOD CRESCIT VEL
SECUNDUM QUEMLIBET ALTERUM MOTUM MUTATUR. In commutatione vero est aliqua
dubitatio, ne forte necesse sit quod commutatur secundum aliquem reliquorum
motaum commutari. Nam si omne quod commutatur, aut generatur, aut corrumpitur,
aut minuitur aut crescit, aut id secundum locum transferri 290C necesse est,
dubium non est nihil a superioribus caeteris hanc differe speciem, qua secundum
commutationem dicitur; quod Aristoteles respuit, dicens: HOC AUTEM NON EST
VERUM. Sed quoniam quod oommutatur non omnino neque generatur, neque
corrumpitur: ut qui in sole diutius stetit, si ex candido niger est factus,
commutatus quidem secundum colorem dicitur, non tamen generatus est aut
corruptus, nec vero illi aliquod vel crementum factum est vel diminutio sed nec
loci translatio nulla est, potest enim aliquis uno eodemque loco consistens,
aliquibus extrinsecus venientibus passionibus permutari, potest quoque et
crescere et decrescere, praeter qualitatis commutationem: quod ipse Aristoteles
ita pronuntiat. SED SUNT QUAEDAM QUAE CRESCUNT ET NON COMMUTANTUR, UT QUADRATUM
CIRCUMPOSITO GNOMONE CREVIT QUIDEM SED COMMUTATUM NON EST; SIMILITER AUTEM ET
IN ALIIS HUIUSMODI. QUARE A SE INVICEM MOTUS ISTI DIVERSI SUNT. Quod dicit tale
est: Si quadrato, inquit, addatur gnomo, crescit quidem quadratus, non tamen
commutatur. Ideoque sublato gnomone quadratus diminuitur sed non commutatur. Si
enim quadratus a b c d, et ducatur ei angularis b c, et dividantur quattuor
latera a c, a b, b d, a c, in aequalia g e h f punctis, et ducantur g h f e
lineae. Divisus igitur quadratus a d in quattuor quadratos qui sunt e g, f g, e
h, h f, quorumlibet tres qui circa eamdem angularem sunt si demantur, figura
ipsa gnomo vocatur. ut si quis tollat hos tres, e g, g f, f h, invenitur m n
291A gnomo, qui m n gnomo separatur a b e h quadrato. Totus quidem a d
quadratus imminutus est, qui ex tam magno factus est paruus, non tamen formam
tetragoni commutavit. Quod si e h tetragonus solus sit, et ei circumponatur
gnomo, qui est m n, crevit quidem tetragonus, et maior factus est sed non
commutatus est. Omnes enim tetragoni sibi sunt propria qualitate consimiles.
Quod si commutatio huiusmodi motus esset, ut non omnino a superioribus
separaretur, nulla esset dubitatio quin semper oporteret quidquid commutatur
secundum aliquem priorum motuum modum commutari. Ita ut aut nasceretur, aut
corrumperetur, aut minveretur, aut cresceret, aut secundum locum fieret aliqua
permutatio. Quod quoniam non est, ab omnibus superioribus 291B motibus haec
motus species distat. Sed monstratum superius est quinque superiores motus
species a se omni ratione substantia, discrepare. Quocirca distant a se
similiter hi sex motus, atque diversi sunt. SIMPLICITER AUTEM MOTUS QUIETI
CONTRARIUS EST; SINGULIS VERO MOTIBUS, GENERATIONI QUIDEM CORRUPTIO, DIMINUTIO
VERO CREMENTO, SECUNDUM LOCUM TRANSLATIONI SECUNDUM LOCUM QUIES. MAXIME AUTEM
VIDETUR OPPONI IN CONTRARIUM LOCUM PERMUTATIO, UT DE EO QUOD EST DEORSUM AD ID
QUOD EST SURSUM ET DE EO QUOD EST SURSUM AD ID QUOD EST DEORSUM. Nunc iam
motuum contrarietates exsequitur, et ipsi 291D quidem generi, id est motui,
dicit quietem esse contrariam, habet enim motus quietem contrariam. Singulis
vero speciebus motuum motus ipsi contrarii sunt, ut generationi corruptio, et
cum generatio sit motus atque corruptio, utraque tamen sibimet contraria sunt,
cremento quoque diminutio contraria est. Quare diverso modo hae species motus
contrarietstem habent, quam genus dudum babere monstravimus: motus enim ipse
habet quietem contrariam. Specierum vero motibus non quies tantum sed alii
motus contrarii sunt, ut generationi corruptio et cremento diminutio, secundum
vero locum translationis contrarietas similis est generi. Nam et ipsa habet
contrariam secundum locum quietem, contrarium namque est moveri de loco in
locum, et 292A non moveri, et est non moveri quidem secundum locum quies,
moveri vero secundum locum translation. Maxime autem, inquit, secundum locum
mutationi, contraria est in contrarium locum permutatio. Ut si qua res sursum
sit atque ibi maneat, et sit quieta, postea sit ei motus talis, ut deorsum
moveatur, quamquam ipsi superiori motui quies contraria sit, multo magis quidem
huiusmodi motus, qui in contrarium fit locum, illi superiori motui contrarius
est. Atque hoc quidem et in aliis motibus accidit: ut si quis sit ad dexteram,
si ei in sinistram motus sit, in contrarium locum factus dicitur motus. Atque
hoc idem id aliis motibus licet videre; sed Aristoteles dubitat si reliquo
motui, id est commutationi, aliquid possit esse contrarium, quam quaestionem
ita proponit: RELIQUO VERO DE HIS QUI ASSIGNATI SUNT MOTUI NON EST FACILE
ASSIGNARE QUID SIT CONTRARIUM, VIDETUR AUTEM NEQUE ESSE ALIQUID EI CONTRARIUM,
NISI QUIS OPPONAT SECUNDUM QUALITATEM QUIETEM SECUNDUM QUALITATEM TRANSLATIONI
QUAE IN CONTRARIUM, QUEMADMODUM ETIAM IN EA QUAE EST SECUNDUM LOCUM TRANSLATIONE
SECUNDUM LOCUM QUIETEM VEL IN CONTRARIUM LOCUM TRANSLATIONEM (EST ENIM
COMMUTATIO TRANSLATIO SECUNDUM QUALITATEM). Ex similitudine motuum
contrarietates quoque colligimus. Nam quoniam superius motui secundum locum
contrariam reperit secundum locum quietem, et quoniam omnis commutatio quae
secundum aliquam passionem fit secundum qualitatem commutatur, 292C motus eius
contrarietatem posuit secundum qualitatem quietem: ut si lapis cum frigidus
est, si ita permaneat, qualitas illa mansit et quievit, quod si tepeat,
qualitas illa commutat est, et est ipsa commutatio contraria, et factus est
quidem motus, et in tepore lapidis secundum qualitatem facta est permutatio,
fuit autem in frigore quies secundum eamdem qualitatem. Quocirca licet videatur
hic motus quidem omnino contrarium non habere, tamen, sicut superius dictum est
secundum locum translationi contrariam esse secundum locum quietem, cur non
quoque secundum qualitatem commutationi dicatur quies secundum qualitatem esse
contraria? Definitio namque commutationis est translatio secundum qualitatem,
cum enim qualitas cuiuslibet rei movetur, fit translatio, scilicet secundum
qualitatem. Quod si maxime videatur secundum locum translationi esse contraria,
non solum secundum locum quies sed etiam in contrarium locum translatio,
secundum qualitatem quoque mutationi non solum erit contraria secundum
qualitatem quies sed maxime in contrariam qualitatem commutatio: ut ei quid cum
est album, si rubrum fiat, quieti quidem ei quae in albo colore poterat
permanere contraria fuit qualitatis ipsa mutatio, ut ex albo in rubrum
mutaretur; si quid enim ex albo vertatur in nigrum, illud maxime permutatur, et
illud superiori mutationi contrarium est, quoniam permutatum est in contrariam
qualitatem. Atque hoc est quod ait: QUARE OPPONITUR EI SECUNDUM QUALITATEM
QUIES VEL IN CONTRARIUM QUALITATIS TRANSLATIO, UT ALBUM FIERI QUOD EST NIGRUM;
COMMUTATUR ENIM, IN CONTRARIUM QUALITATIS FACTA TRANSLATIONE. Id quoque
apertissimo uulgatur exemplo. Quare quoniam de motibus expeditum est, habendi
aequivocationem quae sequitur explicemus. DE MODIS HABERE HABERE SECUNDUM
PLURES MODOS DICITUR AUT ENIM UT HABITUM VEL AFFECTIONEM VEL ALIAM ALIQUAM
QUALITATEM (DICIMUR ENIM SCIENTIAM HABERE ET VIRTUTEM); AUT UT QUANTITATEM, UT
QUAM QUISQUE HABET MAGNITUDINEM (DICITUR ENIM BICUBITAM VEL TRICUBITAM HABERE
MAGNITUDINEM); AUT CIRCA CORPUS UESTITUM AUT TUNICAM; AUT IN PARTE (UT IN MANU
ANULUM); AUT PARTEM (UT MANUM VEL PEDEM); AUT IN UASE (UT MODIUS TRITICUM VEL
DOLIUM VINUM; VINUM ENIM DOLIUM HABERE DICITUR, ET MODIUS TRITICUM; HAEC IGITUR
HABERE DICUNTUR UT IN VASE); VEL UT POSSESSIONEM (HABERE ENIM DOMUM VEL AGRUM
DICIMUR). DICIMUR VERO ET HABERE UXOREM ET UXOR VIRUM; VIDETUR AUTEM
ALIENISSIMUS ESSE HABENDI MODUS QUI NUNC DICTUS EST; NIHIL ENIM ALIUD HABERE UXOREM
SIGNIFICAT QUAM COHABITARE. FORTASSE AUTEM ET ALII HABENDI MODI vidEBUNTUR; QUI
AUTEM SOLENT DICI PAENE OMNES SUNT ANNUMERATI. Aequivocum esse habendi modum
manifestum est, 293C habere enim ita multis dicitur modis, ut tamen aequivoce
praedicetur. Dicimur enim habere aliquam qualitatem, ut habitum vel
dispositionem. Dicimur quoque habere scientiam vel virtutem; quantitatem quoque
habere perhibemur, dicimur enim in mensura habere quinque vel quattuor pedes.
Necnon etiam in ipsis partibus corporis aliquid, et ipsas partes habere
praedicamur, dicimur enim et habere digitos, et in digito annulos. Circa corpus
quoque aliquid habere dicimur, ut tunicam, vel quodlibet aliud uestimentum.
Necnon etiam in uase haberi aliquid dicitur, ut triticum in modio, et vinum in
dolio; haec, scilicet, ita haberi dicuntur, ut in uase. Dicitur etiam quis
habere uxorem, quae, scilicet significatio nulli supradictae communis est sed
(ut ipsi Aristoteli videtur) longe diversa est haec significatio ab habendi
praedicamento; non enim proprie habemus uxores sed quod habere quis dicatur
uxorem, hoc significat habitare cum eo uxorem, habere enim habitare dicimus, ut
est Socratem habent, id est cum Socrate habitant atque eum colunt. Quare ipse
quoque Aristoteles inquit esse aliquos fortasse praeter eos qui dicantur
habendi modos, hortaturque nos ad ulteriorem aliquam inquisitionem, ut nos
quoque quaeramus per quos, praeter priores dictos modos, alios possit habere
praedicari. Et de hac aequivocatione quidem habendi sufficienter dictum est. Sed
forte quis dubitet cur cum habere superius in genere nominaverit, nunc id ipsum
aequivocum ponat sed haec quaestio ita solvitur. Non absurdum est idem
praedicamentum nunc univoce, nunc aequivoce praedicari. Univoce quidem ut
superius cum eiusdem specierum exempla proposuit, ut est calceatum esse vel
armatum, horum enim talium genus est. Aequivoce vero ut in his modis quos
superius exposuimus. Quod si et habet aliquas proprias species habendi
praedicatio, dicitur autem et ipsum nomen multipliciter, nihil est incongruum
in genere numerari, sufficit enim ad demonstrandum genus esse et habendi
praedicationem quod sub se aliquas partes speciesque contineat. EXPLICIT
FELICITER. Alexander in commentariis suis hac se impulsum causa
pronuntiat sumpsisse longissimum expositionis laborem, quod in multis ille a
priorum scriptorum sententiis dissideret: mihi maior persequendi operis causa
est quod non facile quisquam vel transferendi vel etiam commentandi continuam
sumpserit seriem – nisi quod Vetius Praetextatus priores ƿ postremosque
analyticos non vertendo Aristotelem Latino sermoni tradidit sed transferendo
Themistium, quod qui utrosque legit facile intellegit; Albinus quoque de isdem
rebus scripsisse perhibetur, cuius ego geometricos quidem libros editos scio,
de dialectica vero diu multumque quaesitos reperire non valui, sive igitur ille
omnino tacuit, nos praetermissa dicemus, sive aliquid scripsit, nos quoque
docti viri imitati studium in eadem laude versabimur. Sed quamquam multa sint
Aristotelis quae subtilissima philosophiae arte celata sint, hic tamen ante
omnia liber nimis et acumine sententiarum et verborum brevitate constrictus
est. Quocirca plus hic quam in decem praedicamentis expositione sudabitur. Prius
igitur quid vox sit definiendum est. Hoc enim perspicuo et manifesto omnis
libri patefiet intentio. Vox est aeris per linguam percussio quae per quasdam
gutturis partes, quae arteriae vocantur, ab animali profertur. Sunt enim quidam
alii soni, qui eodem perficiuntur flatu, quos lingua non percutit, ut est
tussis. Haec enim flatu fit quodam per arterias egrediente sed nulla linguae
impressione formatur atque ideo nec ullis subiacet elementis, scribi enim nullo
modo potest. Quocirca vox haec non dicitur sed tantum sonus. Illa quoque potest
esse definitio vocis, ut eam dicamus sonum esse cum quadam imaginatione
significandi. Vox namque cum emittitur, significationis alicuius causa
profertur. Tussis vero cum sonus sit, nullius significationis causa subrepit ƿ
potius quam profertur. Quare quoniam noster flatus ita sese habet ut si ita
percutitur atque formatur ut eum lingua percutiat, vox sit: si ita percutiat ut
terminato quodam et circumscripto sono vox exeat, locutio fit quae Graece
dicitur *lexis*. Locutio enim est articulata vox – neque enim hunc sermonem (id
est *lexin*) dictionem dicemus, idcirco quod *phasin* dictionem interpretamur,
*lexin* vero locutionem – cuius locutionis partes sunt litterae, quae cum
iunctae fuerint unam efficiunt vocem coniunctam compositamque, quae locutio
praedicatur. Sive autem aliquid quaecumque vox significet, ut est hic sermo
'homo'; sive omnino nihil; sive positum alicui nomen significare possit, ut est
'blityri' (haec enim vox per se cum nihil significet, posita tamen ut alicui
nomen sit significabit); sive per se quidem nihil significet, cum aliis vero
iuncta designet, ut sunt coniunctiones – haec omnia locutiones vocantur, ut sit
propria locutionis forma vox composita quae litteris describatur. Ut igitur sit
locutio, voce opus est – id est eo sono quem percutit lingua, ut et vox ipsa
sit per linguam determinata in eum sonum qui inscribi litteris possit. Sed ut
haec locutio significativa sit, illud quoque addi oportet, ut sit aliqua
significandi imaginatio, per quam id quod in voce vel in locutione est
proferatur: ut certe ita dicendum sit: si in hoc flatu, quem per arterias
emittimus, sit linguae sola percussio, vox est; sin vero talis percussio sit ut
in litteras redigat sonum, locutio; quod si vis quoque quaedam imaginationis
addatur, ƿ illa significativa vox redditur. Concurrentibus igitur his tribus:
linguae percussione, articulato vocis sonitu, imaginatione aliqua proferendi
fit interpretatio. Interpretatio namque est vox articulata per se ipsam
significans. Quocirca non omnis vox interpretatio est. Sunt enim caeterorum
animalium voces, quae interpretationis vocabulo non tenentur. Nec omnis locutio
interpretatio est, idcirco quod (ut dictum est) sunt locutiones quaedam quae
significatione careant et cum per se quaedam non significent, iunctae tamen cum
aliis significant, ut coniunctiones. Interpretatio autem in solis per se
significativis et articulatis vocibus permanet. Quare convertitur, ut quidquid
sit interpretatio, illud significet, quidquid significat, interpretationis
vocabulo nuncupetur. Unde etiam ipse quoque Aristoteles in libris quos de
poetica scripsit locutionis partes esse syllabas vel etiam coniunctiones
tradidit, quarum syllabae in eo quod sunt syllabae nihil omnino significant,
coniunctiones vero consignificare quidem possunt, per se vero nihil designant.
Interpretationis vero partes hoc libro constituit nomen et verbum, quae
scilicet per se ipsa significant, nihilominus quoque orationem, quae et ipsa
cum vox sit ex significativis partibus iuncta significatione non caret. Quare
quoniam non de oratione sola sed etiam de verbo et nomine, nec vero de sola
locutione sed etiam de significativa locutione quae est interpretatio hoc libro
ab Aristotele tractatur, idcirco quoniam in ƿ verbis atque nominibus et in
significativis locutionibus nomen interpretationis aptatur, a communi nomine
eorum, de quibus hoc libro tractabitur, id est ab interpretatione, ipse quoque
"De interpretatione" liber inscriptus est. (Cuius expositionem nos
scilicet quam maxime a Porphyrio quamquam etiam a caeteris transferentes Latina
oratione digessimus; hic enim nobis expositor et intellectus acumine et
sententiarum dispositione videtur excellere.) Erunt ergo interpretationis duae
primae partes nomen et verbum. His enim quidquid est in animi intellectibus
designatur; his namque totus ordo orationis efficitur. Et in quantum vox ipsa
quidem intellectus significat, in duas (ut dictum est) secatur partes, nomen et
verbum, in quantum vero vox per intellectuum medietatem subiectas intellectui
res demonstrat, significantium vocum Aristoteles numerum in decem praedicamenta
partitus est. Atque hoc distat libri huius intentio a praedicamentorum in
denariam multitudinem numerositate collecta, ut hic quidem tantum de numero
significantium vocum quaeratur, quantum ad ipsas attinet voces, quibus significativis
vocibus intellectus animi designentur, quae sunt scilicet simplicia quidem
nomina et verba, ex his vero compositae orationes: praedicamentorum vero haec
intentio est: de significativis rerum vocibus in tantum, quantum eas medius
animi significet intellectus. Vocis enim quaedam qualitas est nomen et verbum,
quae nimirum ipsa illa decem praedicamenta significant. Decem namque
praedicamenta numquam sine aliqua verbi qualitate vel nominis proferentur.
Quare erit libri huius intentio de significativis vocibus in tantum, quantum
conceptiones ƿ animi intellectusque significent. De decem praedicamentis autem
libri intentio in eius commentario dicta est, quoniam sit de significativis
rerum vocibus, quot partibus distribui possit earum significatio in tantum, quantum
per sensuum atque intellectuum medietatem res subiectas intellectibus voces
ipsae valeant designare. In opere vero de poetica non eodem modo dividit
locutionem sed omnes omnino locutionis partes apposuit confirmans esse
locutionis partes elementa, syllabas, coniunctiones, articulos, nomina, casus,
verba, orationes. Locutio namque non in solis significativis vocibus constat
sed supergrediens significationes vocum ad articulatos sonos usque consistit.
Quaelibet enim syllaba vel quodlibet nomen vel quaelibet alia vox, quae scribi
litteris potest, locutionis nomine continetur, quae Graece dicitur *lexis*. Sed
non eodem modo interpretatio. Huic namque non est satis, ut sit huiusmodi vox
quae litteris valeat annotari sed ad hoc ut aliquid quoque significet.
Praedicamentorum vero in hoc ratio constituta est, in quo hae duae partes
interpretationis res intellectibus subiectas designent. Nam quoniam decem res
omnino in omni natura reperiuntur, decem quoque intellectus erunt, quos
intellectus quoniam verba nominaque significant, decem omnino erunt
praedicamenta, quae verbis atque nominibus designentur, duo vero quaedam id est
nomen et verbum, quae ipsos significent intellectus. Sunt igitur elementa
interpretationis verba et nomina, propriae vero partes quibus ipsa constat
interpretatio sunt orationes. Orationum vero aliae sunt perfectae, aliae
imperfectae. Perfectae sunt ex quibus plene id quod dicitur valet intellegi;
imperfectae in quibus aliquid adhuc plenius animus exspectat audire, ut est:
Socrates cum Platone nullo enim addito orationis intellectus pendet ac
titubat et auditor aliquid ultra exspectat audire. Perfectarum vero orationum
partes quinque sunt: deprecativa ut: Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris
ullis, Da deinde auxilium, pater atque haec omina firma imperativa ut:
Vade age, nate, voca Zephyros et labere pennis interrogativa ut: Dic
mihi, Damoeta, cuium pecus? An Meliboei? vocativa : O pater, o hominum
rerumque aeterna potestas enuntiativa, in qua veritas vel falsitas
invenitur, ut: Principio arboribus varia est natura serendis. Huius autem
duae partes sunt. Est namque et simplex oratio enuntiativa et composita.
Simplex ut: ‘Dies est’, ‘Lucet’, conposita ut: ‘Si dies est, lux est.’ In hoc
igitur libro Aristoteles de enuntiativa simplici oratione disputat et de eius
elementis, nomine scilicet atque verbo. Quae quoniam et significativa sunt et
significativa vox articulata interpretationis nomine continetur, de communi (ut
dictum est) vocabulo librum de interpretatione appellavit. Et Theophrastus
quidem in eo libro, quem de affirmatione et negatione composuit, de enuntiativa
oratione tractavit. Et Stoici quoque in his libris, quos *Peri axiomaton*
appellant, de isdem ƿ nihilominus disputant. Sed illi quidem et de simplici et
de non simplici oratione enuntiativa speculantur, Aristoteles vero hoc libro
nihil nisi de sola simplici enuntiativa oratione considerat. Aspasius quoque et
Alexander sicut in aliis Aristotelis libris in hoc quoque commentarios
ediderunt sed uterque Aristotelem de oratione tractasse pronuntiat. Nam si
oratione aliquid proferre (ut aiunt ipsi) interpretari est, de interpretatione
liber nimirum veluti de oratione perscriptus est, quasi vero sola oratio ac non
verba quoque et nomina interpretationis vocabulo concludantur. Aeque namque et
oratio et verba ac nomina, quae sunt interpretationis elementa, nomine
interpretationis vocantur. Sed Alexander addidit imperfecte sese habere libri
titulum: neque enim designare, de qua oratione perscripserit. Multae namque (ut
dictum est) sunt orationes; sed adiciendum vel subintellegendum putat de
oratione illum scribere philosophica vel dialectica, id est qua verum falsumque
valeat expediri. Sed qui semel solam orationem interpretationis nomine vocari
recipit, in intellectu quoque ipsius inscriptionis erravit. Cur enim putaret
imperfectum esse titulum, quoniam nihil de qua oratione disputaret adiecerit?
Ut si quis interrogans "Quid est homo?" alio respondente
"Animal" culpet ac dicat imperfecte illum dixisse, quid sit, quoniam
non sit omnes differentias persecutus. Quod si huic, id est homini, sunt
quaedam alia communia ad nomen animalis, nihil tamen impedit perfecte
demonstrasse, quid homo esset, eum qui animal dixit: sive enim differentias
addat quis sive non, hominem animal esse necesse est. Eodem quoque modo et de
oratione, si quis hoc concedat primum, nihil aliud interpretationem dici nisi
orationem, ƿ cur qui de interpretatione inscripserit et de qua interpretatione
dicat non addiderit culpetur, non est. Satis est enim libri titulum etiam de
aliqua continenti communione fecisse, ut nos eum et de nominibus et verbis et
de orationibus, cum haec omnia uno interpretationis nomine continerentur, supra
fecisse docuimus, cum hic liber ab eo de interpretatione notatus est. Sed quod
addidit illam interpretationem solam dici, qua in oratione possit veritas et
falsitas inveniri, ut est enuntiativa oratio, fingentis est (ut ait Porphyrius)
significationem nominis potius quam docentis. Atque ille quidem et in
intentione libri et in titulo falsus est sed non eodem modo de iudicio quoque
libri huius erravit. Andronicus enim librum hunc Aristotelis esse non putat,
quem Alexander vere fortiterque redarguit. Quem cum exactum diligentemque
Aristotelis librorum et iudicem et repertorem iudicarit antiquitas, cur in
huius libri iudicio sit falsus, prorsus est magna admiratione dignissimum. Non
esse namque proprium Aristotelis hinc conatur ostendere, quoniam quaedam
Aristoteles in principio libri huius de intellectibus animi tractat, quos
intellectus animae passiones vocavit, et de his se plenius in libris de anima
disputasse commemorat. Et quoniam passiones animae vocabant vel tristitiam vel
gaudium vel cupiditatem vel alias huiusmodi affectiones, dicit Andronicus ex
hoc probari hunc librum Aristotelis non esse, quod de huiusmodi affectionibus
nihil in libris de anima tractavisset – non intellegens in hoc libro
Aristotelem passiones animae non pro affectibus sed pro intellectibus posuisse.
His Alexander multa alia addit argumenta, cur hoc opus Aristotelis maxime esse
videatur. Ea namque dicuntur hic, quae sententiis Aristotelis quae sunt de
enuntiatione ƿ consentiant; illud quoque, quod stilus ipse propter brevitatem
pressior ab Aristotelis obscuritate non discrepat; et quod Theophrastus, ut in
aliis solet, cum de similibus rebus tractat, quae scilicet ab Aristotele ante
tractata sunt, in libro quoque de affirmatione et negatione, isdem aliquibus
verbis utitur, quibus hoc libro Aristoteles usus est. Idem quoque Theophrastus
dat signum hunc esse Aristotelis librum: in omnibus enim, de quibus ipse
disputat post magistrum, leviter ea tangit quae ab Aristotele dicta ante
cognovit, alias vero diligentius res non ab Aristotele tractatas exsequitur.
Hic quoque idem fecit. Nam quae Aristoteles hoc libro de enuntiatione tractavit,
leviter ab illo transcursa sunt, quae vero magister eius tacuit, ipse
subtiliore modo considerationis adiecit. Addit quoque hanc causam, quoniam
Aristoteles quidem de syllogismis scribere animatus numquam id recte facere
potuisset, nisi quaedam de propositionibus annotaret. Mihi quoque videtur hoc
subtiliter perpendentibus liquere hunc librum ad Analyticos esse praeparatum.
Nam sicut hic de simplici propositione disputat, ita quoque in Analyticis de
simplicibus tantum considerat syllogismis, ut ipsa syllogismorum
propositionumque simplicitas non ad aliud, nisi ad continens opus Aristotelis
pertinere videatur. Quare non est audiendus Andronicus, qui propter passionum
nomen hunc librum ab Aristotelis operibus separat. Aristoteles autem idcirco
passiones animae 'intellectus' vocabat, quod intellectus, quos sermone dicere
et oratione proferre consuevimus, ex aliqua causa atque utilitate profecti
sunt: ut enim dispersi homines colligerentur et legibus vellent esse subiecti
civitatesque condere, utilitas quaedam fuit et causa. Quocirca ƿ quae ex aliqua
utilitate veniunt, ex passione quoque provenire necesse est. Nam ut divina sine
ulla sunt passione, ita nulla illis extrinsecus utilitas valet adiungi. Quae
vero sunt passibilia semper aliquam causam atque utilitatem quibus sustententur
inveniunt. Quocirca huiusmodi intellectus, qui ad alterum oratione proferendi
sunt, quoniam ex aliqua causa atque utilitate videntur esse collecti, recte passiones
animi nominati sunt. Et de intentione quidem et de libri inscriptione et de eo,
quod hic maxime Aristotelis liber esse putandus est, haec dicta sufficiunt. Quid
vero utilitatis habeat, non ignorabit qui sciet qua in oratione veritas constet
et falsitas. In sola enim haec enuntiativa oratione consistunt. Iam vero quae
dividant verum falsumque quaeue definite vel quae varie et mutabiliter
veritatem falsitatemque partiantur, quae iuncta dici possint, cum separata
valeant praedicari, quae separata dicantur, cum iuncta sint praedicata, quae
sint negationes cum modo propositionum, quae earum consequentiae aliaque plura
in ipso opere considerator poterit diligenter agnoscere, quorum magnam
experietur utilitatem qui animum curae alicuius investigationis adverterit. Sed
nunc ad ipsius Aristotelis verba veniamus. [BEGINNING OF SECTION THAT MIGNE
SUBTITLES ‘SIGNUM’ -- Primum oportet CONSTITUERE, QUID NOMEN ET QUID VERBUM,
POSTEA QUID EST NEGATIO ET AFFIRMATIO ET ENUNTIATIO ET ORATIO. Librum inchoans
de quibus in omni serie tractaturus sit ante proposuit. Ait enim prius oportere
de quibus disputaturus est definire. Hic enim CONSTITUERE "definire"
intellegendum est. Determinandum namque est quid haec omnia sint – id est QUID
NOMEN sit, QUID VERBUM et caetera, quae elementa interpretationis esse
praediximus. Sed AFFIRMATIO atque NEGATIO sub interpretatione sunt. Quare nomen
et verbum affirmationis et negationis elementa esse manifestum est. His enim
compositis affirmatio et negatio coniunguntur. Exsistit hic quaedam quaestio
cur duo tantum nomen et verbum se determinare promittat, cum plures partes
orationis esse videantur. Quibus hoc dicendum est tantum Aristotelem hoc libro
definisse, quantum illi ad id quod instituerat tractare suffecit. Tractat
namque de simplici enuntiativa oratione, quae scilicet huiusmodi est ut iunctis
tantum verbis et nominibus componatur. Si quis enim nomen iungat et verbum ut
dicat: Socrates ambulat simplicem fecit enuntiativam orationem.
Enuntiativa namque oratio est (ut supra memoravi) quae habet in se falsi
verique designationem. Sed in hoc quod dicimus "Socrates ambulat" aut
veritas necesse est contineatur aut falsitas. Hoc enim si ambulante Socrate
dicitur, verum est, si non ambulante, falsum. Perficitur ergo enuntiativa
oratio simplex ex solis verbis atque nominibus. Quare superfluum est quaerere
cur alias quoque quae videntur orationis partes non proposuerit, qui non totius
simpliciter orationis sed tantum simplicis enuntiationis instituit elementa
partiri. Quamquam duae propriae partes orationis esse dicendae sint, nomen
scilicet atque verbum. Haec enim per sese utraque significant, coniunctiones
autem vel praepositiones nihil omnino nisi cum aliis iunctae designant;
participia verbo cognata sunt, vel quod a gerundivo modo ƿ veniant vel quod
tempus propria significatione contineant; interiectiones vero atque pronomina
necnon adverbia in nominis loco ponenda sunt, idcirco quod aliquid significant
definitum, ubi nulla est vel passionis significatio vel actionis. Quod si
casibus horum quaedam flecti non possunt, nihil impedit. Sunt enim quaedam
nomina quae "monoptota" nominantur. Quod si quis ista longius et non
proxime petita esse arbitretur, illud tamen concedit, quod supra iam diximus,
non esse aequum calumniari ei, qui non de omni oratione sed de tantum simplici
enuntiatione proponat, quod tantum sibi ad definitionem sumpserit, quantum
arbitratus sit operi instituto sufficere. Quare dicendum est Aristotelem non
omnis orationis partes hoc opere velle definire sed tantum solius simplicis
enuntiativae orationis, quae sunt scilicet nomen et verbum. Argumentum autem
huius rei hoc est. Postquam enim proposuit dicens: PRIMUM OPORTET CONSTITUERE,
QUID SIT NOMEN ET QUID VERBUM, non statim inquit QUID SIT ORATIO sed mox
addidit ET QUID SIT NEGATIO, QUID AFFIRMATIO, QUID ENUNTIATIO, postremo vero
QUID ORATIO. Quod si de omni oratione loqueretur, post nomen et verbum non de
affirmatione et negatione et post hanc de enuntiatione sed mox de oratione
dixisset. Nunc vero quoniam post nominis et verbi propositionem affirmationem,
negationem et enuntiationem et post orationem proposuit, confitendum est, id
quod ante diximus, non orationis universalis sed simplicis enuntiativae
orationis, quae dividitur in affirmationem atque negationem, divisionem partium
facere voluisse, quae sunt nomina et verba. Haec enim per se ipsa intellectum
simplicem servant, ƿ quae eadem dictiones vocantur sed non sola dicuntur. Sunt
namque dictiones et aliae quoque: orationes vel imperfectae vel perfectae,
cuius plures esse partes supra iam docui, inter quas perfectae orationis
species est enuntiatio. Et haec quoque alia simplex, alia composita est. De
simplicis vero enuntiationis speciebus inter philosophos commentatoresque
certatur. Aiunt enim quidam affirmationem atque negationem enuntiationi ut
species supponi oportere, in quibus et Porphyrius est; quidam vero nulla
ratione consentiunt sed contendunt affirmationem et negationem aequivoca esse
et uno quidem enuntiationis vocabulo nuncupari, praedicari autem enuntiationem
ad utrasque ut nomen aequivocum, non ut genus univocum; quorum princeps
Alexander est. Quorum contentiones apponere non videtur inutile. Ac prius
quibus modis affirmationem atque negationem non esse species enuntiationis
Alexander putet dicendum est, post vero addam qua Porphyrius haec
argumentatione dissoluerit. Alexander namque idcirco dicit non esse species
enuntiationis affirmationem et negationem, quoniam affirmatio prior sit.
Priorem vero affirmationem idcirco conatur ostendere, quod omnis negatio
affirmationem tollat ac destruat. Quod si ita est, prior est affirmatio quae
subruatur quam negatio quae subruat. In quibus autem prius aliquid et posterius
est, illa sub eodem genere poni non possum, ut in eo titulo praedicamentorum
dictum est qui de his quae sunt simul inscribitur. Amplius: negatio omnis,
inquit, divisio est, affirmatio compositio atque coniunctio. Cum enim dico:
Socrates vivit vitam cum Socrate coniunxi; cum dico: Socrates non
vivit vitam a Socrate disiunxi. Divisio igitur quaedam negatio est,
coniunctio affirmatio. Compositi autem est coniunctique ƿ divisio. Prior est igitur
coniunctio, quod est affirmatio; posterior vero divisio, quod est negatio.
Illud quoque adicit, quod omnis per affirmationem facta enuntiatio simplicior
sit per negationem facta enuntiatione. Ex negatione enim particula negative si
sublata sit, affirmatio sola relinquitur. De eo enim quod est: Socrates non
vivit si non particula quae est adverbium auferatur, remanet Socrates
vivit. Simplicior igitur affirmatio est quam negatio. Prius vero sit necesse
est quod simplicius est. In quantitate etiam quod ad quantitatem minus est
prius est eo quod ad quantitatem plus est. Omnis vero oratio quantitas est. Sed
cum dico: Socrates ambulat minor oratio est quam cum dico: Socrates non
ambulat. Quare si secundum quantitatem affirmatio minor est, eam priorem quoque
esse necesse est. Illud quoque adiunxit affirmationem quendam esse habitum,
negationem vero privationem. Sed prior habitus privatione: affirmatio igitur
negatione prior est. Et ne singula persequi laborem, cum aliis quoque modis
demonstraret affirmationem negatione esse priorem, a communi eas genere
separavit. Nullas enim species arbitratur sub eodem genere esse posse, in
quibus prius vel posterius consideretur. Sed Porphyrius ait sese docuisse
species enuntiationis esse affirmationem et negationem in his commentariis quos
in Theophrastum edidit; hic vero Alexandri argumentationem tali ratione
dissolvit. Ait enim non oportere arbitrari, quaecumque quolibet modo priora
essent aliis, ea sub eodem genere poni non posse sed quaecumque secundum esse
unum atque substantiam priora vel posteriora sunt, ea sola sub eodem genere non
ponuntur. Et recte dicitur. Si enim omne quidquid ƿ prius est cum eo quod
posterius est sub uno genere esse non potest, nec primis substantiis et
secundis commune genus poterit esse substantia; quod qui dicit a recto ordine
rationis exorbitat. Sed quemadmodum quamquam sint primae et secundae
substantiae, tamen utraque aequaliter in subiecto non sunt et idcirco esse
ipsorum ex eo pendet, quod in subiecto non sunt, atque ideo sub uno substantiae
genere collocantur: ita quoque quamquam affirmationes negationibus in orationis
prolatione priores sint, tamen ad esse atque ad naturam propriam aequaliter
enuntiatione participant. Enuntiatio vero est in qua veritas et falsitas
inveniri potest. Qua in re et affirmatio et negatio aequales sunt. Aequaliter
enim et affirmatio et negatio veritate et falsitate participant. Quocirca
quoniam id quod sunt affirmatio et negatio aequaliter ab enuntiatione
participant, a communi eas enuntiationis genere dividi non oportet. Mihi quoque
videtur quod Porphyrii sit sequenda sententia, ut affirmatio et negatio communi
enuntiationis generi supponantur. Longa namque illa et multiplicia Alexandri
argumenta soluta sunt, cum demonstravit non modis omnibus ea quae priora sunt
sub communi genere poni non posse sed quae ad esse proprium atque substantiam
priora sunt illa sola sub communi genere constitui atque poni non posse. Syrianus
vero, cui Philoxenus cognomen est, hoc loco quaerit cur proponens prius de
negatione, post de affirmatione pronuntiaverit dicens: PRIMUM OPORTET
CONSTITUERE, QUID NOMEN ET QUID VERBUM, POSTEA QUID EST NEGATIO ET AFFIRMATIO.
Et primum quidem nihil proprium dixit quoniam in quibus et affirmatio ƿ potest
et negatio provenire, prius esse negatio, postea vero affirmatio potest, ut de
Socrate sanus est. Potest ei aptari talis affirmatio, ut de eo dicatur:
Socrates sanus est etiam huiusmodi potest aptari negatio, ut de eo dicatur:
Socrates sanus non est. Quoniam ergo in eum affirmatio et negatio poterit
evenire prius evenit ut sit negatio quam ut affirmatio. Ante enim quam natus
esset: qui enim natus non erat, nec esse poterat sanus. Huic illud adiecit:
servare Aristotelem conversam propositionis et exsecutionis distributionem. Hic
enim prius post nomen et verbum de negatione proposuit, post de affirmatione,
dehinc de enuntiatione, postremo vero de oratione sed proposita definiens prius
orationem, post enuntiationem, tertio affirmationem, ultimo vero loco
negationem determinavit, quam hic post propositionem verbi et nominis primam
locaverat. Ut igitur ordo servaretur conversus, idcirco negationem prius ait
esse propositam. Qua in expositione Alexandri quoque sententia non discedit.
Illud quoque est additum, quod non esset inutile, enuntiationem genus affirmationis
et negationis accipi oportere, quod quamquam (ut dictum est) ad prolationem
prior esset affirmatio, tamen ad ipsam enuntiationem id est veri falsique vim
utrasque aequaliter sub enuntiatione ab Aristotele constitui. Id etiam
Aristotelem probare. Praemisit enim primam negationem, secundam posuit
affirmationem, quae res nihil habet vitii, si ad ipsam enuntiationem affirmatio
et negatio ponantur aequales. Quae enim natura aequales sunt, nihil retinent
contrarii indifferenter acceptae. Est igitur ordo quo proposuit: primum totius
orationis ƿ elementum, nomen scilicet et verbum, post haec negationem et
affirmationem, quae species enuntiationis sunt. Quorum genus (id est
enuntiationem) tertiam nominavit, quartam vero orationem posuit, quae ipsius
enuntiationis genus est. Et horum se omnium definitiones daturum esse promisit,
quas interim relinquens atque praeteriens et in posteriorem tractatum differens
illud nunc addit quae sint verba et nomina aut quid ipsa significent. Quare
antequam ad verba Aristotelis ipsa veniamus, pauca communiter de nominibus
atque verbis et de his quae significantur a verbis ac nominibus disputemus. Sive
enim quaelibet interrogatio sit atque responsio, sive perpetua cuiuslibet
orationis continuatio atque alterius auditus et intellegentia, sive hic quidem
doceat ille vero discat, tribus his totus orandi ordo perficitur: rebus,
intellectibus, vocibus. Res enim ab intellectu concipitur, vox vero
conceptiones animi intellectusque significat, ipsi vero intellectus et
concipiunt subiectas res et significantur a vocibus. Cum igitur tria sint haec
per quae omnis oratio collocutioque perficitur, res quae subiectae sunt,
intellectus qui res concipiant et rursus a vocibus significentur, voces vero
quae intellectus designent, quartum quoque quiddam est, quo voces ipsae valeant
designari, id autem sunt litterae. Scriptae namque litterae ipsas significant
voces. Quare quatuor ista sunt, ut litterae quidem significent voces, voces
vero intellectus, intellectus autem concipiant res, quae scilicet habent
quandam non confusam neque fortuitam consequentiam sed terminata naturae suae
ordinatione constant. Res enim semper comitantur eum qui ab ipsis concipitur
intellectum, ipsum vero intellectum vox sequitur sed voces elementa id est ƿ
litterae. Rebus enim ante propositis et in propria substantia constitutis
intellectus oriuntur. Rerum enim semper intellectus sunt, quibus iterum
constitutis mox significatio vocis exoritur. Praeter intellectum namque vox
penitus nihil designat. Sed quoniam voces sunt, idcirco litterae, quas vocamus
elementa, repertae sunt quibus vocum qualitas designetur. Ad cognitionem vero
conversim sese res habet. Namque apud quos eaedem sunt litterae et qui eisdem
elementis utuntur, eisdem quoque nominibus eos ac verbis (id est vocibus) uti
necesse est; et qui vocibus eisdem utuntur idem quoque apud eos intellectus in
animi conceptione versantur. Sed apud quos idem intellectus sunt, easdem res
eorum intellectibus subiectas esse manifestum est. Sed hoc nulla ratione
convertitur. Namque apud quos eaedem res sunt idemque intellectus, non statim
eaedem voces eaedemque sunt litterae. Nam cum Romanus, Graecus ac barbarus
simul videant equum, habent quoque de eo eundem intellectum quod equus sit et
apud eos eadem res subiecta est, idem a re ipsa concipitur intellectus sed
Graecus aliter equum vocat, alia quoque vox in equi significatione Romana est
et barbarus ab utroque in equi designatione dissentit. Quocirca diversis quoque
voces proprias elementis inscribunt. Recte igitur dictum est apud quos eaedem
res idemque intellectus sunt, non statim apud eos vel easdem voces vel eadem
elementa consistere. Praecedit autem res intellectum, intellectus vero vocem,
vox litteras – sed hoc converti non potest. Neque enim si litterae sint, mox
aliqua ex his significatio vocis exsistit. Hominibus namque qui litteras
ignorant nullum nomen quaelibet elementa significant, quippe quae nesciunt. Nec
si voces ƿ sint, mox intellectus esse necesse est. Plures enim voces invenies
quae nihil omnino significent. Nec intellectui quoque subiecta res semper est.
Sunt enim intellectus sine re ulla subiecta, ut quos centauros vel chimaeras
poetae finxerunt. Horum enim sunt intellectus quibus subiecta nulla substantia
est. Sed si quis ad naturam redeat eamque consideret diligenter, agnoscet cum
res est, eius quoque esse intellectum quod si non apud homines, certe apud eum,
qui propriae divinitate substantiae in propria natura ipsius rei nihil ignorat.
Et si est intellectus, et vox est quod si vox fuerit, eius quoque sunt litterae,
quae si ignorantur, nihil ad ipsam vocis naturam. Neque enim, quasi causa
quaedam vocum est intellectus aut vox causa litterarum, ut cum eaedem sint apud
aliquos litterae, necesse sit eadem quoque esse nomina: ita quoque cum eaedem
sint vel res vel intellectus apud aliquos, mox necesse est intellectuum ipsorum
vel rerum eadem esse vocabula. Nam cum eadem sit et res et intellectus hominis,
apud diversos tamen homines huiusmodi substantia aliter et diverso nomine
nuncupatur. Quare voces quoque cum eaedem sint, possunt litterae esse diversae,
ut in hoc nomine quod est 'homo': cum unum sit nomen diversis litteris scribi
potest. Namque Latinis litteris scribi potest, potest etiam Graecis, potest
aliis nunc primum inventis litterarum figuris. Quare quoniam apud quos eaedem
res sunt, eosdem intellectus esse necesse est, apud quos idem intellectus sunt,
voces eaedem non sunt; et apud quos eaedem voces sunt, non necesse ƿ est eadem
elementa constitui – dicendum est res et intellectus, quoniam apud omnes idem
sunt, esse naturaliter constitutos, voces vero atque litteras, quoniam diversis
hominum positionibus permutantur non esse naturaliter sed positione. Concludendum
est igitur quoniam apud quos eadem sunt elementa, apud eos eaedem quoque voces
sunt et apud quos eaedem voces sunt, idem sunt intellectus; apud quos autem
idem sunt intellectus, apud eosdem res quoque eaedem subiectae sunt: rursus
apud quos eaedem res sunt, idem quoque sunt intellectus; apud quos idem
intellectus, non eaedem voces; nec apud quos eaedem voces sunt, eisdem semper
litteris verba ipsa vel nomina designantur. Sed nos in supra dictis sententiis
elemento atque littera promiscue usi sumus, quae autem sit horum distantia
paucis absolvam. Littera est inscriptio atque figura partis minimae vocis
articulatae, elementum vero sonus ipsius inscriptionis: ut cum scribo litteram
quae est 'a', formula ipsa quae atramento vel graphio scribitur littera
nominatur, ipse vero sonus quo ipsam litteram voce proferimus dicitur
elementum. Quocirca hoc cognito illud dicendum est, quod is qui docet vel qui
continua oratione loquitur vel qui interrogat, contrarie se habet his qui vel
discunt vel audiunt vel respondent in his tribus, voce scilicet, intellectu et
re (praetermittantur enim litterae propter eos qui earum sunt expertes). Nam
qui docet et qui dicit et qui interrogat a rebus ad intellectum profecti per
nomina et verba vim propriae actionis exercent atque officium (rebus enim
subiectis ab his capiunt intellectus et per nomina verbaque ƿ pronuntiant), qui
vero discit vel qui audit vel etiam qui respondet a nominibus ad intellectus
progressi ad res usque perveniunt. Accipiens enim is qui discit vel qui audit
vel qui respondet docentis vel dicentis vel interrogantis sermonem, quid
unusquisque illorum dicat intellegit et intellegens rerum quoque scientiam
capit et in ea consistit. Recte igitur dictum est in voce, intellectu atque re
contrarie sese habere eos qui docent, dicunt, interrogant atque eos qui discunt,
audiunt et respondent. Cum igitur haec sint quatuor – litterae, voces,
intellectus, res – proxime quidem et principaliter litterae verba nominaque
significant. Haec vero principaliter quidem intellectus, secundo vero loco res
quoque designant. Intellectus vero ipsi nihil aliud nisi rerum significativi
sunt. Antiquiores vero quorum est Plato, Aristoteles, Speusippus, Xenocrates hi
inter res et significationes intellectuum medios sensus ponunt in sensibilibus
rebus vel imaginationes quasdam, in quibus intellectus ipsius origo consistat.
Et nunc quidem quid de hac re Stoici dicant praetermittendum est. Hoc autem ex
his omnibus solum cognosci oportet, quod ea quae sunt in litteris eam
significent orationem quae in voce consistit et ea quae est vocis oratio quod
animi atque intellectus orationem designet quae tacita cogitatione conficitur,
et quod haec intellectus oratio subiectas principaliter res sibi concipiat ac
designet. Ex quibus quatuor duas quidem Aristoteles esse naturaliter dicit, res
et animi conceptiones, id est eam quae fit in intellectibus orationem, idcirco
quod apud omnes eaedem atque immutabiles sint; ƿ duas vero non naturaliter sed
positione constitui, quae sunt scilicet verba nomina et litterae, quas idcirco
naturaliter fixas esse non dicit, quod (ut supra demonstratum est) non eisdem
vocibus omnes aut isdem utantur elementis. Atque hoc est quod ait: SUNT ERGO EA
QUAE SUNT IN VOCE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE ET EA QUAE
SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT IN VOCE. ET QUEMADMODUM NEC LITTERAE OMNIBUS EAEDEM,
SIC NEC VOCES EAEDEM. QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, EAEDEM OMNIBUS
PASSIONES ANIMAE ET QUORUM HAE SIMILITUDINES, RES ETIAM EAEDEM. DE HIS QUIDEM
DICTUM EST IN HIS QUAE SUNT DICTA DE ANIMA, ALTERIUS EST ENIM NEGOTII. Cum
igitur prius posuisset nomen et verbum et quaecumque secutus est postea se definire
promisisset, haec interim praetermittens de passionibus animae deque earum
notis, quae sunt scilicet voces, pauca praemittit. Sed cur hoc ita
interposuerit, plurimi commentatores causas reddere neglexerunt sed a tribus
quantum adhuc sciam ratio huius interpositionis explicita est. Quorum Hermini
quidem a rerum veritate longe disiuncta est. Ait enim idcirco Aristotelen de
notis animae passionum interposuisse sermonem, ut utilitatem propositi operis
inculcaret. Disputaturus enim de vocibus, quae sunt notae animae passionum,
recte de his quaedam ante praemisit. Nam cum suae nullus animae passiones
ignoret, notas quoque cum animae passionibus non nescire utilissimum est. Neque
enim illae cognosci possunt nisi per voces quae sunt ƿ earum scilicet notae. Alexander
vero aliam huiusmodi interpositionis reddidit causam. Quoniam, inquit, verba et
nomina interpretatione simplici continentur, oratio vero ex verbis nominibusque
coniuncta est et in ea iam veritas aut falsitas invenitur, sive autem quilibet
sermo sit simplex sive iam oratio coniuncta atque composita ex his quae
significant momentum sumunt (in illis enim prius est eorum ordo et continentia,
post redundat in voces): quocirca quoniam significantium momentum ex his quae
significantur oritur, idcirco prius nos de his quae voces ipsae significant
docere proponit. Sed Herminus hoc loco repudiandus est. Nihil enim tale quod ad
causam propositae sententiae pertineret explicuit. Alexander vero strictim
proxima intellegentia praeteruectus tetigit quidem causam, non tamen
principalem rationem Aristotelicae propositionis exsolvit. Sed Porphyrius ipsam
plenius causam originemque sermonis huius ante oculos collocavit, qui omnem
apud priscos philosophos de significationis vi contentionem litemque retexuit.
Ait namque dubie apud antiquorum philosophorum sententias constitisse quid
esset proprie quod vocibus significaretur. Putabant namque alii res vocibus
designari earumque vocabula esse ea quae sonarent in vocibus arbitrabantur.
Alii vero incorporeas quasdam naturas meditabantur, quarum essent
significationes quaecumque vocibus designarentur: Platonis aliquo modo species
incorporeas aemulati dicentis hoc ipsum homo et hoc ipsum equus non hanc
cuiuslibet subiectam substantiam sed illum ipsum hominem specialem et illum ipsum
equum, universaliter et incorporaliter cogitantes ƿ incorporales quasdam
naturas constituebant, quas ad significandum primas venire putabant et cum
aliis item rebus in significationibus posse coniungi, ut ex his aliqua
enuntiatio vel oratio conficeretur. Alii vero sensus, alii imaginationes
significari vocibus arbitrabantur. Cum igitur ista esset contentio apud
superiores et haec usque ad Aristotelis pervenisset aetatem, necesse fuit qui
nomen et verbum significativa esset definiturus praediceret quorum ista
designativa sint. Aristoteles enim nominibus et verbis res subiectas
significari non putat, nec vero sensus vel etiam imaginationes. Sensuum quidem
non esse significativas voces nomina et verba in opere de iustitia sic declarat
dicens: *phusei gar euthus dieretai ta te noemata kai ta aisthemata* quod
interpretari Latine potest hoc modo: Natura enim divisa sunt intellectus et
sensus. Differre igitur aliquid arbitratur sensum atque intellectum. Sed qui
passiones animae a vocibus significari dicit, is non de sensibus loquitur.
Sensus enim corporis passiones sunt. Si igitur ita dixisset passiones corporis
a vocibus significari, tunc merito sensus intellegeremus. Sed quoniam passiones
animae nomina et verba significare proposuit, non sensus sed intellectus eum
dicere putandum est. Sed quoniam imaginatio quoque res animae est, dubitaverit
aliquis ne forte passiones animae imaginationes, ƿ quas Graeci *phantasias*
nominant, dicat. Sed haec in libris De anima verissime diligentissimeque
separavit, dicens:*estin de phantasia heteron phaseos kai apophaseos; symploke
gar noematon estin to alethes kai to pseudos. ta de prota noemata ti dioisei
tou me phantasmata einai; e houde tauta phantasmata, all' ouk aneu phantasmaton.*
quod sic interpretamur: Est autem imaginatio diversa affirmatione et negatione;
complexio namque intellectuum est veritas et falsitas. Primi vero intellectus
quid discrepabunt, ut non sint imaginationes? An certe neque haec sunt
imaginationes sed sine imaginationibus non sunt. Quae sententia demonstrat
aliud quidem esse imaginationes, aliud intellectus; ex intellectuum quidem
complexione affirmationes fieri et negationes: quocirca illud quoque dubitavit,
utrum primi intellectus imaginationes quaedam essent. Primos autem intellectus
dicimus qui simplicem rem concipiunt, ut si qui dicat "Socrates"
solum dubitatque utrum huiusmodi intellectus, qui in se nihil neque veri
continet neque falsi, intellectus sit an ipsius Socratis imaginatio. Sed de hoc
quoque aperte quid videretur ostendit. Ait enim an certe neque haec sunt
imaginationes sed non sine imaginationibus sunt – id est quod hic sermo
significat qui est "Socrates" vel alius simplex non est quidem
imaginatio sed intellectus, qui intellectus praeter imaginationem fieri non
potest. Sensus enim atque imaginatio ƿ quaedam primae figurae sunt, supra quas
velut fundamento quodam superveniens intellegentia nitatur. Nam sicut pictores
solent designare lineatim corpus atque substernere ubi coloribus cuiuslibet
exprimant uultum, sic sensus atque imaginatio naturaliter in animae perceptione
substernitur. Nam cum res aliqua sub sensum vel sub cogitationem cadit, prius
eius quaedam necesse est imaginatio nascatur, post vero plenior superveniat
intellectus cunctas eius explicans partes quae confuse fuerant imaginatione
praesumptae. Quocirca imperfectum quiddam est imaginatio, nomina vero et verba
non curta quaedam sed perfecta significant. Quare recta Aristotelis sententia
est: quaecumque in verbis nominibusque versantur, ea neque sensus neque
imaginationes sed solam significare intellectuum qualitatem. Unde illud quoque
ab Aristotele fluentes Peripatetici rectissime posuerunt tres esse orationes,
unam quae scribi possit elementis, alteram quae voce proferri, tertiam quae
cogitatione conecti unamque intellectibus, alteram voce, tertiam litteris
contineri. Quocirca quoniam id quod significaretur a vocibus intellectus esse
Aristoteles putabat, nomina vero et verba significativa esse in eorum erat
definitionibus positurus, recte quorum essent significativa praedixit erroremque
lectoris ex multiplici ueterum lite venientem sententiae suae manifestatione
compescuit. Atque hoc modo nihil in eo deprehenditur esse superfluum, nihil ab
ordinis continuatione seiunctum. Quaerit vero Porphyrius, cur ita dixerit: SUNT
ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE, et non sic: sunt ƿ igitur voces; et rursus cur ita
et ea quae scribuntur et non dixerit: et litterae. Quod resolvit hoc modo.
Dictum est tres esse apud Peripateticos orationes, unam quae litteris
scriberetur, aliam quae proferretur in voce, tertiam quae coninugeretur in
animo. Quod si tres orationes sunt, partes quoque orationis esse triplices
nulla dubitatio est. Quare quoniam verbum et nomen principaliter orationis
partes sunt, erunt alia verba et nomina quae scribantur, alia quae dicantur,
alia quae tacita mente tractentur. Ergo quoniam proposuit dicens: PRIMUM
OPORTET CONSTITUERE QUID NOMEN ET QUID VERBUM, triplex autem nominum natura est
atque verborum, de quibus potissimum proposuerit et quae definire velit
ostendit. Et quoniam de his nominibus loquitur ac verbis, quae voce
proferuntur, idem ipsum planius explicans ait: SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE
EARUM QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE ET EA QUAE SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT
IN VOCE, velut si diceret: ea verba et nomina quae in vocali oratione
proferuntur animae passiones denuntiant, illa autem rursus verba et nomina quae
scribuntur eorum verborum nominumque significantiae praesunt quae voce
proferuntur. Nam sicut vocalis orationis verba et nomina conceptiones animi
intellectusque significant, ita quoque verba et nomina illa quae in solis
litterarum formulis iacent illorum verborum et nominum significativa sunt quae
loquimur, id est quae per vocem sonamus nam quod ait: SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN
VOCE; subaudiendum est verba et nomina. Et rursus cum dicit: ET EA QUAE
SCRIBUNTUR, idem subuectendum rursus est verba scilicet vel nomina. Et quod
rursus ƿ adiecit: eorum quae sunt in voce, addendum eorum nomimum atque
verborum quae profert atque explicat vocalis oratio. Quod si nihil deesset omnino,
ita foret totius plenitudo sententiae: sunt ergo ea verba et nomina quae sunt
in voce earum quae sunt in anima passionum notae et ea verba et nomina quae
scribuntur eorum verborum et nominum quae sunt in voce. Quod communiter
intellegendum est, licet ea quae subiunximus deesse videantur. Quare non est
disiuncta sententia sed primae propositioni continua. Nam cum quid sit verbum,
quid nomen definire constituit, cum nominis et verbi natura sit multiplex, de
quo verbo et nomine tractare vellet clara significatione distinxit. Incipiens
igitur ab his nominibus ac verbis quae in voce sunt, quorum essent
significativa disseruit. Ait enim haec passiones animae designare. Illud quoque
adiecit quibus ipsa verba et nomina quae in voce sunt designentur, his scilicet
quae litterarum formulis exprimuntur. Sed quoniam non omnis vox significativa
est, verba vero vel nomina numquam significationibus uacant quoniamque non
omnis vox quae significat quaedam positione designat sed quaedam naturaliter,
ut lacrimae, gemitus atque maeror (animalium quoque caeterorum quaedam voces
naturaliter aliquid ostentant, ut ex canum latratibus iracundia eorumque alia
quadam voce blandimenta monstrantur), verba autem et nomina positione
significant neque solum sunt verba et nomina voces sed voces significativae nec
solum significativae sed etiam quae positione designent aliquid, non natura:
non dixit: sunt igitur voces earum quae sunt in anima passionum notae. Namque
neque omnis vox significativa ƿ est et sunt quaedam significativae quae naturaliter
non positione significent. Quod si ita dixisset, nihil ad proprietatem verborum
et nominum pertineret. Quocirca noluit communiter dicere voces sed dixit tantum
ea quae sunt in voce. Vox enim universale quiddam est, nomina vero et verba
partes. Pars autem omnis in toto est. Verba ergo et nomina quoniam sunt intra
vocem, recte dictum est ea quae sunt in voce, velut si diceret: quae intra
vocem continentur intellectuum designativa sunt. Sed hoc simile est ac si ita
dixisset: vox certo modo sese habens significat intellectus. Non enim (ut
dictum est) nomen et verbum voces tantum sunt. Sicut nummus quoque non solum
aes impressum quadam figura est, ut nummus vocetur sed etiam ut alicuius rei
sit pretium: eodem quoque modo verba et nomina non solum voces sunt sed positae
ad quandam intellectuum significationem. Vox enim quae nihil designat, ut est
garalus, licet eam grammatici figuram vocis intuentes nomen esse contendant,
tamen eam nomen philosophia non putabit, nisi sit posita ut designare animi
aliquam conceptionem eoque modo rerum aliquid possit. Etenim nomen alicuius
nomen esse necesse erit; sed si vox aliqua nihil designat, nullius nomen est;
quare si nullius est, ne nomen quidem esse dicetur. Atque ideo huiusmodi vox id
est significativa non vox tantum sed verbum vocatur aut nomen, quemadmodum
nummus non aes sed proprio nomine nummus, quo ab alio aere discrepet,
nuncupatur. Ergo haec Aristotelis sententia qua ait ea quae sunt in voce nihil
aliud designat nisi eam vocem, quae non solum vox sit sed quae cum vox sit
habeat tamen aliquam proprietatem et ƿ aliquam quodammodo figuram positae
signicationis impressam. Horum vero id est verborum et nominum quae sunt in
voce aliquo modo se habente ea sunt scilicet significativa quae scribuntur, ut
hoc quod dictum est quae scribuntur de verbis ac nominibus dictum quae sunt in
litteris intellegatur. Potest vero haec quoque esse ratio cur dixerit et quae
scribuntur: quoniam litteras et inscriptas figuras et voces, quae isdem
significantur formulis, nuncupamus (ut a et ipse sonus litterae nomen capit et
illa quae in subiecto cerae vocem significans forma describitur), designare
volens, quibus verbis atque nominibus ea quae in voce sunt apparerent, non
dixit litteras, quod ad sonos etiam referri potuit litterarum sed ait quae
scribuntur, ut ostenderet de his litteris dicere quae in scriptione
consisterent id est quarum figura vel in cera stilo vel in membrana calamo
posset effingi. Alioquin illa iam quae in sonis sunt ad ea nomina referuntur
quae in voce sunt, quoniam sonis illis nomina et verba iunguntur. Sed
Porphyrius de utraque expositione iudicavit dicens: id quod ait ET QUAE
SCRIBUNTUR non potius ad litteras sed ad verba et nomina quae posita sunt in
litterarum inscriptione referendum. Restat igitur ut illud quoque addamus, cur
non ita dixerit: sunt ergo ea quae sunt in voces intellectuum notae sed ita
earum quae sunt in anima passionum notae. Nam cum ea quae sunt in voce res
intellectusque significent, principaliter quidem intellectus, res vero quas
ipsa intellegentia comprehendit secundaria significatione per intellectuum
medietatem, intellectus ipsi non sine quibusdam passionibus sunt, quae in
animam ex subiectis veniunt rebus. Passus enim quilibet eius rei proprietatem,
ƿ quam intellectu complectitur, ad eius enuntiationem designationemque
contendit. Cum enim quis aliquam rem intellegit, prius imaginatione formam
necesse est intellectae rei proprietatemque suscipiat et fiat vel passio vel
cum passione quadam intellectus perceptio. Hac vero posita atque in mentis sedibus
collocata fit indicandae ad alterum passionis voluntas, cui actus quidam
continuandae intellegentiae protinus ex intimae rationis potestate supervenit,
quem scilicet explicat et effundit oratio nitens ea quae primitus in mente
fundata est passione, sive, quod est verius, significatione progressa oratione
progrediente simul et significantis se orationis motibus adaequante. Fit vero
haec passio velut figurae alicuius impressio sed ita ut in animo fieri
consuevit. Aliter namque naturaliter inest in re qualibet propria figura,
aliter vero eius ad animum forma transfertur, velut non eodem modo cerae vel
marmori vel chartis litterae id est vocum signa mandantur. Et imaginationem
Stoici a rebus in animam translatam loquuntur sed cum adiectione semper dicentes
ut in anima. Quocirca cum omnis animae passio rei quaedam videatur esse
proprietas, porro autem designativae voces intellectuum principaliter, rerum
dehinc a quibus intellectus profecti sunt significatione nitantur, quidquid est
in vocibus significativum, id animae passiones designat. Sed hae passiones
animarum ex rerum similitudine procreantur. Videns ƿ namque aliquis sphaeram
vel quadratum vel quamlibet aliam rerum figuram eam in animi intellegentia
quadam vi ac similitudine capit. Nam qui sphaeram viderit, eius similitudinem
in animo perpendit et cogitat atque eius in animo quandam passus imaginem id
cuius imaginem patitur agnoscit. Omnis vero imago rei cuius imago est
similitudinem tenet: mens igitur cum intellegit, rerum similitudinem
comprehendit. Unde fit ut, cum duorum corporum maius unum, minus alterum
contuemur, a sensu postea remotis corporibus illa ipsa corpora cogitantes illud
quoque memoria servante noverimus sciamusque quod minus, quod vero maius corpus
fuisse conspeximus, quod nullatenus eveniret, nisi quas semel mens passa est
rerum similitudines optineret. Quare quoniam passiones animae quas intellectus
vocavit rerum quaedam similitudines sunt, idcirco Aristoteles, cum paulo post
de passionibus animae loqueretur, continenti ordine ad similitudines transitum
fecit, quoniam nihil differt utrum passiones diceret an similitudines. Eadem
namque res in anima quidem passio est, rei vero similitudo. Et Alexander hunc
locum: SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE
ET EA QUAE SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT IN VOCE. ET QUEMADMODUM NEC LITTERAE
OMNIBUS EAEDEM, SIC NEC VOCES EAEDEM hoc modo conatur exponere: proposuit,
inquit, ea quae sunt in voce intellectus animi designare et hoc alio probat
exemplo. Eodem modo enim ea quae sunt in voce passiones animae significant,
quemadmodum ea quae scribuntur voces designant, ut id quod ait et ea quae ƿ
scribuntur ita intellegamus, tamquam si diceret: quemadmodum etiam ea quae
scribuntur eorum quae sunt in voce. Ea vero quae scribuntur, inquit Alexander,
notas esse vocum id est nominum ac verborum ex hoc monstravit quod diceret et
quemadmodum nec litterae omnibus eaedem, sic nec voces eaedem. Signum namque
est vocum ipsarum significationem litteris contineri, quod ubi variae sunt
litterae et non eadem quae scribuntur varias quoque voces esse necesse est. Haec
Alexander. Porphyrius vero quoniam tres proposuit orationes, unam quae litteris
contineretur, secundam quae verbis ac nominibus personaret, tertiam quam mentis
euolueret intellectus, id Aristotelem significare pronuntiat, cum dicit: SUNT
ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE, quod
ostenderet si ita dixisset: sunt ergo ea quae sunt in voce et verba et nomina
animae passionum notae. Et quoniam monstravit quorum essent voces
significativae, illud quoque docuisse quibus signis verba vel nomina
panderentur ideoque addidisse et ea quae scribuntur eorum quae sunt in voce,
tamquam si diceret: ea quae scribuntur verba et nomina eorum quae sunt in voce
verborum et nominum notae sunt. Nec disiunctam esse sententiam nec (ut
Alexander putat) id quod ait: ET EA QUAE SCRIBUNTUR ita intellegendum, tamquam
si diceret: sicut ea quae scribuntur id est litterae illa quae sunt in voce
significant, ita ea quae sunt in voce notas esse animae passionum. Primo quod
ad simplicem sensum nihil addi oportet, deinde tam brevis ordo tamque
necessaria orationis non est intercidenda partitio, tertium vero quoniam, si
similis significatio est litterarum vocumque, ƿ quae est vocum et animae passionum,
oportet sicut voces diversis litteris permutantur, ita quoque passiones animae
diversis vocibus permutari, quod non fit. Idem namque intellectus variatis
potest vocibus significari. Sed Alexander id quod eum superius sensisse
memoravi hoc probare nititur argumento. Ait enim etiam in hoc quoque similem
esse significationem litterarum ac vocum, quoniam sicut litterae non
naturaliter voces sed positione significant, ita quoque voces non naturaliter
intellectus animi sed aliqua positione designant. Sed qui prius recepit, ut id
quod Aristoteles ait: ET EA QUAE SCRIBUNTUR ita dictum esset, tamquam si
diceret: sicut ea quae scribuntur, quidquid ad hanc sententiam videtur
adiungere, aequaliter non dubitatur errare. Quocirca nostro indicio qui rectius
tenere volent Porphyrii se sententiis applicabunt. Aspasius quoque secundae
sententiae Alexandri, quam supra posuimus, valde consentit, qui a nobis in
eodem quo Alexander errore culpabitur. Aristoteles vero duobus modis esse has
notas putat litterarum, vocum passionumque animae constitutas: uno quidem
positione, alio vero naturaliter. Atque hoc est quod ait: et quemadmodum nec
litterae omnibus eaedem, sic nec voces eaedem. Nam si litterae voces, ipsae
vero voces intellectus animi naturaliter designarent, omnes homines isdem
litteris, isdem etiam vocibus uterentur. Quod quoniam apud omnes neque eaedem
litterae neque eacdem voces sunt, constat eas non esse naturales.Sed hic duplex
lectio est. Alexander enim hoc modo legi putat oportere: QUORUM AUTEM HAEC
PRIMORUM NOTAE, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES ANIMAE ET QUORUM EAEDEM SIMILITUDINES,
RES ETIAM EAEDEM. Volens enim Aristoteles ea quae positione significant ab his
quae aliquid designant naturaliter segregare hoc interposuit: ea quae positione
significant varia esse, ea vero quae naturaliter apud omnes eadem. Et inchoans
quidem a vocibus ad litteras venit easque primo non esse naturaliter
significativas demonstrat dicens: ET QUEMADMODUM NEC LITTERAE OMNIBUS EAEDEM,
SIC NEC VOCES EAEDEM. Nam si idcirco probantur litterae non esse naturaliter
significantes, quod apud alios aliae sint ac diversae, eodem quoque modo
probabile erit voces quoque non naturaliter significare, quoniam singulae
hominum gentes non eisdem inter se vocibus colloquantur. Volens vero
similitudinem intellectuum rerumque subiectarum docere naturaliter constitutam
ait: QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES ANIMAE. Quorum,
inquit, voces quae apud diversas gentes ipsae quoque diversae sunt
significationem retinent, quae scilicet sunt animae passiones, illae apud omnes
eaedem sunt. Neque enim fieri potest, ut quod apud Romanos homo intellegitur
lapis apud barbaros intellegatur. Eodem quoque modo de caeteris rebus. Ergo
huiusmodi sententia est, qua dicit ea quae voces significent apud omnes hominum
gentes non mutari, ut ipsae quidem voces, sicut supra monstravit cum dixit
QUEMADMODUM NEC LITTERAE OMNIBUS EAEDEM, SIC NEC VOCES EAEDEM, apud plures
diversae sint, illud vero quod voses ipsae significant apud omnes homines idem
sit nec ulla ratione ƿ valeat permutari, qui sunt scilicet intellectus rerum,
qui quoniam naturaliter sunt permutari non possunt. Atque hoc est quod ait:
QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, id est voces, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES
ANIMAE, ut demonstraret voces quidem esse diversas, QUORUM autem ipsae voces
significativae essent, quae sunt scilicet animae passiones, EASDEM APUD OMNES
esse nec ulla ratione, quoniam sunt constitutae naturaliter, permutari. Nec
vero in hoc constitit, ut de solis vocibus atque intellectibus loqueretur sed quoniam
voces atque litteras non esse naturaliter constitutas per id significavit, quod
eas non apud omnes easdem esse proposuit, rursus intellectus quos animae
passiones vocat per hoc esse naturales ostendit, quod apud omnes idem sint, a
quibus id est intellectibus ad res transitum fecit. Ait enim QUORUM HAE
SIMILITUDINES, res etiam eaedem hoc scilicet sentiens, quod res quoque
naturaliter apud omnes homines essent eaedem: sicut ipsae animae passiones quae
ex rebus sumuntur APUD OMNES homines EAEDEM sunt, ita quoque etiam ipsae res
quarum similitudines sunt animae passiones eaedem apud omnes sunt. Quocirca
quoque naturales sunt, sicut sunt etiam rerum similitudines, quae sunt animae
passiones. Herminus vero huic est expositioni contrarius. Dicit enim non esse
verum eosdem apud omnes homines esse intellectus, quorum voces significativae
sint. Quid enim, inquit, in aequivocatione dicetur, ubi unus idemque vocis
modus plura significat? Sed magis hanc lectionem veram putat, ut ita sit:
QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, HAE OMNIBUS PASSIONES ANIMAE ET QUORUM HAE
SIMILITUDINES, RES ETIAM HAE: ut demonstratio videatur ƿ quorum voces
significativae sint vel quorum passiones animae similitudines. Et hoc
simpliciter accipiendum est secundum Herminum, ut ita dicamus quorum voces
significativae sunt, illae sunt animae passmnes, tamquam diceret: animae
passiones sunt, quas significant voces, et rursus quorum sunt similitudines ea
quae intellectibus continentur, illae sunt res, tamquam si dixisset: res sunt
quas significant intellectus. Sed Porphyrius de utrisque acute subtiliterque
iudicat et Alexandri magis sententiam probat, hoc quod dicat non debere
dissimulari de multiplici aequivocationis significatione. Nam et qui dicit ad
unam quamlibet rem commodat animum, scilicet quam intellegens voce declarat, et
unum rursus intellectum quemlibet is qui audit exspectat. Quod si, cum uterque
ex uno nomine res diversas intellegunt, ille qui nomen aequivocum dixit
designet clarius, quid illo nomine significare voluerit, accipit mox qui audit
et ad uuum intellectum utrique conveniunt, qui rursus fit unus apud eosdem
illos apud quos primo diversae fuerant animae passiones propter aequivocationem
nominis. Neque enim fieri potest, ut qui voces positione significantes a natura
eo distinxerit quod easdem apud omnes esse non diceret, eas res quas esse
naturaliter proponebat non eo tales esse monstraret, quod apud omnes easdem
esse contenderet. Quocirca Alexander vel propria sententia vel Porphyrii
auctoritate probandus est. Sed quoniam ita dixit Aristoteles QUORUM AUTEM HAEC
PRIMORUM NOTAE, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES ANIMAE sunt, quaerit Alexander: ƿ si
rerum nomina sunt, quid causae est ut primorum intellectuum notas esse voces
diceret Aristoteles? Rei enim ponitur nomen, ut cum dicimus homo significamus
quidem intellectum, rei tamen nomen est id est animalis rationalis mortalis.
Cur ergo non primarum magis rerum notae sint voces quibus ponuntur potius quam
intellectuum? Sed fortasse quidem ob hoc dictum est, inquit, quod licet voces
rerum nomina sint, tamen non idcirco utimur vocibus, ut res significemus sed ut
eas quae ex rebus nobis innatae sunt animae passiones. Quocirca propter quorum
significantiam voces ipsae proferuntur, recte eorum primorum esse dixit notas. In
hoc vero Aspasius permolestus est. Ait enim: qui fieri potest, ut eaedem apud
omnes passiones animae sint, cum tam diversa sententia de iusto ac bono sit?
Arbitratur Aristotelem passiones animae non de rebus incorporalibus sed de his
tantum quae sensibus capi possunt passiones animae dixisse. Quod perfalsum est.
Neque enim intellexisse dicetur, qui fallitur, et fortasse quidem passionem
animi habuisse dicetur, quicumque id quod est bonum non eodem modo quo est sed
aliter arbitratur, intellexisse vero non dicitur. Aristoteles autem cum de
similitudine loquitur, de intellectu pronuntiat. Neque enim fieri potest, ut
qui quod bonum est malum esse arbitratur boni similitudinem mente conceperit.
Neque enim intellexit rem subiectam. Sed quae sunt iusta ac bona ad positionem
omnia nuturamue referuntur. Et si de iusto ac bono ita loquitur, ut de eo quod
civile ius aut civilis iniuria ƿ dicitur, recte non eaedem sunt passiones
animae quoniam civile ius et civile bonum positione est, non natura. Naturale
vero bonum atque iustum apud omnes gentes idem est. Et de deo quoque idem:
cuius quamuis diversa cultura sit, idem tamen cuiusdam eminentissimae naturae
est intellectus. Quare repetendum breviter a principio est. partibus enim ad
orationem usque pervenit: nam quod se prius quid esset verbum, quid nomen
constituere dixit, hae minimae orationis partes sunt; quod vero affirmationem
et negationem, iam de composita ex verbis et nominibus oratione loquitur, quae
eaedem rursus partes sunt enuntiationis. Et post enuntiationis propositionem de
oratione loqui proposuit, cuius ipsa quoque enuntiatio pars est. Et quoniam (ut
dictum est) triplex est oratio, quae in litteris, quae in voce, quae in
intellectibus est, qui verbum et nomen definiturus esset eaque significativa
positurus, dicit prius quorum significativa sint ipsa verba et nomina et
inchoat quidem ab his nominibus et verbis quae sunt in voce dicens: SUNT ERGO
EA QUAE SUNT IN VOCE et demonstrat quorum sint significativa adiciens EARUM
QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE. Rursus nominum ipsorum verborumque quae in
voce sunt ea verba et nomina quae essent in litteris constituta significativa
esse declarat dicens ET EA QUAE SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT IN VOCE. Et quoniam
quatuor ista quaedam sunt: litterae, voces, intellectus, res, quorum litterae
et voces positione sunt, natura vero res atque intellectus, demonstravit voces
non esse naturaliter sed positione per hoc quod ait non easdem esse apud omnes
sed varias, ut est ET QUEMADMODUM NEC ƿ LITTERAE OMNIBUS EAEDEM, SIC NEC VOCES
EAEDEM. Ut vero demonstraret intellectus et res esse naturaliter, ait apud
omnes eosdem esse intellectus, quorum essent voces significativae, et rursus
apud omnes easdem esse res, quarum similitudines essent animae passiones, ut
est QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, SCILICET QUAE SUNT IN VOCE, EAEDEM
OMNIBUS PASSIONES ANIMAE ET QUORUM HAE SIMILITUDINES, RES ETIAM EAEDEM.
Passiones autem animae dixit, quoniam alias diligenter ostensum est omnem vocem
animalis aut ex passione animae aut propter passionem proferri. Similitudinem
vero passionem animae vocavit, quod secundum Aristotelem nihil aliud
intellegere nisi cuiuslibet subiectae rei proprietatem atque imaginationem in
animae ipsms reputatione suscipere, de quibus animae passionibus in libris se
de anima commemorat diligentius disputasse. Sed quoniam demonstratum est,
quoniam et verba et nomina et oratio intellectuum principaliter significativa
sunt, quidquid est in voce significationis ab intellectibus venit. Quare prius
paululum de intellectibus perspiciendum ei qui recte aliquid de vocibus
disputabit. Ergo quod supra passiones animae et similitudines vocavit, idem
nunc apertius intellectum vocat dicens: EST AUTEM, QUEMADMODUM IN ANIMA
ALIQUOTIENS QUIDEM INTELLECTUS SINE VERO VEL FALSO, ALIQUOTIENS AUTEM CUI IAM
NECESSE EST HORUM ALTERUM INESSE, SIC ETIAM IN VOCE; CIRCA COMPOSITIONEM ENIM
ET DIVISIONEM EST FALSITAS VERITASQUE NOMINA IGITUR IPSA ET VERBA CONSIMILIA
SUNT SINE COMPOSITIONE VEL DIVISIONE INTELLECTUI, UT HOMO VEL ALBUM, QUANDO NON
ADDITUR ALIQUID, NEQUE ENIM ADHUC VERUM AUT FALSUM S EST. HUIUS AUTEM SIGNUM
HOC EST: HIRCOCERVUS ENIM SIGNIFICAT ALIQUID SED NONDUM VERUM VEL FALSUM, SI
NON VEL ESSE VEL NON ESSE ADDATUR, VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM TEMPUS. Quoniam
nomen et verbum atque omnis oratio significativa sunt animae passionum, ex
ipsis sine dubio quae designant in eisdem vocibus proprietas significationis
innascitur hic vero est totus atque continuus Aristotelicae ordo sententiae:
quoniam, inquit, ea primum vocibus significantur quae animo et cogitatione
versamus, intellectuum vero alios quidem simplices et sine veri vel falsi
enuntiatione perpendimus, ut cum nobis hominis proprietas tacita imaginatione
suggeritur (nulla namque ex hac intellegentiae simplicitate vel veritatis
nascitur vel falsitatis agnitio), sunt vero intellectus quidam compositi atque
conioncti in quibus inest iam quaedam veritatis vel falsitatis inspectio, ut
cum ad quamlibet simplicem perceptionem mentis adinugitur aliud quod esse
aliquid vel non esse constituat, ut si ad hominis intellectum esse vel non esse
vel album esse vel album non esse copuletur (fient enim cogitabiles orationes
veritatis vel falsitatis participes hoc modo: homo est, homo non est, homo
albus est, homo albus non est, quarum quidem homo est vel homo albus est
compositione dicitur. Nam prior esse atque hominem, posterior hominem albo
composita intellectus praedicatione conectit): sin vero ad hominis intellectum
adiciam quiddam, ut ita sit homo ƿ est vel non est vel albus est aut aliquid
tale, tunc in ipsa cogitatione veritas aut falsitas nascitur: ergo, inquit,
quemadmodum aliquotiens quidam simplices intellectus sunt, qui vero falsoque
careant, quidam vero in quibus horum alterum reperiatur, sic etiam et in voce.
Nam quae voces denuntiant simplices intellectus, ipsae quoque a falsitate et
veritate seiunctae sunt, quae vero huiusmodi significant intellectus in quibus
iam vel veritas vel falsitas constituta est, in ipsis quoque horum alterum
inveniri necesse est. Nam si quis hoc solum dicat HOMO vel ALBUM vel etiam
HIRCOCERVUS, quamquam ista quiddam significent, quoniam tamen significant
simplicem intellectum, manifestum est omni veritatis vel falsitatis proprietate
carere. Et tota quidem sententia se hoc modo habet. Diligentius tamen est
attendendum quid est quod ait: CIRCA COMPOSITIONEM ENIM ET DIVISIONEM EST
FALSITAS VERITASQUE; quid etiam quod dictum est: NOMINA IGITUR IPSA ET VERBA
CONSIMILIA SUNT SINE COMPOSITIONE VEL DIVISIONE INTELLECTUI; illud quoque; cur
composito nomine vel cur etiam usus est non rei subsistentis exemplo, ut diceret
HIRCOCERVUS ENIM SIGNIFICAT ALIQUID. Nec illud praetereundum est quid est quod
dictum sit VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM TEMPUS. Et primum quidem de eo dicendum
est quod ait: CIRCA COMPOSITIONEM ENIM ET DIVISIONEM EST FALSITAS VERITASQUE.
Quaeritur namque, utrumne omnis veritas circa compositionem divisionemque sit,
an quaedam est, quaedam vero minime. Illud quoque, an in omni compositione vel
divisione veritas falsitasque constituta sit, an hoc non generaliter sed in
quadam compositionis vel divisionis parte veritas falsitasque versetur. In
opinionibus namque veritas est, quotiens ex subiecta ƿ re capitur imaginatio
vel etiam quotiens ita, ut sese res habet, imaginationem accipit intellectus;
falsitas vero est quotiens aut non ex subiecto aut non ut sese habet res imaginatio
subicitur intellectui. Sed adhuc in veritate atque falsitate nihil equidem
aliud reperitur nisi quaedam opinionis habitudo ad subiectam rem. Qua enim
habitudine et quomodo sese habeat imaginatio ad rem subiectam, hoc solum in hac
veritate vel falsitate perspicitur. Quam quidem habitudinem nullus dixerit
compositionem. In hoc vero divisionis nullus ne fictus quidem modus intellegi
potest. Illud quoque considerandum est, numne aliqua sit in his compositio vel
divisio, quae secundum substantiam suam vera dicuntur, ut est vera voluptas
bene vivendi, ut est falsa voluptas bellandi. Etiam illud quoque respiciendum
est, quod in omnium maximo deo quidquid intellegitur non in eo accidenter sed
substantialiter intellegitur. Etenim quae bona sunt substantialiter de eo non
accidenter credimus. Quod si substantialiter credimus deum, deum vero nullus
dixerit falsum nihilque in eo accidenter poterit evenire, ipsa veritas deus
dicendus est. Ubi igitur compositio vel divisio in his quae simplicia naturaliter
sunt nec ulla cuiuslibet rei collatione iunguntur? Quare non omnis veritas
neque falsitas circa compositionem divisionemque constat sed sola tantum quae
in multitudine intellectoum fit et in prolatione dicendi. Nam in ipsa quidem
habitudine imaginationis et rei nulla compositio est, in coniunctione vero
intellectuum compositio fit. Nam cum dico: Socrates ambulat hoc ipsum
quidem, ƿ quod eum ambulare concepi, nulla compositio est; quod vero in
intellectus progressione ambulationem cum Socrate coniungo, quaedam iam facta
est compositio. quod si hoc oratione protulero, rursus eadem compositio est et
circa eam vis veritatis et falsitatis apparet. Quocirca in his solis
compositionibus invenitur veritas atque mendacium, de quibus tota nunc quaestio
est, in nomine scilicet et verbo, in negatione et affirmatione et enunti atione
et oratione. Quae scilicet compositiones veritatis et falsitatis naturam ab
intellectibus accipientes in significationis prolatione conservant. De
divisione autem quae ad negationem pertinet deque compositione quae ad
affirmationem paulo post enucleatius dicam. Nunc illud videndum est, utrum
verum sit circa omnem compositionem circaque omnem divisionem veritatem vel
mendacium provenire, quod omnino falsum est. Quis enim dixerit huiusmodi nominum
coniunctionem: et Socrates et Plato vel si a se haec nomina dividantur
nec Socrates nec Plato veri aliquam falsive tenere significantiam? Quare
confitendum est non circa omnem divisionem neque circa omnem compositionem, eam
scilicet quae in oratione versatur, mendacium veritatemque subsistere. Sed
illud verissimum est, quod omnis quae est in oratione veritas falsitasque in
compositione et divisione nascitur, non tamen omnis orationis compositio vel
divisio verum retinet aut falsum. Ergo si sic dixisset: circa omnem
compositionem vel divisionem veritas falsitasque est, mentiretur. Sed quoniam
dixit simpliciter: veritas falsitasque circa compositionem divisionemque est,
verissime subtilissimeque dixisse putandus est. Illa enim ƿ nomina quae ita dicuntur
simplicia, ut veritatem aut falsitatem quodammodo valeant designare, huiusmodi
sunt, ut intra se atque intra significationem suam quandam retineant
compositionem, ut si qui dicat: Lego hoc est enim dicere "lego"
tamquam si dicat "Ego lego". Hoc autem compositio est. Vel quotiens
interrogante alio respondet alius uno tantum sermone, videtur quoque tunc
simplex sermo veritatem mendaciumque perficere. Quod perfalsum est. Audientis
namque responsio ad totum ordinem superioris enuntiationis adiungitur: ut si
quis interroganti mundusne animal sit, est responderit, videtur haec una
particula veritatem vel mendacium continere sed falso. Non enim una est sed ad
vim ipsius responsionis intuenti tale est ac si diceret "Mundus animal
est". Quod vero ait NOMINA IPSA ET VERBA CONSIMILIA ESSE SINE COMPOSITIONE
VEL DIVISIONE INTELLECTUI, illud designat, quod supra iam dixit, ea quae sunt
in voce notas esse animae passionum. Quod si notae sunt, sicut litterae vocum
in se similitudinem gerunt, ita voces intellectuum. Et quoniam dictum est, cur
de similitudine verborum nominumque atque animae passionum dixerit, cur etiam
circa compositionem et divisionem falsum verumque esse proposuerit, dicendum
est quid sit ipsa compositio vel divisio, in qua veritas et falsitas invenitur.
Nam quoniam de simplici enuntiativa oratione perpendit, ut posterius ipse in
divisione declarat dicens: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO,
DEINDE NEGATIO, illam nunc compositionem designare uult, quae alicuius vel
substantiam constituit vel aliquid secundum esse coniungit. Nam cum dico:
Socrates est hoc ipsum esse Socrati applico et substantiam eius esse
constituo. Sin vero ƿ dixero: Socrates philosophus est philosophiam et
Socratem secundum esse composui, vel si dicam Socrates ambulat, huiusmodi est
tamquam si dicam Socrates ambulans est. Igitur quotiens huiusmodi fuerit
compositio, quae secundum esse verbum vel substantiam constituat vel res
coniungat, affirmatio dicitur et in ea veri falsique natura perspicitur. Et
quoniam omnis negatio ad praedicationem constituitur (huius enim affirmationis
quae est "Socrates est" negatio est non ea quae dicit "Non
Socrates est" sed ea quae pronuntiat "Socrates non est" et ad id
quod esse Socrates dictus est negatio apponitur, ut eum id dicamus non esse,
quod ante dictus est esse): igitur quoniam id quod in affirmatione secundum
esse vel constitutum vel coniunctum fuerit ad id addita negatio separat, vel
ipsam substantiae constitutionem vel etiam factam per id quod dictum est esse
aliquid coniunctionem, divisio vocatur. Quando enim dico: Socrates non
est esse a Socrate seiunxi, et cum dico: Socrates philosophus non
est Socratem ab eo quod est philosophum esse separavi, quam separationem,
quae ad negationem pertinet, divisionem vocavit. Ergo manifestum est, quoniam
si simplex in animae passionibus intellectus fuerit, cum ipse intellectus
nullam adhuc veri falsique retineat naturam, eius quoque prolationem ab
utrisque esse separatam. Sed cum compositio secundum esse facta vel etiam
divisio in intellectibus, in quibus principaliter veritas et falsitas
procreatur, euenerit, quoniam ex intellectibus voces capiunt significationem,
eas quoque secundum intellectuum qualitatem veras vel falsas esse necesse est.
Maximam vero vim habet exempli novitas ƿ et exquisita subtilitas. Ad
demonstrandum enim quod unum solum nomen neque verum sit neque falsum, posuit
huiusmodi nomen, quod compositum quidem esset, nulla tamen eius substantia
reperiretur. Si quod ergo unum nomen veritatem posset falsitatemue retinere
posset huiusmodi nomen, quod est hircocervus, quoniam omnino in rebus nulla
illi substantia est, falsum aliquid designare sed non designat aliquam
falsitatem. Nisi enim dicatur hircocervus vel esse vel non esse quamquam ipsum
per se non sit, solum tamen dictum nihil falsi in eo sermone verive
perpenditur. Igitur ad demonstrandam vim simplicis nominis, quod omni veritate
careat atque mendacio, tale in exemplo posuit nomen, cui res nulla subiecta
sit. Quod si quid verum vel falsum unum nomen significare posset, nomen quod
eam rem designat, quae in rebus non sit, omnino falsum esset. Sed non est: non
igitur ulla veritas falsitasque in simplici umquam nomine reperietur. Nec illud
paruae curae fuit non ponere nomen quod omnino nihil significaret sed quod cum
significaret quiddam, tamen verum aut falsum esse non posset, ut non videretur
veritatis falsitatisque cassum esse, eo quoniam nihil significaret sed quoniam
esset simpliciter dictum. Quamquam in eodem illud quoque conficit, ut
ostenderet non solum simplex nomen veritate atque mendacio esse alienissimum
sed etiam composita quoque nomina, si non habeant aliquam secundum es se vel
non esse (sicut superius dictum est) compositionem, verum vel falsum
significare non posse: tamquam si diceret: non solum simplex nomen praeter
aliquam compositionem nihil verum falsumue significat sed etiam composita ƿ
utroque carent (sicut ipse iam dixit) nisi illis aut esse aut non esse addatur,
VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM TEMPUS. Hoc vero idcirco addidit, quod in
quibusdam ita enuntiationes fiunt, ut quod de ipsis dicitur secundum
substantiam proponatur, in quibusdam vero hoc ipsum esse quod additur non
substantiam sed praesentiam quandam significet. Cum enim dicimus deus est, non
eum dicimus nunc esse sed tantum in substantia esse, ut hoc ad immutabilitatem
potius substantiae quam ad tempus aliquod referatur. Si autem dicamus: Dies
est ad nullam diei substantiam pertinet nisi tantum ad temporis
constitutionem. Hoc est enim quod significat est, tamquam si dicamus: Nunc
est Quare cum ita dicimus esse ut substantiam designemus, simpliciter est
addimus, cum vero ita ut aliquid praesens significetur, secundum tempus. Haec
una quam diximus expositio. Alia vero huiusmodi est: esse aliquid duobus modis
dicitur: aut simpliciter aut secundum tempus. Simpliciter quidem secundum
praesens tempus, ut si quis sic dicat hircocervus est. Praesens autem quod
dicitur tempus non est sed confinium temporum: finis namque est praeteriti
futurique principinm. Quocirca quisquis secundum praesens hoc sermone quod est esse
utitur, simpliciter utitur, qui vero aut praeteritum inugit aut futurum, ille
non simpliciter sed iam in ipsum tempus incurrit. Tempora namque (ut dictum
est) duo ponuntur: praeteritum atque futurum. Quod si quis cum praesens
nominat, simpliciter dicit, cum utrumlibet praeteritum vel futurum dixerit,
secundum tempus utitur enuntiatione. Est quoque tertia huiusmodi expositio,
quod aliquotiens ita ƿ tempore utimur, ut indefinite dicamus: ut si qui dicat:
Est hircocervus Fuit hircocervus Erit hircocervus hoc indefinite et
simpliciter dictum est. Sin vero aliquis addat: Nunc est vel: Heri
fuit vel: Cras erit ad hoc ipsum esse quod simpliciter dicitur
addit tempus. Quare secundum unam trium harum expositionum intellegendum est
quod ait: SI NON VEL ESSE VEL NON ESSE ADDATUR, VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM
TEMPUS. Sed ei quod ante proposuit, QUEMADMODUM esset ALIQUOTIENS QUIDEM IN
ANIMA INTELLECTUS SINE VERO VEL FALSO, post quasi consequens reddidit nomina
ipsa per se verbaque esse simplicibus intellectibus consimilia, ut homo vel
album; ei vero quod ait CUI IAM NECESSE EST HORUM ALTERUM INESSE nihil interim
reddidit sed hoc eo supplevisse putabitur, quod ait: SED NONDUM VERUM VEL
FALSUM EST, SI NON VEL ESSE VEL NON ESSE ADDATUR. Haec est enim intellectuum quaedam
compositio, cui iam necesse est horum alterum inesse qua in oratione vel esse
vel non esse additur. Quocirca quoniam de nomine verboque proposuit et quam
potuit breviter vocum, litterarum, intellectuum rerumque consequentias
altissima ratione monstravit, ad id quod primo proposuit dicens: PRIMUM OPORTET
CONSTITUERE QUID NOMEN ET QUID VERBUM, ad haec inquam, quae promiserat definire
revertitur. Nomen enim definiens ita subiecit: [THIS IS THE END OF THE SECTION
‘SIGN’ – from now it’s specifically on NOMEN] NOMEN ERGO EST VOX SIGNIFICATIVA
SECUNDUM PLACITUM SINE TEMPORE, CUIUS NULLA PARS EST SIGNIFICATIVA SEPARATA. Omnis
definitio generis constitutione formatur, differentiarum vero compositione
perficitur. Nam si ad propositum genus differentias colligamus easque ad unam
quam definire volumus speciem aptemus, usque dum uni tantum speciei collectio
illa conveniat, nihil est quod ultra ad faciendam definitionem desideretur: ut
ipsum hominem si quis definiat, generi eius quod est animal duas necesse est
differentias iungat rationale scilicet atque mortale facietque huiusmodi
ordinem: animal rationale mortale; quae definitio si ad hominem referatur,
plena est rationis substantiaeque descriptio. Volens ergo Aristoteles definire
quid esset nomen prius eius genus sumpsit dicens nomen esse vocem, idcirco
scilicet ut hoc quod dicimus nomen ab aliis, quae non voces sed tantum soni
sunt, separaret. Distat enim sonus voce: sonus enim est percussio aeris
sensibilis, vox vero flatus per quasdam gutturis partes egrediens, quae
arteriae vocantur, qui aliqua linguae impressione formetur. Et vox quidem nisi
animantium non est, sonus vero aliquotiens inanimorum quoque corpori
conflictatione perficitur. Quare quia nomen vocem monstravit, ab aliis quae
voces non sunt sed tantum soni, hanc orationis partem separavit atque
distribuit. Et vocem quidem nominis velut genus sumpsit. Habet namque aliud
quiddam speciei loco differens a nomine quod est verbum, habet quoque quasdam
locutiones quae nihil ulla ratione significent, ut sunt articulatae voces,
quarum per se significatio non potest inveniri, ut "scindapsos". Huic
ergo generi alias differentias rursus apponit, quae nomen sicut vox a sonis
aliis segregavit, ita quoque hae differentiae nomen ab aliis speciebus sub voce
positis dividant atque discernant. ƿ Quod enim addidit nomen vocem esse
significativam, ab his, inquam, vocibus disgregavit nomen quae nihil omnino
siguificent, ut sunt syllabae. Syllabae enim, cum ex his totum nomen constet,
adhuc ipsae nihil omnino significant. Sunt quoque quaedam voces litteris
syllabisque compositae, quae nullam habeant significationem, ut est
"Blityri". Ergo quoniam videbantur esse quaedam voces quae
significatione carerent, nomen quod vox est et alicuius designationis semper
causa profertur non aliter definiendum erat nisi illud a non significantibus
vocibus segregaret. Itaque ait nomen esse vocem significativam ut voce quidem
ab aliis sonis, significatione vero addita ab his quae sub voce sunt nihil
designantia segregaretur. Sed hoc nondum ad totam definitionem valet neque
solum nomen vox significativa est sed sunt quaedam voces quae significent
quidem sed nomina non sint, ut ea quae a nobis in aliquibus affectibus
proferuntur, ut cum quis gemitum edit vel dolore concitus emittit clamorem.
Illud enim doloris animi, illud corporis signum est. Et cum sint voces et
significent quandam vel animi vel corporis passionem, nullus tamen gemitum
clamoremque dixerit nomen. Mutorum quoque animalium sunt quaedam voces quae
significent: ut canum latratus iras significat canum, alia vero mollior quaedam
blandimenta designat. Quare adiecta differentia separandum erat nomen ab his
omnibus quae voces quidem essent et significarent sed nominis vocabulo non
tenerentur. Quid igitur adiecit? Nomen vocem esse significativam non
simpliciter sed secundum placitum. Secundum placitum vero est, quod secundum
quandam positionem ƿ placitumque ponentis aptatur. Nullum enim nomen
naturaliter constitutum est neque umquam sicut subiecta res natura est, ita
quoque a natura venienti vocabulo nuncupatur sed hominum genus, quod et ratione
et oratione vigeret, nomina posuit eaque quibus libuit litteris syllabisque
coniungens singulis subiectarum rerum substantiis dedit. Hoc autem illo
probatur, quod, si natura essent nomina, eadem apud omnes essent gentes: ut
sensus, quoniam naturaliter sunt, idem apud omnes sunt. Omnes enim gentes non
aliis nisi solis oculis intuentur, audiunt auribus, naribus odorantur, ore
accipiunt gustatus, tactu calidum vel frigidum, lene vel asperum indicant.
Atque haec huiusmodi sunt, ut apud omnes (ut dictum est) gentes eadem
videantur. Ipsa vero quae sentiuntur, quoniam naturaliter constituta sunt, non
mutantur. Dulcedo enim et amaritudo, album et nigrum et quaequae alia sensibus
quinque sentimus, eadem apud omnes sunt. Neque enim quod Italis dulce est in
sensu, idem Persis videtur amarum nec quod album apud nos oculis apperet, apud
Indos nigrum est, nisi forte aliqua sensus aegritudine permutetur sed hoc nihil
attinet ad naturam. Igitur quoniam ista sunt naturaliter, apud omnes gentes
eadem manent. Si ergo et nomina naturalia esse viderentur, eadem essent apud
omnes gentes nec ullam susciperent mutationem: nunc autem ipsum hominem alio
vocabulo Latini, alio Graeci diversis quoque vocabulis barbarae gentes
appellant. Quae in ponendis nominibus dissensio signum est non naturaliter sed
ad ponentium placitum voluntatemque rebus nomina fuisse composita. Idem quoque
monstrat, quod saepe ƿ singulorum hominum sunt permutata vocabula. Quem enim
nunc vocamus Platonem, Aristocles ante vocabatur et qui Theophrastus nunc
dicitur, ante Aristotelen a suis parentibus Tyrtamus appellabatur. In eadem
quoque lingua quando plura vocabula uni adduntur rei, monstratur rem illam non
naturalibus sed appositis nominibus nuncupari. Si enim naturalibus nominibus
res quaeque vocaretur, unam rem uno tantum nomine signaremus. Quid enim
attinet, si naturalia sunt vocabula, unius rei plures esse nominum voces, quae
ad unam designationem demonstrationemque concurrerent? Dicimus enim gladius,
ensis, mucro et haec tria ad unam subiectam substantiam currunt. Ergo
monstratum est nomina esse secundum placitum id est secundum ponentium
placitum, ac si diceret nomen esse vocem quidem et significativam sed non
naturaliter significativam sed secundum placitum voluntatemque ponentis, hoc
scilicet dividens ab his vocibus quae naturaliter designarent, ut sunt hae vel
quas nos in passionibus affectibusque proloquimur vel edere animalia muta
conantur. Sed nondum supra dicta differentia plenam nominis formam definitionemque
constituit. Est namque verbo commune eum nomine, quod vox designativa et
secundum placitum est sed addita differentia quae est SINE TEMPORE nomen a
verbo distinxit. Neque enim nomen ullum consignificat tempus. Verbi namque est,
cum aut passio significatur aut actio, aliquam quoque secum trahere vim
temporis, qua illud cum vel facere vel pati dicitur proferatur. Cum enim dico:
Socrates nullius est temporis; cum vero: Lego vel: Legi vel:
Legam tempore non caret. Addito ergo nomini quod sine tempore esse dicatur
ƿ nomen a verbo disiungitur. Sane nemo nos arbitretur opinari, quod nullum
nomen significet tempus. Sunt enim nomina, quae tempus significatione
demonstrent: velut cum dico hodie vel cras, temporis nomina sunt. Sed illud
dicimus, quod cum eodem nomine tempus non significatur. Aliud est enim
significare tempus, aliud consignifiaare. Verbum enim cum aliquo proprio modo
tempus quoque significat: ut cum vel agentis vel patientis modum demonstrat,
sine tempore ipsa passio vel actio non profertur. Unde non dicimus, quod nomen
non significet tempus sed quod nomen significatio temporis non sequatur. Restat
autem sola una differentia, quae si superioribus adiungatur, plenissima fere
nomen definitione formabitur. Haec autem est qua nomen ab oratione separetur.
Inveniuntur enim quaedam sine dubio orationes, quae cum voces sint et
significativae et secundum placitum, quippe quae sunt nominibus colligatae,
tamen sint sine tempore, ut cum dico: Socrates et Plato haec namque
oratio, cum ex nominibus iuncta sit, nomen quidem non est, vox vero est
significativa secundum placitum et tempore uacat. Ut igitur nomen ab huiusmodi
oratione divideret, addidit hanc differentiam, quae est CUIUS NULLA PARS EST
SIGNIFICATIVA SEPARATA. Oratio enim quoniam verbis nominibusque coniungitur,
verba vero vel nomina significativa esse palam est, partes quoque orationis
significare aliquid dubium non est. Nominis vero pars, quoniam simplex est,
nihil omnino significat. Sed cum omnis oratio omneque nomen et verbum ex
subiectis intellectibus vim significandi sumat, est aliquotiens, ut unum nomen multos
significet intellectus. Quocirca erit quoque, ut non simplex nomen ƿ unam
tantum animi passionem intellectumque designet. Nam cum dico suburbanum,
imaginationem significandi sed ita ut a toto nomine separatum, cum ad ipsum
refertur nomen, significet nihil: ut in eo quod dicimus equiferus ferus uult
quidem aliquid significare sed si a tota compositione separatur, nihil omnino
designat in eo scilicet nomine in quo cum equi particula iunctum equiferum
consignificabat. Omnis namque haec compositio unius intellectus designativa
est. Quare in oratione quidem ferus significat (etenim equus ferus oratio duos
retinet intellectus), in nomine vero nihil, quoniam hoc quod dicimus equiferus
unius intellectus designativum est. Sed fortasse ferus cum ea parte qua iunctum
est simul quidem consignificet, separatum vero nihil. Hoc est ergo quod ait: AT
VERO NON QUEMADMODUM IN SIMPLICIBUS NOMINIBUS, SIC SE HABET ETIAM IN COMPOSITIS
IN ILLIS ENIM NULLO MODO PARS SIGNIFICATIVA EST; IN HIS AUTEM VULT QUIDEM SED
NULLIUS SEPARATI, UT IN EQUIFERUS FERUS. Simplex enim nomen nec imaginationem
aliquam partium significationis habet, compositum vero tales habet partes, ut
quasi conentur quidem aliquid significare sed consignificeut potius quam
quidquam extra significent. Addito igitur nomini, quod eius partes nihil
separatae significent, nomen ab oratione disiunctum est. Postquam adiectionem
quae est CUIUS ƿ NULLA PARS EST SIGNIFICATIVA SEPARATA quid in nominis
definitione valeret explicuit (hoc scilicet quo nomen ab oratione seiungeret),
illud quoque disserit, cur sit additum quod dictum est secundum placitum. Nam
quoniam nulla nominum significatio naturaliter est sed omne nomen positione
designat, idcirco dictum est secundum placitum. Quod enim placuit ei qui primus
nomina indidit rebus, hoc illis vocabulis designatur. Age enim quis naturaliter
nomina esse confirmet, quorum apud omnes gentes est tam diversa varietas? Nec
vero dicitur quod nulla vox naturaliter aliquid designet sed quod nomina non
naturaliter sed positione significent. Aliqui habent hoc ferarum mutorumque
animalium soni, quorum vox quidem significat aliquid (ut hinnitus equi consueti
equi inquisitionem, latratus canum latrantium iracundiam monstrat et alia huiusmodi)
sed cum voces mutorum animalium propria natura significent, nullis tamen
elementorum formulis conscribuntur. Nomen
vero quamquam subiaceat elementis, prius tamen quam ad aliquam subiectae rei
significationem ponatur per se nihil designat, ut cum dicimus scindapsos vel
hereceddy. Haec per se nihil quidem significant sed si ad subiectae alicuius
rei significationem ponantur, ut dicatur vel homo scindapsos vel lapis
hereceddy, tunc hoc quod per se nihil significat positione et secundum ponentis
quoddam placitum designabit. Ergo
tum nomen significativum est, quando (ut ipse ait) fit nota. Tunc autem fit
nota, cum secundum ponentis placitum vocabulum quod naturaliter nihil
designabat ad subiectae rei significationem datur. Hoc ƿ est enim quod ait fit.
Si enim naturaliter nomina significarent, numquam de his Aristoteles diceret
fit nota. Tunc enim non fieret nota sed esset. Ergo quoniam nomina secundum
placitum significativa sunt, ferarum vero inlitterati soni secundum naturam,
idcirco harum voces esse nomina non dicuntur. Universaliter
autem dicimus: omnium vocum aliae sunt quae inscribi litteris possunt, aliae
vero quae non possunt. Et rursus earum quae vel inscribuntur vel minime, aliae
significant, aliae vero nihil. Amplius quoque omnium aliae secundum placitum
designant, aliae vero naturaliter. Nomen ergo secundum placitum est: positione
enim factum est subiectae rei nota. Nihil enim nominum est quod naturaliter
significet. Non enim nomen informat significatio sed secundum placitum
significatio. Nam et inlitterati soni significant, ut sunt ferarum, quos ideo
sonos vocavit, quoniam sunt quaedam muta animalia quae vocem omnino non habent
sed tantum sonitu quodam concrepant. Quidam enim pisces non voce sed branchis
sonant et (ut Porphyrius autumat) cicada per pectus sonitum mittit, QUORUM
omnium NIHIL EST NOMEN. Hoc autem dictum est, non quod nullum nomen sit harum
vocum quas animalia proferunt sed quod his non velut nominibus utantur. Nam
quamuis vox inlitterata sit et natura significet latratus canum, dicitur tamen
latratus et leonis fremitus et tauri mugitus. Haec sunt. Nomina ipsarum vocum
quae a mutis animalibus proferuntur. Sed non hoc dicimus quoniam earum nihil
est nomen sed quoniam horum sonorum nihil tale est, ut nomen esse possit id est
ut secundum ea velut ƿ nominibus utentes ferae sibi inuicem colloquantur.
Habent enim significationem sed (ut dictum est) naturalem, nomen autem secundum
placitum est. NON HOMO VERO NON EST NOMEN. AT VERO NEC POSITUM EST voMEN, QUO
ILLUD OPORTEAT APPELLARI. NEQUE ENIM ORATIO AUT NEGATIO EST SED SIT NOMEN
INFINITUM. Superius omnia quaecumque extra nomen essent praedictis
adiectionibus a nomine separavit. Nunc vero quoniam sunt quaedam quae sub
definitionem quidem nominis cadant, videantur tamen a nomine discrepare, de his
disserit, ut quid esse nomen integre videatur expediat. Quod enim dicimus non
homo vel non equus oratio quidem non est. Omnis enim oratio aut nominibus
constat et verbis aut solis duobus vel pluribus verbis vel solis nominibus. In
eo autem quod est non homo unum tantum nomen est, quod dicitur homo, id autem
quod est non neque nomen est neque verbum. Quare neque ex duobus verbis aut ex
verbo et nomine. Verbum enim in eo nullum est. Quare id quod dicimus non homo
oratio non est. Iam vero nec verbum esse monstrare superfluum est, cum in
verbis semper tempora reperiantur, in hoc vero nullum omnino quisquam tempus
inveniat. Sed nec negatio est. Omnis enim negatio oratio est, non homo vero cum
oratio non sit nec negatio esse potest. Illud quoque, quod omnis negatio aut
vera est aut falsa, non homo vero neque verum est neque falsum. Sensus enim
plenus non est: quare negatio esse propter hoc quoque non dicitur. Nomen vero
esse quis dicat, cum omne nomen sive proprium sive sit appellativum definite
significet? Cum enim dico: ƿ Cicero unam personam unamque substantiam
nominavi, et cum dico: Homo quod est nomen appellativum, definitam
significavi substantiam. Cum vero dico: Non homo significo quidem
quiddam, id quod homo non est sed hoc infinitum. Potest enim et canis
significari et equus et lapis et quicumque homo non fuerit. Et aequaliter
dicitur vel in eo quod est vel in eo quod non est. Si quis enim de Scylla quod
non est dicat non homo, significat quiddam quod in substantia atque in rerum
natura non permanet. Si quis autem vel de lapide vel de ligno vel de aliis quae
sunt rebus dicat non homo, idem tamen aliquid significabit et semper praeter id
quod nominal huiusmodi vocabuli significatio est. Sublato enim homine quidquid
praeter hominem est hoc significat non homo, quod a nomine plurimum differt.
Omne enim nomen (ut dictum est) definite id significat quod nominatur nec
similiter et de eo quod est et quod non est dicitur. Sed haec huiusmodi vox et
designativa est et ad placitum et sine tempore et (ut dictum est) partes eius
extra nihil designant. Quare dubia apud antiquos sententia fuit, utrum nomen
hoc non dicerent, an hoc aliqua adiectione nominis definitioni subicerent. Et
qui hoc a nomine separabant, ita nomen definitione claudebant dicentes: nomen
esse vocem designativam secundum placitum sine tempore circumscriptae
significationis, cuius partes extra nihil designarent, ut quoniam non homo rem
circumscriptam non significaret a nomine separaretur. Alii vero non eodem modo
sed dicebant quidem esse nomen sed non simpliciter. Quadam namque adiectione
sub nomine poni posse putabant hoc modo, ut sicut homo mortuus non ƿ dicitur
simpliciter homo sed homo mortuus, ita quoque et nomen hoc, quod nihil
definitum designaret, non diceretur simpliciter nomen sed nomen infinitum. Cuius
sententiae Aristoteles auctor est, qui se hoc ei vocabulum autumat invenisse.
Ait enim: AT VERO NEC POSITUM EST NOMEN, QUO ILLUD OPORTEAT APPELLARI, dicens:
id quod dicimus non homo quo vocabulo debeat appellari non vocavit antiquitas.
Et usque ad Aristotelem nullus noverat quid esset id quod non homo diceretur
sed hic huic sermoni vocabulum posuit dicens: SED SIT NOMEN INFINITUM, non
simpliciter nomen, quoniam nulla circumscriptione designat sed infinitum nomen,
quoniam plura et ea infinita significat. Sed hoc non solis huiusmodi vocibus
contingit, ut simpliciter sub nomine poni non possint sed sunt quaedam aliae
quae omnia quidem nominis habeant et definite significent sed quadam alia
discrepantia nomina simpliciter dici non possint, ut sunt obliqui casus cum
dicimus: Catonis Catoni Catonem et caeteros. Horum enim discrepantia est
a nomine, quod nomen rectum iunctum cum est vel non est affirmationem facit: ut
si quis dicat: Socrates est hoc verum est vel falsum. Si enim vivente
Socrate diceretur, verum esset, mortuo vero falsum est: quare affirmatio est.
Si quis autem dicat: Socrates non est rursus faciet negationem et in ea
quoque veritas et falsitas invenitur. Ergo omne rectum nomen iunctum cum est
vel non est enuntiationem conficit. Hi vero obliqui easus iuncti cum est vel
non est enuntiationem nulla ratione perficiunt. Enuntiatio namque est perfectus
orationis intellectus in quem veritas ƿ aut falsitas cadit. Si quis ergo dicat:
Catonis est nondum plena sententia est. Quid enim sit Catonis non
dicitur. Atque eodem modo Catoni est vel Catonem est. In his ergo, quoniam cum
est vel non est iuncta enuntiationem non perficiunt, est quaedam a nomine
discrepantia, quamquam sint nomini omni definitione coniuncta. Magna est enim
discrepantia quod rectum nomen cum est iunctum perfectam orationem facit,
obliqui casus imperfectam. Quod autem dictum est obliquos casus cum est verbo
iunctos orationem perfectam non facere, non dicimus quoniam cum nullo verbo
obliqui casus iunguntur ita, ut nihil indigentem perficiant orationem. Cum enim
dico: Socratem paenitet enuntiatio est. Sed non cum omni verbo sed tantum
cum est vel non est hi casus iuncti perfectam orationem nulla ratione
constituunt. Atque hoc est quod ait: CATONIS AUTEM VEL CATONI ET QUAECUMQUE
TALIA SUNT NON SUNT NOMINA SED CASUS NOMINIS. Unde etiam discrepare videntur.
Haec enim nomina non vocantur. Illa enim rectius dicuntur nomina quae prima
posita sunt id est quae aliquid monstrant. Genetivus enim casus non aliquid sed
alicuius et dativus alicui et caeteri eodem modo. Rectus vero qui est primus
rem monstrat, ut si qui dicat Socrates, atque ideo hic nominativus dicitur,
quod nominis quodammodo solus teneat vim nomenque sit. Et verisimile est eum
qui primus nomina rebus imposuit ita dixisse: vocetur hic homo et rursus
vocetur hic lapis. Posteriore vero usu factum est, ut in alios casus primitus
positum nomen derivaretur. Illud quoque maius est, quod omnis casus nominis
alicuius casus est. Ergo nisi sit nomen, cuius casus sit, casus ƿ nominis dici
recte non potest. casus autem omnis inflexio est. Sed genetivus et dativus et
caeteri nominativi inflexiones sunt: quare nominativi casus erunt. Sed omnis
casus qui secundum nomen est nominis casus est. Nomen igitur nominativus est.
Aliud vero est casus alicuius quam est id ipsum cuius casus est. Casus igitur
nominis nomen non est. Quod vero adiecit: RATIO AUTEM EIUS EST IN ALLIS QUIDEM
EADEM, hoc inquit: ratio et definitio obliqui casus et nominis eadem est in
omnibus aliis (nam et voces sunt et significativae et secundum placitum et sine
tempore et circumscripte designant) sed (ut ipse ait) DIFFERT QUONIAM CUM EST
VEL FUIT VEL ERIT IUNCTUM NEQUE VERUM NEQUE FALSUM EST, quod a recto nomine
sine ulla dubitatione perficitur, ut cum est vel fuit vel erit iunctum verum
falsumue conficiat. Quod designavit per hoc quod ait: NOMEN VERO SEMPER,
subaudiendum est scilicet: facit verum falsumque CUM EST VEL FUIT VEL ERIT
IUNCTUM. Eorumque ponit exemplum: CATONIS EST VEL NON EST. In his enim (ut ipse
ait) neque verum aliquid dicitur neque falsum. Quare integra nominis definitio
est huiusmodi: nomen est vox designativa secundum placitum sine tempore
circumscripte significans, cuius partes nihil extra designant, et cum est vel
fuit vel erit iunctum nullius indigentem orationis perficiens intellectum
enuntiationemque constituens. Quoniam igitur de nomine expeditum, ad definitionem
verbi veniamus. VERBUM AUTEM EST QUOD CONSIGNIFICAT TEMPUS, CUIUS PARS NIHIL
EXTRA SIGNIFICAT, ET EST SEMPER EORUM QUAE DE ALTERO DICUNTUR NOTA. Verbi
quidem integra definitio huiusmodi est: verbum est vox significativa secundum
placitum, quae consignificat tempus, cuius nulla pars extra designativa est.
Sed quoniam commune est illi cum nomine esse voci et significativae et secundum
placitum, idcirco illa reticuit. Ab his autem quae propria verbi sunt inchoavit
verbi autem est proprium, quo a definitione nominis segregetur, quod
consignificat tempus. Omne enim verbum consignificationem temporis retinet, non
significationem. Nomina enim significant tempus, verbum autem cum principaliter
actus passionesque significet, cum ipsis actibus et passionibus temporis quoque
vim trahit, ut in eo quod dico lego. Actionem quidem quandam principaliter
monstrat hoc verbum sed cum ea ipsa agendi significatione praesens quoque
tempus adducit. Atque ideo non ait verbum significare tempus sed
consignificare. Neque enim principaliter verbum tempus designat (hoc enim
nominis est) sed cum aliis quae prineipaliter significat vim quoque temporis
inducit et inserit. Ergo cum nomen et verbum voces significativae sint et
secundum placitum, addito verbo, quod consignificat tempus, a nomine
segregatur. Ut enim saepe dictum est, nomen significare tempus poterit, verbum
vero consignificare. Et sicut in definitione nominis addidit nihil nominis
partes separatas a tota compositione nominis designare propter orationes quae
nominibus essent compositae, ut est: Et Plato et Socrates ita quoque in
verbo addidit nihil extra verbi ƿ partes significare propter eas orationes quas
verba componunt, ut est et ambulare et currere. Haec enim oratio ex verbis est
composita et singula verba et in ipsa oratione et praeter eam per se ipsa
significant. In verbo vero nullo modo. Et sicut in nomine pars nominis nihil
significat separata, ita in verbo pars verbi nihil separata designat. Dicit
autem esse verbum semper eorum quae de altero praedicantur notam, quod
huiusmodi est ac si diceret nihil aliud nisi accidentia verba significare. Omne
enim verbum aliquod accidens designat. Cum enim dico: Cursus ipsum quidem
est accidens sed non ita dicitur ut id alicui inesse vel non inesse dicatur. Si
autem dixero: Currit tunc ipsum accidens in alicuius actione proponens
alicui inesse significo. Et quoniam quod dicimus "Currit" praeter
aliquid subiectum esse non potest (neque enim dici potest praeter eum qui
currit), idcirco dictum est omne verbum eorum esse significativum quae de
altero praedicantur, ut verbum quod est currit tale significet quiddam quod de
altero, id est de currente, praedicetur. His igitur expeditis quod ait verbum
consignificare tempus exemplis aperuit. Ait enim: DICO AUTEM QUONIAM
CONSIGNIFICAT TEMPUS, UT CURSUS QUIDEM NOMEN EST, CURRIT VERO VERBUM,
CONSIGNIFICAT ENIM NUNC ESSE. Expeditissime quid verbum distaret a nomine verbi
et nominis interpositione monstravit. Etenim quoniam cursus accidens est et
nominatum est ita ut sit nomen, non significat tempus, currit vero idem
accidens in verbo positum praesens tempus designat. Et hoc verbum distare
videtur a nomine, quod illud consignificat tempus, illud praeter omnem
consignificationem ƿ temporis praedicatur. Sed postquam verbum consignificare
tempus ostendit, id quod supra iam dixerat verbum semper de altero praedicari,
id nunc memoriter quemadmodum praedicatur ostendit. Ait enim: ET SEMPER EORUM QUAE
DE ALTERO DICUNTUR NOTA EST, UT EORUM QUAE DE SUBIECTO VEL IN SUBIECTO, hoc
scilicet dicens: ita verbum significat aliquid, ut id quod significat de altero
praedicetur sed ita ut accidens. Omne namque accidens et in subiecto est et de
subiecta sibi substantia praedicatur. Nam cum dico "Currit", id de
homine si ita contigit praedico scilicet de subiecto et ipse cursus in homine
est, unde verbum currit inflexum est. Ergo quod dicit semper eorum esse notam
verbum quae de altero praedicentur hoc monstrat: verbum accidentia semper
significare, quoniam ait eas res verbi significatione monstrari quae vel in
subiecto essent vel de subiecto dicerentur. Vel certe ut sit alius intellectus,
quoniam solet indifferenter uti de subiecto praedicari, tamquam si dicat in subiecto
esse, et saepe cum dicit de subiecto aliquid praedicari in subiecto esse
significat, cum vellet ostendere accidentium significationem contineri verbis,
ait ea semper designari verbis QUAE DE SUBIECTO essent. Sed quoniam hoc
videbatur obscurius, patefecit addito VEL IN SUBIECTO, ut quid esset de quo
supra dixerat DE SUBIECTO exponeret cum addidit VEL IN SUBIECTO: tamquam [enim]
si ita dixisset: verbum quidem semper eorum nota est, quae de altero
praedicantur subiecto sed ne hoc fortasse cuipiam videatur obscurius, hoc dico
esse de subiecto, quod est esse in subiecto. Vel melior haec expositio est, si
similiter eum dixisse arbitremur, tamquam si diceret: ƿ omne verbum significat
quidem accidens sed ita ut id quod significat aut particulare sit aut universale,
ut id quod ait de subiecto ad universalitatem referamus, quod in subiecto ad
solam particularitatem. Cum enim dico movetur, verbum quidem est et accidens
sed universale. Motus enim plures species sunt, ut cursus sub motu ponitur.
Ergo cursus si definiendus est, motum de cursu praedicamus. Quocirca motus
genus quoddam est cursus atque ideo motus de cursu ut de subiecto
praedicabitur, cursus vero ipse, quoniam species alias non habet, in subiecto
tantum est id est in currente. Motus autem quamquam et ipse sit in subiecto, tamen
de subiecto praedicatur. Ideo dicit eorum esse notam verbum quae de altero
praedicentur atque addidit, ut EORUM QUAE DE SUBIECTO VEL IN SUBIECTO. Hoc
dicit: accidentium quidem vim verba significant sed talium quae aut universalia
sint aut particularia, ut cum dico moveor universale quiddam est et de subiecto
dicitur, ut de cursu, cum vero dico curro, particulare est et quoniam de
subiecto non dicitur, in subiecto solum est. NON CURRIT VERO ET NON LABORAT NON
VERBUM DICO. CONSIGNIFICAT QUIDEM TEMPUS ET SEMPER DE ALIQUO EST, DIFFERENTIAE
AUTEM HUIC NOMEN NON EST POSITUM; SED SIT INFINITUM VERBUM, QUONIAM SIMILITER
IN QUOLIBET EST, VEL QUOD EST VEL QUOD NON EST. Quemadmodum dixit in nomine non
homo nomen non esse, idcirco quod multis aliis conveniret, quae homines non
essent, quoniamque id quod diceret auferret nihilque definitum in eadem
praedicatione relinqueret (quod enim non homo est potest ƿ esse et centaurus,
potest esse et equus et alia quae vel sunt vel non sunt atque ideo infinitum
nomen vocatum est): ita quoque etiam in verbo quod est "non currit"
vel "non laborat" infinitum quoque ipsum est, quoniam non solum de eo
quod est verum est sed etiam de eo quod non est praedicari potest. Possum
namque dicere: Homo non currit et id quod aio, "non currit", de
ea re quae est praedico id est de homine, possum rursus dicere: Scylla non
currit sed Scylla non est: igitur hoc quod dico "non currit" et
de ea re quae est valet et de ea quae nihil est praedicari. Sed forte aliquis
hoc quoque in verbis finitis esse contendat. Possum namque dicere: Equus currit
Hippocentaurus currit et de ea re scilicet quae est et de ea quae non est
et praeterito, quod futurum quidem ante praesens tempus est, praeteritum vero
retro relinquitur. Et nouo admirabilique sermone usus est: quod complectitur.
Et nos id quantum Latinitas passe est transferre diu multumque laborantes hoc
solo potuimus, Graeca vero oratione luculentius dictum est. Ita ƿ enim habet
*ta de ton perix*. Quod qui Graecae linguae peritus est quantum melius Graeca
oratione sonet agnoscit. IPSA QUIDEM SECUNDUM SE DICTA VERBA NOMINA SUNT ET
SIGNIFICANT ALIQUID. CONSTITUIT ENIM QUI DICIT INTELLECTUM ET QUI AUDIT
QUIESCIT. SED SI EST VEL NON EST, NONDUM SIGNIFICAT; NEQUE ENIM ESSE SIGNUM EST
REI VEL NON ESSE, NEC SI HOC IPSUM EST PURUM DIXERIS. IPSUM QUIDEM NIHIL EST,
CONSIGNIFICAT AUTEM QUANDAM COMPOSITIONEM, QUAM SINE COMPOSITIS NON EST
INTELLEGERE. Hoc loco Porphyrius de Stoicorum dialectica aliarumque scholarum
multa permiscet et in aliis quoque huius libri partibus idem in expositionibus
fecit, quod interdum nobis est neglegendum. Saepe enim superflua explanatione
magis obscuritas comparatur. Nunc autem Aristotelis huiusmodi sententia est:
VERBA, inquit, IPSA SECUNDUM SE DICTA NOMINA SUNT, non secundum id quod omnis
pars orationis commune nomen vocatur, ut dicimus nomina rerum sed quod omne
verbum per se dictum neque addito de quo illud praedicatur tale est, ut nomini
sit affine. Nam si dicam: Socrates ambulat id quod dixi ambulat totum pertinet
ad Socratem, nulla ipsius intellegentia propria est. At vero cum dico solum:
Ambulat ita quidem dixi, tamquam si alicui insit, id est tamquam si
quilibet ambulet sed tamen per se est propriamque retinens sententiam huius
verbi significatio est. Unde fit ut apud Graecos ƿ quoque articularibus
praepositivis sola verba dicta proferantur, ut est: to perimatein tou
perimatein toi perimatein Quod si verba cum nominibus coniungantur, in
oratione Graeca articularia praepositiva addi non possunt, nisi sola dicta
sint. Quoniam significant rem et ita ut, quamuis eam significent quae alicui
insit, tamen secundum se et per suam sententiam dicantur, idcirco sunt nomina.
Et quod Aristoteles ait IPSA QUIDEM SECUNDUM SE DICTA VERBA NOMINA SUNT, tale
est ac si diceret: ipsa quidem sola neque cum aliis iuncta verba nomina sunt.
Cuius rei hoc argumentum reddit: CONSTITUIT ENIM, inquit, QUI DICIT INTELLECTUM
ET QUI AUDIT QUIESCIT. Hoc autem tale est: omni nomine audito quoniam per
syllabas progrediens vox aliquantulum temporis spatium decerpit, in ipsa
progressione temporis qua dicitur nomen audientis quoque animus progreditur: ut
cum dico "imperterritus", sicut per syllabas "in" et
"per" et "ter" et caeteras progreditur nomen, ita quoque
animus audientis per easdem syllabas uadit. Sed ubi quis expleuerit nomen et
dixerit "imperterritus", sicut nomen finitum a syllabarum
progressione consistit, ita quoque audientis animus conquiescit. Nam cum totum
nomen audit, totam significationem capit et animus audientis, qui dicentis
syllabas sequebatur volens quid ille diceret intellegere, cum significationem
ceperit, consistit et ems animus perfecto demum nomine constituitur. Hoc est
enim quod ait: CONSTITUIT ENIM QUI DICIT INTELLECTUM ET QUI AUDIT QUIESCIT.
Etenim is qui loquitur postquam totum sermonem dixerit, ƿ audientis animum
constituit. Non est enim quo progrediatur intellegentia ipsoque nomine
terminato animus auditoris qui progrediebatur explicatione nominis constituitur
et quiescit et ultra ad intellegentiam, quippe expedita significatione nominis,
non procedit. Sed hoc verbo nominique commune est sed si verbum solum dicatur.
Namque si cum nomine coniungatur, nondum audientis constituitur intellectus.
Est enim quo ultra progredi animus audientis possit, quod cum dico: Socrates ambulat
hoc ambulat non per se intellegitur sed ad Socratem refertur et in tota
oratione consistit intellectus, non in solo sermone. At vero si solum dictum
sit, ita in significatione consistit, quemadmodum in nomine. Recte igitur
dictum est IPSA SECUNDUM SE DICTA VERBA NOMINA esse, quoniam CONSTITUIT IS QUI
DICIT INTELLECTUM ET QUI AUDIT QUIESCIT. Vel certe erit melior expositio, si
ita dicamus: verba ipsa secundum se dicta nomina esse, idcirco quoniam cuiusdam
rei habeant significationem. Neque enim si talis rei significationem retinet
verbum, quae semper aut in altero sit aut de altero praedicetur, idcirco iam
nihil omnino significat. Nec si significat aliquid quod praeter subiectum esse
non possit, idcirco iam etiam illud significat quod subiectum est. Ut cum dico
sapit, non idcirco nihil significat, quoniam hoc ipsum sapit sine eo qui sapere
possit esse non potest. Nec rursus cum dico: Sapit illum ipsum qui sapit
significo sed id quod dico ("sapit") nomen est cuiusdam rei, quae
semper si in altero et de altero praedicetur. Unde fit ut intellectus quoque
sit. Nam qui audit "Sapit", licet per se constantem rem non audiat
(in altero namque ƿ semper est et in quo sit dictum non est), tamen intellegit
quiddam et ipsius verbi significatione nititur et in ea constituit intellectum
et quiescit, ut ad intellegentiam ultra nihil quaerat omnino, sicut fuit in
nomine. Quemadmodum enim nomen cuiusdam rei significatio propria est per se
constantis, ita quoque verbum significatio rei est non per se subsistentis sed
alterius subiecto et quodammodo fundamento nitentis. Est hic quaestio. Non enim
verum videri potest quod ait: CONSTITUIT ENIM QUI DICIT INTELLECTUM ET QUI
AUDIT QUIESCIT. Nam neque qui dicit constituit intellectum neque qui audit
quieseit. Deest enim quiddam sermoni vel nomini: ut si qui dicat:
Socrates mox audientis animus requirit quid Socrates? Facitne aliquid an
patitur? Et nondum audientis intellectus quietus est, cum horum aliquid
requirit. Et in verbo idem est: cum dico: Legit quis legat, animus
audientis inquirit. Nondum ergo qui dicit constituit intellectum nec qui audit
quiescit. Sed ad hoc Aristotelem rettulisse putandum est, quoniam quilibet
audiens cum significativam vocem ceperit animo, eius intellegentia nitetur: ut
cum quis audit homo, quid sit hoc ipsum quod accipit mente comprehendit
constituitque animo audisse se animal rationale mortale. Si quis vero huiusmodi
vocem ceperit, quae nihil omnino designet, animus eius nulla significatione
neque intellegentia roboratus errat ac vertitur nec ullis designationis finibus
conquiescit. Quare Aristotelis recta sententia est: et verba secundum se dicta
esse nomina et dicentem constituere intellectum audientemque quiescere. Sed
huiusmodi quaestio ab Aspasio proposita est ab eodemque resoluta. Postquam
igitur Aristoteles secundum se ƿ dicta verba nomina esse constituit, quid
inquit? SED SI EST VEL NON EST, NONDUM SIGNIFICAT. Quod huiusmodi est ac si
diceret: significatur quidem quiddam a verbis velut a nominibus sed nulla inde
tamen negatio affirmatiove perficitur. Cum enim dico "Sapit", est
quidem quaedam significatio sed nihil aut esse aut non esse demonstrat, id est
neque affirmativum aliquid nec negativum est. Nam si affirmatio et negatio in
intellectuum compositionibus invenitur, ut supra iam docuit, neque nomina sola
dicta nec verba aut affirmationem aut ullam facient negationem. Pluribus enim
modis docuit alias Aristoteles non in rebus sed in intellectibus veritatem
falsitatemque esse constitutam. Quod si in rebus esset veritas falsitasue, una
res sola dicta aut affirmatio esset aut quae ei contraria est negatio. Nunc
vero quoniam in intellectibus iunctis veritas et falsitas ponitur, oratio vero
opinionis atque intellectus passionumque animae interpres est: [quare] sine
compositione intellectuum verborumque veritas et falsitas non videtur
exsistere. Quocirca praeter aliquam compositionem nulla affirmatio vel negatio
est. Verba igitur per se dicta significant quidem quiddam et sunt rei nomina
sed nondum ita significant ut vel esse aliquid vel non esse constituant, id est
aut affirmationem faciant aut negationem. Nam sicut in nominis partibus aut
verbi partes ipsae nihil significant, omnes vero simul designant, ita quoque in
affirmationibus aut negationibus partes quidem significant, totae vero
coniunctae verum falsumue designant: ut cum dico: Socrates philosophus est
Socrates philosophus non est Singillatim positae partes propria
significatione nituntur sed nihil verum falsumue significant, omnes vero simul
iunctae, ut est: ƿ Socrates philosophus est veritatem faciunt vel quod
est huic contrarium falsitatem. Quare cum verba secundum se dicta nomina sint
et significent aliquid et partes quaedam eius compositionis sint, quae verum
falsumque faciat, non tamen ipsa in propria significatione vel esse, quod affirmationis
est, vel non esse quod est negationis, designant. Nisi enim cui insit verbum
illud fuerit additum, non fit enuntiatio: ut cum dico: Sapit nisi quid
sapiat dicam, propositio non est. Quod autem addidit: NEQUE ENIM SIGNUM EST REI
ESSE VEL NON ESSE, tale quiddam est. ESSE quod verbum est, vel NON ESSE, quod
infinitum verbum est, NON EST SIGNUM REI, id est nihil per se significat. Esse
enim nisi in aliqua compositione non ponitur. Vel certe omne verbum dictum per
se significat quidem aliquid sed SI EST VEL NON EST, nondum significat. Non
enim cum aliquid dictum fuerit, idcirco aut esse aut non esse significat. Atque
hoc est quod ait: NEQUE ENIM SIGNUM EST REI ESSE VEL NON ESSE. Etenim quam rem
verbum designat esse eius vel non esse non est signum ipsum verbum quod de illa
re dicitur, ac si sic diceret: neque enim signum est verbum quod dicitur rei
esse vel non esse hoc est de qua dicitur re, ut id quod dico rei esse vel non
esse tale sit, tamquam si dicam rem ipsam significare esse vel non esse. Atque
hic est melior intellectus, ut non sit signum verbum eius rei de qua dicitur
esse vel non esse, subsistendi scilicet vel non subsistendi, quod illud quidem
affirmationis est, illud vero negationis, et ut sit talis sensus: neque enim
verbum quod dicitur signum est subsistendi rem vel ƿ non subsistendi. Sed quod
addidit: NEC SI HOC IPSUM EST PURUM DIXERIS vel si ita dicamus NEC SI HOC IPSUM
ENS PURUM DIXERIS, Alexander quidem dicit est vel ens aequivocum esse. Omnia
enim praedicamenta, quae nullo communi generi subduntur, aequivoca sunt et de
omnibus esse praedicatur. Substantia est enim et qualitas est et quantitas et
caetera. Ergo nunc hoc dicere videtur: ipsum ENS vel EST, unde esse traductum
est, per se nihil significat. Omne enim aequivocum per se positum nihil
designat. Nisi enim ad res quasque pro voluntate significantis aptetur, ipsum
per se eo nullorum significativum est, quod multa significat. Porphyrius vero
aliam protulit expositionem, quae est huiusmodi: sermo hic, quem dicimus est,
nullam per se substantiam monstrat sed semper aliqua coniunctio est: vel earum
rerum quae sunt, si simpliciter apponatur, vel alterius secundum
participationem. Nam cum dico: Socrates est hoc dico: Socrates aliquid
eorum est quae sunt et in rebus his quae sunt Socratem iungo; sin vero
dicam: Socrates philosophus est hoc inquam: Socrates philosophia
participat. Rursus hic quoque Socratem philosophiamque coniungo. Ergo hoc
est quod dico vim coniunctionis cuiusdam obtinet, non rei. Quod si
compositionem aliquam copulationemque promittit, solum dictum nihil omnino
significat. Atque hoc est quod ait: NEC SI IPSUM EST PURUM DIXERIS, id est
solum: non modo neque veritatem neque falsitatem designat sed omnino NIHIL est.
Et quod secutus est planum fecit: CONSIGNIFICAT, inquit, AUTEM QUANDAM ƿ
COMPOSITIONEM, QUAM SINE COMPOSITIS NON EST INTELLEGERE. Nam si est verbum
compositionis. Coniunctionisque cuiusdam vim et proprium optinet locum, purum
et sine coniunctione praedicatum nihil significat sed eam ipsam compositionem
quam designat, cum fuerint coniuncta ea quae componuntur, significare potest,
sine compositis vero quid significet non est intellegere. Vel certe ita
intellegendum est quod ait IPSUM QUIDEM NIHIL EST, non quoniam nihil significet
sed quoniam nihil verum falsumue demonstret, si purum dictum sit. Cum enim
coniungitur tunc fit enuntiatio, simpliciter vero dicto verbo nulla veri vel
falsi significatio fit. Et sensus quidem totus huiusmodi est: ipsa quidem verba
per se dicta nomina sunt (nam et qui dicit intellectum constituit et qui audit
quiescit) sed quamquam significent aliquid verba, nondum affirmationem
negationemue significant. Nam quamuis rem designent, nondum tamen subsistendi
eius rei signum est, nec si hoc ipsum est vel ens dixerimus, aliquid ex eo
verum vel falsum poterit inveniri. Ipsum enim quamquam significet aliquid,
nondum tamen verum vel falsum est sed in compositione fit enuntiatio et in ea
veritas et falsitas nascitur, quam veritatem falsitatemque sine his quae
componuntur coniungunturque intellegere impossibile est. Et de verbo quidem et
de nomine sufficienter dictum est, secundo vero volumine de oratione est
considerandum. In quantum labor humanum genus excolit et
beatissimis ingenii fructibus complet, si tantum cura exercendae mentis
insisteret, non tam raris hominum virtutibus uteremur: sed ubi desidia demittit
animos, continuo feralibus seminariis animi uber horrescit. Nec hoc cognitione
laboris evenire concesserim sed potius ignorantia. Quis enim laborandi peritus
umquam labore discessit? Quare intendenda vis mentis est verumque est amitti
animum, si remittitur. Mihi autem si potentior divinitatis annuerit favor, haec
fixa sententia est, ut quamquam fuerint praeclara ingenia, quorum labor ac
studium multa de his quae nunc quoque tractamus Latinae linguae contulerit, non
tamen quendam quodammodo ordinem filumque et dispositione disciplinarum gradus
ediderunt, ego omne Aristotelis opus, quodcumque in manus venerit in Romanum
stilum vertens eorum omnium commenta Latina oratione perscribam, ut si quid ex logicae
artis subtilitate, ex moralis gravitate peritiae, ex naturalis acumine
veritatis ab Aristotele conscriptum sit, id omne ordinatum transferam atque
etiam quodam lumine commentationis illustrem omnesque Platonis dialogos
vertendo vel etiam commentando ƿ in Latinam redigam formam. His peractis non
equidem contempserim Aristotelis Platonisque sententias in unam quodammodo
revocare concordiam eosque non ut plerique dissentire in omnibus sed in
plerisque et his in philosophia maximis consentire demonstrem. Haec, si vita
otiumque suppetit cum multa operis huius utilitate necnon etiam labore
contenderim, qua in re faveant oportet, quos nulla coquit invidia. Sed nunc ad
proposita reuertamur. Aristoteles namque inchoans librum prius nomen
definiendum esse proposuit, post verbum, hinc negationem, post hanc
affirmationem, consequenter enuntiationem, orationem vero postremam. Sed nunc
cum de nomine et verbo dixit, converso ordine, quod ultimum proposuit, nunc
exsequitur primum. De oratione namque disputat quam postremam in operis dispositione
proposuit. Ait enim: ORATIO AUTEM EST VOX SIGNIFICATIVA, CUIUS PARTIUM ALIQUID
SIGNIFICATIVUM EST SEPARATUM, UT DICTIO, NON UT AFFIRMATIO. DICO AUTEM, UT HOMO
SIGNIFICAT ALIQUID SED NON QUONIAM EST AUT NON EST SED ERIT AFFIRMATIO VEL
NEGATIO, SI QUID ADDATUR. SED NON UNA HOMINIS SYLLABA. NEC IN EO QUOD EST SOREX
REX SIGNIFICAT SED VOX EST NUNC SOLA. IN DUPLICIBUS VERO SIGNIFICAT QUIDEM SED
NON SECUNDUM SE, QUEMADMODUM DICTUM EST. Videtur Aristoteles illas quoque voces
orationes putare, quaecumque vel ex nominibus vel ex verbis constent, non tamen
integrum colligant intellectum, ƿ ut sunt: Et Socrates et Plato Et ambulare et
dicere Haec enim quamquam pleni intellectus non sint, verbis tamen et
nominibus componuntur. Ait enim orationem esse vocem significativam, cuius
partes significarent aliquid separatim, significarent, inquit, non
consignificarent, ut in nomine atque verbo. Docet autem illa quoque res eum
etiam imperfectas, compositas tamen ex nominibus ac verbis voces orationes
dicere, quod ait, cum de nomine loqueretur, in eo quod est equiferus nihil
significare ferus, QUEMADMODUM IN ORATIONE QUAE EST EQUUS FERUS. Namque equus
ferus vox composita ex nominibtls est sed sententiam non habet plenam et ille
ait quemadmodum in oratione quae est equus ferus. Nam si secundum Aristotelem
equus ferus oratio est, cur non aliae quoque quae nominibus verbisque constent,
quamquam sint imperfectae sententiae, tamen orationes esse videantur? Cum
praesertim orationem ipse ita definiat: ORATIO EST VOX SIGNIFICATIVA CUIUS
PARTIUM ALIQUID SIGNIFICATIVUM EST SEPARATUM. In his ergo vocibus, quae verbis
et nominibus componuntur, partes extra significant, non consignificant. Nam si
nomen et verbum significativum est separatum, in his vero vocibus quae verbis
et nominibus componuntur partes extra significant, non consignificant, etiam
voces imperfectae nominibus verbisque compositae orationes sunt. Nam si nomen
omne et verbum significativum est, hae autem voces id est orationes nominibus
componuntur et verbis, dubium non est in his vocibus, quae ex nominibus et
verbis coniunctae sunt, partes per se significare. Quod si hoc est, et vox
cuius partium aliquid separatum et ƿ per se significat, licet sit imperfectae
sententiae, orationem tamen esse manifestum est. Sed quod addit orationis
partes significare, UT DICTIONEM, NON UT AFFIRMATIONEM, Alexander ita dictum
esse arbitratur: sunt, inquit, aliae quidem simplices orationes, quae solis
verbis et nominibus coniungantur, aliae vero compositae, quarum corpus iunctae
iam faciunt orationes. Et simplices quidem orationes partes habent eas ex
quibus componuntur, verba et nomina, ut est: Socrates ambulat Compositae
autem aliquotiens quidem tantum orationes, aliquotiens vero etiam
affirmationes, ut cum dico: Socrates ambulat et Plato loquitur utraeque
sunt affirmationes, vel: Aio te, Aeacida, Romanos vincere posse ex
orationibus non ex affirmationibus componitur talis oratio. Prior autem
simplicitas est, posterior compositio. In quibus autem prius est aliquid et posterius,
illud sine dubio definiendum est priore loco, quod natura quoque praecedit. Ita
ergo quoniam prior simplex oratio est, posterior vero composita, prius
simplicem orationem definitione constituit dicens: cuius partes significant UT
DICTIO, NON UT AFFIRMATIO, dictionem simplicis nominis aut verbi nuncupationem
ponens. In simplicibus enim orationibus huiusmodi partes sunt. In compositis
vero aliquotiens quidem orationes tantum, aliquotiens vero affirmationes, ut
supra monstravimus. Addit quoque illud: omnem, inquit, definitionem vel
contractiorem esse definita specie vel excedere non oportet. Quod si
Aristoteles ita constituisset ƿ definitionem, ut significare partes orationis
diceret ut orationes ac non ut dictiones, simplices orationes ab hac definitione
secluderet. Orationum namque simplicium partes, non ut orationes sed ut
simplicia verba nominaque significant. Nam si omnis oratio orationes habebit in
partibus, rursus ipsae partes quae sunt orationes aliis orationibus
coniungentur. Et rursus partium partes, quae eaedem quoque orationes sunt,
alias orationes in partibus habebunt. Ac si hoc intellegentia sumpserit, ad
infinitum procedit nec ulla erit prima oratio quae simplices habeat partes.
Neque enim fieri potest, ut prima dicatur oratio quae alias orationes habet in
partibus. Partes enim priores sunt propria compositione. Quod si in infinitum
ducta intellegentia nulla prima oratio reperitur, cum nulla sit oratio prima,
nec ulla postrema est. Quocirca interempta prima atque postrema omnes quoque
interimuntur et nulla omnino erit oratio. Quare non recta fuisset definitio, si
ita dixisset: oratio est vox significativa, cuius partes aliquid extra
significant ut orationes. At vero, inquit Alexander, nec si quaedam orationes
in partibus continent, idcirco iam necesse est ipsarum orationum partes
affirmationes esse, ut cum dico: Desine meque tuis incendere teque
querellis Sunt ergo huius orationis partes: una "Desine meque tuis
incendere", alia "teque querellis". Neutra harum est affirmatio,
quamquam esse videatur oratio. Quocirca nec illa fuisset recta definitio, si
ita dixisset: oratio est vox significativa, ƿ cuius partes aliquid extra
significent, ut affirmatio. Huiusmodi enim orationis cum sint partes ex
orationibus iunctae, non tamen affirmationibus totum ipsius orationis corpus
efficitur. Sed quoniam in omni oratione verba sunt et nomina, quae simplices
sunt dictiones, non autem in omnibus orationibus aut affirmationes aut
orationes partes sunt, quod commune erat id in definitione constituit, tamquam si
ita diceret: oratio est vox significativa secundum placitum, cuius partes
aliquid extra significent, ex necessitate quidem ut dictio, non tamen semper ut
affirmatio aut oratio. Neque enim fieri potest, ut inveniatur oratio, cuius
partes non ita aliquid extra significent ex necessitate, ut nomen aut verbum,
cum inveniri possit, ut ita significent orationis partes, ut tamen orationes
aut affirmationes non sint. Quare si ita dixisset: oratio est vox
significativa, cuius partes aliquid extra significant ut affirmatio, illas
orationes hac definitione non circumscripsisset, quarum partes orationes quidem
sunt sed non affirmationes, ut ille versus est quem supra iam posui. Sin vero
sic dixisset: oratio est vox significativa cuius partes aliquid extra
significant ut oratio, illas orationes in definitione reliquisset, quarum
partes sunt simplices, ut est: Socrates ambulat Sed cum dicit orationis
partes ita significare, ut dictiones, non omnino ut affirmationes, et simplices
et compositas hac definitione conclusit. Simplices quidem idcirco, quod
quaelibet simplex paruissimaque oratio nomine et verbo coniungitur, quae sunt
simplices dictiones, compositas vero, quia, cum habeant orationes in partibus,
partes ipsae habent simplices dictiones, quae ipsae simplices dictiones totius
corporis partes sunt. Ut cum dico: Si dies est, lux est "dies
est" et "lux est" partes sunt totius orationis sed harum rursus
partium partes sunt "dies" et "est", et rursus
"lux" et "est", quae rursus totius orationis, per quam dico
"Si dies est, lux est", partes sunt; sed "dies" et
"est" et rursus "lux" et "est" sunt simplices
dictiones. Quocirca etiam compositarum orationum partes indubitanter semper ita
significant, ut dictiones, non ut affirmationes aut quaedam orationes. Quare
hanc definitionem Aristoteles recte constituit. Ad hanc ergo sententiam locum
hunc Alexander expedit, illud quoque addens saepe Aristotelem de
affirmationibus dicere dictiones, quod distinguere volens, cum diceret ita
significare partes orationis tamquam dictionem, ne forte dictionem hanc aliquis
et in affirmatione susciperet, addidit ut dictio non ut affirmatio, tamquam si
diceret: duplex quidem est dictio: una simplex, alia vero affirmatio sed ita
partes orationis aliquid extra significant, ut ea dictio, quae est simplex, non
ut ea dictio, quae est affirmatio. Et huiuscemodi quodammodo intellectum tota
Alexandri sententia tenet. Porphyrius vero in eadem quoque sententia est sed in
uno discrepat. Cuius expositio talis est: dictio, inquit, est simplex nomen,
simplex etiam verbum vel ex duobus compositum, ut cum dico "Socrates"
vel rursus "ambulat" vel "equiferus". Procedit etiam nomen
hoc dictionis ad orationes quidem sed simplicibus verbis nominibusque
coniunctas, ut cum dico: Et Socrates et Plato et si sit ex composito nomine,
ut est equiferus et homo. Hae orationes quamquam ƿ coniunctae sint atque
imperfectae, tamen dictionis nomine nuneupantur. Necnon etiam transit nomen hoc
dictionis usque ad perfectas orationes, quas enuntiationes nuncupari posterius
est dicendum. Est autem enuntiatio simplex, ut si quis dicat: Socrates
ambulat et haec dicitur affirmatio. Huius negatio est: Socrates non
ambulat Simplices ergo enuntiationes sunt affirmationes vel negationes,
quae singulis verbis ac nominibus componuntur. Itaque eum dico: Si dies est,
lux est tota quidem huiusmodi oratio dictio esse non dicitur. Composita
namque est coniunctaque ex orationibus, quae sunt "dies est" et
"lux est". Hae autem sunt affirmationes et dicuntur dictiones. Ipsae
vero affirmationes quae dictiones sunt habent rursus alias dictiones simplices,
ut est dies et est et rursus lux et est. Ergo cum dico: Socrates ambulat
haec oratio partes habet dictiones, nomen scilicet et verbum, quae dictiones
quidem sint, non tamen affirmationes. Sin vero dicam: Socrates in lycio cum
Platone et caeteris discipulis disputavit haec pars orationis quae est
"Socrates in lycio cum Platone" ipsa quoque est dictio sed non ut
simplex nomen vel verbum neque ut affirmatio sed tantum ut imperfecta oratio
verbis tamen nominibusque composita. Quod si sic dicam: Si homo est, animal
est haec rursus oratio habet dictiones in partibus sed neque ut simplices
dictiones neque ut imperfectas orationes sed ut perfectas simplicesque
affirmationes. Et est una affirmatio "animal est", alia vero est
"homo est", tota vero ipsa oratio dictio non est. Quod si dicam: Si
animal non est, homo non est rursus haec oratio ex duabus simplicibus
dictionibus negativis videtur esse composita, quae nihilominus ƿ tota dictio
non est. Ita ergo dictio inchoans a simplicibus nominibus atque verbis usque a
orationes, quamuis imperfectas, provehitur nec in his tantummodo consistit sed
ultra etiam ad simplices affirmationes negationesque transit et in eo
progressionis terminum facit. Ergo quoniam non omnis oratio artes habet
affirmationes et negationes, quae sunt perfectae enuntiationes simplicium
dictionum, quoniamue non omnis oratio imperfectas orationes habet in partibus,
omnis tamen oratio simplices dictiones retinet, quippe cum omnis ex verbis
nominibusque iungatur, hoc ait orationis partes significare semper quidem ut
dictiones, non tamen semper ut affirmationes, consentiente Alexandro, cuius
expositionem supra iam docui. Atque ita diligentior lector differentias eorum
recte perspiciet et consentientes communicat intellectus. Hoc loco Aspasius
inconvenienter interstrepit. Ait enim non in omnes orationes Aristotelem
definitionem constituere voluisse sed tantum simplices, quae ex duobus
constant, verbo scilicet et nomine. Sed ille perfalsus est. Neque enim si sim
otatio simplicibus verbis nominibusque consistit, idirco non composita quoque
oratio verba et nomina bimiliter in partibus habet. Quod si hoc commune est
simplicibus orationibus atque compositis, ut habeant artes dictiones quidem
simplices, non etiam affirmationes, ut etiam quae affirmationes orationes
habent, hae tamen habeant in partibus simplices dictiones, cur hanc quaestionem
in Aristotelem iaciat, ratione relinquitur. Syrianus vero, qui Philoxenus
cognominatur, non putat orationes esse quarum intellectus ƿ sit imperfectus
atque ideo nec eas aliquas habere partes. Nam cum dicit: Plato in Academia
disputans haec quoniam perfecta non est, partes, inquit, non habet,
arbitrans omne quod imperfectum est nullis partibus contineri. Atque ideo, cum
dicit Aristoteles: oratio est vox significativa cuius partes aliquid extra
significent, illam orationem constitui putat, quae perfectum retinet sensum.
Ipsarum enim partes esse verba et nomina. Sed hoc ridiculum est. Neque enim
compositum aliquid fieri potest nisi propriis partibus. Quod si quaelibet res
ut componatur habeat decem partes, eas tamen singillatim apponi necesse sit,
antequam ad decimam veniamus partem: nihilo tamen minus partes erunt quas
sibimet ad componendam totius corporis summam singillatim superponimus etiam si
ad illud quod componendum fuit minime peruentum est. Quocirca si antequam
perveniatur ad ultimam partem priores partes effecti compositique partes sunt,
nulla ratio est imperfectae rei partes dici non posse. Neque enim dicitur
totius compositi partes esse, quae sint imperfecti. Ut si sit integrum nomen
habeatque partes quatuor, id est syllabas, ut Mezentius, si unam syllabam demam
dicamque mezenti, vel si unam rursus duasque ponam, ut sunt mezen, huius tamen
utraque syllaba me scilicet et zen partes sunt, et cum sit compositio ipsa
sensu uacua ac sit imperfecta, tamen partibus continetur Syrianus igitur minime
audiendus est sed potius Porphyrius, qui ita Aristotelis mentem sententiamque
persequitur, ut eius definitionem, sicut vera est, labare et in aliquibus aliis
discrepare non faciat. ƿDe his quidem hactenus. Porphyrius autem ita dicit:
voleus, inquit, Aristoteles ostendere omnem orationem aut simplices tantum
habere partes aut compositas, a simplicibus sumpsit exemplum, ut diceret
significare orationis partes, UT DICTIONEM NON UT AFFIRMATIONEM, ut cum est
oratio: Plato disputat dictiones quidem sunt sed non ut affirmationes. Si
vero sic esset oratio: Si Plato disputat, verum dicit "Plato
disputat" et "verum dicit", cum sint dictiones, non sunt tamen
ut simplices sed ut iam affirmationes. Neque enim simplex dictio affirmatio est
aut negatio sed tunc fit, cum additur aliquid, quod aut affirmationis vim
teneat aut negationis. Atque hoc est quod ait: DICO AUTEM, UT HOMO SIGNIFICAT
ALIQUID SED NON QUONIAM EST AUT NON EST SED ERIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO, SI
QUID ADDATUR. Hoc huiusmodi est, tamquam si diceret: nomen quidem simplex
affirmationem aut negationem non facit, nisi aut "est" verbum
addatur, quae est affirmatio, aut "non est", quae est negatio. Quod
autem addit: SED NON UNA HOMINIS SYLLABA. NEC IN EO QUOD EST SOREX REX
SIGNIFICAT' SED VOX EST NUNC SOLA. IN DUPLICIBUS VERO SIGNIFICAT QUIDEM SED
NIHIL SECUNDUM SE, QUEMADMODUM DICTUM EST, huius loci duplex est expositio.
Quod enim dixerat prius: SED ERIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO SI QUID ADDATUR EI
DICTIONI, quam supra simplicem esse proposuit, cum de significativa orationis
parte loqueretur, nunc id implet et explicat dicens non si quodlibet addatur
simplici dictioni, statim fieri affirmationem vel negationem, nec vero
orationem neque enim si quid non per se significativum dictioni ƿ simplici
copuletur, idcirco iam vel oratio vel affirmatio vel etiam negatio
procreabitur. Neque enim si una hominis syllaba quae significativa per se non
est dictioni eidem ipsi addatur, iam ulla inde procreatur oratio. Quod si
oratio non fit, nec affirmatio nec negatio. Hae enim orationes quaedam sunt. Ut
si quis ex eo quod est homo tollat unam syllabam eamque totae dictioni simplici
aptet dicatque homo mo vel alio quolibet modo deeidens partem toti corpori
dictionis adiciat, non faciet orationem. Quod si hoc est, nec affirmationem nec
negationem, quae quaedam sunt orationes. Ergo ita accipiendum est, tamquam si
hoc modo dixisset: DICO AUTEM, UT HOMO SIGNIFICAT ALIQUID SED NON QUONIAM EST
AUT NON EST SED ERIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO, SI QUID ADDATUR SED NON UT UNA
HOMINIS SYLLABA ADDATUR nec cuiuslibet alterius dictionis, si quid per se non
significat, ut in eo quod est sorex rex non significat sed vox est nunc sola. Atque
ideo si quis velut partem tollat, id quod est rex, apponatque ei quod est sorex
et dicat sorex rex, ut rex tamquam pars sit eius quod est sorex, oratio nulla
est atque ideo neque affirmatio nec negatio. Hae enim ex vocibus per se
significativis constant. Rex vero in eo quod est sorex quoniam pars est nominis,
nihil ipsa significat. Vel certe erit melior intellectus, si hoc quod ait SED
NON UNA HOMINIS SYLLABA non aptemus ad orationis perfectionem sed potius ad
dictionis significationem, ut quoniam superius dixit orationis partes ita
significare ut dictionem non ut affirmationem, ƿ quae esset dictio, manifeste
monstraret. Dictionem namque constituit vocem per se significantem. Ergo cum
dicit SED NON UNA HOMINIS SYLLABA, tale est ac si diceret: significat quidem
pars orationis ut dictio sed hae ipsae dictiones perfecta nomina sunt et verba,
non partes nominum verborumque. In eo enim quod est: Equiferus currit
equiferus quidem dictio est totius orationis significans ut pars orationis sed
'ferus' consignificat ut pars nominis atque ideo 'ferus' dictio non est.
Quocirca nec si qua alia syllaba in parte orationis sit, id est in nomine vel
verbo, nihil per se significans. Quamquam sit in parte nominis, quod nomen pars
orationis est, nihil tamen ipsa significabit in tota oratione: quare nec dictio
erit. Audiendum ergo ita est tamquam si sic diceret: ORATIO AUTEM EST VOX
SIGNIFICATIVA, CUIUS PARTIUM ALIQUID SIGNIFICATIVUM EST SEPARATUM, UT DICTIO,
NON UT AFFIRMATIO. DICO AUTEM, UT HOMO SIGNIFICAT ALIQUID et est quaedam dictio
et simplex. Nam neque oratio est, quoniam simplex est, nec affirmatio neque
negatio, quoniam non significat esse aut non esse sed erit tunc affirmatio,
quando aliquid additur, quod affirmationem negationemue constituit. Sed quod
aio dictionem esse id quod dicimus homo, idcirco dictio est, quoniam per se
significat. Syllaba vero eius nominis quod est ƿ homo, quoniam nihil designat,
non est dictio (hoc est enim SED NON UNA HOMINIS SYLLABA) vel si videatur
quidem significare, pars tamen sit nominis et consignificet in nomine, in tota
oratione nihil significat. Neque enim pars orationis est. Quod per hoc dixit
quod ait: NEC IN EO QUOD EST SOREX REX SIGNIFICAT SED VOX EST NUNC SOLA nihil
significans. Unde probatur huiusmodi particulas non esse dictiones. Vox enim
sola non est dictio sed vox per se significans. Si qua autem sunt, inquit,
nomina, quae sint composita ex aliis, ut est equiferus, emittunt quidem quandam
imaginem significandi sed per se nihil significant, consignificant autem. In
simplicibus vero nominibus nec imaginatio ulla significandi est, ut in eo quod
est Cicero: partes eius cum simplices sono, tum etiam intellectu praeter
cuiuslibet imaginationis similitudinem sunt. In duplicibus vero uult quidem
pars significare sed nullius separati significatio est, idcirco quoniam solum
consignificat id quod totum compositi nominis corpus designat, ipsum vero
separatum (ut saepius dictum est) nihil extra significat. EST AUTEM ORATIO
OMNIS QUIDEM SIGNIFICATIVA NON SICUT INSTRUMENTUM SED (QUEMADMODUM DICTUM EST)
SECUNDUM PLACITUM. Secundum placitum esse orationes illa res approbat, quod
earum partes secundum placitum sunt, id est verba et nomina. Quod si omne
compositum ab his, ex quibus est compositum, sumit naturam, vox quae positione
constitutis vocibus iungitur ipsa quoque secundum placitum positionemque
formatur. Quare manifestum est orationem secundum placitum esse. Plato autem in
eo libro, qui inscribitur "Cratylus", aliter esse constituit eamque
dicit supellectilem quandam atque instrumentum esse significandi res eas, quae
naturaliter intellectibus concipiuntur, eorumque intellectuum vocabulis
dispertiendorum. Quod omne instrumentum, quoniam naturalium rerum, secundum
naturam est, ut videndi oculus, nomina quoque secundum naturam esse arbitratur.
Sed hoc Aristoteles negat et Alexander multis in eo nititur argumentis
monstrans orationem non esse instrumentum naturale. Aristoteles vero ita utitur
dicens: EST AUTEM ORATIO OMNIS QUIDEM SIGNIFICATIVA NON SICUT INSTRUMENTUM,
tamquam si diceret: est quidem omnis oratio significativa, non tamen
naturaliter. Instrumentum enim hoc demonstrat, tamquam si diceret naturaliter,
quod qui instrumentum orationem esse negat, negat eam naturaliter significare
sed ad placitum. Naturalium enim rerum naturalia sunt instrumenta. Idcirco
autem instrumentum pro natura posuit, quod (ut dictum est) Plato omnium artium
instrumenta secundum naturam ipsarum artium consistere proponebat. Et Alexander
quidem non esse instrumentum orationem sic ingreditur approbare: omnis, inquit,
naturalium actuum supellex ipsa quoque naturalis est, ut visus quoniam natura
datur, eius quoque supellex ƿ est naturalis, ut oculi. Eodem quoque modo
auditus cum naturalis sit, aures nobis, quae sunt audiendi instrumenta,
naturaliter datas esse cognoscimus. Quare quoniam oratio ad placitum, non
naturaliter est (partes enim manifestum est orationis ad placitum positas, quae
sunt scilicet verba et nomina, sicut monstrat apud omnes gentes diversitas
vocabulorum): quoniam ergo per haec secundum placitum omnis oratio esse
monstratur, quod autem secundum placitum est, non est secundum naturam: non est
ergo oratio supellex. Significandi enim ratio atque potestas naturaliter est.
Quod si oratio naturaliter non est, non est supellex. His aliisque similibus
monstrat non esse supellectilem orationem. Quocirca dicendum nobis est
naturaliter quidem nos esse vocales potentesque naturaliter vocabula rebus
imprimendi, non tamen naturaliter significativos sed positione: sicut artium
singularum naturaliter sumus susceptibiles sed eas non naturaliter habemus sed
doctrina concipimus: ita ergo vox quidem naturaliter est sed per vocem
significatio non naturaliter. Neque enim vox sola est nomen aut verbum sed vox
quadam addita significatione. Et sicut naturaliter est moveri, saltare vero
cuiusdam iam artificii et positionis, et quemadmodum aes quidem naturaliter
est, statua vero positione aut arte: ita quoque possibilitas quidem ipsa
significandi et vox naturalis est, significatio vero per vocem positionis est,
non naturae. Hactenus quidem de communi oratione locutus est, nunc autem transit
ad species eius. Ait enim: ENUNTIATIVA VERO NON OMNIS SED IN QUA VERUM VEL
FALSUM INEST. NON AUTEM IN OMNIBUS, UT DEPRECATIO ORATIO QUIDEM EST SED NEQUE
VERA NEQUE FALSA. ET CAETERAE QUIDEM RELINQUANTUR; RHETORICAE ENIM VEL POETICAE
CONVENIENTIOR CONSIDERATIO EST; ENUNTIATIVA VERO PRAESENTIS EST SPECULATIONIS.
Species quidem orationis multae sunt sed eas varie partiuntur. At vero
Peripatetici quinque partibus omnes species orationis ac membra distribuunt.
Orationis autem species dicimus perfectae, non eius quae imperfecta est.
Perfectas autem voco eas quae complent expediuntque sententiam. Et sit nobis
hoc modo divisio: sit oratio genus: orationis aliud est imperfectum, quod
sententiam non expedit, ut si dicam: Plato in lycio aliud vero perfectum.
Perfectae autem orationis alia est deprecativa, ut: Adsit laetitiae Bacchus
dator alia imperativa, ut: Accipe daque fidem alia interrogativa,
ut: Quo te, Moeri, pedes? An quo via ducit? Alia vocativa, ut: O qui res
hominumque deumque Aeternis regis imperiis alia enuntiativa, ut: Dies
est et: Dies non est In hac sola, quae est enuntiativa, veri
falsive natura perspicitur. In caeteris enim neque veritas neque falsitas
invenitur. Et multi quidem plures species esse dicunt perfectae orationis, alii
autem innumeras earum differentias produnt sed nihil ad nos. Cunctae enim
species orationis aut oratoribus accommodatae sunt aut poetis, sola enuntiativa
philosophis. Ergo hoc dicit: non omnis oratio enuntiativa est. Sunt enim
plurimae quae enuntiativae non sunt, ut hae quas supra proposui. Haec autem
sola est, in qua verum falsumque inveniri queat. Quocirca quoniam de ista, in
qua veritas et falsitas invenitur, dialecticis philosophisque est quaerendum,
caeterae autem aut poetis aut oratoribus accommodatae sunt, iure de hac sola
tractabitur, id est de enuntiativa oratione. Hucusque ergo de partibus
interpretationis et de communi oratione locutus est. Nunc autem adstringit
modum disputationis in speciem et de una specie orationis tractat deque una
interpretatione, quae est enuntiativa. Species namque est enuntiatio
interpretationis, negatio vero et affirmatio enuntiationis. Quare de
enuntiativa oratione considerandi hinc cum ipso Aristotele commodissimum
sumamus initium. EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE
NEGATIO; ALIAE VERO CONIUNCTIONE UNAE. NECESSE EST AUTEM OMNEM ORATIONEM
ENUNTIATIVAM EX VERBO ESSE VEL CASU. ETENIM HOMINIS RATIO, SI NON AUT EST AUT
ERIT AUT FUIT AUT ALIQUID HUIUSMODI ADDATUR, NONDUM EST ORATIO ENUNTIATIVA.
QUARE AUTEM UNUM QUIDDAM EST ET NON MULTA ANIMAL GRESSIBILE BIPES, NEQUE ENIM
EO QUOD PROPINQUE DICUNTUR UNUM ERIT, EST ALTERIUS HOC TRACTARE NEGOTII. Una
oratio duplici tractatur modo: vel cum per se una est vel cum per aliquam
coniunctionem coniungitur. ƿ Vel certe ita dicendum est: aliae orationes
naturaliter unae sunt, aliae positione. Et naturaliter quidem unae sunt
orationes, quae non dissoluuntur in alias orationes, ut est: Sol oritur
Quae autem positione sunt unae in alias orationes dissoluuntur, ut est: Si homo
est, animal est haec enim in orationes alias separatur. Et quemadmodum
lignum vel lapis singillatim in propria natura consistunt et una sunt, ex his
autem facta navis vel domus cum pluribus quidem constent, unae tamen arte sunt,
non natura: ita quoque in orationibus simplices et per se naturaliter unas
orationes dicimus, quae verbo tantum et nomine iunguntur, compositas autem,
quae in alias (ut dictum est) orationes dividuntur. Multas enim orationes in
huiusmodi orationibus coniunctio iungit, ut si dicam: Et Plato est et
Socrates haec coniunctio et utrasque coniunxit atque ideo una videtur
positione, quae naturaliter et per se una non fuerat. Naturaliter autem unius
orationis duae partes sunt: affirmatio et negatio. Sed quoniam non ita dixit:
EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO VEL NEGATIO, DEINDE UNA
CONIUNCTIONE sed ait: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE
NEGATIO, huiusmodi oritur quaestio, utrum id quod ait prima ad affirmationem referatur,
ut sit posterior negatio, an id quod ait prima ad simplicem rettulerit
orationem, ut secunda sit, quae ex orationibus iungitur. Quam dubietatem ipse
dissolvit. Sic enim inquit: EST AUTEM PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, et
ut quam secundam diceret demonstraret ait DEINDE NEGATIO, ut primam
affirmationem poneret, ƿ secundam negationem. Quod si ita dixisset: EST AUTEM
UNA PRIMA ENUNTIATIVA ORATIO AFFIRMATIO VEL NEGATIO, DEINDE CONIUNCTIONE UNAE,
ita oporteret intellegi tamquam si diceret illam esse primam unam orationem,
quae simplex esset, cuius partes affirmatio essent atque negatio, secundam vero
illam, quae coniunctione quadam una fieret, cum ex orationibus iungeretur. Sed
quoniam id quod ait prima ad affirmationem iunxit dicens EST AUTEM UNA PRIMA
ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, ad negationem vero 'deinde' subiunxit dicens
DEINDE NEGATIO, dicendum est primam eum orationem esse arbitrari affirmationem,
secundam vero negationem, cui 'deinde' continenter apposuit. Sed rursus
incurrimus Alexandri quaestionem. Per hoc enim negationem affirmationemque
negat sub uno genere poni oportere, sub enuntiatione, quod in his, quae priora
vel posteriora sunt, commune genus non potest inveniri. Sed huic supra iam
dictum est, non oportere omnia quaecumque quolibet modo priora vel posteriora
sunt a genere communi secernere (alioquin sic primae et secundae substantiae
sub uno genere substantiae non ponentur, sic etiam simplices et compositae
orationes, quarum simplices propositiones primae sunt, posteriores compositae,
uno genere non continebuntur) sed illa sola putanda sunt sub eodem genere poni
non posse, quae ad substantiam priora vel posteriora esse cognoscimus, quae
vero ad suum esse aequalia sunt nihil prohibet sub eodem genere utraque
constitui. Ergo quoniam affirmationi et negationi hoc est esse, quod ƿ in his
veritas et falsitas reperitur, hoc autem est enuntiatio, in qua scilicet
veritatis et falsitatis constituta sit ratio: quoniam ad id quod falsi verique
significativae sunt neque affirmatio prior neque negatio posterior est, nullus
dubitat a quo aequaliter participant affirmatio et negatio eidem generi posse
supponi. Sed affirmatio atque negatio aequaliter enuntiatione participant,
siquidem enuntiatio veri falsique utitur significatione et affirmatio et negatio
veritatem atque mendacium aequaliter monstrat: enuntiatio igitur affirmationis
et negationis genus esse ponenda est. Quod ergo ait: EST AUTEM PRIMA ORATIO
ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO; ALIAE VERO CONIUNCTIONE UNAE, ita
intellegendum est, quod affirmationem primam, secundam vero negationem, cui
addidit deinde, in prolatione posuerit. Prior enim est affirmatio, posterior
negatio, in prolatione dumtaxat, non secundum veri falsique designationem.
Quocirca nihil prohibet et priorem putari affirmationem negatione et tamen
utrasque sub uno genere id est enuntiatione constitui. Sed quod secutus est:
NECESSE EST AUTEM OMNEM ORATIONEM ENUNTIATIVAM EX VERBO ESSE VEL CASU,
huiusmodi est: volens Aristoteles distribuere dictionem, affirmationem, negationem,
enuntiationem, contradictionem sensum confusa brevitate permiscuit et nebulis
obscuritatis implicuit. Oportuit namque prius quid esset dictio, post autem
quid affirmatio et negatio et rursus enuntiatio et contradictio constituere.
Sed haec interim praetermittit, nunc vero quemadmodum constituatur enuntiatio
docet dicens, quod omnis enuntiatio constet in verbo. Quoniam simplex dictio
est nomen ƿ aut verbum, omnis enuntiatio simplex huiusmodi est, ut semper
quidem vel vertum vel aliquid quod idem valeat, tamquam si diceretur verbum vel
casum verbi, in praedicatione retineat sed non semper subiectus terminus fit ex
nomine, semper tamen praedicatus ex verbo. Sit enim huiusmodi propositio, quae
est: Sol oritur in hac ergo propositione quod dico "sol"
subiectum est, quod vero dico "oritur" praedicatur. Et utrasque has
dictiones terminos voco sed quodcumque prius dicitur in simplici enuntiatione,
illud subiectum est, ut in hac "sol", quod vero posterius, illud praedicatur,
ut in eadem "oritur". Ergo necesse est omnem enuntiativam orationem,
si simplex sit, verbum in praedicatione retinere, ut in eadem ipsa cum dico
"Sol oritur", "oritur" verbum est -- vel quod idem valeat,
ut est: Socrates non ambulat "Non ambulat" enim infinitum
verbum est et verbum quidem non est sed eandem vim retinet quam verbum. Casus
etiam verbi ponitur saepe, ut Socrates fuit Subiectus vero terminus non
semper consistit in nomine. Potest enim et infinitum nomen habere, ut cum dico:
Non homo ambulat potest etiam verbum, ut cum dico: Ambulare movere
est Ergo (ut arbitror) plene monstratum est non semper subiectum nomen
esse, semper autem praedicatum in solo verbo consistere. Approbans ergo verba
semper in praedicationibus poni hoc addidit: nisi enim aut est aut fuit aut
aliquid huiusmodi sit additum aut quod idem valeat apponatur, enuntiatio non
fit. Cum enim dico: Homo est 'est' verbum in praedicatione proposui, sin
vero dixero: Homo vivit idem valet tamquam si dicam homo vivus est. Ergo
non posse sine verbo affirmationem negationemue constitui ƿ docuit per id quod
ait ETENIM HOMINIS RATIO, SI NON AUT EST AUT ERIT AUT FUIT AUT ALIQUID
HUIUSMODI ADDATUR, NONDUM EST ORATIO ENUNTIATIVA. Hoc enim dicere videtur:
definitio hominis est verbi gratia animal gressibile bipes et haec est ratio humanae
substantiae. Ergo haec ratio, nisi ei aut est aut erit aut fuit aut quodlibet
verbum (sicut supra dictum est) apponatur, enuntiatio non fit; neque enim verum
neque falsum est. Si enim dicam tantum animal gressibile bipes, nulla me
veritas mendaciumue consequitur. Sin autem dixero animal gressibile bipes est
vel non est, affirmatio mox negatioque conficitur, quas enuntiationes esse quis
dubitet? Sed cum de simplicibus enuntiationibus loqueretur, ait hominis
rationem id est definitionem non esse enuntiationem, nisi ei aut est aut erit
aut huiusmodi aliquid apponatur, approbans scilicet unam esse et non
multiplicem orationem definitionis humanae, cui si est aut erit aut fuit
adderetur, enuntiationem simplicem faceret. Cur vero una sit talis oratio causa
quaeritur. Neque enim ex solis duobus terminis constat id quod dicimus animal
gressibile bipes, ut quae nomina plura sunt. Quare ipse sibi institit et de sua
propositione rationem quaesivit, quam nunc dicere supersedit. Ait enim: QUARE
AUTEM UNUM QUIDDAM EST ET NON MULTA ANIMAL GRESSIBILE BIPES, NEQUE ENIM EO QUOD
PROPINQUE DICUNTUR UNUM ERIT, EST ALTERIUS HOC TRACTARE NEGOTII, hoc scilicet
quaerens, tamquam si ita ipse ex persona sua diceret: de simplicibus
enuntiationibus omnibus loquebar deque his proposui eas praeter verbum esse ƿ
non posse et ad hanc rem probandam exemplum sumpsi definitionem hominis, cui
nisi aut est aut erit aut fuit apponeretur, enuntiationem non fieri dixi, quasi
una et non multiplex esset oratio ea per quam dicitur animal gressibile bipes,
de qua fieri posset simplex enuntiatio. Cur autem una erit oratio animal
gressibile bipes, ALTERIUS, inquit, EST HOC TRACTARE NEGOTII, cum de rebus non
de propositionibus perspiciendum est. Nam non idcirco una est oratio, quia
continve dicitur et coniuncte sibimet animal gressibile bipes. Hoc enim si ita
esset, possemus et hanc orationem, quae tam multa significat, unam dicere, si
continve proferatur, ut est: Socrates philosophus simus caluus senex Ergo
quemadmodum huiusmodi oratio sit multiplex et non una, posterius dicemus. Nunc
ergo manifestum sit hanc orationem quae dicit Socrates philosophus simus caluus
senex non esse unam sed multiplicem. Si ergo propinquitas proferendi ipsa
continuatione unam faceret orationem, posses haec quoque una esse oratio, quae
manifesto non una esse docebitur. Quare non idcirco erit una oratio ea quae
dicit animal gressibile bipes, quod propinque et continve profertur. Quae autem
causa sit ut una sit, ipse dicere distulit sed in libris eius operis, quod
*Meta ta physika* inscribitur, expediet. Theophrastus autem in libro de
affirmatione et negatione sic docuit: definitionem unam semper esse orationem
eamque oportere continuatim proferre. Illa enim una oratio esse dicitur, quae
unius substantiae designativa est. Definitio autem, ut verbi gratia hominis
animal gressibile ƿ bipes, una est oratio per hoc, quoniam unum subiectum id
est hominem monstrat. Si ergo continve proferatur et non divise, una est
oratio, et quia continve dicitur et quia unius rei substantiam monstrat; sin
vero quis dividat et orationem unam rem significantem proferendi intermissione
distriboat, multiplex fit oratio. Ut si dicam animal gressibile bipes, unam rem
mihi tota monstrat oratio et continve dicta est; sin vero dicam animal et
rursus gressibile et sub intermissione repetam bipes, multiplex fit distribute
intermissione oratio. Et rursus adversum id quaestio. Et quis hoc non iure
culpet posse eam quae una est orationem intermissione proferendi fieri
multiplicem, cum continuatio proferendi non faceret unam, quae esset multiplex
per naturam? Sicut enim in his, quae multiplices sunt naturaliter, non potest
continuatio proferendi unam facere orationem, sic quoque non debet quae est una
naturaliter oratio idcirco quod de uno subiecto dicatur fieri multiplex per
intermissionem. Sed hoc ita solvitur: nam cum dicimus animal et sub
intermissione rursus gressibile eodemque modo iterum bipes, non hoc ita
dicimus, tamquam si in unum cuncta coniuncta sins. Quocirca quoniam est quidem
animal, est rursus gressibile, est rursus bipes, quoniam plura sunt et
pluraliter dicta id est distributa, non videntur ad unum subiectum distributa
posse praedicari, sicut cum dico "Socrates philosophus caluus senex",
haec omnia non est simplex oratio, nec si continve proferatur, quod ad unam
substantiam non tendunt: accidentia enim sunt et extrinsecus veniunt. Probatur
autem neque eas orationes, quae per divisionem dicuntur, ƿ neque eas, quae non
ad unam substantiam tendunt, unas esse, hoc modo: si dicat quis animal et
rursus gressibile et iterum bipes, non unum est animal nec unum gressibile nec
unum bipes. Sin vero dixero "animal gressibile bipes" continve et
propinque, unum est, quod tria ista iuncta significant, id est homo. Convertamus
nunc animum ad eas quae plura quidem significant sed continve proferuntur, ut
cum dico "Socrates philosophus caluus senex": videtur quasi quaedam
Socratis esse definitio philosophus caluus senex sed non necesse est, si
huiusmodi Socrates fuit, omnem quicumque philosophus senex caluus est esse
etiam Socratem. In multis ergo continuatio ista valet accidere. Quocirca non
unum significat, quamquam continve proferatur. Ergo si ex omnibus unum quiddam
significetur et continve proferatur, una est oratio, ut partes quaedam rei
definitae sint ea quae in definitione ponuntur, non accidentia. Et proficit
quidem aliquid continua prolatio ad perficiendam unam orationem sed ipsa sola
non sufficit, nisi unum quoque subiectum sit. Atque ideo dixit Aristoteles
animal gressibile bipes non idcirco esse unam orationem, quod propinque
dicatur. Nam neque sufficit ad constituendam unam orationem propinquitas
proferendi nihilque prohiberet, quae naturaliter essent multiplices, eas
continve et propinque prolatas unas videri. Sed huius rei rationem Aristoteles
ponere distulit. Sensus ergo huiusmodi est: NECESSE EST, inquit, OMNEM
ENUNTIATIVAM ORATIONEM EX VERBO ESSE VEL CASU. ETENIM HOMINIS RATIO, quae et
ipsa quoque oratio est, SI NON AUT EST AUT ERIT AUT FUIT AUT ALIQUID HUIUSMODI
ILLI ADDATUR, NONDUM EST enuntiatio. Hoc vero in solis simplicibus
enuntiationibus evenit, in his autem quae coniunctione unae sunt (ut supra ait)
non omnino est. Cum enim dico dies est, vis tota in verbo est; si autem cum
coniunctione proferam: Si dies est, lux est tota vis in coniunctione consistit,
id est 'si'. Veritatis enim aut falsitatis rationem sola coniunctio tenet, quae
conditionem proponit, cum dicit "Si dies est, lux est": si enim illud
est, illud evenit. Igitur in coniunctione omnis vis huiusmodi propositionis
est, omnis autem simplex propositio totam vim in verbo habet positam. Et
quemadmodum in his, quae hypotheticae vel conditionales dicuntur, coniunctiones
propositionis vim tenent, sic in simplicibus propositionibus praedicatio vim
optinet, unde et Graece quoque tales propositiones praedicativae dicuntur,
scilicet quae simplices sunt, quod in his totam propositionem optineat
praedicatio. Atque ideo Aristoteles ait ex verbo vel casu fieri simplicem
enuntiationem. Nam praeter id quod totam continet propositionem praedicativam
scilicet, id est praeter praedicationem, enuntiatio non fit. Unde est ut
negatio quoque non ad subiectum sed ad praedicatum semper aptetur. Nam cum
dico: Sol oritur non est huius negatio: Non sol oritur sed illa
quae est: Sol non oritur Atque ideo negatio ad subiectum posita non facit
contrariam propositionem, ad praedicatum vero contrariam reddit. Recte igitur
Aristoteles de subiecto quidem nihil locutus est. Non enim praedicativam
propositionem subiectus terminus tenet sed tantum praedicatio, quae totam
enuntiationem propria virtute confirmat. EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE
UNUM SIGNIFICAT VEL CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL
INCONIUNCTAE. Hinc monstratur quoniam tum cum dixit: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO
ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO, primam non eum de ea oratione dixisse,
quae naturaliter una est sed de affirmatione. Alioquin hic quoque repetens ita
dixisset: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT. Sed
quoniam non ita dixit, manifestum est quod dudum ait primam non ad orationem,
quae praeter coniunctionem una est, rettulisse sed ad affirmationem, quam
negatione priorem esse constaret. Sed hoc iam superius dictum est. Quid autem
sibi velit haec enumeratio, paucis expromam multas enim confusiones multosque in
orationibus errores hic locus optime intellectus veraciterque perceptus
sustulit. Et est haec expositio quam nullus ante Porphyrium expositorum vidit.
Non est idem namque unam esse orationem et multiplicem, quod simplicem et
compositam, et distat una a simplici, distat etiam multiplex a composita. Est
ergo una oratio quae unum significat, multiplex autem quae non unum sed plura.
Fit autem hoc in huiusmodi orationibus, ut cum dico: Cato philosophus est
Haec oratio non est una: non enim unum significat potest enim monstrare et
Catonem Uticensem esse ƿ philosophum, potest etiam ostendere et Catonem
Censorium oratorem esse philosophum. Qua in re non una est oratio atque idcirco
in Uticensi quidem Catone vera est, in oratore vero falsa. Huiusmodi ergo
orationes multas vocamus. Sin vero unum significet, ut cum dicimus: In charta
scribitur illam dicimus unam. Ergo una quae sit vel multiplex oratio, ex
his intellegitur quae significant. Si enim unam significat rem, una est, si
multas, multiplex. Simplices autem et compositae orationes non ad
significationem sed ad terminos ipsos dictionesque, quae in propositionibus
sumuntur, referendae sunt. Et est quidem simplex oratio enuntiativa, quae ex
solis duobus terminis constat, ut est: Homo vivit Sive autem his propositionibus
omnis addatur, ut est: Omnis homo vivit sive nullus, ut: Nullus lapis
vivit sive aliquis, ut: Aliquis homo vivit quoniam termini ipsi duo
sunt, simplex vocatur propositio. Composita vero, si ultra duos terminos
enuntiat, ut est: Plato philosophus in lycio ambulat hic enim quatuor
sunt termini, vel si tres sint, ut: Plato philosophus ambulat Hae quoque,
si eis omnis aut nullus aut aliquis addatur, eodem modo compositae sunt. Ergo
una vel multiplex oratio intellegitur, si unum vel multa significent, et de
propria semper significatione iudicantur. Simplex autem et composita non ex
significatione sed ex verborum vel nominum pluralitate cognoscitur. Si enim
ultra duos terminos habet propositio, composita est, sin duos tantum, simplex.
Si ergo semper quae ƿ simplex oratio est, id est quae duobus terminis constat,
unam tantum significantiam retineret, indifferenter dici posset una oratio et
simplex (eadem enim una esset, quae etiam simplex) sed quoniam non omnis
simplex unum significat, non omnis simplex una est. Potest ergo fieri ut
simplex quidem sit propositio, multae tamen orationes: simplex quidem ad
compositionem dictionum, multae vero ad significationem sententiarum. Quare
erit in hoc gemina differentia, ut unam dicamus simplicem unamque orationem,
alteram simplicem et plures orationes. Rursus si omnes compositae orationes
plures etiam res significarent, indifferenter diceremus multiplicem et
compositam; sed quoniam fieri potest ut propositio aliquotiens quidem constet
ex numerosis pluribusque terminis quam sunt duo, unam tamen sententiam
monstret, potest fieri ut composita quidem sit, una tamen oratio sit
significatione, composita dictione, ut est animal rationale mortale mentis et
disciplinae capax: haec quidem plura sunt sed his una subiecta substantia est
id est homo, quare una quoque sententia. Sin vero quis dicat: Socrates et
ambulat et loquitur et cogitat multa sunt. Diversa enim sunt quod ambulat
et quod loquitur et quod cogitat. Quare erit aliquando composita quidem oratio,
una tamen. Sed quoniam composita oratio aliquotiens quidem continve sine
coniunctione dicitur, aliquotiens coniunctione copulatur, fiunt hinc quatuor
differentiae. Est enim una oratio composita ex terminis continuatim dictis et
sine coniunctione unam sententiam monstrans, ut est: ƿAnimal rationale mortale
mentis et disciplinae perceptibile. Haec enim oratio composita quidem est ex
multis terminis sed coniunctionem non habet (nam quod dictum est mentis et
disciplinae perceptibile, haec coniunctio quae est et nullam in tota
propositione vim optinet: neque enim coniungit propositionem sed artem addit,
cuius susceptibilis homo esse videatur) et habet unam sententiam subiectam,
quod est homo. Alia vero est composita ex terminis nulla coniunctione copulatis
multiplex et non unam significans propositionem, ut est: Plato Atheniensis
philosophus disputat Aliud enim est esse Platonem, aliud esse
philosophum, aliud Atheniensem, aliud disputantem, et haec coniuncta unum
aliquid non faciunt quasi substantiam. Quare haec multiplex est sed eam
manifestum est nulla coniunctione copulari.Alia vero est composita ex
propositionibus inconiunctis multiplex, ut est: Iuppiter optimus maximus est,
Iuno regina est, Minerua dea sapientiae est Quas si quis sub unum
continveque proferat, plures quidem propositiones sunt, et oratio multiplex sed
coniunctione carent. Alia vero est composita vel ex terminis vel ex
propositionibus coniunctione copulatis multiplex et multa significans. Et ex
terminis quidem composita, ut si quis dicat: Et Iuppiter et Apollo dii
sunt ex propositionibus autem coniuncta multa significans est, ut si quis
dicat: Et Apollo uates est et Iuppiter tonat Est autem praeter has alia
composita propositio ex propositionibus coniunctione coniuncta ƿ unam
significans orationem, ut cum dico: Si dies est, lux est Duae enim
propositiones, quae sunt istae "dies est", "lux est", si
coniunctione copulantur. Sed haec oratio non significat multa. Neque enim diem
esse et lucem proponit sed si dies est, lucem esse. Quocirca consequentiam
quandam significat, non exstantiam propositionis. Non enim dicit utrasque esse
sed si una est, aliam consequi, quod utrumque in unam quodammodo intellegentiam
congruit. Sed hanc Porphyrius propositionem extrinsecus ponit, idcirco quod
plura significare videbatur (ipsa enim propositionum pluralitas multitudinem
simulat significationum) sed (ut dictum est) non plures significat res sed unam
consequentiam. Compositarum igitur et unam rem significantium propositionum
duplex modus est. Aut enim est ex terminis inconiunctis unam rem significans
composita oratio, ut: Animal rationale mortale est aut ex propositionibus
composita et coniunctione copulata imaginem quidem emittens plura significandi,
unam vero rem significans oratio, ut si dicamus: Si dies est, lux est Cum
ergo haec sit distributio compositarum et simplicium orationum, duplici modo
unae orationes sunt et duplici multae, simplici autem inconpositae et simplici
compositae. Et uno quidem modo una oratio dicitur cum aliqua coniunctione
copulatur, alio vero cum unam rem significat; rursus uno modo dicitur multiplex
ƿ oratio cum sine coniunctione est, alio vero cum plura significat. Atque hoc
est quod ait: EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL
CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE. Est
enim (ut dictum est) dupliciter una oratio: vel quando cum coniunctione est,
vel cum unam rem significat. Multiplex autem oratio est vel quae multa
significat, vel quae coniunctione non iungitur. Multas enim orationes vocavit
eas quae sint multiplices et vel significationis pluralitatem teneant vel
praeter coniunctiones sint. Quod autem ait vel inconiunctae, totum complexus
est. Multiplex enim est propositio vel si fuerit incomposita, quemadmodum est:
Cato philosophatur multiplex etiam vel si fuerit composita ex terminis
praeter coniunctionem, ut est: Plato Atheniensis in lycio disputat vel si
composita sit ex propositionibus praeter coniunctionem, quemadmodum est: Homo
est, animal est Cur autem cum dixit PLURES AUTEM QUAE PLURA addit ET NON
UNUM? Hoc est quod sunt quaedam quae plura significent in sermonibus, unum
tamen in tota compositione demonstrent, ut est animal rationale mortale. Haec
enim omnia multa significant (aliud enim est animal, aliud rationale, aliud
mortale) sed totum simul unum est, quod ƿ est homo. Cum autem dico: Socrates
Atheniensis philosophus et singula plura sunt et omnia simul plura
nihilominus sunt. Haec enim accidentia sunt et nullam substantiam informant.
Atque haec quidem dixit de orationibus quae vel coniunctione unae essent vel
significatione, et rursus de multis quae vel praeter coniunctionem multae
essent vel significatione multiplici. Quae vero de simplicibus atque compositis
posterius dixerit, cum ad illum locum expositio venerit, explicabitur. Nunc autem
revertamur ad ordinem. Igitur quoniam supra dixerat simplicem propositionem,
quam categoricam Graeci dicunt, nos praedicativam interpretari possumus, semper
verbi praedicatione constitui, non autem semper nomine subiecto, quod
aliquotiens quidem vel infinitum nomen vel casus nominis vel verba subiecta
sunt: cum ergo dictionibus simplicibus constitui diceret simplicem orationem et
affirmationem negationemque orationes esse constaret, manifestum fecit
affirmationem et negationem dictione constitui et formari, ita quidem ut
affirmationem et negationem semper sola verbi dictio praedicata, non autem
semper nominis dictio subiecta perficeret. Cum igitur haec ita proposuisset,
nunc quid sit dictio, quae praedicativas id est simplices propositiones format,
exponit dicens: NOMEN ERGO ET VERBUM DICTIO SIT SOLA. Quod ideo ait DICTIO SIT
SOLA, quod sunt quaedam dictiones simul etiam affirmationes vel imperfectae
orationes, quod supra iam dictum est. Cur autem verbum et nomen solae sint
dictiones monstrat: QUONIAM NON EST DICERE SIC ALIQUID SIGNIFICANTEM ƿ VOCE
ENUNTIARE, VEL ALIQUO INTERROGANTE VEL NON SED IPSUM PROFERENTEM. Sensus
huiusmodi est: enuntiativa propositio his maxime duobus formatur: per propriam
naturam atque substantiam et per eius usum atque tractatum. Et natura quidem
ipsius est, ut in ea veritas inveniatur aut falsitas, usus autem cum aliquid
aut interrogando proponitur et respondetur, ut utrum anima immortalis est, aut
certe cum aliquis per suam sententiam enuntiat atque profert, ut si qui dicat hoc
ipsum ex propria voluntate: anima immortalis est. Unde definitio quoque
enuntiationis una quidem naturae atque substantiae talis redditur: enuntiatio
est oratio, in qua verum falsumue est. Ex usu vero eius atque actu enuntiativa
oratio est, quam interrogantes proponimus, ut verum vel falsum aliquid
audiamus, ex nostra vero prolatione, quam proponentes verum aliquid falsumue
monstramus. Ergo cum omnis enuntiativa oratio aut in interrogatione posita sit
aut in spontanea prolatione et in utrisque enuntiationis natura et substantia
illa versetur, ut sive in interrogatione sit posita cum responsione coniuncta
verum habeat vel falsum, sive per se prolata utrumlibet retineat: dictiones,
inquit, vel alio interrogante vel quolibet proferente et sponte dicente verum falsumue
non continent. Si enim quis dicat interrogans "Socratesne disputat?"
alius respondeat "Disputat", hoc quod respondit "Disputat"
si cum tota interrogatione iungatur, potest habere intellectum verum falsumue
significantis orationis, sin vero per se intellegatur disputat, quamquam alio ƿ
interrogante responderit, vero tamen falsoque relinquitur. Similiter etiam si
quis dicat "Socrates" vel "Ambulat" nullo interrogante sed
ipse proferens, nec verum aliquid nec falsum designat. Ergo verba et nomina
dictiones solum sunt, quoniam et simplices sunt (erant enim aliae quaedam
dictiones in orationibus verbisque compositis sed nondum perfectae sententiae)
quoniamque neque verum neque falsum vel alio interrogante vel quolibet sponte
proferente significant. Erant enim aliae quaedam dictiones quae et alio
interrogante et quolibet sponte proferente verum falsumue retinerent, in his
scilicet quae erant affirmationes aut negationes. Quocirca sensus huiusmodi
est, ordo autem verborum sese sic habet: NOMEN ERGO ET VERBUM DICTIO SIT SOLA,
quoniam non possumus dicere significantem aliquid id est verbo vel nomine
enuntiare. Non enim possumus dicere quoniam, quisquis verbo vel nomine
significat aliquid, ille enuntiat, VEL ALIQUO INTERROGANTE VEL NON SED IPSUM
PROFERENTEM, tamquam si sic diceret: verba ipsa et nomina dictiones solae sunt,
quoniam verbis et nominibus significantem hominem aliquid non possumus dicere,
quoniam enuntiat quidquam, sive eum aliquis interroget, sive ipse sponte
proferat simplicem dictionem. Enuntiare autem est orationem dicere quae verum
falsumque designat. HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX EST ENUNTIATIO, UT ALIQUID
DE ALIQUO VEL ALIQUID AB ƿ ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS CONIUNCTA VELUT ORATIO
QUAEDAM IAM COMPOSITA. Quoniam superius de unis orationibus atque pluribus
dixit et unam quidem posuit, quae aut coniunctione una esset secundum
prolationem aut significatione secundum propriam naturam, plures vero quae aut
coniunctione carerent aut multa significatione sua complecterentur, quoniam
quidem aliud erat una oratio, aliud simplex, aliud composita, aliud plures,
post illa ad simplicem compositamque reuertitur dicens simplicem esse orationem
enuntiativam quae duobus terminis continetur, quorum unum subiectum est,
alterum praedicatur. Quod vero ait HARUM AUTEM, enuntiativarum scilicet
orationum dixit, quarum HAEC QUIDEM SIMPLEX EST ENUNTIATIO, et quae simplex est
enuntiatio, ipse proposuit dicens UT ALIQUID DE ALIQUO, subaudiendum est
praedicemus, ut sit hic sensus: harum autem enuntiativarum orationum est simplex
enuntiatio, si aliquid unum de uno aliquo praedicemus, ut si dicam: Plato
disputat de aliquo Platone aliquid id est disputat praedicavi. Et haec
simplex est enuntiatio, idcirco quoniam duobus terminis partibusque
coninugitur. Si qua vero plures habuerit terminos et eius partes duorum
terminorum multitudinem egrediantur, illae compositae orationes dicuntur et est
enuntiatio composita huiusmodi: Si dies est, lux est Dies est enim et lux
est duae sunt simplices enuntiationes, quae coniunctae unam compositam
perfecerunt. Atque hoc est quod ait: HAEC ƿ AUTEM ID EST ALIA ORATIO EX HIS
CONIUNCTA id est ex simplicibus enuntiationibus VELUT ORATIO QUAEDAM IAM
COMPOSITA est. Haec enim non simplex est oratio. Simplex enim oratio solas
dictiones duas habet in partibus, composita vero etiam orationes, sicut haec
quam supra proposui. Est ergo hic ordo quem ipse confudit: prius enim de
affirmatione et negatione, quae prima esset, quae posterior, expedivit; dehinc
de unis orationibus et pluribus dixit, postremo de simplicibus atque
compositis. Sed quoniam quaedam in medio permiscuit, ea paululum differentes
directam sententiae seriem continuavimus longum Aristotelis hyperbaton partium
coniunctione recidentes. Neque enim simile videatur quod ait: EST AUTEM UNA
PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO; ALIAE VERO CONIUNCTIONE
UNAE et rursus cum dicit: EST UNA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL
CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE VEL CUM
RURSUS ADDIT: HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX EST ENUNTIATIO, UT ALIQUID DE
ALIQUO VEL ALIQUID AB ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS CONIUNCTA VELUT ORATIO IAM
COMPOSITA sed illud quidem prius quod dixit EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO
ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO ad hoc rettulit, ut priorem
affirmationem esse monstraret, posteriorem vero negationem (ait enim DEINDE
NEGATIO, unde quod ait PRIMA ad affirmationem ponendum est), quod vero secutus
est paulo post: EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA ƿ QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL
CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE ad hoc
rettulit, ut doceret quas unas esse orationes putari oporteret (expediens aut
quae unum significarent aut quas coniunctio unas faceret) quas plures (aut quae
multa in significatione retinerent aut quarum corpus nulla esset coniunctione
compositum); quod vero postremo addit: HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX EST
ENUNTIATIO, UT ALIQUID DE ALIQUO VEL ALIQUID AB ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS
CONIUNCTA VELUT ORATIO QUAEDAM IAM COMPOSITA ad simplices rettulit orationes
atque compositas, simplices dicens duobus solis terminis iunctas, compositas,
quae ex simplicibus orationibus enuntiativis coniungerentur: ut sit totus ordo
hoc modo: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO et
rursus intermissis quae sequuntur hoc subiciatur: EST AUTEM UNA ORATIO
ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA
ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE et post hoc intermissis quoque sequentibus hoc
sequatur: HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX EST ENUNTIATIO, UT ALIQUID DE ALIQUO
VEL ALIQUID AB ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS CONIUNCTA VELUT ORATIO QUAEDAM IAM
COMPOSITA, tamquam si sic diceret: prima quidem inter enuntiationes oratio
affirmativa est, secunda vero negatio. Affirmationum autem et negationum una
oratio est, quae unum significat vel quae coniunctione una est, multiplex
autem, quae multa significat ƿ vel quae coniunctione non iungitur. Harum quoque
simplex est, quae duobus terminis constat, UT ALIQUID DE ALIQUO VEL ALIQUID AB
ALIQUO; alia vero composita, quae ex simplicibus affirmationibus iungitur. Quod
autem dicit ALIQUID DE ALIQUO VEL ALIQUID AB ALIQUO tale est: aliquid enim de
aliquo affirmationem sign!ficat, ut cum dico: Socrates disputat de aliquo
Socrate aliquid id est disputat praedicavi et fit affirmatio. Si autem dicam:
Socrates non disputat a Socrate disputationem seiunxi et ab eo abstuli et
hoc est negatio. Affirmatio enim de alia re aliam rem praedicat eique
coniungit, negatio vero a qualibet re quamlibet rem praedicando tollit. Ergo
hoc quod ait ALIQUID DE ALIQUO, affirmationem simplicem significavit; quod
dixit ALIQUID AB ALIQUO, simplicem negationem. EST AUTEM SIMPLEX ENUNTIATIO VOX
SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST, QUEMADMODUM TEMPORA DIVISA
SUNT. AFFIRMATIO VERO EST ENUNTIATIO ALICUIUS DE ALIQUO, NEGATIO VERO ENUNTIATIO
ALICUIUS AB ALIQUO. Postquam de multis atque unis necnon simplicibus
compositisque enuntiationibus expedivit, enuntiationem simplicem tractat et eam
definitione concludit dicens vocem eam esse significantem aliquid esse vel non
esse. Quod ergo ait vocem eam esse, ad genus rettulit, quod significativam ad
ipsius differentiam vocis, quod DE EO QUOD ESSET AUT NON ESSET ALIQUID, ad
significatarum rerum rursus differentiam ƿ rettulit. Habet enim secundum ipsam
vocem qua profertur, ut significet quiddam, quid autem significet aut circa
quid designationem enuntiatio teneat, ad differentiam significativarum pertinet
vocum. Ita enim dictum est, tamquam si diceret: non omnia enuntiatio significat
sed esse aliquid aut non esse. Est ergo enuntiatio simplex vox significativa de
eo quod est esse aliquid vel non esse, id est omnis enuntiatio aut affirmatio
est aut negatio. Esse enim ponit affirmatio non esse negatio. Sed quanta
definitionem brevitate constrinxit, quidam non videntes in errorem stolidum
falsitatis abducti sunt. Contendunt igitur affirmationis et negationis non esse
enuntiationem genus. Nam si haec, inquiunt, definitio est enuntiationis, omnis
autem generis definitio propriis speciebus accommodari potest (omne enim genus
univoce de speciebus propriis praedicatur), dubium non est quin haec quoque
definitio enuntiationis, si enuntiatio genus est, affirmationi negationique
conveniat, si tamen eius species hae sunt. Sed quis umquam dixerit affirmationi
convenire hanc definitionem, quae dicit vox significativa de eo quod est
aliquid esse vel non esse? Neque enim fieri potest, ut affirmatio vox
significativa sit de eo quod est esse et non esse sed tantum de eo quod est
esse. Negatio rursus non de eo quod est esse et de eo quod est non esse sed
tantum de non esse, numquam etiam de esse. Interimit enim semper negatio,
iungit affirmatio atque constituit. Quare si haec definitio enuntiationis ad
affirmationem negationemque non potest praedicari, affirmatio et negatio
enuntiationis species non sunt. Qui mihi nimium videntur errare: quasi vero
quidquam uetet utrasque ƿ affirmationem et negationem simul eadem definitione
concludere. Possum enim dicere: affirmatio et negatio est vox significativa de
eo quod est esse aliquid vel non esse, ut vox significativa utrisque communis
sit, de eo quod eat esse affirmationis solius, de eo quod est non esse solius
sit negationis. Sed nihil potuit fieri brevius, nisi ut in eadem definitione et
enuntiationis naturam constitueret et ipsius faceret divisionem. Tamquam enim
si ita dixisset: enuntiatio est vox significativa in qua verum falsumque
signatur, huius autem una species affirmativa est, alia negativa, ita ait:
ENUNTIATIO EST VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST. Nam quod
dixit: DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST tale est ac si diceret: quae verum
falsumque demonstrat. Omne enim quod esse ponit aliquid, ut si dicam: Dies
est vel non esse, ut si dicam: Dies non est verum falsumque demonstrat.
Si ergo aliquid ponatur esse aut non esse, in eo veritas et falsitas invenitur.
Est igitur ita hoc quod ait vocem esse significativam DE EO QUOD EST ALIQUID
VEL NON EST, tamquam si diceret: est enuntiatio vox significativa verum
falsumque significans. Significatio namque de eo quod est esse vel non esse
aliquid veri falsique demonstratio est. Sed in eadem definitione species
admirabili brevitate partitus est. Tamquam enim si diceret: vox significativa
est enuntiatio, in qua verum falsumue demonstratur sed una eius pars
affirmativa est, alia negativa, ita ait DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST.
Significatio enim de eo quod est aliquid affirmatio est, de eo vero quod non
est negatio. Ita id quod ait designativam ƿ esse vocem enuntiationem DE EO QUOD
EST ALIQUID AUT NON EST utrumque una colligit intellegentia. Hoc enim quod
dixit DE EO QUOD EST ALIQUID AUT NON EST utrumque significat et veri falsique
demonstrationem et affirmationis negationisque divisionem. Sed Alexander a
propria sententia non desistit nec alio quam caeteri tenetur errore. Ait enim
hic quoque apparere non esse genus enuntiationem affirmationis et negationis,
quoniam ita in definitione enuntiationis affirmatione et negatione ut partibus
usus est. Omne autem compositum atque omne aequivocum vel suis partibus vel
suis significatis definiri potest, ut si quis ternarium numerum definire volens
dicat: ternarius numerus est qui ex uno duobusque coniunctus est, vel si quis
hominem definire volens dicat: homo est aut animal rationale mortale aut huius
coloribus vel metallo facta simulatio: ita nomen aequivocum ex his, quae ipsum
nomen aequivocum designabat, ostensum est. Hic ergo eodem modo: ENUNTIATIO,
inquit, EST VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST, tamquam si
diceret: enuntiatio est vox aut affirmativa aut negativa: in eundem scilicet
errorem labens nec videns quemadmodum una definitione et divisionem fecerit et
naturam enuntiationis ostenderit. Sed hanc expositionem (quod adhuc sciam)
neque Porphyrius nec ullus alius commentatorum vidit. Aspasius etiam consentit
Alexandro. Dicit enim Alexander eodem modo hic definisse Aristotelem
enuntiationem, sicut alibi quoque id est in resolutoriis. Illic enim ita
propositionem, quod est enuntiatio, definitione ƿ conclusit dicens: PROPOSITIO
ERGO EST ORATIO AFFIRMATIVA VEL NEGATIVA ALICUIUS DE ALIQUO. Idem quoque
Aspasius sequitur. Porphyrius autem sic dicit: admirabilem esse subtilitatem
definitionis. Ex sua enim vi affirmationis et negationis enuntiatio definita
est, ex terminis vero ipsa affirmatio atque negatio. Affirmatio namque in
duobus terminis constans aliquid alicui inesse significat, totam autem vim
ipsius esse aliquid adnuere. Negatio quoque aliquid alicui non inesse
significat sed tota vis ipsius est abnuere atque disiungere. Vel rursus affirmatio
aliquid alicui inesse designat sed vis ipsius tota ponere aliquid est (cum enim
aliquid alicui inesse demonstrat ponit aliquid), rursus negatio quidem aliquid
alicui non inesse declarat sed tota vis eius auferre est ergo nunc, inquit,
enuntiationem ex tota vi affirma tionis negationisque definivit dicens:
ENUNTIATIO EST VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST. Hoc autem
ad negationis pertinet affirmationisque vim, tamquam si diceret: enuntiatio est
vox significativa quae ponit aliquid aut tollit, quae propriae virtutes sunt
affirmationis et negationis. Si enim ita dixisset: enuntiatio est de eo quod
est aliquid alicui vel non est; tunc ex terminis affirmationis et negationis
enuntiationem definisse videretur; cum autem dicit DE EO QUOD EST ALIQUID VEL
NON EST, de tota utrarumque vi determinat. In hac enim affirmatione quae est:
Dies est aliquid alicui secundum ƿ terminos adesse monstravi (est enim
diei applicui) sed tota huius propositionis vis est aliquid esse declarare;
rursus cum dico: Dies non est aliquid alicui non esse pronuntio sed tota
eius vis est non esse dicere. Quare manifestum est secundum Porphyrium ex tota
vi affirmationis et negationis enuntiationem esse descriptam, ex suis vero
terminis ipsam affirmationem et negationem. Ait enim AFFIRMATIO VERO EST
ENUNTIATIO ALICUIUS DE ALIQUO in affirmationis definitione genus sumens.
Enuntiatio enim (ut dictum est) genus et affirmationis et negationis, quod ipse
Aristoteles clarius demonstrat, qui in utrarumque definitionem enuntiationis nomen
adscripsit dicens: AFFIRMATIO VERO EST ENUNTIATIO. Hoc enim rettulit ad genus,
quod vero addidit alicuius de aliquo reduxit ad terminos. In simplici enim
affirmatione aliquid de aliquo enuntiando praedicatur, ut in eo quod est: Dies
est esse diem. Negatio quoque ita definita est: ENUNTIATIO ALICUIUS AB
ALIQUO, quantum ad enuntiationem rursus a genere, quantum alicuius ab aliquo
rursus ad terminos. In hac enim negatione quae est: Dies non est esse a
die enuntiando tollimus. Sed ut non solum praesentis temporis enuntiationem
definisse videretur, addidit enuntiationis definitionem de aliis quoque
temporibus intellegi. Ait enim: ENUNTIATIO EST VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST
ALIQUID VEL NON EST adiecitque QUEMADMODUM TEMPORA DIVISA SUNT. Divisa enim sunt
tempora in tribus. Omne enim tempus aut futurum est aut praesens aut
praeteritum aut ex his mixtum. Enuntiatio ergo est vox significativa
significans aut esse aliquid ƿ aut non esse sed quoniam hoc praesens tempus
designat, non solum de praesenti, inquit, loquimur sed etiam de his temporibus
quae dividuntur, ut hoc esse et non esse et in futurum veniat et in
praeteritum, ut aliquotiens sio esse et non esse significet id est sic ponat
atque auferat enuntiatio, ut et praesens tempus ponat et auferat, ut est:
Socrates est Non est Socrates et praeteritum ponat et auferat, ut est:
Socrates fuit Socrates non fuit eodem modo futurum: Socrates erit
Socrates non erit Ergo in his omnibus temporibus secundum esse aliquid
vel non esse id est secundum ponere et auterre tota enuntiationis vis est. Hoc
ergo est quod ait DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST, QUEMADMODUM TEMPORA
DIVISA SUNT, tamquam si diceret: de eo quod est aliquid vel non est vox
enuntiativa significat vel in praesens vel in futurum vel in praeteritum quemadmodum
ipsa tempora dividuntur. Cur autem talis ordo fuerit definitionis, paucis
absolvam. Prius enim de nomine, post de verbo, hinc de oratione, rursus de
enuntiatione, dehinc de affirmatione, postremo de negatione disseruit. Omne
compositum suis partibus posterius est, omne genus suis partibus prius: ergo in
compositis partes toto priores sunt, in generibus et speciebus partes toto
posteriores. Rursus in compositis totum partibus posterius, in speciebus et
generibus totum partibus prius est. Ergo quoniam verba et nomina neque
affirmationis neque negationis neque enuntiationis neque orationis species
erant sed quaedam horum omnium partes, quibus haec omnia iungerentur, oratio
autem genus enuntiationis, enuntiatio ƿ affirmationis et negationis, affirmatio
prior negatione, scilicet secundum prolationem, sicut ipse testatus est: ergo
quoniam haec omnia et oratio et enuntiatio et affirmatio et negatio verbis et
nominibus coniunguntur, his omnibus nomina et verba priora sunt. Nomine autem
res aut per se subsistens aut tamquam per se subsistens significatur, verbo
vero accidens designatur et velut alii accidens, quod ex supra dictis plenum
est. Quod autem per se consistit prius est: ergo id quod nomen significat: quam
id quod verbum: quare verbo prius est nomen. Ergo quoniam nomen et verbum
oratione, enuntiatione, affirmatione et negatione priora sunt (partes enim
priores sunt his quae componuntur), iure haec ante omnia definita sunt. Quoniam
vero nomen prius est verbo, prius nomen, postea vero definitum est verbum. Sed
quia omne genus speciebus suis prius est, post haec id est nomen et verbum
orationem definitione descripsit, quae et proximum enuntiationis genus esset et
superius affirmationis et negationis; post orationem vero enuntiationem, quae
cum sit species orationis, affirmationis tamen et negationis esset genus; post
enuntiationem vero affirmationem, quae quamquam negation) aequaeua species
esset secundum genus proprium id est enuntiationem, in prolatione tamen prior
esset, ut ipse supra iam docuit dicens: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA
AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO. Sed quoniam superius nobis dictum ƿ est has eum
quinque res definire velle: quid sit dictio, quid enuntiatio, quid affirmatio,
quid negatio, quid contradictio, dictionem quid sit ostendit per id quod ait:
NOMEN ERGO ET VERBUM DICTIO SIT SOLA, enuntiationem vero per id quod ait: EST
AUTEM SIMPLEX ENUNTIATIO VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST,
QUEMADMODUM TEMPORA DIVISA SUNT, affirmationem vero EST ENUNTIATIO ALICUIUS DE ALIQUO;
negationem quoque definivit dicens: NEGATIO VERO ENUNTIATIO ALICUIUS AB ALIQUO.
Restat ergo de contradictione disserere. Quid sit ergo contradictio ipse
persequitur dicens: QUONIAM AUTEM EST ENUNTIARE ET QUOD EST NON ESSE ET QUOD
NON EST ESSE ET QUOD EST ESSE ET QUOD NON EST NON ESSE, ET CIRCA EA QUAE SUNT
EXTRA PRAESENS TEMPORA SIMILITER OMNE CONTINGIT QUOD QUIS AFFIRMAVERIT NEGARE
ET QUOD QUIS NEGAVERIT AFFIRMARE: QUARE MANIFESTUM EST QUONIAM OMNI
AFFIRMATIONI EST NEGATIO OPPOSITA ET OMNI NEGATIONI AFFIRMATIO. ET SIT HOC
CONTRADICTIO, AFFIRMATIO ET NEGATIO OPPOSITAE. Expeditis omnibus, quae sese
explicaturum esse promiserat, nunc ad reliquam contradictionem ordine venit
eamque ab affirmationibus negationibusque repetit dicens omnibus
affirmationibus posse proprias negationes opponi et omnibus negationibus
proprias ƿ rursus ex adverso affirmationes posse constitui. Hoc autem hinc
sumitur: quoniam novimus alias res esse, alias non esse et quoniam nos ipsi
dicere possumus et sentire alias res esse, alias non esse, ex his quatuor
enuntiationes fiunt, geminae contradictiones. Si quis enim id quod est dicat
non esse, ut si vivente Socrate dicat: Socrates non vivit quod est negat
et erit negatio false; rursus si quis id quod non est esse confirmet, ut si non
vivente Socrate dicat: Socrates vivit haec rursus affirmatio falsa est;
si quis etiam id quod est esse enuntiatione constituat, ut si vivente Socrate
dicat: Socrates vivit uera erit affirmatio; sin vero quod non est esse
negaverit, est negatio vera, ut si quis non vivente Socrate dicat: Socrates non
vivit Ex his igitur id est ex affirmatione vera et negatione falsa et
rursus ex negatione vera et affirmatione falsa quatuor quidem sunt
enuntiationes sed in duabus affirmatio, in duabus negatio continetur, contradictiones
vero duae. Hoc est enim quod ait: QUONIAM AUTEM EST ENUNTIARE ET QUOD EST NON
ESSE, falsam enuntiationem negationis ostendit; quodque addidit ET QUOD NON EST
ESSE, falsam affirmationem in enuntiatione proposuit. Illud quoque quod dixit
ET QUOD EST ESSE, enuntiationem designat, qua id quod est esse vera
affirmatione profertur; amplius quod ait ET QUOD NON EST NON ESSE, verae
negationis specimen dedit. Quare si et quod est vere potest dici esse et idem
quod est falso potest praedicari non esse et id quod non est vere potest
enuntiari non esse et id quod non est falso esse poterit ƿ affirmari,
manifestum est omnem affirmationem habere aliquam contradictionem negationis
oppositam et omnem rursus negation em affirmationis oppositionem facere contradictionem.
Etenim si omne quod quis affirmat negari poterit et quod quis negat poterit
affirmari, quis dubitet nec affirmationem posse constitui cui non negatio
contradicat nec negationem cuius nulla affirmatio valeat inveniri? Omnis igitur
affirmatio negationem et negatio habet oppositam affirmationem: est igitur
CONTRADICTIO AFFIRMATIO ET NEGATIO OPPOSITAE. Quid autem sit oppositio
posterius dicendum est aut quid sit contradictio post diligentissima ratione
monstrabo. Quod autem ait ET CIRCA EA QUAE SUNT EXTRA PRAESENS TEMPORA tale est
tamquam si diceret: sicut affirmatio et negatio in praesenti tempore fieri
potest, ita etiam vel in praeterito vel in futuro. Nam sicut potest id quod est
esse constitui, ita potest id quod fuit fuisse proponi et id quod futurum est
in spem futuri temporis affirmari, ut cum dicimus: Socrates fuit Sol aestate in
cancro futurus est Eodem ergo modo et de futuro et praeterito affirmatio
et negatio constituitur, quemadmodum de praesenti. Futurum autem et praeteritum
extrinsecus est et praeter praesens tempus: illud enim veniet, illud recessit.
Recte igitur etiam CIRCA EA QUAE SUNT EXTRA PRAESENS TEMPORA dixit huiusmodi
posse affirmationes negationesque evenire. Circa enim praeteritum et futurum,
quod est extrinsecus a praesenti tempore, SIMILITER OMNE CONTINGIT (ut ipse
ait) QUOD QUIS AFFIRMAVERIT NEGARE ET QUOD ƿ QUIS NEGAVERIT AFFIRMARE. Unde fit
ut in omnibus temporibus illud constet omni affirmationi posse opponi
negationem omnique negation) oppositam affirmationem posse constitui. Nunc
autem qualis debeat sumi oppositio in affirmatione et negatione demonstrat. Hoc
enim est contradictio affirmatio et negatio oppositae. Quod si hae oppositae
constitnunt contradictionem, qualis in his debet esse oppositio quae
contradictionem constituit recte persequitur. DICO AUTEM OPPONI EIUSDEM DE
EODEM, NON AUTEM AEQUIVOCE ET QUAECUMQUE CAETERA TALIUM DETERMINAMUS CONTRA
SOPHISTICAL IMPORTUNITATES. Cum duobus terminis simplex propositio constet et
unus subiectus sit, alius praedicetur, subiectus autem: sit qui primus dicitur,
praedicatus vero qui posterius, dicit illam oppositione affirmationem et
negationem integram constituere contradictionem, quae idem subiectum habeant,
idem etiam praedicatum, ut neque subiectum neque praedicatum plura significet.
Alioquin non erit contradictio nec aliqua oppositio. Ut cum dico: Socrates
albus est et alius dicit: Aethiops albus non est haec affirmatio
atque negatio non sunt oppositae, idcirco quia est aliud subiectum et idem
praedicatum. In affirmatione enim "Socrates" subiectus fuit, in
negatione Aethiops. Rursus cum dico: Socrates albus est et alius dicit:
Socrates philosophus non est nec haec rursus negatio contra affirmationem
retinet oppositionem, ideo quia aliud praedicatum in utrisque proponitur. ƿ In
affirmatione enim 'album' praedicatum est ad Socraten, in negatione
philosophus. Quod si utraque sint diversa, multo magis nulla. Fit oppositio: ut
cum dico: Socrates philosophus est si respondeat alius: Plato Romanus non
est hic neque idem subiectum est neque idem praedicatum et plus istae
diversae sunt et nulla contra se oppositione oppositae atque ideo possunt
utraeque esse verae et si ita contingit utraeque falsae necnon etiam una vera,
una falsa. Quae enim se non perimunt, nihil eas impedit aut utrasque falsas aut
utrasque veras aut unam veram, falsam aliam reperiri. Quare quorum vel aliud
subiectum est vel aliud praedicatum, illa opposita esse non dicimus. Unde fit
ut nec illa quoque quae plura significant, si subiecta aut praedicata sint,
contradictoriam negationem valeant custodire. Si quis enim nomen aequivocum
subiciat et aliud praedicet et si quis contra huiusmodi affirmationem
constituat negationem, non faciet oppositionem. Ut cum dico: Cato se Uticae
occidit nomen hoc quod dicitur 'Cato' aequivocum est. Potest enim et
orator intellegi et hic qui exercitum duxit in Africam. Si quis igitur dicat:
Cato se Uticae occidit potest fortasse intellegi de Catone Marciae, si
quis respondeat Cato se Uticae non occidit, potest de Catone Censorio constituisse
negationem. Sed quoniam diversus est Cato Censorius Catone Marciae et nomen
ipsum Catonis diversa significat, diversae a se erunt affirmatio et negatio et
non id omnino perimit negatio, quod affirmatio constituit. Affirmatio enim
constituit Marciae Catonem se Uticae peremisse, negatio ƿ vero dicit Catonem,
si ita contigit, oratorem non se Uticae peremisse. Quare non constituunt verum
inter se falsumque, idcirco quod a se diversae sunt. Nam utrumque verum est: et
quod se Cato Uticae occidit scilicet Marciae et quod se Cato Uticae non occidit
scilicet orator. Atque hic aequivocum subiectum fecit, ut haec affirmatio et
negatio oppositionem nullo modo constituerent. Quod si praedicatum fuerit
aequivocum, eodem modo contradictio non fit. Dicat enim quis quoniam Cato
fortis est et de Catone praedicet fortitudinem mentis dicens aliusque
respondeat: Cato fortis non est ad inbecillitatem corporis spectans: ita
igitur aequivocatio fortitudinis ambiguitatem fecit, quae oppositionem nulla
ratione componeret. Et si uterque terminus et subiectus et praedicatus
aequivoci fuerint, multo magis diversae a se erunt propositiones et non
oppositae nec inter se verum falsumque dividentes sed utrasque veras, interdum
utrasque falsas esse contingat. Quare unum oportet esse subiectum unumque
praedicatum, ut id quod affirmatio praedicavit et iunxit, idem negatio dividat
et abiungat et id de quo subiecto affirmatio praedicavit de eodem negatio
neget. Nam si sit uterque aequivocus terminus aut quilibet unus eorum, fieri
potest ut aliud tollat negatio quam affirmatio posuit itaque nulla fit
oppositio. Quare non ita faciendum est sed idem subiectum et praedicatum in
affirmatione esse debet, idem in negatione. Atque hoc est quod ait: DICO AUTEM
OPPONI EIUSDEM DE EODEM. ƿ Quod enim ait EIUSDEM ad praedicatum rettulit, quod
DE EODEM ad subiectum et subaudiendum est DICO AUTEM OPPONI negationem EIUSDEM
praedicati DE EODEM subiecto sed ut non sint aequivoca neque subiectum neque
praedicatum et multo magis utraque sed unum aliquid significent. Quod per hoc
dixit NON AUTEM AEQUIVOCE. Nec sola, si non sit, aequivocatio firma est ad
constituendam oppositionem. Multa enim sunt quae in Sophisticis Elenchis contra
eos qui argumentis fallacibus verae rationis viam conantur euertere
determinavit, quemadmodum faciendae essent propositiones et quemadmodum
invenienda argumentatorum fallacia. Quod hic ait: ET QUAECUMQUE CAETERA TALIUM
DETERMINAMUS CONTRA SOPHISTICAS IMPORTUNITATES, tamquam si diceret: dico quidem
opponi affirmationi negationem eiusdem praedicati de eodemque subiecto, non
autem aequivoce: hoc et quaecumque alia sunt, quae in sophisticis elenchis
determinata sunt contra argumentatorum importunitates. Et hic quidem, quoniam
aliud negotium erat, commodissime breviterque perstrinxit. Nos autem quid in
sophisticis elenchis determinaverit ad constituendam oppositionis
contradictionem, quantum brevitas patitur, non grauamur apponere. Non enim
solum si aequivocatio in propositionibus collocetur nulla fit contradictio,
verum etiam si univocatio in negatione ponitur, illa oppositio contradictionem
penitus non habebit. Est enim oppositio habens contradictionem, ƿ in qua
affirmatio si vera est negatio falsa sit, si negatio vera est fallax affirmatio
videatur. Positis ergo secundum univocationem terminis utrasque simul et
affirmationem et negationem veras esse contingit, ut si quis dicat: Homo
ambulat Homo non ambulat affirmatio de quodam homine vera est, negatio de
speciali vera. Sed specialis homo et particularis univoca sunt: quocirca
sumptis univocis contradictio non fit. At vero nec si ad aliam et aliam partem
affirmatio negatioque ponatur, fit in ipsis ulla veri falsique divisio sed
utrasque veras esse contingit: cum dico: Oculus albus est Oculus albus non
est In alia enim parte albus est, in alia parte albus non est: atque ita
et negatio vera est et affirmatio. Nec si ad aliud atque aliud referens dicat,
ulla inde contradictio procreatur, ut cum dico: Decem dupli sunt Decem dupli
non sunt Nam si ad quinarium referam, vera est affirmatio, si ad senarium,
vera negatio. Nec si diversum tempus in affirmatione ac negatione sumatur, ut
cum dico: Socrates sedet Socrates non sedet Alio enim tempore sumpto
sedere veram facit affirmationem, alio tempore non sedere veram negationem.
Amplius quoque si diverso modo quis dicat in negatione quod aliter in
affirmatione proposuit, vim contradictionis intercipit. Si quis enim dicat
affirmationem potestate, negationem vero actu, possunt et affirmatio et negatio
uno tempore congruente veritate constitui: ut si quis dicat: Catulus videt
Catulus non videt Potestate enim videt, actu non videt. Quocirca oportet
fieri si facienda est ƿ contradictio EIUSDEM (ut ipse ait) praedicati DE EODEM
subiecto, non aequivoce, neque univoce, ad eandem partem, ad idem relatum, ad
idem tempus, eodem modo constitui. Quae omnia in Sophisticis Elenchis diligentissime
persecutus est. Nunc pauca commemorans distulit in illius libri integram
disputationem. Est autem enuntiatio de eo quod est aliquid esse vel non esse:
affirmatio quidem de eo quod est esse ut: Plato philosophus est negatio
vero de eo quod est non esse, ut: Plato philosophus non est Haec utraque
enuntiatio: Plato philosophus est Plato philosophus non est sese
perimentia et in contrarium quasi quodam locata litigio faciunt contradictionem.
Contradictio vero est oppositio affirmationis et negationis, in qua neque ambas
falsas neque ambas veras esse contingit sed unam semper veram, alteram vero
falsam. Si qua autem sunt huiusmodi, in quibus verum falsumque affirmatio
negatioque non dividat, in illis aliquid diversum et non ad oppositionem
integrum reperitur. Dicit autem Porphyrius argumentum esse ad id quod dicimus
affirmationem negationi ita oportere opponi, ut una vera opposita in alteram
mox falsitas veniat, communem inter nos consuetudinem colloquendi. Quando enim
quis aliquid esse dixerit, idem alius negarit, unum ipsorum verum dicere,
mentiri alium suspicamur. Amplius quoque si aliquid aut est aut non est
mediumque inter esse et non esse nihil poterit ƿ inveniri, affirmatio autem
ponit esse aliquid idemque aufert negatio et est contradictio affirmatio et
negatio oppositae, talis oppositio integram facit contradictionem, in qua
affirmatio et negatio utraeque verae esse non possint. Affirmationis autem
negationisque natura ad qualitatem quandam refertur. Qualitas enim quaedam est
affirmatio atque negatio. Praeter hanc vero qualitatem est etiam quantitas
propositionum, de qua posterius paulo dicendum est. Sed volens Aristoteles quid
esset contradictio nos docere, prius ubi esset ostendit. In oppositione enim
contradictionem omnem esse necesse est. Quare quoniam contradictio in
oppositione est, qualis autem oppositio hanc contradictionem faciat, adhuc
ignota est estque haec oppositio aut in qualitate propositionum aut in
quantitate aut in utroque et de qualitate propositionum, quae in affirmatione
et negatione consistit, dictum est: nunc de quantitate dicetur, ut ea quoque
cognita perspiciatur, in qualitate an in quantitate an in utroque propositionum
contradictio sit. QUONIAM AUTEM SUNT HAEC QUIDEM RERUM UNIVERSALIA, ILLA VERO
SINGILLATIM; DICO AUTEM UNIVERSALE QUOD IN PLURIBUS NATUM EST PRAEDICARI,
SINGULARE VERO QUOD NON, UT HOMO QUIDEM UNIVERSALE, PLATO VERO EORUM QUAE SUNT
SINGULARIA: NECESSE EST AUTEM ENUNTIARE QUONIAM INEST ALIQUID AUT NON
ALIQUOTIENS QUIDEM EORUM ALICUI QUAE SUNT UNIVERSALIA, ALIQUOTIENS AUTEM EORUM
QUAE SUNT SINGULARIA. Omnis propositio significationis suae proprietates ex
subiectis intellectibus capit. Sed quoniam necesse est intellectus rerum esse
similitudines, vis propositionum ad res quoque continuatur. Atque ideo cum
aliquid vel affirmare cupimus vel negare, hoc ad intellectus et conceptionis
animi qualitatem refertur. Quod enim imaginatione intellectuque concipimus, id
in affirmatione aut in negatione ponentes affirmamus scilicet vel negamus. Et
principaliter quidem ab intellegentia propositiones vim capiunt et
proprietatem, secundo vero loco ex rebus sumunt ex quibus ipsos intellectus
constare necesse est. Unde fit ut et quantitate propositio et qualitate
participet. Qualitate quidem in ipsa affirmationis et negationis prolatione
quam ex proprio quis iudicio emittit ac profert; quantitate vero ex subiectis rebus
quas capiunt intellectus. Videmus namque alias esse in rebus huiusmodi
qualitates, quae in alium convenire non possint nisi in unam quamcumque
singularem particularemque substantiam. Alia est enim qualitas singularis, ut
Platonis vel Socratis, alia est quae communicata cum pluribus totam se singulis
et omnibus praebet, ut est ipsa humanitas. Est enim quaedam huiusmodi qualitas,
quae et in singulis tota sit et in omnibus tota quotienscumque enim aliquid
tale animo speculamur; non in unam quamcumque personam per nomen hoc mentis
cogitatione deducimur sed in omnes eos quicumque humanitatis definitione participant.
Unde fit ƿ ut haec quidem sit communis omnibus, illa vero prior
incommunicabilis quidem cunctis, uni tamen propria. Nam si nomen fingere
liceret, illam singularem quandam qualitatem et incommunicabilem alicui alii
subsistentiae suo ficto nomine nuncuparem, ut clarior fieret forma propositi.
Age enim incommunicabilis Platonis illa proprietas Platonitas appelletur. Eo
enim modo qualitatem hanc Platonitatem ficto vocabulo nuncupare possimus,
quomodo hominis qualitatem dicimus humanitatem. Haec ergo Platonitas solius
unius est hominis et hoc non cuiuslibet sed solius Platonis, humanitas vero et
Platonis et caeterorum quicumque hoc vocabulo continentur. Unde fit ut, quoniam
Platonitas in unum convenit Platonem, audientis animus Platonis vocabulum ad unam
personam unamque particularem substantiam referat; cum autem audit hominem, ad
plures quosque intellectum referat quoscumque humanitate contineri novit. Atque
ideo quoniam humanitas et omnibus hominibus communis est et in singulis tota
est (aequaliter enim cuncti homines retinent humanitatem sicut unus homo: si
enim id ita non esset, numquam specialis hominis definitio parti cularis
hominis substantiae conveniret): quoniam igitur haec ita sunt, idcirco homo
quidem dicitur universale quiddam, ipsa vero Platonitas et Plato particulare. His
ergo ita positis quoniam universalis illa qualitas et in omnibus potest et in
singulis praedicari, cum dicimus homo ambiguum est et dubitari potest utrum de
speciali dictum sit an de aliquo particulari, ƿ idcirco quod nomen hominis et
de omnibus dici potest et de singulis quibusque qui sub una humanitatis specie
continentur. Quare indefinitum est, utrum de omnibus dictum sit id quod diximus
homo an de una quaeumque individua hominis et particulari substantia hanc
igitur qualitatem humanitatis si ambiguitate in tellectus separare nitamur,
determinanda est et aut in pluralitatem distendenda aut in unitatem numeri
colligenda. Nam cum dicimus "Homo" indefinitum est utrum omnes
dicamus an unum, sin vero additum fuerit 'omnis', ut sit praedicatio
"Omnis homo" vel "Quidam", tunc fit distributio et
determinatio universalitatis et nomen quod universale est (id est 'homo')
universaliter proferimus dicentes "Omnis homo" aut particulariter
dicentes "Quidam homo". Omnis enim nomen universalitatis
significativum est. Quocirca si 'omnis' quod universale significat ad hominem
quod idem ipsum universale est adiungatur, res universalis quae est homo
universaliter praedicatur secundum id quod definitio ei adicitur quantitatis.
Sin vero dictum fuerit "Quidam homo" tunc universale quod est homo
addita particularitate per id quod ei adiectum est 'quidam' particulariter
profertur et dicitur res universalis prolata particulariter. Sed quoniam
particularis est praedicatio "Quidam homo", particularis rursus
praedicatio Platonis (de uno enim dicitur "Quidam homo" et de uno
dicitur Plato), non eodem modo utraeque particulares esse dicuntur. Plato enim
unam ac definitam substantiam proprietatemque demonstrat, quae convenire in
alium non potest, quidam homo vero quod dicitur particularitate quidem ipsum
nomen universale ƿ determinat sed si deesset 'quidam', id quod dicimus homo
universale ac per hoc ambiguum permaneret, quod vero dicimus Plato numquam esse
poterit universale. Nam etsi quando nomen hoc 'Plato' pluribus imponatur, non
tamen idcirco erit hoc nomen universale. Namque humanitas ex singulorum hominum
collecta naturis in unam quodammodo redigitur intellegentiam atque naturam,
nomen vero hoc quod dicimus Plato multis secundum vocabulum fortasse commune
esse videretur, nulli tamen illa Platonis proprietas conveniret, quae erat
proprietatis aut naturae eius Platonis qui fuit Socratis auditor, licet eodem
vocabulo nuncuparetur. Hoc vero ideo quoniam humanitas naturalis est, nomen
vero proprium positionis. Nec hoc nunc dicitur quod nomen de pluribus non
potest praedicari sed proprietas Platonis. Illa enim proprietas naturaliter de
pluribus non dicitur, sicut hominis, et ideo incommunicabilis (ut dictum est)
qualitas est ipsa Platonitas, communicabilis vero qualitas universalis quae et
in pluribus et in singulis est. Unde fit ut cum dico "Omnis homo" in
numerum propositionem tendam, cum vero dico Socrates aut Plato non in numerum
emittam sed qualitatem proprietatemque unius in suae individuae singularisque substantiae
unitatem constringam et praedicem. Quare in hoc quoque maxime hae duae
particularitates quidam homo et Plato distant, quod cum dico Plato quem hominem
dixerim vocabulo designavi proprietatemque uniuscuiusque quem nomino, cum vero
dico ƿ quidam homo, numerum tantum reieci et ad unitatem propositionem redegi,
de quo autem dicam haec particularitas mihi non subdidit. Quidam enim homo
potest esse et Socrates et Plato et Cicero et unusquisque singulorum quorum
proprietates a se in singularitatis ratione et natura diversae sunt. Unde
commodissime Theophrastus huiusmodi particulares propositiones, quales sunt:
Quidam homo iustus est particulares indefinitas vocavit. Partem namque
tollit ex homine quod est universale vel vocabulo vel natura, quae tamen ipsa
sit pars et qua proprietate descripta, non determinat nec definit. Unde
universale vocavit quod de pluribus naturaliter praedicatur, non quemadmodum
nomen Alexandri de Troiano et de Macedone Philippi filio et de pluribus
dicitur. Hoc enim positione de pluribus dicitur, illud natura. Et persubtiliter
ait quod in pluribus natum est praedicari. Est enim haec universalitas
naturalis. Illam vero nominis reique proprietatem quae particularis est
singularem vocavit dicens: PLATO VERO EORUM QUAE SUNT SINGULARIA. Quod autem
secutus est dicens: NECESSE EST AUTEM ENUNTIARE QUONIAM INEST ALIQUID AUT NON
ALIQUOTIENS QUIDEM EORUM ALICUI QUAE SUNT UNIVERSALIA, ALIQUOTIENS AUTEM EORUM
QUAE SUNT SINGULARIA, huiusmodi est tamquam si diceret: omnis quidem affirmatio
et negatio inesse aut non inesse demonstrat. Et quidquid enuntiatur aut de eo
quod est esse proponitur, ut: Plato philosophus est (haec enim propositio
Platoni philosophiam inesse constituit), aut de eo quod est ƿ non inesse, ut:
Plato philosophus non est (a Platone enim philosophiam dividens eidem
philosophiam non inesse proponit). Ergo quoniam necesse est aut aliquid alicui
inesse dicere aut aliquid alicui non inesse, illud quoque necesse est id cui
inesse aliquid dicimus aut universale esse (ut cum dicimus: Homo albus
est albedinem universali rei inesse monstramus id est homini) aut certe
particulare ac singulare, ut si quis dicat: Socrates albus est albedinem
enim Socrati singulari substantiae et proprietati incommunicabili inesse
signavit. Sed in singularibus sive affirmetur aliquid sive negetur unus
oppositionis modus est, qui vim contradictionis optineat. Nam quoniam singulare
atque individuum nulla sectione dividitur, secundum ipsum quoque facta
contradictio simplex erit. In his autem quae in universalibus fiunt non est
unus modus contradictionis. Nam cum dico Socrates homo est Socrates homo non
est sola huiusmodi oppositio, si omnia illa conveniant quae contra
argumentatorum importunitates supra iam dicta sunt, ad faciendam
contradictionem idonea reperitur. Sin vero tale aliquid subiectum sit de quo
aliquid praedicetur quod sit universale et in pluribus (ut ipse ait) natum sit
praedicari, non est simplex oppositio contradictionis. Sunt enim earum
propositionum quae de universalibus rebus fiunt tres differentiae: una quae
omnis complectitur, ut cum dico: Omnis homo animal est alia quae ex
indefinita multitudine et innumera pluralitate ad unum propositionis vim
colligit atque constringit. Haec huiusmodi est tamquam si quis dicat: Quidam
homo animal est Alia vero est quae neque in pluralitatem propositionem
tendit neque in particularitatem redigit, ut ea quae sine ulla determinatione
proponitur, ut est: Homo animal est Homo animal non est hic enim nec
'quidam', quod particularitatis, nec 'omnis', quod est universalitatis,
adiunximus. Unde fit ut singularitas simpliciter praedicetur, universalitas
vero aliquotiens universaliter, ut: Omnis homo animal est homo res
universalis universaliter praedicata est. Nam cum sit homo universalis, quod ei
adiectum est omnis universalitatem universaliter appellari fecit. Rursus est ut
universalitas particulariter praedicetur, ut cum dico Quidam homo animal
est 'quidam' particulare determinat sed iunctum ad hominem universalem
substantiam particulariter praedicari fecit. Est quoque universale non
universaliter praedicare, quotiens sine adiectione universalitatis vel
particularitatis simpliciter nomen universale ponitur, ut est: Homo animal
est Determinationes autem dicuntur quae rem universalem vel in totum
fundunt, ut 'omnis', vel in partem contrahunt, ut 'quidam'. 'Omnis' vero vel
'quidam' quantitatem propositionis determinant, quae quantitas iuncta cum
qualitate propositionum variatur quatuor modis (qualitas autem propositionum in
affirmatione et negatione est): aut enim universalem rem universaliter
praedicat affirmative, ut: Omnis homo animal est aut universalem rem
particulariter affirmative, ut: Quidam homo animal est aut universalem
rem universaliter negative, ut: Nullus homo lapis est aut universalem rem
particulariter negative, ut Quidam homo lapis non ƿ est Oportet autem in
his quae universali determinatione proponuntur in ipsis determinationibus fieri
negationem, ut quoniam determinatio universalis rei est universaliter, cum
dicimus: Omnis homo iustus est si universaliter negabimus, dicamus:
Nullus homo iustus est Et quod aio 'nullus' eam universalitatem quae est
omnis intercipit, non eam quae est homo. Rursus si idem ipsum: Omnis homo
iustus est negare particulariter velim, dicam: Non omnis homo iustus est
per particularem negationem universalitatis vim interimens. In particularibus
vero non item. Si enim eam quae est particularis determinatio universalis rei,
ut est: Quidam homo iustus est negare velim, particulariter dicam: Quidam
homo iustus non est Hoc autem idcirco fit, quod habet quandam
similitudinem atque ambiguitatem, utrum universaliter an sit particulariter
dictum, si in universalibus propositionibus negativae particulae ad
praedicationes potius quam ad terminationes ponantur. Si enim contra hanc
affirmationem quae est Omnis homo iustus est ponam hanc quae dicit: Omnis
homo iustus non est haec duas res significare videbitur: et quod nullus
homo iustus sit, omnem enim hominem iustum non esse proposuit, et quod sint
quidam homines non iusti, omnem enim hominem negavit iustum esse. Hoc autem
nihil impedit ut aliquis sit iniustus, aliquis iustus. Nam si est aliquis
iustus, non repugnat ne vera sit propositio quae dicit: Omnis homo iustus non
est Non est enim iustus omnis homo, si alii iusti sint, alii vero
iniusti. Quare quoniam duplicis significationis est, idcirco universalis
negationis definitio, quae est nullus, universalis affirmationis tollit determinationem,
quae est omnis. Atque ideo in particularibus negationibus ad ipsam
universalitatem affirmationum negatio necesse est apponatur, ut in eo quod est:
Omnis homo iustus est illa est ei opposita negatio quae est: Non omnis
homo iustus est non illa quae est: Omnis homo iustus non est ne sit
ambiguum utrum universaliter an particulariter neget. Dictum est enim hanc
negationem quae est: Omnis homo iustus non est et universalitatis
interemptionem designare et particularitatis propositionem. Quotiens vero
particulare aliquid tollitur, in his non iam ad determinationem sed ad
praedicatum particula negationis apponitur, ut in eo quod est: Quidam homo
iustus est nullus dicit: Non quidam homo iustus est Neque enim hic
ad determinationem particularem, quod est 'quidam', negatio ponitur sed
dicimus: Quidam homo iustus non est scilicet ad praedicatum quod est
iustus. Unde etiam ad indeterminatas propositiones, quae sunt sine 'omnis' aut
'nullius' aut 'alicuius' determinatione, ad praedicatum semper apponitur
particula negativa, ut est: Homo iustus est Nemo enim dicit: Non homo
iustus est sed: Homo iustus non est In singularibus quoque non
dico: Non Socrates iustus est sed: Socrates iustus non est Et nisi
aliquotiens ambiguitas impediret, ad praedicatum semper negatio poneretur. Sed
omnia quaecumque in determinatione ponuntur talia sunt, quae aut totum
colligant in affirmativo, ut est 'omnis', aut totum perimant in negativo, ut
est 'nullus', aut colligant in affirmativo partem, ut est 'quidam', aut
interimant in negativo partem, ut 'quidam non', aut in negativo perimant totum
particulariter, ut est 'non omnis'. Sed 'quidam non' et 'non omnis'
particulares negationes sunt. Sive ƿ enim quis partem ex toto subripiat,
particulare est quod relinquit, quia a totius perfectione discessit, sive quis
totum esse neget, partem relinquat, rursus particulare est quod fit reliquum.
Nam cum dico: Quidam homo iustus non est abstuli partem, et rursus cum
dico: Non omnis homo iustus est cum negavi omnem, aliquem qui iustus non
esset ostendi. Haec igitur, 'omnis' et 'quidam', determinationes planissimae
sunt et communi intellegentiae subiectae. Has duae particulares respiciunt
negationes, ut ea quae est quidam non determinationem particularem negat, ea
vero quae est non omnis universalem negat determinationem sed utraque
negationem (ut dictum est) in particularitatem constringunt. Quod autem dicimus
'nullus' proprium quoddam videtur esse vocabulum. 'Non omnis' enim quod dicitur
omnem per adverbium negativum quod est 'non' adimit. Rursus cum dicimus 'quidam
non', ei quod est 'quidam' adverbium quod est 'non' additum a subiecto termino
particulare separat. 'Nullus' vero quid separet in vocabulo ipso non
monstrat et videtur quodammodo non potius esse negatio quam affirmatio. Neque
enim adverbium est nec coniunctio. Adverbium namque atque coniunctio
declinationibus carent, nullus vero quod dicimus et generibus subiacet et
inflectitur casibus. Quid igitur est? An erit nomen? Sed nulla negatio nomen
esse monstratur. Quid sit ergo tali investigatione quaerendum est. Videtur enim
quod dicitur 'nullus' tale esse tamquam si dicamus nec ƿ unus. Nam qui dicit:
Nullus homo animal est tantundem valet quantum nec unus homo animal est.
Quod vero dicimus 'ullus' hoc ab eo derivatum est quod est unus. Diminutio
namque unius ullus est tamquam si diceremus unulus. Ergo plus negat quisquis
etiam diminutionem negat, ut si quis dicat non modo non habet gemmam, quod
maius est, verum etiam nec gemmulam, quod est minus. Sic ergo qui negare uult
etiam unum plus negat si dicat nec ipsum unius diminutivum illud esse quod
dicitur: ut si quis velit dicere nec unum esse hominem in theatro, ita dicat:
non modo illic unus homo non est, verum nec ullus. Cum ergo dicimus 'nullus'
ita proponimus tamquam si dicamus 'nec ullus'. Tenet igitur haec in se
determinatio, quae est 'nullus', vicem negationis et nominis. Negationis quidem
in eo quod est nec, nominis vero in eo quod est ullus, quod est diminutivum
unius. Ita igitur maxima fit negatio rei paruissimae quod est unus, si ipsius
diminutivum quoque subtrahat, quod est ullus. Quare et omnem et quendam statim tollit
negatio, quae unius quoque ipsius diminutivum praedicatione subducit, ut ea
quae est: Nullus homo iustus est Hoc enim tantum est, tamquam si dicat
"Non ullus homo iustus est", hoc idem valet tamquam si dicatur
"Nec unus homo iustus est". Quare quoniam de his sufficienter est
dictum, ad Aristotelis verba consequenti ordine veniamus. SI ERGO UNIVERSALITER
ENUNTIET IN UNIVERSALI QUONIAM EST AUT NON, ERUNT CONTRARIAE ENUNTIATIONES.
DICO AUTEM IN UNIVERSALI ENUNTIATIONEM ƿ UNIVERSALEM, UT OMNIS HOMO ALBUS EST,
NULLUS HOMO ALBUS EST. Demonstrare oppositionem contradictionis intendit. Sed
quoniam viam reperiendae ordinemque permiscuit, idcirco nos pauca quaedam prius
ordinata expositione praedicimus, ne lector confusionis caligine atque
obscuritate turbetur. Omnium propositionum quae sunt simplices, quas
categoricas Graeci vocant, nos praedicativas dicere possumus, quatuor sunt
diversitates: aut enim est affirmatio et negatio universalis, ut est: Omnis
homo iustus est Nullus homo iustus est aut affirmatio et negatio
particularis, ut est: Quidam homo iustus est Quidam homo iustus non est
aut affirmatio et negatio indefinita, ut: Homo iustus est Homo iustus non
est aut de singulari subiecto affirmatio et negatio, ut: Cato iustus est
Cato iustus non est Harum vero inter se veritas falsitasque non se habet
similiter sed diverse. Et prius de universalibus atque particularibus id est de
his quae determinatae sunt dicendum est, post de reliquis disputabitur. Disponantur
igitur affirmatio universalis quae est: Omnis homo iustus est et contra
hanc negatio universalis quae est: Nullus homo iustus est sub his autem,
sub affirmatione quidem universali particularis affirmatio quae est: Quidam
homo iustus est sub universali negatione particularis negatio quae est:
Quidam homo iustus non est Hoc autem monstrat subiecta descriptio: Omnis
homo iustus est Nullus homo iustus est Quidam homo iustus est Quidam homo
iustus non est. Hae igitur duae universalis affirmatio et particularis
affirmatio dicuntur subalternae, rursus universalis negatio ƿ et particularis
negatio dicuntur subalternae, idcirco quoniam particularitas semper sub
universalitate concluditur. In quibus illud est considerandum, quod ubi est
affirmatio universalis vera affirmatio quoque particularis vera est et ubi
negatio universalis vera est particularis quoque vera est. Nam si vera est:
Omnis homo animal est vera est: Quidam homo animal est Et si vera
est quoniam Nullus homo lapis est vera quoniam Quidam homo lapis non
est At si falsa sit particularis affirmatio, ut ea quae est: Quidam homo
lapis est falsa est universalis affirmatio: Omnis homo lapis est
Idem in negatione. Si enim negatio particularis falsa est, ut: Quidam homo
animal non est falsa est universalis: Nullus homo animal est Ita ut
praecedunt universales in vero, eodem modo praecedunt particulares in falso.
Dicuntur vero affirmatio universalis et negatio universalis contrariae. Hoc
autem idcirco quoniam contrariorum huiusmodi natura est, ut longissime a se
distent, et si aliquam inter se habeant medietatem, non semper alterum ipsorum
subiecto insit, ut album et nigrum: non possumus dicere quoniam omne corpus aut
album aut nigrum est. Potest enim nec album esse nec nigrum et utrumque falsum
esse quod dicitur, idcirco quoniam est medius color. Quod si non habent
medietatem, alterum ipsorum necesse est inhaerere subiecto, ut cum dicimus omne
corpus aut quietum est aut movetur, horum nihil est medium et necesse est omne,
corpus vel consistere vel moveri. Ut autem simul in eodem possint esse contraria
fieri non potest. Neque enim possibile est ut idem album nigrumque sit. Quod in
affirmationibus et negationibus universalibus apparet. ƿ Negativa enim et
affirmativa universalis plurimum quidem a se distant. Nam quod illa ponit
omnibus, illa omnibus tollit et totum negat. Namque dicit: Omnis homo iustus
est omnem hominem ponit, quae dicit: Nullus homo iustus est nihil
eorum quae in humanitatis definitione sunt iustum esse concedit. Ita ergo a se
longissime discrepant. Ad hoc si ea quae significant habent inter se aliquam
medietatem, unam veram, unam falsam esse non est necesse, ut in eo quod est:
Omnis homo iustus est Nullus homo iustus est quoniam potest quaedam esse
medietas, ut: Nec nullus homo iustus sit (cum sit quidam); Nec omnis homo
iustus sit (cum non sit quidam), et possunt utraeque falsae et affirmatio
et negatio reperiri. Neque enim verum est aut omnem hominem esse iustum aut
nullum hominem esse iustum. Quocirca potest fieri ut in his in quibus aliqua
medietas invenitur universalis affirmatio et universalis negatio veritatem
falsitatemque non dividant sed utraeque sint falsae, ad exemplum scilicet
contrariorum quae aliquam inter se continent medietatem. Potest enim in illis
fieri ut utraque contraria possint non inesse subiecto, sicut supra
monstravimus. In his vero quae medietate carent necesse est una vera sit
semper, altera semper falsa, ut in eo quod est: Omnis homo animal est Nullus
homo animal est Hae propositiones huiusmodi sunt, ut una vera sit, una
falsa, idcirco quoniam inter animal esse et non esse nihil interest, ad eorum
scilicet contrariorum similitudinem quae medietate carent. In illis ƿ enim
necesse erat alterum inesse subiecto. Sic ergo universalis affirmatio et
universalis negatio utraeque falsae esse possunt, ut vero una vera sit, altera
falsa, id quoque conceditur: ut utraeque sint verae fieri non potest, sicut
illud quoque verum est contraria simul esse non posse. Rectissime igitur
universalis affirmatio universalisque negatio contrariae
nominantur.Particularis autem affirmatio quae est: Quidam homo iustus est
et particularis negatio quae est: Quidam homo iustus non est
universalibus et contrariis contrarias proprietates habent. Illae enim simul
verae esse non poterant, ut vero essent simul falsae saepe nulla ratione uetabatur.
Particulares vero ut utraeque verae sint evenire potest, ut utraeque falsae
sint fieri non potest: ut in eo quod est: Quidam homo iustus est verum
est, Quidam homo iustus non est id quoque verum est; ut utraeque falsae
sint inveniri non potest. Et hoc quidem sunt contrariis dissimiles. Similes
autem eisdem videntur quod sicut contrariae aliquotiens verum falsumque
dividunt, ut una vera sit, altera falsa, ita quoque et particulares una vera
potest esse, altera falsa, ut: Quidam homo animal est Quidam homo animal non
est Servant autem stabilem incommutabilemque ordinem et similitudinis et
contrarietatis. Contrariae enim quoniam possunt esse utraeque falsae, in
quibuscumque utraeque falsae contrariae reperiuntur, in his subcontrariae
utraeque verae sunt. Sed quoniam utraeque contrariae verae inveniri non
possunt, ideo utraeque subcontrariae falsse nequeunt reperiri, ut in eo quod
est: Omnis homo iustus est ƿNullus homo iustus est Quoniam hae falsae
sunt, hae quas sub se continent particulares verae sunt, ut est: Quidam homo
iustus estQuidam homo iustus non est Sed si universales inter se verum
falsumque dividunt et una vera est, altera falsa, particulares quoque idem
facient, ut in eo quod est: Omnis homo animal est Nullus homo animal est
universalis affirmatio vera est, falsa negatio. Sed cum dico: Quidam homo
animal est Quidam homo animal non est particularis affirmatio vera est,
falsa negatio particularis. Hae igitur dicuntur subcontrariae, vel quod sunt
sub contrariis positae vel quod ipsae superioribus sub quibus sunt contrarias
(ut dictum est) proprietates habent. In hac igitur recta oppositione
contrariarum et subcontrariarum in superioribus utrisque falsitas esse potest,
numquam veritas; in inferioribus vero utrisque quidem veritas inesse potest,
numquam falsitas. Sin vero quis respiciat angulares et universalem
affirmationem particulari opponat negationi universalemque negationem
particulari comparet affirmationi, una vera semper, falsa altera reperietur nec
umquam fieri potest, ut affirmatione universali vera particularis negatio non
falsa sit vel hac vera non illam falsitas continuo subsequatur. Rursus si
negatio universalis vera est, falsa particularis affirmatio; si particularis
affirmatio vera, falsa universalis negatio. Licet autem hoc et in subiecta
descriptione metiri et in aliis quoque terminis quoscumque sibi mens
considerantis affinxerit idem videbit. Nam in eo quod est: Omnis homo iustus
est quoniam haec falsa est, vera est: Quidam homo iustus non est et
rursus in eo quod est: Nullus homo iustus ƿ est falsa negatione vera est
affirmatio: Quidam homo iustus est Hae autem universalis affirmatio et
particularis negatio quae sunt angulares et universalis negatio et particularis
affirmatio quae ipsae quoque sunt angulares contradictoriae nominantur. Et haec
illa est quam quaerit contradictio, in qua una semper vera sit, altera semper
falsa. Superioris autem disputationis integrum descriptionis subdidimus
exemplar quatenus quod animo cogitationeque conceptum est oculis expositum
memoriae tenacius infigatur. His ergo ita sese habentibus indefinitas propositiones
singularesque videamus. Et primum de indefinitis disputandum est. Indefinitae
igitur per se veritatem ƿ falsitatemque non dividunt. Etenim cum dico: Homo
iustus est Homo iustus non est utrasque veras esse contingit indefinitas.
Quocirca eas a contradictione separamus: contradictio enim constituitur (ut
saepe dictum est) eo quod numquam utraeque verae aut utraeque falsae reperiri
queant sed una semper veritatis, altera falsitatis capax est. Sed quae
universalitatem proferunt indefinitam, illae definitarum particularium vim
tenent. Tale est enim quod dico homo iustus est, tamquam si dicam Quidam homo
iustus est et rursus tale est quod dico: Homo iustus non est
tamquam si dicam: Quidam homo iustus non est Hoc illa res approbat, quod
quemadmodum definitae et particulares in aliquibus verae esse possunt, in
aliquibus falsum verumque dividunt, numquam vero utrasque falsas esse
contingit, ita quoque in indefinitis universale significantibus utrasque simul
veras esse contingit, ut in eo quod dicimus: Homo iustus estHomo iustus non
est utrasque falsas proferre impossibile est sed unam veram, alteram
falsam in his facillime reperimus, in his scilicet terminis qui naturaliter et
necessario subiectis substantiis inhaerescunt vel his inesse non possunt: ut
quoniam animal homini ex necessitate inest, si quis dicat: Homo animal
est idque negetur: Homo animal non est vel: Homo lapis est Homo
lapis non est una vera statim falsa altera reperitur. Atque ideo hae
contra universales universaliter praedicatas faciunt contradictionem. Nam si
contra illam quae est: Omnis homo iustus est ea quae est: Homo iustus non
est in oppositione constituatur, una semper vera est, altera falsa; et si
contra eam quae est: Nullus homo iustus est indefinita propositio ƿ quae
est homo iustus est opponatur, verum inter se propositiones falsumque
distribuunt, sicut definitae quoque universalium propositiones secundum
particulares atque universales oppositae quantitates contradictorias faciunt
oppositiones. Quare constat eas quae universale non universaliter proferunt et
sunt indefinitae neque particulare neque universale proferentes ipsas quidem
non semper inter se verum falsumque dividere, particularibus tamen definitis
esse consimiles. Singulares vero quae sunt unum oppositionis inter se modum
tenent: has si ad idem subiectum, ad idem praedicatum, ad eandem partem, ad
idem tempus, ad eandem relationem, eodem modo proposueris, inter se verum
falsumque distribuunt, ut est: Socrates iustus est Socrates iustus non
est Sunt igitur duae contradictiones: una quae fit in universalibus
angulariter particularibus contra positis, altera quae fit in singularibus cum
omnibus his quas in Sophisticis Elenchis exposuit determinationibus opposita. Quare
quoniam quemadmodum se habeant propositiones quoque modo faciant
contradictorias oppositiones ostendimus, ad ipsa Aristotelis verba veniamus, in
quibus per haec ante praecognita facilis poterit evenire cognitio. SI ERGO
UNIVERSALITER ENUNTIET IN UNIVERSALI QUONIAM EST AUT NON, ERUNT CONTRARIAE
ENUNTIATIONES. DICO AUTEM IN UNIVERSALI ENUNTIATIONEM UNIVERSALEM, UT OMNIS
HOMO ALBUS EST, NULLUS HOMO ALBUS EST. Superioris descriptionis intellegentiam
plenius notat. Ait enim: quando res universalis universaliter designatur ƿ et
eam quis universaliter affirmat, si eandem alter universaliter neget, ita
sibimet comparatas propositiones esse contrarias. Atque in hoc suam sententiam
manifestius ostendit. Ait enim DICO AUTEM UNIVERSALEM ENUNTIATIONEM IN
UNIVERSALI, UT OMNIS HOMO ALBUS EST. Nam cum universalis sit homo, in
universali homine universalis est enuntiatio, per quam dicitur omnis homo. Res
ergo universalis (id est homo) per 'omnis' quae est determinatio universaliter
praedicata est et hoc affirmative. Negative vero universaliter ita dicetur:
Nullus homo albus est 'nullus' enim universalitas universalitati quae est
homo adiecta est. Hoc modo igitur in universali universaliter enuntiantes
affirmatio et negatio contrariae sunt, sicut et ipse testatur et nos in superiore
expositione digessimus. QUANDO AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER, NON
SUNT CONTRARIAE, QUAE AUTEM SIGNIFICANTUR EST ESSE CONTRARIA. DICO AUTEM NON
UNIVERSALITER ENUNTIARE IN HIS QUAE SUNT UNIVERSALIA, UT EST ALBUS HOMO, NON
EST ALBUS HOMO. CUM ENIM UNIVERSALE SIT HOMO, NON UNIVERSALITER UTITUR
ENUNTIATIONE. OMNIS NAMQUE NON UNIVERSALE SED QUONIAM UNIVERSALITER
CONSIGNIFICAT. Volenti indefinitam propositionem qualis esset ostendere non
modo auferenda fuit ab universali termino universalis determinatio, verum etiam
particularis et oportuit dici hoc modo: quando autem in universalibus non
universaliter neque particulariter, non sunt contrariae. Nunc autem quoniam ƿ
non addidit particulariter, videtur non de indefinitis, in quibus neque
universalitas neque particularitas adest sed tantum de particularibus loqui, a
quibus solum universale non etiam particulare subtraxit. Sed quid velit
ostendere ipse convenientibus exemplis edocuit. Non enim posuit exempla
particularis propositionis sed indefinitae. Ait enim DICO AUTEM NON
UNIVERSALITER ENUNTIARE IN HIS QUAE SUNT UNIVERSALIA, UT EST ALBUS HOMO, NON
EST ALBUS HOMO. Quod si particularem monstrare voluisset, ita diceret: ut est:
Quidam homo albusNon est quidam homo albus Sed quoniam per exemplum quid
vellet ostendit, nos quoque superiori propositioni quae est: quando autem in
universalibus non universaliter, deesse putemus aut particulariter, ut et
particularitatem et universalitatem ex tota auferat dictione ut post exempla
docuerunt non eum loqui de particulari sed de indefinita. Quare hoc dicit: at
si neque universales sint propositiones neque particulares, quod subaudiendum
est, illae non sunt contrariae. Sunt enim contrariae quae universaliter
universalem terminum proponunt, indefinitae vero ad universalem terminum
universalem terminationem non habent. Idcirco autem ab indefinitis
universalitatem solam et non particularitatem quoque seiunxit, quod indefinitas
propositiones a contrariis solum, non etiam a particularibus segregabat. Quod
autem dico tale est: si vellet ostendere indefinitas propositiones proprie,
neque particulares esse neque universales diceret. Quae ƿ autem in universali
neque universaliter neque particulariter proponuntur, id est quae neque
universales sunt neque particulares, indefinitae sunt. Nam quae neque
universales sunt neque particulares, hae neque contrariae sunt neque
subcontrariae. Subcontrariae quidem idcirco non sunt, quia non habent additam
particularem determinationem; idcirco vero contrariae non sunt, quia
determinatio universalis in his non est. Nunc autem cum tantum vellet ostendere
eas contrarias non esse, de subcontrariis vero in praesenti vellet omittere,
has esse indefinitas quae universale determinatum universaliter non haberent
dixit, ut scilicet has non esse contrarias intellegeremus. Idcirco vero non
adiecit particularitatem eas non habere, quoniam a solis contrariis separare
indefinitas volebat, non etiam a subcontrariis. Ergo si indefinitas a
contrariis et subcontrariis separare voluisset, ita diceret: QUANDO AUTEM IN
UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER nec particulariter, NON SUNT CONTRARIAE neque
subcontrariae. Sed quoniam non eas volebat nunc non esse subcontrarias
demonstrare sed tantum non esse contrarias, idcirco ei dicto quod est QUANDO AUTEM
IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER non addidit vel particulariter. Hoc enim si
addidisset, ad subcontrarias tenderet, de quibus nihil est additum. Quare hoc
dicit: hae quae indefinitae sunt, quoniam non habent universalitatem,
contrariae non sunt. Sed cum per se quidem contrariae non sint, possunt tamen
quaedam significare contraria. Hoc quid sit multipliciter expositorum
sententiis expeditur. Herminus namque dicit idcirco indefinitas posse aliquando
significare ƿ contraria, cum ipsae careant contrarietate, quippe quae
universalium rerum sunt, additum tamen universale non habent, in solis his
quibus ea quae affirmantur aut negantur subiecto naturaliter insunt: ut cum
dicimus: Homo rationalis est Homo rationalis non est quoniam rationalitas
huiusmodi est quae in natura sit hominis, affirmatio et negatio inter se verum
falsumque dividunt et quaedam quodammodo ab his contraria designantur. Sed
nihil hoc attinet ad contraria significanda in his quae sunt indefinitae. Nam
etiam particulares ipsae quoque in talibus verum falsumque dividunt, ut est:
Quidam homo rationalis est Quidam homo rationalis non est Has ergo
secundum Herminum videmus posse significare contraria. Cur ergo in his quoque
dixit quoniam contrariae quidem non sunt, QUAE AUTEM SIGNIFICANTUR EST ESSE
CONTRARIA? Alexander autem hoc dicit: quoniam indefinitae sunt hae, nihil eas,
inquit, prohibet sicut ad particulares ita quoque ad universales reducere, quae
videntur esse contrariae, ut in eo quod est homo animal est, homo animal non
est, quoniam hae propositiones indefinitae sunt, possunt accipi et quasi
contrariae. Nam si dicimus homo animal est, potest ita accipi tamquam si
dicamus omnis homo animal est, et rursus homo animal non est ita audiri potest
tamquam si dicatur nullus homo animal est. Cum autem dicitur: Homo ambulat Homo
non ambulat non ad contrarias sed ad subcontrarias mens ducitur
auditoris. ƿ Quocirca possunt indefinitae aliquando significare contraria,
quoniam eo ipso quod sunt indefinitae nihil eas prohibet ad contrariorum significationem
universaliumque reduci. Et haec quidem sententia habet aliquid rationis, non
tamen integre id quod ab Aristotele dicitur ostendit. Et meliorem sententiam
sponte reiecit, quam post Porphyrius approbavit. Sunt enim quaedam negationes
quae intra se affirmationis eius quam negant retineant contrarietatem, ut in eo
quod est: Sanus est Non est sanus id quod dicitur -- "Non est
sanus" -- significat "Aeger est", quod est contrarium sano esse.
Rursus cum dicimus: Homo albus est si contra hanc negemus per eam quae
dicit: Homo albus non est significare poterit quoniam homo niger est (nam
qui niger est albus non est) sed nigrum esse et album esse contrarium est.
Quare significant quaedam negationes affirmationesque contraria sed hoc non
semper. Nam in eo quod est: Homo ambulat Homo non ambulat nullum
contrarium continetur. Ambulationi enim nihil est contrarium. Atque ideo dicit
has quidem contrarias non esse, idcirco quod cum sint universales non
universaliter enuntientur, posse autem aliquotiens contraria significare, cum
intra negationem contrarium affirmationis includitur. Aspasius vero et
Alexandri et hanc posteriorem probavit. Nos vero dicimus non quidem Alexandri
sententiam abhorrere ratione sed hanc esse meliorem. ƿ Nam quod ait QUANDO
AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER, NON SUNT CONTRARIAE, QUAE AUTEM
SIGNIFICANTUR EST ESSE CONTRARIA, ab Alexandro non est expositum sed tantum
dictum quando possint esse propositiones ipsae contrariae. A Porphyrio vero
expositum diligenter est quando ea quae significantur possint esse contraria,
quod ipse Aristotelis textus expressit. Quamquam Alexander quoque eandem quam
Porphyrius posuit viderit expositionem, eam tamen (ut dictum est) sponte
reiecit et sibi huius expositionis confirmavit sententiam displicere. Mihi vero
aut utraeque recipiendae expositiones videntur aut melior iudicanda posterior.
Hoc enim ipse quoque Aristoteles quodammodo subter ostendit cum dicit: SIMUL
ENIM VERUM EST DICERE QUONIAM EST HOMO ALBUS ET NON EST HOMO ALBUS, ET EST HOMO
PROBUS ET NON EST HOMO PROBUS. SI ENIM TURPIS, ET NON PROBUS; ET SI FIT
ALIQUID, ET NON EST. Cuius quidem loci quae sit expositio, cum ad id venerimus,
demonstrabimus. Cognoscendum autem est et memoria retinendum, quod quaecumque
propositiones universales universaliter fuerint praedicatae, si hae
affirmativae, illae vero sint negativae, semper utrasque esse contrarias, si
nihil aequivocationis aut temporis aut aliorum quae supra determinata sunt ad
faciendam oppositionem contrarietatis impediat. Non tamen omnes quaecumque
contrariae sunt, hae aut in universalibus universaliter ponunt enuntiationem
aut una affirmativa est, altera negativa, ut in eo quod est: Socrates sanus est
Socrates aeger est Hic enim neque in universali universalitas posita est
neque ƿ rursus una est affirmatio, altera vero negatio sed sunt contrariae
propositiones. Contraria enim sunt quae significant quocirca rectissime dictum
est, quod quaecumque in universalibus rebus universaliter enuntiarent, si una
earum esset affirmativa, altera negativa, statim naturaliter essent contrariae:
quae autem contrariae essent, non necesse esse eas vel universale universaliter
enuntiare vel unam esse affirmativam, alteram negativam sed aliquotiens quidem
posse has esse contrarias, quae universale in universalibus non significarent
sed hoc in his tantum quae essent in subiecto de quo fit affirmatio
naturaliter, ut in eo quod est animal et homo. Cum dicimus: Homo animal
est quoniam inest in natura hominis animal, idcirco haec affirmans illa
negans videntur esse contraria, quamquam illic nulla determinatio neque
particularitatis neque universalitatis addatur. IN EO VERO, QUOD PRAEDICATUR
UNIVERSALE, UNIVERSALE PRAEDICARE UNIVERSALITER NON EST VERUM; NULLA ENIM
AFFIRMATIO ERIT, IN QUA DE UNIVERSALI PRAEDICATO UNIVERSALE PRAEDICETUR, UT
OMNIS HOMO OMNE ANIMAL EST. Quod dicit huiusmodi est: omnis propositio simplex
duobus terminis constat. His saepe additur aut universalitatis aut
particularitatis determinatio. Sed ad ƿ quam partem hae determinationes
addantur exponit videtur enim Aristoteli praedicato termino terminationem non
oportere coniungi. In hac enim propositione quae est: Homo animal est
quaeritur, subiectumne debeat cum determinatione dici, ut sit: Omnis homo
animal est an praedicatum, ut sit: Homo omne animal est an
utrumque, ut sit: Omnis homo omne animal est Sed neutrum eorum quae
posterius dicta sunt fieri oportet. Namque ad praedicatum numquam determinatio
iungitur sed tantum ad subiectum. Neque enim verum est dicere: Omne animal
omnis homo est idcirco quoniam omnis praedicatio aut maior est subiecto
aut aequalis (ut in eo quod dicimus omnis homo animal est plus est animal quam
homo, et rursus in eo quod dicimus homo risibilis est risibile aequatur
homini), ut autem minus sit praedicatum atque angustius subiecto fieri non
potest. Ergo in his praedicatis quae subiecto maiora sunt, ut in eo quod est
animal, perspicue falsa propositio est, si determinatio universalitatis ad
praedicatum terminum ponitur. Nam si dicamus: Homo omne animal est animal
quod maius est homine per hanc determinationem ad subiectum hominem usque
contrahimus, cum non solum ad hominem sed ad alia quoque nomen animalis possit
aptari. Rursus in his quae aequalia sunt idem evenit. Nam si dico: Omnis homo
omne risibile est primum si ad humanitatem ipsam referam superfluum est
adicere determinationem; quod si ad singulos quosque homines, falsa est
propositio. Nam cum dico: Omnis homo omne risibile est hoc videor
significare: ƿ singuli homines omne risibile sunt, quod fieri non potest. Non
igitur ad praedicatum sed ad subiectum ponenda determinatio est. Verba autem
Aristotelis hoc modo sunt et ad hanc sententiam dicuntur: in his praedicatis
quae sunt universalia his adicere universale aliquid, ut universale praedicatum
universaliter praedicetur, non est verum. Hoc enim est quod ait: IN EO VERO
QUOD PRAEDICATUR UNIVERSALE, id est quod habet praedicatum universale, ipsum
UNIVERSALE PRAEDICARE UNIVERSALITER NON EST VERUM. In praedicato enim
universali, id est quod universale est et praedicatur, id ipsum praedicatum,
quod universale est, universaliter praedicare, id est adiecta determinatione
universalitatis, non est verum. Neque enim potest fieri ut ulla sit affirmatio
in qua de universali praedicato universalis determinatio praedicetur. Eiusque
rei notionem exemplo aperit dicens, ut: Omnis homo omne animal Hoc autem
quam sit inconveniens supra iam diximus. OPPONI AUTEM AFFIRMATIONEM NEGATIONI
DICO CONTRADICTORIE, QUAE UNIVERSALE SIGNIFICAT EIDEM, QUONIAM NON
UNIVERSALITER, UT: OMNIS HOMO ALBUS EST, NON OMNIS HOMO ALBUS EST, NULLUS HOMO
ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS; CONTRARIE VERO UNIVERSALEM AFFIRMATIONEM ET
UNIVERSALEM NEGATIONEM, UT: OMNIS HOMO IUSTUS EST, NULLUS HOMO IUSTUS EST.
QUOCIRCA HAS QUIDEM IMPOSSIBILE EST SIMUL VERAS ESSE, HIS VERO OPPOSITAS
CONTINGIT IN EODEM, ƿ UT: NON OMNIS HOMO ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS. Quae
sit integra contradictio his verbis ostendit. Ait enim illam esse oppositionem
contradictoriam, quaecumque dicit non esse universaliter rem universalem anutra
eam quae rem universalem universaliter proponit. Atque hoc est quod ait: OPPONI
AUTEM AFFIRMATIONEM NEGATIONI DICO CONTRADICTORIE QUAE UNIVERSALE SIGNIFICAT
EIDEM, QUONIAM NON UNIVERSALITER, ut ei quae est: Omnis homo iustus est
opponitur ea quae universale significat non tamen universaliter, ut ea quae
est: Quidam homo iustus non est Hominem enim universalem significat non
universaliter, ut cum dicit: Non omnis homo iustus est Haec est
contradictoria oppositio, ut si sit universalis affirmatio, sit particularis
negatio, si sit universalis negatio, sit particularis affirmatio. Angulares
enim (ut dictum est) solae faciunt contradictionem. Verba igitur se obscure
habent sed sententia manifesta est. Dicit enim eam opponi contradictorie
affirmationem negationi vel negationem affirmationi, quaecumque id, quod res
altera universale universaliter significaret idem significaret non
universaliter quod esset universale, ut in his quas supra diximus: ut haec quae
est: Omnis homo iustus est rem universalem universaliter significavit;
illa quae est: Non omnis homo iustus est eidem affirmationi opposita de
homine universali non universaliter negavit dicens: Non omnis homo iustus
est Rursus ea quae dicit: Nullus homo iustus est ƿrem universalem
universaliter negavit dicens 'nullus'; ea vero quae dicit: Quidam homo iustus
est rem universalem particulariter affirmavit et non universaliter.
Hominem enim quendam iustum esse proposuit sed non hominem universaliter
enuntiavit rem universalem. Persequitur ergo proprietates omnes propositionum.
Ait enim: CONTRARIE VERO UNIVERSALEM AFFIRMATIONEM ET UNIVERSALEM NEGATIONEM.
Sicut enim supra dixit eas quae universaliter universale significarent vel in
affirmatione vel in negatione esse contrarias, ita nunc quoque idem repetit
contrarias esse dicens universalem affirmationem universalemque negationem.
Earumque ponit exempla, quae utrasque universales monstrarent, UT: OMNIS HOMO
IUSTUS EST NULLUS HOMO IUSTUS EST Harum autem quae proprietas esset
proposuit dicens: huiusmodi propositiones impossibile esse utrasque sibi in
veritate inuicem consentire, quae autem his essent oppositae contingere
utrasque veras esse. Sunt autem oppositae his utraeque particulares: universali
enim affirmationi particularis negatio opponitur et universali negationi
particularis affirmatio opposita est. Quocirca hae duae particularis affirmatio
et particularis negatio, quae oppositae sunt affirmationi et negationi
universalibus angulariter, hae possunt aliquando esse verae. Et in eodem, ut in
eo quod est: Quidam homo iustus est Quidam homo iustus non est Sed:
Quidam homo iustus est opposita est ei quae est: Nullus homo iustus
est illa vero quae est: Quidam homo iustus non est opposita est ei
quae est: Omnis homo iustus est Sed utraeque inter se, id est: Quidam
homo iustus est et: ƿ Quidam homo iustus non est in veritate
consentiunt. Hoc est ergo quod ait: HIS VERO OPPOSITAS CONTINGIT IN EODEM
easque designat exemplis, UT NON OMNIS HOMO ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS. Positis
ergo duabus propositionibus, affirmatione universali et universali negatione,
ars danda est, quatenus earum inveniantur opposita. Opposita autem dico
contradictorie, non contrarie neque ullo alio modo. Sit enim haec affirmatio:
Omnis homo iustus est et haec negatio: Nullus homo iustus est
Contra affirmationem quae est: Omnis homo iustus est videntur ergo esse
negationes hae -- una: Nullus homo iustus est altera: Quidam homo iustus
non est altera: Non omnis homo iustus est et postrema indefinita:
Homo iustus non est Quae harum igitur contra eam quae est: Omnis homo
iustus est contradictorie constituitur? Contradictorie autem voco
oppositionem, in qua affirmatio et negatio neque verae utraeque sint neque
falsae utraeque sed una semper vera, alia falsa. Si ergo opponatur contra eam quae
est: Omnis homo iustus est ea quae est: Nullus homo iustus est
universalis scilicet negatio, non est oppositio; utraeque enim falsae sunt. Si
vero opponatur ea quae est: Homo iustus non est indefinita, nec ipsa
quoque facit oppositionem. Quoniam enim indefinita est, potest aliquotiens pro
universali negatione pro exspectatione auditoris intellegi. Quocirca nec ipsa
facit oppositionem. Si enim hoc modo audita sit, cum ita accipitur ut
contraria, simul eas falsas inveniri contingit. Restat ergo, ut aut ea sit quae
est:ƿ Non omnis homo iustus est aut ea quae est: Quidam homo iustus non
est Sed hae sibi consentiunt. Idem enim dicit qui proponit Quidam homo
iustus non est et idem qui dicit Non omnis homo iustus est Nam si
quidam homo iustus non est, non omnis homo iustus est; et si non omnis homo
iustus est, quidam homo iustus non est. Quare utraeque particulares negationes
contradictorie opponuntur contra universalem affirmationem. In his enim neque
verae utraeque sunt neque utraeque falsae sed una vera, altera falsa rursus sit
negatio universalis ea quae est: Nullus homo iustus est Contra hanc
videntur oppositae affirmationes hae: Omnis homo iustus est Homo iustus est
Quidam homo iustus est Sed contra eam quae est: Nullus homo iustus est
si opponitur ea quae est: Omnis homo iustus est possunt esse utraeque
falsae; quare non opponuntur contradictorie. At vero etiam ea quae dicit: Homo
iustus est quoniam indefinita est, potest ita in aliquibus intellegi
tamquam si dicat: Omnis homo iustus est Quod si sic est, poterit
aliquando cum ea negatione quae est: Nullus homo iustus est simul esse
falsa; quare non est opposita relinquitur ergo, ut ea quae est: Quidam homo
iustus est contra eam quae est: Nullus homo iustus est
contradictorie videatur opposita. Angulariter igitur requirendae sunt, ut
contra universalem affirmationem illa ponatur quae sub universali negatione
est, contra universalem negationem illa contradictorie constituatur quae est
sub universali affirmatione. Quod scilicet volens Aristoteles ostendere sic
ait: QUAECUMQUE IGITUR CONTRADICTIONES UNIVERSALIUM SUNT UNIVERSALITER, NECESSE
EST ALTERAM VERAM ESSE VEL FALSAM ET QUAECUMQUE IN SINGULARIBUS SUNT, UT EST
SOCRATES ALBUS, NON EST SOCRATES ALBUS. In illis enim quae contradictoriae sunt
universalibus universaliter praedicatis, in his verum semper falsumque
dividitur. Contradictoriae autem sunt universalis affirmationis particularis
negatio et universalis negationis particularis affirmatio. In his igitur una
semper vera est, altera semper falsa. Atque hoc est quod ait: QUAECUMQUE IGITUR
CONTRADICTIONES UNIVERSALIUM SUNT UNIVERSALITER, et hic distinguendum est ut
intellegatur sic: quaecumque igitur contradictiones sunt universalium
propositionum universaliter propositarum, necesse est alteram veram, alteram
falsam esse. Et in his primum dividitur veritas falsitasque, quae sibi et
qualitate et quantitate oppositae sunt: qualitate quod illa negatio est, illa
affirmatio, quantitate quod illa universalis, illa particularis est. Secundo
autem modo in his quae sunt singularia, si nullae argumentatorum nebulae sint,
veritas falsitasque dividitur, ut in eo quod est: Socrates albus est Socrates
albus non est Una enim vera est altera falsa, si (ut dictum est) nulla
ambiguitas aequivocationis impediat. QUAECUMQUE AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON
UNIVERSALITER, NON SEMPER HAEC VERA EST, ILLA VERO FALSA. SIMUL ENIM VERUM EST
DICERE QUONIAM ƿ EST HOMO ALBUS ET NON EST HOMO ALBUS, ET EST HOMO PROBUS ET
NON EST HOMO PROBUS. SI ENIM TURPIS, ET NON PROBUS; ET SI FIT ALIQUID, ET NON
EST. VIDEBITUR AUTEM SUBITO INCONVENIENS ESSE, IDCIRCO QUONIAM VIDETUR
SIGNIFICARE NON EST HOMO ALBUS SIMUL ETIAM QUONIAM NEMO HOMO ALBUS. HOC AUTEM
NEQUE IDEM SIGNIFICAT NEQUE SIMUL NECESSARIO. Propositiones eas, quae in
universalibus non universaliter proferuntur, non semper veras esse vel falsas
conatur ostendere. Hoc autem per contraria monstrat. Ea enim propositio quae
est: Homo albus est et huius negatio quae est: Homo albus non est
hoc modo ostenduntur verum et falsum inter se interdum non posse dividere: nam
si verum est, ut hae duae affirmationes: Est homo albus et Est homo
niger utraeque uno tempore verae sint, verum est quoque affirmationem
indefinitam et indefinitam negationem utrasque veras aliquotiens inveniri. Nam
si verum est quoniam est homo albus, verum itidem quoniam est homo niger (nam
cum Gallus sit candidus, Aethiops nigerrimus invenitur): simul ergo verum est
dicere quoniam est homo albus et est homo niger. Sed qui niger est albus non
est: simul ergo verum est dicere quoniam est homo albus et non est homo albus.
Idem quoque et de probo et turpi. Nam si verum est dicere quoniam est homo
probus, si quis hoc de philosopho dicat, et rursus verum est quoniam ƿ est homo
turpis, si quis hoc de Sulla diceret, verum est utrumque, et quoniam est homo
probus et quoniam est homo turpis. Sed qui turpis est, probus non est: simul
igitur verum est dicere quoniam EST HOMO PROBUS ET NON EST HOMO PROBUS. Sed
videbitur fortasse aliquid sibi dixisse contrarium et difficilior procedit
ostensio, quae per huiusmodi exempla proponitur, quae contraria esse videantur.
Albus enim et niger et probus et turpis contraria sunt et fortasse dubitet
quidam, utrum uno tempore contraria haec in aliquibus valeant reperiri. Sed
adiecit exemplum aliud, quod cum contrarium non sit, tamen ex eo sicut in
contrariis quoque negatio procreatur: ut si quis dicat: Est homo probus
et alius dicat: Fit homo probus si quis vel alio docente vel se ipso
corrigente aliqua disciplina rationis eniteat. Nihil ergo contrarium habet esse
probum et fieri probum; neque enim ita contrarium est, ut esse hominem probum
et esse hominem turpem. Quare si nihil habet contrarium, dubium non est quin
simul esse possint. Sed quod fit nondum est adhuc cum fit: quare nondum est
probus qui fit probus. Sed verum erat dicere cum eo quod est: Est probus
homo quoniam fit probus homo. Sed qui fit probus homo, non est probus
homo: verum est igitur dicere simul, quoniam est probus homo et non est probus
homo, licet non invalida exempla sint posita de contrariis. Nihil enim prohibet
uno tempore contraria aliis atque aliis inesse subiectis. Quocirca constat
indefinitas per id quod in exemplis supra proposuit simul aliquotiens veras
videri et non semper inter se verum falsumque partiri. Quod vero ait: VIDEBITUR
AUTEM SUBITO INCONVENIENS ESSE, IDCIRCO ƿ QUONIAM VIDETUR SIGNIFICARE NON EST
HOMO ALBUS, SIMUL ETIAM QUONIAM NEMO HOMO ALBUS EST, huiusmodi est: dixit enim
propositionem affirmationis eam quae dicit: Est homo albus veram posse
esse cum ea quae dicit: Non est homo albus Nunc hoc notat: videtur,
inquit, aliquotiens inconveniens esse et incongruum dicere eam quae dicit: Est
homo albus et eam quae est: Non est homo albus simul veras esse
posse, idcirco quod ea quae est: Non est homo albus emittit imaginationem
quandam quod significet quoniam nullus homo albus est. Videtur enim negatio
huiusmodi, quae est: Non est homo albus illud quoque significare simul
quoniam nullus homo albus est, ut si quis dixerit: Non est homo albus hoc
eum dixisse putandum sit, quoniam nullus homo albus est. HOC AUTEM, inquit, id
est "Non est homo albus" et rursus "Nullus homo albus est",
NEQUE IDEM SIGNIFICAT neque semper simul sunt. Nam qui dicit: Nullus homo albus
est universalitatem determinans negationem de universalitate proponit,
qui vero dicit: Non est homo albus non omnino de tota universalitate
negat sed ei tantum sufficit de particularitate negasse. Atque ea quae est:
Nullus homo albus est si unus homo albus fuerit, falsa est, ea vero quae
dicit: Non est homo albus etiam si unus homo albus non fuerit, vera est.
Quare non significant idem. Dico autem, quoniam nec omnino, quotienscumque
dictum fuerit: Non est homo albus mox significat quoniam nullus homo
albus est. Nam cum dico: Nullus homo albus est haec eadem significat
quoniam non est homo albus (universalis enim intra se continet indefinitam): ƿ
cum autem dicimus: Non est homo albus non omnino significat nullus homo
albus est, indefinita enim non intra se continet universalem. Superius namque
monstravimus, quod indefinitae vim particularium optinerent. Quare si, cum est
universalis negatio, est indefinita negatio, cum vero est indefinita negatio,
non omnino est universalis negatio, non convertitur secundum subsistendi
consequentiam. Quare non sunt simul. Quae enim non convertuntur, simul non
sunt, ut nos Praedicamentorum liber edocuit. Quare neque idem significant
negationes: Non est homo albus Nullus homo albus est neque simul sunt,
quoniam non convertuntur ad consequentiam subsistendi. Syrianus tamen nititur
indefinitam negationem vim definitae optinere negationis ostendere. Hoc multis
probare nititur argumentis Aristotele maxime reclamante. Nec hoc tantum suis
sed Platonicis quoque Aristotelicisque rationibus probare contendit: eam quae
dicit: Non est homo iustus huiusmodi esse qualis est ea quae dicit:
Nullus homo iustus est Sed nos auctoritati Aristotelicae seruientes id
quod ab illo veraciter dicitur approbamus. Nam quod Syrianus dicit indefinitam
quidem affirmationem particularis optinere vim, indefinitam vero negationem
universalis, quam mendaciter diceretur quamque utraeque in particularibus
rectissime proponerentur, et supra monstravimus et in his libris quos de
categoricis syllogismis composuimus in primo libro diligenter expressimus. Nunc
nobis ipse quoque Aristoteles testis est et Syrianus facillima ratione
conuincitur, quod in Analyticis quoque ex duabus indefinitis dicit non posse
colligi syllogismum ƿ cum ex affirmativa particulari et negativa universali
particularis negativa possit esse collectio. Quod si indefinitae affirmatio et
negatio et negationis universalis et particularis affirmationis vim optinerent,
numquam diceret Aristoteles has propositiones non colligere syllogismum. Sed
illud verius est, quoniam ex duabus particularibus nihil in qualibet
propositionum complexione colligitur, quod in his propositionibus quae
indefinitae sunt nihil colligi dixit, quia particularium vim propositiones
indefinitas arbitratus est optinere. Quare multis modis Syriani argumenta
franguntur. Sed nos expositionis cursum ad sequentia convertamus. MANIFESTUM
EST AUTEM QUONIAM UNA NEGATIO UNIUS AFFIRMATIONIS EST; HOC ENIM IDEM OPORTET
NEGARE NEGATIONEM, QUOD AFFIRMAVIT AFFIRMATIO, ET DE EODEM, VEL DE ALIQUO
SINGULARIUM VEL DE ALIQUO UNIVERSALIUM, VEL UNIVERSALITER VEL NON
UNIVERSALITER. DICO AUTEM UT EST SOCRATES ALBUS, NON EST SOCRATES ALBUS. SI
AUTEM ALIUD ALIQUID VEL DE ALIO IDEM, NON OPPOSITA SED ERIT AB EA DIVERSA. HUIC
VERO QUAE EST OMNIS HOMO ALBUS EST ILLA QUAE EST NON OMNIS HOMO ALBUS EST, ILLI
VERO QUAE EST ALIQUI HOMO ALBUS EST ILLA QUAE EST NULLUS HOMO ALBUS EST, ILLI
AUTEM QUAE EST EST HOMO ALBUS ILLA QUAE EST NON EST HOMO ALBUS. Hinc quoque
apparet affirmationem indefinitam et ƿ indefinitam negationem non semper unam
in veritate aliam in falsitate consistere. Atque hinc docetur indefinitam
negationem non idem valere, quod universalis negatio potest, et est alia
universalis, alia indefinita negatio. Nam si unicuique affirmationi una negatio
videtur opponi cumque diversae sint affirmatio quae dicit: Est homo albus
et ea quae dicit: Est quidam homo albus diversas quoque habebunt in
negationibus enuntiationes. Et illa quidem quae indefinita est affirmatio
habebit indefinitam negationem, ut ea quae dicit: Est homo albus huic
opponitur: Non est homo albus ea vero quae dicit: Est quidam homo
albus negationem habebit oppositam eam quae dicit: Nullus homo albus
est Quare si particularis affirmatio definita et rursus affirmatio
indefinita a se ipsae diversae sunt, illud verum est oppositas quoque contradictorie
negationes habere dissimiles. Quare ea quae est: Nullus homo iustus est
diversa est ab ea quae dicit: Homo iustus non est Atque hoc nunc
Aristoteles exsequitur: ait enim unam semper negationem contra unam
affirmationem posse constitui. Et eius causam conatur ostendere, quod omnis
negatio eosdem terminos habet in enuntiatione sed enuntiandi modo diversa est.
Nam quod ponit affirmatio idem aufert negatio et quod illa praedicatum subiecto
iungit hoc illa dividit atque disiungit. Quare si idem praedicatum idem
subiectum in negatione est, quod affirmatio ante posuerat, non est dubium quin
unius affirmationis una negatio videatur. Nam si duae sint, aut subiectum
altera mutatura est aut praedicatum. Sed quaecumque sunt huiusmodi, non sunt
oppositae. Hoc enim est quod ait: SI AUTEM ALIUD ALIQUID VEL ƿ DE ALIO IDEM,
NON OPPOSITA SED ERIT AB EA DIVERSA. Sensus enim huiusmodi est: si negatio
aliud aliquid praedicando neget quam in affirmatione fuit (ut si sit affirmatio
"Est homo albus", negatio dicat "Non est homo iustus",
aliud praedicavit in negatione quam in affirmatione fuerat constitlltum) vel si
de alio subiecto quam in affirmatione fuerat idem quod in affirmatione fuit
dixerit praedicatum (ut si affirmatio sit "Est homo iustus", negatio
respondeat "Non est leo iustus", idem praedicatum est, subiecta
diversa sunt): si ergo vel aliud quiddam praedicet in enuntiatione propositio
vel de alio subiecto idem praedicet quod affirmatio ante posuerat, non erunt
illa affirmatio negatioque oppositae sed tantum a se diversae; neque enim se
perimunt. Et hanc rem demonstrativam addidit et quae esset argumentum unius
affirmationis praeter unam negationem esse non posse, sive in singularibus, ut
in eo quod ipse dicit exemplo: EST SOCRATES ALBUS, NON EST SOCRATES ALBUS, sive
in universalibus universaliter praedicatis. Cum his particulares in oppositione
contradictorie constituuntur, ut in universali universaliter affirmativa: Omnis
homo albus est in universali particulariter negativa praedicetur: Non
omnis homo albus est illi vero quae est in universali particulariter
affirmativa: Quidam homo albus est opponatur in universali universaliter
propositio negativa: Nullus homo albus est illi vero quae in universali
non universaliter affirmativa est: Est homo albus illa quae in universali
non universaliter negativa est: Non est homo albus ut quod ait vel de
aliquo singularium ad haec exempla pertineat: EST SOCRATES ALBUS, NON EST
SOCRATES ƿ ALBUS; quod autem secutus est VEL DE ALIQUO UNIVERSALIUM, VEL
UNIVERSALITER ad illa exempla dictum esse videatur quae sunt: OMNIS HOMO ALBUS
EST, NON OMNIS HOMO ALBUS EST, ALIQUI HOMO ALBUS EST, NULLUS HOMO ALBUS EST;
quod vero addidit VEL NON UNIVERSALITER scilicet in universalibus ad illa
exempla rettulerit quae sunt: HOMO ALBUS EST, NON EST HOMO ALBUS. Hinc igitur
omnia rursus brevissime repetit dicens: iam sese dixisse, quoniam uni negationi
una affirmatio esset opposita et hoc non quolibet modo sed contradictorie, in
quibus scilicet verum falsumque divideretur. Dixisse etiam commemorat, quae
essent hae quas contradictorias nominaret. Dixit autem esse angulares,
affirmativam universalem et negativam particularem, rursus affirmativam
particularem et negativam universalem. Disserui quoque, inquit, ET QUONIAM
ALIAE SUNT CONTRARIAE. Non enim eaedem sunt contrariae quae sunt
contradictoriae. Contrariae enim sunt sibimet universalis affirmatio
universalisque negatio. Exposui illud quoque, inquit, QUONIAM NON OMNIS VERA
VEL FALSA CONTRADICTIO. Nunc contradictionem non illam proprie sed communiter
de his dixit quae sibi sunt oppositae sive contrario modo sive subcontrario.
Hae namque non semper verum inter se falsumque dividebant, ƿ ut una semper
esset vera, alia falsa. Poterat enim fieri ut contrariae simul invenirentur
falsae, subcontrariae simul verae. De his autem, quae proprie contradictoriae
sunt, de his sequitur et se iam exposuisse commemorat, et quare una vera vel
falsa est et quando. Idcirco enim affirmatio universalis particulari negationi
vi contradictionis opponitur, quod in omnibus a se ipsae diversae sunt et
qualitate et quantitate. Illa enim est affirmatio, illa negatio, universalis
illa, illa particularis. Ideo ergo aut utraeque falsae aut utraeque verae
inveniri non possunt. Quando autem ita fuerit, constat unam veram esse, aliam
falsam. Atque hoc est quod ait: ET QUARE ET QUANDO VERA VEL FALSA, dictum esse
scilicet memorans, quare oppositio et quando una semper vera sit, altera falsa:
tunc utique quando angulariter constituuntur, idcirco quoniam et quantitate a
se propositiones et qualitate diversae sunt. Nobis autem dicendum est, quando
oppositiones contrariae vel subcontrariae aut utraeque illae simul falsae sint
aut utraeque illae simul verae aut una falsa, alia rursus inveniatur vera. In
contrariis enim si ea quae non sunt naturaliter praedicentur, [utraeque] ut
albedo, quoniam naturaliter homini non est, utraeque falsae sunt quae albedinem
praedicant. Falsum est enim: Omnis homo albus est falsum est: Nullus homo
albus est Sed quando ambae falsae sunt, verae sunt subcontrariae, ut est:
Quidam homo albus est Quidam homo albus non est Quod si quid naturale
praedicetur in contrariis, affirmatio vera est, falsa negatio, ut quoniam
naturale est homini esse animal, vera est ea quae dicit: Omnis homo animal
est falsa quae dicit: Nullus ƿ homo animal est Eodem quoque modo in
subcontrariis vera est affirmatio, falsa negatio. Sin vero aliquid impossibile
praedicetur, falsa affirmatio est, vera negatio, ut quoniam impossibile est
hominem esse lapidem, si dicamus: Omnis homo lapis est falsum est, Nullus
homo lapis est verum est. Eandem quoque retinet vim subcontrarii natura:
affirmatio enim hic falsa est, vera negatio. UNA AUTEM EST AFFIRMATIO ET
NEGATIO QUAE UNUM DE UNO SIGNIFICAT, VEL CUM SIT UNIVERSALE UNIVERSALITER VEL
NON SIMILITER, UT OMNIS HOMO ALBUS EST, NON EST OMNIS HOMO ALBUS; EST HOMO
ALBUS, NON EST HOMO ALBUS; NULLUS HOMO ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS, SI
ALBUM UNUM SIGNIFICAT. Ea quae a nobis superius sunt diligenter exposita, illa
nunc ipse clarius monstrat. Diximus namque unam propositionem esse quae unam
quamlibet rem significaret et non plurimas, ita ut nec aequivocum subiectum
haberet nec aequivocum praedicatum; una enim propositio sic fit. Nunc hoc
dicit: una propositio est quae unam rem significat id est quae neque subiectum
aequivocum habet nec praedicatum. Sive autem sit universalis affirmatio sive
universalis negatio sive particularis affirmatio sive particularis negatio sive
indefinitae utraeque sive contra se angulariter ponantur: una illa propositio
est, quae unam rem in affirmatione vel negatione significat. Sed hic quaestio
est, quemadmodum universalis affirmatio unam rem significare ƿ possit, cum ipsa
universalitas non de uno sed de pluribus praedicetur. Nam cum dico: Omnis homo
albus est singulos homines qui plures sunt significans multa in ipsa
affirmationis praedicatione designo. Quocirca nulla erit affirmatio vel negatio
universalis, quae unam rem significare possit, idcirco quod ipsa universalitas
de pluribus (ut dictum est) individuis praedicatur. Sed ad hoc respondemus: cum
universale quiddam dicitur, ad unam quodammodo collectionem totius
propositionis ordo perducitur et eius non ad particularitatem sed ad
universalitatem quae est una qualitas applicatur: ut cum dicimus omnis homo
iustus est, non tunc singulos intellegimus sed ad unam humanitatem quidquid de
homine dictum est ducitur. Quare sive sit universalis affirmatio sive
universalis negatio vel in singularibus, potest fieri ut hae unae sint, si una
significatione teneantur. Atque hoc est quod ait eas propositiones quas supra
proposuit, quae sunt OMNIS HOMO ALBUS EST, NON EST OMNIS HOMO ALBUS; HOMO ALBUS
EST, NON EST HOMO ALBUS; NULLUS HOMO ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS, unas
videri, SI ALBUM, inquit, UNUM SIGNIFICAT. Si enim album quod praedicatur multa
significet vel si homo quod subiectum est non unum, non est una affirmatio nec
una negatio. Hoc autem in sequentibus clarius monstrat dicens: SIN VERO DUOBUS
UNUM NOMEN EST POSITUM, EX QUIBUS NON EST UNUM, NON EST UNA AFFIRMATIO, UT SI.
QUIS PONAT NOMEN TUNICA HOMINI ƿ ET EQUO, EST TUNICA ALBA HAEC NON EST UNA
AFFIRMATIO NEC NEGATIO UNA. Sensus huiusmodi est: si una res plura significet,
ex quibus multis unum effici possit, illa affirmatio, in qua illud nomen vel
praedicatur vel subicitur, multa non significat, ut in eo quod est homo. Quod
dicimus homo significat animal, significat rationale, significat mortale; sed
ex his quae multa significat unum potest effici, quod est animal rationale
mortale. Quare hoc nomen homo licet plura sint quae significet, tamen quoniam
iuncta in unum quodammodo veniunt corpus et unum quiddam ex se iuncta
perficiunt, cum ita dictum fuerit, quasi ut ex his quae significat unum aliquid
fiat, unum quod tota illa iuncta perficiunt nomen illud significare manifestum
est. Atque hoc est quod ait: SIN VERO DUOBUS UNUM NOMEN EST POSITUM, EX QUIBUS
NON EST UNUM, non esse unam affirmationem. Si enim talia quilibet sermo plura
significet, ex quibus iunctis unum effici nequeat corpus, nec possint ea quae
significantur uno illo nomine in unam speciem substantiae convenire, non est
illa una affirmatio. Quale autem nomen sit quod positum unam affirmationem non
facit, idcirco quod plura significet ex quibus unum fieri non possit, exempli
sollertissima virtute monstravit dicens: UT SI QUIS PONAT NOMEN TUNICA HOMINI
ET EQUO, EST TUNICA ALBA HAEC NON EST UNA AFFIRMATIO NEC NEGATIO UNA. NIHIL
ENIM HOC DIFFERT DICERE QUAM EST EQUUS ET HOMO ALBUS. HOC AUTEM NIHIL DIFFERT
QUAM DICERE EST EQUUS ALBUS ET EST HOMO ALBUS. Si quis ponat homini et equo
nomen tunica, inquit, et in propositione nomen hoc ponitur, illa propositio non
est una sed multiplex. Nam si verbi gratia tunica homo atque equus dicatur, ut,
cum dicit aliquis tunicam, aut equum designet aut hominem: si quis dicat in
propositione sic: Tunica alba est non est una affirmatio. Quod enim
dicit: Tunica alba est huiusmodi est quasi si dicam "Homo et equus
albus est". Tunica enim equum atque hominem significatione monstravit.
Quod vero dicit: Homo atque equus albus est nihil differt tamquam si dicat:
Equus albus est Homo albus est Sed hae duae sunt propositiones et non
similes, in his enim subiecta diversa sunt. Quocirca si hae affirmationes duae
sunt, duplex quoque illa est affirmatio, quae dicit homo atque equus albus est.
Quod si haec rursus duplex est, quoniam equum atque hominem tunicam significare
propositum est, cum dicimus "Tunica alba est" non unum sed plura
significat. Quocirca si ea affirmatio quae multa designat non est una, haec
quoque affirmatio una non erit, cuius aut praedicatio aequivoca fuerit aut subiectum.
Atque hoc est quod ait: SI ERGO HAE MULTA SIGNIFICANT ET SUNT PLURES,
MANIFESTUM EST QUONIAM ET PRIMA MULTA ƿ VEL NIHIL SIGNIFICAT; NEQUE ENIM EST
ALIQUIS HOMO EQUUS. Quod si, inquit, est equus albus et est homo albus multa
significant, illa quoque prima propositio, quae est est tunica alba, unde hae
fluxerunt, multa designat: aut si quis dicat non eam multa significare,
concedit profecto nihil omnino propositionis ipsius significatione monstrari.
Tunc enim nomen unum multa significans in unam significationem poterat
convenire, quotiens ex his quae significat una posset coniungi constituique
substantia, ut in eo quod supra proposui, cum homo animal rationale et mortale
significat, quae in unum possunt iuncta congruere. Nunc autem si tunica hominem
equumque significat, multa designat sed ea ipsa in unum corpus non veniunt.
Neque enim fieri potest ut aliqui homo equus sit. Quare aut multa significat,
quod verum est, aut si quis contendat non eam multa significare sed quiddam ex
his quae significat iunctum, quoniam nihil est quod ex equo et homine
coniungatur, nihil omnino significat. Hoc est enim quod dixit NEQUE ENIM EST
ALIQUIS HOMO EQUUS, et hoc sub uno legendum est, non discrete pronuntiandum
homo et rursus equus sed homo equus, ut ex his iunctis appareat nihil omnino
posse constitui. Cur autem hoc dixerit, sequens monstrat oratio. Si enim ita
facienda est oppositio, ut contra affirmationem huiusmodi opponatur ƿ negatio,
quae in oppositione verum falsumque dividat, ut una vera, alia falsa sit, unam
oportet esse affirmationem et uuam negationem, quod contingit, si neque
subiectum neque praedicatum multa significet. Quod si plura designet et sit
aequivocum, non erit in huiusmodi propositionibus una semper vera, altera
falsa. Herminus vero sic sentit quod ait Aristoteles: SIN VERO DUOBUS UNUM
NOMEN EST POSITUM, EX QUIBUS NON EST UNUM, NON EST UNA AFFIRMATIO: ut in eo,
inquit, quod est homo gressibilis est, quoniam quod dicimus gressibile potest
et bipes esse et quadrupes et multipes animal demonstrari: ex his, inquit,
omnibus unum fit, quod est pedes habens: ista, inquit, huiusmodi affirmatio non
multa significat. Sed sententiam Aristotelis omnino non sequitur. Neque enim ex
his omnibus unum fit nec quadrupes et bipes et multipes pedem habere faciunt.
Hic enim numerus pedum, non pedum constitutio est. Quare Herminus
praetermittendus est. Huic autem expositioni quam supra disserui et Aspasius et
Porphyrius et Alexander in his quos in hunc librum ediderunt commentariis
consenserunt. Sed ne diutius nobis Aristotelis exemplum caliginis obscuritatem
ferat, hoc in aliquo noto exemplo vocabuloque videndum est. Cum enim dicimus:
Aiax se peremit, et Telamonis Aiacem filium et Oileum demonstrat, ex quibus
duobus unum fieri aliquid non potest. Ex duobus enim individuis nihil omnimodis
iungitur. ƿ Quare huiusmodi propositio multa significat. Sed haec hactenus. Nunc
autem determinat haec, quae de propositionibus supra iam dixerat, non de omni
tempore sed de solis tantum praeterito et praesenti, quemadmodum se in veritate
et in falsitate habeant, disseruisse. In futuris vero non idem est quale in
praeterito praesentique in propositione iudicium, idcirco quod iam vel cum
contigit vel cum est definita veritas et falsitas in propositionibus invenitur.
Ut cum dico: Brutus consulatum primus instituit sub rege Tarquinio dicat
alius: Brutus consulatum non primus instituit sub rege Tarquinio hic una
vera est, una falsa, et iam affirmatio definite vera est, definite falsa
negatio rursus in praesenti cum dicimus: Vernum tempus est Vernum tempus non
est si hoc verno tempore dictum sit, affirmatio vera est et definite
vera, negatio falsa est et definite falsa. Quod si hoc autumno dictum sit,
definite falsa affirmatio et definite vera negatio, idcirco quod sive in praeterito
sive in praesenti veritas affirmationis negationisue iam contigit. In futuro
vero non eodem modo sese habet. Ut cum dicimus: Gothos Franci superabunt
si quis negat: Gothos Franci non superabunt una quidem vera est, una
falsa sed quae vera quae falsa ante exitum nullus agnoscit. Atque hoc est quod
ait: IN HIS ERGO QUAE SUNT ET FACTA SUNT NECESSE EST AFFIRMATIONEM VEL
NEGATIONEM VERAM ƿ VEL FALSAM ESSE, IN UNIVERSALIBUS QUIDEM UNIVERSALITER
SEMPER HANC QUIDEM VERAM, ILLAM VERO FALSAM, ET IN HIS QUAE SUNT SINGULARIA,
QUEMADMODUM DICTUM EST ut non modo una semper vera sit, altera falsa in tota
contradictione sed illud quoque habeat, ut in una qualibet definite veritas aut
falsitas reperiatur: ita ut in his singularibus veritas et falsitas in
propositionibus dividatur, in universalibus autem, si his particularitates
opponantur (quemadmodum dictum est) unam necesse est veram esse, alteram falsam
sed definita propositionum veritate vel falsitate, sicut supra disserui. Quare
in sequentibus quaedam de futuris tractanda sunt et quoniam maius opus est
(quam hoc breviter dici possit viderimus) et nos secundi voluminis seriem
longius extraximus, hoc loco fastidiosam longitudinem terminemus. Ea quae
huius libri series continebit altioris paene tractatus sunt quam ut in logica
disciplina conveniat disputari sed quoniam (ut saepe dictum est) orationibus
sensa proferuntur, quibus subiectas res esse ƿ manifestum est, non est dubium
quin quod in rebus sit idem saepe transferatur ad voces. Quare recte mihi
consilium fuit subtilissimas Aristotelis sententias gemino ordine
commentationis aperire. Nam quod prior tenet editio, ingredientibus ad haec
altiora et subtiliora quandam quodammodo faciliorem semitam parat; quod autem
secunda editio in patefaciendis subtilibus sententiis elaborat, hoc studio
doctrinaque provectis legendum discendumque proponitur. Quare prius quaedam
pauca dicenda sunt, quatenus ea de quibus postea tractaturi sumus haec ipsa legentibus
non videantur ignota. Categoricas propositiones Graeci vocant, quae sine aliqua
conditione positionis promuntur, ut est dies est, sol est, homo est, homo
iustus est, sol calet et caetera quae sine alicuius conditionis nodo atque
ligamine proponuntur. Sunt autem conditionales propositiones huiusmodi: Si dies
est, lux est quas Graeci hypotheticas vocant. Conditionales autem
dicuntur, quod talis quaedam conditio proponitur ut dicatur, si hoc est, illud
est. Et illas quidem quas categoricas Graeci nominant, Latini praedicativas
dicere possumus. Nam si categoria praedicamentum est, cur non quoque
categoricae propositiones praedicativae dicuntur? Harum autem quaedam sunt quae
cum sempiterna significent, sicut hae res quas significant semper sunt et
numquam a propria natura discedunt, ita quoque ipsae propositiones immutabili
significatione sunt: ut si quis dicat: Deus est Deus immortalis est hae
namque propositiones sicut de immortalibus dicuntur, ita ƿ quoque sempiternam
habent et necessariam significationem. Nec hoc in unius temporis natura
perspicitur sed in omnium. Nam cum dicimus: Deus immortalis est vel:
Immortalis fuit vel: Immortalis erit a propria significationis
necessitate nil discrepat. Necessarias autem propositiones vocamus, in quibus
id quod dicitur aut fuisse aut esse aut certe futurum esse necesse est evenire.
Et hae quidem quae sempiterna significant sempiternae necessitatis sunt. Nam
etiam si in his non sit manifesta veritatis natura, nil tamen prohibet fixam
esse necessitatis in natura constantiam, ut si nobis ignotum est, utrum paria
sint astra an imparia, non tamen idcirco poterit evenire ut nec paria nec
imparia videantur sed sine ulla dubitatione aut paria sunt aut imparia. Omnis
enim multitudo horum alterum retinet in natura. Quocirca etiam in his, si quis
dicat: Astra paria sunt aliusque respondeat: Astra paria non sunt
vel si quis dicat: Astra imparia sunt aliusque respondeat: Astra imparia
non sunt unus horum verum ex necessitate proponit, quod, inquam, si id
quod quilibet horum verum dixerit nobis ignotum est, necesse est tamen
immutabiliter esse quod dicitur. Atque hae quidem sunt immutabiliter necessariae
propositiones. Aliae vero sunt, quae non sempiterna significantes tamen et
ipsae sunt necessariae, quousque illa subiecta sunt de quibus propositio
aliquid affirmat aut negat. Ut cum dico: Homo mortalis est quamdiu homo
est tamdiu hominem mortalem esse necesse est. Nam si quis dicat: Ignis calidus
est ƿquamdiu est ignis tamdiu ex necessitate vera est propositio. Aliae
vero sunt, quae a natura necessitatis recedunt et quaedam tantum contingentia
significant sed haec aut aequaliter se ad affirmationem negationemque habentia
aut ad unum frequentius vergentia. Et aequaliter quidem se habent, ut si quis
dicat hodie me esse lauandum, hodie me non esse lauandum. Nihil enim magis vel
affirmatio fiet aut negatio, utraeque enim aequaliter necessariae non sunt.
Illae vero quae plus ad alteram partem vergunt huiusmodi sunt, ut si quis dicat
hominem in senecta canescere, hominem in senecta non canescere: fit quidem
frequentius ut canescat, non tamen interclusum est, ut non canescat. Praedicativarum
autem propositionum natura ex rerum veritate et falsitate colligitur.
Quemadmodum enim sese res habent, ita sese propositiones habebunt, quae res
significant. Nam si in se res ullam retinent necessitatem, propositiones quoque
necessariae sunt; sin vero tantum inesse significent -- ut si quis dicat: Homo
ambulat homini ambulationem inesse monstravit -- praeter aliquam
necessitatem sunt tantum inesse significantes omni uacuae necessitate. Quod si
res impossibiles sunt, propositiones quae illas res demonstrant impossibiles
nominantur; sin vero res contingenter venientes atque abeuntes, quae illas
prodit contingens propositio nuncupatur. Quoniam autem temporum alia sunt
futura, alia praesentia, alia vero praeterita, res quoque subiectae temporibus
his quoque temporum diversitatibus variae sunt. Aliae enim praesentis temporis
sunt, aliae ƿ futuri, aliae praeteriti. Eodem quoque modo propositiones alias
praeteriti temporis significatio tenet, ut cum dico Graeci Troiam euertere;
aliae praesentis, ut Francorum Gothorumque pugna committitur; aliae futuri, ut
Persae et Graeci bella moturi sunt. Et de praeteritis quidem et de
praesentibus, ut res ipsae, stabiles sunt et definitae. Nam quod factum est,
non est non factum, et quod non est factum, nondum factum est. Idcirco de eo
quod factum est verum est dicere definite, quoniam factum est, falsum est
dicere, quoniam factum non est. Rursus de eo quod factum non est verum est
dicere, quoniam factum non est, falsum est, quoniam factum est. Et de praesenti
quoque. Quod fit definitam habet naturam in eo quod fit, definitam quoque in
propositionibus veritatem falsitatemque habere necesse est. Nam quod fit
definite verum est dicere quoniam fit, falsum quoniam non fit. Quod non fit verum
est dicere non fieri, falsum fieri. De definitione ergo propositionum
praeteriti vel praesentis supra iam dictum est. Nunc vero ad illarum
propositionum veritatem falsitatemque disputationis ordinem vertit, quae in
futuro dicuntur quaeque sunt contingentia. Solet autem futura vocare, ƿ quae
eadem contingentia dicere consuevit. Contingens autem secundum Aristotelicam
sententiam est, quodcumque aut casus fert aut ex libero cuiuslibet arbitrio et
propria voluntate venit aut facilitate naturae in utramque partem redire
possibile est, ut fiat scilicet et non fiat. Haec ergo in praeteritum et
praesens quidem definitum et constitutum habent eventum. Quae enim evenerunt
non evenisse non possum et quae nunc fiunt ut nunc non fiant, cum fiunt, fieri
non potest. In his autem, quae in futuro sunt et contingentia sunt, et fieri
potest aliquid et non fieri. Sed quoniam tres supra modos proposuimus
contingentis, de quibus melius in physicis tractavimus, singulorum subdamus
exempla. Si hesterno domo egressus inveni amicum, quem in animo habebam
quaerere, non tamen tunc quaerebam, ut non invenirem quem inveni antequam
invenirem fieri poterat, cum autem inveni vel postquam invent, ut non
invenissem fieri non potest. Rursus si ipse sponte praeterita nocte in agrum
profectus sum, antequam hoc fieret, ut non proficiscerer fieri poterat,
postquam profectus sum vel cum profectus sum, ut id non fieret quod fiebat aut
non factum esset quod erat factum, fieri non valebat. Amplius possibile est
scindi hanc qua uestior tunicam: si hesterno die scissa est, cum scindebatur
aut posiquam scissa est, ut non scinderetur ƿ aut non esset scissa, fieri
nequibat, ante vero quam scinderetur, fieri poterat ut non scinderetur.
Perspicuum ergo in praesentibus atque praeteritis vel earundem rerum quae sunt
contingentes definitum constitutumque esse eventum. In futuris autem unum
quidem quodlibet duorum fieri posse, unum vero definitum non esse sed in
utramque partem vergere et aut hoc quidem aut illud ex necessitate evenire, ut
autem hoc quodlibet definite vel quodlibet aliud definite, fieri non posse.
Quae enim contingentia sunt, in utraque parte contingunt. Quod autem dico tale
est: egredientem me hodie domo amicum invenire aut non invenire necesse est (in
omnibus enim aut affirmatio est aut negatio) sed invenire sine dubio definite
aut certe si hoc non est rursus definite non invenire, quemadmodum hesterno
die, quo amicum egrediens inveni (definitum est autem, quod non est verum me
non invenisse), non eodem modo in his quae sunt contingentia et future sed
tantum aut hoc quidem aut illud est et hoc ex necessitate, ut autem una res vel
quilibet unus eventus definitus et iam quasi certus sit, fieri non potest. Et
in hac re dissimiles sunt propositiones contingentium et futurorum his quae
sunt praeteritorum vel praesentium. Nam cum similes sint in eo, quod in his aut
affirmatio est aut negatio, ƿ sicut etiam in his quae sunt praeterita vel
praesentia, in illo diversae sunt, quod in his quidem id est praeteritis et
praesentibus rerum definitus eventus est, in futuris vero et contingentibus in
definitus est et incertus, nec solum nobis ignorantibus sed naturae. Nam licet
ignoremus nos, utrum astra paria sint an imparia, unum tamen quodlibet definite
in natura stellarum esse manifestum est. Et hoc nobis quidem est ignoratum,
naturae vero notissimum. Sed non ita hodie me visurum esse amicum aut non
visurum nobis quidem quid eveniat ignoratum est, notum vero naturae. Non enim
hoc naturaliter sed casu evenit. Quare huiusmodi propositiones non ad nostram
sed ad naturae ipsius notitiam secundum incertum eventum et inconstantem
veritatem atque mendacium derivabuntur. Talis enim est contingentis natura, ut
in utraque parte vel aequaliter sese habeat, ut hodie me esse lauandum vel
hodie me non esse lauandum, vel in una plus, minus in altera, ut hominem
canescere senescentem vel hominem non canescere senescentem. Illud enim plus
fit, illud minus. Sed nihil prohibet id quod rarius fit tamen fieri.De his ergo
Aristotelica subtilitas disputatura primum a singularibus inchoans ad
universalia tractatui viam pandit. Duobus enim modis contradictiones fiebant:
aut in singularibus aut in universalibus universaliter praedicatis et his
oppositis. Ingreditur autem ex his tribus quae supra iam dicta sunt: ex casu,
ex libero ƿ arbitrio, ex possibilitate, quae omnia uno nomine utrumlibet
vocavit, fingens scilicet nomen ad hoc, quod non unius et certi eventus ista
sunt sed utriuslibet et quomodo contingit. Hoc autem monstrativum est naturae
instabilis et ad utramque partem sine ullius rei obluctatione vergentis. Non
autem oportet arbitrari illa esse utrumlibet et contingentium naturae,
quaecumque nobis ignota sunt. Neque enim si nobis ignotum est a Persis ad
Graecos missos legatos, idcirco missos esse incerti eventus est; nec si letale
signum in aegrotantis facie medicina deprehendit, ut aliud esse non possit nisi
ille moriatur, nobis autem ignotum sit propter artis imperitiam, idcirco illum
aegrum esse moriturum utrumlibet et contingentis naturae esse iudicandum est
sed illa sola talia sine dubio esse putanda sunt, quaecumque idcirco nobis
ignota sunt, quod per propriam naturam qualem habeant eventum sciri non
possunt, idcirco quoniam propria instabilitate naturae ad utraque verguntur, id
est ad affirmationis et negationis eventum propria instabilitate atque
inconstantia permutantur. Est autem inter philosophos disputatio de rerum quae
fiunt causis, necessitatene omnia fiant an quaedam casu. Et in hoc Epicureis et
Stoicis et Peripateticis nostris magna contentio est, quorum paulisper
sententias explicemus. Peripatetici enim, quorum Aristoteles princeps est, et
casum et liberi arbitrium indicii et necessitatem in rebus quae fiunt quaeque
aguntur cum ƿ gravissima auctoritate tum apertissima ratione confirmant. Et
casum quidem esse in physicis probaut: quotiens aliquid agitur et non id
evenit, propter quod res illa coepta est quae agebatur, id quod evenit ex casu
evenisse putandum est, ut casus quidem non sine aliqua actione sit, quotiens
autem aliud quiddam evenit per actionem quae geritur quam speratur, illud
evenisse casu Peripatetica probat auctoritas. Si quis enim terram fodiens vel
scrobem demittens agri cultus causa thesaurum reperiat, casu ille thesaurus
inventus est, non sine aliqua quidem actione (terra enim fossa est, cum
thesaurus inventus est) sed non illa erat agentis intentio, ut thesaurus
inveniretur. Ergo agenti aliquid homini, aliud tamen agenti res diversa
successit. Hoc igitur ex casu evenire dicitur, quodcumque per quamlibet
actionem evenit non propter eam rem coeptam, quae aliquid agenti successerit.
Et hoc quidem in ipsa rerum natura est, ut non hoc nostra constaret ignorantia,
ut idcirco quaedam casu esse viderentur, quod nobis ignota essent sed potius
idcirco a nobis ignorarentur, quod haec in natura quaecumque casu fiunt nullam
necessitatis constantiam aut providentiae modum tenerent. Stoici autem omnia
quidem ex necessitate et providentia fieri putantes id quod ex casu fit non
secundum ipsius fortunae naturam sed secundum nostram ignorantiam metiuntur. ƿ
Id enim casu fieri putant, quod cum necessitate sit, tamen ab hominibus
ignoretur. Et de libero quoque arbitrio eadem nobis paene illisque contentio
est. Nos enim liberum arbitrium ponimus nullo extrinsecus cogente in id quod
nobis faciendum vel non faciendum indicantibus perpendentibusque videatur, ad
quam rem praesumpta prius cogitatione perficiendam et agendam venimus, ut id
quod fit ex nobis et ex nostro iudicio principium sumat nullo extrinsecus aut
violenter cogente aut impediente violenter. Stoici autem omnia necessitatibus
dantes converso quodam ordine liberum voluntatis arbitrium custodire conantur.
Dicunt enim naturaliter quidem animam habere quandam voluntatem, ad quam
propria natura ipsius voluntatis impellitur, et sicut in corporibus inanimatis
quaedam naturaliter gravia feruntur ad terram, levia sursum meant, et haec
natura fieri nullus dubitet, ita quoque in hominibus et in caeteris animalibus
voluntatem quidem naturalem esse cunctis, et quidquid fit a nobis secundum
voluntatem quae in nobis naturalis est autumant, illud tamen addunt, quod ea
velimus quae providentiae illius necessitas imperavit, ut sit quidem nobis
voluntas concessa naturaliter et id quod facimus voluntate faciamus, quae
scilicet in nobis est, ipsam tamen voluntatem illius providentiae necessitate constringi.
Ita fieri quidem omnia ex necessitate, ƿ quod voluntas ipsa naturalis
necessitatem sequatur fieri etiam quae facimus ex nobis, quod ipsa voluntas ex
nobis est et secundum animalis naturam. Nos autem liberum voluntatis arbitrium
non id dicimus quod quisque voluerit sed quod quisque iudicio et examinatione
collegerit. Alioquin muta quoque animalia habebunt liberum voluntatis
arbitrium. Illa enim videmus quaedam sponte refugere, quibusdam sponte
concurrere. Quod si velle aliquid vel nolle hoc recte liberi arbitrii vocabulo
teneretur, non solum hoc esset hominum sed caeterorum quoque animalium, quibus
hanc liberi arbitrii potestatem abesse quis nesciat? Sed est liberum arbitrium,
quod ipsa quoque vocabula produnt, liberum nobis de voluntate iudicium quotienscumque
enim imaginationes quaedam concurrunt animo et voluntatem irritant, eas ratio
perpendit et de his indicat, et quod ei melius videtur, cum arbitrio
perpenderit et iudicatione collegerit, facit. Atque ideo quaedam dulcia et
speciem utilitatis monstrantia spernimus, quaedam amara licet nolentes tamen
fortiter sustinemus: adeo non in voluntate sed in iudicatione voluntatis
liberum constat arbitrium et non in imaginatione sed in ipsius imaginationis
perpensione consistit. Atque ideo quarundam actionum nos ipsi principia, non
sequaces sumus. Hoc est enim uti ratione uti iudicatione. Omne enim commune
nobis est cum caeteris animantibus, sola ratione disiungimur. Quod si sola
etiam indicatione inter nos et ƿ caetera animalia distantia, cur dubitemus ratione
uti hoc esse quod est uti iudicatione? Quam si quis ex rebus tollat, rationem
hominis sustulerit, hominis ratione sublata nec ipsa quoque humanitas
permanebit. Melius igitur nostri Peripatetici et casum in rebus ipsis fortuitum
dantes et praeter ullam necesaitatem et liberum quoque arbitrium neque in
necessitate neque in eo quod ex necessitate quidem non est, non tamen in nobis
est ut casus sed in electione iudicationis et in voluntatis examinatione
posuerunt. Et in eo autem quod possibile esse dicitur est quaedam inter
Peripateticos et Stoicos dissensio, quam hoc modo paucis absolvimus. Illi enim
definiunt possibile esse quod possit fieri, et quod fieri prohibetur non sit,
hoc ad nostram possibilitatem scilicet referentes, ut quod nos possumus, id possibile
dicerent, quod vero nobis impossibile esset, id possibile negarent.
Peripatetici autem non in nobis hoc sed in ipsa natura posuerunt, ut quaedam
ita essent possibilia fieri, ut essent possibilia non fieri, ut hunc calamum
frangi quidem possibile est, etiam non frangi, et hoc non ad nostram
possibilitatem referunt sed ad ipsius rei naturam. Cui sententiae contraria est
illa quae dicit fato omnia fieri, cuius Stoici auctores sunt. Quod enim fato
fit ex principalibus causis evenit sed si ita est, hoc quod non fiat non potest
permutari. Nos ƿ autem dicimus ita quaedam esse possibilia fieri, ut eadem sint
etiam non fieri possibilia, hoc nec ex necessitate nec ex possibilitate nostra
metientes. His igitur expeditis illud addere sufficiat, haec Aristoteli fixa in
sententia et disciplina retinenti facile fuisse contingentium propositionum
modum de futuris ostendere: in utraque parte facere atque ideo determinatam
eventus constantiam non habere. Quod ni ita esset, omma ex necessitate fieri
crederentur, quod melius liquebit, cum ad ipsa Aristotelis verba venerimus. Non
autem incommode neque incongrue Aristoteles de rebus altioribus et fortasse non
pertinentibus ad artem logicam disputationem transtulit, cum de propositionibus
loqueretur. Neque enim esset rectitudinem et significantiam propositionum
constituere, nisi hanc ex rebus ita esse probavisset. Praedicativae enim
propositiones (ut dictum est) non in sermonibus neque in complexione
praedicationum sed in rerum significatione consistuut. Quare omnibus quae praedicenda
erant explicitis ad ipsius Aristotelis sententias aperiendas enodandasque
perveniamus. IN HIS ERGO QUAE SUNT ET FACTA SUNT NECESSE EST AFFIRMATIONEM VEL
NEGATIONEM VERAM VEL FALSAM ESSE, IN UNIVERSALIBUS QUIDEM UNIVERSALITER SEMPER
HANC QUIDEM VERAM, NAM VERO FALSAM, ET IN HIS QUAE SUNT SINGULARIA, QUEMADMODUM
DICTUM EST. IN HIS VERO QUAE IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER DICUNTUR, NON
EST NECESSE; DICTUM AUTEM EST ET DE HIS. Categoricas propositiones quae
praedicativae Latine possint nominari (ut supra iam diximus) ex rebus quas
ipsae propositiones significant integra ratiocinandi norma diiudicat. Illae
namque quas hypotheticas vel conditionales vocamus ex ipsa conditione vim
propriam trahunt, non ex his quae significant. Cum enim dico: Si homo est,
animal est et: Si lapis est, animal non est illud est consequens,
illud repugnans. Quare ex consequentia et repugnantia propositionum tota in
propositione vis vertitur. Unde fit ut non significatio sed conditio proposita
hypotheticarum enuntiationum vim naturamque constituat: praedicativae
propositiones (ut dictum est) ex rebus principaliter substantiam sumunt. Atque
ideo quoniam quaedam res sunt praesentis temporis, quaedam praeteriti, sicut
eventus ipse rerum praesentis temporis vel praeteriti certus est, ita quoque
praedicativarum propositionum de praeteritis et praesentibus certa veritas
falsitasque est erat autem contradictionis modus duplex: aut enim universalis
particularibus angulariter opponebatur aut singularis significatio affirmativa
singularem negationem contradictoria oppositione peremerat. Et in his una vera
semper, falsa altera reperiebatur. In his autem quae essent indefinitae non
necesse erat unam veram esse, alteram falsam. Sed in his, in quibus veritas et
falsitas dividebatur, in his non solum una vera est semper, altera semper
falsa, in praeterito scilicet et praesenti sed etiam una certam et definitam
veritatem retinet, certam et definitam altera ƿ falsitatem. In his autem quae
sunt in futuro, si necessariae quidem propositiones sunt, licet et secundum
futurum tempus dicantur, necesse est tamen non modo unam veram esse, alteram
falsam sed etiam unam definite veram, definite alteram falsam, ut cum dico: Sol
hoc anno verno tempore in arietem venturus est si hoc alius neget, non solum
una vera est, altera falsa sed etiam vera est in hoc affirmatio definite falsa
negatio. Sed Aristoteles non solet illa futura dicere quae sunt necessaria sed
potius quae sunt contingentia. Contingentia autem sunt (ut supra iam diximus)
quaecumque vel ad esse vel ad non esse aequaliter sese habent, et sicut ipsa
indefinitum habent esse et non esse, ita quoque de his affirmationes
indefinitam habent veritatem vel falsitatem, cum una semper vera sit, semper
altera falsa sed quae vera quaeue falsa sit, nondum in contingentibus notum
est. Nam sicut quae sunt necessaria esse, in his esse definitum est, quae autem
sunt impossibilia esse, in his non esse definitum est, ita quae et possunt esse
et possunt non esse, in his neque esse neque non esse est definitum sed veritas
et falsitas ex eo quod est esse rei et ex eo quod est non esse rei sumitur. Nam
si sit quod dicitur, verum est, si non sit quod dicitur, falsum est. Igitur in
contingentibus et futuris sicut ipsum esse et non esse instabile est, esse
tamen aut non esse necesse est, ita quoque in affirmationibus contingentia ipsa
prodentibus veritas quidem vel falsitas in incerto est (quae enim vera sit,
quae falsa secundum ƿ ipsarum propositionum naturam ignoratur), necesse est
tamen unam veram esse, alteram falsam. Porphyrius tamen quaedam de Stoica
dialectica permiscet: quae cum Latinis auribus nota non sit, nec hoc ipsum quod
in quaestionem venit agnoscitur atque ideo illa studio praetermittemus. IN
SINGULARIBUS VERO ET FUTURIS NON SIMILITER. NAM SI OMNIS AFFIRMATIO VEL NEGATIO
VERA VEL FALSA EST, ET OMNE NECESSE EST VEL ESSE VEL NON ESSE. SI HIC QUIDEM
DICAT FUTURUM ALIQUID, ILLE VERO NON DICAT HOC IDEM IPSUM, MANIFESTUM EST,
QUONIAM NECESSE EST VERUM DICERE ALTERUM IPSORUM, SI OMNIS AFFIRMATIO VERA VEL
FALSA. UTRAQUE ENIM NON ERUNT SIMUL IN TALIBUS. NAM SI VERUM EST DICERE,
QUONIAM ALBUM VEL NON ALBUM EST, NECESSE EST ESSE ALBUM VEL NON ALBUM, ET SI
EST ALBUM VEL NON ALBUM, VERUM EST VEL AFFIRMARE VEL NEGARE; ET SI NON EST,
MENTITUR, ET SI MENTITUR, NON EST. QUARE NECESSE EST AUT AFFIRMATIONEM AUT
NEGATIONEM VERAM ESSE. NIHIL IGITUR NEQUE EST NEQUE FIT NEC A CASU NEC
UTRUMLIBET NEC ERIT NECNON ERIT SED EX NECESSITATE OMNIA ET NON UTRUMLIBET. AUT
ENIM QUI DICIT verUS EST AUT QUI NEGAT. SIMILITER ENIM VEL FIERET VEL NON
FIERET; UTRUMLIBET ENIM NIHIL MAGIS SIC VEL NON SIC SE HABET AUT HABEBIT.
AMPLIUS SI EST ALBUM NUNC, VERUM ERAT DICERE PRIMO QUONIAM LERIT ALBUM, QUARE
SEMPER VERUM ƿ FUIT DICERE QUODLIBET EORUM QUAE FACTA SUNT, QUONIAM ERIT. QUOD
SI SEMPER VERUM EST DICERE QUONIAM EST VEL ERIT;, NON POTEST HOC NON ESSE
NECNON FUTURUM ESSE. QUOD AUTEM NON POTEST NON FIERI, IMPOSSIBILE EST NON
FIERI; QUOD AUTEM IMPOSSIBILE EST NON FIERI, NECESSE EST FIERI. OMNIA ERGO QUAE
FUTURE SUNT NECESSE EST FIERI. NIHIL IGITUR UTRUMLIBET NEQUE A CASU ERIT; NAM
SI A CASU, NON EX NECESSITATE. Geminas esse contradictiones in propositionibus
supra iam dictum est et nunc quoque commemoratum in quibus necesse est unam
veram esse, alteram falsam. Sed ea quae dicentur de futuris et contingentibus
melius intellegentur, si de his contingentibus loquamur, quae in singular)
contradictione proveniunt. Est enim universalium angularis contradictio in
contmgentibus huiusmodi: Cras omnes Athenienses bello navali pugnaturi sunt
Cras non omnes Athenienses bello navali pugnaturi sunt In singularibus
autem talis est: Cras Socrates in palaestra disputaturus est Cras Socrates in
pallaestra disputaturus non est Non autem oportet ignorare non esse
similiter contingentes has quae dicunt: Socrates morietur et: Socrates
non morietur et illas quae dicunt: Socrates cras morietur Socrates cras
non morietur Illae enim superiores omnino contingentes non sunt sed sunt
necessariae (morietur enim Socrates ex necessitate), hae vero quae tempus
definiunt nec ipsae in numerum contingentium recipiuntur, idcirco quod nobis
quidem cras moriturum esse Socratem incertum est, naturae autem incertum ƿ non
est atque ideo nec deo quoque incertum est, qui ipsam naturam optime novit sed
illae sunt proprie contingentes, quae neque in natura sunt neque in necessitate
sed aut in casu aut in libero arbitrio aut in possibilitate naturae: ex casu
quidem, ut cum egredior domo amicum videam non ad hoc egrediens, ex libero
arbitrio, ut quod possum et velle et non velle, an velim hoc antequam fiat
incertum est, ex possibilitate, quod cum fieri possit et non fieri possit et
antequam fiat, quod utroque modo potest, incertum sit. Ideoque Cras Socrates
disputaturus est in palaestra contingens est, quod hoc ex libero venit
arbitrio. Ergo in huiusmodi contingentibus si in futurum una semper vera est,
altera semper falsa et una definite vera, falsa altera definite et res verbis
congruent, omnia necesse est esse vel non esse et quidquid fit ex necessitate
fit et nihil neque possibile est esse, quod possibile sit non esse, neque
liberum erit arbitrium neque in rebus ullis casus erit in omnibus necessitate
dominante. In his namque id est in singularibus contradictionibus verum dicere
uterque non potest. Contradictoriae enim erant quae simul esse non possint. Sed
nec utraeque, negationes atque affirmationes, falsae esse in contradictoriis
possum. Illae enim erant contradictoriae quae simul non esse non poterant.
Quare unus verum dicturus est, unus falsum. Quod si nihil datur in huiusmodi
rebus id est contingentibus instabili eventus ordine et incerta veritatis ƿ et
falsitatis enuntiatione provenire, quidquid verum dicitur in affirmatione
definite, hoc definite necesse est, quidquid falsum dicitur in negatione, hoc
non esse necesse est. Omnia igitur ex necessitate aut erunt aut ex necessitate
non erunt. Nihil ergo nec casus nec liberum arbitrium nec possibilitas ulla in
rebus est, siquidem tenet cuncta necessitas. Aristoteles vero sumens istam
hypotheticam propositionem, si omne quod in futuro dicitur aut verum definite
aut falsum est definite, omnia ex necessitate fieri et nihil casu nihil iudicio
nihil possibilitate, ea convenienti ordine monstrat. Et posito unam veram,
alteram falsam definite esse omnia ex necessitate contingere ex consensu rerum
propositionumque demonstrat hoc modo: proponit enim hanc conditionem et hanc
veram esse ex rerum ipsarum necessitate confirmat. Est autem conditio: si omnis
affirmatio vel negatio in futurum ducta vera vel falsa est definite, et omne
quidquid fit ex necessitate fieri et nihil neque casu neque propria et libera
voluntate atque iudicio nec vero aliqua possibilitate, quae hic omnia
utrumlibet vocabulo nuncupavit. Ponit enim hanc conditionem dicens: NAM SI
OMNIS AFFIRMATIO VEL NEGATIO VERA VEL FALSA EST (subaudiendum est "definite"),
et OMNE NECESSE EST ESSE VEL NON ESSE. SI HIC QUIDEM DICAT FUTURUM ALIQUID,
ILLE VERO NON DICAT HOC IDEM IPSUM, MANIFESTUM ƿ EST, VERUM DICERE ALTERUM
IPSORUM, SI OMNIS AFFIRMATIO [uel negatio] VERA VEL FALSA EST. UTRAQUE ENIM NON
ERUNT SIMUL IN TALIBUS. Ergo sensus huiusmodi est: si omnis, inquit, affirmatio
vel negatio vera vel falsa est definite, et omne necesse est aut esse aut non
esse, quod vel affirmatio ponit vel negatio perimit. Nam si quilibet dixerit
esse aliquid et alius dixerit idem ipsum non esse, unus quidem affirmat, alter
negat sed in affirmatione et negatione, quae in contradictione ponuntur, una
semper vera est, altera falsa. Neque enim fieri potest ut utraeque sint verae.
Non enim nunc sermo est aut de subcontrarus aut de indefinitis. Namque
subcontrariae, id est particularis negatio et affirmatio particularis, et
indefinitae utraeque verae in eodem esse poterant, contradictoriae autem
minime. Neque enim fieri potest, ut hae quae vel in singularibus
contradictiones sunt vel in universalibus angulariter opponuntur simul umquam
verae sint. Hoc est enim quod ait UTRAQUE ENIM NON ERUNT SIMUL IN TALIBUS, id
est utraeque enuntiationes non erunt verae in enuntiationibus contradictoriis. Posita
ergo hac conditione: si omnis affirmatio definite vera vel falsa sit, omnia ex
necessitate evenire, hanc ipsam rerum ipsarum et propositionum consequentiam et
similitudinem monstrare contendit dicens: NAM SI VERUM EST DICERE, QUONIAM
ALBUM VEL NON ALBUM EST, NECESSE EST ESSE ALBUM VEL NON ALBUM, ET SI EST ALBUM
VEL NON ALBUM, VERUM EST VEL AFFIRMARE VEL NEGARE; ET ƿ SI NON EST, MENTITUR,
ET SI MENTITUR, NON EST. QUARE NECESSE EST AFFIRMATIONEM AUT NEGATIONEM VERAM
ESSE. Omnis, inquit, affirmatio omnisque negatio cum rebus ipsis vel vera vel
falsa est, huius autem rei exempla ex praesentibus sumit. Nam sicut se habent
secundum necessitatem in praesenti tempore enuntiationes, ita se habebunt etiam
in futuro. Speculemur igitur in praesenti quae sit rerum propositionumque
necessitas. Si qua enim propositio de qualibet re dicta vera est, illam rem
quam dixit esse necesse est. Si enim dixerit, quoniam nix alba est, et hoc
verum est, veritatem propositionis sequitur necessitas rei. Necesse est enim
esse nivem albam, si propositio quae de ea re praedicata est vera est. Quod si
dixerit quis non esse albam picem et haec vera est, manifestum est rem quoque
propositionis consequi veritatem. Amplius quoque et propositiones rerum
necessitates sequuntur. Si enim est aliqua res, verum est de ea dicere quoniam
est, et si non est aliqua res, verum est de ea dicere quoniam non est. Ita
secundum veritatem affirmationis et negationis necessitas rei substantiam
sequitur et rerum necessitas propositionum comitatur necessitatem.Atque hoc
quidem in veris. In falsis quoque idem est e contrario. Nam si falsa est
affirmatio, rem de qua loquitur non esse necesse est, ut si falsa est
affirmatio quae dicit picem esse albam, non esse albam picem necesse est.
Rursus si falsa est negatio quae dicit nivem non esse albam, esse albam nivem
necesse est. Rursus si res non est, affirmatio quoque de ea re necessarie falsa
est. Quod si rursus res non ƿ sit id quod potest dicere falsa negatio, sine
ulla dubitatione illa negatio falsa est et hoc esse necesse est, ut quoniam de
nive potest dicere falsa negatio, quoniam alba non est, hoc ipsum quod falsa
negatio dicit, id est albam non esse, non est. Nix enim non alba non est.Quare
rerum necessitati falsitas veritasque convertitur. Nam si est aliquid, vere de
eodem dicitur, quoniam est, et si vere dicitur, illam rem de qua vere aliquid
praedicatur esse necesse est; quod si non est id quod dicitur, falsa enuntiatio
est, et si enuntiationes falsae sunt, res non esse necesse est. Quod si haec
ita sunt, positum est autem omnem affirmationem et negationem veram esse
definite, quoniam propositionum veritatem vel falsitatem rerum necessitas
secundum esse vel non esse consequitur (esse quidem secundum veritatem, ut
dictum est, non esse secundum falsitatem): nihil fit casu neque libera
voluntate nec aliqua possibilitate. Haec enim quae utrumlibet vocamus talia
sunt, quae cum nondum sunt facta et fieri possunt et non fieri, si autem facta
sint, non fieri potuerunt, ut hodie me Vergilii librum legere, quod nondum
feci, potest quidem non fieri, potest etiam fieri, quod si fecero, potui non
facere. Haec igitur huiusmodi sunt quaecumque utrumlibet dicuntur. Utrumlibet
autem quid sit ipse planius monstrat dicens: utrumlibet enim nihil magis sic
vel non sic se habet aut habebit. Est enim utrumlibet quod vel ad esse vel ad
non esse aequaliter sese habeat, id est neque illud esse necesse sit ƿ neque
non esse necesse sit. Putaverunt autem quidam, quorum Stoici quoque sunt,
Aristotelem dicere in futuro contingentes nec veras esse nec falsas. Quod enim
dixit nihil se magis ad esse habere quam ad non esse, hoc putaverunt tamquam
nihil eas interesset falsas an veras putari. Neque veras enim neque falsas esse
arbitrati sunt. Sed falso. Non enim hoc Aristoteles dicit, quod utraeque nec
verae nec falsae sunt sed quod una quidem ipsarum quaelibet aut vera aut falsa
est, non tamen quemadmodum in praeteritis definite nec quemadmodum in
praesentibus sed enuntiativarum vocum duplicem quodammodo esse naturam, quarum
quaedam essent non modo in quibus verum et falsum inveniretur sed in quibus una
etiam esset definite vera, falsa altera definite, in aliis vero una quidem
vera, altera falsa sed indefinite et commutabiliter et hoc per suam naturam,
non ad nostram ignorantiam atque notitiam. Quocirca recte dictum est, si omnis
affirmatio vel negatio vera definite esset, nihil fieri neque esse vel a casu
vel a communi nomine utrumlibet nec esse aut non esse contingenter sed aut esse
definite aut non esse definite sed magis ex necessitate omnia. Hoc enim
consequitur eum qui dicit aut eum qui affirmat verum esse aut eum qui negat.
Quod si hoc verum esset, itidem cum veritate vel fieret vel cum falsitate non
fieret quod a vere falseue enuntiantibus dicebatur. Quod si hoc impossibile ƿ
est et sunt quaedam res quae necessitate non sint (videmus autem quasdam esse
casu, quasdam ex voluntate, quasdam ex propriae possibilitate naturae), frustra
putatur sicut in praeteritis, ita quoque in futuris enuntiationibus unam esse veram,
alteram falsam definite. Quare haec una fuit eius argumentatio. Aliam vero
quasi ipse sibi opponens aliquam quaestionem ingreditur validiore tractatu: AMPLIUS
SI EST ALBUM NUNC, VERUM ERAT DICERE PRIMO QUONIAM ERIT ALBUM, QUARE SEMPER
VERUM FUIT DICERE QUODLIBET EORUM QUAE FACTA SUNT, QUONIAM ERIT. QUOD SI SEMPER
VERUM EST DICERE QUONIAM EST VEL ERIT, NON POTEST HOC NON ESSE NECNON FUTURUM
ESSE. QUOD AUTEM NON POTEST NON FIERI, IMPOSSIBILE EST NON FIERI; QUOD AUTEM
IMPOSSIBILE EST NON FIERI, NECESSE EST FIERI. OMNIA ERGO QUAE FUTURA SUNT
NECESSE EST FIERI. NIHIL IGITUR UTRUMLIBET NEQUE A CASU ERIT; NAM SI A CASU,
NON EX NECESSITATE. Ad adstruendum non esse omnes enuntiationes veras definite
in futuro vel falsas ex eadem quidem argumentationis virtute et ex eodem
possibilitatis eventu, diversam tamen ingreditur actionis viam. Dudum enim ex
his quae nondum erant facta, si vere futura esse praedicerentur, in rebus
necessitatem solam esse posse collegit. Nunc autem ex his rebus quae facta sunt
argumentationem capit, si vere antequam fierent praedicerentur, necessitatis
nexu eventus rerum omnium contineri. Arbitrantur enim hi qui dicunt
contingentium quoque propositionum stabilem esse enuntiationis modum secundum
veritatem scilicet atque ƿ mendacium, quod omnia quaecumque facta sunt,
inquiunt, potuerunt praedici, quoniam fient. Hoc enim in natura quidem fuit
antea sed nobis hoc rei ipsius patefecit eventus. Quare si omnia quaecumque
evenerunt sunt et ea quae sunt futura esse praedici potuerunt, necesse est
omnia quae dicuntur aut definite vera esse aut definite falsa, quoniam
definitus eorum eventus secundum praesens tempus est. Quare in omnibus in
quibus aliquid evenit verum est dicere, quoniam eventurum est, et si nondum
adhuc factum est. Hoc autem illa res probat verum fuisse tunc dici, quoniam
evenit id quod praedici potuerat; quod si praedictum esset, res eventura definita
veritate praediceretur. Hoc Aristoteles sumens ad idem impossibile validissima
ratione perducit et praesentis temporis naturam cum futuri enuntiatione
coniungit. Ait enim simile esse de praesentibus enuntiare secundum veritatis
necessitatem et de futuris: nam si verum est dicere, quoniam est aliquid, esse
necesse est, et si verum est dicere, quoniam erit, futurum sine dubio esse
necesse est: omnia igitur ex necessitate futura sunt: ad idem scilicet
impossibile argumentationem trahens. Sumit autem huius impossibilitatis ordinem
ex his propositionibus quae faciliores quidem ad intellectum sunt, idem tamen
valent hoc modo: SI SEMPER, inquit, VERUM EST DICERE, QUONIAM EST VEL ERIT,
quidquid tunc verum fuit praedicere, illud NON POTEST NON ESSE NECNON FUTURUM
ESSE. Quemadmodum enim id quod in praesenti vere dicitur esse, hoc non potest
non esse, si vera de eo propositio ƿ fuit, quae dicebat esse, ita quoque in
futuro quae dicit aliquid futurum esse, illa si vera est, non potest non
futurum esse quod praedicit. Quod si non potest non fieri quod a vera
propositione praedicitur, impossibile est non fieri. Idem est enim dicere non
potest non fieri, quod dicere impossibile est non fieri. Quod autem impossibile
est non fieri, necesse est fieri. Impossibile enim idem necessitati valet
contrarie praedicatum, ut ipse post docuit. Nam quod impossibile est esse
necesse est non esse. Quod enim ut sit possibile non est, illud non esse
necesse est. Quod si hoc est, et contraria se eodem modo habebunt. Quod est
impossibile non esse, hoc esse necesse est. Sed dictum est ea quae vera
praedicuntur impossibile esse non esse, hoc autem est ex necessitate esse. Ea
igitur quae praedicuntur ex necessitate futura sunt. Nihil igitur utrumlibet
neque casu nec omnino secundum liberum arbitrium, quod utrumlibet significatio
totum clausit. Nam quod dicit utrumlibet et possibilitatem et casum et liberum
in significatione tenet arbitrium. Ergo nihil fit a casu. Nam si quaedam casu
fieri dicat, ille rursus in ea re perimit necessitatem. Quod enim casu est non
ex necessitate est. Nihil autem fit a casu, quoniam omnia ex necessitate
proveniunt, quaecumque enuntiatio vera praedixerit. Evenit autem huiusmodi
impossibilitas ex eo quod concessum est prius, omnia quaecumque facta sunt
definite vere potuisse praedici. Nam si ex necessitate contingit id quod
evenit, verum ƿ fuit dicere quoniam erit. Quod si ex necessitate non contingit
sed contingenter, non potius verum fuit dicere quoniam erit sed magis quoniam
contingit esse. Nam qui dicit erit, ille quandam necessitatem in ipsa praedicatione
ponit. Hoc inde intellegitur, quod si vere dicat futurum esse id quod
praedicitur non possibile sit non fieri, hoc autem ex necessitate sit fieri.
Ergo qui dicit, quoniam erit aliquid eorum quae contingenter eveniunt, in eo
quod futurum esse dicit id quod contingenter evenit fortasse mentitur; vel si
contigerit res illa quam praedicit, ille tamen mentitus est: non enim eventus
falsus est sed modus praedictionis. Namque ita oportuit dicere: Cras bellum
navale contingenter eveniet hoc est dicere: ita evenit, si evenerit, ut
potuerit non evenire. Qui ita dicit verum dicit, eventum enim contingenter
praedixit. Qui autem ita infit: Cras bellum erit navale quasi necesse
sit, ita pronuntiat. Quod si evenerit, non iam idcirco quia praedixit verum
dixerit, quoniam id quod contingenter eventurum erat necessarie futurum
praedixit. Non ergo in eventu est falsitas sed in praedictionis modo.
Quemadmodum enim si quis ambulante Socrate dicat: Socrates ex necessitate
ambulat ille mentitus est non in eo quod Socrates ambulat sed in eo quod
non ex necessitate ambulat, quod ille eum ex necessitate ambulare praedicavit,
ita quoque in hoc qui dicit quoniam erit aliquid , etiam hoc si fiat, ille
tamen ƿ falsus est, non in eo quod factum est sed in eo quod non ita factum
est, ut ille praedixit esse futurum. Quod si verum esset definite, ex
necessitate esset futurum. Igitur ex necessitate futurum esse praedixit,
quodcumque sine ullo alio modo eventurum pronuntiavit. Quare non in eventu rei
sed in praedicationis enuntiatione falsitas invenitur. Oportet enim in
contingentibus ita aliquid praedicere, si vera erit enuntiatio, ut dicat quidem
futurum esse aliquid sed ita, ut rursus relinquat esse possibile, ut futurum
non sit. Haec autem est contingentis natura contingenter in enuntiatione
praedicare. Quod si quis simpliciter id quod fortasse contingenter eveniet
futurum esse praedixerit, ille rem contingentem necessarie futuram praedicit.
Atque ideo etiam si evenerit id quod dicitur, tamen ille mentitus est in eo
quod hoc quidem contingenter evenit, ille autem ex necessitate futurum esse
praedixerit. Cum ergo sint quatuor enuntiationum veritatis et falsitatis modi,
de his scilicet propositionibus quae in futuro praedicuntur (aut quoniam et
erit et non erit id quod dicitur, id est ut et affirmatio et negatio vera sit,
aut quoniam nec erit necnon erit, id est ut et affirmatio et negatio falsae
sint, aut quoniam erit aut non erit, una tamen definite vera, altera falsa, aut
rursus quoniam erit aut non erit utrisque secundum veritatem et falsitatem
indefinitis et aequaliter ad veritatem mendaciumque vergentibus) docuit quidem
supra et esse et non esse fieri nou posse, cum dicit: UTRAQUE ENIM NON ERUNT
SIMUL IN TALIBUS. Docuit etiam aliquantisper aut ƿ esse aut non esse definite
in contingentibus et futuris propositionibus esse non posse. Nunc illud addit,
quod neque esse neque non esse, id est quod nec illud dici vere possit, posse
utrasque inveniri falsas, quae dicuntur in futuro propositiones. Quod si neque
utraeque verae sunt neque utraeque falsae neque una definite vera, falsa altera
definite, restat ut una quidem vera sit, altera falsa, non tamen definite sed
utrumlibet et instabili modo, ut hoc quidem aut hoc evenire necesse sit, ut
tamen una res quaelibet quasi necessarie et definite proveniat aut non
proveniat fieri non possit. Quemadmodum autem utrasque falsas non esse
demonstraret, hic inchoat: AT VERO NEC QUONIAM NEUTRUM VERUM EST CONTINGIT
DICERE, UT QUONIAM NEQUE ERIT NEQUE NON ERIT. PRIMUM ENIM CUM SIT AFFIRMATIO
FALSA, ERIT NEGATIO NON VERA ET HAEC CUM SIT FALSA, CONTINGIT AFFIRMATIONEM
ESSE NON VERAM. AD HAEC SI VERUM EST DICERE, QUONIAM ALBUM EST ET MAGNUM,
OPORTET UTRAQUE ESSE; SIN VERO ERIT CRAS, ESSE CRAS; SI AUTEM NEQUE ERIT NEQUE
NON ERIT CRAS, NON ERIT UTRUMLIBET, UT NAVALE BELLUM; OPORTEBIT ENIM NEQUE
FIERI NAVALE BELLUM NEQUE NON FIERI NAVALE BELLUM. Sensus argumentationis
huiusmodi est: nec illud, inquit, dici poterit, quod contingentium
propositionum neutra vera sit in futuro. Hoc autem nihil differt dicere quam si
quis dicat utrasque esse falsas. Hoc enim impossibile est. In contradictionibus
namque utraeque falsae inveniri non possunt. Hoc enim proprium ƿ
contradictoriarum est: ut proprietatem subcontrariarum refugiunt in eo quod
simul verae esse non possunt, ita quoque et contrariarum proprietatem vitant in
eo quod simul falsae non reperiuntur. Habent ergo propriam naturam, ut neque
falsae simul sint neque verae. Quare una ipsarum semper erit vera, semper
altera falsa. Impossibile est igitur, cum sit falsa negatio, non veram esse
affirmationem, et rursus cum sit falsa affirmatio, negationem esse non veram.
Igitur nec hoc est dicere, quod utraeque non verae sint. Quod per hoc dixit
quod ait: AT VERO NEC QUONIAM NEUTRUM VERUM EST CONTINGIT DICERE, id est non
nobis contingit dicere, hoc est impossibile est dicere, quoniam neutrum verum
est, scilicet quod affirmationibus negationibusue prop onit ur contingentibus
scilicet et futuris. Qui autem Aristotelen arbitrati sunt utrasque
propositiones in futuro falsas arbitrari, si haec quae nunc dicit
diligentissime perlegissent, numquam tantis raptarentur erroribus. Neque enim
idem est dicere neutra vera est quod dicere neutra vera est definite. Futurum
esse enim cras bellum navale et non futurum non dicitur quoniam utraeque omnino
falsae sunt sed quoniam neutra est vera aut quaelibet ipsarum definite falsa
sed haec quidem vera, illa falsa, non tamen una ipsarum definite sed quaelibet
illa contingenter. His autem ƿ adicit aliud quiddam dicens: si propositionum
veritas ex rerum substantia pendet, ut quidquid verum est in propositionibus
dicere hoc esse necesse sit, si verum est dicere, quoniam erit aliquid album,
veritatem sequitur rei necessarius eventus. Quod si dicat quis quamlibet illam
rem cras albam futuram, si hoc vere dixerit, cras ex necessitate alba futura
est. Sic igitur, si quis verum dicit neutram esse veram propositionum earum
quae in futuro dicuntur, necesse est id quod dicitur et significatur ab illis
propositionibus nec esse necnon esse. Fal sa enim et affirmatione et negatione
nec quod affirmatio dicit fieri potest nec quod negatio. Ergo ex necessitate
neutrum fit, quod vel affirmatio dicit vel negatio. Ergo si dicat affirmatio
cras bellum navale futurum, quoniam falsa affirmatio est, non erit cras bellum
navale. Rursus si idem neget negatio dicens non erit cras bellum navale,
quoniam haec quoque falsa est, erit cras bellum navale. Quare nec erit bellum
navale, quia affirmatio falsa est, necnon erit bellum navale, quia negatio. Sed
hanc ineptiam nec animus sibi ipse fingere potest. Quis enim umquam dixerit rem
aliquam ex necessitate nec esse nec non esse? Quod ille scilicet dicit, qui
dicit utrasque propositiones in futuro falsas exsistere. QUAE ERGO CONTINGUNT
INCONVENIENTIA HAEC SUNT ET HUIUSMODI ALIA, SI OMNIS AFFIRMATIONIS ET
NEGATIONIS VEL IN HIS QUAE IN UNIVERSALIBUS ƿ DICUNTUR UNIVERSALITER VEL IN HIS
QUAE SUNT SINGULARIA NECESSE EST OPPOSITARUM HANC ESSE VERAM, ILLAM VERO
FALSAM, NIHIL AUTEM UTRUMLIBET ESSE IN HIS QUAE FIUNT SED OMNIA ESSE VEL FIERI
EX NECESSITATE. QUARE NON OPORTEBIT NEQUE CONSILIARI NEQUE NEGOTIARI, QUONIAM
SI HOC FACIMUS, ERIT HOC, SI VERO HOC, NON ERIT. NIHIL ENIM PROHIBET IN
MILLENSIMUM ANNUM HUNC QUIDEM DICERE HOC FUTURUM ESSE, HUNC VERO NON DICERE.
QUARE EX NECESSITATE ERIT QUODLIBET EORUM VERUM ERAT DICERE TUNC. Omnia in
futuro vel vera vel falsa esse definite in propositionibus arbitrantes
impossibilitas ista consequitur: nihil enim neque ex libero voluntatis arbitrio
neque ex aliqua possibilitate, neque ex casu quidquam fieri potest, si omnia
necessitati subiecta sunt. Quamquam quidam non dubitaverint dicere omnia ex
necessitate et quibusdam artibus conati sunt id quod in nobis est cum rerum
necessitate coniungere. Dicunt enim quidam, quorum sunt Stoici, ut omnia
quaecumque fiunt fati necessitate proveniant, et omnia quao fatalis agit ratio
sine dubio necessitate contingere. Sed illa esse sola in nobis et ex voluntate
nostra, quaecumque per voluntatem nostram et per nos ipsos vis fati complet ac
perficit. Neque enim, inquiunt, voluntas nostra in nobis est sed idem volumus
idemque nolumus, quidquid fati necessitas imperavit, ut voluntas quoque nostra
ex fato pendere ƿ videatur. Ita, quoniam per voluntatem nostram, quaedam ex
nobis fiunt et ea quae fiunt in nobis fiunt quoniamque voluntas ipsa ex
necessitate fati est, etiam quae nos voluntate nostra facimus, quod necessitas
imperavit ea, ipsa impulsi facimus necessitate. Quare hoc modo significationem
liberi arbitrii permutantes necessitatem et id quod in nobis est coninugere
impossibiliter et copulare contendunt. Illud enim in nobis est liberum
arbitrium, quod sit omni necessitate uacuum et ingenuum et suae potestatis,
quorumdamque nos domini quodammodo sumus vel faciendi vel non faciendi. Quod si
voluntatem quoque nostram fati nobis necessitas imperet, in nobis voluntas ipsa
non erit sed in fato, nec erit liberum arbitrium sed potius seruiens
necessitati. Unde fit ut, qui omnes actus eventnum necessitate constringunt,
dicant per hoc poplitem quoque nos non flectere, nisi fatalis necessitas
iusserit, caput quoque non scalpere, quare nec lauare, quare nec agere aliquid.
His etiam adiciam vel aliquid feliciter vel aliquid infeliciter facere vel
pati. Unde fit ut neque casum neque liberum arbitrium nec possibile in rebus
ullum esse contendant, quamuis liberum destruere metuentes arbitrium aliam ei
fingant significationem, per quam nihilominus libera hominis voluntas
euertitur. Aristotelica vero auctoritas ita haec in rebus posita et constituta
esse confirmat, ut non exponat nunc, quid sit casus quidue possibile quidue in
nobis, nec ea esse in rebus ƿ probet atque demonstret sed in tantum apud illum
haec in rebus esse manifestum est, ut opinionem, qua quis arbitratur
enuntiationes in futuro omnes esse veras, per hoc impossibilem esse dicat, quod
casum et possibilitatem liberumque euertat arbitrium. Haec enim ita constituta
in rebus putat, ut non de his ulla opus sit demonstratione sed impossibilis
ratio iudicetur, quaecumque vel possibile vel casum vel id quod in nobis est
conatur euertere. Et casum quidem quemadmodum definita in propositionibus
futuris veritas destruat supra monstravit. Nunc autem quemadmodum eadem ipsa
veritas definita futurarum et contingentium propositionum tollat liberi
arbitrii facultatem maxima vi argumentationis exsequitur dicens: huiusmodi
cuncta contingere impossibilia, si quis unam enuntiationis partem definite veram
vel falsam esse confingat. Sed nos secuti Porphyrium, cum huius disputationis
expositionem coepimus, id quod prius dixit IN SINGULARIBUS ET FUTURIS ob hoc
dixisse praediximus, quod facilior sit intellectus disputationis, si haec prius
in singularibus perspicerentur. De quibus singularibus diligentissime
praelocutus nunc de universalibus universaliter praedicatis et quae in his
fiunt contradictiones loquitur. Ita enim dicit: SI OMNIS AFFIRMATIONIS ET
NEGATIONIS VEL IN HIS QUAE IN UNIVERSALIBUS DICUNTUR UNIVERSALITER VEL IN HIS
QUAE SUNT SINGULARIA NECESSE EST OPPOSITARUM HANC ESSE VERAM, ILLAM VERO
FALSAM. Alexander autem in singularibus et futuris dixisse eum arbitratur,
tamquam si diceret in his futuris ƿ quae in generatione et corruptione sunt.
Sunt enim quaedam futura quae in generatione et corruptione non sunt, ut quod
de sole vel de luna vel de caeteris caelestibus pronuntiatur. Haec vero, quae
sunt in rebus his quarum est et nasci et corrumpi natura, unam semper non
necesse est veram esse, alteram falsam. Sed neutram ego improbo expositionem,
utraeque enim veracissima ratione firmantur. Omnis autem sensus talis est, quo
necessitatem solam in rebus imperare destruit Aristoteles: omne quod natura est
non frustra est; consiliari autem homines naturaliter habent; quod si
necessitas in rebus sola dominabitur, sine causa est consiliatio; sed
consiliatio non frustra est, natura enim est: non igitur potest in rebus cuncta
necessitas. Ordo autem se sit habet: QUAE ERGO, inquit, CONTINGUNT
INCONVENIENTIA HAEC SUNT ET HUIUSMODI ALIA, scilicet quoniam qui est in rebus
casus euertitur, alia vero quoniam possibilitas et liberi arbitrii voluntas
amittitur. Et haec quomodo contingunt ipse secutus est dicens: SI OMNIS
AFFIRMATIONIS ET NEGATIONIS VEL IN HIS QUAE IN UNIVERSALIBUS DICUNTUR
UNIVERSALITER VEL IN HIS QUAE SUNT SINGULARIA NECESSE EST OPPOSITARUM HANC ESSE
VERAM, ILLAM VERO FALSAM, NIHIL AUTEM UTRUMLIBET ESSE IN HIS QUAE FIUNT SED
OMNIA ESSE VEL FIERI EX NECESSITATE. Tunc enim inconvenientia illa contingunt,
si omnis affirmatio et negatio definite vera vel falsa est sive in his
contradictionibus quae in universalibus angulariter fiunt sive ƿ in
singularibus. Tunc enim nihil est utrumlibet sed ex necessitate omnia, quoniam
veritatem et falsitatem propositionum rerum eventus ex necessitate consequitur.
Quare (ut ipse ait) non oportebit neque consiliari neque negotiari, quoniam si
hoc facimus, erit hoc, si vero hoc, non erit. Euertitur enim consiliatio, si
frustra est, frustra autem eam esse dicit, quisquis in rebus solam ponit fati
necessitatem. Cur enim quisque consilium habeat, si nihil ex eo quod
consiliatur efficiet, cum administret cuncta necessitas? Quare non oportebit
consiliari vel, si quis consiliatur, negotiari non debet. Negotiari autem est
actu aliquid et negotio agere, non lucrum sed aliquam causam vel actum. Nihil
enim ipse per actum suum consiliumque expediet, nisi fati necessitas inbet. Docuit
autem quid esset consiliatio per hoc quod ait: QUONIAM SI HOC FACIMUS, ERIT
HOC, SI HOC, NON ERIT. Ita enim semper fit consiliatio, ut si sit Scipio, ita
consiliabitur: si in Africam exercitum ducam, cladem Hannibalis ab Italia
removebo: sin vero non ducam, non eripietur Italia. Hoc est enim dicere: si hoc
facio, ut si in Africam exercitum ducam, erit hoc, id est eripietur Italia: sin
vero hoc, id est si hic mansero, non erit hoc, non eripietur Italia. Et in
aliis omnibus rebus eodem modo. Simul autem monstravit in consiliis non esse
necessitatem. Si enim hoc, inquit, faciam, erit hoc, et si hoc, non erit. Quod
si necessitas in rebus esset, sive hoc quis faceret sive non faceret, quod
necesse esset eveniret. Quare quod consilii ratione fit non fit violentia
necessitatis. Adiunxit ƿ autem ei quod est consiliari NEQUE NEGOTIARI et est
ordo hoc modo: QUARE NON OPORTEBIT NEQUE CONSILIARI, QUONIAM SI HOC FACIMUS,
ERIT HOC, SI VERO HOC, NON ERIT (NIHIL ENIM PROHIBET IN MILLEN SI MUM ANNUM
HUNC QUIDEM DICERE HOC FUTURUM ESSE, HUNC VERO NON DICERE. QUARE EX NECESSITATE
ERIT QUODLIBET EORUM VERUM ERAT DICERE TUNC) NEQUE NEGOTIARI id est actum
incipere atque negotium gerere. Prior enim est consiliatio, posterius negotium
sed negotium post consiliationem posuit et cuncta quae ad consiliationis
naturam addi oportebat post negotiationis interpositionem subdidit. Est autem
hoc modo: si omnia, inquit, necessitas agit, non oportet consiliari, quoniam si
hoc facimus proveniet nobis hoc, si vero hoc facimus, non proveniet. Nihil enim
prohibet frustra unum dicere, alterum negare dicentem: si hoc facimus, erit hoc
aut non erit. Quod enim eventurum est fiet, sive ille per consilium coniectet
hoc posse fieri, si quid aliud fecerit, sive ille neget hoc posse fieri, si hoc
quod dixit faciat. Ex necessitate enim futurum est quidquid unus ipsorum verum
dixerit. Quod si consiliari omnino non oportet, nec negotiari oportebit id est
nullum incipere negotium. Sive enim quis incipiat sive non incipiat, quod ex
necessitate est sine ulla dubitatione proveniet. Quare nihil alter homo altero
distabit homine. Eo enim meliores homines ƿ iudicamus, quod potiores sunt in
consilio. Sed ubi consiliatio frustra est cuncta necessitate faciente, homines
quoque inter se nihil differunt. Ipsa enim consiliatio nil differt utrum bona
an mala sit, cum proventus necessitas in fati administratione consistat. Quare
si boni consilii homines laude digni sunt, mali consilii vituperatione, non
aliter hoc erit iuste, nisi malus actus malumque consilium et e contra bonum in
nostra sit potestate et non in fato. Cum enim nulla ex necessitate
constringitur eventus rei, tunc et liberum voluntatis arbitrium, ut non sit
fatali seruiens necessitati. Ergo neque qui in hoc mundo simplices rerum
ordines posuerunt recipiendi sunt et hi qui in permixta hac mundana mole non
permixtas quoque actuum causas accipiunt repudiandi. Nam neque qui casu omnia
evenire dicunt recte arbitrantur neque qui omnia necessitatis violentia fingunt
sana opinione tenentur neque omnia ex libero arbitrio esse manifestum est sed
horum omnium et causae mixtae et eventus. Sunt enim quaedam ex casu, sunt
aliqua ex necessitate, quaedam etiam videmus libero teneri iudicio. Et actuum
quidem nostrorum voluntas in nobis est. Nostra enim voluntas domina quodammodo
est nostrorum actuum et totius vitae rationis sed non ƿ eodem modo eventus
quoque in nostra est potestate. Pro alia namque re aliquid ex libero arbitrio
facientibus ex isdem veniens causis casus interstrepit. Ut [cum] scrobem
deponens quis, ut infodiat vitem, si thesaurum inveniat, scrobem quidem
deponere ex libero venit arbitrio, invenire thesaurum solus attulit casus, eam
tamen causam habens casus, quam voluntas attulit. Nisi enim foderet scrobem,
thesaurus non esset inventus. Quidam autem eventus nostris voluntatibus suppetit,
quosdam impedit quaedam violenta necessitas. Prandere enim vel legere et alia
huiusmodi sicut ex nostra voluntate sunt, ita quoque eorum saepe ex nostra
voluntate pendet eventus. Quod si nunc imperare Persis velit Romanus, arbitrium
quidem voluntatis in ipso est sed hunc eventum durior necessitas retinet et ad
perfectionem uetat adduci. Itaque omnium rerum et casus et voluntas et
necessitas dominatur nec una harum res in omnibus ponenda est sed trium mixta
potentia. Unde fit ut peccantium consideretur magis animus potius quam eventus
et puniatur animus non perfectio, idcirco quod voluntas quidem nobis libera est
sed aliquotiens perfectionis ordo retinetur. Quod si omnia vel casu vel
necessitate fierent, nec laus digna bene facientibus nec ultio delinquentibus
nec leges ullae essent iustae, quae aut bonis praemia aut malis restituerent
poenas. Venio nunc ad illud, quod multis quaeritur modis, an divinatio maneat,
si non omnia in rebus ex necessitate contingunt. Nam quod in vera praedictione
est, ƿ idem est in scientia, et sicut cum quis verum praedicit quod vere
praedicitur esse necesse est, ita quod quis futurum novit illud futurum esse
necesse est. Sed divinatio non omnia ut ex necessitate futura pronuntiat atque
idcirco frequenter ita divinatur, quod facillime in ueterum libris agnoscitur:
hoc quidem eventurum est sed si hoc fit non eveniet, quasi intercidi possit et
alio modo evenire. Quod si ita est, necessitate non evenit. Utrum autem, si
omnia futura sciat deus, omnia esse necesse est, ita quaeramus. Si quis dicat
dei scientiam de futuris eventuum subsequi necessitatem, is profecto
conversurus est, si omnia necessitate non contingunt, omnia deum scire non
posse. Nam si scientiam dei sequitur eventuum necessitas, si eueutuum
necessitas non sit, divina scientia perimitur. Et quis tam impia ratione animo
torqueatur, ut haec de deo dicere audeat? Sed fortasse quis dicat, quoniam
evenire non potest, ut deus omnia futura non noverit, hinc evenire ut omnia ex
necessitate sint, quoniam deo notitiam rerum futurarum tollere nefas est. Sed
si quis hoc dicat, illi videndum est, quod deum dum omnia scire conatur
efficere omnia nescire contendit. Binarium enim numerum esse imparem si quis se
scire proponat, non ille noverit sed potius nescit. Ita quod non est potentiae
nosse se id ƿ arbitrari nosse potius impotentiae est. Quisquis ergo dicit deum
cuncta nosse et ob hoc cuncta ex necessitate esse futura, is dicit deum ex
necessitate eventura credere, quaecumque ex necessitate non eveniunt. Nam si
omnia ex necessitate eventura novit deus, in notione sua fallitur. Non enim
omnia ex necessitate eveniunt sed aliqua contingenter. Ergo si quae
contingenter eventura sunt ex necessitate eventura noverit, in propria
providentia falsus est. Novit enim futura deus non ut ex necessitate evenientia
sed ut contingenter, ita ut etiam aliud posse fieri non ignoret, quid tamen
fiat ex ipsorum hominum et actuum ratione persciscat. Quare si quis omnia ex
necessitate fieri dicat, deo quoque benivolentiam subripiat necesse est. Nihil
enim illius benignitas parit, quandoquidem cuncta necessitas administrat, ut
ipsum dei benefacere ex necessitate quodammodo sit et non ex ipsius voluntate.
Nam si ex ipsius voluntate quaedam fiunt, ut ipse nulla necessitate ciaudatur,
non omnia ex necessitate contingunt. Quis igitur tam impie sapiens deum quoque
necessitate constringat? Quis omnia ex necessitate fieri dicat, ista quoque vis
impossibilitatis eveniet? Quare ponendum in rebus est casu quaedam posse et
voluntate effici et necessitate constringi et ratio, quae utrumuis horum subruit,
impossibilis iudicanda est. Non igitur immerito Aristoteles ad impossibilem
rationem perducit dicens et possibilitatem et casum et liberum arbitrium
deperire, quod fieri nequit, si omnium futurarum ƿ enuntiationum una semper
vera est definite, falsa semper altera definite. Harum enim veritatem et
falsitatem necessitas consequitur, quae et casum de rebus et liberum subiudicat
arbitrium. Unde nunc quoque idem repetens dicit: nihil impedire, utrum aliquis
ante mille annos dicat aliquid futurum esse an alius neget. Non enim secundum
dicere vel negare cuncta facienda sunt vel non facienda sed si necesse est
dicentem vel negantem res quoque affirmatas vel negatas subsequi, [etiam si
illi non dicant] quae illis dicentibus evenire necesse erat, etiam non
dicentibus evenire necesse est. Dicit autem hoc modo: AT VERO NEC HOC DIFFERT,
SI ALIQUI DIXERUNT CONTRADICTIONEM VEL NON DIXERUNT; MANIFESTUM EST ENIM, QUOD
SIC SE HABENT RES, ET SI HIC QUIDEM AFFIRMAVERIT, ILLE VERO NEGAVERIT; NON ENIM
PROPTER NEGARE VEL AFFIRMARE ERIT VEL NON ERIT NEC IN MILLENSIMUM ANNUM MAGIS
QUAM IN QUANTOLIBET TEMPORE. QUARE SI IN OMNI TEMPORE SIC SE HABEBAT, UT UNUM
verE DICERETUR, NECESSE ESSET HOC FIERI ET UNUMQUODQUE EORUM QUAE FIUNT SIC SE
HABERET, UT EX NECESSITATE FIERET. QUANDO ENIM VERE DICIT QUIS, QUONIAM ERIT,
NON POTEST NON FIERI ET QUOD FACTUM EST VERUM ERAT DICERE SEMPER, QUONIAM ERIT.
Eventus necessariarum rerum Aristoteles non ex praedicentium veritate sed ex
ipsarum rerum natura considerans inquit: licet necesse sit, quisquis de re
aliqua vera praedixerit, rem quam ante praenuntiaverit evenire, non tamen
idcirco rerum necessitas ex praedictionis veritate pendet sed divinandi veritas
ex rerum potius necessitate perpenditur. Non enim idcirco esse necesse est,
quoniam verum aliquid praedictum est sed quoniam necessario erat futurum,
idcirco de ea re potuit aliquid vere praedici. Quod si ita est, eveniendi rei
vel non eveniendi non est causa is qui praedicit futuram esse vel negat. Non
enim affirmationem et negationem esse necesse est sed idcirco ea esse necesse
est quae futura sunt, quoniam in natura propria quandam habent necessitatem, in
quam si quis incurrerit, verum est quod praedicit. Ergo si quaecumque nunc
facta sunt verum de his fuisset dicere quoniam erunt, sive ille dixisset sive
non dixisset, haec quae nunc facta sunt erant ex necessitate futura. Non enim
propter dicentem vel negantem in rebus necessitas est sed propter rerum
necessitatem veritas in praenuntiatione vel falsitas invenitur. Quare si etiam
ea quae nunc facta sunt vere potuissent praedici quoniam erunt et his ita
positis rem necesse esset evenire, sive illi praedicerent sive non
praedicerent, necesse est omne quod fit ex necessitate es se futurum et nihil
omnino utrumlibet ƿ in rebus est. Namque si nihil necessitatem rerum adivuat
divinatio et nihil interest, utrum quis praedicat futurum esse aliquid an neget
an nullus omnino aliquid nec in affirmatione nec in negatione praedicat,
manifestum est quoniam nec de eo ulla distantia est, sive quis ante quamlibet
multum tempus aliquid eventurum vere esse praedixerit sive ante quamlibet
paucos dies vel horas vel momenta. Nihil enim interest: sive enim quis ante
mille annos praediceret, quod ex necessitate esset futurum, sive ante annum vel
mensem vel diem vel horam vel momentum, de necessitate rei eventurae nihil
moveret. Quod enim nihil interesset utrum praediceretur an non praediceretur,
nihil quoque interest an iuxta praedicatur an longius. Quod si haec ita sunt et
omnia quaecumque evenerunt futura fuisse necesse est, totum liberum arbitrium
perit, totus casus absumitur, rerum possibilitas praeter necessitatem omnis
excluditur. Simul autem Aristoteles praenuntiationem eventumque coniungens
rerum necessitatem ex ipsa propositionum veritate confirmat dicens: si haec ita
sunt, ut in omni tempore sic se haberet unumquodque quod factum est, ut hoc
ipsum vere praediceretur, NECESSE ESSET HOC FIERI, id est necesse esset quod
praedictum vere est evenire. Unumquodque enim eorum quae fiunt et verepraedicuntur
sic se habet, ut ex necessitate fiat. Hoc autem cur fiat haec ratio est: quod
enim vere quis dicit, fieri necesse est. Illa enim veritas ex rerum ƿ
necessitate procreatur. Quod si etiam id quod factum est veraciter
praenuntiaretur futurum, nulla esset dubitatio omnia ex necessitate provenire.
Quod si hoc, inquit, est impossibile (videmus enim quasdam res ex principio
liberi arbitrii et ex nostrorum actuum fonte descendere), quid dubitamus
frivolam rationem omnium necessitatis excludere nec dilectum humanae vitae
interpositione necessitatis absumere? Quae enim erit ulla discretio inter
homines, si liberi arbitrii iudicium perit? Cur postremum leges conditae, cur
publice iura responsa sunt? Cur instituta moresque, publici et privati actus
constitutionibus principum et iudiciorum nexibus continentur, si certum est
nihil humanis licere propositis? Frustra enim cuncta sunt, si liberum arbitrium
non est. Leges enim et caetera ad continendos animos hominum conditas scimus.
Quod si se ipsi animi non regunt et eos aliqua quaedam violentia necessitatis
impellit, dublum non est quin uacuae istae leges sint, quae nihil sponte
facientibus proponuntur. Sed haec quam sint impossibilia ipse Aristoteles
probat, cuius recta sententia neque casum neque necessitatem neque
possibilitatem in utraque parte naturae neque liberum tollit arbitrium sed
cuncta permiscens rebus pluribus mundum compositum non arbitratur simplici vel
casu vel necessitate vel liberae voluntatis iudicio contineri. QUOD SI HAEC NON
SUNT POSSIBILIA: VIDEMUS ENIM ESSE PRINCIPIUM FUTURORUM ET AB EO QUOD CONSILIAMUR
ATQUE AGIMUS ALIQUID. Impossibilia, inquit, ista sunt ut omnia ex necessitate
proveniant. Sumus enim quorundam nos ipsi quoque principia et animus noster
ratione formatus actionesque nostrae ea ratione directae quarundam rerum
principium tenent. Sic enim id quod in nobis est habere videmur: nullo extra
impediente vel cogente ad quod nobis videtur ratione iudicante prosilimus. Nec
omnia necessitatibus subripienda sunt. Omnium namque animalium genus in eo quod
animalia sunt subiectum est aliud naturae, aliud caelestibus siderum cursibus,
aliud rationi quoque mentis et animi cogitationi. Arbores namque et animalia
irrationabilia illae quidem tantum naturae subiectae sunt, pecudes vero etiam
caelestium decretis. Homines autem et naturae et sideribus et propriae
voluntati subiecti sunt. Multa enim natura dominante vel facimus vel patimur,
ut mortem vel huiusmodi habitudinem corporis. Multa secum rerum ipsarum
necessitas trahit, ut ea quae cum facere velimus, non tamen facere valeamus.
Multa autem dat liberum voluntatis arbitrium, quae nobis volentibus fiunt [ut
fierent si velimus]. Unde fit ut natura quae motus ƿ est principium et liberi
arbitrii facultate animi ratione participet. Anima vero velut inligata
corporibus, quibus natura dominatur, imaginationibus et cupiditatibus et
iracundiae ardoribus caeterisque, quae afferunt corpora, ex ipsa cui inligata
est natura participat. Cuncti autem divinae providentiae subiecti ex illa
quoque divinorum voluntate pendemus. Itaque nec caelestium necessitas tota
subruitur nec casum disputatio haec de rebus eliminat et liberum firmat
arbitrium. Sed haec maiora sunt quam ut nunc digne pertractari queant. Sumus
igitur nos quoque rerum principia et ex nostris consiliis atque actibus in
rebus plura consistunt. Quod si ea quae per hanc rationem auferuntur perspicua
sunt, quod vero ponitur id est affirmationem et negationem omnem in futuro
veram esse non aeque perspicuum est, cur dubitamus mendacem subterfugere
rationis viam et tenere ea quae cum vera sunt tum manifesta sunt repudiatis
his, quae nec veritate ulla firma sunt nec perspicuitate clarescunt? ET QUONIAM
SUPRA IAM DIXERAT: QUARE NON OPORTEBIT NEQUE CONSILIARI NEQUE NEGOTIARI, nunc
hoc reddidit ad id quod ait CONSILIARI DICENS ESSE PRINCIPIUM FUTURORUM ET AB
EO QUOD CONSILIAMUR; ad id quod ait NEQUE NEGOTIARI reddidit id quod subiecit
ATQUE AGIMUS. Quare tanta brevitate oratio constricta est, ut in ea teneatur rationis
ordinisque necessitas. ET QUONIAM EST OMNINO IN HIS QUAE NON SEMPER ACTU SUNT
ESSE POSSIBILE ET NON, IN ƿ QUIBUS UTRUMQUE CONTINGIT ET ESSE ET NON ESSE,
QUARE ET FIERI ET NON FIERI. ET MULTA NOBIS MANIFESTA SUNT SIC SE HABENTIA, UT
QUONIAM HANC UESTEM POSSIBILE EST INCIDI ET NON INCIDETUR SED PRIUS EXTERETUR.
SIMILITER AUTEM ET NON INCIDI POSSIBILE EST. NON ENIM ESSET EAM PRIUS EXTERI,
NISI ESSET POSSIBILE NON INCIDI. QUARE ET IN ALIIS FACTURIS, QUAECUMQUE
SECUNDUM POTENTIAM DICUNTUR HUIUSMODI: MANIFESTUM EST, QUONIAM NON OMNIA EX
NECESSITATE VEL SUNT VEL FIUNT SED ALIA QUIDEM UTRUMLIBET ET NON MAGIS VEL
AFFIRMATIO VEL NEGATIO, ALIA VERO MAGIS QUIDEM IN PLURIBUS ALTERUM SED
CONTINGIT FIERI ET ALTERUM, ALTERUM VERO MINIME. Continuus quidem sensus est ex
superioribus hoc modo: supra enim ait quod si haec non sunt possibilia id est
ut omnia necessitas administret: videmus enim a nobis quoddam esse principium
futurorum et a nostris actibus atque consiliis: his illud addidit: quoniamque
sunt aliqua quae possibilia quidem sunt esse cum non sint et non esse cum sint.
Haec etiam simul auferuntur, si necessitas in omnibus dominetur. Et sensus
quidem cum superioribus ita coniunctus est, quid autem habeat argumentationis
tota sententia, hoc modo perspiciendum est: possibile esse dicitur quod in
utramque partem facile naturae suae ratione vertatur, ut et cum non sit
possibile sit ƿ esse nec cum sit ut non sit res ulla prohibeat. Ita ergo et
quod possibile dicimus a necessitate seiungimus. Aliter enim dicitur possibile
me esse ambulare cum sedeam, aliter solem nunc esse in sagittario et post
paucos dies in aquarium transgredi. Ita enim possibile est ut etiam necesse
sit. Possibile autem dicere solemus, quod et cum non sit esse possit et cum sit
non esse iterum possit. Si quis ergo omnia necessitati subiecerit, ille naturam
possibilitatis intercipit. Tres sunt ergo sententiae de possibilitate. Philo
enim dicit possibile esse, quod natura propria enuntiationis suscipiat
veritatem, ut cum dico me hodie esse Theocriti Bucolica relecturum. Hoc si nil
extra prohibeat, quantum in se est, potest veraciter praedicari. Eodem autem
modo idem ipse Philo necessarium esse definit, quod cum verum sit, quantum in
se est, numquam possit susceptivum esse mendacii. Non necessarium autem idem
ipse determinat, quod quantum in se est possit suscipere falsitatem.
Impossibile vero, quod secundum propriam naturam numquam possit suscipere
veritatem. Idem tamen ipse contingens et possibile unum esse confirmat.
Diodorus possibile esse determinat, quod aut est aut erit; impossibile, quod
cum falsum sit non erit verum; necessarium, quod cum verum sit non erit falsum;
non necessarium, quod aut iam est aut erit falsum. Stoici vero possibile quidem
posuerunt, quod susceptibile esset verae praedicationis nihil his
prohibentibus, quae cum extra sint cum ipso tamen fieri contingunt. ƿ
Impossibile autem, quod nullam umquam suscipiat veritatem aliis extra eventum
ipsius prohibentibus. Necessarium autem, quod cum verum sit falsam praedicationem
nulla ratione suscipiat. Sed si omnia ex necessitate fiunt, in Diodori sententiam
non rectam sine ulla dubitatione veniendum est. Ille enim arbitratus est, si
quis in mari moreretur, eum in terra mortem non potuisse suscipere. Quod neque
Philo neque Stoici dicunt. Sed quamquam ista non dicant, tamen si unam partem
contradictionis eventu metiuntur idem Diodoro sentire coguntur. Nam si,
quisquis in mari mortuus est, illum necesse fuit in mari necari, impossibile
eum fuit mortem in terra suscipere. Quod est perfalsum. Atque haec omnia
impossibilia subire coguntur, quicumque cum definite alteram contradictionis
partem in futuro veram esse contendunt, solam necessitatem in rebus esse
dicunt. Neque enim, si quis naufragio periit in pelago, idcirco si numquam
navigasset immortalis in terra futurus fuisset. At ergo non ex eventu rerum sed
ex natura eventus ipsos suscipientium propositionum contradictiones indicandae
sunt. Si enim mihi omnia nunc suppeditent ut Athenas eam, etiamsi non uadam,
posse me tamen ire manifestum est; et cum vero potuisse non ire, id quoque apud
eos qui eventus ex rerum natura recta ratione diiudicant indubitatum est. ƿ Non
ergo id est possibile ut sit necessarium sed quamquam quod necessarium est
possibile sit; est tamen alia quaedam extrinsecus possibilitatis natura, quae
et ab impossibili et a necessitate seiuncta sit. Aristoteles enim hanc habet
opinionem de his quae semper esse necesse est. Ea enim putat nullam habere ad
contraria cognationem: ut nix quoniam semper est frigida numquam calori
coniuncta est. Ignis quoque numquam frigori cognatus est, idcirco quod semper
in frigoris contrarietate versatur id est in calore. Omnia ergo quaecumque sunt
necessaria nullam ad contraria earum qualitatum, quas ipsa retinent, habent
cognationem. Quod si quam cognationem haberet ignis ad frigus, frustra esset
illa cognatio numquam igne in frigus qualitatem vertente. Sed novimus nihil
proprium natum frustra naturam solere perficere. Ergo illa sint posita
necessaria quaecumque ad contraria nullam habent cognationem. Quaecumque autem
habent illa sunt non necessaria sed quoniam ad utramque partem contrarietatis
naturali quadam cognatione videntur esse coniuncta, idcirco in utraque parte
eorum eventus possibilis est: ut lignum hoc potest quidem secari sed nihilo
tamen minus habet ad contraria cognationem, potest enim non secari, et aqua
potest quidem calescere sed nihil eam prohibet frigori quoque esse coniunctam.
Et universaliter dicere ƿ est: quaecumque neque semper sunt neque semper non
sunt sed aliquotiens sunt, aliquotiens non sunt, ea per hoc ipsum quod sunt et
non sunt habent aliquam ad contraria cognationem. Haec autem impossibilium et
necessariorum media sunt. Impossibile enim numquam esse potest, necessarium
numquam non esse: inter haec propria quorundam natura est, quae horum
utrorumque sit media, quae et esse scilicet possit et non esse. Ergo hoc nunc
dicit: videmus, inquit, IN HIS QUAE NON SEMPER ACTU SUNT (illa autem non semper
actu sunt, quae ad utraque contraria habent cognationem: ignis semper actu
calidus est, aqua vero non semper) quocirca videmus IN HIS QUAE NON SEMPER ACTU
SUNT esse quaedam possibilia et non, id est ut et sint et non sint. Quod in his
evenit IN QUIBUS UTRUMQUE CONTINGIT ID EST ET ESSE ET NON ESSE, ut aquam et
esse calidam et non esse calidam, fieri quoque calidam et non fieri. Multaque
nobis perspicua sunt ita sese habentia, ut in utraque parte eventus sine ullo
alicuius rei impedimento vertatur, ut uestem quam possibile est quidem secari
sed fortasse ita contingit, ut non ante ferro dividatur, quam eam exterat
uetustas. Et hoc fieri potest, ut quaelibet uestis non ferro potius minutatim
eat quam usu ipso exteratur. Similiter autem non solum eam secari possibile
est. Non enim esset eam prius exteri quam secari, nisi prius possibile esset
non secari. Cum enim ƿ exteritur, non secatur. Hoc autem in quibus eveniat
universaliter monstrat. Evenit hoc enim, inquit, in facturis. Facturae autem
sunt, in quibuscumque generatio est atque corruptio. Sive enim quid natura fiat
sive arte, in his a faciendo facturam dixit. In his ergo facturis alia quidem
potestate sunt, alia actu: ut aqua calida quidem est possibilitate, potest enim
fieri calida, frigida vero actu est, est enim frigida. Hoc autem actu et
potestate ex materia venit. Nam cum sit materia contrarietatis susceptrix et
ipsa in se utriusque contrarietatis habeat cognationem, si ipsa per se
cogitetur, nihil eorum habet quae in se suscipit et ipsa quidem nihil actu est,
omnia tamen potestate. Suscipiens autem contraria quamquam unam habeat
contrarietatem, habet tamen et alteram simul sed non actu, ut in eadem aqua.
Huius enim materia et caloris susceptrix est et frigoris sed cum utrumlibet
horum susceperit vel calorem vel frigus, est quidem si ita contigit, calida,
est etiam simul frigida sed non eodem modo. Nam fortasse actu calida est, frigida
potestate. Ergo quod potestate est in rebus ex materia venit. Alioquin divinis
corporibus nihil omnino est potestate sed omne actu: ut soli numquam est lumen
potestate, cui quidem nulla obscuritas, vel toto caelo nulla quies. Ita sese
ergo habent ex materia ut omnia ipsa essent potestate, nihil autem actu,
arbitratu ƿ naturae, quae in ipsa materia singulos pro ratione distribuit motus
et singulas qualitatum proprietates singulis materiae partibus ponit, ut alias
quidem natura ipsa necessarias ordinarit, ita ut quam diu res illa esset eius
in ipsa proprietas permaneret, ut igni calorem. Nam quamdiu ignis est, tamdiu
ignem calidum esse necesse est. Aliis vero tales qualitates apposuit, quibus
carere possint. Et illa quidem necessaria qualitas informat uniuscuiusque
substantiam. Illa enim eius qualitas cum ipsa materia ex natura coniuncta est.
Istae vero aliae qualitates extra sunt, quae et admitti possunt et non admitti.
Atque hinc est generatio et corruptio. Ex natura igitur et ex materia ista in
rebus possibilitas venit. Qua in re casus quoque aliquando subrepit, quae est
indeterminata causa et sine ulla ratione cadens. Neque enim natura est quae
frustra nil efficit nec arbitrium liberum quod in iudicio et ratione consistit
sed extra est casus, qui propter aliam rem quibusdam factis ipse subitus et
improvisus exoritur. Ex hac autem possibilitate etiam illa liberi arbitrii
ratio venit. Si enim non esset fieri aliquid possibile sed omnia aut ex
necessitate essent aut ex necessitate non essent, liberum arbitrium non
maneret. Recte igitur nec omnia casu ut Epicurus nec necessitate omnia ut ƿ
Stoicus nec rursus omnia libero arbitrio fieri proposuit sed cuncta permiscens
in permixto mundo permixtas quoque rerum causae esse proposuit, ut aliae quidem
ex necessitate, aliae vero casu vel libero arbitrio vel postremo possibilitate
contingerent. Quorum omnium unum nomen est utrumlibet, vel in casu vel in
voluntate vel in possibilitate. Sed horum divisionem facit. Nam eorum quae sunt
utrumlibet alia sunt quae aequaliter se ad affirmationem et negatio. Nem
habent, ut est lecturum me esse hodie Vergilium et non lecturum: utroque enim
modo utrumque est. Hoc est enim quod ait ET NON MAGIS VEL AFFIRMATIO VEL
NEGATIO. Aequaliter enim et possum legere Vergilium nunc et possum non legere. Alia
vero sunt quae non se aequaliter habeant sed quamquam in una re frequentius
eveniat, non tamen prohibitum est in altera provenire, ut in eo quod est
hominem in senecta canescere. In pluribus quidem hoc contingit sed CONTINGIT
FIERI ET ALTERUM, id est ut non canescat, alterum vero minime, id est ut
canescat. Ita igitur et ex possibilitate et ex casu et ex libero arbitrio
contradictionem in una parte de futuro definite non esse veram vel falsam
firmissima et validissima argumentatione constituit. His autem adicit hoc: IGITUR
ESSE QUOD EST, QUANDO EST, ET NON ESSE QUOD NON EST, QUANDO NON EST, NECESSE
EST; SED NON QUOD EST OMNE NECESSE EST ESSE NEC QUOD NON EST NECESSE EST NON
ESSE. NON ENIM IDEM EST OMNE QUOD EST ESSE NECESSARIO, QUANDO EST, ET SIMPLICITER
ESSE EX NECESSITATE. Duplex modus necessitatis ostenditur: unus qui cum
alicuius accidentis necessitate proponitur, alter qui simplici praedicatione
profertur. Et simplici quidem praedicatione profertur, cum dicimus solem moveri
necesse est. Non enim solum quia nunc movetur sed quia numquam non movebitur,
idcirco in solis motu necessitas venit. Altera vero quae cum conditione dicitur
talis est: ut cum dicimus Socratem sedere necesse est cum sedet, et non sedere
necesse est cum non sedet. Nam cum idem eodem tempore sedere et non sedere non
possit, quicumque sedet non potest non sedere, tunc cum sedet: igitur sedere
necesse est. Ergo quando quis sedet tunc cum sedet eum sedere necesse est.
Fieri enim non potest ut cum sedet non sedeat. Rursus quando quis non sedet,
tunc cum non sedet, eum non sedere necesse est. Non enim potest idem non sedere
et sedere. Et potest ista esse cum conditione necessitas, ut cum sedet aliquis,
tunc cum sedet, ex necessitate sedeat, et cum non sedet, tunc cum non sedet, ex
necessitate non sedeat. Sed ista cum conditione quae proponitur necessitas non
illam simplicem secum trahit (non enim quicumque sedet simpliciter eum sedere
necesse est sed cum adiectione ea quae est tunc cum sedet), sicut solem dicimus
non necesse esse tunc moveri, cum movetur, nec hoc addimus, ut solem moveri
necesse sit cum movetur sed tantum simpliciter dicimus solem moveri necesse
est. Et haec necessitas simplex de sole dicta veritatem in oratione perficiet.
At vero illa quae cum conditione dicitur, ut cum dicimus Socratem sedere
necesse est, tunc cum sedet, id ƿ quod proponimus tunc cum sedet et hanc
conditionem temporis si a propositione dividamus, de tota propositione veritas
perit. Non enim possumus dicere quoniam Socrates ex necessitate sedet. Potest
enim et non sedere. Habet enim quandam convenientiam et cognationem potestas
Socratis sicut ad sedendum sic etiam ad non sedendum. Ergo id quod dicimus ex
necessitate Socraten sedere, tunc cum sedet, ad accidens respicientes
proponimus. Nam quoniam accidit Socrati sedere et eo tempore quo accidit ei non
accidisse non potest (sic enim fiet ut eidem eadem res et accidat et non
accidat uno eodemque tempore, quod impossibile est), idcirco accidens eius
inspicientes dicimus necesse esse Socraten sedere sed non simpliciter sed tunc
cum sedet. Et sicut Aethiopem dicere simpliciter esse candidum falsum est,
verum tamen in aliquo esse candidum (in oculis enim illi vel in dentibus candor
est), ita quoque falsum dicere Socraten ex necessitate sedere simpliciter,
verum autem est hanc necessitatem in aliquo quodam tempore, non simpliciter
praedicare, ut dicamus tunc cum sedet. Quemadmodum enim in sole dicimus,
quoniam solem moveri necesse est, simpliciter, si ita dicamus Socraten sedere
necesse est, falsum est. Sin vero marmoreum Socraten dicamus, quoniam Socraten
marmoreum sedere necesse est, si fortasse sedens formatus sit, verum est et
simpliciter de tali Socrate necessitas poterit praedicari. De ipso autem
Socrate simpliciter ƿ talis necessitas non dicitur. Neque enim fieri potest, ut
Socrates ex necessitate sedeat, nisi forte cum sedet. Tunc enim cum sedet,
quoniam sedet et non potest non sedere, ex necessitate sedet. Alioquin non
simpliciter ex necessitate sedet sed contingenter, potest enim surgere. Quod autem
ex necessitate simpliciter est, illam permutare non potest necessitatem: ut
quoniam simpliciter solem moveri necesse est, sol stare nulla ratione potest. Hoc
igitur dicit Aristoteles: omne quod est, quando est, et omne quod non est,
quando non est, esse cum conditione et non esse necesse est sed non sine
conditione aut esse aut non esse simpliciter. Haec enim illis solis
necessitatibus attributa sunt quaecumque nullius potentiae aut cognationis ad
opposita sunt, ut sol ad quietem vel ignis ad frigus. Neque enim idem est,
inquit Aristoteles, ex necessitate esse aliquid, quando est, in conditione vel
non esse, quando non est, et simpliciter dicere omne ex necessitate esse vel
non esse. Illud enim conditio verum fecit, in hoc simplicitatis natura effecit
veritatem. SIMILITER AUTEM, inquit, ET IN EO QUOD NON EST. Etiam in eo quod non
est idem est: non omne quod non est non esse necesse est sed tunc cum non est
tunc non esse necesse est, et hoc in conditione rursus, non simpliciter. Duabus
igitur his necessitatibus demonstratis, una conditionali, altera simplici, nunc
ad contradictionem rursus de futuro contingentemque reuertitur. ET IN
CONTRADICTIONE EADEM RATIO. ESSE QUIDEM VEL NON ESSE OMNE NECESSE EST ET
FUTURUM ESSE VEL NON; NON TAMEN DIVIDENTEM DICERE ALTERUM NECESSARIO. DICO
AUTEM NECESSE EST QUIDEM FUTURUM ESSE BELLUM NAVALE CRAS VEL NON ESSE FUTURUM
SED NON FUTURUM ESSE CRAS BELLUM NAVALE NECESSE EST VEL NON FUTURUM ESSE,
FUTURUM AUTEM ESSE VEL NON ESSE NECESSE EST. QUARE QUONIAM SIMILITER ORATIONES
VERAE SUNT QUEMADMODUM ET RES, MANIFESTUM EST QUONIAM QUAECUMQUE SIC SE HABENT,
UT UTRUMLIBET SINT ET CONTRARIA IPSORUM CONTINGANT NECESSE EST SIMILITER SE
HABERE ET CONTRADICTIONEM. QUOD CONTINGIT IN HIS, QUAE NON SEMPER SUNT ET NON
SEMPER NON SUNT. Planissime quam sententiam haberet de contingentibus
propositionibus et futuris exposuit dicens: in his totam quidem contradictionem
dictam unam quamlibet partem habere veram alteram falsam sed non ut aliquis
dividat atque respondeat hanc quidem ex necessitate veram esse, illam vero ex
necessitate alteram falsam: ut in eo quod dicimus: Sol occidit Sol hodie
non occidit facillime in his aliquis dividens dicit, quoniam solem hodie
occidere ex necessitate verum est, non occidere ex necessitate falsum. Ita sese
enim habet divinorum corporum ratio et natura, ut in his ƿ nulla cognatio sit
ad opposita, atque ideo vel quod sunt ex necessitate sunt vel quod non sunt ex
necessitate non sunt. Ea vero quae in generatione et corruptione sunt non ita
sunt. Habent enim hoc ipso, quod et gignuntur et corrumpuntur, ad opposita
cognationem atque ideo in his non est unam partem contradictionis assumere et
eam necessario esse praedicare et rursus aliam necessario non esse proponere
quamuis totius contradictionis una quaelibet pars vera sit, altera falsa sed
incognite et indefinite, et non nobis, verum natura ipsa harum rerum quae
proponuntur dubitabilis, ut in ea propositione quae est: Socrates hodie
lecturus est Socrates hodie lecturus non est Totius quidem
contradictionis una vera est, una falsa (aut enim lecturus est aut non
lecturus) et hoc confuse in tota oratione perspectum sed nullus potest dividere
et respondere, quoniam vera est lecturum eum esse vel certe quoniam vera est
non eum esse lecturum. Hoc autem non quod audientes de futuro nesciamus sed
quod eadem res et esse possit et non esse. Alioquin si ex nostra inscientia hoc
eveniret et non ex ipsarum rerum variabili et indefinito proventu, illa rursus
impossibilitas contingeret, ut omnia necessitas administraret. Non enim propter
scientiam nostram quod ex necessitate est eventurum est sed etiam si nos
nesciamus, erit tamen alicuius rei eventus constitutus et indubitatus: illam
rem futuram esse necesse est. Ergo quoniam hoc fieri non potest et ƿ sunt
quaedam quae non ex necessitate proveniant sed contingenter, in his quamquam
totius contradictionis in qualibet eius parte veritas inveniatur aut falsitas,
non tamen ut aliquis dividat et dicat hanc quidem veram esse, illam vero
falsam. Quod huiusmodi monstravit exemplo: cras enim bellum navale fieri aut
non fieri necesse est, non tamen ex necessitate fiet cras aut ex necessitate
cras non fiet, ut possit aliquis dividere et praedicare dicens cras fiet, ut
hoc vere dicat et ita ex definito contingat, vel rursus cras non fiet, et hoc eodem
modo proveniat: hoc fieri non potest sed tantum indefinite quaecumque una pars
contradictionis vera est, altera falsa sed quae evenerit. Eventus autem ipsorum
indiscretus est: et illud enim et illud poterit evenire. Hoc autem idcirco est
quoniam non est ex antiquioribus quibusdam causis pendens rerum eventus, ut
quaedam quodammodo necessitatis catena sit sed potius haec ex nostro arbitrio
et libera voluntate sunt, in quibus est nulla necessitas. Quod si, inquit,
itidem ORATIONES VERAE SUNT QUEMADMODUM ET RES: hoc sumpsit a Platone, qui
dixit similiter se habere orationes rebus et cognatas quodammodo esse in ipsa
significatione, si sint res impermutabiles et ratione stabili permanentes
oratio quoque de his vera esset et necessaria, sin vero esset res quae
varietate naturae numquam perpetuo permaneret in orationibus quoque fixa
veritas non esset et nulla per huiusmodi orationes demonstratio proveniret. Hoc
igitur sumens Aristoteles ut optime dictum sic ait: quoniam, inquit, orationes
similiter sese habent quemadmodum res, manifestum est quoniam quaecumque res
ita sunt, ut utrumlibet sint et contraria ipsorum contingere possint, necesse
est ita contradictionem se habere, quae de illis natura instabilibus atque
indefinitis rebus est, ut si res sint dubitabiles et indefinito variabilique
proventu contradictio quoque quae de his rebus fit variabili indefinitoque
proventu sit. Quae autem essent huiusmodi res, quarum eventus varius
indefinitusque constaret, planissime demonstravit dicens: QUOD CONTINGIT IN
HIS, QUAE NON SEMPER SUNT ET NON SEMPER NON SUNT. Ea enim sunt, in quibus
contingit utrumlibet, quae neque semper sunt (possunt enim corrumpi) neque
semper non sunt (possunt enim generari et fieri). Haec enim sunt quae habent ad
opposita cognationem, sicut in ipsa propria substantia rerum ipsarum eventus
docet. Nam esse et non esse oppositum est. Quod autem non fuit et generatur et
fit ex eo quod non fuit est. Habuit igitur in hoc ad esse et non esse id est ad
opposita cognationem. Sin vero idem ipsum quod est corrumpatur, ex eo quod fuit
non erit. Habebit igitur rursus ad opposita cognationem. Quare et sicut harum
quae sunt in generatione et corruptione rerum proventus indefinitus est, ita
quoque et contradictionum partes, quamquam in tota contradictione una vera sit,
altera falsa. Indefinitum ƿ enim et indiscretum est, quae una harum vera sit,
quae altera falsa. HORUM ENIM NECESSE EST QUIDEM ALTERAM PARTEM CONTRADICTIONIS
VERAM ESSE VEL FALSAM, NON TAMEN HOC AUT ILLUD SED UTRUMLIBET ET MAGIS QUIDEM
VERAM ALTERAM, NON TAMEN IAM VERAM VEL FALSAM. QUARE MANIFESTUM EST, QUONIAM
NON EST NECESSE OMNIS AFFIRMATIONIS VEL NEGATIONIS OPPOSITARUM HANC QUIDEM
VERAM, ILLAM VERO FALSAM ESSE. Docuit supra nos in his quae utrumlibet sunt
rebus contradictionis unam partem non esse definite veram, falsam vero alteram
definite: nunc a frequentiori et a rariori argumentum trahit. Supra namque
monstravit esse quasdam res quae frequentius quidem contingent, non tamen
interclusum sit, ut et opposita aliquando contingent. Contingit enim ut rarius
infrequentiusque contingat. Ergo si in his quaecumque in pluribus eveniunt non
necesse est unam veram esse, alteram falsam (idcirco quod quicumque dixerit
hominem in senecta canescere et hoc ex necessitate esse protulerit mentietur,
potest enim et non canescere): si in his ergo non est definite una vera, altera
falsa, in quibus una res frequentius evenit, rarius altera, multo minus in his
in quibus oppositorum eventus aequalis est. Et verum est quidem dicere, quoniam
hoc contingit frequentius, non tamen omnino quoniam ƿ contingit, idcirco quod,
licet rarius, tamen contingit oppositum. Quod si neque in his quae in pluribus
praedicantur una definite vera est, altera falsa et multo minus in his quorum
aequaliter indiscretus eventus est, manifestum est in futuris et contingentibus
propositionibus non esse unam veram, alteram falsam. Hoc enim in principio ut
monstraret validissima argumentatione contendit. NEQUE ENIM QUEMADMODUM IN HIS
QUAE SUNT, SIC SE HABET ETIAM IN HIS QUAE NON SUNT, POSSIBILIBUS TAMEN ESSE AUT
NON ESSE SED QUEMADMODUM DICTUM EST. Ad divisionem temporum in principio factam
totam reuocat quaestionem. Ait enim prius propositiones eas quae fierent aut in
praesenti aut in praeterito aut in futuro praedicari. Et eas quidem quae de
praeterito vel praesenti dicerentur definitam veritatem vel falsitatem habere,
sive in sempiternis et divinis dicerentur rebus sive in nascentibus atque
morientibus, in quibus utrumlibet contingeret, ut haberent ad opposita
cognationem. In futuris vero, si de divinis quidem rebus aliquis et in
mutabilibus loqueretur, eodem modo unam veram definite, alteram falsam esse
definite. Non enim habere huiusmodi naturas ad opposita cognationem. In his
autem quae in generatione et corruptione essent de futuro praedicatis vel affirmative
vel negative non eundem esse modum veritatis definitae sed totius quidem
contradictionis unam partem veram esse, alteram falsam, definite autem unam
veram, definite alteram falsam minime. ƿ Nunc autem non utraque tempora posuit,
praesens scilicet et praeteritum sed tantum praesens. Dixit enim: NEQUE ENIM
QUEMADMODUM IN HIS QUAE SUNT, id est in his quae praesentia sunt. Quod vero ait
IN HIS QUAE NON SUNT, POSSIBILIBUS TAMEN ESSE, de futuris loquitur, quae cum
non sint tamen esse possunt. Non enim sic se habet in praesenti prasdicata
propositio, quemadmodum in futuro, in his scilicet quae utrumlibet sunt et in
generatione et in corruptione consistunt. In illis enim id est praeteritis et
praesentibus definite una vera est, altera falsa: in his id est futuris et
contingentibus veritas et falsitas propositionum nulla definitione
constringitur. Sed quoniam de futuris propositionibus Aristotelicam sententiam
quantum facultas fuit diligenter expressimus, prolixitatem voluminis
terminemus. Est quidem libri huius -- "De interpretatione" apud
Latinos, apud Graecos vero *Peri hermeneias* inscribitur -- obscura orationis
series obscurissimis adiecta sententiis atque ideo non hunc magnis expedissem ƿ
voluminibus, nisi etiam nihil labori concedens quam pote planissime quod in
prima editione altitudinis et subtilitatis omiseram secunda commentatione
complorem. Sed danda est prolixitati venia et operis longitudo libri
obscuritate pensanda est. Sunt tamen gradus apud nos satisfacientes lectorum et
diligentiae et fastidio cupientium facillime magna cognoscere. Huius enim libri
post has geminas commentationes quoddam breuarium facimus, ita ut in quibusdam
et fere in omnibus Aristotelis ipsius verbis utamur, tantum quod ille brevitate
dixit obscure nos aliquibas additis dilucidiorem seriem adiectione faciamus, ut
quasi inter textus brevitatem commentationisque diffusionem medius ingrediatur
stilus diffuse dicta colligens et angustissime scripta diffundens. Atque haec
posterius. Nunc autem quoniam ab Aristotele supra monstratum est in futuro
contingentium propositionum veritatem et falsitatem non stabili neque definita
ratione esse divisam et quidquid supra latissima disputatio complexa est, nunc
haec eius intentio est, ut categoricarum propositionum numerum tradat, quaecumque
cum finito vel infinito nomine simpliciter fiunt. Primo enim volumine dictum
est nomen esse ut 'homo', infinitum vero nomen ut 'non homo'. Praedicativae
autem et categoricae propositiones sunt quae duobus tantum simplicibus terminis
constant: hae ƿ sive cum finito nomine, ut est: Homo ambulat sive cum
nomine infinito, ut est: Non homo ambulat Harum igitur propositionum
categoricarum atque simplicium tradere numerum contendit, quaecumque fiunt
adiectione nominis infiniti. Sed quoniam propositiones omnes aut secundum
qualitatem differunt aut secundum quantitatem (secundum qualitatem, quod haec
quidem affirmativa est, illa vero negativa, secundum quantitatem vero, quod
haec quidem plura complectitur, illa vero pauca): secundum quam differentiam
hae propositiones quae dicunt homo ambulat et rursus non homo ambulat a se
differunt? Secundum qualitatem an secundum quantitatem? Nam quod dico: Homo
ambulat qualitatem quandam substantiae id est hominem ambulare designat
et rem definitam atque substantiam unamque speciem ambulabilem esse pronuntiat,
quod autem dico: Non homo ambulat nominem quidem rem definitam tollo,
innumerabilia vero significo. Quare illa quidem quae dicit: Homo ambulat
secundum qualitatem, quae vero: Non homo ambulat videbitur secundum quantitatem
potius discrepare. An certe illud magis est verius: [ut et] quod dico: Homo
ambulat 'homo' simplex nomen quasi affirmationi est proximum, quod vero
dico: Non homo ambulat 'non homo' infinitum nomen negationis videtur esse
consimile? Sed affirmatio et negatio secundum qualitatem differunt, haec autem
affirmationi sunt negationique similia: qualitate igitur potius quam ulla
discrepant quantitate. An magis illud est verius, quod quemadmodum ƿ se habet
propositio quae dicit Socrates ambulat ad eam quae dicit guidam homo ambulat,
ita sese habet homo ambulat ad eam quae dicit non homo ambulat? Propositio
namque quae est: Quidam homo ambulat si plures ambulent, necesse est ut
vera sit, si autem plures ambulent, ut: Socrates ambulet non est necesse.
Possunt enim plures ambulare et Socrates non ambulare sed cum plures ambulant,
quidam homo ambulat. Hoc autem ideo evenit, quia quod dicimus: Quidam homo
ambulat particularitatem iungimus universalitati id est homini et, si qui
sub illa universalitate sunt id est sub homine ambulante, eam quae dicit:
Quidam homo ambulat veram esse necesse est. At vero cum dicitur: Socrates
ambulat quoniam Socrates circa unius cuiusdam proprietatem est, nisi ipse
Socrates ambulaverit, quamquam omnes homines ambulent, non est verum dicere
Socrates ambulat. Sicut ergo: Quidam homo ambulat indefinita Socrates
ambulat propria ac definita: sic etiam in eo quod est homo et non homo.
Qui dicit: Homo ambulat dicit quoniam quoddam animal ambulat et hoc
nomine et qualitate determinat dicens "Homo ambulat". Qui vero dicit:
Non homo ambulat non quidem omnia subruit sed hominem tantum, caetera
vero animalia ambulabilia esse pronuntiat. Ergo sive equus sive bos sive leo
ambulat, verum est "Non homo ambulat" sed non est verum "Homo
ambulat", si non ipse homo ambulat. Quare ƿ quemadmodum se habet
"Quidam homo ambulat" ad "Socrates ambulat", quod illic, si
plures homines ambularent, verum erat "Quidam homo ambulat", non
etiam "Socrates ambulat", nisi ipse Socrates ambularet: ita quoque in
eo quod est "Homo ambulat" et "Non homo ambulat" dici
potest. Nam si plura quae sunt non homines ambulent, verum est dicere quoniam
non homo ambulat, non autem verum est dicere quoniam homo ambulat, nisi ipse
homo ambulet. Secundum definitionem potius et proprietstem videntur discrepare
quam aliquam totam quantitatem vel partem vel rursus aliquam qualitatem. Nam,
sicut posterius demonstrabitur, ea quae dicit non homo ambulat affirmatio
potius quam negatio est. Atque haec hactenus praedixisse sufficiat. QUONIAM
AUTEM EST DE ALIQUO AFFIRMATIO SIGNIFICANS ALIQUID, HOC AUTEM EST VEL NOMEN VEL
INNOMINE, UNUM AUTEM OPORTET ESSE ET DE UNO HOC QUOD EST IN AFFIRMATIONE (NOMEN
AUTEM DICTUM EST ET INNOMINE PRIUS; NON HOMO ENIM NOMEN QUIDEM NON DICO SED
INFINITUM NOMEN; UNUM ENIM QUODAMMODO SIGNIFICAT INFINITUM, QUEMADMODUM ET NON
CURRIT NON VERBUM SED INFINITUM VERBUM), ERIT OMNIS AFFIRMATIO VEL EX NOMINE ET
VERBO VEL EX INFINITO NOMINE ET VERBO. PRAETER VERBUM AUTEM NULLA AFFIRMATIO
VEL NEGATIO. EST ENIM VEL ERIT VEL FUIT VEL FIT, VEL QUAECUMQUE ALIA ƿ
HUIUSMODI, VERBA EX HIS SUNT QUAE SUNT POSITA; CONSIGNIFICANT ENIM TEMPUS.
QUARE PRIMA AFFIRMATIO ET NEGATIO EST HOMO, NON EST HOMO, DEINDE EST NON HOMO,
NON EST NON HOMO; RURSUS EST OMNIS HOMO, NON EST OMNIS HOMO, EST OMNIS NON
HOMO, NON EST OMNIS NON HOMO. In secundo (ut arbitror) libro praediximus omnem
enuntiationem simplicem id est praedicativam ex subiecto et praedicato
consistere, quorum semper praedicatio aut verbum esset aut quod idem posset,
tamquam si verbi dictio poneretur: ut cum dicimus: Homo ambulat verbum
ponitur; cum vero dicimus: Homo rationalis subaudiatur hic verbum 'est',
ut totus intellectus sit "Homo rationabilis est". Quocirca necesse
est aut verbum semper esse praedicatum aut quod sit verbo consimile idemque in
enuntiationibus possit. Quod vero subiectum esset, aut omnino nomen esse aut
quod vice nominis fungeretur. Quocirca illud maxime colligendum est omne in
categorica propositione subiectum nomen esse, omne vero praedicatum verbum. Sed
quoniam, cum de nomine loqueretur, aliud quoddam nomen introduxit, quod
simpliciter quidem et per se nomen non esset, infinitum tamen nomen vocaretur,
id quod cum negativa particula profertur, omnis autem propositio ex nominis
subiectione consistit, est autem categorica propositio, quae aliquid de aliquo
praedicat vel negat, et de quo praedicat quidem nomen est quoniamque in nomine
infinitum etiam ƿ nomen dicitur, necesse est semper categoricam propositionem
aut nomen habere subiectum aut illud quod dicitur infinitum. Infinitum vero
nomen est quod ipse nunc INNOMINE vocat. Omnis ergo propositio praedicativa in
duas dividitur species: aut ex infinito nomine subiectum est aut ex simplici
nomine. Ex infinito quidem, cum dico: Non homo ambulat ex finito autem et
simplici, ut: Homo ambulat Huius autem quae ex finito et simplici est
species sunt duae: quae aut universale nomen subicit, ut "Homo
ambulat", aut singulare, ut "Socrates ambulat". Quare ita fit
divisio: omnium enuntiationum simplicium, quae ex duobus terminis constant,
aliae sunt ex infinito nomine subiecto, aliae vero ex finito et simplici. Earum
quae simplex habent subiectum aliae sunt quae universale simplex subiciunt,
aliae quae singulare. Supra vero perdocuit quod sint differentiae propositionum
simplex nomen in subiecto ponentium: quod aliae sint universales, aliae
particulares, aliae indefinitae. Et secundum quantitatem quidem hoc modo
differunt, secundum qualitatem vero, quod aliae affirmativae sint, aliae
negativae. Idem quoque in his propositionibus quae ex infinito nomine subiecto
enuntiantur. Aliae namque harum indefinitae sunt, aliae definitae. Definitarum
aliae sunt universales, aliae particulares. Hic quoque secundum quantitatem nec
minus secundum qualitatem eaedem infinitorum quoque nominum propositionibus
differentiae sunt. Dicimus enim alias esse affirmativas, alias negativas.
Subiecta vero descriptio docet, quae sint affirmativae simplices, ƿ quae sint
negativae, et rursus quae sint affirmativae ex infinito nomine et quae
negativae easque omnes in propriis determinationibus adiunximus nec minus etiam
indefinitas in utraque specie propositionum posuimus singulare habentibus
subiectum simplicibus propositionibus reiectis. Sint enim indefinitae simplices
hae: Homo ambulat Homo non ambulatcontra has vero divisae secundum
infinitum nomen hae: Non homo ambulat Non homo non ambulat Universales ex
simplici subiecto nomine sint hae: Omnis homo ambulat Nullus homo ambulat
contra has divisse ex infinito nomine universales: Omnis non homo ambulat Nullus
non homo ambulat Rursus particulares ex finito nomine subiecto sint:
Quidam homo ambulat Quidam homo non ambulat rursus contra has divisae ex
infinito nomine subiecto hae: Quidam non homo ambulat Quidam non homo non
ambulat Hoc autem subiecta descriptione declaratur: Indefinitae ex
simplici nomine subiecto: Homo ambulat Homo non ambulat Indefinitae ex infinito
nomine subiecto: Non homo ambulat Non homo non ambulat Universales ex simplici
nomine subiecto: Omnis homo ambulat Nullus homo ambulat Universales ex infinito
nomine subiecto: Omnis non homo ambulat Nullus non homo ambulat Particulares ex
simplici nomine subiecto: Quidam homo ambulat Quidam homo non ambulat
ƿParticulares ex infinito nomine subiecto: Quidam non homo ambulat Quidam non
homo non ambulat Haec ergo partiens et de propositionibus ex duobus terminis
constitutis faciens propositionem colligit omnis ex subiecto nomine
propositiones et eas tantum ad divisionem sumit, quae ex infinito nomine fiunt,
faciens huiusmodi divisionem principalem, ut sit: propositionum aliae sunt ex
finito nomine, aliae ex infinito. Oportuerat quidem volentem cuncta partiri ad
differentias propositionum non solum infinita sumere nomina sed etiam verba.
Sed quoniam noverat nomen quidem infinitum conservare propositionem quam invenisset,
ut si in affirmativa diceretur affirmativam servaret enuntiationem, ut est: Non
homo ambulat si in negativa negativam, ut est: Non homo non ambulat
verba vero quae sunt infinita iuncta in propositione non affirmationem sed
perficere negationem, idcirco de his reticuit, quod hae magis quae ex verbo
infinito sunt ad unam qualitatem pertinent propositionis id est ad negativam.
Semper enim fit ex infinito verbo negatio. Haec igitur colligens ait: QUONIAM
AUTEM EST DE ALIQUO SUBIECTO AFFIRMATIO SIGNIFICANS ALIQUID id est praedicans,
hoc est quoniam omnis propositio ex subiecto et praedicato. Quod autem
subiectum EST VEL NOMEN VEL INNOMINATUM. ƿInnominatum autem est quod propositum
subruit nomen, ut est 'non homo'. Nomen enim quod est 'homo' differt nominis
infiniti privatione quod est 'non homo' atque ideo et innominatum vocavit. Qualis
autem debeat esse propositio de qua tractat ostendit dicens: UNUM AUTEM OPORTET
ESSE ET DE UNO HOC QUOD EST IN AFFIRMATIONE, id est ex duobus terminis
propositionem oportere consistere. Commemorat quoque quid sit innominatum se
supra dixisse, quoniam quod diceremus 'non homo' nomen quidem Aristoteles non
diceret sed quod nomen simpliciter non vocaret hoc addito infinito nomen
diceret infinitum, idcirco quoniam unum quidem significat sed infinitum. 'Non
homo' enim quod significationem eius quod dicimus homo tollit unum est et unam
per se significationem subripiens, multa sunt quae intellegentium sensibus
relinquantur. Commemorat etiam quoniam 'non currit' verbum superius infinitum
vocavit et non simpliciter verbum. QUONIAM ergo aliquid de aliquo affirmatio
est, hoc autem quod subiectum est aut nomen esse oportet aut innominatum id est
infinitum nomen, duplex propositionis species invenitur. Omnis enim affirmatio
vel ex nomine est et verbo vel ex infinito nomine et verbo. Eodem quoque modo
et negatio. Neque enim reperietur ulla umquam affirmatio, cui negatio inveniri
non possit. Quod si duplex species affirmationum, duplex quoque species est
negationum. Illud ƿ quoque commemorat quod supra iam dixit. Nam licet ex nomine
et verbo et rursus ex eo, quod non est nomen sed infinitum, nomine et verbo sit
affirmatio et negatio praedicativa id est categorica: ut autem praeter verbum
sit ulla affirmatio aut negatio aut praeter id quod idem significet verbo vel
in subauditione vel aliquo alio modo fieri non potest. Ponit quoque verba quae
paene in omnibus propositionibus aut sub ipsa cadunt aut quae idem valeant. EST
ENIM, inquit, VEL ERIT VEL FUIT , VEL QUAECUMQUE ALIA consignificant tempus,
verba sunt, sicut ex his doceri possumus quae ante posita sunt atque concessa,
cum definitio verborum daretur: verba esse quae consignificarent tempus. Quare
si haec consignificant tempus, non est dubium quin verba sins. Sed praeter haec
aut praeter idem valentia propositio nulla est. Recte igitur dictum est praeter
verba praedicativam propositionem non posse constitui. Iuste tamen aliquis
quaestionem videatur opponere, cur cum iam dixerit praeter verbum enuntiationes
nulla ratione posse constitui nunc idem repetit, quasi nil de his antea
praedixisset. Sed superfivum videri non debet. QUONIAM enim finitum nomen cum
negativa particula nomen est infinitum, idcirco putaretur fortasse negatio esse
quod diceremus non homo. Quod si haec negatio, homo affirmatio. Ne in hunc ergo
quisquam laberetur errorem, hoc dixit et congrue repetivit, quoniam praeter
verbum esse enuntiatio non potest, tamquam si diceret: ƿ nemo arbitretur
infinitum nomen esse negationem nec nomen affirmationem, praeter enim verbum
affirmatio et negatio nulla umquam potest ratione constitui. In hoc illud
quoque noverat quod verbum infinitum et negationem significaret et infinitum
verbum. Id enim quod dicimus 'non ambulat' et infinitum est verbum et negatio
sed per se quidem si dicatur simplex sine aliquibus aliis adiectionibus
infinitum verbum est; sin vero cum nomine aut cum infinito nomine proferatur,
non iam verbum infinitum sed negatio accipitur: ut 'non' negativa particula cum
'ambulat' iuncta infinitum verbum efficiat non ambulat sed in propositione quae
est "Homo non ambulat" hominem non ambulare designet. Atque ideo ait
subiecta quidem in propositionibus posse esse vel nomina vel infinita nomina,
praedicata vero praeter verba esse non posse. Nam sive in affirmationibus quis
coniungat quid, verbum sine dubio praedicavit, sive in negationibus, non
infinitum verbum sed tantum verbum, cui addita non particula totem qualitatem
propositionis ex affirmativa in negativam commutet. Quare recte nullam
differentiam propositionum de infinitis verbis fecit. Infinita enim verba tunc
sunt infinita, cum sola sunt. Si vero cum infinito nomine iungantur aut nomine,
non infinita verba iam sunt sed finita, cum negatione tamen in tota
propositione intelleguntur. Si ergo, quemadmodum Stoici volunt, ad nomina
negationes ponerentur, ut esset "Non homo ambulat" negatio, ambiguum
ƿ esse posset, cum dicimus 'non homo' an infinitum nomen esset, an vero finitum
cum negatione coniunctum. Sed quoniam Aristoteli placet verbis negationes
oportere coniungi, infinita magis verba ambigui intellectus sunt, an infinita
videantur, an cum negatione finita. Atque ideo ita discernitur: sumptum cum
nomine infinitum verbum negatio fit et negativa propositio, ut est "Homo
non ambulat", per se vero dictum infinitum verbum est, ut 'non ambulat'.
Atque ideo hic solam differentiam nominum et infinitorum nominum in propositionibus
dedit, non etiam verborum infinitorum, idcirco quod de coniunctis loquebatur,
id est de nominibus vel infinitis nominibus atque verbis. In qua coniunctione
id quod per se infinitum verbum dicitur negatio est. Neque enim oportet sicut
omnis propositio aut ex finito nomine aut ex infinito constat, ita quoque aut
ex verbo constare aut ex infinito verbo. Infinitum enim verbum in
propositionibus non est sed quotiens aliquid (ut dictum est) tale ponitur,
finitum quidem verbum est sed illi iuncta negatio totam propositionem privat ac
destruit. Et verbum quidem infinitum iunctum nominibus negationem ut faciat
necesse est, nomen vero infinitum iunctum verbis non necesse est ut faciat
negationem. Quod enim dicimus "Non homo ambulat" affirmatio est, non
negatio. Ergo quoniam affirmationem oportet aliquid de aliquo significare,
nomen autem infinitum est aliquid, quotiens dicimus: Non homo ambulat
ambulationem (id est ALIQUID) de 'non homine' (id est DE ALIQUO) praedicamus.
Sed si dicamus 'non ambulat' non potius de aliquo praedicavimus aliquid sed ab
aliquo. Qui enim dicit homo non ambulat, ambulationem ƿ ab homine tollit, non
de homine praedicat. Quare negatio potius quam affirmatio est. Si enim
affirmatio esset, id est si verbum esset infinitum, aliquid de aliquo
praedicaret. Nunc autem aliquid ab aliquo tollit: non est igitur verbum
infinitum sed potius negatio, quotiens in tota sumitur propositione. Numerum
vero propositionum, quarum nos supra quoque descripsimus, ipse subiecit:
indefinitas quidem prius, post vero contra iacentes. Quod si quis vel ad illa
reuertitur vel hic intendit animum, in quo vel nostra vel Aristotelica
dispositio discrepet diligenter agnoscit. Nos enim et contrarias proposuimus et
subcontrarias, Aristoteles vero solum contradictorie sibimet contra iacentes
oppositasque proposuit. Sed Aristoteles non solum in praesenti tempore easdem
propositionum dicit esse differentias quas proposuit sed etiam in aliis quoque
temporibus quae sunt extrinsecus. Extrinsecus autem tempora vocat quae praeter
praesens sunt praeteritum scilicet et futurum. QUANDO AUTEM EST TERTIUM
ADIACENS PRAEDICATUR, DUPLICITER DICUNTUR OPPOSITIONES. DICO AUTEM UT EST
IUSTUS HOMO; EST TERTIUM DICO ADIACERE NOMEN VEL VERBUM IN AFFIRMATIONE. QUARE
IDCIRCO QUATUOR ISTAE ERUNT, QUARUM DUAE QUID EM AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM
SESE HABEBUNT SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT PRIVATIONES, DUAE VERO MINIME. DICO
AUTEM QUONIAM EST AUT IUSTO ADIACEBIT AUT NON IUSTO, QUARE ETIAM NEGATIO.
QUATUOR ERGO ERUNT. INTELLEGIMUS ƿ VERO QUOD DICITUR EX HIS QUAE SUBSCRIPTA
SUNT. EST IUSTUS HOMO, HUIUS NEGATIO NON EST IUSTUS HOMO; EST NON IUSTUS HOMO,
HUIUS NEGATIO NON EST NON IUSTUS HOMO. EST ENIM HOC LOCO ET NON EST IUSTO ET
NON IUSTO ADIACET. HAEC IGITUR, QUEMADMODUM IN RESOLUTORIIS DICTUM EST, SIC SUNT
DISPOSITA. Fertur autem etiam alia inscriptio quae est hoc modo: DICO AUTEM
QUONIAM EST AUT HOMINI ADIACEBIT AUT NON HOMINI, QUARE ET NEGATIO. Et rursus
paulo post: EST ENIM HOC LOCO ET NON EST HOMINI ADIACET. HAEC IGITUR,
QUEMADMODUM IN RESOLUTORIIS DICTUM EST, SIC SUNT DISPOSITA. Quod autem dicitur
perobscurum est et exponitur a pluribus incurate, quorum cum iudicio competenti
enumerabo sententias. Postquam de his propositionibus expedivit, quae duobus
constiterint terminis et subiectum habuerint aut nomen aut (ut ipse ait)
innominatum id est infinitum nomen, nunc ad eas transit, in quibus est tertium
adiacens praedicatur, uno subiecto duobus praedicatis: ut in eo quod dicimus
homo iustus est homo subiectum est et iustus et est utraque praedicantur. Ergo
in hoc duo sunt praedicata, unum vero subiectum. Et fortasse aliqui inquirat
cur ita dixerit: quando autem est tertium adiacens praedicatur. Non enim
tertium praedicatur sed secundum. Duo enim sunt quae praedicantur, unum vero
subiectum est. Sed non ita dictum est, quasi est in ƿ propositione quae dicit
homo iustus est tertium praedicaretur sed quoniam adiacet tertium et
praedicatur. Ergo quod dicitur tertium ad adiacere refertur. Etenim in ea
propositione quae dicit homo iustus est est tertium adiacet, praedicatur autem
iam non tertium sed secundum. Ergo tertium numeratum adiacet, secundum vero
numeratum praedicatur. Hoc est igitur quod ait: QUANDO EST TERTIUM ADIACENS
PRAEDICATUR, non quoniam tertium praedicatur sed praedicatur tertium adiacens,
id est tertio loco. Facit igitur nunc in his propositionibus considerationem,
in quibus est tertium adiacens secundum praedicatur. Et sicut in his in quibus
tantum praedicatur 'est', non etiam adiacens praedicabatur, ut homo est, de
subiecto considerationem fecit, quot modis sumptum subiectum differentias
faceret propositionum (aut enim nomen esse subiectum aut infinitum nomen), sic
nunc de praedicato loquitur et de praedicati differentiis tractat. In his enim
propositionibus, IN QUIBUS EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, sumptum
praedicatum alias nomen, alias infinitum nomen facit differentias
propositionum. Praedicatum autem dico in ea propositione quae ponit: Homo
iustus est 'iustus'. Hoc enim praedicatum de homine est, 'est' autem non
praedicatur sed tertium adiacens praedicatur -- id est secundo loco et adiacens
iusto, tertium vero in tota propositione praedicatur, non quasi quaedam pars
totius propositionis sed potius demonstratio qualitatis. Non enim ƿ hoc quod
dicimus est constituit propositionem totam sed qualis sit id est quoniam est
affirmativa demonstrat. Atque ideo non dixit TERTIUM PRAEDICATUR tantum sed
TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR. Non enim positum tertium praedicatur solum sed
adiacens tertium secundo loco et quodammodo accidenter praedicatur. Potest etiam
sic intelligi: idcirco dixisse Aristotelem 'est' in his tertium adiacens
praedicari, quoniam possit aliquotiens et per se praedicari, ut si quis dicat:
Socrates philosophus est ut propositio haec hoc sentiat: Socrates
philosophus vivit 'Est' enim pro 'vivit' positum est. Si quis ergo sic
dicat duo inveniuntur subiecta est vero solum praedicatur, non etiam adiacens.
Quod enim dicimus 'Socrates philosophus' utraque subiecta sunt 'est' autem
praedicatur solum. Si quis autem dicat sic "Socrates philosophus est"
ut non iam Socratem philosophum esse atque vivere sed Socratem philosophari et
philosophum esse enuntiatione significet, tunc invenitur unum subiectum, duo
praedicata. Socrates enim subiectum est, philosophus autem et est praedicata
quorum philosophus quidem principaliter praedicatur, est autem adiacens
philosopho et ipsum praedicatur sed non simpliciter praedicatur sed adiacens.
Sunt autem etiam aliae propositiones hoc modo: Socrates in lycio leget Et
sunt hae ex tribus terminis. Sed
de hac interim propositionum natura nil tractat sed de his solis in quibus est
tertium adiacens praedicatur, ut est: Homo iustus est Sed de his duas
quidem oppositiones. Quocirca recte duae oppositiones ƿ quatuor propositionum
sunt. Hoc autem huiusmodi est: QUANDO EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, quod
principaliter praedicatur aut nomen erit aut infinitum nomen. Et hae aut
affirmative praedicandae sunt aut negative. Quocirca simplicis nominis
affirmatio et simplicis nominis negatio una est oppositio et duae propositiones.
Finitum autem et infivitum hic non subiectum sed sumitur praedicatum, ut in eo
quod est homo iustus est iustus praedicatur. Hoc autem nomen erit aut infinitum
nomen. Fiunt ergo ex his duae affirmationes: homo iustus est, homo non iustus
est . Atque hoc quidem in indefinitis. Posterius autem monstrabitur hoc etiam
in his es se, quae determinationem habent universalitatis vel particularitatis.
Nunc autem horum ordo subiectus numerum oppositionemque declaret. Oppositio
una: Affirmatio simplex: Negatio simplex: Homo iustus est Homo iustus non est
Oppositio una: Affirmatio ex infinito Negatio ex infinito. Homo non iustus est
Homo non iustus non est Simplices in superposita descriptione
propositiones vocavi, in quibus nomen praedicatur, ut: Homo iustus ƿ est Homo
iustus non est Ex infinitis autem, in quibus nomen infinitum
principaliter praedicatur, ut est: Homo non iustus est Homo non iustus non
est Sive autem est primo dicatur sive postea idem est nec hoc turbet quod
Aristoteles 'est' primum dixit, nos vero postremum sed idem est. Fiunt igitur
oppositiones duae, quatuor propositiones sunt. Hae quatuor propositiones ex
senario propositionum numero ad pauciora reductae sunt. Si enim simplices et ex
duobus terminis fuissent, hoc modo essent: Homo est Homo non est Iustus est
Iustus non est Non iustus est Non iustus non est et essent hae sex
propositiones. Posset quidem adici hoc quidem etiam, ut de infinito nomine
subiecto fierent propositiones, ut est: Non homo est Non homo non est Sed
de his posterius dicit. Nunc autem sex illae simplices in quatuor raptae sunt,
idcirco quoniam res simplices iunctae naturaliter redeunt pauciores. Coniunctio
enim ipsa numerum minuit, ut si sint decem res et singulae singulis iungantur,
ut binae fiant, quinarius numerus coniunctionis redit. Ita etiam hic modo sex
erant propositiones (ut supra docui) quae [et] simpliciter dicerentur sed hae
adstrictae sunt et coniunctione deminutae. Nam quod posuerunt istae quatuor:
Homo est Homo non est Iustus est Iustus non est hae coniunctione in duas
redactae sunt. Iunctus enim homo cum iusto duas propositiones fecerunt: Homo
iustus est Homo iustus non est Rursus ƿ ad eundem ipsum hominem infinitum
cum praedicatur, aliae duae propositiones ex infinito praedicato rationabiliter
oriuntur: Homo non iustus est Homo non iustus non est Quorum duae sunt
oppositiones, quatuor vero propositiones. Ita igitur ex sex propositionibus, id
est: Est homo Non est homo Est iustus Non est iustus Est non iustus Non est non
iustus(quae cum sex sint propositiones, tres tamen habent oppositiones) homo
iusto et homo non iusto subiectus quatuor solas propositiones fecit, duplicem
vero oppositionem. Qui vero dixerunt numerosiores fieri propositiones ex his,
in quibus 'est' adiacens praedicaretur, quam ex his, quae duobus terminis
constarent, illos non intellexisse rerum naturam manifestum est, quae ita fert,
ut semper ex pluribus simplicibus rariores redeant res paucioresque coniunctae.
Ait igitur: in his IN QUIBUS EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR: ut hoc quod ait
TERTIUM non ad praedicationem referatur potius quam ad ordinem, ipse distinxit
dicens: DICO AUTEM UT EST IUSTUS HOMO; EST TERTIUM DICO ADIACERE NOMEN VEL
VERBUM IN AFFIRMATIONE. Non inquit tertium praedicari sed tertium adiacere, ad
ordinem scilicet, non ad praedicationem, ut tertium quidem adiaceret, adiacens
autem praedicaretur id est non simpliciter praedicaretur. Neque enim superius
terminus in propositione est. Atque ideo si quis resoluere propositionem velit
in suos terminos, ille non resolvit in 'est' sed in id quod est homo et iustus.
Et erunt duo termini: subiectus quidem homo, praedicatus vero ƿ iustus, 'est'
autem quod adiacens praedicatur et tertium adiacens non in termino sed in
qualitate potius propositionis (ut dictum est) iustius accipietur. NOMEN autem
VEL VERBUM ait 'est' propter hanc causam. Tertium enim nomen adiacere est
dixit, ut doceret prima duo esse hominem scilicet et iustum, idcirco autem ait
NOMEN VEL VERBUM, quoniam verba quoque nomina sunt. Hoc autem prius dixit
dicens: IPSA QUIDEM PER SE DICTA VERBA NOMINA SUNT. Postquam igitur dixit, quid
vellet ostendere per id quod ait EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, quoniam ad
ordinem non ad praedicationem, subter exposuit quot fierent propositiones
dicens: QUARE IDCIRCO QUATUOR ISTAE ERUNT. Dixit autem communem istis quatuor
accidentiam, quam paulo post diligenter exponam. Quod autem accidit hoc est:
cum sint hae quatuor propopositiones, quas subter positurus est, duae ipsarum
se AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM ITA HABEBUNT SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT
PRIVATIONES, DUAE VERO MINIME. Sed hanc his propositionibus accidentiam paulo
post demonstrabo. Nunc autem illud respiciamus, quemadmodum ipse quatuor fieri
propositiones dicat. Ait enim: DICO AUTEM QUONIAM EST AUT IUSTO ADIACEBIT AUT
NON IUSTO. Fiet enim duplex propositio, si 'est' aut iusto adiaceat aut non
iusto, hoc modo: Est homo iustus Est homo non iustus Quare, inquit, si
est affirmativo modo positum nunc quidem cum iusto, nunc autem cum non iusto
geminas fecit propositiones scilicet affirmativas, idem quoque est cum
negatione coniunctum id est non geminas ƿ quoque faciet negationes eas scilicet
quae sunt: non est homo iustus, non est homo non iustus. Hoc est autem quod
ait: DICO AUTEM QUONIAM EST AUT IUSTO ADIACEBIT AUT NON IUSTO. Si enim adiacet
iusto, facit hanc affirmationem: Est iustus homo si adiacet non iusto,
facit hanc affirmationem: Est non iustus homo Quare etiam negatio, quae
iuncta cum est non est facit. Haec igitur negatio copulata iusto et non iusto
duas efficiet negationes contra eas quas supra diximus propositiones. Si enim
addatur iusto, talem facit negationem: Non est iustus homo si non iusto:
Non est non iustus homo Hoc autem cur evenit? Quoniam est et non est
iusto et non iusto adiacet, est cum iusto et non iusto duas faciente
propositiones; non est iterum cum iusto et non iusto alias duas. Ex quibus
quatuor duae oppositiones sunt, ut ait supra: QUANDO EST TERTIUM ADIACENS
PRAEDICATUR, DUPLICITER DICUNTUR OPPOSITIONES. Quare sensus sese totus hoc modo
habet. Sed quoniam est alia quoque scriptio loci, sic dicat: DICO AUTEM QUONIAM
EST AUT HOMINI ADIACEBIT AUT NON HOMINI, QUARE ETIAM NEGATIO. QUATUOR ERGO
ERUNT. INTELLEGIMUS VERO QUOD DICIMUS EX HIS QUAE SUBSCRIPTA SUNT. EST IUSTUS
HOMO, HUIUS NEGATIO NON EST IUSTUS HOMO; EST NON IUSTUS HOMO, HUIUS NEGATIO NON
EST NON IUSTUS HOMO, est hoc loco et non est homini adiacente. Turbabat
expositores ƿ et dubitabant quid hoc esset, quod cum supra dixisset: DICO AUTEM
QUONIAM EST AUT HOMINI ADIACEBIT AUT NON HOMINI, in eorum exemplo et
dispositione 'est' non apposuit homini aut non homini sed iusto et non iusto
dicens: INTELLEGIMUS VERO QUOD DICITUR EX HIS QUAE SUBSCRIPTA SUNT. EST IUSTUS
HOMO, HUIUS NEGATIO NON EST IUSTUS HOMO; EST NON IUSTUS HOMO, HUIUS NEGATIO NON
EST NON IUSTUS HOMO, et postquam iusto et non iusto est et non est apposuit
quod ante non dixit sed ad hominem et ad non hominem est adiacere proposuit,
postea infert: EST ENIM HOC LOCO HOMINI ADIACET, qui posuerat iusto et non
iusto est et non est adiacere. Unde Alexander quoque dicit scripturae esse
culpam, non philosophi recte dicentis et emendandam esse scripturam. Sed non
eum oportuit confundi, si pro homine et non homine iustum et non iustum
intulit. Haec enim exempla potius sunt quam propositionum necessitas. Quod enim
dixit est homini et non homini adiacere ita sumpsit, tamquam si homo
praedicaretur, ut in eo quod est: Socrates homo est vel rursus: Socrates
non homo est Ergo volens sumere quodcumque praedicatum, nunc quidem
simplex, nunc autem infinitum, intulit iustum et non iustum indifferenter
habens, an homo et non homo praedicaretur, an iustus et non iustus, modo in
praedicato alias sumeretur nomen, alias infinitum nomen. Non ergo oportuit
conturbari Alexandrum aliosque in hac inscriptione, in qua nos philosophus
exercere voluerit, sicut Porphyrium ƿ et Herminum non turbabat, qui dicunt
exempla haec esse finiti praedicati et infiniti, in quibus quodlibet
praedicatum [sit] aeque accipi oportere. Velut si, cum dixisset homini et non
homini adiacere est et non est, album et non album postea intulisset,
sufficeret. Hoc enim illud praedicatum alias finitum, alias infinitum sumere
quibuscumque nominibus. Et quod ait homini et non homini adiacere est et postea
intulit iusto et non iusto et subiecit hominem, non ita putandum est, tamquam
de subiectis id est homine et non homine loqui voluerit et postea per errorem
intulerit in praedicato iusto et non iusto sed potius ipsum homini et non
homini ita sumpsit, tamquam in aliquo praedicaretur, ut (sicut dictum est):
Socrates homo est Socrates non homo est Hic ergo homo et non homo
praedicatur. Rursus si quis dicat: Homo iustus est Homo non iustus est
nihil differt. Eodem enim modo praedicatum in una propositione simplex sumptum
est, in altera infinitum, velut si dicam: Nix alba est Nix non alba est
eodem modo. Non ergo culpanda scriptura est quae, cum prius proposuisset homini
et non homini adiacere est, iustum et non iustum intulit. Nil enim interest,
sive iustum aut non iustum praedicetur sive homo aut non homo, dummodo praedicationem
alias infinitam, alias vero sumat finitam, tunc cum est tertium adiacens
praedicatur. Exercere igitur intellegentiam nostram acumenque philosophus
voluit rerum omnium sollertissimus, non falsa scripture confundere. Quando
autem ea quae supra dixit colligens ait: EST ENIM HOC LOCO ET NON EST HOMINI
ADIACET, hoc sentit, quoniam in hac propositione quae dicit "Homo iustus
est", quam supra proposuerit, iustus de homine praedicatur, 'est' autem
adiacens iusto adiacebit ; et in ea quae dicit "Homo iustus non est",
quoniam iustus praedicatur de homine, 'non est' autem adiacet, 'non est' igitur
homini quoque adiacebit. Hoc est enim quod ait: EST ENIM HOC LOCO ET NON EST
HOMINI ADIACET. Nam si iustus praedicatur de homine, est autem et non est adiacet
iusto, homini quoque adiacebit, ut dictum est. Hanc quoque scripturam
emendandam esse Alexander opinatur faciendumque esse hoc modo, sicut prius
quoque exposuimus: EST ENIM HOC LOCO ET NON EST IUSTO ET NON IUSTO ADIACET. Sed
ordo quidem totius sententiae diligenter expositus est, sive illa scriptio sit
sive illa. Neutra enim mutanda est. Et una quidem plus habet exercitii, altera
vero facilitatis sed ad unam intellegentiam utraque perveniunt. Restat igitur
ut id quod ait: QUARE IDCIRCO QUATUOR ISTAE ERUNT, QUARUM DUAE QUIDEM AD
AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM SESE HABEBUNT SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT
PRIVATIONES, DUAE VERO MINIME diligentius exponamus. Locus enim magna brevitate
constrictus est et nimia obscuritate ac subtilitate difficilis. Et hunc quidem
in prima editione huius operis transcurrentes exposuimus atque [in] brevissimam
ut in aliis quoque dedimus expositionem. Nunc autem quid in se sensus habeat
veri, quid hac brevitate latitet, quantum facultas suppetit, ƿ nos ipsi
patefaciemus, et quantum valet animum lector intendat. Cui si forte paulo
obscuriora videantur, rerum imputet difficultati; si vero planiora quam
putaverit, suo gratiam debebit acumini. Sed prius quid de hoc loco Herminus
arbitretur quam possibiliter expediam. Ait Herminus tribus modis propositiones
cum infinito nomine posse proferri: aut enim infinitum subiectum habent, ut est
Non homo iustus est aut infinitum praedicatum, ut: Homo non iustus
est aut infinitum praedicatum et infinitum subiectum, ut: Non homo non
iustus est Harum igitur, inquit, quaecumque ad praedicatum terminum
habent nomen infinitum, similes sunt his quae aliquam denuntiant privationem.
Denuntiant autem privationem hae quae dicunt homo iniustus. Ergo istis
huiusmodi quae proponunt: Homo iniustus est illae, inquit, consentiunt
quae sunt ex infinito praedicato, ut ea quae est: Homo non iustus est
Idem enim est, inquit, esse hominem iustum quod hominem non iustum. Illae vero
quae habent aut subiectum infinitum, ut est: Non homo iustus est aut
utraque infinita, ut est: Non homo non iustus est non consentiunt ad
privatoriam propositionem, quae est: Homo iniustus est Nulla similitudo
est enim eius propositionis quae dicit: Non homo iustus est et eius quae
dicit: Homo inustus est Nec vero eius quae proponit: Non homo non iustus
est et eius quae enuntiat: Homo iniustus est Namque illae quae
infinitum nomen habent in praedicatione hae privatoriis consentiunt, illae vero
propositiones quae aut subiectum habent infinitum aut utraque infinita
privatoriis longe diversae sunt. Sed haec Herminus. Longe a toto intellectu ƿ
et ratione sententiae discrepans has interposuit, quae aut ex utrisque
infinitis aut ex subiecto fierent infinito. Quid autem esset quod ait SECUNDUM
CONSEQUENTIAM vel quae duae haberent se secundum consequentiam ut privationes,
quae vero non, exponens nihil planum fecit et sensus nihilo magis ante
expositionem Hermini quam post expositionem obscurus est. Nos autem Porphyrium
sequentes eique doctissimo viro consentientes haec dicimus: quatuor esse
propositiones, quarum duae quidem ex finitis nominibus sunt, duae vero ex
infinitis nommibus praedicatis. Sunt autem ex finitis nominibus hoc modo:
affirmatio est iustus homo, negatio non est iustus homo. Ex infinitis vero
nominibus praedicatis affirmatio est quae dicit: Est non iustus homo
negatio quae proponit: Non est non iustus homo Sed has ex infinitis
nominibus praedicatis propositiones in reliquo sermone infinitas vocabimus, ut
affirmatio infinita sit extra expositionem ea quae dicit: Est non iustus homo
negatio infinita ea quae dicit: Non est non iustus homo ut quod dicturi
eramus propositionem ex nomine infinito praedicato hanc infinitam nominemus,
illas autem duas quae nullum nomen habent infinitum nec subiectum nec
praedicatum simplices vocamus. Sunt ergo simplices propositiones hae: Est homo
iustus Non est homo iustus Privatorias autem propositiones voco
quaecumque habent privationem. Privatoriae autem sunt hoc modo: Est iniustus
homo haec enim iustitia subiectum privabit, et rursus: Non est iniustus
homo haec rursus iniustitia subiectum privabit. Ergo cum sint duae
propositiones simplices, una affirmativa, ƿ altera negativa, et sint duae
privatoriae, eae quoque una affirmativa, una negativa, necnon etiam sint aliae
infinitae, affirmativa rursus et negativa, dico quoniam, quemadmodum se
privatoriae propositiones affirmatio scilicet et negatio ad affirmationes et
negationes simplices habuerint, sic se habebunt etiam quae sunt infinitae ad
easdem ipsas simplices scilicet secundum consequentiam. Quod autem dico tale
est. Disponantur prius duae simplices id est affirmatio quae dicit: Est iustus
homo et rursus negatio quae dicit: Non est iustus homo Sub his
autem disponantur privatoriae: sub affirmatione quidem simplici privatoria
negativa, sub negativa simplici affirmativa privatoria, ut sub ea quae dicit:
Est homo iustus ponatur ea quae dicit: Non est homo iniustus et sub
ea quae dicit: Non est homo iustus ponatur ea quae proponit: Est homo
iniustus Rursus sub privatoriis disponantur infinitae: sub affirmatione
affirmatio, sub negatione negatio. Sub affirmatione quidem privatoria quae
dicit: Est iniustus homo disponatur affirmativa infinita: Est non iustus
homo sub negativa vero privatoria quae dicit: Non est iniustus homo
ponatur negativa infinita quae dicit: Non est non iustus homo Hoc autem
subiecta descriptio docet: SIMPLICES Affirmatio: Negatio: Est iustus homo Non
est iustus homo PRIVATORIAE Negatio: Affirmatio: Non est iniustus homo Est
iniustus homo INFINITAE Negatio: Affirmatio: Non est non iustus homo Est non
iustus homo His ergo dispositis dico quoniam, quemadmodum se habent
privatoriae, id est affirmatio et negatio quae dicunt: Est iniustus homo Non
est iniustus homo ad simplices quae proponunt: Est iustus homo Non est
iustus homo secundum consequentiam, sic se habebunt etiam infinitae
propositiones affirmatio et negatio hae scilicet quae sunt: Est non iustus homo
Non est non iustus homo ad easdem simplices quae sunt: Est iustus homo
Non est iustus homo Videamus quae sit simplicium et privatoriarum
consequentia, ut utrum se sic habeant infinitae ad simplices, quemadmodum se
habent privatoriae ad easdem simplices, cognoscamus. Dispositae igitur sunt in
primo quidem ordine simplices propositiones, affirmatio simplex quae dicit: Est
iustus homo et negatio simplex quae dicit: Non est iustus homo Sub
his id est sub affirmatione simplici duae negationes, una privatoria quae est:
Non est iniustus homo et altera infinita quae est: Non est non iustus
homo Sub negatione vero simplici quae dicit: Non est iustus homo
duae affirmationes, una privatoria quae dicit: Est iniustus homo altera
infinita quae dicit: Est non iustus homo Illud quoque in descriptione
videndum est, quod angulariter se affirmationes negationesque respiciunt. Nam
affirmatio quae est simplex: Est iustus homo angulariter se contra
utrasque respicit affirmationes infinitam scilicet et privatoriam quae sunt:
Est non iustus homo Est iniustus homo Rursus negatio simplex quae est:
Non est iustus homo angulariter ƿ respicit duas negationes infinitam
scilicet et privatoriam. Et
in veritate simplicem affirmationem privatoria negatio sequitur. Nam si verum
est dicere quoniam est iustus homo, verum est dicere quoniam non est iniustus
homo. Nam qui iustus est non est iniustus. Et possumus istam continuam
propositionem coniunctamque proponere: si iustus est homo, non est iniustus
homo. Sequitur ergo affirmationem simplicem privatoria negatio, ut si vera
fuerit affirmatio simplex vera quoque sit negatio privatoria et affirmationis
simplicis veritatem negationis privatoriae veritas consequatur. At vero non e
converso est. Neque enim affirmatio simplex negationem sequitur privatoriam.
Nam si verum est dicere quoniam non est iniustus homo, non est omnino verum
dicere quoniam est homo iustus. Potest enim vere de equo dici quoniam equus non
est iniustus homo (neque enim omnino homo est et ideo nec iniustus homo est)
sed non potest dici de equo quoniam equus est homo iustus. Ita ergo, quoniam
verum non est de equo quoniam est iustus homo equus, veritatem negationis
privatoriae non sequitur veritas simplicis affirmationis. Atque ideo nec
continua propositio hinc et coniuncta proferri proponique potest. Non est enim
vera propositio, si quis dicat: "si non est iniustus homo, est iustus
homo". De equo enim (ut dictum est) verum est quia non est iniustus homo,
non tamen verum est iustum esse hominem equum. Quare negationem privatoriam simplex
affirmatio non sequitur. Monstratum est igitur quoniam ƿ affirmationem
simplicem negatio privatoria sequeretur, negationem vero privatoriam simplex
affirmatio non sequeretur. Rursus videamus et in opposita parte qualis sit
consequentia. In diversa enim parte affirmationem quidem privatoriam sequitur
negatio simplex, negationem vero simplicem affirmatio privatoria non sequitur.
Nam si verum est dicere quoniam est iniustus homo, verum est dicere quoniam non
est iustus homo. Qui enim iniustus est, iustus non est. Et affirmativae
privatoriae eius scilicet quae dicit: Est iniustus homo veritatem
sequitur negativa simplex quae est: Non est iustus homo Hoc autem non
convertitur. Neque enim simplicem negativam sequitur privatoria affirmativa.
Nam si verum est dicere quoniam non est iustus homo, non est omnino verum
quoniam est iniustus homo. De equo enim verum est dicere quoniam equus non est
iustus homo (nam qui omnino homo non est nec iustus homo est) sed non de eodem
equo dici potest vere quoniam equus est iniustus homo. Nam qui homo non est nec
iniustus esse potest. Quare veritatem negativae simplicis non sequitur veritas
privativae affirmationis, veritatem autem affirmationis privatoriae sequitur ex
necessitate veritas simplicis negativae. Quocirca monstratum est hoc in
utrisque, quoniam affirmationem quidem simplicem sequeretur negatio privatoria,
negationem vero privatoriam non sequitur affirmatio simplex; rursus
affirmationem privatoriam sequitur negatio simplex, negationem simplicem non sequitur
affirmatio privatoria. His ergo ita positis de infinitis privatoriisque
tractemus. Privatoriae namque et infinitae affirmationes affirmationibus,
negationes consentiant negationibus ƿ hoc modo. Affirmatio enim privatoria quae
dicit: Est iniustus homo consentit infinitae affirmationi quae dicit: Est
non iustus homo Idem enim significant utraeque et privatoria affirmatio
et infinita affirmatio et quamquam in aliquo sermone prolatione discrepant,
tamen significatione nil discrepant, nisi tantum quod quem illa iniustum ponit
id est privatoria, haec ponit esse non iustum. Et rursus negatio privatoria
quae est: Non est iniustus homo consentit atque concordat ei negationi
quae est infinita: Non est non iustus homo Hae quoque idem, quod sibi
istae consentiunt. Sequitur autem simplicem affirmationem eam quae dicit: Est
iustus homo privatoria negatio quae dicit: Non est iniustus homo
sequitur igitur eandem ipsam simplicem affirmationem infinita negatio, id est
eam quae dicit: Est iustus homo ea quae proponit: Non est non iustus
homo Nam si sibi privatoria negatio et infinita consentiunt, quam
consequitur privatoria negatio, eandem quoque infinita negatio consequitur. Sed
affirmationem simplicem quae proponit: Est iustus homo privatoria negatio
sequitur quae dicit: Non est iniustus homo quare sequitur etiam eandem
simplicem affirmationem quae enuntiat: Est iustus homo infinita negatio: Non
est non iustus homo Rursus e diversa parte idem evenit: quoniam
affirmationem privatoriam quae dicit: Est iniustus homo sequebatur
negativa simplex quae proponit: Non est iustus homo sequitur quoque
infinitam affirmationem quae dicit: Est ƿ non iustus homo simplex negatio
quae dicit: Non est iustus homo Nam si privatoria affirmatio et infinita
consentiunt, quae sequitur privatoriam, eadem sequitur infinitam. Sed
privatoriam affirmationem quae dicit: Est iniustus homo sequitur simplex
negatio quae proponit: Non est iustus homo sed privatoria affirmatio et
infinita affirmatio idem significant sibique consentiunt: sequitur igitur
simplex negatio quae est: Non est iustus homo infinitam affirmationem
quae dicit: Est non iustus homo Sed hoc e converso non evenit.Nunc enim
demonstratum est quod simplicem affirmationem sequeretur infinita negatio et
simplex negatio veritatem infinitae affirmationis sequeretur sed non est e
converso, ut rursus infinitam negationem sequatur finita affirmatio et
simplicem negationem infinita rursus affirmatio consequatur. Nam si idem
privatoria negatio quae est non est iniustus homo et infinita negatio
significat quae est: Non est non iustus homo quoniam affirmatio simplex
quae dicit: Est iustus homo non sequitur privatoriam negationem quae est:
Non est iniustus homo ut supra monstravimus, eadem ipsa simplex
affirmatio quae proponit est iustus homo non seqmiur infinitam negationem quae
enuntiat: Non est non iustus homo Rursus in parte altera si affirmatio
privatoria quae proponit: Est iniustus homo idem significat cum infinita
affirmatione quae dicit: Est ƿ non iustus homo privatoria autem
affirmatio quae proponit: Est iniustus homo non sequebatur simplicem
negationem quae dicit: Non est iustus homo nec eandem quoque simplicem
negationem quae proponit: Non est iustus homo sequitur infinita
affirmatio quae dicit: Est non iustus homo Sed quamquam hoc ratio
consequentiae et necessitas monstret, nos tamen id quod demonstravimus ratione
exemplis quoque doceamus. Dico enim affirmationem simplicem quae dicit: Est
iustus homo sequi infinitam negationem quae dicit: Non est non iustus
homo sicut eandem quoque simplicem affirmationem sequebatur privatoria
negatio quae proponit: Non est iniustus homo Nam si verum est dicere quoniam
est iustus homo, verum quoque de eo dicere quoniam non est non iustus homo (nam
qui iustus est non est non iustus) sicut verum erat dicere, quoniam idem qui
iustus est non est iniustus. Quare simplicem affirmationem sequitur infinita
negatio, sicut eandem quoque simplicem privatoria negatio sequebatur. Sed hoc
non convertitur. Neque enim statim verum est, qui non est non iustus homo
eundem esse iustum. Equus enim non est non iustus homo (neque enim omnino homo
est: qui autem omnino homo non est, non poterit esse homo non iustus) sed de
equo, de quo verum est dicere quoniam non est non iustus homo, non est de eo
verum dicere quoniam est iustus homo, sicut de eodem equo verum esset dicere
privatoriam negationem ƿ quae proponit: Non est iniustus homo (haec enim
poterat etiam de equo dici) nec erat verum quoniam sequeretur hanc id est
privatoriam negationem simplex affirmatio quae diceret: Est iustus homo
Quare non sequitur infinitam negationem quae est: Non est non iustus homo
simplex affirmatio quae proponit: Est iustus homo sicut ne illam quidem
quae consentit infinitae negationi id est privatoriam negationem quae proponit:
Non est iniustus homo ea quae dicit: Est iustus homo simplex
affirmatio sequebatur. Concludenti igitur dicendum est quoniam affirmationem
quidem simplicem sequitur infinita negatio, Sicut eam privatoria sequebatur,
infinitam vero negationem non sequitur simplex affirmatio, sicut nec negationem
privatoriam sequebatur. Rursus in parte altera idem e converso evenit.
Affirmationem enim infinitam sequitur negativa simplex, sicut privatoriam
quoque affirmationem eadem simplex negatio sequebatur. Nam qui est von iustus
homo ille ex necessitate non est iustus, sicut etiam qui est iniustus homo ille
ex necessitate non est iustus. At vero si verum est dicere quoniam non est
iustus homo, non est omnino necesse ilium esse non iustum hominem. Equus enim
non est iustus homo (nam qui omnino homo non est nec iustus homo esse potest)
sed nullus de eodem dicere potest quoniam equus est non iustus homo (qui enim
homo non est nec non iustus homo esse potest), sicut etiam cum diceremus: Non
est iustus homo non sequebatur privatoria affirmatio quae dicit: Est
iniustus homo Equus namque non est iustus homo sed de eodem equo nemo
dicit quoniam est iniustus homo. Iterum igitur concludenti dicendum est
affirmationem infinitam sequi simplicem negationem, sicut affirmationem quoque
privatotiam sequebatur sed non convertere. Neque enim sequitur simplicem
negationem infinita affirmatio, sicut eam nec privatoria affirmatio sequebatur.
Sic ergo cum sint quatuor propositiones, duae simplices, duae infinitae, quarum
duae simplices sunt: Est iustus homo Non est iustus homo duae vero
infinitae: Est non iustus homo Non est non iustus homo (et harum quatuor
duae quidem id est negatio infinita et negatio simplex sequuntur duas id est
negatio infinita simplicem affirmationem, ea quae dicit: Non est non iustus
homo eam quae dicit: Est iustus homo infinitam autem affirmationem
simplex negatio, eam quae dicit: Est non iustus homo ea quae proponit:
Non est iustus homo duae vero aliae id est affirmatio simplex et
affirmatio infinita non sequuntur negationem infinitam et simplicem negationem.
Hoc autem etiam in privatoriis evenit, ut affirmatio privatoria non sequatur
simplicem negationem, cum illam simplex negatio sequatur, et rursus negatio
privatoria sequatur affirmationem simplicem, cum simplex affirmatio non
sequatur privatoriam negationem): recte dictum est harum quatuor id est duarum
simplicium propositionum et duarum infinitarum duas duabus esse consequentes et
habere quandam consequentiam ad alias, sicut infinita negatio et simplex
negatio sequuntur simplicem affirmationem et infinitam affirmationem, sicut
privationes ƿ quoque. Nam et privatoria negatio sequebatur simplicem
affirmationem et simplex negatio sequebatur privatoriam affirmationem. Ergo
duae habent consequentiam id est infinita negatio et simplex negatio
consequentiam ad simplicem et infinitam affirmationem, sicut privationes quoque
(namque et privationes similiter sunt, ut saepe supra monstravi), duae vero
minime habent consequentiam. Neque enim negativam infinitam simplex sequitur
affirmativa aut infinita affirmativa simplicem negativam sequitur, sicut in
privationibus quoque fuit. In privationibus namque nec affirmatio simplex
privatoriam negationem sequebatur nec simplicem negationem privatoria
affirmatio consecuta est. Sensus ergo huiusmodi est: QUATUOR ISTAE ERUNT, id
est quatuor propositiones, ex quibus duplicem fieri oppositionem dixerat.
Quatuor autem istae sunt duae simplices: affirmativa est iustus homo, negativa
non est iustus homo, et duae infinitae: affirmativa est non iustus homo, negativa
non est non iustus homo. Quarum, inquit, duae, scilicet negative infinita et
negativa simplex, sic se habebunt ad affirmationem et negationem secundum
consequentiam, id est ita alias duas affirmationes simplicem et infinitam ipsae
duae negationes sequnutur, ut eas privationes sequebantur; DUAE VERO MINIME id
est simplex affirmatio et infimita affirmatio: non se habebunt secundum
consequentiam ipsae duae affirmationes ad duas negationes, infinitam scilicet
et simplicem, quas non sequebantur, sicut nec dudum has negationes privatoriae
quoque affirmationes secutae sunt. Quod vero ait secundum affirmationem et negationem
non ita ƿ intellegendum est, quasi una sit affirmatio aut una negatio sed
quoniam in quatuor propositionibus, in quibus duae quidem affirmationes erunt,
duae vero negationes (affirmationes: simplex quidem "Est iustus
homo", infinita autem "Est non iustus homo", negationes autem:
simplex quidem "Non est iustus homo", infinita autem "Non est
non iustus homo"), quoniam affirmationes duas, simplicem quidem: Est
iustus homo infinitam: Est non instus homo duae negationes
sequebantur (simplex negatio quae est "Non est iustus homo" infinitam
affirmationem quae dicit "Est non iustus homo", et rursus infinita
negatio simplicem affirmationem sequebatur), quoniam ergo (ut dictum est) duas
affirmationes simplicem et infinitam duae negationes simplex et infinita
sequebantur, hoc autem et in privationibus erat, idcirco dictum est ad
affirmationem et negationem secundum consequentiam sic se habere harum quatuor
propositionum duas, sicut etiam se privationes haberent. Ad affirmationem autem
et negationem dixit, quod duas affirmationes duae negationes sequerentur, duae
vero minime, id est duas negationes duae affirmationes non sequerentur. Neque
enim sequebatur negationem infinitam simplex affirmatio aut simplicem
negationem infinita affirmatio, sicut nec in privationibus erat, quod saepe
supra monstratum est. Ne quis autem nos arbitretur de eodem genere
propositionem dicere negationis affirmationisque. Neque enim dicimus negationem
simplicem sequi affirmationem simplicem. Hoc enim impossibile est. Numquam ƿ
enim sibi consentiunt simplex affirmatio simplexque negatio, nec rursus
infinita negatio et infinita affirmatio. Neque enim fieri potest, ut aut
negatio quae dicit: Non est iustus homo affirmationi quae proponit: Est
iustus homo consentiat aut affirmatio quae dicit: Est non iustus
homo negationi quae dicit: Non est non iustus homo eam enim quae
dicit: Est iustus homo simplicem affirmationem sequitur privatoria
negatio quae dicit: Non est iniustus homo sed negativam, inquiunt,
infinitam quae est: Non est non iustus homo haec non sequitur affirmativa
simplex quae dicit: Est iustus homo Ergo quemadmodum negativa privatoria
quae est: Non est iniustus homo sequitur affirmativam simplicem quae
dicit: Est iustus homo non eodem modo eadem simplex affirmatio quae dicit:
Est iustus homo sequitur infinitam negationem quae dicit: Non est non
iustus homo Quibus dicendum est non eos hanc consequentiam recte
intellegere nec quicquam in hac huiusmodi propositionum consequentia
discrepare. Cur enim hoc notaverint, quod non sequatur negationem infinitam
quae est non est non iustus homo finita affirmatio quae dicit: Est iustus
homo Nam hoc nil mirabile debet videri. Idcirco enim simplex affirmatio
quae dicit: Est iustus homo non sequitur infinii tam negationem quae
dicit: Non est non iustus homo quoniam nec antea privatoriam sequebatur.
Neque enim sequebatur eadem simplex affirmatio quae dicit: Est iustus
homo privatoriam negationem quae dicit: Non est iniustus homo et ea
causa est cur infinitam quoque ƿ non sequitur. Infinita enim et privatoria (ut
supra saepe iam dictum est) sibi consentiunt. Quare nulla est discrepantia. Nam
si simplex affirmatio privatoriam negationem sequeretur, eandem quoque
infinitam sequeretur. Nunc autem quoniam simplex affirmatio privatoriam negativam
non sequitur, nec infinitam quoque sequitur negativam. Illi autem qui
sumpserunt quoniam sequeretur privatoria negatio simplicem affirmationem et in
eadem consequentia discrepare dixerunt, quod simplex affirmatio non sequeretur
infinitam negationem, non ita oportuit discrepantiam sumere sed magis si,
quemadmodum privatoria negatio affirmationem simplicem, sic infinita negatio
non sequeretur simplicem affirmationem, tunc in consequentia discreparet, nunc
autem nulla est omnino discrepantia. Atque in hac quidem parte nihil omnino
discrepant atque discordant. Videamus nunc in altera parte, quam illi esse
discrepantiam dicunt infinitarum consequentiae et privatoriarum ad simplices,
ut in ea quoque si quid vere discrepant videamus. Dicunt enim affirmationi
quidem privatoriae quae dicit: Est iniustus homo consentientem esse et
concordantem simplicem negativam quae dicit: Non est iustus homo et sicut
negatio simplex sequitur privatoriam affirmationem, aiunt, quoniam non ita
sequitur simplicem negationem quae dicit: Non est iustus homo infinita
affirmatio quae dicit: Est non iustus homo Haec enim illam non sequitur.
Quibus dicendum est rursus, quoniam idcirco infinita affirmatio quae dicit: Est
non iustus homo non sequitur ƿ simplicem negationem quae proponit: Non
est iustus homo quoniam privatoria affirmatio quae dicit: Est iniustus
homo non sequitur simplicem negationem quae proponit: Non est iustus
homo Quod si privatoria affirmatio sequeretur simplicem negationem,
sequeretur sine dubio infinita quoque affirmatio eandem simplicem negationem. Nunc
autem quoniam privatoria affirmatio simplicem negationem non sequitur, nec
infinita affirmatio simplicem sequitur negationem. Affirmatio enim privatoria
et affirmatio infinita sibimet consentiunt. Illi vero qui discrepantiam
ostendere voluerunt infinitarum et privatoriarum consequentiae ad simplicem,
quod cum negatio simplex sequeretur affirmationem privatoriam non eodem modo
infinita affirmatio sequeretur simplicem negationem, non ita oportuit colligi
discrepantiam sed potius si, quemadmodum affirmativa privatoria quae dicit: Est
iniustus homo Est non est iustus homo ita infinita affirmatio quae
enuntiat: Est non iustus homo sequeretur simplicem negationem quae est:
Non est iustus homo tunc oportuerat dicere aliquid discrepare
consequentiam privatoriarum et infinitarum ad simplices. Nunc autem cum eodem
modo privatoria affirmatio non sequatur, simplicem negationem, eodem quoque
modo infinita affirmatio non sequatur simplicem negationem, manifestum est
nullam esse in his discrepantiam, immo in omnibus simillimum, et illos nihil
per hanc rationem ƿ quam volunt addere recte disserere, immo potius maioribus
obscuram sententiam obscuritatibus implicare. Sed potius ita intellegendum est,
ut id quod ait: QUARUM DUAE QUIDEM AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM SESE HABEBUNT
SECUNDUM CONSEQUENTIANU UT PRIVATIONES, DUAE VERO MINIME ita accipiamus tamquam
si ita dixisset: quatuor propositionum, duarum simplicmm, duarum vero
infinitarum, duas id est affirmationes simplicem et infinitam sequuntur duae
negationes, simplex et infinita scilicet, sicut privationes quoque (in
privationibus enim affirmativam simplicem sequebatur negatio privatoria et
simplex negatio privatoriam affirmationem), reliquae vero duae, id est simplex
affirmatio et infinita affirmatio nullam habent consequentiam ad negationes, id
est simplicem et infinitam, sicut nec privationes quoque (nam affirmatio
privatoria non sequebatur negationem simplicem nec simplex affirmatio
privatoriam negationem), ut dicamus hoc modo: QUARE QUATUOR ISTAE ERUNT, duae
simplices, duae infinitae, QUARUM id est duarum simplicium et duarum
infinitarum DUAE QUIDEM id est negationes simplex et infinita habent se ad
affirmationes simplicem et infinitam SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT PRIVATIONES,
DUAE VERO MINIME id est affirmationes simplex et infinita ad duas negationes, id
est simplicem et infinitam. Hoc est enim quod ait: AD AFFIRMATIONEM ET
NEGATIONEM SIC SE HABEBUNT SECUNDUM CONSEQUENTIAM id est consequentur
negationes eas quae sunt affirmationes, UT PRIVATIONES ƿ sicut in privationibus
quoque dicebatur, DUAE VERO id est affirmationes simplex et infinita non
habebunt se secundum consequentiam ad duas negationes, id est simplicem et
infinitam, sicut privationes quoque se secundum sequentiam non habebant. Nam
privatoria affirmatio non sequebatur negationem simplicem nec simplex affirmatio
privatoriam negationem. Est alia quoque simplicior expositio, quam Alexander
post multas alias expositiones in quibus animum vertit edidit hoc modo: cum
sint, inquit, quatuor propositiones, quarum duae sunt infinitae, duae vero
simplices, duae, inquit, infinitae aequaliter se habent secundum affirmationem
et negationem ad privatorias, duae vero simplices ad easdem privatorias se
similiter non habent hoc modo: affirmativa enim infinita consentit affirmativae
privatoriae. Ea enim quae dicit infinita affirmatio est non iustus homo ei
consentit privatoriae affirmationi quae dicit: Est iniustus homo Ea vero
infinita negatio quae dicit non est non iustus homo privatoriae negationi
consentit quae dicit non est iniustus homo. Atque hae quidem duae, id est
infinita affirmatio et infinita negatio, ita sese habent AD AFFIRMATIONEM ET
NEGATIONEM, UT PRIVATIONES, id est eadem affirmant vel negant, quae etiam
privationes affirmant vel negant, duae vero minime, id est duae simplices
minime se ita habent ad affirmationem ƿ et negationem, sicut privationes. Nam
omnino non contingit simplex affirmatio privatoriam affirmationem. Ea enim quae
dicit: Est iustus homo non consentit ei quae dicit: Est iniustus
homo Nec rursus negatio simplex privatoriae negationi consentit. Ea enim
quae dicit: Non est iustus homo quae simplex negatio est plurimum
dissidet ab ea quae dicit: Non est iniustus homo quae est privatoria negatio.
Ergo cum sint quatuor, affirmatio simplex et negatio simplex, affirmatio
infinita et negatio infinita, harum duae, id est affirmatio infinita et negatio
infinita, ita aliquid affirmant vel negant ut privationes (hoc est enim quod
ait: ITA SESE HABENT AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM, UT PRIVATIONES), DUAE VERO
MINIME. Neque enim ita affirmant et negant duae simplices, sicut duae
privatoriae. Affirmatio namque simplex ab affirmatione privatoria discrepat, et
rursus negatio simplex a negatione privatoria longe dissidet atque discordat. Sed
haec (ut diximus) Alexandri expositio est post multas alias simplicior, non
tamen repudianda sed illa superior verior esse videtur, quod Aristoteles ipse
testatur. Ait enim paulo post: HAEC IGITUR, QUEMADMODUM IN RESOLUTORIIS DICTUM
EST, SIC SUNT DISPOSITA. Hanc enim consequentiam quam insuperiori expositione
memoravi privatoriarum et infinitarum ad simplices in primi libri Priorum
Resolutoriorum quae *analytika* Graeci vocant fine disposuit. Dicit autem
Porphyrius fuisse quosdam sui temporis, qui hunc exponerent librum, et quoniam
ab Hermino vel Aspasio vel Alexandro expositiones singulas proferentes multa
contraria et expositionibus male ab illis editis dissidentia ƿ reperirent,
arbitratos fuisse librum hunc Aristotelis, ut dignum esset, exponi non posse
multosque illius temporis viros totam huius libri praeterisse doctrinam, quod
inexplicabilem putarent esse caliginem. Nos autem brevissime hunc locum in
prima editione praeteriimus sed quod illic pro intellectus simplicitate
breviter posuimus, hic omni latitudine totam sententiae vim et prolixitatem
digessimus. Quare quoniam superiora digne (ut mihi videtur) expressimus,
sequentis textus ordinem sententiamque videamus. SIMILITER AUTEM SE HABET ET SI
UNIVERSALIS NOMINIS SIT AFFIRMATIO, UT OMNIS EST HOMO IUSTUS, NON OMNIS EST
HOMO IUSTUS; OMNIS EST HOMO NON IUSTUS, NON OMNIS EST HOMO NON IUSTUS. SED NON
SIMILITER ANGULARES CONTINGIT VERAS ESSE. CONTINGIT AUTEM ALIQUANDO. De
indefinitis quaedam propositionibus praelocutus nunc de his quae terminatae
sunt secundum universalitatis et particularitatis adiectionem dicit, quod etiam
ipsae similiter se habeant, sicut illae quoque quae sine ulla determinatione
dicebantur, simplex scilicet oppositio atque infinita. Quod vero ait: SIMILITER
AUTEM SE HABET ET SI UNIVERSALIS NOMINIS SIT AFFIRMATIO, alii ita
intellexerunt, ut quod ait similiter referant ad numerum oppositionum et
propositionum. Nam sicut in his quae indefinitae sunt et ƿ indeterminatae duae
sunt oppositiones, una simplicis negationis et simplicis affirmationis, altera
infinitae affirmationis et infinitae negationis, quatuor autem propositiones,
quod supra iam dictum est, ita quoque in his quae terminationem secundum
universalitatem particularitatemque habent quatuor fiunt propositiones et oppositio
duplex. Oppositio enim una est universalis affirmationis simplicis et
particularis negationis simplicis, ut est: Omnis homo iustus est Non omnis homo
iustus est Et haec quidem una est oppositio. Alia vero infinitae
universalis affirmationis et infinitae particularis negationis, ut: Omnis homo
non iustus est Non omnis homo non iustus est Quare hic quoque, cum duae
sint oppositiones, erunt sine dubio quatuor propositiones, sicut in his de
quibus supra dixerat, quae scilicet determinatione carebant. Alii vero qui
Aristotelis animum penitus inspexerunt non aiunt similiter solum se habere
determinatas propositiones ad numerum oppositionum et propositionum sed etiam
ad consequentiam. Nam quae est consequentia negationum ad affirmationes in his
propositionibus simplicibus et infinitis, quae praeter determinationem
dicuntur, eadem se similitudo habet in his quae terminatione proferuntur. Sed
quoniam non in omnibus omnia similia habent, idcirco addidit notans: SED NON
SIMILITER ANGULARES CONTINGIT VERAS ESSE. CONTINGIT AUTEM ALIQUANDO. Sensus
autem totus huiusmodi est: similiter, inquit, se habent hae propositiones quae
ƿ secundum determinationem dicuntur infinitae ad simplices et simplices ad
infinitas, quemadmodum illae quoque sese habebant quae sine determinatione
indefinitae dicebantur. Sed habent quandam dissimilitudinem, quod angulares
propositiones in his quae cum determinatione dicuntur non eodem modo verae
sunt, quomodo illae quae sine determinatione proferebantur vel infinitae vel
simplices. Videamus ergo prius an eadem in his quae determinatae sunt sit
consequentia quae in his est quae indefinitae proferuntur, post videamus quae
sit in angularibus dissimilitudo. Disponantur ergo non solum eae quae simplices
vel infinitae sunt sed etiam quae sunt privatoriae. Et prius quidem disponantur
hoc modo: simplex affirmatio et simplex negatio et hae quidem indefinitae, id
est praeter universalitatis aut particularitatis adiectionem. Sub his sub
affirmatione quidem simplici ponatur negatio privatoria, sub negatione vero
simplici affirmatio privatoria: hae quoque rursus indefinitae. Sub his autem
ponantur sub affirmatione privatoria et sub simplici negatione affirmatio
infinita, sub privatoria autem negatione et sub simplici affirmatione ponatur
negative infinita, et hae quoque indefinitae et indeterminatae sine ulla vel
universalitate vel particularitate. Sub his autem disponantur hae quas
determinatas vel universalitatis quantitate vel particularitatis vocamus. Et
primo quidem affirmatio universalis simplex, contra hanc negatio particularis
simplex. Sub affirmatione autem universali simplici ponatur negatio
particularis privatoria, sub negatione autem particulari simplici universalis
affirmatio privatoria. Rursus sub negatione particulari privatoria et sub affirmatione
universali simplici ponatur ƿ negatio particularis infinita, sub affirmatione
vero universali privatoria et sub negatione simplici particulari ponatur
universalis affirmatio infinita. Erit autem huiusmodi descriptio: INDEFINITAE
Affirmatio simplex: Negatio simplex: Homo iustus est Homo iustus non est
Negatio privatoria: Affirmatio privatoria: Homo iniustus non est Homo iniustus
est Negatio infinita: Affirmatio infinita: Homo non iustus non est Homo non
iustus est DEFINITAE Affirmatio universalis simplex: Negatio particularis
simplex: Omnis homo iustus est Non omnis homo iustus est Negatio particularis
privatoria: Affirmatio universalis privatoria: Non omnis homo iniustus est
Omnis homo iniustus est Negatio particularis infinita: Affirmatio universalis infinita:
Non omnis homo non iustus est Omnis homo non iustus est In hoc ordine
propositionum quem supra descripsimus quae sint angulares manifestum est. Sunt
namque affirmationes quidem affirmationibus, negationes vero negationibus. Et
in his quidem quae in definitae sunt eodem modo angulares sunt affirmationes.
Simplex quidem affirmatio quae dicit: Est homo iustus privatoriae
affirmationi quae dicit: Est homo iniustus et infinitae affirmationi quae
proponit: Est homo non iustus angularis est. Negatio vero simplex quae
est: Non est homo iustus negationi privatoriae quae dicit: Non est homo
iniustus et negationi infinitae quae est: Non est homo non iustus
angularis est. Item si quis ad definitas propositiones aspiciat, idem sine
aliqua dubitatione reperiet. Affirmatio enim universalis simplex quae est:
Omnis est homo iustus affirmationi universali privatoriae quae enuntiat:
Omnis est homo iniustus et affirmationi universali infinitae quae
proponit: Omnis est homo non iustus angularis est, item negatio
particularis simplex quae est: Non omnis est homo iustus negationi
particulari privatoriae quae dicit: Non omnis est homo iniustus et
negationi particulari infinitae quae proponit: Non omnis est homo non
iustus angularis. Sunt igitur affirmationes affirmationibus et negationes
negationibus angulares et in ordine indefinitarum propositionum et in ordine
definitarum. Quocirca de earum sequentia speculandum est. Dictum est enim prius
quod affirmationem indefinitam simplicem sequeretur privatoria et infinita
negatio, eas vero simplex affirmatio non sequeretur. Rursus infinitam
affirmationem privatoriamque affirmationem sequitur simplex negatio, hae vero
negationem simplicem non sequuntur. Rursus si quis ad ordinem definitarum
respiciat, idem inveniet. Affirmationem namque universalem simplicem sequitur
particularis privatoria negatio et particularis infinita negatio. Nam si vera
est universalis affirmatio simplex quae dicit: Omnis est homo iustus,
vera est etiam particularis privatoria negatio quae dicit: Non omnis est homo
iniustus Hoc autem idcirco evenit, quod ea quae dicit: Non omnis homo
iniustus est idem potest quod simplex et similis est ei quae proponit:
Quidam homo iustus est particulari simplici affirmationi. Nam si non
omnis homo iniustus est, quidam homo iustus est. Sed particularis affirmatio
simplex sequitur universalem affirmationem simplicem. Quando enim vera est
universalis affirmatio quae dicit: Omnis est homo iustus vera est et
particularis affirmatio quae proponit: Quidam homo iustus est Sed est
quae dicit: Quidam homo iustus est consentit particularis negatio
privatoria quae proponit: Non omnis est homo iniustus Quocirca etiam
particularis negatio privatoria universali simplici affirmationi consentiet.
Sequitur igitur eam quae dicit: Omnis est homo iustus universalem
scilicet simplicem affirmationem ea quae proponit: Non omnis est homo
iniustus particularis negatio privatoria. Sed huic particulari negationi
privatoriae quae dicit: Non omnis est homo iniustus consentit infinita particularis
negatio quae dicit: Non omnis est homo non iustus Nam si verum est
quoniam non omnis est homo iniustus, et verum est quoniam non omnis est homo
non iustus. Idem est enim esse iniustum quod non iustum. Sed privatoria
particularis negatio sequitur simplicem universalem affirmationem: infinita
igitur negatio particularis sequitur simplicem universalem affirmationem eique
consentit, si prius affirmatio universalis vera sit. Quocirca eam quae dicit:
Omnis est homo iustus universalem simplicem ƿ affirmationem sequuntur
sine dubio particularis negatio privatoria: Non omnis est homo iniustus
et particularis negatio infinita: Non omnis est homo non iustus Quare hic
quoque affirmationem negationes sequuntur. Sed hoc non convertitur. Quoniam enim
(ut dictum est) negatio particularis privatoria quae dicit: Non omnis est homo
iniustus consentit particulari affirmationi simplici, ei scilicet quae
dicit: Quidam homo iustus est hanc autem particularem affirmationem non
sequitur universalis affirmatio (neque enim, si verum est quendam esse hominem
iustum, idcirco iam et omnem esse hominem iustum necesse est): quare non
sequitur affirmatio universalis simplex: Omnis est homo iustus
affirmationem particularem simplicem: Quidam est homo iustus (potest enim
hac vera id est particulari universalis esse falsa) sed particularis affirmatio
simplex particulari negationi privatoriae consentit: quare nec privatoriam
particularem negationem simplex affirmatio sequitur universalis. Eam igitur
quae dicit: Non omnis est homo iniustus non sequitur affirmatio
universalis simplex quae proponit: Omnis homo iustus est Sed particularis
privatoria negatio consentit particulari negationi infinitae: universalis
igitur affirmatio simplex non sequitur particularem negationem infinitam. Ea
igitur quae dicit: Omnis est homo iustus affirmatio universalis simplex
non sequitur eam quae dicit: Non omnis est homo non iustus particularem infinitam negationem. Duae
igitur negationes infinita et privatoria particulares sequuntur universalem affirmationem
simplicem, sicut in his quoque erat quae sunt ƿ indefinitae. Duae enim
negationes infinita et privatoria indefinitae simplicem affirmationem
sequebantur indefinitam. Sed non e converso. Affirmatio enim universalis
simplex non sequitur negationes particularem infinitam et privatoriam, sicut
nec indefinita qunque affirmatio simplex indefinitas sequebatur negationes
privatoriam atque infinitam. Quare in hoc uno ordine similiter sese habent
definitae his quae sunt indefinitae. Aequaliter enim affirmationibus veris
verae sunt negationes, veras negationes affirmationum veritas non sequitur nec
his consentit. Rursus in altera parte perspiciamus, quemadmodum affirmationes
universales privatoriam scilicet et infinitam particularis negatio simplex
sequatur. Namque affirmationem universalem privatoriam: Omnis est homo
iniustus sequitur particularis negatio simplex: Non omnis est homo
iustus Ea enim quae dicit: Omnis est homo iniustus consentit
simplici universali negationi quae dicit: Nullus homo iustus est Nam si
omnis est homo iniustus, nullus est homo iustus. Sed hanc, id est universalem
simplicem negationem, sequitur particularis simplex negatio. Nam si vera est
quoniam nullus homo iustus est, vera est quoniam non omnis homo iustus est. Sed
universalis negatio simplex universali affirmationi privatoriae consentit:
sequitur ergo particularis simplex negatio quae est: Non omnis est homo
iustus universalem affirmationem privatoriam quae proponit: Omnis est
homo iniustus Sed haec universali affirmationi infinitae consentit. Idem
enim significant: Omnis est homo iniustus ƿet: Omnis est homo non
iustus Quare sequitur quoque particularis negatio simplex quae est: Non
omnis est homo iustus universalem affirmationem infinitam quae dicit: Omnis
est homo non iustus Hic quoque affirmationes universales privatoriam
atque infinitam sequitur simplex negatio particularis sed non convertitur.
Etenim quoniam simplicem particularem negationem quae dicit: Non omnis est homo
iustus non sequitur universalis negatio quae proponit: Nullus homo iustus
est (neque enim si vera est non omnem hominem esse iustum, vera est
nullum hominem esse iustum), haec autem, id est universalis simplex negatio,
consentit unumque significat cum affirmatione universali privatoria: non sequitur
igitur universalis privatoria affirmativa quae dicit: Omnis est homo
iniustus simplicem particularem negationem quae proponit: Non omnis est
homo iustus sicut nec eandem particularem negationem universalis negatio
sequebatur. Sed privatoria universalis affirmatio consentit cum infinita
affirmatione universali: igitur particularem negationem quae dicit: Non omnis
est homo iustus universalis affirmatio infinita non sequitur quae
proponit: Omnis est homo non iustus Quare hic quoque affirmationes duas universales,
id est privatoriam atque infinitam, particularis simplex negatio sequitur,
sicut affirmationes quoque duas indefinitas privatoriam atque infinitam
negativa indefinita sequebatur. Sed duae affirmationes universales privatoria
et infinita non sequuntur particularem simplicem negationem, sicut quae quoque
indefinitae ƿ affirmationes privatoria et infinita indefinitam simplicem
negationem non sequebantur. Similiter se igitur habent definitae indefinitis
secundum consequentiam. Angulares autem non eodem modo sese habent. Nam
indefinitarum propositionum angulares simul veras esse contingit. Nam si verum
est quoniam est homo iustus, quae est indefinita affirmatio simplex, nihil
prohibet veram esse etiam quae dicit: Est homo iniustus et rursus eam
quae dicit: Est homo non iustus quae sunt indefinitae affirmationes
privatoria et infinita. Rursus negationes negationibus quae sunt angulares
veras esse contingit, ut ea quae est: Non est homo iustus si vera est,
nihil prohibet veram esse etiam quae dicit: Non est homo iniustus et eam
quae proponit: Non est homo non iustus Angulares ergo sibi in indefinitis
in veritate consentire nihil prohibet sed in his tantum terminis, ut in secundo
huius operis volumine docuimus, quae neque naturalia sunt inesse neque impossibilia.
Si quis enim dicat: Est homo rationabilis huic angulares verae esse non
possunt, hae scilicet quae dicunt: Est homo irrationabilis et rursus: Est
homo non rationabilis Rationabilitas enim homini per naturam inest.
Similiter autem et de impossibilibus dicendum est. Quod si sint talia quae
neque impossibilia sint inesse nec naturalia sint inesse (ut in ea propositione
quae dicit: Est homo iustus iustitiam neque naturalem esse necesse ƿ est
homini nec impossibile esse), manifestum est quoniam angulares sibimet semper
in veritate consentiunt. Atque hoc idem de negativis quoque angularibus recte
dicitur. In his igitur terminis qui nec naturales sunt nec impossibiles semper
angulares et negationes negationibus et affirmationes affirmationibus simul
veras esse contingit. Et hoc quidem in his quae indefinitae sunt. In his autem
quae definitae sunt et universalitatis particularitatisque participes non eodem
modo sunt. In quibusuis enim terminis sive possibilibus sive naturalibus sive
impossibilibus affirmationes affirmationibus sibimet angularibus in veritate
consentire non possunt, negationes autem negationibus angulares angularibus in
his tantum terminis qui neque naturales neque impossibiles sunt in veritate
poterunt convenire. Et primum quemadmodum affirmationes affirmationibus sibimet
angularibus in veritate consentire non possunt in quibuslibet terminis
demonstrandum est. Ea enim quae dicit: Omnis est homo iustus et ea quae
dicit: Omnis est homo iniustus quae est scilicet angularis, verae simul esse
non possunt. Ea namque quae dicit: Omnis est homo iniustus nil differt ab
ea quae proponit: Nullus homo iustus est Sed "Omnis est homo
iustus" et "Nullus homo iustus est", quoniam contrariae sunt,
simul verae esse non possunt. Sed ea quae dicit: Nullus est homo iustus
convenit atque consentit ei quae proponit: Omnis est homo iniustus quare:
Omnis est homo iustus et: Omnis est homo iniustus simul verae esse
non possunt. Sed eadem quae proponit: Omnis est homo iniustus consentit
(ut saepe dictum est) ei quae dicit: Omnis est ƿ homo non iustus Quare in
his nec haec in veritate consentire potest ei quae dicit quoniam omnis est homo
iustus. Affirmatio igitur universalis simplex: Omnis est homo iustus
affirmationibus universalibus privatoriae et infinitae quae sunt: Omnis est
homo iniustus et: Omnis est homo non iustus sibimet angularibus in
veritate simul nulla ratione consentit, sicut ipsis quae indefinitae erant et
affirmationes affirmationibus et negationes negationibus in veritate poterant
consentire. In his autem quae sunt definitae affirmationes angulares simul
verae esse non possunt. Recte igitur dictum est quoniam in aliis omnibus
similis est consequentia definitarum et indefinitarum. Affirmationibus enim
consentiunt in veritate negationes, negationibus autem affirmationes non omnino
consentiont, quae similitudo consequentiae in utrisque est id est et in his
quae definitae sunt et in his quae indefinitae. Sed est distantia, quod NON
SIMILITER ANGULARES CONTINGIT VERAS ESSE. Et affirmationes affirmationibus et
negationes negationibus in indefinitis veras esse contingit eas scilicet quae
sunt angulares. In his autem quae sunt definitae affirmationes affirmationibus
angulares veras esse aliquando nulla ratione contingit. Hoc autem manifestum erit,
si quis et ea sibi proponat exempla in quibus sunt termini naturales atque
impossibiles et ea in quibus sunt possibiles et non naturales neque
impossibiles. In omnibus enim inveniet affirmationes affirmationibus definitas
ƿ definitis angulares simul veras esse non posse. Quod autem addidit CONTINGIT
AUTEM ALIQUANDO huiusmodi est: quamquam enim affirmationes affirmationibus
angulares definitae simul verae esse non possint in quibuscumque propositis
terminis, potest tamen fieri ut negationes negationibus verae inveniantur et
sit haec similitudo ad indefinitas angulares. Nam sicut illic negationes
negationibus indefinitae angulares verae esse simul poterant in his quae neque
naturalia neque impossibilia essent, ita hic quoque id est in ordine
definitarum negationes definitas negationibus definitis angulares angularibus
simul veras esse contingit in his quae neque impossibiles sunt nec naturales.
Negatio enim simplex particularis quae dicit: Non omnis est homo iustus
potest simul vera esse cum ea quae dicit: Non omnis est homo iniustus
Potest enim fieri ut quidam sint iusti, quidam autem non sint iusti et in eo
utraeque verae sunt, et ea quae dicit: Non omnis est homo iustus quia
sunt quidam iniusti, et ea quae dicit: Non omnis est homo iniustus quia
poterunt esse aliqui iusti. Sed haec consentit infinitae negationi particulari
quae dicit: Non omnis est homo non iustus Idem est enim dicere "Non
omnis est homo iniustus" quod "Non omnis est homo non iustus".
Quocirca et hae sibimet angulares simul verae esse possunt. Nam si quidam sunt
iusti, quidam iniusti, verum est dicere quoniam non omnis est homo iustus, quia
sunt quidam iniusti, rursus verum est dicere non omnis est homo non iustus,
quia sunt quidam iusti. Negationes igitur ƿ negationibus angulares definitae
simul verae esse possunt et hoc est simile indefinitis, in quibus sicut
affirmationes affirmationibus, ita quoque in veritate angulares negationes
negationibus consentiunt. Sensus ergo totus huiusmodi est: SIMILITER AUTEM,
inquit, SE HABET, id est similis erit consequentia propositionum, quemadmodum
fuit in indefinitis, ETIAM SI UNIVERSALIS NOMINIS SIT AFFIRMATIO, id est etiam
si definitae affirmationes negationesque ponantur, ut per subiecta exempla
monstravit dicens affirmationi simplici universali OMNIS EST HOMO IUSTUS opponi
NON OMNIS EST HOMO IUSTUS particularem scilicet simplicem negationem. Et rursus
universalem affirmationem infinitam proponens eam scilicet quae est OMNIS EST
HOMO NON IUSTUS huic illam opposuit quae dicit NON OMNIS EST HOMO NON IUSTUS.
Hae, inquit, similiter se habent ad consequentiam quemadmodum ind efinitae.
Quomo do autem se illae haberent ad c onsequentiam supra monstratum est. SED
NON, inquit, SIMILITER ANGULARES CONTINGIT VERAS ESSE. In his enim quae erant
indefinitae affirmationes affirmationibus angulares simul verae esse poterant.
In his autem quae definitae sunt simul verae esse non possunt. CONTINGIT AUTEM
ALIQUANDO, ut similiter angulares verae sint in his quae definitae sunt,
quemadmodum et in indefinitis. Negationes enim negationibus angulares definitae
simul in veritate consentiunt, ut in his quoque inveniebatur quas indefinitas
supra descripsimus. Plenus est igitur huiusmodi intellectus. Herminus autem hoc
aliter sic exponit: similiter, inquit, ƿ duas facient oppositiones quatuor
propositiones, si fuerint duae simplices, duae infinitae, determinatione tamen
adiecta. Hoc autem sic monstrat: proponit prius simplicem affirmationem
universalem quae dicit: Omnis est iustus homo contra hanc particularem
simplicem negationem: Non omnis est iustus homo sub affirmatione
universali simplici affirmationem universalem infinitam quae dicit: Omnis est
non iustus homo contra hanc sub negatione particulari simplici
particularem negationem infinitam quae proponit: "Non omnis est non iustus
homo". Omnis est iustus homo Omnis est non iustus homo Non omnis est
iustus homo Non omnis est non iustus homo. His ergo ita dispositis duae,
inquit, fiunt oppositiones. Contra enim eam quae est omnis est iustus homo
opponitur illa quae proponit: Non omnis est iustus homo Hoc autem idcirco
quoniam sibi contradictorie oppositae sunt universalis affirmatio simplex et
particularis negatio simplex. Et est haec quidem una propositio. Rursus contra
eandem affirmationem simplicem quae dicit: Omnis est iustus homo
opponitur universalis affirmatio infinita quae dicit: Omnis est non iustus
homo et hoc contrario modo. Ea namque quae dicit: Omnis est non iustus
homo idem significat eique consentit quae dicit: Nullus homo iustus
est Sed haec quae proponit nullus homo iustus est contrario modo opposita
est ei quae dicit: Omnis est iustus homo Quocirca etiam ea quae proponit:
Omnis est non iustus ƿ homo contrarie erit opposita ei quae dicit: Omnis
est iustus homo Est igitur haec quoque altera oppositio. Duae ergo sunt
oppositiones, quemadmodum etiam in his quae sunt indefinitae: licet alio modo
essent oppositae, tamen duae erant oppositiones. Secundum diametrum autem non
similiter veras contingit esse, ut ipse ait. Illae enim quoniam indefinitae
erant, et secundum diametrum quae erant simul veras esse contingebat et omnes
omnibus. Quod si quis ad indefinitarum descriptiones redeat diligenter
agnoscit. Hic autem, inquit, hoc est in his quae definitae sunt, non idem est.
Hoc sic monstrat: ea enim propositio quae dicit: Omnis est iustus homo
non consentit contradictioni suae quae dicit: Non omnis est iustus homo
Rursus ea quae dicit: Omnis est non iustus homo non consentit rursus ei
quae dicit: Non omnis est non iustus homo Haec enim contrariae ipsius
consentiebat. Quare cum vera est universalis affirmatio simplex quae dicit:
Omnis est iustus homo sine dubio falsa est ea quae dicit: Omnis est non
iustus homo Sed hac falsa contradictio eius vera erit: vera igitur est ea
quae negat dicens: Non omnis est non iustus homo Quocirca hae duae
propositiones angulares verae aliquotiens inveniuntur: Omnis est iustus homo
Non omnis est non iustus homo Contingit ergo aliquando veras esse sed
non, inquit, omnino. Nam si a particulari negatione infinita coeperis, non idem
est id est non eadem veritas venit. Hoc autem tali probatur modo: si enim vera
est quoniam non omnis est non iustus ƿ homo, falsa est ea quae dicit: Omnis est
non iustus homo Est enim ei contradictorie opposita. Hac autem falsa quae
dicit: Omnis est non iustus homo non omnino veram necesse est esse eam
quae proponit: Omnis est iustus homo idcirco quoniam hae duae sibi
contrariorum loco oppositae sunt. Contrarias autem propositiones simul falsas
esse posse supra docuimus. Ergo non necesse est, si falsa est omnis est non
iustus homo, veram esse eam quae dicit: Omnis est iustus homo Quod si non
necesse est, hoc potest fieri ut utraeque sint falsse. Quare evenit aliquando,
ut vera hac propositione quae dicit: Non omnis est non iustus homo falsa sit
illa quae proponit: Omnis est iustus homo Quare non similiter secundum
diametrum in veritate propositiones sibi consentiunt. Atque hoc quidem Herminus
non recte expositione dicens ordinem turbat. Si quis autem vel hoc quod
Herminus ait diligenter agnoscit vel id quod supra nos diximus, cognoscit
multam esse differentiam expositionis et meliorem superiorem iudicans ei, si
quid nobis credit, recte consentiet. HAE IGITUR DUAE OPPOSITAE SUNT, ALIAE
AUTEM AD NON HOMO UT SUBIECTUM ALIQUID ADDITO, UT EST IUSTUS NON HOMO, NON EST
IUSTUS NON HOMO; EST NON IUSTUS NON HOMO, NON EST NON IUSTUS NON HOMO. MAGIS
PLURES AUTEM HIS NON ERUNT OPPOSITIONES. HAE AUTEM EXTRA ILLAS IPSAE SECUNDUM
SE ERUNT UT NOMINE UTENTES NON HOMO. Supra iam dixerat omne subiectum aut ex
nomine simplici et finito aut ex nomine rursus infinito consistere et eorum
oppositiones ostendit quod essent duae et quatuor propositiones, duae quidem
simplex subiectum nomen habentes, duae vero infinitum. Post has quando est
tertium adiacens praedicaretur, illic quoque dupliciter oppositiones fieri
dixit, cum scilicet finitum nomen esset subiectum, vel infinitum praedicatum,
earumque inter se eam consequentiam demonstravit, qualem haberent privatoriae
ad easdem ipsas simplices, quibus ex infinito nomine propositiones compararentur.
Et quoniam omnis harum varietas propositionum ita fit, cum est tertium
praedicatur, ut aut et subiectum et praedicatum finita sint aut subiectum
quidem finitum, praedicatum vero infinitum (de quibus supra locutus est, cum
earum consequentiam demonstravit) aut infinitum habent subiectum, finitum vero
praedicatum aut infinitum et subiectum et praedicatum. Et habent quidem
propositiones utrumque finitum, ut est: Homo iustus est Homo iustus non
est finitum vero subiectum, infinitum praedicatum, ut est: Homo non
iustus est Homo non iustus non est Et harum quidem consequentia supra
monstrata est. Aliae vero sunt, quae infinitum habent subiectum et quasi nomine
utuntur nomine infinito, ut: Non homo iustus est Non homo iustus non est
Utuntur enim hae propositiones subiecto, id est ƿ 'non homo' ut nomine,
praedicato vero eo quod est iustus. Hoc est enim quod ait: ALIAE AUTEM AD NON
HOMO UT SUBIECTUM ALIQUID ADDITO. Si quis enim ponat non homo quidem subiectum
et de hoc aut finitum nomen praedicet, ut est 'iustus', aut infinitum, ut est
'non iustus', utroque modo duplicem rursus faciet oppositionem. Quatuor sunt
autem propositiones hae: Est non homo iustus Non est non homo iustus Est non
homo non iustus Non est non homo non iustusIn his igitur quatuor propositionibus,
oppositionibus vero duplicibus non homo quidem subiectus est sed in superiore
oppositione finitum quidem praedicatur nomen quod est iustus, . Sed illae,
inquit, quae praedicatum quidem infinitum habent, subiectum vero finitum vel
quibus et praedicatum finitum est et subiectum, habent aliquam ad se
consequentiam, hae vero quas postea memoravimus, id est quae infinitum haberent
subiectum, praedicatum autem vel infinitum vel finitum, nullam habent
consequentiam ad eas propositiones, quae sive finito praedicato sive infinito,
ex finito tamen subiecto consisterent. Hoc est enim quod ait: HAE AUTEM EXTRA
ILLAS IPSAE SECUNDUM SE ERUNT, id est nullam consequentiam ad superiores quae
ex finito subiecto constarent habere eas quae infinitum subiectum in propositionis
ordine retinerent. Postquam igitur enumeravit et quae ex utrisque finitis
consisterent, id est et subiecto et praedicato, et has ƿ quae ex subiecto
quidem finito, praedicato vero infinito essent, has etiam quae ex subiecto
infinito essent et ex finito praedicato necnon illas addidit quae ex utrisque
infinitis constare viderentur: postquam igitur has enumeravit, ait: MAGIS
PLURES AUTEM HIS NON ERUNT OPPOSITIONES. Omnis enim oppositio (quod supra iam
dictum est) aut ex utrisque finitis est, ut: Est homo iustus Non est homo
iustus aut ex finito subiecto, infinito praedicato, ut: Est homo non
iustus Non est homo non iustus aut ex infinito quidem subiecto, finito
vero praedicato, ut: Est non homo iustus Non est non homo iustus aut ex
infinitis utrisque, ut: Est non homo non iustus Non est non homo non
iustus ut autem quinta oppositio reperiri possit, nulla rerum ratione
possibile est. De his ergo haec dicta sint, in quibus est tertium adiacens
praedicatur. IN HIS VERO IN QUIBUS EST NON CONVENIT, UT IN EO QUOD EST CURRERE
VEL AMBULARE, IDEM FACIUNT SIC POSITA AC SI EST ADDERETUR, UT EST CURRIT OMNIS
HOMO, NON CURRIT OMNIS HOMO; CURRIT OMNIS NON HOMO, NON CURRIT OMNIS NON HOMO.
NON ENIM DICENDUM EST NON OMNIS HOMO SED NON NEGATIONEM AD HOMO ADDENDUM EST.
OMNIS ENIM NON UNIVERSALE SIGNIFICAT SED QUONIAM UNIVERSALITER. MANIFESTUM EST
AUTEM EX EO QUOD EST CURRIT HOMO, NON CURRIT HOMO; CURRIT NON ƿ HOMO, NON
CURRIT NON HOMO. HAEC ENIM AB ILLIS DIFFERUNT EO QUOD NON UNIVERSALITER SUNT.
QUARE OMNIS VEL NULLUS NIHIL ALIUD CONSIGNIFICAT NISI QUONIAM UNIVERSALITER DE
NOMINE VEL AFFIRMAT VEL NEGAT. ERGO CAETERA EADEM OPORTET APPONI. Sunt quaedam
propositiones in quibus est quidem tertium adiacens praedicatur et hoc sono
ipso et prolatione cognoscitur, aliae vero sunt in quibus tale verbum
praedicatur, quod tertium quidem adiacens non praedicetur, habeat tamen
contineatque intra se verbum est. Quae praedicatio si solvatur in participium
atque verbum, quod ante solo verbo dictum praedicatum secundum praedicabatur,
tertio loco praedicabitur est et fit similis propositio, tamquam si prolatione
quoque haberet est verbum. Si quis enim dicat:"Omnis homo currit"in
hac propositione unum subiectum est, alterum praedicatur. Homo enim subiectus
est, praedicatur autem currit. Neque enim possumus in hac propositione tres
esse terminos arbitrari, idcirco quod omnis quidem terminus non est sed
subiecti termini determinatio. Significat enim quoniam res universalis, id est
homo, universaliter subicitur cursui, cum dicit:"Omnis homo currit" Nulla
est enim hominis exceptio, ubi omnem currere determinatio est. Ergo non ponitur
loco termini id quod dicimus omnis sed potius ƿ subiecti termini determinatio
est. Quo circa in hac propositione quae dicit:"Omnis homo currit"duo
sunt termini: homo et currit. Ergo in eadem quamquam verbum est non praedicetur
in prolatione, in verbi tamen quod est currit significatione concluditur. Si
quis enim hanc propositionem quae dicit:"Omnis homo currit"solvat in
participium atque verbum, faciet omnis homo currens est et idem significat
participium verbo coniunctum quod significat verbum, quod utraque complectitur.
Nam cum dico "Omnis homo currit", omni homini actionem praesto esse
pronuntio; quod si idem rursus dicam "Omnis homo currens est", eandem
actionem homini rursus adesse proponit. Idem igitur significat verbum currit
quod currens est. Et in ea propositione quae dicit:"Omnis homo
currit"licet in prolatione est non dicatur, tamen tertium potestate
praedicatur, quod hinc cognoscitur, si tota propositio dissolvatur in
participium scilicet atque verbum. Quamobrem sicut ex nomine infinito subiecto
fit affirmatio, non eodem modo ex infinito verbo affirmatio fieri potest sed
mox vis in ea negationis agnoscitur. Quomodo enim facimus affirmationem
dicentes: Omnis non homo currit 'non homo' scilicet subiectum infinitum
ponentes, non ita possumus dicere fieri affirmationem cum proponimus: Omnis
homo non currit Haec enim iam negatio est. Quare ubicumque fuerit 'non
currit' vel 'non laborat' vel 'non ambulat' vel 'non legit', in omnibus negatio
fit, in quibuscumque infinitum verbum praedicatur. Dubitabit autem aliquis an
sicut ex infinito verbo fieri affirmatio non potest sed semper negatio ƿ ex hoc
praedicamento fit, ita quoque si eadem propositio solvatur in participium atque
verbum, an ex infinito participio possit affirmatio fieri. Quaeritur enim an
sicut in hac propositione quae dicit: Omnis homo currit qui ita proponit
dicens : Omnis homo non currit facere affirmationem non potest sed sine
dubio negationem facit, ita quoque si eadem solvatur in participium et verbum,
ut dicat quis: Omnis homo currens est si fiat infinitum non currens et
dicatur: Omnis homo non currens est an haec affirmatio sit an certe
negatio tantundem valens tamquam si aliquis dicat: Omnis homo non est
currens Sed fuerunt qui hoc cum ex multis aliis tum ex aliquo Platonis
syllogismo colligerent et quid ex ea re definirent doctissimorum virorum
auctoritate cognoscerent. Ex duabus enim negativis syllogismus fieri non
potest. In quodam enim dialogo Plato huiusmodi interrogat syllogismum: sensus,
inquit, non contingunt substantiae rationem; quod non contingit, nec ipsius
veritatis contingit notionem: sensus igitur veritatis notionem non contingit.
Videtur enim ex omnibus negativis fecisse syllogismum, quod fieri non potest,
atque ideo aiunt infinitum verbum quod est non contingit pro participio
infinito posuisse id est non contingens est. Est enim in pluribus aliis
inveniendi facultas frequenter verbum infinitum positum pro nomine infinito. ƿ
Quare verbum quidem dixere quidam semper facere negationem' si infinitum
proponatur, participia autem vel nomina si sint infinita posse facere
affirmationem. Et ideo quotienscumque a magnis viris infinitum verbum et duae
negationes in syllogismo proponuntur, hac ratione defenditur, quod dicatur
verbum infinitum pro participio esse propositum, quod participium nominis loco
in propositione praedicatur. Et hoc quidem Alexander Aphrodisius arbitratur
caeterique complures. Idcirco enim aiunt non posse fieri ex infinito verbo
affirmationem, quoniam sicut verbum est infinitum verbum mox totem perficiet
negationem, sic etiam verba quae in sese complectuntur verbum est non facient
infinitam affirmationem sed potius negationem. Si quis enim sic dicat: Homo
currens non est nullus hanc dixerit affirmationem. Si quis vero sic: Homo
non currit idcirco nec haec propositio affirmatio est quoniam currit est
verbum intra se continet et sicut ad est verbum iuncta particula negativa non
facit affirmationem sed potius negationem, ita quoque ad illud verbum iuncta
negatio quod intra se continet est verbum plenam perficit negationem. Aristoteles
autem non videtur ista discernere sed similiter arbitrari, sive cum participio
ponatur est verbum ƿ sive sine participio verbum illud quod verbum est intra se
claudit atque complectitur. Dicit enim hoc modo: IN HIS VERO IN QUIBUS EST NON
CONVENIT UT IN EO QUOD EST CURRERE VEL AMBULARE, IDEM FACIUNT SIC POSITA AC SI
EST ADDERETUR. Et huius subiecit exemplum, UT EST CURRIT OMNIS HOMO. In hac
enim propositione quae dicit: Currit omnis homo non quidem convenit poni
est verbum; eodem modo vel si quis dicat: Omnis homo ambulat hic quoque
est verbum poni non convenit sed haec talia sunt, tamquam si est adderetur.
Quod exemplo docuit. Nam sicut "Est currens omnis homo" affirmatio
est cursus praesentiam monstrans, ita quoque "Currit omnis homo"
affirmatio idem valens idemque significans. Has ex simplicibus subiectis
affirmationes in quibus est dici non convenit consequenter enumerat dicens:
Currit omnis homo mediam ponens determinationem, quod est omnis, inter
currit quod est praedicatio et subiectum quod est homo: contra hanc opponit
simplicem negationem dicens: Non currit omnis homo Rursus facit
affirmationem ex infinito nomine: Currit omnis non homo huic opponit
negationem infiniti nominis subiecti: Non currit omnis non homo Et has
idcirco proposuit, ut monstraret idem in his evenire in quibus est non convenit
praedicari, quod in illis quoque in quibus est tertium adiacens praedicabatur.
Sed quoniam in negatione infiniti nominis subiecti ƿ ait: Non currit omnis non
homo poterat quis dicere non recte fecisse negationem eius affirmationis
quae est: Currit omnis non homo hanc quae dicit: Non currit omnis non
homo sed potius ita debuisse oppositionem constitui: Currit omnis non
homo Non currit non omnis homo Ex hoc autem demonstrat ita faciendam esse
negationem, ut eam ipse disposuit. Dicit enim: NON ENIM DICENDUM EST NON OMNIS
HOMO SED NON NEGATIONEM AD HOMO ADDENDUM EST. Qui est sensus huiusmodi:
quotiens facimus, inquit, negationem contra hanc affirmationem quae dicit
currit omnis non homo, non est negativa particula non adiungenda ei quod est
omnis sed potius subiecto id est nomini quod est homo. Cum enim ita dicimus:
Currit omnis non homo facienda est negatio: Non currit omnis non
homo Non enim dicendum est: Non currit non omnis homo et non
negativa particula non est adicienda ad omnis sed potius ad homo. Huius autem
haec causa est quod omnis determinatio in terminorum numero non adscribitur sed
potius ad vim suam id est ad determinationem. Non enim aliquid universale
significat ipsum omnis sed significat quidem universale homo, omnis autem
determinatio est, quoniam quis id quod universale est id est homo universaliter
praedicat. Non ergo universale aliquid significat omnis determinatio sed potius
quoniam universale ƿ nomen universaliter praedicatur. Atque ideo quotiens in
his negatio fit, ad subiectum potius nomen trahi oportet negationem non ad
determinationem. Sed ne forte quis dubitet, ut etiam in aliis quoque ita fieri
oportere oppositiones dicat. In his enim quae subiectum habent finitum, cum
dicimus: Omnis homo currit si contra hanc contradictorie opposita negatio
ponitur, ad determinationem particula negative constituenda est, ut contra eam
quae dicit: Omnis homo currit ea sit quae dicit: Non omnis homo
currit In his autem quae ex infinito nomine subiecto fiunt, sive in
affirmatione sive in negatione, a subiecto nomine non est separanda negatio.
Hoc autem ita esse facillima ratione cognoscitur, si determinationes paulisper
auferantur et in his propositionibus ex infinito nomine subiecto quae sunt
indefinitae speculatio fiat. Sit enim affirmatio indefinita: Non homo
currit Contra hanc erit negatio: Non homo non currit Si igitur hae propositiones
factae sunt in universalibus terminis (universalis enim terminus est homo) sed
non habent additam determinationem, quoniam universaliter praedicantur, id est
omnis, et servata est et in affirmatione et negatione ad subiectum negativa
particula (semper enim fiebat necessarie infinitum), etiam tunc quando additur
aliquid quod determinet, non ad determinationem addenda est negatio sed potius
ad subiectum nomen. Quod cum in affirmatione fuerit infinitum, hoc idem
infinitum ut in negatione reuertatur providendum est. Sicut enim finitum
terminum et simplicem in his indefinitis ƿ propositionibus ad affirmationem et
negationem custodiri oportet, ut dicamus: Currit homo Non currit homo ita
quoque in ea oppositione quae est ex infinito nomine subiecto idem servandum
est, ut quod in affirmatione subiectum est idem seruetur etiam in negatione.
Quod si hoc in his quae indefinitae sunt evenit, cur non etiam in illis idem
fieri oportere videatur quae definitae sunt? Hoc solum enim definitae ab
indefinitis differunt, quod cum indefinitae universalia praedicant praeter
universalitatis determinationem, determinatae et definitae idem illud
prasdicant universale cum adiectione et significatione quoniam universaliter
praedicatur. Nihil igitur aliud omnis vel nullus significat, nisi quoniam id
quod universale dicitur universaliter praedicatur. Ergo omnia eadem quae in
affirmatione et negatione indefinitis ponebantur eadem quoque et in eisdem
determinatis servanda sunt. Omnis enim et nullus non sunt termini sed universalis
termini determinationes. His igitur ab Aristotele decursis nos quoque a
Syriano, cui Philoxeno esse cognomen supra rettulimus, propositionum omnium
numerum, de quibus in hac libri disputatione perpendit, nimis ad rem
pertinentem atque utilem transferamus. Et prius perspiciendum est in
categoricis propositionibus quot indefinitae sunt. Quantae enim fuerint
indefinitae, tot ƿ erunt universales, tot particulares, tot singularium atque
individuorum propositiones. Et prius quidem affirmationes perspiciamus hoc
modo: quatuor modi sunt propositionum: aut enim indefinitae sunt aut
universales aut particulares aut singularium atque individuorum. Si ergo
perspiciantur quantae sint indefinitae affirmationes, has si per quaternarium
numerum multiplicavero, colligitur mihi numerus affirmationum. Quem si duplico,
colligitur etiam negationum hoc modo. Praedicatur enim est aut ipsum solum aut
certe tertium adiacens cum alio. Et si solum praedicatur, aut ad nom en simplex
atque finitum praedicandum est aut ad infinitum. Ex his duae sunt
affirmationes: Est homo Est non homo Quotiens autem est tertium adiacens
praedicatur, hae quatuor erunt affirmationes: aut cum subiectum infinitum est
solum, ut: Est iustus non homo aut cum praedicatum infinitum est solum,
ut: Est non iustus homo aut cum utraque finita sunt, ut: Est iustus
homo aut cum utraque infinita sunt, ut: Est non iustus non homo
MAGIS PLURES AUTEM HIS, ut ipse ait, propositiones inveniri non possunt. Cum
igitur sex sint affirmationes, duae quibus est praedicatur, quatuor vero
adiacente, has si per quaternarium ducam, viginti et quatuor fient. Quas rursus
si binario multiplicem, quadraginta octo mihi summa subcrescunt. Tot igitur
erunt affirmationes et negationes quaecumque vel praedicato est verbo vel
tertio adiacenti et praedicato fiunt. Qua in re quoniam tres ƿ sunt aliae
qualitates propositionum, quae sunt necessariae, contingentes et inesse tantum
significantes, secundum quas qualitates istae omnes propositiones proferuntur,
has quadraginta octo propositiones si in ternarium numerum duxerimus, scilicet
propositionum qualitates, centum quadraginta quatuor omnis propositionum
praedicativarum, de quibus hoc libro tractat, numerositas crescet. Sed nunc
praeter has tris qualitates quae sint quadraginta octo propositiones cum
negationibus suis (quas si per qualitates propositionum, necessariam scilicet
et contingentem et inesse significantem, multiplicavero, centum quadraginta
quatuor fient) subter adscripsimus. EST SOLUM Est homo Non est homo Est non
homo Non est non homo Est omnis homo Non est omnis homo Est omnis non homo Non
est omnis non homo Est quidam homo Non est quidam homo Est quidam non homo Non
est quidam non homo Est Socrates Non est Socrates Est non Socrates Non est non
Socrates ITEM EST TERTIUM Est iustus homo Non est iustus homo Est iustus omnis
homo Non est iustus omnis homo Est iustus quidam homo Non est iustus quidam
homo Est iustus Socrates Non est iustus Socrates Est iustus non homo Non est
iustus non homo Est iustus omnis non homo Non est iustus omnis non homo Est
iustus quidam non homo Non est iustus quidam non homo Est iustus non Socrates
Non est iustus non Socrates Est non iustus omnis homo Non est non iustus omnis
homo Est non iustus quidam homo Non est non iustus quidam homo Est non iustus
Socrates Non est non iustus Socrates Est non iustus non homo Non est non iustus
non homo Est non iustus omnis non homoNon est non iustus omnis non homo Est non
iustus quidam non homo Non est non iustus quidam non homo Est non iustus non
Socrates Non est non iustus non Socrates Has igitur propositiones Syriano
calculis colligente nos quoque nominatim disposuimus, idcirco quoniam facilior
fides habobitur numero, si per exempla prodantur, simul etiam quoniam male
doctus de his propositionibus peruersissime contendebat et affirmationes quidem
negationum loco ponens, negationes vero affirmationum totum ordinem
confundebat. Quare ne quem illius oratio a rectae rationis veritate traduceret,
idcirco hanc ad tenacioris memoriae subsidium fecimus dispositionem. QUONIAM VERO
CONTRARIA EST NEGATIO EI QUAE ƿ EST OMNE EST ANIMAL IUSTUM ILLA QUAE SIGNIFICAT
QUONIAM NULLUM EST ANIMAL IUSTUM, HAE QUIDEM MANIFESTUM EST QUONIAM NUMQUAM
ERUNT NEQUE VERAE SIMUL NEQUE IN EODEM IPSO, HIS VERO OPPOSITAE ERUNT
ALIQUANDO, NON OMNE ANIMAL IUSTUM EST EST ALIQUOD ANIMAL IUSTUM. Hoc quoque est
diligentissime superius demonstratum, quod contrariae aliquotiens verum
falsumque dividerent, si aut in rebus naturalibus aut in impossibilibus
proponerentur: aliquotiens vero simul inveniri posse falsas, si res neque
naturales neque impossibiles praedicarent. Contrarias autemesse dictum est,
quaecumque vel affirmative vel negative universalem facerent enuntiationem.
Ergo nunc hoc dicit: quae sunt, inquit, contrariae simul verae esse non
possunt. Et hoc non sine quadam rerum determinatione locutus est. Ait enim:
QUONIAM VERO CONTRARIA EST NEGATIO EI QUAE EST OMNE EST ANIMAL IUSTUM scilicet
affirmationi ILLA QUAE SIGNIFICAT QUONIAM NULLUM EST ANIMAL IUSTUM SCILICET
NEGATIO, HAE QUIDEM, inquit, quoniam sunt contrariae, quae simul verae esse non
possunt, MANIFESTUM EST QUONIAM NUMQUAM ERUNT NEQUE VERAE SIMUL NEQUE IN EODEM.
Sed quod dixit neque verae simul huiusmodi est: nihil enim prohibet alio et
alio tempore et affirmationem universalem et negationem veraciter ƿ posse
proponi. Ut si quis dicat: Omnis homo iustus est hoc si aureo saeculo
diceretur, verissime proponeretur. Quod si quis rursus dicat: Nullus homo
iustus est hoc si ferreo saeculo enuntiet, erit vera propositio. Quare
contingit et affirmationem universalem et negationem veras esse, quas
manifestum est esse contrarias sed non simul: illa enim in aureo saeculo si ita
contingit, illa in ferreo. Sed haec tempora diversa sunt et non sunt simul.
Quare recte hoc quoque addidit ut diceret MANIFESTUM EST QUONIAM NUMQUAM ERUNT
NEQUE VERAE SIMUL. Quod autem addidit NEQUE IN EODEM ad aliam eiusdem rei
determinationem valet. Possunt enim rursus eodem tempore et simul universalis
affirmatio et universalis negatio verae esse sed si non de eodem praedicentur. Ut
si quis dicat: Omne animal rationale est hoc si de hominibus praedicetur,
vera est affirmatio. Quod si quis dicat: Nullum animal rationale est hoc
si de equis enuntiet, vera erit uno eodemque tempore contra universalem
affirmationem universalis facta negatio sed non in eodem. Illa enim affirmatio
de hominibus facta est, haec vero de equis negatio. Quamobrem recte dictum est
numquam esse simul contrarias veras posse neque in eodsm id est nec uno
eodemque tempore nec de uno subiecto. Sed quoniam his oppositae erant
universali quidem affirmationi particularis negatio, universali vero negationi
affirmatio particularis et has diximus idcirco subcontrarias dici, quod diversa
quodammodo contrariis patiantur, manifestum est quoniam sicut contrariae verae
simul esse non possunt, dividunt tamen aliquotiens inter se veritatem ƿ et
falsitatem, ita quoque et subcontrariae dividunt quidem verum inter se
falaumque aliquotiens, quando contrariae quoque diviserint, simul autem verae
inveniri possunt, quando universales et contrariae simul falsae sunt, ut autem
simul falsae sint, nulla rerum ratione contingit. Ergo contrarias quidem simul
veras esse atque in eodem numquam quisquam poterit invenire, subcontrarias
autem quae universalibus et contrariis oppositae sunt sibi inuicem comparatas
veras inveniri possibile est: ut in eo ipso exemplo quod ipse proposuit: Non
omne animal iustum est vera est, rursus: Est aliquod animal iustum
haec quoque vera est. Quare contrariae simul verae esse non possunt,
subcontrarias simul veras nihil prohibet inveniri. SEQUUNTUR VERO HAE: HANC
QUIDEM QUAE EST NULLUS EST HOMO IUSTUS ILLA QUAE EST OMNIS EST HOMO NON IUSTUS,
ILLAM VERO QUAE EST EST ALIQUI IUSTUS HOMO OPPOSITA QUONIAM NON OMNIS EST HOMO
voN IUSTUS. NECESSE EST ENIM ESSE ALIQUEM. De consequentia propositionum
simplicium atque infinitarum sufficienter quidem supra disseruit sed nunc haec
est huic intentio non quae particularis affirmatio vel negatio quam universalem
affirmationem vel negationem sequatur, quod iam supra monstravit, ƿ sed quae
universalis negatio universalem sequatur affirmationem vel quae particularis
negatio particulari scilicet affirmationi consentiat. Proponitque has quatuor
dicens negationem quidem simplicem universalem et affirmationem infinitam
universalem sese sequi et sibimet consentire nec minus his oppositas id est
particularem affirmationem simplicem et particularem infinitam negationem et in
veritate et in falsitate se sequi et a se nullo modo discrepare. Disponantur
enim hae quatuor: prior affirmatio infinita universalis quae dicit: Omnis est
homo non iustus sub hac ei consentiens simplex universalis negatio quae
proponit: Nullus est homo iustus rursus in altera parte contra
affirmationem infinitam particularis simplex affirmatio quae dicit: Est aliqui
homo iustus et sub hac particularis infinita negatio quae proponit:"Non
omnis est homo non iustus" Omnis est homo non iustus Est quidam homo
iustus Nulla est homo iustus Non omnis est homo non iustus. His ergo ita
dispositis si affirmatio universalis infinita vera sit ea quae dicit: Omnis est
homo non iustus vera est etiam ea quae proponit: Nullus est homo
iustus quae est universalis simplex negatio. Hoc autem melius in
verioribus cognoscitur exemplis. Dicatur enim: Omnis est homo non
quadrupes vera, rursus: Nullus est homo quadrupes haec quoque vera
est. Quod si una harum falsa sit, falsa quoque erit et altera. Nam si falsa est
quoniam omnis est homo non iustus, sicut vere quoque falsa est, illa quoque
negatio simplex mendacissime praedicavit quae dicit: Nullus est homo ƿ
iustus quocirca affirmatio universalis infinita et negatio uniusrsalis simplex
sibimet consentiunt, ut una vera alteram veram esse necesse sit, alterius
falsitate reliquam quoque falsitas consequatur. Idem quoque evenit in parte
altera. Nam si vera est quoniam quidam homo iustus est, vera quoque est quoniam
non omnis est homo non iustus, est enim aliqui. Nam id quod dicitur non omnis
tantundem est, tamquam si qui dicat quidam non est, quod in alio quoque exemplo
manifestius apparebit. Si quis dicat: Non omnis homo iustus est hoc est
dicere "Quidam homo iustus non est". Ergo 'non omnis' 'quidam' non
significat. Si quis ergo ita proponat: Quidam homo non iustus non est
quem dicit non esse non iustum iustum esse confirmat. Quare ille de quo dicitur
quoniam non iustus non est erit iustus. Unde fit ut ea quae dicit: Non omnis
est homo non iustus consentiat ei quae dicit: Quidam homo non iustus non
est Sed haec consentit ei quae dicit: Quidam homo iustus est haec
igitur quoque consentit et ei quae proponit: Non omnis est homo non
iustus Sed quoniam hoc fortasse aliquatenus videtur obscurius,
consequentiae ipsarum hoc modo sumendae sunt. Sitque nobis hoc positum
affirmationem universalem infinitam et negationem universalem simplicem sibimet
consentire, ut unius veritatem et falsitatem alterius veritas aut falsitas
consequatur. Si falsa est affirmatio infinita universalis quae dicit: Omnis est
homo non iustus vera erit huic opposita particularis ƿ infinita negatio
quae proponit: Non omnis est homo non iustus Sed cum falsa est affirmatio
universalis infinita, falsa quoque est universalis simplex negatio quae dicit:
Nullus est homo iustus Sed hac falsa particularem affirmationem quae huic
contradictorie opposita est veram esse necesse est, quae est: Est quidam homo
iustus Quocirca quando affirmatio universalis infinita falsa est, vera
est particularis infinita negatio et quando universalis negatio simplex falsa
est, vera est simplex affirmatio particularis. Sed affirmatio universalis
infinita et negatio universalis simplex simul falsae sunt et sibimet in
falsitate consentiunt: simul igitur erunt verae simplex particularis affirmatio
et infinita negatio particularis. Rursus si vera est affirmatio universalis
infinita, falsa erit negatio particularis infinita: ei enim contradictorie
opposita est. Si rursus vera est universalis simplex negatio, falsa est
particularis simplex affirmatio. Sed universalis affirmatio infinita et
universalis negatio simplex simul verae sunt: simul igitur erunt falsae
particularis affirmatio simplex et particularis infinita negatio. Quare hae
quoque, id est particularis affirmatio simplex et particularis infinita
negatio, sibimet in veritate et falsitate consentiunt et veritatem suam et
mendacium inuicem consequuntur. Quare affirmatio quidem et negatio utraque
universalis, haec simplex, illa infinita, sequuntur sese sibique consentiunt.
Particulares autem id est universalibus oppositae simplex affirmativa et
negative infinita, ipsae quoque sibimet consentiunt. Quare rectus est ordo, ut
sicut affirmationi universali infinitae consentit simplex universalis negatio,
ita particulari ƿ affirmationi simplici particularis negatio infinita consantiat.
MANIFESTUM EST AUTEM, QUONIAM ETIAM IN SINGULARIBUS, SI EST VERUM INTERROGATEM
NEGARE, QUONIAM ET AFFIRMARE VERUM EST, UT PUTASNE SOCRATES SAPIENS EST? NON;
QUONIAM SOCRATES IGITUR NON SAPIENS EST. IN UNIVERSALIBUS VERO NON EST VERA
QUAE SIMILITER DICITUR, VERA AUTEM NEGATIO, UT PUTASNE OMNIS HOMO SAPIENS? NON.
OMNIS IGITUR HOMO NON SAPIENS. HOC ENIM FALSUM EST. SED NON OMNIS IGITUR HOMO
SAPIENS VERA EST; HAEC AUTEM EST OPPOSITA, ILLA VERO CONTRARIA. De consequentia
propositionum disputans et sibi quemadmodum consentirent ilium tractatum
parumper egressus docere proposuit, quae veniant in responsionem de
singularibus, si ad praedicationem ipsorum sit particula negationis apposita,
quae rursus in his quae de universalibus sunt propositionibus ad praedicationem
addita particula negative concurrent. Neque enim oportet similiter facere
enuntiationes. Non enim simile est quod ex utraque praedicatione contingit. Hoc
autem ita manifestum est: si quis de singulari aliquo interrogatus neget, ille
qui interrogaverit potest facere ex infinito nomine praedicato illam scilicet
negationem iungens quam respondens ante negaverit, et hoc veraciter
praedicabit. De universalibus autem apparebit non eandem ƿ veritatem posse
contingere, si ex his affirmatio componatur. Si quis enim interroget alium
PUTASNE SOCRATES SAPIENS EST? Si ille responderit NON, vere ille concludit
dicens: SOCRATES IGITUR NON SAPIENS EST. Sit autem hoc in alio quoque clariori exemplo
manifestum atque interrogemus aliquem hoc modo: Socratesne Romanus est? Ille
respondeat: non, nos vere concludere possumus: Socrates igitur non Romanus est,
facientes ex negatione quam ille respondebat et ex nomine quod nos in
propositione praedicavimus affirmationem ex nomine infinito quae dicit:
Socrates non sapiens est vel Socrates non Romanus est. Has enim affirmationes
esse ex infinito nomine supra monstratum est. Si igitur eodem modo aliquis in
universalibus subiectis interroget dicens: OMNISNE HOMO SAPIENS EST? Nos utique
respondebimus: NON. Tum ille eadem similitudine concludit. Dicit enim: OMNIS
IGITUR HOMO NON SAPIENS EST. Quocirca nullus homo sapiens est. Ea enim quae
dicit: Omnis homo non sapiens est consentire monstrata est ei quae dicit:
Nullus homo sapiens est Videbitur ergo quodammodo ex vera responsione
falsa inlata esse conclusio. Cui nos dicimus negationem quidem nos respondisse,
non ut ea negatio ad praedicatum iungeretur sed ad determinationem. Neque enim
nos voluisse ab omni homine sapientiam tollere, cum interrogante an omnis homo
sapiens esset ƿ nos negaremus sed ab omni potius id est determinatione voluisse
nos abstrahere sapientiam, illud scilicet significantes, quod alicui esset et
alicui non esset sapientia, ut quod diximus non tantum valeret tamquam si
diceremus non omnis. Ergo si illa negatio ad nomen, id est ad sapientem
iongatur, universalis fit affirmatio quae dicit: Omnis homo non sapiens
est consentiens universali negationi quae proponit: Nullus homo sapiens est
Sed haec contraria est interrogationi. Fuit enim interrogatio: Omnisne homo
sapiens est? Haec habet universalem affirmationem, cui contraria est
universalis negatio, cui rursus negationi consentit affirmatio universalis
infinita. Quocirca affirmationi quoque universali simplici, quae in
interrogatione posita est, id est omnisne homo sapiens est? Contraria est ea
quae dicit conclusio quoniam omnis homo non sapiens est. Quod si dicat: Non
omnis homo sapiens est et verum est et ei est opposita. Contra enim eam
quae dicit interrogationem: Omnisne homo sapiens est? Cum responsum
fuerit non et iuncta negatio fuerit ad omnis, particularis negatio fit dicens:
Non omnis homo sapiens est quae est opposita universali affirmationi ei
quae in interrogatione proposita est [universali]. Hoc est enim quod ait: HAEC
AUTEM EST OPPOSITA, ILLA VERO CONTRARIA. Per verba autem sensus iste sic
constat: ƿ MANIFESTUM EST AUTEM, inquit, QUONIAM IN SINGULARIBUS, ut est
Socrates et quidquid individuum est, SI EST VERUM INTERROGATUM NEGARE, id est
si quando quis aliquid interrogatus vere negaverit, cum aliquis interrogatur,
an Romanus sit Socrates, ille neget, QUONIAM ET AFFIRMARE VERUM EST? ut ille
qui interrogat ex negatione et nomine praedicato faciat infinitam
affirmationem. Et huius exemplum: PUTASNE SOCRATES SAPIENS EST? Responsio NON.
Conclusio quoniam SOCRATES IGITUR NON SAPIENS EST. Sed hoc non similiter in
universalibus se habet, quod per hoc monstrat quod ait: IN UNIVERSALIBUS VERO
NON EST VERA QUAE SIMILITER DICITUR, id est non est vera affirmatio infinita
facta ex praedicato nomine et respondentis negatione sed potius vera est
negatio, non affirmatio. Huius exemplum: nam interrogatio est UT PUTASNE OMNIS
HOMO SAPIENS? Responsio NON. Falsa conclusio OMNIS IGITUR HOMO NON SAPIENS. Hoc
enim falsum est et simile ei quod supra de singulari subiecto praediximus sed
potius illa quae dicit: Non omnis igitur homo sapiens est ut respondentis
negatio ad omnis iungatur et fiat negatio particularis. Est enim haec vera haec
autem est opposita. Nam cum affirmatio universalis interrogata esset ea quae
dicit: Omnis homo sapiens est ex negativa particula factum est: Non omnis
homo sapiens est in conclusione et sunt oppositae. ƿ Illa est enim
affirmatio universalis, haec autem particularis negatio. ILLA VERO CONTRARIA.
Nam si non negatio ad praedicatum iungatur, fit universalis affirmatio
infinita, quae consentit universali negationi finitae. Sed haec contra
affirmationem universalem finitam quae in interrogatione est posita contraria
est. Contraria igitur erit etiam illa quae universalis est affirmatio infinita.
Quae autem causa est cur in singularibus vel affirmatio ex infinito nomine vel
negatio finita sibimet consentiant, in universalibus autem universalis
affirmatio ex infinito nomine non consentiat particulari negationi finitae,
quaerendum est. Etenim si quis dicat Socrates non sapiens est et Socrates
sapiens non est, idem est et hae duae sibimet consentiunt? Si quis autem dicat:
Omnis homo non sapiens est et rursus: Non omnis homo sapiens est
hae duae sibi non consentiunt. Sed haec ratio est, quod in singularibus
subiectis non sunt duplices oppositiones sed una tantum, id est quae negationem
facit, in universalibus autem universaliter praedicatis duplex oppositio est,
una contraria, una vero contradictoria. Si ergo sit huiusmodi affirmatio quae
dicat: Socrates sapiens est contra hanc una est oppositio quae proponit:
Socrates sapiens non est Si ergo dicat aliquis: Socrates non sapiens
est haec nullum alium habebit intellectum quam ea quae dicit: Socrates
sapiens non est Unam enim tautum solam diximus in singularibus
oppositionem. Quare quaecumque aliae fuerint, eadem significatione ƿ
concurrent. In universalibus vero universaliter praedicatis non eodem modo est.
Nam si sit affirmatio universalis quae dicit: Omnis homo sapiens est
contra hanc etiam illa est quae dicit: Nullus homo sapiens est etiam illa
quae dicit: Non omnis homo sapiens est Et illa est contraria, haec
contradictoria. Duplex ergo haec oppositio sibi non potest consentire. Illa
enim totum tollit quae est universalis negatio, illa partem finita quae est
particularis negatio. Sed univerealis negatio universali affirmationi ex
infinito nomine consentit: diversa igitur erit haec quoque a particulari finita
negatione. Quoniam ergo duplex est oppositio in universalibus, simplex in
singularibus, recte in eadem similitudine praedicationis non eadem veritas
falsitasque contingit. ILLAE VERO SECUNDUM INFINITA OPPOSITAE NOMINA VEL VERBA,
UT IN EO QUOD EST NON HOMO VEL NON IUSTUS, QUASI NEGATIONES SINE NOMINE VEL
VERBO ESSE VIDEBUNTUR SED NON SUNT; SEMPER ENIM VEL VERAM ESSE VEL FALSAM
NECESSE EST NEGATIONEM, QUI VERO DIXIT NON HOMO, NIHIL MAGIS DE HOMINE SED
ETIAM MINUS verUS FUIT VEL FALSUS, SI NON ALIQUID ADDATUR. SIGNIFICAT AUTEM EST
OMNIS NON HOMO IUSTUS NULLI ILLARUM IDEM NEC HUIC OPPOSITA EA QUAE EST NON EST
OMNIS NON HOMO IUSTUS. ILLA VERO QUAE EST ƿ OMNIS NON IUSTUS NON HOMO ILLI QUAE
EST NULLUS IUSTUS NON HOMO IDEM SIGNIFICAT. Novimus propositiones ex infinitis
fieri posse nominibus: has ergo dissoluens Aristoteles sumit proxime dictionem
nominis infiniti et de ea disputat si contra finitum nomen comparetur haec
quaedam enuntiativa oppositio videatur. Si quis enim sumat id quod dicimus non
homo et opponat contra id quod dicimus homo, videbitur fortasse aliquatenus
facere oppositionem. Quoniam enim omnis negativa particula adiecta verbo, quod
continet propositionem, negationem facit, si modus aliquis propositionis non
praedicetur, quod posterius demonstrandum est, [et] videtur cum adiecta fuerit
negativa particula quandam facere negationem, ut si non particula inugatur ei
quod est homo faciet non homo.
Hoc
est enim quod ait: ILLAE VERO QUAE SUNT SECUNDUM INFINITA OPPOSITAE NOMINA VEL
VERBA, UT IN EO QUOD EST NON HOMO VEL NON IUSTUS, QUASI NEGATIONES SINE NOMINE
VEL VERBO ESSE VIDENTUR. Si quis enim dicat non currit, haec fit sine nomine
negatio; quod si quis dicat non homo, haec quoque est sine verbo negatio. Quae
dictiones secundum infirutum nomen et verbum opponuntur fimto verbo vel nomini
quod est currit et homo: videbuntur ergo hae negationes secundum infinitum
nomen vel ƿ verbum quae praedicantur SED NON SUNT. Maxima enim probatio has
negationes non esse conuincit, quod omnis negatio vel vera vel falsa est, quod
autem dicimus non homo vel non currit, licet simplicia quoque et finita homo
scilicet atque currit nihil verum falsumue significent, tamen haec infinita
multo minus aliquid verum aut falsum demonstrant. Non quod simplicia verum
aliquid falsumue significent, idcirco dicimus infinitas dictiones simplicibus
minus verum falsumue monstrare sed quod quamquam nihil verum vel falsum
designet simplex nomen aut verbum, tamen definitum quiddam proponit, ut in eo
quod est homo finitum quiddam est et una species. Is vero qui dicit non homo,
praesentem quidem speciem interimit, infinitas tamen alias dat intellegere ipse
nihil ponens. Quocirca quamquam finita verba vel nomiha per se vera vel falsa
esse non possint nisi cum aliis iuncta sint, tamen longe minus veritatis aut
falsitatis capacia sunt nomina infinita vel verba, quae nec hoc ipsum quidem
quod significant ponunt sed illud quidem perimunt, nihil autem per se aliud in
significatione constituunt: postremo propinquius ad veritatis vel falsitatis
finita intellectus. Minus igitur vera vel falsa est dictio nominis infiniti
quam alicuius simplicis et finiti vocabuli. SIGNIFICAT AUTEM EST OMNIS NON HOMO
IUSTUS ƿ NULLI ILLARUM IDEM NEC HUIC OPPOSITA EA QUAE EST NON EST OMNIS NON
HOMO IUSTUS. ILLA VERO QUAE EST OMNIS NON IUSTUS NON HOMO ILLI QUAE EST NULLUS
IUSTUS NON HOMO IDEM SIGNIFICAT. Postquam de propositionibus infinitum
habentibus praedicatum sufficienti disputatione locutus est earumque
oppositiones ostendit consequentiasque demonstravit, in medio de infinitis
nominibus quod non essent negationes breviter pernotavit, nunc redit ad eas
propositiones quae subiectum habent infinitum, praedicatum vero vel finitum vel
infinitum. Et primum quidem an eaedem sint idemque significent habeantque
ordine aliquam consequentiam hae propositiones quae ex infinito subiecto sunt
cum his quae ex infinito praedicato sunt vel ex utrisque finitis docet. Ait
enim has duas propositiones quae sunt EST OMNIS NON HOMO IUSTUS, NON EST OMNIS
NON HOMO IUSTUS nulli illarum idem significare quae aut ex utrisque finitis
esset aut ex praedicato infinito. Et disponantur quidem illae quae aut ex
utrisque finitis sunt aut ex praedicato infinito. Et primum quidem ponatur
simplex affirmatio universalis, sub hac negatio universalis ex praedicato
infinito superiori simplici affirmationi consentiens. Contra vero ponatur
universalis simplex negatio et sub hac universalis ex infinito praedicato
affirmatio, quas constat sibimet consentire praesidente affirmatione universali
quae est ex infinito scilicet praedicato. Est omnis homo iustus Nullus est homo
iustus Nullus est homo non iustus Est omnis homo non iustus. Cum ergo ita sint
affirmationes positae et negationes quae simplex quidem subiectum habeant,
infinitum vero vel simplex praedicatum, nunc Aristoteles dicit quoniam hae propositiones
quae subiectum habent infinitum nulli illarum superiorum quas disposuimus idem
significant. Haec enim quae dicit: Est omnis non homo iustus non
consentit ei quae dicit: Est omnis homo iustus nec rursus ei quae dicit:
Est omnis homo non iustus nec his rursus quae sunt: Nullus est homo
iustus vel: Nullus est homo non iustus Hae enim omnes hominem
subiectum habent, illa vero non hominem. Quocirca nec huius negatio, id est
universalis affirmationis ex infinito subiecto particularis scilicet negatio,
cum ulla earum quae finitum subiectum habent poterit consentire. Ea enim quae
dicit: Non est omnis non homo iustus neque cum ea quae proponit: Est
omnis homo iustus neque cum ea quae dicit: Est omnis homo non
iustus neque cum his quae enuntiant: Nullus est homo iustus vel:
Nullus est homo non iustus Sed non hoc dicit, quoniam ex infinito
subiecto propositiones diversae sunt his quae sunt vel ex finito praedicato vel
ex infinito, subiecto tamen finito. Possunt enim diversae quidem esse praedicationes,
idem tamen aliquotiens significare, ut ea quae dicit: Omnis est homo
iniustus cum sit diversa ab ea quae dicit: Nullus est homo iustus
idem tamen aliquando significant, si affirmatio privatoria praecesserit. Dictum
est enim quod affirmationibus praecedentibus negationes sine dubio ƿ
sequerentur ergo non hoc dicit, quoniam diversae sunt ex infinito nomine
subiecto, praedicato vel finito vel infinito , subiecto tamen finito sed quod
omnino sibi non consentiant nec idem significent id est tota sint propositionis
virtute dissimiles. Atque haec quidem dixit de his quae finitum subiectum
haberent, infinitum vero praedicatum. Venit autem nunc ad ipsarum consequentias
quae ex infinito nomine subiecto constant et sicut supra consequentiam earum
quae ex utrisque finitis erant vel ex infinito praedicato docuit, ita quoque
nunc e converso quae ex utrisque infinitis nominibus constant vel infinito
nomine subiecto qualem ad se habeant consequentiam monstrat dicens: illa vero
quae est: Omnis non iustus non homo illi quae est: Nullus iustus non
homo idem significat. Has duas tantum propositiones monstrat,
affirmativam scilicet universalem ex utrisque infinitis quae dicit: Omnis non
iustus non homo ei consentire quae est universalis negatio ex solo
infinito subiecto quae dicit: Nullus iustus non homo In his autem
subauditur particula est, ut sit tota propositio: Omnis non iustus non homo
est et rursus: Nullus iustus non homo est Nam sicut in his, quae
finitum habebant subiectum, infinitum vero vel finitum praedicatum,
affirmationem ex finito subiecto et infinito ƿ praedicato eam scilicet quae
dicit: Est omnis homo non iustus sequebatur simplex universalis negatio
quae ex utrisque finitis constat id est: Nullus homo iustus est ita
quoque in his permutatis tantum subiectis idem evenit. Nam sicut illic negatio
ex utrisque finitis universalis sequebatur affirmationem ex finito subiecto et
infinito praedicato universalem, ita hic quoque affirmationem ex utrisque
infinitis universalem sequitur negatio ex infinito subiecto ipsa quoque
universalis. Et has quidem duas propositiones adscripsit solam in his
consequentiam, caeteras autem, quod putabat intellectu esse faciles, persequi
neglexit. Nos autem eas ne quid relictum videatur apponimus. Est enim sequentia
hoc modo: Omnis non homo non iustus est Quidam non homo iustus est Nullus non
homo iustus est Non omnis non homo non iustus est Omnis non homo iustus est
Quidam non homo non iustus est Nullus non homo non iustus est Non omnis non
homo iustus est ƿ Has igitur si quis diligenter inspexerit duas
comparationes duabus convenientissimam consequentiam consensumque monstrabunt.
Maximam operis emensi partem ea quae sequuntur licet magnis quaestionibus
impedita, tamen audacius atque animosius exsequimur nec defatigari in singulis partibus
oportet totius dialecticae prodere adgressos atque expedire doctrinam. Itaque
rectam commentationis seriem conteximus. TRANSPOSITA VERO NOMINA VEL VERBA IDEM
SIGNIFICANT, UT EST ALBUS HOMO, EST HOMO ALBUS. NAM SI HOC NON EST, EIUSDEM
MULTAE ERUNT NEGATIONES. SED OSTENSUM EST, QUONIAM UNA UNIUS EST. EIUS ENIM
QUAE EST EST ALBUS HOMO NEGATIO EST NON EST ALBUS HOMO; EIUS VERO QUAE EST EST
HOMO ALBUS, SI NON EADEM EST EI QUAE EST EST ALBUS HOMO, ERIT NEGATIO VEL EA
QUAE EST NON EST NON HOMO ALBUS VEL EA QUAE EST NON EST HOMO ALBUS. SED ALTERA
QUIDEM EST NEGATIO EIUS QUAE EST EST NON HOMO ALBUS, ALTERA ƿ VERO EIUS QUAE
EST EST ALBUS HOMO. QUARE ERUNT DUAE UNIUS. QUONIAM IGITUR TRANSPOSITO NOMINE
VEL VERBO EADEM FIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO MANIFESTUM EST. Docet nunc quoniam
si verba vel nomina transferantur et aliud prius, aliud vero posterius
praedicetur, unam sine dubio significantiam retinere. Sive enim quis dicat: Est
homo albus sive: Est albus homo sive: Homo albus est sive:
Albus homo est sive quomodolibet aliter ordinem praedicationis permutet,
eadem sine dubio significatio permanebit. Et hoc quidem fortasse oratoribus vel
poetis non eodem modo perspiciendum est quo dialecticis. Etenim qui ad
compositionem orationis spectant, maximum differt quo verba et nomina
praedicationis suse ordine proferantur. Multum enim interest in eo quod ait
Cicero: Ad hanc te amentiam natura peptrit, voluntas exercuit, fortuna
servavit ita dixisse ut dictum est an ita: ad hanc te amentiam peperit
natura, exercuit voluntas, servavit fortuna. Sic enim minor est sententiae
magnitudo minusque in ea lucet id quod si componatur eminet et sese vel
nolentibus hominum auribus animisque patefacit. Rursus cum dicit Vergilius:
Pacique imponere morem, potuisset servare metrum si ita dixisset:
moremque imponere paci sed esset debilior sonus nec eo ictu versus tam praeclare
nunc compositus diceretur. Ergo non idem valet oratoribus vel poetis verborum
nominumque ordo mutatus. ƿ Qui enim ad compositionem spectant, multum in ordine
sermonum ornamenti reperient. Dialecticis vero, quibus nulla ad orationis
leporem cura dicendi congruit quibusque sola veritas perscrutatur, nihil
differt quolibet ordine verba et nomina si permutentur, cum tamen eandem vim
quam prius in significatione retineant. Sed nec apud ipsos modis omnibus
permutato ordine dictionis eadem semper vis significatioque servatur. Haec enim
particula quae negativa est, id est 'non', multum valet multamque differentiam
perficit variis adiecta locis. Si quis enim dicat: Homo albus non est
faciet indefinitam simplicem negationem. Si quis vero dicat: Homo non albus
est faciet indefinitam ex infinito praedicato affirmationem. Si quis
autem praedicet: Non homo albus est idem quoque constituit ex infinito
subiecto indefinitam affirmationem. Rursus si quis dicat hoc modo: Omnis homo
non iustus est haec consentit ei quae dicit: Nullus homo iustus est
Quod si idem non ad universalitatis determinationem ponatur, ut dicatur: Non
omnis homo iustus est non iam universalis affirmatio infinitae
praedicationis consentiens universali simplici negationi fit sed potius
particularis negatio simplex. Videsne igitur quam multas faciat differentias
negativa particula diversae nominum praedicationi coniuncta? Sed quamquam haec
ita sint, potest tamen eadem alio modo diversis in locis posita eandem vim significationemque
servare. Si enim posita non particula cum universalitate sua cum eadem ipsa
saepius permutetur, idem sine dubio in significatione consistit. Si quis enim
dicat: Non omnis homo albus est particularis est negatio simplex. Si quis
vero sic dicat: Homo non omnis albus est eadem significatio est, vel si
hoc modo: Homo albus non omnis est nec haec a superiori significatione
discedit, vel si quis amplius quoque permutet dicens: Homo albus est non
omnis a priori significatione nil discrepat. Eodem modo vel si
quomodolibet aliter permutetur cum propria tamen universalitatis
determinatione, diverso permutata modo idem semper necesse est in
significatione seruetur. Eodem modo si eadem non particula cum alio nomine vel
verbo iuncta saepius transferatur, ut cum dicimus homo iustus non est, rursus
homo non est iustus, rursus non est homo iustus, eadem significatio retinetur.
Quocirca si sola negativa parcula permutata sit et non eodem semper ordine
praedicetur, multas differentias faciet propositionum. Sin vero iuncta cum alio
nomine saepius (ut dictum est) transferatur, eadem in translationibus omnibus
significatio permanebit. His igitur ita dispositis videndum est quae sit
Aristotelis demonstratio verba et nomina transposita eandem semper vim significationemque
subicere. Ait enim: TRANSPOSITA VERO VERBA VEL NOMINA IDEM SIGNIFICANT, UT EST
ALBUS HOMO, EST HOMO ALBUS. Haec enim transpositis nominibus atque verbis
eandem retinet significationem. In illa enim prius albus est, posterior homo,
in hac autem prior homo, posterior albus. Quod si hoc falsum est et non sunt
eaedem ƿ sed a se diversae sunt, impossibile aliquid inconveniensque contingit.
Erunt enim duae negationes unius affirmationis, quod est impossibile. Ostensum
enim est quoniam una negatio unius affirmationis est. Nunc igitur videamus si
hae affirmationes quae dicunt: Est albus homo et: Est homo albus
non sunt eaedem sed diversae, quemadmodum unius affirmationis duae sint
negationes. Et primo quidem disponantur hoc modo: Est albus homo Est homo
albus huius ergo propositionis quae dicit: Est albus homo erit
negatio ea scilicet quae proponit: Non est albus homo Alia namque quae
esse possit rationabiliter non potest inveniri. Disponantur igitur rursus
eaedem et superior cum propria negatione: Est albus homo Non est albus homo Est
homo albus Cum igitur eius quae dicit: Est albus homo negatio sit
ea quae proponit: Non est albus homo si ea quae dicit: Est homo
albus diversa erit ab ea propositiones quae enuntiat: Est albus
homo alia eius erit negatio. Sit ergo aut ea quae dicit: Non est non homo
albus aut ea quae dicit: Non est homo albus Rursus igitur
disponantur duae quidem affirmationes primae alternatim positae et e contrario
confessa prioris negatio. Contra secundam vero utraeque hae negationes quas
dicimus adscribantur. Est albus homo Non est albus homo Est homo albus Non est
non homo albus Non est homo albus ƿ His ergo ita descriptis eius
propositionis quae dicit: Est homo albus non potest illa esse negatio
quae dicit: Non est non homo albus Illius est enim negatio quae habet
subiectum infinitum quae dicit: Est non homo albus similiter autem et si
quamlibet aliam quis posuerit negationem, eius sine dubio alia affirmatio
reperietur. Unde fit ut relinquatur ea eius esse negatio quae proponit: Non est
homo albus Est ergo negatio eius quae dicit: Est homo albus ea quae
dicit: Non est homo albus Sed eius affirmationis quae proponit: Est albus
homo negatio est et ista quae dicit: Non est homo albus Quod probat
ea res quod inter se verum falsumque dividunt. Nam si verum est esse album
hominem, falsum est non esse hominem album. Quod si in aliquibus verum
invenitur, hoc secundum definitionem propositionis agnoscitur, non secundum negationis
formam, ut magis secundum quantitatem non sint sibi oppositae potius quam
secundum qualitatem. Quod illa res nuonstrat si quis sic dicat: Est albus omnis
homo Si contra hanc ponatur non est omnis homo albus, perspicuum est
quoniam inter se et veritatem dividunt et falsitatem. Unam enim veram esse
necesse est, unam falsam. Quare etiam si determinationes auferantur, eadem
oppositio redit, licet sit indefinita. Nam sicut in ea quae dicit: Omnis homo
iustus est Non omnis homo iustus est sublatis omnis et: Non omnis homo
iustus est et: Homo iustus non est affirmatio et negatio sunt
oppositae, ita quoque et in ƿ his sublato omnis et non omnis ea quae dicit: Est
albus homo ei quae dicit: Non est homo albus opposita est. Additis
enim determinationibus una semper vera est, altera falsa. Sed diximus quoniam
eius affirmationis quae dicit: Est albus homo negatio esset: Non est
albus homo Duae igitur negationes: Non est albus homo et: Non est
homo albus unius affirmationis sunt quae enuntiat: Est albus homo
Quod evenit si negationes hae quae dicunt: Non est homo albus et: Non est
albus homo a se diversae sunt. Quod ex eo contingit quod prius propositum
est eam quae dicit: Est albus homo diversam esse ab ea quae dicit: Est
homo albus Quod si hoc impossibile est ut una affirmatio duas habeat
negationes et perspicuum est contra eam affirmationem quae dicit: Est albus
homo utrasque has negationes quae dicunt: Non est albus homo et:
Non est homo albus opponi, hae a se diversae non sunt sibique consentiunt
et tantum permutatione nominis distant, caeteris autem omnibus eaedem sunt.
Quod si hae negationes eaedem sunt, eaedem quoque sunt affirmationes. Recte
igitur dictum est quoniam transposita verba et nomina eandem vim
significationemque servarent. Sensus ergo totus sese ita habet. Hoc modo autem
ordo verborum: TRANSPOSITA VERO, inquit, NOMINA VEL VERBA IDEM SIGNIFICANT. Et
horum exemplum: UT EST ALBUS HOMO, EST HOMO ALBUS. In his enim nomina
transposita sunt. NAM SI HOC NON EST, id est si non idem significant verba
nominaque transposita, quiddam impossibile et inconveniens. Ait enim EIUSDEM ƿ
MULTAE ERUNT NEGATIONES, id est eiusdem affirmationis multae erunt negationes.
Sed hoc impossibile est. Ostensum est enim quoniam una negatio unius affirmatio
his est. Duas ergo negationes uni opponi affirmationi, si verba et nomina
transposita non idem significant, sic demonstrat: EIUS ENIM QUAE EST EST ALBUS
HOMO scilicet affirmationis NEGATIO EST NON EST ALBUS HOMO (contra illam enim
affirmationem haec negatio iuste ponitur), EIUS VERO QUAE EST EST HOMO ALBUS,
id est alterius affirmationis, SI NON EADEM EST EI QUAE EST EST ALBUS HOMO, id
est si diversa est a priore propositione quae dicit: Est albus homo et
non est ei eadem, ac si diceret: si ei non consentit, ERIT NEGATIO VEL EA QUAE
EST NON EST NON HOMO ALBUS VEL EA QUAE EST NON EST HOMO ALBUS vel quaecumque
alia, quam si quis ponat, non esse negationem una ratione refellitur, qua haec
quam posuit. Refellitur autem haec hoc modo: ait enim: SED ALTERA QUIDEM EST NEGATIO
EIUS QUAE EST EST NON HOMO ALBUS, ALTERA VERO EIUS QUAE EST EST ALBUS HOMO.
Inter duas enim negationes quas posuit, illam scilicet quae dicit: Non est non
homo albus et eam quae proponit: Non est homo albus illa quae
dicit: Non est non homo albus negatio est affirmationis infinitum
habentis subiectum quae dicit: Est non homo albus alia vero scilicet quae
proponit: Non est homo albus eius est ƿ negatio quae est: Est albus
homo Cum ea enim verum dividit atque falsum. Quare erunt duae negationes
unius affirmationis. Sed hoc impossibile est. QUONIAM IGITUR TRANSPOSITO NOMINE
VEL VERBO EADEM FIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO MANIFESTUM EST: superiorem
argumentationem hac huius sententiae conclusione confirmans. Fecit autem hunc
syllogismum in secundo modo hypothetico quem indemonstrabilem vocat hoc modo:
si primum est, secundum est; sed secundum non est, primum igitur non est, id
est si transpositis verbis et nominibus non sunt eaedem propositiones, unius
affirmationis duae sunt negationes; sed hoc impossibile est: non igitur
diversae sunt propositiones transpositis verbis atque nominibus. AT VERO UNUM
DE PLURIBUS VEL PLURA DE UNO AFFIRMARE VEL NEGARE, SI NON EST UNUM EX PLURIBUS,
NON EST AFFIRMATIO UNA NEQUE NEGATIO. DICO AUTEM UNUM NON SI UNUM NOMEN SIT
POSITUM, NON SIT AUTEM UNUM EX ILLIS, UT HOMO EST FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES
ET MANSUETUM SED EX HIS UNUM FIT; EX ALBO AUTEM ET HOMINE ET AMBULARE NON UNUM.
QUARE NEC SI UNUM ALIQUID DE HIS AFFIRMET ALIQUIS ERIT UNA AFFIRMATIO SED VOX
QUIDEM UNA, AFFIRMATIONES VERO MULTAE, NEC SI DE UNO ISTA SED SIMILITER PLURES.
Multos talis loci huius caligo confudit, ut digne exsequi et quod ab Aristotele
dicebatur expedire non ƿ possent. Nos autem supra iam diximus magnae fuisse
curae apud Peripateticae sectae principes diiudicare, quae esset una affirmatio
vel negatio, quae plures. Neque enim vocis sonitu cognoscuntur aut numero
terminorum. Est enim ut una quidem res de una re praedicetur et non sit una
enuntiatio. Potest item fieri ut vel plures de una re praedicentur vel una de
pluribus, una tamen ex his omnibus enuntiatio fiat. Quae res magnae apud eos
cautelae fuit, ut ubi incidisset perspecta regula non lateret. Nam si quis
dicat: Canis animal est non est una enuntiatio. Canis enim multa
significat. Si quis vero dicat: Homo animal rationale mortale est vel
animal rationale mortale homo, singulae enuntiationes sunt, idcirco quoniam
unum ex omnibus quiddam fieri potest. Nam de animali, mortali et rationali
simul iunctis unus homo perficitur. Item alia sunt quae plurima praedicantur,
de quibus unum aliquid effici constituique non possit. Neque si illa de altero
praedicentur neque si de illis aliud, una affirmatio vel una negatio est sed
tot dicendae sunt esse affirmationes quot sunt hae res quae vel de una
praedicantur vel de quibus una dicitur, ut cum dicimus: Socrates calvus
philosophus ambulat Ex calvitia et philosophia et ambulatione nihil unum
coniungitur, ut haec quasi alicuius speciem forment. Quocirca sive haec de uno
praedicentur sive unus de istis, non poterit esse una enuntiatio. Et communiter
quidem totius propositi sensus huiusmodi est. Nunc autem ad ipsa Aristotelis
verba veniamus. Dicit enim: AT VERO UNUM DE PLURIBUS VEL PLURA DE UNO AFFIRMARE
VEL NEGARE, SI NON EST UNUM ES PLURIBUS, NON EST AFFIRMATIO UNA NEQUE NEGATIO. Si,
inquit, plura de uno praedices, ut cum dicis: Philosophus simus calvus Socrates
est vel rursus cum unum de pluribus praedicas, cum dicis: Socrates
philosophus simus calvus est si ex his pluribus quae vel praedicas vel
subicis unum aliquid non fit, quemadmodum fieri unum potest de his quae
praedicamus substantia animata sensibilis id quod est animal, non fit una
negatio nec una affirmatio, quandoquidem plura vel praedicantur vel
subiciuntur, ex quibus congregatis una species non exsistat. Quod si unum de
uno aliquis praedicaverit, quorum unum nomen plura significet, ex quibus
pluribus unum aliquid non fiat, rursus non est una affirmatio nec una negatio. Si
quis enim dicat: Canis animal est nomen canis significat et latrabilem et
caelestem et marinum, ex quibus iunctis nihil unum efficitur. Quare quoniam ex
his pluribus unum aliquid effici non potest, ex illo quoque nomine non fit una
affirmatio et una negatio, quod praedicatur aut subicitur, cum multa significet
ex quibus unum fieri non possit. Quod per hoc ostendit quod ait: DICO AUTEM
UNUM NON SI UNUM NOMEN SIT POSITUM NON SIT AUTEM UNUM EX ILLIS. Potest enim
fieri ut unum nomen de uno praedicetur sed si unum ipsorum plura significet, ex
quibus unum non sit, non est una affirmatio nec una negatio. Neque enim vox una
perficit enuntiationem sed eius quod significatur simplicitas, vel si plura
sins, in unum collectorum ƿ aliquid unum faciendi potentia. Huius autem rei
subiecit exemplum quo plurimos fefellit dicens: UT HOMO EST FORTASSE ET ANIMAL
ET BIPES ET MANSUETUM SED EX HIS UNUM FIT, EX ALBO AUTEM ET HOMINE ET AMBULARE
NON UNUM. Putaverunt enim alii ita hunc dixisse, ut ostenderet exempli gratia
se hanc quasi definitionem dedisse, ne forte aliquis arbitraretur hanc quasi
veram hominis definitionem posuisse, quae est animal bipes mansuetum. Idcirco
enim, inquiunt, dixit FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES ET MANSUETUM EST, ne quis
omnino putaret huiusmodi esse hominis definitionem Aristotelem arbitrari. Alii
vero hoc non ita dictum acceperunt sed potius in hanc sententiam scripturamque
Aristotelis dictum interpretati sunt: UT HOMO EST AEQUE ET ANIMAL ET BIPES ET
MANSUETUM SED EX HIS UNUM FIT, ut ita intellegeretur: homo quidem aequaliter se
habet ad id quod homo est et ad id quod animal bipes mansuetum est. Quocirca si
idem et aequum est dicere hominem, quod animal bipes mansuetum, necesse est
quotiens de uno haec plura praedicantur, id est animal bipes mansuetum de
homine, quoniam aequale est homini, quod unum est, unum quiddam praedices,
quamuis tres voces praedicare videaris. Sed omnes hi nihil omnino intellegunt
sed est melior expositio quam Porphyrius dedit. Volens, inquit, Aristoteles
monstrare, quae una esset affirmatio, quae non una, dixit primo, quoniam plura
de uno praedicare vel plura uni subicere non est ad unam enuntiationem, nisi ex
illis pluribus unum aliquid fieret. Videns item quod adhuc possint plures esse
affirmationes etiam his praedicatis, quae cum plura sint, unum tamen ex his
fieri possit, hoc dixit FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES EST ET MANSUETUM quod autem
dico tale est: manifestum quidem sit, quoniam si plura de uno praedicentur, ex
quibus unum fieri non possit, vel si plura uni subiciantur, ex quibus unum non
sit, quoniam non est una affirmatio rel negatio.Nunc autem tractemus de his
pluribus ex quibus unum aliquid fieri potest. Inveniemus enim et in his in modo
ipso enuntiandi plures aliquotiens enuntiationes et non unam reperiri, quamquam
ex pluribus unum fieri aliquid possit. Si quis enim sic dicat: animal rationale
mortale homo est, simul iungens animal rationale mortale, quoniam continve
dictum est et ex his unum aliquid fit, una est affirmatio. Sin vero sit aliquid
interualli, ut ita quis dicat: homo animal et rursus rationale et aliquantulum
requiescens dicat mortale est, non est una affirmatio nec una negatio. Haec
enim intercapedo plurimas efficit enuntiationes. Rursus si cum coniunctione
dicantur homo animal et rationale et mortale est, sic quoque multae
propositiones sunt. Nec differt aliquid vel requiescendo vel interponendo
coniunctiones dicere quam si quis sic dicat: Homo animal est Homo rationalis
est Homo mortalis est quae perspicue propositiones multae sunt. Videns
ergo hoc Aristoteles ita dixit: HOMO EST FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES ET
MANSUETUM. Ad hoc inquit fortasse tamquam si ita diceret: de homine quidem et
bipede et mansueto fit unum sed est aliquotiens forte ut plures propositiones
sins, cum ea coniunctio quaedam separat atque discernit. Erit enim fortasse
homo et animal, ut haec una sit propositio, et bipes ut altera et mansuetum ut
rursus altera. Sed ex his unum aliquid fit, quae cum continve prolata sunt,
quoniam ex his unum aliquid conficitur, una est propositio. Non autem idem
evenit in omnibus. EX ALBO enim ET HOMINE ET AMBULARE NON UNUM FIT. Si quis
enim dicat: Socrates homo albus ambulat non est una affirmatio, quoniam
ex homine albedine et ambulatione nulla omnino species fit. Quare conclusio
est, quoniam nec si de his pluribus, ex quibus unum non fit, unum aliquid
praedicetur, ut ex terreno latrabili et caelesti et merino quoniam unum non fit
et de his unum aliquid praedicatur, quod dicimus canis, huiusmodi nomen quod
plura significat, ex quibus unum non fit, si de altero praedicetur vel si
subiciatur alteri, non fit una affirmatio nec una negatio sed erit quidem vox
una, affirmationes vero plurimae. Sive enim unum de pluribus praedicetur, ex
quibus non fit unum, vel plura huiusmodi de uno, vel si unum de uno
praedicetur, quod praedicatum plura significet, ex quibus unum non fit, sive
illud praedicatum alteri subiciatur, omnino non fit una affirmatio nec una
negatio. Est autem regula huiusmodi: una affirmatio est, si aut duo termini
singulas res significent aut si plura ita de uno praedicentur vel uni
subiciantur, ut ex his aliquid unum fieri possit, aut unum nomen quod vel
praedicatur vel subicitur talia significet plura, quae omnia unam quodammodo
speciem valeant congregare. SI ERGO DIALECTICA INTERROGATIO RESPONSIONIS EST
PETITIO, VEL PROPOSITIONIS VEL ALTERIUS PARTIS CONTRADICTIONIS, PROPOSITIO VERO
UNIUS CONTRADICTIONIS EST, NON ERIT UNA RESPONSIO AD HAEC; NEC UNA
INTERROGATIO, NEC SI SIT VERA. DICTUM AUTEM IN TOPICIS DE HIS EST. SIMILITER
AUTEM MANIFESTUM EST, QUONIAM NEC HOC IPSUM QUID EST DIALECTICA EST
INTERROGATIO. OPORTET ENIM DATUM ESSE EX INTERROGATIONE ELIGERE UTRAM VELUT
CONTRADICTIONIS PARTEM ENUNTIARE QUIA OPORTET INTERROGANTEM DETERMINARE, UTRUM
HOC SIT HOMO AN NON HOC. Quisquis dialectica utitur interrogatione, hic aut
simpliciter interrogat atque unam propositionem in interrogatione ponit, ut
contra eam sit una responsio, aut utrasque interrogans dicit, ad quas non fit
simplex responsio sed una tota propositio respondetur. Si quis enim dicat
interrogans: Socrates animal est? Contra hanc talis est responsio: Aut
ita aut non Si quis vero hoc modo interroget: Socrates animal est an
non? Contra hanc non est una responsio. Si enim respondetur ita, de qua
adnueris ignoratur, de affirmatione an de negatione; rursus si non responderis,
nescitur quam negare volueris, affirmationem an negationem. Quare contra
huiusmodi interrogationes tota propositio respondenda est, id est altera pars
contradictionis, ƿ aut tota affirmatio aut tota negatio, ut dices aut est
animal Socrates aut, si hoc non videtur, respondeas non est animal Socrates. In
his igitur quae multa sunt, ex quibus unum fieri nequit, si fiat interrogatio,
et ipsa reprehensibilis est et contra eam una responsio. Quisquis enim ea plura
interrogat, ex quibus unum esse non possit, multas facit interrogationes.
Contra quam si simpliciter respondeatur, etiam si vera sit ipsa responsio,
tamen iure reprehenditur. Contra enim multiplicem interrogationem multiplex
debet esse responsio. Si quis enim dicat interrogans: Socrates philosophus est
et legit et ambulat? Quia potest fieri ut sit quidem philosophus et
legat, non autem ambulet vel ambulet sed non legat, potest item fieri ut et
legat et ambulet, contra huiusmodi propositionem non est una responsio. Nam qui
ita interrogavit: Socrates philosophus est et legit et ambulat? Aut
imperite aut captiose interrogavit. Contra quam interrogationem, si contigerit
Socratem philosophum esse et ambulare et legere, si respondeatur: ita est, haec
quoque responsio reprehenditur. Contra plures enim interrogationes una
responsio non debet adhiberi, etiam si vere per illam unam respondeatur sicut
in hac quoque, si et philosophus est et legit et ambulat. Quocirca si
interrogatio dialectica responsionis petitio est, per quam responsionem fiat
propositio, ut cum quis dixerit interrogans: Dies est? Alius respondeat non,
fiat inde negatio: Dies non est vel certe altera pars propositionis, cum
ita interrogatur: Dies est an dies non est? Ut congrue scilicet
respondeatur diem esse aut diem non esse, id est tota propositio: hae quae ex
his pluribus fiunt atque interrogantur, ut unum ex his fieri non possit, non
sunt simplices interrogationes. Quocirca nec ad eas simplex est reddenda
responsio. De his autem se in Topicis dixisse commemorat. Rursus QUIA
DIALECTICA INTERROGATIO RESPONSIONIS EST PETITIO (ut supra dictum est) VEL PROPOSITIONIS
VEL ALTERIUS PARTIS CONTRADICTIONIS, quod paulo post demonstrabitur, imperite
illi interrogant qui ita dicunt: Quid est animal? vel: Quid est
homo? Oportet enim qui dialectice interrogat dare interrogatione
optionem, an sibi respondens affirmationem eligere velit an negationem. Qui
vero sic interrogat, ut quid est aliqua res volit dicere respondentem, non est
illa interrogatio dialectica. Interrogant autem quidam hoc modo: Putasne anima
ignis est? Cum respondens negaverit, addet: Nonne tibi aliquid videtur
esse inter ignem atque aerem, medium corpus, ut sit anima? Cum respondens
hoc quoque abnuerit, ille persequitur: An fortasse magis tibi videtur aquam
esse animam vel terram? Cum ille neque terram neque aquam animam esse
consenserit, tunc defessi interrogationibus ita interrogant: Quid est ergo
anima? Haec autem non est interrogatio dialectica sed potius discipuli ad
magistrum aliquid addiscere cupientis. Qui enim aliquid cupit addiscere
interrogat eum qui docere potest quid sit de quo ambigit. Dialecticus ƿ autem
(ut dictum est) ita interrogare debet, ut respondenti sit optio an
affirmationem an negationem velit eligere. Oportet autem scire, quoniam omnis
INTERROGATIO RESPONSIONIS EST PETITIO, dialectica vero non cuiusdam
responsionis sed eius quae in utraque parte habeat optionem. Ergo hoc ipsum
quid est non est dialectica interrogatio. Oportet enim ita interrogare, ut ex
interrogatione responsor possit eligere alteram contradictionis partem. Debet
enim terminare et definire is qui interrogat, an hoc sit quod dicitur an non,
ut: Homo animal est an non? Ut ille aut affirmationem respondeat aut
negationem. Quod autem dixit dialecticam interrogationem petitionem esse
responsionis, vel propositionis vel alterius partis contradictionis, huiusmodi
est: quisquis interrogat affirmationem; aut eandem exspectat ut auditor sibi
respondeat aut contradictionem, ut si quis sic interroget: Homo animal
est? Si ille adnuerit, propositionem reddidit, eam scilicet quam
proposuit interrogans; si vero interrogante aliquo, an homo animal sit,
respondens dixerit: Non est contradictionem respondisse videbitur. Ille
enim affirmationem interrogavit, ille negationem respondet, quod est
contradictio. Rursus si negationem interroget et ille respondeat negationem,
eandem propositionem reddidit, quam is qui interrogabat ante proposuerat; sin
vero interrogante alio negationem ille affirmationem responderit, contradictio
responsa est. Hoc est igitur quod ait interrogationem responsionis petitionem
esse et cuius responsionis addidit VEL PROPOSITIONIS, si idem respondeat, quod
ille interrogat, VEL ALTERIUS PARTIS CONTRADICTIONIS, si cum ille affirmationem
interrogat, ille responderit negationem, vel si cum ille negationem in
interrogatione posuerit, ille affirmationem in responsione reddiderit. Interrogationis
autem secundum Peripateticos duplex species est: aut cum dialectica
interrogatio est aut cum non dialectica. Non dialecticae autem interrogationis
duae sunt species, sicut Eudemus docet: una quidem quando sumentes accidens
interrogamus, cui illud accidat, ut quando videmus domum Ciceronis, si
interrogemus: Quis illic maneat? vel quando subiectum quidem ipsum et rem
sumimus, quid autem illi accidat interrogamus, ut si ipsum Ciceronem quis
videat et interroget: Quo divertat Et haec una species est eorum, quae
secundum accidens non dialectice interrogamus. Altera vero quando proponentes
nomen quid sit quaerimus aut genus aut differentiam aut definitionem
requirentes, ut si quis interroget: Quid sit animal vel quando definitionem
aut aliquid superius dictorum sumimus et quaerimus, cuius illa sint, ut si quis
quaerat, animal rationale mortale cuius sit definitio. QUONIAM VERO HAEC QUIDEM
PRAEDICANTUR COMPOSITA, UT UNUM SIT OMNE PRAEDICAMENTUM EORUM QUAE EXTRA
PRAEDICANTUR, ALIA VERO NON, QUAE DIFFERENTIA EST? DE HOMINE ENIM VERUM EST
DICERE ET EXTRA ANIMAL ET EXTRA BIPES ET UT UNUM ET HOMINEM ET ALBUM ET HAEC UT
UNUM. ƿ SED NON, SI CITHAROEDUS ET BONUS, ETIAM CITHAROEDUS BONUS. SI ENIM,
QUONIAM ALTERUTRUM DICITUR, ET UTRUMQUE DICITUR, MULTA ET INCONVENIEN IA ERUNT.
DE HOMINE ENIM ET HOMINEM VERUM EST DICERE ET ALBUM, QUARE ET OMNE. RURSUS SI A
BUM, ET OMNE. QUARE ERIT HOMO ALBUS ALBUS ET HOC IN INFINITUM. ET RURSUS
MUSICUS ALUS AMBULANS; ET HAEC EADEM FREQUENTER IMPLICITA. AMPLIUS SI SOCRATES
SOCRATES ET HOMO, ET SOCRATES SOCRATES HOMO. ET BIPES, ET HOMO BIPES. Multa
sunt quae cum singillatim vere praedicentur, si quis ea coniungat et praedicet,
veram praedicationem tenent. Sunt autem alia quae, si per se et disiuncta
praedicentur, vera sunt; sin vero coniuncte dicantur, veritatem in
praedicatione non retinent. Quae ergo horum sit differentia oportet agnosci. Si
quis enim dicat Socratem animal esse, verum dixerit, si quis rursus praedicet,
quoniam Socrates bipes est, hoc ƿ quoque verum est. Quae si coniuncta dicantur,
ut est: Socrates animal bipes est a propria veritate non discrepat. Atque
haec quidem in genere et ea differentia quae substantialis est Socrati. Quod si
de accidenti quoque dicatur, potest idem nihilominus evenire. Si quis enim sic
dicat: Socrates homo est verum est, rursus: Socrates calvus est hoc
quoque verum est. Quod si iungat dicens: Socrates homo calvus est veram
rursus ex coniunctis faciet praedicationem. Atque in his quidem ea quae
singillatim vere dicebantur, iuncta veraciter praedicata sunt. Sunt autem alia
in quibus singillatim quidem praedicata vera sunt, iuncta vero qualitatem
veritatis amittunt. Ut si quis dicat quoniam Socrates bonus est, verum est,
rursus Socrates quoque citharoedus est, sit hoc quoque verum. Haec coniungere
non necesse est, ut sit verum Socrates bonus citharoedus est. Potest enim bonus
quidem esse homo et cum sit citharoedus, non tamen esse bonus sed in alia re
quidem bonus, in alia tantum artis illius cognitor, non tamen in ipsa perfectus.
Hoc autem facilius tall liquebit exemplo: si quis enim dicat quoniam Tiberius
Gracchus malus est, verum est, rursus Tiberius Gracchus orator est, hoc quoque
verum est. Si coniungens dicat: Tiberius igitur malus orator est, falso dixerit,
optimus enim orator fuit. Sed ne quis nos ita dicentes ignorare putet oratoris
esse definitionem utrum bonum dicendi peritum, aliter ista dicta sunt, ad
exemplum potius quam ad veritatem. Atque ƿ haec quidem proposita ab Aristotele
sunt, cuius in textu verba sic constant: QUONIAM VERO, inquit, ALIA QUIDEM
PRAEDICANTUR coniuncta et COMPOSITA, ut ex his unum praedicamentum fiat eorum
quae extra vere dicta sunt, alia vero cum extra singillatimque vere
praedicarentur iuncta veram non faciunt praedicationem, inquirendum est quae
eorum sit differentia. Exempla autem horum talia sunt. Eorum quidem, quae extra
praedicantur vere nec si coniuncta sunt naturam veritatis amittunt, tale
exemplum est: DE HOMINE VERUM EST DICERE, quoniam et animal est et bipes rursus
quoniam animal bipes verum est de eodem homine dicere, ut de Socrate. De eodem
quoque Socrate et hominem extra et album, si ita contingit, verum est dicere et
de eo praedicare animal bipes a veritate non discrepat. Atque haec quid em
extra singillatimque praedicantur vere et iuncta vera sunt. Quod si de aliquo
praedicetur, quoniam citharoedus est, et verum sit et rursus quoniam bonus est,
et verum sit non necesse est dici quoniam bonus citharoedus est potest enim
esse solum quidem citharoedus, bonus autem homo. Hucusque quidem ista
disposuit. Quoniam autem videbantur quidam arbitrari, quod omnia quae
singillatim vere praedicarentur eadem quoque composita recte dicerentur, contra
hos dicit, quoniam multa erunt inconvenientia multaque impossibilia sunt si
quis dicat omne quod singillatim praedicatur veraciter id iunctum vere
praedicari. De homine enim verum est dicere quoniam homo est. Nam de Socrate ƿ
qui homo est vere dicitur quoniam homo est. Rursus de eodem vere potest dici
quoniam albus est. Quare et si haec iungas et ut unum praedices, verum est
dicere de aliquo homine quoniam homo albue est. Sed homo qui albus est verum
est de eo dicere quoniam albus est: quare etiam haec si iungas: erit igitur
praedicatio "Socrates homo albus albus est"! Nam de Socrate verum
erat dicere quoniam homo albus est. Sed de homine albo verum est dicere quoniam
albus est. Haec iuncta homo albus albus faciunt. Quod si de eodem homine albo
album rursus praedicari velis, verum est: quocirca et si iungas: erit igitur
praedicatio homo albus albus albus est. Atque hoc idem in infinitum. Rursus si
quis de aliquo homine dicat quoniam ille homo musicus est, si verum dicat
adiciatque quoniam idem homo ambulans est, verum dicit, si iungat quoniam ille
homo ambulans musicus est. Sed si verum est de aliquo homine praedicare quod
sit ambulans musicus, de ambulante autem musico verum est dicere quoniam
musicus est, erit ille homo homo ambulans musicus musicus. Sed de eodem verum
est dicere quoniam ambulans est, verum igitur erit de eo rursus dicere quoniam
homo ambulans ambulans musicus musicus est. Amplius quoque Socrates Socrates
est et rursus homo: erit igitur Socrates Socrates homo. Sed et bipes: erit
igitur Socrates Socrates homo bipes. Sed de Socrate verum est dicere quoniam
Socrates homo bipes est. Sed cum dixi hominem de eo, iam et bipedem ƿ dixi
(omnis enim homo bipes est): verum est ergo de eo dicere quoniam bipes est. Sed
verum erat dicere quoniam Socrates Socrates homo bipes est: vera erit igitur
praedicatio Socrates homo bipes bipes est. Sed rursus hominem dixi atque in eo
aliud bipes nominavi (omnis enim homo bipes est): Socrates igitur homo bipes
bipes bipes est. Et hoc in infinitum protractum superfiva loquacitas invenitur.
Non igitur fieri potest ut modis omnibus quicquid extra dicitur id iunctum vere
praedicetur. QUONIAM ERGO SI QUIS SIMPLICITER PONAT COMPLEXIONES FIERI PLURIMA
INCONVENIENTIA CONTINGIT DICERE MAVIFESTUM EST; QUEMADMODUM AUTEM PONENDUM,
NUNC DICIMUS. EORUM IGITUR QUAE PRAEDICANTUR ET DE QUIBUS PRAEDICANTUR
QUAECUMQUE SECUNDUM ACCIDENS DICUNTUR VEL DE EODEM VEL ALTERUM DE ALTERO, HAEC
NON ERUNT UNUM, UT HOMO ALBUS EST ET MUSICUS SED NON EST IDEM ALBUM ET MUSICUM;
ACCIDENTIA ENIM SUNT UTRAQUE EIDEM. NEC SI ALBUM MUSICUM VERUM EST DICERE,
TAMEN NON ERIT ALBUM MUSICUM UNUM ALIQUID; SECUNDUM ACCIDENS ENIM MUSICUM
ALBUM. QUARE NON ERIT ALBUM MUSICUM. QUOCIRCA NEC CITHAROEDUS BONUS SIMPLICITER
SED ANIMAL BIPES; NON ENIM SECUNDUM ACCIDENS. AMPLIUS NEC QUAECUMQUE INSUNT IN
ALTERO. QUARE NEQUE ALBUM FREQUENTER NEQUE ƿ HOMO HOMO ANIMAL VEL BIPES; INSUNT
ENIM IN HOMINE BIPES ET ANIMAL. Quae superius comprehendit ea nunc apertissima
ratione determinat dicens de his solis extra praedicatis veraciter non posse
unam praedicationem fieri veram, si coniuncta sins, quaecumque aut accidentia
sunt eidem, aut cum unum alii accidit, accidens aliud de illo accidenti
praedicatur. Si quis enim de Socrate dicat quoniam Socrates citharoedus est,
rursus Socrates bonus est, si utraque veraciter praedicet, duo accidentia de
uno subiecto praedicavit, id est de Socrate. Quocirca non potest ex his una
fieri praedicatio, ut dicatur Socrates citharoedus bonus est. Rursus si de
Socrate praedicetur musicus (sit enim Socrates musicus), de musico autem si
praedicetur albus, et hoc fortasse sit verum, non tamen iam necesse est musicum
album esse. Si enim sit musicus Socrates, si de eodem musico albus praedicetur,
praedicatur quidem de Socrate subiecto musicus, de musico autem quod est
accidens praedicatur album, rursus aliud accidens: ergo non potest hic una
fieri vera propositio ut dicatur: Socrates musicus albus est. Neque enim semper
musicus albus esse potest sed hanc naturam habent accidentia, ut veniant et
recedant. Ergo si eius, qui musicus albus est, in sole stantis cutem calor
fuscaverit, non erit quidem albus cum sit musicus. Quocirca neque tunc cum vere
praedicabatur, quoniam Socrates musicus albus est, neque tunc fuit recta
veraque praedicatio. Non enim habet permanendi naturam accidens, ut semper vere
praedicetur. Ratio autem verborum sic constat: quoniam ergo, inquit, si quis ƿ
dicat omnino quomodolibet complexiones fieri, id est ut quod singillatim
praedicaveras hoc complexum conexumque proponas, plurima inconvenientia dicere
contingit (multa enim concurrunt impossibilia, sicut supra ipse monstravit,
tunc quando ad nimiam loquacitatem perduxit eos eadem frequenter nomina
repetentes), quemadmodum ponendum est nunc dicimus, id est quemadmodum autem
debent quae singillatim vere dicuntur iuncta praedicari, nunc, inquit, dicimus.
Omnia, inquit, quae praedicantur de alio et rursus de quibus alia praedicantur
duplici modo sunt: aut enim accidentia sunt aut substantialia. Et aliae quidem
praedicationes sunt secundum accidens, quotiens aut duo accidentia de
substantia aut accidens de accidenti alicui substantiae praedicatur, alia vero
non secundum accidens, quotiens aliquid de atliquo substantialiter dicetur. Eorum
igitur quaecumque secundum accidens dicuntur, eorum si vel duo sint accidentia
et de eodem praedicentur vel si alterum accidens de altero accidenti dicatur,
ex his non potest una fieri propositio neque erit unum si iuncta sint. Homo
enim et albus est et musicus sed album musicum, quoniam in unam formam non
concurrunt, non facient unam propositionem. Non enim idem album et musicum.
Utraque enim eidem sunt accidentia, non tamen idem sunt. Nec si album de musico
praedicemus, id est accidens de accidenti, et hoc verum sit, non tamen necesse
est id quod musicum est esse album. Neque enim unum est aliquid. Accidenter
enim id quod musicum est ƿ album est. Quoniam enim id ipsum cui musicum accidit
album est, idcirco musicum album dicitur. Non est autem idem musicum album.
Quocirca eadem ratione tenetur, ut non possit idem esse citharoedus bonus nec
in unum corpus coniuncta faciant aliquid unum, quamquam singillatim vere
praedicentur. Quod si quis aliquid substantialiter praedicet duasque res
singillatim dicat, possunt in unam propositionem redire, quae substantialiter
vere seiuncte separatimque praedicantur. Homo enim, cum et animal sit et bipes,
est animal bipes et fit ex his una praedicatio. Nam neque animal secundum
accidens inest homini nec bipes. Quod per hoc ostendit quod ait: SED ANIMAL
BIPES; NON ENIM SECUNDUM ACCIDENS. Addit quoque illud quoniam nec ea iuncta
recte praedicantur, quaecumque vel latenter vel in prolatione in aliquo
terminorum continentur, qui in propositione positi sunt. Idcirco enim de homine
albo non debet dici albus, ut veniat praedicatio homo albus albus, quoniam iam
in homine albo continetur album. Rursus de homine idcirco non debet praedicari
bipes, quoniam licet non sit prolatum, tamen qui homo est bipes est. Sed de
homine si quis bipes praedicet, de re duos habente pedes deque hac differentia
quod est bipes praedicat bipes. Quocirca erit hic quoque homo bipes bipes. Homo
enim continet intra se bipes et qui dicit hominem cum sua differentia dicit. Si
quis ergo ad hunc praedicet bipes, de re duos habente pedes bipedem
praedicavit. Erit igitur homo bipes bipes. Sed ita praedicari non debet.
Continetur enim in homine bipes, ƿ ad quod si rursus bipes praedices,
molestissimam facies repetitionem. Hoc enim est quod ait: AMPLIUS NEC
QUAECUMQUE INSUNT IN ALIO: continentur vel prolatione, ut in eo quod est homo
albus (continetur in eo albus, quoniam per prolationem iam dictum est) aut
potestate et vi, ut in eo quod est homo continetur bipes, quamquam dictum
penitus non sit. VERUM AUTEM DICERE DE ALIQUO ET SIMPLICITER, UT QUENDAM
HOMINEM HOMINEM AUT QUENDAM ALBUM HOMINEM ALBUM; NON SEMPER AUTEM SED QUANDO IN
ADIECTO QUIDEM ALIQUID OPPOSITORUM INEST QUAE CONSEQUITUR CONTRADICTIO, NON
VERUM SED FALSUM EST, UT MORTUUM HOMINEM HOMINEM DICERE, QUANDO AUTEM NON
INEST, VERUM. Haec quaestio contraria superiori est. Illic enim quaerebatur, si
quae singillatim praedicabantur, an semper eadem vere coniuncta compositaque
dicerentur; hic autem converso ordine idem quaerit, an ea quae composita vere
praedicantur singillatim dicta vere dicantur. Post obitum enim Socratis
possumus dicere hoc cadaver homo mortuus est et hominem mortnumque inugentes
unam inde veram facere praedicationem. Solum autem hominem dicere cadaver illud
non est verum. Rursus eundem Socratem vivum verum est dicere quoniam animal
bipes est et singillatim verum ƿ est dicere quoniam animal est. Quare quaeritur
quae sit huius quoque differentia praedicationis, ut cum coniuncta dicuntur et
vere de subiectis praedicantur alias quidem et extra dici vere possint, alias
vero praeter illam coniunctionem simplicia si dicantur falsa sint. Hoc autem
quasi dubitans dixit. Ita enim legendum est, quasi si dubitans diceret sic: verum
est autem dicere de aliquo compositum coniunctumque aliquid, ut de aliquo
homine hominem aut de aliquo albo album, ita ut et horum aliquid simpliciter
praedicetur, an certe non semper? Et dat regulam qua pernoscamus, an quae
composita dicuntur eadem singillatim dici possint an minime. Quotiens enim
talia sunt quae praedicantur cum alio, ut in se non habeant contradictionem
praedicata, possunt dici et separata veraciter. Quodsi habeant in se aliquam
contradictionem quae praedicantur et composita dicuntur vere, separata vere
praedicari non possunt. Qui dicit cadaver hominem mortuum vere dicit, solum
autem hominem dicere vere non potest, idcirco quoniam prius cum coniunctione
praedicavit dicens hominem mortuum, mortuusque quod adiacet hominis praedicamento
(cum homine enim praedicatum est mortuus) contradictionem tenet contra hominem.
Est enim homo animal, mortuus vero non animal: ergo mortuus et homo
contradictionem quandam inter se habent. Illud est enim animal, illud vero non
animal. Quocirca quoniam inter se haec habent quandam contrarietatem, ƿ
separatus homo de mortuo homine solus non dicitur. Eodem quoque modo est et si
quis dicat manum esse marmoream statuae: verum dicit, solum autem manum dicere
esse eam quae statuae est falsum est. Habet enim manus potestatem dandi
accipiendique sed illa marmorea non habet. Ergo est quaedam contradictio inter
manum et manum marmoream, quod illa dare atque accipere potest, illa non
potest. Haec enim sibi contradictionis opponuntur modo. Ergo quotienscumque
tale aliquid praedicatur, ut homo de cadavere, cui tale aliquid coniunctum sit
atque adiaceat, quod faciat contradictionem contra praedicatum (ut hic adiacet
mortnus homo simulque praedicatur de cadavere, ut faciat contra ipsum hominem
contradictionem eamque in se contineat), non potest separari una praedicatio,
ut singillatim dicatur, sin vero non sit ista contradictio, potest: ut in eo
quod est: Socrates animal bipes est Animal et bipes nulla contradictione
opponuntur: quocirca potest de eo et animal singillatim atque simpliciter et
bipes dici. Sensus quidem huiusmodi est, ordo autem se sic habet. Dubitans enim
dixit: VERUM AUTEM DICERE DE ALIQUO composite et connexe et rursus simpliciter,
ut quendam hominem hominem aut quendam album album, an certe non semper sed tunc
quando in adiecto, id est in eo quod adiectum cum aliquo praedicatur, inest
aliquid oppositorum talium quaecumque consequitur contradictio, id est quam
oppositionem mox contradictio consequatur, ut oppositionem hominis et mortui
sequitur contradictio, animal scilicet et non animal: si igitur sic sint, non
est ƿ verum simpliciter praedicari sed falsum, ut mortuum hominem, quem
coniuncte vere dicere possis, eundem hominem solum non vere praedicabis. Quando
autem haec oppositio in his quae praedicantur non inest, verum est quod
coniuncte praedicaveris et simpliciter praedicare. Adiectum est autem in quo
venit aliquotiens oppositio huiusmodi, ut in eo quod est homo mortuus mortuus
adicitur homini. Aliter enim vere homo de cadavere non potest praedicari. VEL
ETIAM QUANDO INEST QUIDEM SEMPER NON VERUM, QUANDO VERO NON INEST, NON SEMPER
VERUM, UT EOMERUS EST ALIQUID, UT POETA. ERGO ETIAM EST AN NON? SECUNDUM
ACCIDENS ENIM PRAEDICATUR ESSE DE HOMERO; QUONIAM POETA EST SED NON SECUNDUM
SE, PRAEDICATUR DE HOMERO QUONIAM EST. QUARE IN QUANTISCUMQUE PRAEDICAMENTIS
NEQUE CONTRARIETAS INEST, SI DEFINITIONES PRO NOMINIBUS DICANTUR, ET SECUNDUM
SE PRAEDICANTUR ET NON SECUNDUM ACCIDENS, IN HIS ET SIMPLICITER VERUM ERIT
DICERE. QUOD AUTEM NON EST, QUONIAM OPINABILE EST, NON VERUM DICERE ESSE
ALIQUID. OPINATIO ENIM EIUS NON EST, QUONIAM EST SED QUONIAM NON EST. Quoniam
supra dixerat, quando esset in adiecto contradictio, non esse verum simpliciter
praedicare, quando vero non esset, verum esse quod coniuncte ƿ diceretur simpliciter
dicere, hoc ipsum quoniam videbatur in aliquibus non esse verum, consequenter
emendat. Ait enim verum esse illud quod supra dictum est, quandocumque in
adiecto esset aliqua contradictio, non esse verum simpliciter praedicare, quod
coniuncte diceretur, quando autem non inest contradictio, non semper verum esse
praedicare simpliciter, quod coniuncte vere diceretur sed aliquotiens verum,
aliquotiens vero falsum. Huius rei tale exemplum est: cum dico: Homerus poeta
est est et poeta coniuncte de Homero vere praedicavi. Sin vero dixero:
Homerus est falsum est, quamquam non sit aliqua contradictio inter est et
poetam, neque in adiecto est ulla talis est oppositio quam consequatur
contradictio. Cur autem hoc eveniat, talis ratio est: de Homero enim poetam quidem
principaliter praedicamus, cum dicimus Homerus poeta est, est autem verbum de
poeta quidem praedicamus principaliter, de Homero autem secundo loco. Non enim
idcirco praedicamus esse, quia Homerus est sed quia poeta est. Sublato igitur
eo quod principaliter praedicatur, id est poeta, licet nullam contradictionem
habeat est, quod adiacet poetae, contra poetam, non fit vera praedicatio
dicendo Homerus est. Secundum accidens enim est praedicatur, non principaliter.
Sublata autem principali praedicatione, quod secundum accidens praedicabatur,
falsum continuo reperitur. Quod autem addit: QUARE IN QUANTISCUMQUE
PRAEDICAMENTIS NEQUE CONTRARIETAS INEST, SI DEFINITIONES PRO NOMINIBUS
DICANTUR, ET SECUNDUM SE PRAEDICANTUR ET NON SECUNDUM ACCIDENS, ƿ IN HIS ET SIMPLICITER
VERUM ERIT DICERE huiusmodi est. Ea quae superius dixit una ratione collegit
dicens: quaecumque eo modo praedicantur, ut neque in nominibus neque in
definitionibus propriis aliquam teneant contrarietatem, haec et extra
simpliciterque praedicata vera sunt, ut in eo quod est homo mortuus mortuus
atque homo: haec quidem nominibus nullius contrarietatis contradictionisue sunt
sed si horum pro no minibus definitiones sumantur, mox contrarietas
oppositionis agnoscitur. Si quis enim dederit hominis definitionem, dicit
animal esse rationale, si quis mortui, dicit esse corpus, verum vita privatum
atque inanimum atque ex hoc tota vis contradictionis apparet. Quocirca si
sumantur definitiones pro nominibus et in his aliqua contrarietas inesse
videbitur vel si secundum accidens aliquid praedicetur, ut est de Homero, cum
de poeta principaliter praedicetur, non praedicabuntur simpliciter vere
quaecumque composita praedicabantur. Quod si neque contrarietas ulla sit et per
se praedicentur et non per accidens, quicquid composite vere dicitur, hoc
simpliciter vere praedicatur. Quoniam autem fuerunt quidam qui hoc ipsum quod
non est esse dicerent totum syllogismum his propositionibus coniungentes: Quod
non est opinabile est Quod autem opinabile est est Igitur est quod non est hoc
igitur dicit: si verum est praedicare, inquit, de eo quod non est quoniam
opinabile est, est quidem verbum de opinabili praedicamus, de eo autem quod non
est secundum accidens. Quoniam enim quod non est opinabile est, idcirco secundo
loco de eo quod non est verbum est praedicamus. Quare non possumus simpliciter
dicere esse quod non est. Idcirco enim opinabile est, quia non est. Scibile
enim esset, si per se esset, non opinabile, sicut Homerus idcirco esse dicitur,
quia poeta est, non quia per se est. Vel certe idcirco dicitur Homerus esse
poeta, quia poesis ipsius exstat et permanet, sicut aliquos in filiis suis
saepe vivere dicimus. Quocirca id quod non est idcirco esse dicitur opinabile,
quoniam ipsius est opinatio, non autem quoniam id quod non est per se aliquid
esse potest. His igitur ante perstructis atque ordine terminatis ad
propositionum modos, rem in dialectica utilissimam, de propositionibus
tractatum disputationemque convertit. Restat nunc de propositionum modis
oppositionumque disserere. Multis enim dubitatum est rationibus, an idem modus
esset propositionum sine modo positarum, qui illarum quoque quae propriis modis
et qualitatibus terminantur. Inchoat autem de his rebus dubitationem sic. HIS
VERO DETERMINATIS PERSPICIENDUM QUEMADMODUM SE HABENT NEGATIONES ET
AFFIRMATIONES AD SE INVICEM HAE SCILICET QUAE SUNT ƿ DE POSSIBILE ESSE ET NON
POSSIBILE ET CONTINGERE ET NON CONTINGERE ET DE IMPOSSIBILI ET DE NECESSARIO;
HABET ENIM ALIQUAS DUBITATIONES. Omnis propositio aut sine ullo modo simpliciter
pronuntiatur, ut Socrates ambulat vel dies est vel quicquid simpliciter et sine
ulla qualitate praedicatur. Sunt autem aliae quae cum propriis dicuntur modis,
ut est Socrates velociter ambulat. Ambulationi enim Socratis modus est additus,
cum dicimus eum velociter ambulare. Quomodo enim ambulet, significat id quod de
ambulatione eius velociter praedicamus. Similiter autem si quis dicat Socrates
bene doctus est, quemadmodum sit doctus ostendit nec solum doctus dixit sed
modum quoque doctrinae Socratis adiungit. Sed quoniam sunt modi alii per quos
aliquid posse fieri dicimus, aliquid esse, aliquid necesse esse, aliquid
contingere, quaeritur in his quoque quemadmodum fieri contradictionis debeat
oppositio. In his enim propositionibus, quae simpliciter et sine ullo modo
praedicantur, facile locus contradictionis agnoscitur. Huius enim affirmationis
quae est: Socrates ambulat negatio si ad verbum ponatur, ut est: Socrates
non ambulat rectissime oppositione facta ambulare a Socrate disiunxit. Rursus
huius propositionis quae est: Socrates philosophus est si quis ad est
verbum negationem ponat, integram faciet negationem dicens: Socrates
philosophus non est Neque enim fieri potest ut ad aliud in simplicibus
affirmationibus negatio ƿ ponatur nisi ad id verbum quod totius vim continet
propositionis. Si quis enim in hac propositione quae est homo albus est non
dicat fieri negationem eam quae est homo albus non est sed potius homo non
albus est, hoc modo falsum ostenditur: proposito lapide interrogetur de eo: An lapis
ille homo albus sit? ut si ille negaverit ponens negationem eius quae
est: Homo albus est eam quae dicit: Homo non albus est dicatur ei:
si non est de hoc lapide vera affirmatio quae dicit: Homo albus est vera
erit de eo negatio ea scilicet quae dicit: Homo non albus est Sed haec
quoque falsa est. Omnino enim lapis homo non est atque ideo de eo non poterit
praedicari quoniam homo non albus est. Quod si neque affirmatio neque negatio
de eo vera est, hoc autem impossibile est, ut contradictoriae affirmationes et
negationes de eodem praedicatae utraeque falsae sins, constat non esse eius
affirmationis quae dicit: Homo albus est illam negationem quae dicit:
Homo non albus est sed potius eam per quam proponitur quoniam albus non
est. Nusquam igitur alibi ponenda negatio est in his quae simpliciter et sine
modo aliquo praedicantur nisi ad verbum quod totem continet propositionem. De
his autem sufficienter supra iam diximus. In his autem in quibus aliqui modus
apponitur dubitatio est, an ad modum ilium ponatur negativa particula an locum
suum serues ad verbum, sicut in his quoque propositionibus fiebat, ƿ quae
simplices et sine modo ullo proponebantur. Nam si serues locum suum negativa
particula, ut ponatur ad verbum, proprietas contradictionis excidit et verum
inter se falsumque non dividit. Modus enim quidam est faciendi aliquid,
quotiens dicimus possibile esse vel necesse esse vel quicquid huiusmodi est.
Ergo si quis me dicat nunc posse ambulare, idem neget negationem ponens ad
verbum quod est ambulare dicatque me posse non ambulare, affirmatio et negatio
contradictoriae de eodem dictae verae simul invenientur. Me namque et ambulare
posse et non ambulare posse manifestum est. Quod si in hoc modo possibilitatis
non recte verbo particula negatira coniangitur, etiam in his quoque quae nullam
habent differentiam, an ad modum an ad verbum negatio ponatur, custodienda est
talis oppositio quae huic speciei propositionum quae cum modo proferuntur
conveniat. In hac propositione quae dicit: Socrates velociter ambulat
sive quis ita neget: Socrates velociter non ambulat ad verbum ponens
negationem sive sic: Socrates non velociter ambulat modo negativam
particulam iungens, prope simile esse ridebitur. Dividit enim cum affirmatione
veritatem falsitatemque utroque modo apta negatio. Sed quoniam sunt plurimi
modi, in quibus si ad verbum inugatur particula negativa, non est negatio
superius enuntiatae affirmationis, idcirco servanda est in omnibus secundum
modum propositionibus ista oppositio, ut uno eodemque modo cunctarum ƿ fieri
oppositiones dicantur, ut in illis quidem negatio quae simplices sunt rem
neget, in his autem quae cum modo sunt modum neget, ut in eo quod est: Socrates
ambulat rem ipsam id est ambulat neget adimatque propositio dicens:
Socrates non ambulat in illis autem quae cum modo sunt rem quidem esse
consentiat, modum neget, ut in ea propositione quae dicit: Socrates velociter
ambulat negatio dicat: Socrates non velociter ambulat ut sive
ambulet sive non ambulet nulla sit differentia, modum autem id est velociter
ambulandi perimat ex adverso constitute negatio. Quamquam in quibusdam hoc non
sit: simul enim cum modo ipso etiam rem perimi necesse est, ut in eo quod est:
Socrates potest ambulare Socrates non potest ambulare et modum et rem
modo ipsi iuncta particula negationis intercipit. Sed hoc in his fere evenit,
in quibus non fieri quidem aliquid dicitur et actus ipsius additur modus sed
potius faciendi in futuro modus, ut si quis dicat Socratem ambulare posse, non
quod iam ambulet sed quod eum sit ambulare possibile. Hic si possibili negatio
coniungatur, etiam rem illam tulisse videbitur de qua illa possibilitas
praedicatur. Si quis autem dicat quoniam Socrates velociter ambulat, facere eum
aliquid dicit modumque illi actui iungit, ut quemadmodum illud faciat quod
facere dicitur quilibet agnoscat. In his res quidem permanet, modus autem
subruitur, ut superius dictum. An certe illud magis verius est dicendum, quod
semper huiusmodi ƿ propositiones modum quidem auferant, rem vero de qua modus
ille praedicatur non perimant? Et in quibus ponitur res, ut in eo quod est:
Socrates velociter ambulat et in quibus praedicatur actus ipse et
praesens, quia fiat atque agatur, manifestum est modum quidem subrui, rem vero
quae fieri dicitur permanere, ut cum dicimus: Socrates non velociter
ambulat ambulare eum quidem non subtractum est sed tantum haec negatio
velocitatem ab ambulatione disiunxit. In his autem quae possibilitatem aliquid
in futuro faciendi per modum ponunt nullus omnino actus ponitur sed tantum
modus. Ad quem modum iuncta negatio modum quidem perimit sed res illa de qua
modus praedicabatur non permanet, idcirco quoniam nec tunc cum praedicabatur
cum modo aliquid fieri agive propositum est, ut si quis dicat: Socratem
possibile est ambulare positus quidem modus est, res vero actu constitute
non est. Non enim dictum est quoniam ambulat sed quoniam eum possibile est
ambulare. Hanc ergo possibilitatem tollit negatio in propositione quae dicit:
Socratem non possibile est ambulare sed in eadem propositione res de qua
dicebatur modus ille non permanet. Hoc autem idcirco evenit, quia ne in
affirmatione quidem posita est res de qua praedicatus est modus. Atque ideo non
a negatione perempta res, quippe quam negatio positam non invenit sed tantum
modus, qui etiam ab affirmatione constitutus est. Magna autem distantia est, an
ad modum negatio ponatur an ad verbum. Nam si ad verbum ponam, praedicaho a
subiecto disiungitur, ut est: Socrates non ambulat Nam ambulat quod
praedicatio ƿ est a subiecto quod est Socrates divisum est. Sin vero ad modum
ponatur, non praedicatio a subiecto dividitur sed a praedicatione potius
disiungitur modus, ut in eo quod est: Socrates non velociter ambulat non
ambulationem a Socrate propositio ista disiunxit sed velocitatem ab ambulatione
id est modum a praedicato. Et hoc in his facilius evidentiusque apparet,
quaecumque ita praedicantur ac fieri. Oportet autem quid possibile, quid
necessarium, quid inesse definire eorumque significationes ostendere, quod
nobis et ad huius loci subtilitatem proderit, quem tractamus, et superiora
quaecumque de contingentibus dicta sunt magis liquebunt et Analyticorum nobis
mentem apertissima luce vulgabit. Quatuor modi sunt quos Aristoteles in hoc
libro de interpretatione disponit: aut enim esse aliquid dicitur aut contingere
esse aut possibile esse aut necesse esse. Quorum contingere esse et possibile
esse idem significat nec quicquam discrepat dicere cras posse esse circenses et
rursus cras contingere esse circenses, nisi hoc tantum quod possibile quidem potest
privatione subduci, contingens vero minime. Contra enim id quod dicitur
possibile esse et negatio possibilitatis infertur aliquotiens, ut est non
possibile esse, et privatio, ut est impossibile esse. Namque quod dicimus
impossibile esse privatio possibilitatis est. In contingenti autem quamquam
idem significet sola tantum opponitur negatio, nulla vero privatio ƿ reperitur:
ut in eo quod est contingens, si hoc perimere volumus, dicimus non contingens
et hoc negatio est, incontingens autem nullus dixerit quod est privatio. Cum
igitur contingens esse et possibile esse idem significent, multa in his
diversitas est secundum Porphyrium quae sunt necessaria et inesse tantum
significantia et contingentia vel possibilia. Quod enim esse aliquid dicitur,
de praesenti tempore iudicatur. Si quid enim nunc alicui inest, hoc esse
praedicatur, quod vero ita inest, ut semper sit et numquam mutetur, illud
necesse esse dicitur, ut soli motus lunaeque cum terra obstitit defectus. Quae
autem contingere dicuntur vel possibilia esse, illorum neque secundum praesens
neque secundum aliquam immutabilitatem speculamur euentum sed tantum respicimus
quantum contingentis propositio pollicetur. Quod enim posse esse vel contingere
dicitur, nondum quidem est sed esse poterit. Sive autem eveniat sive non
eveniat, quia tamen esse potest, contingens vel possibilis dicitur propositio.
Non enim ex euentu diiudicantur huiusmodi propositiones sed potius ex
significatione hoc modo: si quis enim dicat posse cras esse circenses,
possibilis est contingensque affirmatio. Quod si cras sint circenses, non tamen
aliquid est actu propositionis contingentis vel possibilis permutatum, ut
necesse fuisse videatur, quod illa possibiliter promittebat. Quod si rursus non
sint circenses, omnino nec sic aliquid permutatum est, ut necesse fuisse non
esse circenses ƿ videatur. Non enim (ut dictum est) secundum euentum ista
iudicantur sed potius secundum ipsius propositionis promissum. Quid enim dicit
quisquis dixerit cras posse esse circenses? Hoc, ut opinor, sive sint sive non
sint nulla tamen interclusum esse necessitate ne non sint. Quare quatuor
modorum duo quidem idem sunt, contingens atque possibile, hi autem duo cum
duobus reliquis atque ipsi reliqui a se dissentiunt. Possibile enim et
contingens distat ab ea propositione quae esse aliquid dicit. Haec enim
secundum possibilitatem futuri temporis affirmationem proponit, illa vero
secundum praesentis actum. Utraeque vero, et ea quae esse et ea quae possibile
esse vel contingere significat, a necessaria propositione disiunctae sunt.
Necessitas enim non modo inesse uult aliquid sed etiam immutabiliter inesse, ut
illud quod esse dicitur numquam esse non possit. Quocirca consequentiae quoque
ordinis evidenter apparent. Quod enim est necessarium sine eo quod est esse vel
contingere esse vel possibile esse dici non potest. Quidquid enim necessarium
est et est et esse potest vel si esse non posset, nec esset omnino. Quod si non
esset, nec necesse esse diceretur. Quare omne necessarium et est et possibile
est. Sed neque omne est necessarium est (possunt enim esse quaedam, quae ut
sint non est necesse, ut Socratem ambulare vel caetera quae de separabilibus
accidentibus sumuntur) vel rursus quod contingit esse vel esse possibile est
mox esse necesse ƿ est. Quare necesse est quidem sequuntur esse et
possibilitas, Sed neque esse neque possibile esse necessitas ulla consequitur. Rursus
omne esse sequitur posse esse. Quod enim est et potest esse. Nam si esse non
posset, sine ulla dubitatione nec esset. Possibile autem esse non consequitur
esse. Quod enim possibile est potest et non esse, ut me possibile est quidem
nunc procedere sed hoc mihi non est esse. Non enim nunc procedo. Quare gradatim
haec omnis est consequentia. Necesse est namque et esse sequitur et
possibilitas. Rursus esse eadem sequitur possibilitas, possibilitatem autem nec
esse sequitur nec necessitas. Liquet ergo, quoniam duo modi sunt possibilium:
unum quod iam sequitur necessitatem, alterum quod non sequitur ipsa necessitas.
Nam cum dico: Necesse est ut nunc sol moveatur hoc etiam possibile est,
cum vero dico: Possibile est me nunc sumere codicem non est necesse.
Recte igitur ab Aristotele paulo post dubitabitur, utrum sit illud possibile
quod necessitati conveniat. Sed cum ad eadem loca venerimus, quid sibi ista possibilium
similitudo velit vel quemadmodum discerni possit agnoscemus. Nunc autem quoniam
affirmativarum propositionum consequentias explicuimus, negativarum rursus
consequentias exploremus. Harum namque quatuor propositionum, quae fiunt ex
esse, ex necesse esse, ex possibile esse vel contingit esse, quatuor negationes
sunt id est non esse, non necesse esse, non possibile esse vel non contingere
esse. Sed quemadmodum affirmationes contingere esse et possibile esse eaedem ƿ
erant secundum significationum similitudinem, ita quoque negationes eaedem
sunt. Neque enim discrepat quicquam dicere non possibile est quam si enuntiet
non contingit. Consequentiae autem se in affirmativis habebant hoc modo, ut
necessaries propositiones sequerentur esse aliquid significantes atque
possibiles, eas autem quae esse aliquid dicerent eaedem possibiles sequerentur
sed neque possibilibus esse aliquid significantes nec necessariae
consentiebant. In negativis vero e contra est. Negationem enim possibilitatis
sequitur et eius quae est esse aliquid significantis negatio et necessariae.
Negationem vero necessarii neque eius quod est esse neque eius quod est
possibile esse negatio sequitur. Disponantur enim in ordinem omnes hoc modo:
Possibile esse Non possibile esse Contingens esse Non contingens esse Esse Non
esse Necesse esse Non necesse esse Repetendum igitur breviter est
affirmativarum consequentias, ut quemadmodum e converso sint in negativis
evidentius patefiat. Esse sequitur possibilitas et contingentia, possibilitatem
vero et contingentiam esse non sequitur, necesse esse vero sequitur et esse et
possibilitas et contingentia, possibilitatem autem et contingenham nec esse
sequitur nec necessitas. In negationibus vero e contra est. Non posse esse et
non contingere sequitur non esse. Quicquid enim non potest esse non est. Non
esse autem non posse esse ƿ non sequitur. Quod enim non est non omnino
interclusum est ut esse non possit. Nunc ego enim Traiani forum non video sed
non est necesse ut non videam. Fieri enim potest ut propius acceders videam. Rursus
non posse esse et non contingens esse nec non esse sequitur nec non necesse
esse. Quod enim esse non potest non videbitur vere dici, quoniam illud non
necesse est esse sed potius quoniam illud necesse est non esse. Negationem
autem necessitatis, id est non necesse esse, neque non esse sequitur neque non
possibile esse. Me enim cum ambulo non necesse est ambulare. Neque enim ex
necessitate quisquam ambulat. Nec rursus quod non est necesse id non potest
fieri. Quisquis enim ambulat non quidem illi ambulare necesse est sed tamen
potest. Atque ideo quod non est necesse esse non omnino interclusum est ut esse
non possit. Et de non contingenti eadem ratio est. Diverso igitur modo quam in
affirmationibus negativa conversio est. Illic enim necessitatem et essentia et
possibilitas sequebatur, essentiam autem possibilitas sed neque possibilitatem
essentia vel necessitas nec rursus essentiam necessitas sequebatur. Hic autem
non possibile esse et non esse et non necesse esse consequitur. Sed neque non
necesse esse non esse sequitur neque utrasque possibilitatis negatio, quae non
posse aliquid esse proponit. An magis illud dicendum est, quod sicut se in
affirmationibus habet, ita quoque in negationibus, ut Theophrastus ƿ acutissime
perspexit? Fuit enim consequentia in affirmativis, ut necessitatem et esse
consequeretur et possibilitas, possibilitatem vero nec esse nec necessitas
sequeretur. Idem quoque penitus perspicientibus in negationibus apparebit.
Veniens namque negatio in necessario faciensque huiusmodi negationem quae dicit
"non necesse est" vim necessitatis infringit et totam propositionem
ad possibile duxit. Quod enim non necesse est esse fracto rigore necessitatis
ad possibilitatem perductum est. Sed possibilitatem nec esse sequebatur nec necessitas.
Recte igitur fractam necessitatem et ad possibile perductam, cum negatio dicit
non necesse esse, nec non esse nec non contingere esse consequitur. Rursus qui
dicit possibile esse, si ei disiunctio negationis addatur, tollit possibile et
ad necessitatis perpetuitatem negativa forma totam propositionem reuocat, ut
est non possibile. Quod enim non possibile est fieri non potest ut sit, quod
autem fieri non potest ut sit necesse est ut non sit. Ergo necessariam quandam
vim habet haec propositio in qua dicimus non posse esse aliquid. Sed
necessitatem sequebatur et essentia et possibilitas. Non necesse autem esse ad
possibilitatem respicit. Recte igitur non necesse esse, quod est iam
possibilitatis, sequetur propositionem quae dicit non posse esse, quod est
necessitatis. Alii ergo ordines propositionum sunt, vis tamen eadem, ut
necessitatem cuncta sequantur, possibilitatem vero necessitas non sequatur. Hic
oritur quaestio subdifficilis. Nam si necessitatem sequitur possibilitas, non
necesse autem possibilitati confine est, cur non necesse esse sequatur id quod
dicimus non necesse esse? Nam si possibilitas sequitur necessitatem, non
necesse autem esse possibilitatem, sequi debet necessitatem id quod non necesse
praedicamus. Quae hoc modo dissolvitur: non possibile esse quamquam vim habeat
necessitatis, differt tamen a necessitate, quod illud affirmativam habet
speciem, illud vero negativam. Sic etiam possibile esse et non necesse esse
differunt eo tantum, quod illud est affirmativum, illud vero negativum, cum vis
significationis eadem sit. Sed necessitatem affirmatio possibilitatis et
contingentis sequebatur. Quamquam tamen possibilitatem imitetur eique
consentiat id quod dicimus non necesse esse, tamen negatio quaedam est. Recte
igitur affirmationem quod est necesse esse non sequitur negatio per quam
aliquid non necesse esse proponimus. Et hanc quidem huius solutionem
quaestionis Theophrastus vir doctissimus repperit. Nos autem his determinatis
ad sequentia procedamus. Sunt enim, ut ipse ait Aristoteles, in his multae
dubitationes. Sed totius textus plenissimum sensum primo ponimus. Quod etsi
longum est, tamen ne intercisa videatur esse sententia non grauabor
apponere. NAM SI EORUM QUAE COMPLECTUNTUR ILLAE SIBI INVICEM OPPOSITAE
SUNT CONTRADICTIONES, QUAECUMQUE SECUNDUM ESSE ET NON ESSE DISPONUNTUR, ƿ UT
EIUS QUAE EST ESSE HOMINEM NEGATIO EST NON ESSE HOMINEM, NON, ESSE NON HOMINEM
ET EIUS QUAE EST ESSE ALBUM HOMINEM, NON ESSE NON ALBUM HOMINEM SED NON ESSE
ALBUM HOMINEM. SI ENIM DE OMNIBUS AUT DICTIO AUT NEGATIO, LIGNUM ERIT VERUM
DICERE ESSE NON ALBUM HOMINEM. QUOD SI HOC MODO, ET QUANTISCUMQUE ESSE NON
ADDITUR, IDEM FACIET QUOD PRO ESSE DICITUR, UT EIUS, QUAE EST AMBULAT HOMO NON,
AMBULAT NON HOMO NEGATIO EST SED NON AMBULAT HOMO; NIHIL ENIM DIFFERS DICERE HOMINEM
AMBULARE VEL HOMINEM AMBULANTEM ESSE. QUARE SI HOC MODO IN OMNIBUS, ET EIUS
QUAE EST POSSIBILE ESSE NEGATIO EST POSSIBILE NON ESSE, NON, NON POSSIBILE
ESSE. VIDETUR AUTEM IDEM POSSE ET ESSE ET NON ESSE; OMNE ENIM QUOD EST
POSSIBILE DIVIDI VEL AMBULARE ET NON ƿ AMBULARE ET NON DIVIDI POSSIBILE EST.
RATIO AUTEM, QUONIAM OMNE QUOD SIC POSSIBILE EST NON SEMPER ACTU EST, QUARE
INERIT EI ETIAM NEGATIO; POTEST IGITUR ET NON AMBULARE QUOD EST AMBULABILE ET
NON VIDERI QUOD EST VISIBILE. AT VERO IMPOSSIBILE DE EODEM VERAS OPPOSITES ESSE
DICTIONES; NON IGITUR EST ISTA NEGATIO. CONTINGIT ENIM EX HIS AUT IDEM IPSUM
DICERE ET NEGARE SIMUL DE EODEM AUT NON SECUNDUM ESSE ET NON ESSE QUAE
APPONUNTUR FIERI AFFIRMATIONES VEL NEGATIONEA SI ERGO ILLUD IMPOSSIBILIUS, HOC ERIT
MAGIS ELIGENDUM. EST IGITUR NEGATIO EIUS QUAE EST POSSIBILE ESSE NON POSSIBILE
ESSE. EADEM QUOQUE RATIO EST ET IN EO QUOD EST CONTINGENS ESSE; ETENIM EIUS
NEGATIO NON CONTINGENS ESSE. ET IN ALIIS QUOQUE SIMILI MODO, UT NECESSARIO ET
IMPOSSIBILI FIUNT ENIM QUEMADMODUM IN ILLIS ESSE ET NON ESSE APPOSITIONES,
SUBIECTAE VERO RES HOC QUIDEM ALBUM, ILLUD VERO HOMO, EODEM QUOQUE MODO HOC
LOCO ESSE QUIDEM SUBIECTUM FIT, POSSE VERO ET CONTINGERE APPOSITIONES
DETERMINANTES QUEMADMODUM IN ILLIS ESSE ET NON ESSE VERITATEM, SIMILITER ƿ
AUTEM HAE ETIAM IN ESSE POSSIBILE ET ESSE NON POSSIBILE. Haec Aristotele
subtiliter discutiente illud oportet agnoscere, quod multum differt ipsius
possibilitatis vim naturamque definire vel propriae scientiae qualitate
concludere et possibilem enuntiationem qualis esse debeat iudicare. Namque in
possibilis cognitione illud solum perspicitur, an id quod dicitur fieri possit
nuilo extrinsecus impediente casu. Quod etiamsi accidat, nihil de statu prioris
possibilitatis. Ipsius possibilis enuntiationis diiudicatio plurimum differt,
quod mox poterit ex ipsa de possibilibus enuntiationibus disputatione cognosci.
Nam sicut non est idem hominis definitionem respondere quaerentibus et ipsam
definitionem alio termino definitionis includere, ita non idem est de possibili
enuntiatione et quid ipsum possibile est tractare. Unde fit ut, cum possibile
atque contingens idem in significationibus sit, diversum esse in enuntiatiombus
videatur. Supra namque docuimus possibilitatem et contingentiam eiusdem significationis
esse, ut quod contingeret fieri idem esset possibile, quod possibile esset idem
quoque contingeret. Sed possibilis enuntiatio non est eadem quae contingens.
Neque enim si quis possibilem affirmationem proponat eique opponat contingentem
negationem, rectam faciet contradictionem. Si quis enim dicat quodlibet illud
esse possibile, alius respondeat negans rem illam contingere, licet quantum in
significatione est priorem possibilitatem abstulerit, non tamen est dicenda
contradictio, ƿ in qua alii termini in negatione, alii in affirmatione
enuntiati sunt. Possibilis enim affirmatio de possibilitate negationem, non de
contingentia habere debebit. Idem quoque in contingentibus. Neque enim si quis
aliquid contingere dixerit, opponenda illi est possibilitatis negatio, licet
idem sit possibile quod contingens. Constat igitur diversissimam esse rationem
modi per se diiudicandi et enuntiationis, quae cum modo et cum qualitate
praedicatur. Unde fit ut quamquam idem in significationibus possibilitas et contingentia
sint, quasi diversae ab Aristotele in modorum ordine proponantur. Illud autem
ignorandum non est quod Stoicis universalius videatur esse quo distet possibile
a necessario. Dividunt enim enuntiationes hoc modo: enuntiationum, inquiunt,
aliae sunt possibiles, aliae impossibiles, possibilium aliae sunt necessariae,
aliae non necessariae, rursus non necessariarum aliae sunt possibiles, aliae
vero impossibiles: stulte atque improvide idem possibile et genus non
necessarii et speciem constituentes. Novit autem Aristoteles et id possibile
quod non necessarium est et id possibile rursus quod esse necessarium potest.
Eodem namque modo non dicitur possibile esse, quod vel ex falsitate in verum
transit aliquando vel rursus ex veritate in falsum. Ut si quis dicat nunc,
quoniam dies est, verum dixerit, idem si hoc nocte praedicet, falsum est et
haec veritas propositionis in falsum est permutata sic ergo quaedam sunt
possibilitates, ut eas et esse et non esse contingat, quae non eodem modo
dicuntur quemadmodum illae quae mutabilem naturam non habent, ut hae scilicet
quas necessarias dicimus. Ut ƿ si quis dicat solem moveri vel solem possibile
esse moveri, haec numquam ex veritate in falsitatem mutabitur. Sed nunc de
Aristotelis Stoicorumque dissensione tacendum est. Illud tamen solum studiosius
perquirendum est, quo loco sit ponenda negatio in his propositionibus, in
quibus modus aliqui praedicatur, ut quae dicentur esse possibiles
enuntiationes. Possibiles, contingentes et necessariae et quaecumque cum modo
sunt propositiones illae veraciter esse dicentur, in quarum significationibus
rei de qua prasdicantur subsistendi qualitas invenitur, ut cum dico: Socrates
bene loquitur modus quidam est loquendi Socratem. Ergo sicut in his
propositionibus, quaecumque cuiuslibet illius rei subsistentiam promittunt, ad
ipsam subsistentiam negatio ponitur (ut cum dicimus "Socrates est",
ad esse aptatur negatio, cum negamue "Socrates non est"), ita quoque
in his quae modum subsistentiae dicunt ad eum modum ponenda negatio est, qui ad
illam subsistentiam videtur adiectus, ut cum dicimus: Socrates bene
loquitur modus ipsius rei est id quod praedicatum est bene: ad hunc
igitur modum et qualitatem ponenda negatio est. Possibiles autem propositiones
vel contingentes eas esse dicimus, in quibus modus ipse monstratur et potius
non esse de modo dicitur sed modus de eo quod est esse. Cum enim dicimus
possibile esse, esse quidem quiddam dicimus, quemadmodum autem sit additum est,
id est possibile, ut non necessarium neque aliquo alio modo nisi tantum
secundum potestatem dicatur. Fit ergo esse ƿ subiectum, praedicatio vero modus
vel contingans vel possibilis vel necessarius vel quilibet alius. Atque hae
quidem propositiones secundum modum dicuntur, in quibus de substantia nihil
ambigitur, de modo autem et qualitate sola tractatur. Sin vero subiciatur
quidem modus, praedicetur vero esse, tunc de substantia rei quaeritur non de
modo, ut si quis dicat possibile est, ut ipsum possibile in rebus esse
pronuntiet, huic propositioni nullus modus adiectus est. Cum enim dicimus
possibile esse modum habere, hoc per se ita non dicimus sed particulam
propositionis ablatam. Ita enim perspicimus quasi si cum propositione esset
iuncta. Quam si cum propria propositione iunxerimus, et quali modo praedicetur
apparet. Cum enim dicimus possibile est, ut modum significet, particula
propositionis est. Quam si suo corpori adgregemus facientes aliquam
propositionem, quid modus ille profiteatur agnoscimus. Age enim id quod dixi
possibile est coniungamus aliis praedicamentis atque inde una enuntiatio
conficiatur dicamusque Socratem ambulare possibile est. Videsne modum in
propositione possibile, ut etiam sive Socrates ambulet sive non ambulet, posse
eum tamen ambulare ex ipso propositionis modo quilibet agnoscat? Ita igitur auferentes
de toto partem possibilem enuntiationem quasi si tota sit propositio
speculamur, ut in his dictionibus fieri solet, quae pluralitatem determinant,
ut si dubitemus contra omnis an nullus ponatur an non omnis, ita eas
speculemur, quasi si integras propositiones, quas determinationes propositionum
ƿ esse manifestum est. Concludenti igitur dicendum est: in his quae modum
praedicant omnes aliae res subiectae sunt vel esse vel ambulare vel legere vel
dicere vel quicquid aliud cum aliquo modo fieri dicetur, in his autem ubi modus
ipse praedicatur, ut integra sit propositio, non enim propositionis, non est
cum modo propositio sed ibi tantum de subsistentia modi proponitur. Ut si qui
dicat possibile est, quiddam in rebus dicit esse possibile, et rursus contingens
est, quiddam in rebus dicit esse quod contingat, et rursus necesse est, esse
quiddam dicit in rebus quod sit necesse: hic non de modo sed de solo esse
tractatur. Quare quotiens esse quidem subicitur, modus autem praedicatur, ut
cum dicimus: Socratem ambulare possibile est ad modum iungenda negatio
est, quotiens vero modus subicitur, esse autem praedicatur, ad esse ponenda
negatio est. Ut cum dicimus possibile est, quia ita dicimus tamquam si
diceremus possibilitas est, et cum dicimus contingere est, ita dicimus tamquam
si diceremus contingentia est, ad esse ponenda negatio est dicendumque
possibile non est, quod idem valet tamquam si diceretur possibilitas non est.
Eodem quoque modo et de contingentia. Non autem perfecte speculantibus idem
semper videri debet subiectum, quod primo loco reperiri dicitur, idem
praedicatum semper, quod secundo loco praedicatur. In quibusdam enim verum est,
in ƿ aliis vero ex significatione potius propositionum colligimus, qui terminus
subiectus sit, qui vero praedicatus. Nam cum dico: Homo animal est prius
mihi necesse est dicere hominem, post praedicare animal atque ideo subiectum
dicitur homo, animal vero praedicatur. In his autem in quibus modus additur sic
est: cum dicimus: Socrates bene loquitur idem valet tamquam si dicamus:
Socrates bene loquens est et hic quidem bene prius dictum est, postea
vero loquens est et videtur subiectum quidem esse id quod dictum est bene,
praedicatum autem id quod dictum loquens est. Sed hoc falsum est. Et hinc
facillime poterit inveniri, quod loquentem quidem esse eum nullus ignorat,
quisquis audit Socratem bene loquentem esse, vim autem totius propositionis
modus continet. In id enim intendendus est animus, non si loquatur. Hoc enim
indubitatum est. Nam qui eum bene dicit loqui, loqui quoque consentit. Quare ad
modum intendendus est animus, ad id quod dictum est bene. Socrates enim bene
loquitur quod dixit, loqui quidem non sufficit dicere, nisi etiam dicat bene.
Continet igitur totam propositionem modus. Sed rursus propositionem continet
praedicatio: modus igitur in his propositionibus potius praedicatur. Concludendum
igitur universaliter est omnem modorum contradictionem non secundum esse verbum
fieri nec secundum id rursus verbum quod in se esse contineat sed potius
secundum modum. Continere autem in se verba id quod est esse dicuntur, ut cum
dicimus loquitur. Tantundem enim valet tamquam si dicamus loquens est. Quare
quaecumque propositiones quemlibet illum in se retineant modum, ƿ dubitandum
non est quin non ad id quod ponit esse negatio iuste applicetur sed potius ad
eum modum quo aliquid esse fierive pronuntietur. Omnis namque cum modo
affirmatio talis est, ut non intendere debeat animum auditor ad id quod esse
dicitur sed ad id potius quomodo illud esse dicatur. Ut cum dicimus: Socrates
bene loquitur non perspiciendum est an loquatur sed illuc potius animi
dirigenda intentio est quemadmodum loquatur. Hoc enim videtur totam continere
propositionem. Ergo contra possibile esse non est ea negatio quae dicit
possibile non esse sed non possibile esse. Eodem modo et contra eam quae dicit
contingere esse non ea quae enuntiat contingere non esse sed potius ea negatio
est quae dicit non contingere esse. Idem quoque et in necessariis
impossibilibusque modis caeterisque, quae nunc Aristoteles pro solita brevitate
transgressus est, faciendum videtur. Sed quoniam commentationis virtus est non
solum universaliter vim sensus expromere, verum etiam textus ipsius sermonibus
ordinique conectere, ea quae superius confuse dicta sunt nunc per sermonum ipsorum
ab Aristotele dictorum ordinem dividamus. HIS VERO DETERMINATIS PERSPICIENDUM
QUEMADMODUM SE HABENT NEGATIONES ET AFFIRMATIONES AD INVICEM HAE SCILICET QUAE
SUNT DE POSSIBILE ESSE ET NON POSSIBILE ET CONTINGERE ET NON CONTINGERE ET
IMPOSSIBILI ET DE NECESSARIO; HABET ENIM ALIQUAS DUBITATIONES. PERSPICIENDUM,
inquit, est de affirmationibus negationibusque, qua ƿ ratione videantur opponi
in his propositionibus, quas quidam modus continet, ut in his quae sunt
possibiles vel contingentes vel necessariae vel impossibiles vel verae vel
falsae vel bene vel male vel quicquid aliqua qualitate praedicatur. HABET ENIM,
inquit, ALIQUAS DUBITATIONES et quas dubitationes habeat continuo eas subicit. NAM
SI EORUM QUAE COMPLECTUNTUR ILLAE SIBI INVICEM OPPOSITAE SUNT CONTRADICTIONES,
QUAECUMQUE SECUNDUM ESSE ET NON ESSE DISPONUNTUR. Sensus totus huiusmodi est:
in omnibus complexionibus propositionum illa in his oppositio valet, quaecumque
secundum esse et non esse fit. Ut cum dicimus: Homo est huius negatio:
Homo non est sed non ea quae dicit: Non homo est Et rursus eius
quae proponit: Est albus homo illa negatio est quae dicit: Non est albus
homo non ea quae proponit: Est non albus homo Hoc ipsum autem,
quoniam eius quae dicit: Est albus homo non est negatio ea quae dicit:
Est non albus homo sed potius ea quae dicit: Non est albus homo sic
demonstrat: SI ENIM DE OMNIBUS AUT DICTIO AUT NEGATIO, LIGNUM ERIT VERUM DICERE
ESSE NON ALBUM HOMINEM. Breviter dictum est sed ita posse videtur exponi:
propositum, inquit, sit lignum, de quo duae enuntiationes dicantur. Illud tamen
nobis manifestum sit de omnibus, si affirmatio vera est, falsam esse
negationem, eam scilicet quae contradictorie opponitur, et si vera negatio,
falsam affirmationem. Pronuntietur igitur de proposito ligno, quoniam lignum
hoc est albus homo. Hoc falsum est. ƿ Si igitur haec affirmatio falsa est, vera
debet eius esse negatio. Si igitur ea est negatio affirmationis quae dicit: Est
albus homo ea quae negat dicens: Est non albus homo haec negatio
vere praedicabitur de ligno dicente quolibet quod lignum hoc est non albus
homo. Sed hoc fieri non potest. Perspicue enim falsum est lignum esse non album
hominem. Quod enim omnino homo non est nec non albus homo esse potest. Falsae
igitur utraeque, et affirmatio quae dicit de ligno quoniam est albus homo et
negatio de eo quae dicit quoniam est non albus homo. Quod si sunt falsae
utraeque, haec negatio illius affirmationis non est. Quaerenda igitur est alia
quae cum ea verum dividat atque falsum. Qua in re nulla alia reperietur contra
eam quae dicit: Est albus homo praeter eam quae dicit: Non est albus
homo Nam si ea dicitur esse affirmationis huius quae dicit: Est albus
homo negatio quae enuntiat: Est non albus homo erit ut de ligno de
quo affirmatio dicta falsa est vera sit enuntiata negatio eritque de ligno
verum dicere, quoniam lignum hoc est non albus homo sed hoc impossibile est.
Constat igitur neque eam propositionem quae dicit: Est non albus homo
illius affirmationis esse negationem quae proponit: Est albus homo et eam
quae dicit: Non est albus homo negationem esse eiusdem affirmationis quae
dicit: Est albus homo Videsne igitur ut prope in omnibus affirmationes et
negationes secundum esse vel non esse fiant? Illa enim album quod esse dixit,
illa negat album non esse dicens rursus illa dicit hominem esse, illa vero
negat dicens hominem non esse et in caeteris eodem modo est. QUOD SI HOC MODO,
ET IN QUANTISCUMQUE ESSE NON ADDITUR, IDEM FACIET QUOD PRO ESSE DICITUR, UT
EIUS, QUAE EST AMBULAT HOMO, NON EA QUAE EST AMBULAT NON HOMO NEGATIO EST SED
EA QUAE EST NON AMBULAT HOMO; NIHIL ENIM DIFFERT HOMINEM AMBULARE VEL HOMINEM
AMBULANTEM ESSE. Nec hoc solum, inquit, in his evenire potest propositionibus,
quae secundum esse vel non esse disponuntur sed etiam in his quaecumque verbis
talibus continentur, ut verba illa vim eius quod est esse concludant, ut est:
Homo ambulat ambulat continet in se esse. Idem enim est ambulat quod est
ambulans. Ad haec igitur verba quae in propositionibus esse continent aptanda negatio
est. Si enim omnis contradictio secundum esse vel non esse fit, haec autem
verba esse propria significatione concludunt quoniamque verba haec ita ponuntur
tamquam si hoc ipsum esse poneretur, manifestum est ad ea verba quae esse
continent negationem poni oportere ad earum similitudinem propositionum, quae
secundum esse et non esse supra dicta ratione sibimet opponuntur. His igitur
ante praedictis quid inconveniens ex his possit esse persequitur. QUARE SI HOC
MODO IN OMNIBUS, ET EIUS QUAE EST POSSIBILE ESSE NEGATIO EST POSSIBILE NON
ESSE, NON, NON POSSIBILE ESSE. VIDETUR AUTEM IDEM POSSE ET ESSE ET NON ESSE;
OMNE ENIM QUOD EST POSSIBILE DIVIDI VEL AMBULARE ET NON AMBULARE ET NON DIVIDI
POSSIBILE EST. Superius demonstratum est quemadmodum in his quae complectuntur
enuntiationibus secundum esse potius et non esse fierent oppositiones, nunc hoc
dicit: si hoc, inquit, in omnibus propositionibus faciendum est, ut earum
contradictiones secundum esse et non esse ponantur, et in his quae aliquid
possibile esse pronuntiant non ita ponenda negatio est, ut dicat non possibile
esse sed potius secundum non esse constituenda est, ut dicatur possibile non
esse negationem eius esse quae dicit possibile esse. Sed si hoc dicimus,
inquit, affirmatio et negatio contradictoriae verum inter se falsumque non
dividunt. Omne enim quod potest esse idem etiam potest non esse. Quod enim
potest dividi idem potest non dividi et quod potest ambulare idem potest et non
ambulare. Quae autem sit huiusmodi possibilitas, per quam cum dicitur aliquid
fieri posse, illud tamen relinquatur posse non fieri, consequenter explanat
dicens: RATIO AUTEM EST, QUONIAM OMNE QUOD SIC POSSIBILE EST NON SEMPER IN ACTU
EST, QUARE INERIT EI ETIAM NEGATIO; POTEST IGITUR ET NON AMBULARE QUOD EST
AMBULABILE ET NON VIDERI QUOD EST viSIBILE. AT VERO IMPOSSIBILE EST DE EODEM
VERAS OPPOSITES ESSE DICTIONES; NON IGITUR EST ISTA NEGATIO. Causa est igitur,
inquit, cur id quod posse esse dicitur idem possit non esse, quod omne quod
possibile dicimus ita pronuntiamus, ut non semper in actu sit, id est non sit
necessarium. Omne namque quod semper in actu est necessarium est, ut sol semper
movetur: itaque illi semper agitur motus. Si quis autem me dicat ambulare
posse, quoniam ƿ mihi ambulationis motus non semper agitur et inest mihi
aliquotiens non ambulare, inest quoque illud ut vere de me dicatur posse me non
ambulare, cum vere pronuntietur posse ambulare. Ergo quaecumque non semper in
actu sunt et posse esse et posse non esse recipiunt. Potest igitur et quod est
ambulabile, id est quod ambulare potest, non ambulare et quod est visibile non
videri. Quocirca docetur non esse negationem eius quae dicit posse esse eam
quae proponit posse non esse, idcirco quod utraeque sunt verae in his quae (ut
ipse ait) NON SEMPER ACTU sunt. CONTINGIT ENIM unum ex utrisque quae
Aristoteles dicit: AUT IDEM IPSUM DICERE ET NEGARE SIMUL DE EODEM AUT NON
SECUNDUM ESSE ET NON ESSE QUAE APPONUNTUR FIERI AFFIRMATIONES VEL NEGATIONES, ut
aut idem sint affirmatio et negatio sibique consentiant, si secundum esse et
non esse in omnibus contradictio fit, ut est in eo quod est posse esse et posse
non esse (idem enim utraeque sunt sibique consentiunt et si quis eam dicit
contradictionem esse contradictionem sibi consentire dicit), aut certe non in
omnibus negationibus secundum esse et non esse ea quae apponuntur fieri
affirmationes vel negationes, id est non in omnibus negationibus secundum
appositionem esse vel non esse vel eorum verborum quae esse continent fieri
contradictionem. SI ERGO ILLUD, INQUIT, IMPOSSIBILIUS EST, HOC ERIT MAGIS
ELIGENDUM. Duo supra posuerat quae ex supra dictis rationibus evenirent: aut
unum et idem ipsum esse ƿ dicere et negare simul de eodem, id est ut dictio et
negatio idem essent simul de eodem praedicatae sibique consentirent, aut non
secundum esse vel non esse fieri contradictionem. Sed videntur utraque quasi
quodammodo inconvenientia esse, quippe cum illud unum etiam impossibile sit, ut
affirmatio negatioque consentiant, illud alterum id est non secundum esse et
non esse fieri oppositiones inconsentiens sit aliis propositionibus, in quibus
hoc modo contradictionem fieri manifestum est. Nunc ergo hoc dicit: quoniam
utrumque, inquit, inconveniens est, unum autem ex his erit eligendum, quod
minus est impossibile, hoc sumendum est. Minus autem est impossibile, ut
secundum esse et non esse non fiant oppositiones. Hoc enim nihil prohibet,
illud autem impossibilius, ut affirmatio negatioque consentiant. Hoc igitur
erit eligendum potms: has quae cum modo sunt propositiones non eas habere
oppositiones, quae secundum esse et non esse fiunt sed potius eas quae ad modum
ponuntur. Non autem ita dixit impossibilius est, tamquam si altera impossibilis
sit sed ad hoc potius rettulit quod utraeque quasi inconvenientes videntur,
quarum unam etiam impossibilem esse non dubium est. Hinc quoque disponit
secundum modum aliquem pronuntiatarum propositionum quae esse negationes
ponuntur. Dicit enim: EST IGITUR NEGATIO EIUS QUAE EST POSSIBILE ESSE EA QUAE
EST NON POSSIBILE ESSE, negationem scilicet ƿ addens non ad esse verbum sed ad
modum quod est possibile. Eandem quoque rationem dicit esse et in
contingentibus. Eius enim quae est contingere esse negatio est non contingere
esse. Docet etiam de necessario et impossibili sibi idem videri. Quae autem
natura huius oppositionis sit, licet breviter, veracissime tamen expressa est,
de qua nos superius diutius locuti sumus. Quod si quis perspicacius intendit,
illius intellegentiam loci cum hac gradatim proficiscente expositione
communicat. FIUNT ENIM QUEMADMODUM IN ILLIS ESSE ET NON ESSE APPOSITIONES,
SUBIECTAE VERO RES HOC QUIDEM ALBUM, ILLUD VERO HOMO, EODEM QUOQUE MODO HOC
LOCO ESSE QUIDEM SUBIECTUM FIT, POSSE VERO ET CONTINGERE APPOSITIONES
DETERMINANTES QUEMADMODUM IN ILLIS ESSE ET NON ESSE VERITATEM, SIMILITER AUTEM
HAE ETIAM IN ESSE POSSIBILE ET ESSE NON POSSIBILE. Appositiones vocat
praedicationes. Dicit ergo in his propositionibus, quae praeter aliquem modum
dicuntur, praedicantur quidem semper ess e et non es se vel ea verba quae esse
continent, subiciuntur vero res de quibus illa praedicantur, ut album, cum
dicimus album est, vel homo, cum dicimus homo est. Atque ideo quoniam in his
praedicatio totam continet propositionem veritatemque et falsitatem praedicatio
illa determinat, praedicatur autem esse vel quicquid esse continet, iure
secundum esse et non esse contradictiones ponuntur. In his autem, id est in
quibus modus aliqui praedicatur, esse quidem subiectum est vel ea verba quae
esse continent, modus autem solus quodammodo praedicatur. ƿ Nam quod dicitur
esse solum sine modo aliquo ipsius rei substantia pronuntiatur et quaeritur in
eo quodammodo an sit: idcirco esse ponente affirmatione dicit negatio non esse.
In his autem in quibus modus aliquis est non dicitur aliquid esse sed cum
qualitate quadam esse, ut esse quidem nec affirmatio ambigat nec negatio, de
qualitate autem, id est quomodo sit tunc inter aliquos dubitatur. Atque ideo
ponente aliquo, quoniam Socrates bene loquitur, non ponitur negatio, quoniam
bene non loquitur sed quoniam non bene loquitur, idcirco quoniam (ut dictum
est) non ad esse vel ad ea verba quae es se continent propositio nem totam
conficiunt sed potius ad modum intenditur animus audientis, cum affirmatio
aliquid esse pronuntiat. Si igitur haec continent totius propositionis vim quod
autem propositionis vim continet praedicatur et secundum id quod praedicatur
semper oppositiones fiunt, recte solis modis vis negationis apponitur. His
autem rationabiliter constitutis illud rursus exsequitur quod non modo
contradictio non est posse esse et posse non esse, verum etiam huiusmodi
propositiones, quae cum modis positae, negationem tamen habent ad esse
coniunctam, omnino negationes non sunt sed affirmationes. Possunt enim earum
negationes aliae reperiri. Ait enim: EIUS VERO QUAE EST POSSIBILE NON ESSE
NEGATIO EST NON POSSIBILE NON ESSE. In tantum inquit, non est ulla contradictio
eius quae est posse esse et eius quae est posse non esse, ut ea quae dicit ƿ
posse non esse non esse negatio sed potius affirmatio conuincatur. Affirmatio
autem affirmationi numquam contradictorie opponitur. Docetur autem esse
affirmatio ea quae dicit posse non esse, quod eius alia quaedam negatio
reperitur, ea scilicet quae dicit non posse non esse. Simulque illud adiungit:
cum sint, inquit, huius propositionis quae dicit aliquid posse esse duae quae
videantur esse negationes, ea scilicet quae dicit posse non esse et ea quae
proponit non posse esse, hinc agnoscitur quae harum sit contradictoria contra
eam quae dicit posse esse affirmationem: quae enim verum falsumque cum ea
dividit, ipsa eius potius potest esse quam ea quae illi consentit. Ei autem
quae est posse esse consentit ea quae dicit posse non esse, ut supra iam docui:
ea quae dicit non posse esse si falsa est, vera est ea quae dicit posse esse,
haec rursus si falsa est, vera est illa quae enuntiat non posse esse. Dividunt
igitur hae veritatem falsitatemque, quod in singulis exemplis facillime poterit
inveniri. Age enim dicat quis posse me ambulare, ille verum dixerit, si quis
vero dicat non posse me ambulare, mentitus est. Rursus si quis dicat posse
solem consistere, mentitur, si quis vero dicat non posse solem consistere, de ipsius
nullus ambigit veritate. Dividunt igitur veritatem falsitatemque hae scilicet
quae dicunt posse esse et non posse esse, illae vero se sequuntur quae dicunt
posse esse et posse non esse. Quae igitur consentiunt, contradictiones non
sunt, quae autem veritatem inter se falsitatemque dividunt, ipsas
contradictiones magis esse ƿ putandum est. Quod per hoc ait: QUARE ET SEQUI
SESE INVICEM VIDEBUNTUR Quae autem propositiones sese sequantur
dicit: IDEM ENIM POSSIBILE EST ESSE ET NON ESSE Cur autem sese
sequantur monstrat adiciens: NON ENIM CONTRADICTIONES SIBI INVICEM
SUNT Si enim contradictiones essent, numquam sese sequerentur. Sed quae
sint contradictiones declarat dicens: SED POSSIBILE ESSE ET NON POSSIBILE ESSE
NUMQUAM SIMUL SUNT Cur autem numquam simul sint, non tacuit. Ait namque:
OPPONUNTUR ENIM. Nam idcirco numquam simul sunt et veritatem falsitatemque
dividunt, quoniam opponuntur. Docet quoque eius propositionis quae dicit posse
non esse illam esse negationem quae proponit non posse non esse. Ex eadem vi ad
propositionem transit. Dicit enim: AT VERO POSSIBILE NON ESSE ET NON POSSIBILE
NON ESSE NUMQUAM SIMUL SUNT, per quod ostenditur illam esse
affirmationem, illam vero negationem. Universaliter enim quaecumque idem de
eodem haec ponit, haec aufert, si illa sit affirmatio, illa negatio et nihil
aequivocationis aut universalium determinationis impediat, contradictorie
sibimet opponuntur. Caetera iam ita ut ait per se expedita sunt, ut longa
expositione non egeant, nisi quaedam in eorum ordine permiscenda sunt, quae id
quod per se est lucidum clarius monstrent. Persequitur enim similiter caeteros
modos dicens quae propositiones quarum affirmationum non sint negationes et
quae sint ƿ et eas, quas negationes non esse dicit, ut affirmationes esse
demonstret, alias negationes opponit. SIMILITER AUTEM, inquit, ET EIUS
propositionis QUAE EST NECESSARIUM ESSE NON est ea negatio quae dicit NECESSARIUM
NON ESSE (haec enim affirmatio est, sicut mox negatione opposita comprobavit)
SED POTIUS ea negatio est eius quae est necessarium esse quae dicit NON
NECESSARIUM ESSE. Eodem quoque modo cuncta persequitur dicens: EIUS VERO QUAE
EST NECESSARIUM NON ESSE, quam supra dixerat non esse oppositam ei quae dicit
necessarium esse, illa negatio est quae proponit NON NECESSARIUM NON ESSE.
Quaecumque enim negationem ad esse positam habent, illas si cum modo sint
affirmationes esse putandas. EIUS VERO QUAE EST IMPOSSIBILE ESSE, NON est ea
negatio quae dicit IMPOSSIBILE NON ESSE (non enim ad modum habet negativam
particulam iunctam) SED potius ea quae dicit NON IMPOSSIBILE ESSE. Hae namque
inter se verum falsumque dividunt. Illius vero quae ad esse habet negativam
particulam, quam affirmationem esse manifestum est, id est eius quae dicit
IMPOSSIBILE NON ESSE, ea negatio est quae dicit NON IMPOSSIBILE NON ESSE.
Concludit etiam breviter id quod superius demonstravit dicens: ET UNIVERSALITER
VERO (QUEMADMODUM DICTUM, EST) ESSE ƿ QUIDEM ET NON ESSE OPORTET PONERE
QUEMADMODUM SUBIECTA, NEGATIONEM VERO ET AFFIRMATIONEM HAEC FACIENTEM AD UNUM
APPONERE ET HAS PUTARE OPORTET ESSE OPPOSITAS DICTIONES. Universaliter, inquit,
dicimus, sicut supra iam dictum est, in his propositionibus quae modos additos
habent esse et non esse subiecta potius fieri, modos vero praedicari atque ideo
ad unum quemlibet modum, id est secundum unum, fieri debere affirmationem
semper et negationem, ut sicut affirmationem praedicatus modus continet, ita
negativa particula ad modum iuncta totam contineat negationem. Proponit autem
eas quas putat esse oppositas dictiones hoc modo: Possibile Non possibile
Contingens Non contingens Impossibile Non impossibile Necessarium Non
necessarium Quod autem addidit VERUM NON VERUM, ad hoc pertinet ut omnes
modos includeret. Vere enim modus quidam est, sicut et bene, sicut velociter,
sicut laete, sicut graviter, et quicumque modi sunt, hoc modo facienda est
contradictio: verum est, non verum est non autem non est verum, velociter
ambulare, non velociter ambulare sed non illa quae dicit velociter non
ambulare. Concludenti igitur semper ad modum inugenda negatio est. Illae enim
semper sibimet opponuntur, ut supra iam dictum est, quae secundum
praedicationes habent negativas particulas iunctas. Praedicantur autem in his
modi, ut supra iam monstravimus. ƿ Secundum modos igitur in his negatio posita
integram vim contradictionis efficiet. Expeditis modorum oppositionibus de
consequentia propositionum atque consensu habebitur subtilis utilisque
tractatus. Si igitur possibile esse simpliciter diceretur, simplex et facilis
propositionum videretur esse consensus nec quicquam in earum consequentia
posset errari: nunc autem quoniam dupliciter dicitur, secundum diversos modos
non eaedem propositionum sunt consequentiae. Quod autem dico tale est.
Possibilis duae sunt partes: unum quod cum non sit esse potest, alterum quod
ideo praedicatur esse possibile, quia iam est quidem. Prior pars
corruptibilibus et permutabilibus propria est. In mortalibus enim Socrates
potest esse cum non fuit, sicut ipsi quoque mortales, qui sunt id quod antea
non fuerant. Potest enim homo cum non loquitur loqui et cum non ambulat
ambulare. Ergo haec pars secundum id dicitur quod non quidem iam est, esse tamen
potest. Illa vero alia pars possibilis quae secundum id dicitur, quod iam est
aliquid actu, non potestate, utrisque se naturis accommodat, et sempiternis
scilicet et mortalibus. Nam quod in sempiternis est esse possibile est, rursus
quod est in mortalibus nec hoc a subsistendi possibilitate discedit sed tantum
differt, quia id quod in aeternis est nullo modo permutatur et semper esse
necesse est, illud vero quod in rebus mortalibus invenitur poterit et non esse
et ut sit non est necesse. Ego namque cum scribo inest mihi scribere, quocirca
et scribere ƿ mihi possibile est sed quoniam sum ipse mortalis, non est haec
potestas scribendi necessaria: neque enim ex necessitate scribo. At vero cum
caelo dicimus inesse motum, nulla dubitatio est quin necesse sit caelum moveri.
In mortalibus igitur rebus cum est aliquid et esse potest et ut sit non est
necesse, in sempiternis autem quod est necesse est esse et quia est esse
possibile est. Cum igitur principaliter possibilis duae sint partes: una quae
secundum id dicitur quod cum non sit esse tamen potest, altera quae secundum id
praedicatur quod iam est aliquid actu non solum potestate, huiusmodi possibile
quod iam sit actu duas ex se species profert: unam quae cum sit non est
necessaria, alteram quae cum sit illud quoque habet ut eam esse necesse sit. Nec
hoc solius Aristotelis subtilitas deprehendit, verum Diodorus quoque possibile
ita definit: quod est aut erit. Unde Aristoteles id quod Diodorus ait erit
illud possibile putat quod cum non sit fieri tamen potest, quod autem dixit
Diodorus est id possibile Aristoteles interpretatur quod idcirco dicitur esse
possibile, quia iam actu est. Cuius possibilitatis modi duas partes esse
docuimus: unam quam necessariam dicimus, alteram quam non necessariam
praedicamus. Huius autem non necessariae duae rursus partes sunt: una quae a
potestate pervenit ad actum, altera quae semper actu fuit, a quando res illa
quae susceptibilis ipsius est fuit. Et illa quidem quae a possibilitate ad
actum venit utriusque partis contradictionis susceptibilis est, ut nunc ego qui
scribo ex potestate ad actum veni et agens possum scribere. ƿ Ante enim quam
scriberem erat mihi scribendi potentia sed ex potestate scribendi veni ad actum
scribendi. Quare utraque mihi conveniunt et non scribere et scribere. Possum
enim et non scribere, possum et scribere, quae est quodammodo contradictio. Atque
ideo quaecumque ex potestate ad actum renerunt, ea et facere possum et non
facere et esse et non esse, ut qui loquitur, quia antea potuit loqui quam
loqueretur et nunc ideo potest loqui quia loquitur, et potest loqui et potest
non loqui. Alia vero quae numquam ante potestate fuit sed semper actu, a quando
res ipsa fuit quae aliquid potestate esse diceretur, ad unam rem tantum apta
est, ut ignis numquam fuit potestate calidus, ut postea actu calidus
sentiretur, nec nix ante frigida potestate, post actu sed a quando fuit ignis
actu calidus fuit, a quando nix actu frigida. Quocirca hae potentiae non sunt
aptae ad utraque. Neque enim ignis frigus incutere nec nix calidum quicquam
possit efficere. Quare facienda a principio huiusmodi divisio: possibilis alia
pars est quae cum non sit esse tamen potest, alia vero quae actu est et ideo
possibilis dicitur. Si enim non posset, nec esset omnino. Huius autem
possibilitatis quae secundum illum dicitur modum, quod iam est actu, duae
partes sunt: una secundum id quod ex necessitate esse dicimus, altera secundum
id quod cum sit non tamen esse ex necessitate ƿ aliquid arbitramur. Huius autem
non necessariae possibilitatis duae sunt aliae partes: una quae quoniam ex
potestate ad actum venit et esse et non esse recipiet facultatem, altera quae
quia numquam actum habere destitit, a quando fuit id quod dicitur ei esse
possibile, ad unam tantum partem apta est atque possibilis, eam scilicet quam
actus semper exercuit, ut igni calor vel nivi frigus vel adamanti durities vel
aquae liquor. Sed nullus arbitretur ex necessariae possibilitatis specie esse
id quod dicimus numquam potestate fuisse actus quosdam in quibusdam rebus, ut
igni calorem. Ipse enim ignis exstingui potest. In illis autem quae necessaria
sunt non modo qualitas a subiecta re discedere numquam debet, quod videtur
etiam in igni, a quo sua caloris qualitas non recedit sed etiam illud quod
subiecta illa substantia immortalis esse videatur, quod igni non accidit. Solem
enim et caetera mundi huius corpora quae superna sunt et caelestia immortalia
Peripatetica disciplina putat atque ideo consentienter sibi dicit solem
necessario moveri, quod non modo a sole motus ille numquam recedit sed ne sol
ipse esse quidem desinet. His igitur praedictis id ad quod haec praemissa sunt
id est consequentia propositionum diligentius exsequenda est. ET CONSEQUENTIAE
VERO SECUNDUM ORDINEM FIUNT ITA PONENTIBUS: ILLI ENIM QUAE EST POSSIBILE ESSE
ILLA QUAE EST CONTINGERE ESSE, ET HOC ILLI CONVERTITUR, ET NON IMPOSSIBILE ESSE
ET NON NECESSARIUM ESSE; ILLI VERO QUAE EST POSSIBILE NON ESSE ET CONTINGERE
NON ESSE EA QUAE EST NON NECESSARIUM NON ESSE ET NON IMPOSSIBILE NON ESSE; ILLI
VERO QUAE EST NON POSSIBILE ESSE ET NON CONTINGENS ESSE ILLA QUAE EST
NECESSARIUM NON ESSE ET IMPOSSIBILE ESSE; ILLI VERO QUAE EST NON POSSIBILE NON
ESSE ET NON CONTINGENS NON ESSE ILLA QUAE EST NECESSE ESSE ET IMPOSSIBILE NON
ESSE. CONSIDERETUR AUTEM EX SUBSCRIPTIONE QUEMADMODUM DICIMUS. Haec Aristoteles
consentienter his quae nos supra praemisimus addidit de consequentia
propositionum. Quae etsi manifesta sunt acute perspicientibus, tamen ne nos
nihil huic quoque loco addidisse videamur brevissima ea expositione
percurrimus. Primum voluit demonstrare, quoniam quaecumque de possibili
dicerentur eadem etiam de contingenti dici veracissime possint atque ideo ait:
ILLI QUAE EST POSSIBILE ESSE consequentem esse illam quae dicit aliquid
contingere. Et ne in his aliquid discrepans videretur, adiecit dicens: ET HOC
ILLI CONVERTITUR, ut intellegeremus quod esset possibile hoc contingere et quod
contingeret illud esse possibile. Quare quae sibi convertuntur, ea aequalia
sunt atque eadem. Quicquid igitur in possibili dici potest, idem in contingenti
praedicatur. Haec ergo, id est possibile atque contingens, sequi dixit illas
propositiones quae dicerent non impossibile esse et eas quae necessarium negant
id est non necesse esse aliquid ƿ praedicant. Ait enim: ILLI ENIM QUAE EST
POSSIBILE ESSE ILLA QUAE EST CONTINGERE ESSE, ET HOC ILLI CONVERTITUR, ET EA
QUAE EST NON IMPOSSIBILE ESSE ET NON NECESSARIUM ESSE, tamquam si hoc diceret:
et possibile est sequitur contingentia et haec utraque sibi convertuntur sed
has sequitur non impossibile esse et non necessarium esse. Hoc quam recte
dictum sit neminem latet. Nam quod est possibile esse atque esse contingit, ut
sit impossibile non est. Nam si esset impossibile, non diceretur posse esse,
quod ut non esset ratio impossibilitatis adstringeret. Ergo id quod potest esse
non est impossibile esse. Similiter non est necesse esse id quod posse esse
dicitur. Hoc autem idcirco evenit, quia id quod possibile praedicamus ad
utramque partem facile vertitur. Nam et ut sit fieri potest et ut non sit. At
vero necessitas et impossibilitas in alterutra parte constringitur. Nam quod
impossibile est esse numquam potest. Porro autem quod necesse est non esse
numquam potest. Ergo id quod negamus impossibile esse consentire facimus
possibilitati. Id autem quod negamus necessarium rursus eidem naturae vim
possibilitatis adinugimus [ut sit hoc modo dicendum] et ut verius loquamur, ita
dicendum est: quod possibile est et esse poterit et non esse, rursus quod
impossibile est esse non potest, quod necesse est non esse non potest. Ergo si
impossibilem enuntiationem negationis adiectione frangamus dicentes non
impossibile esse, illi partem possibilitatis ƿ adiungimus in qua esse posse
aliquid dicitur, sin vero necessariae propositionis rigorem negatione minuamus
dicentes non necesse esse, illud evenit ut ad eam partem necessariam
propositionem applicemus, quae in possibilitate est, ut possit non esse. Quare
possibilitatem sequitur non esse impossibile, idcirco quia quod possibile est
fieri potest. Eandem rursus possibilitatem sequitur propositio quae dicit non
necesse esse, idcirco quia quod possibile est poterit et non esse. Aliter idem
dicimus: quod possibile est non est verum dicere, quoniam impossibile est, quia
fieri potest rursus quod possibile est non est verum dicere, quoniam necesse est
esse. Potest enim quod possibile est esse idem non esse. Quare si de
possibilitate impossibilitas et necessitas recte dici non potest, eorum
negationes possibilitati consentient, quae sunt non impossibile esse et non
necessarium esse. Sed meminisse debemus eandem semper in omnibus de contingenti
et de possibili esse rationem, de eo scilicet possibili quod cum adhuc non sit
poterit tamen esse aut non esse. Aliam rursus consequentiam dicit hoc modo: ILLI
VERO QUAE EST POSSIBILE NON ESSE ET CONTINGERE NON ESSE EA QUAE EST NON
NECESSARIUM NON ESSE ET NON IMPOSSIBILE NON ESSE. Propter eandem causam has
quoque esse consequential dixit. Illi enim quae est possibile non esse et ei
quae est contingere non esse illam consentire ait quae dicat non necesse esse
non esse et non impossibile esse non esse. Hoc autem ideo quia quod potest non
esse potest et esse et rursus quod contingit non esse contingit et esse. At
vero quod necesse est non esse illud non potest esse, quod autem impossibile
est non esse illud non esse nou poterit. Quare a possibili utraeque discrepant.
Nam quia possibilitas posse esse aliquid promittit, contrarium sentit ea quae
dicit necesse esse non esse. Rursus quia possibilitas habet in se vim, ut id
quod potest esse possit et non esse, dissentit ab ea multumque discrepat quae
dicit impossibile esse non esse. Quod si propositio quae praedicat necesse esse
non esse et rursus quae dicit impossibile es se non esse a possibilitate
dissentiunt, recte nimirum harum negationes possibilitati consentire creduntur.
Possibiles autem propositiones voco huiusmodi quae vel in affirmatione vel in
negatione possibilitatem aliquam monstrant altera parte non interclusa, ut quae
dicit possibile esse aliquid esse ab hac non intercluditur ea per quam dici
poterit possibile esse non esse vel si quis dicat possibile aliquid non esse,
ab hac rursus non interclusum est, ut esse possit atque ideo affirmationem quae
praedicat posse esse possibilem voco nec minus eam quae dicit aliquid posse non
esse. Et in istis propositionibus quas Aristoteles ponit, in quibus dicit
possibile non esse, non videatur ita dicere tamquam si hoc modo pronuntiet, ut
velit intendere aliquid impossibile esse cum dicit possibile non esse. Ita enim
hanc propositionem dicit non quo possibilitatem illam auferat sed quo dicat
possibile esse aliquid ut non sit. Subaudiendum enim est adiungendumque ad
possibile verbum quod est esse, ut cum ƿ ille dicit possibile non esse nos
intellegamus possibile esse non esse, id est possibile esse ut non sit. Tertiam
consequentiam ponit hanc in qua consentire dicit ILLI QUAE EST NON POSSIBILE
ESSE ET NON CONTINGENS ESSE illam quae dicit NECESSARIUM NON ESSE ET
IMPOSSIBILE ESSE. Hoc ita plenum est ut expositione non egeat. Quod enim non
possibile est hoc fieri non potest, quod fieri non potest necesse est ut non
sit, quod autem necesse est ut non sit ut sit impossibile est. Recte igitur
dicitur eam propositionem quae dicit aliquid non posse esse et eam quae dicit
non contingere esse consequi illas quae esse cum necesse est negant et quae
impossibilitatem affirmant [non est contingens scilicet esse et non necessarium
esse]. Reliquam consequentiam, in qua eas propositiones quae dicerent NON
POSSIBILE ESSE aliquid NON ESSE ET NON CONTINGERE NON ESSE illas quae
proponerent NECESSE ESSE ET IMPOSSIBILE NON ESSE, neque ullam habet
obscuritatem. Nam quod non est possibile ut non sit hoc impossibile est ut non
sit. Id quod enim dicimus impossibile esse idem valet tamquam si dicamus non
possibile esse. Quod enim facit negatio in ea interpretatione in qua dicimus
non possibile, idem facit privatio in ea in qua dicimus impossibile. Quod autem
impossibile est non esse late patet, quia necesse est esse. Ergo et quod non
est possibile ut non sit manifestum est quoniam esse necesse est. Idem quoque ƿ
et de contingenti dicendum est. Describit autem eas hoc modo, ut non solum
mente et ratione capiantur verum etiam subiectae oculis faciliores intellectu
sint. Nos autem, ut sit lucidior explanatio, de his duos facimus ordines. Et in
primo quidem eas proposuimus quae praecedunt, in secundo vero eas quae
sequuntur, ut sit multa facultas vel per se earum rationes non intellegentibus,
ad descriptionem tamen respicientibus, quae quam sequatur agnoscere. PRAECEDENTES:
SEQUENTES: Possibile esse Non impossibile esse Contingens esse Non necesse esse
Possibile non esse Non necessarium non esse Contingens non esse Non impossibile
non esse Non possibile esse Necessarium non esse Non contingens esse
Impossibile esse Non possibile non esse Necesse esse Non contingens non esse
Impossibile non esse Hac igitur descriptione facta, quid Aristoteles
communiter de propositionibus universaliterque tractaverit, nulli sollertius
intuenti videtur ambiguum. Caetera vero quae singillatim de eorum consequentiis
disputavit, quoniam defetigari lectores nolumus, sextum volumen expediet.
Sextus hic liber longae commentationi terminum ponit, quae quodam magno
labore constiterit ac temporis mora. Nam et plurimorum sunt in unum coaceruatae
sententiae et duorum ferme annorum spatium continuo commentandi sudore
consumpsimus. Neque ego arbitror quibusdam sinistre interpretantibus gloriose
factum videri, ut quod dici breviter posset id nos ostentatione doctrinae non
ad lectorum scientiam potius quam prolixitate ad fastidium tenderemus. Quibus
responsum velim non haec tam mendaciter esse sensuros, si prioris commenti
perlegerent brevitatem. Nam neque brevius explicari potuit angustissimorum
obscuritas impedita sermonum et quam multa ad plenam libri huius intellegentiam
desint agnoscitur. Quid autem utrumque opus legentibus utilitatis exhibeat,
hinc facillime mihi videtur posse perpendi, quod cum hanc secundam editioneni
in manus quisquam primum sumpserit rerum ipsarum spatiosa varietate
confunditur, ut qui in maioribus intendere mentem nequit editionis primae
brevitatem simplicitatemque desideret. Quod si quis ad prioris editionis duos
libros rector accesserit, sumpsisse sibi ad scientiam quiddam fortasse
videbitur sed cum postremo hanc secundam cognoverit editionem, quam multa in
prima ignorarit agnoscit. Nec homines a legendo longum opus labore deterreat,
cum nos non impedierit ad scribendum. Sed ne ipsum quoque prooemium tendi
longius videatur, ad Aristotelis seriem et ad ea quae de consequentia
propositionum diligenter exsequitur reuertamur. Ea quae communiter
universaliterque de propositionibus omnibus et de earum ad se inuicem
consequentiis speculanda fuerant in superiori propositionum ipsarum
descriptione disposuit nunc vero quae singillatim singulis accidunt
diligentissimo tractatu persequitur. Ait enim ita: ERGO IMPOSSIBILE ET NON
IMPOSSIBILE ILLUD QUOD EST CONTINGENS ET POSSIBILE ET NON CONTINGENS ET NON
POSSIBILE SEQUITUR QUIDEM CONTRADICTORIE SED CONVERSIM; ILLUD ENIM QUOD EST
POSSIBILE ESSE NEGATIO IMPOSSIBILIS, NEGATIONEM VERO AFFIRMATIO; ILLUD ENIM
QUOD EST NON POSSIBILE ESSE ILLUD QUOD EST IMPOSSIBILE ESSE; AFFIRMATIO ENIM
EST IMPOSSIBILE ESSE, NON IMPOSSIBILE VERO NEGATIO. Consequentia propositionum
(ut superior descriptio docet) secundum possibile et necessarium facta est.
Quam rem illa quoque secuta est, ut et de contingentibus ƿ et impossibilibus
propositionibus consequentiisque diceretur. Nam cum contingens recto modo
possibili consentiat, impossibile converso ordine necessarium est, ut paulo
post docebimus. Speculatur ergo de possibili contingenti et impossibili,
quemadmodum ad se inuicem vel quas habeant consequentias idque constituit hoc
modo dicens: impossibile et non impossi bile sequuntur quidem possibile et non
possibile contradictorie quidem sed conversim. Hoc autem huiusmodi est: scimus
affirmationem privatoriam esse eam quae dicit impossibile esse, huius vero
negationem non impossibile esse, rursus affirmationem possibilem eam quae dicit
possibile esse, huius negationem quae proponit non possibile esse. Sequitur
ergo affirmationem possibilem negatio impossibilitatis. Nam quod possibile est
idem est non impossibile. Alioquin si ea quae dicit non impossibile est non
sequitur possibilitatem, sequitur eius affirmatio, id est impossibile esse.
Erit ergo quod possibile est impossibile, quod fieri non potest. Quod si
impossibilitas possibilitatem non sequitur, non impossibile esse sequitur
possibilitatem. At vero negationem possibilitatis sequitur affirmatio
impossibilitatis. Nam quod non possibile est impossibile est. Eandem enim vim
optinet negatio in propositionibus quam etiam privatio. Et de contingenti eodem
modo. Nam quod contingens est illud est non impossibile. Nam si contingens et
possibile se sequuntur, possibile vero et non impossibile consentiunt,
contingens et non impossibile idem designant. Rursus non contingens ƿ et
impossibile idem videri poterit perspicienti, quod non contingens quidem et non
possibile idem sentiunt. Sed non possibile impossibilitati consentit. Quocirca
et non contingens quoque impossibile aliquid esse denuntiat. Fit ergo ut
affirmatio impossibilitatis contradictionem possibilitatis sequatur sed non ut
affirmatio affirmationem, nec ut negatio negationem sed conversim, id est ut
affirmatio negationi, negatio vero affirmationi consentiat. Affirmationem namque
quae est possibile es se sequitur negatio impossibilis quae dicit non
impossibile esse, negationem vero possibilitatis quae est non possibile esse
sequitur impossibilitatis affirmatio quae proponit impossibile esse. Idem
quoque et de contingenti dicendum est. Affirmationem namque contingentis
sequitur negatio impossibilitatis, negationem vero contingentis sequitur
affirmatio impossibilitatis. Omnino enim quicquid de possibilitate proponitur
idem de contingentibus iudicatur. Disponantur ergo hoc modo: primum quidem
affirmatio impossibilis, contra eam negatio impossibilis, et sub affirmatione
impossibili ponantur ex contingentibus et possibilibus, quas ipsa sequitur
impossibilitas, sub negatione vero impossibilitatis illae possibilis et
contingentis propositiones, quibus ipsa impossibilitatis negatio consentit, hoc
modo: ƿ AFFIRMATIO CONTRADICTIO NEGATIO Impossibile esse Non impossibile esse
NEGATIO CONTRADICTIO AFFIRMATIO Non possibile esse Possibile esse Non
contingens esse Contingens esse Patet ergo ut contradictiones quidem
aliis contradictionibus consentiant. Qua in re illud quoque manifestum est,
quod affirmationes negationibus, negationes vero affirmationibus consentiunt.
Seusus ergo totus talis est, sermonum vero ratio haec est: IMPOSSIBILE, inquit,
ET NON IMPOSSIBILE scilicet quod est contradictio duas contradictiones id est
ILLUD QUOD EST CONTINGENS ET POSSIBILE ET NON CONTINGENS ET NON POSSIBILE
SEQUITUR QUIDEM CONTRADICTORIE (nam una contradictio impossibilis duas sequitur
contradictiones, id est contingens et non contingens, possibile et non
possibile) sed quamquam contradictionem sequatur alia contradictio, CONVERSIM
tamen sibi consentiunt. Nam QUOD EST POSSIBILE ESSE SEQUITUR NEGATIO
IMPOSSIBILIA, ut superior descriptio docet, NEGATIONEM VERO possibilis
AFFIRMATIO scilicet impossibilis. Nam quod est non possibile consentit ei quod
est impossibile. Est autem affirmatio impossibilis ea quae dicit impossibile
esse. Et quamquam inuoluta sit sermonum ratio, tamen si quis secundum
superiorem expositionem ad ipsius Aristotelis sermones superiores ƿ redeat et
quod illis deest ex nostra expositione compenset, sensus planissimus a ratione
non denat. NECESSARIUM VERO QUEMADMODUM, CONSIDERANDUM EST. MANIFESTUM QUONIAM
NON EODEM MODO SED CONTRARIAE SEQUUNTUR, CONTRADICTORIAE AUTEM EXTRA. NON ENIM
EST NEGATIO EIUS, QUOD EST NECESSE NON ESSE, NON NECESSE ESSE, CONTINGIT ENIM
VERAS ESSE IN EODEM UTRASQUE; QUOD ENIM EST NECESSARIUM NON ESSE, NON EST
NECESSARIUM ESSE. Impossibilis atque possibilis dudum comparatione didicimus,
quod affirmationem possibilem impossibilis negatio sequeretur, rursus negationi
possibilis impossibilis affirmatio consentiret. Quaerens ergo nunc, quemadmodum
possibilium et necessariarum propositionum fiat consequentia, dicit non eodem
modo in his evenire quemadmodum in illis evenit quae ex possibilis et
impossibilis comparationibus nascebantur. In illis enim contradictiones
oppositae contradictiones rursus oppositas sequebantur, ut affirmationem
negatio, negationem affirmatio sequeretur. In his autem hoc est in necessariis
et possibilibus non eodem modo est sed contrariae quidem sequuntur,
contradictoriae vero et oppositae extra sunt et non sequuntur. Et prius quidem
quae sint contrariae, quae contradictoriae disponamus. Propositionis enim quae
dicit necesse esse ea quae proponit non necesse esse contradictoria est, ea ƿ
vero quae dicit necesse esse non esse contraria: ut si quis dicat solem necesse
esse moveri, huic est opposita contradictorie solem non necesse esse moveri,
contraria vero solem necesse esse non moveri. Possibilem igitur propositionem
sequitur contradictio necessarii, contradictionem vero possibilis non sequitur
necessitas (quod eveniret si in his sese oppositae sequerentur) sed potius ea
quae est contraria necessitati. Age enim propositioni quae dicit possibile esse
videamus quae ex necessariis consentiat. Illa quidem quae dicit necesse esse
non ei poterit consentire. Quod enim possibile est esse potest et non esse,
quod autem esse necesse est non esse non poterit. Ergo si possibilitatem
necessitas non sequitur, sequitur eam necessitatis contradictio. Non sequitur
ergo propositionem eam quae dicit possibile esse ea scilicet quae proponit
necesse esse: sequitur ergo propositionem possibilem contradictio necessitatis
quae proponit non necesse esse. Sed contradictioni possibilis necessitas non
consentit. Neque enim dicere possumus, quoniam eam propositionem quae dicit non
possibile esse sequatur ea quae proponit necesse esse sed potius contraria
necessariae illa quae dicit necesse esse non esse. Nam cum non possibile est,
necesse est non esse. Disponantur enim hae scilicet quae se sequuntur et sub
his necessaria et quae sit contradictio, quae contrarietas adscribatur. ƿ
Possibile Non possibile Non necesse esse Necesse esse non esse CONTRADICTIO
CONTRARIETAS Necesse esse Nulli ergo dubium est quin affirmationem
possibilis sequatur necessarii negatio, negationem vero possibilis necessarium
non sequatur sed potius contrarietas necessarii. Nam cum possibile esse
sequatur contradictio necessitatis, quod est non necesse est, contradictionem
possibilis quae dicit non possibile esse non sequitur necessitas ipsa sed
potius contraria ea scilicet quae proponit necesse esse non esse. Sensus ergo
huiusmodi est, talis vero est ordo sermonum: NECESSARIUM VERO, inquit,
QUEMADMODUM id est quas habeat consequentias, CONSIDERANDUM EST. Primo quidem
definit dicens: MANIFESTUM EST QUONIAM NON EODEM MODO, quo loco subaudiendum
est: quemadmodum in his quae sunt possibiles et impossibiles SED CONTRARIAE SEQUUNTUR,
CONTRADICTORIAE VERO EXTRA sunt et non sequuntur. Namque contradictionem
possibilis necessarii non contradictio sed (ut supra docuimus) contrarietas
sequebatur. Non enim contradictio contradictioni in hac necessarii consequentia
consentiebat. Sequebatur namque possibilitatem illud quod est non necessarium,
non possibile autem sequebatur ea propositio quae diceret necesse esse non
esse, non autem necesse esse. Sed rursus necesse esse non esse et non necesse
esse non sunt contradictiones sed non necesse esse quidem negatio necessarii
est, illa vero quae dicit necesse esse non esse contraria necessarii. Contra se
autem non sunt contradictoriae. Possunt enim in uno eodemque simul inveniri.
Quod per hoc ait quod dixit:CONTINGIT ENIM VERAS ESSE IN EODEM UTRASQUE. NAM
QUOD EST NECESSARIUM NON ESSE, NON EST NECESSARIUM ESSE ut quoniam necesse est
hominem quadrupedem non esse, non necesse est esse hominem quadrupedem. Nam si
hoc falsum est, necesse erit hominem esse quadrupedem, cum necesse sit non
esse. Quocirca manifestum est, quoniam simul aliquando inveniri possunt non
necesse esse et rursus necesse esse non esse propositiones. Quae cum ita sint,
contradictiones non sunt. Causam vero reddens cur, cum secundum possibilis
comparationem ad contradictiones sit reddita consequentia, non eodem modo in
necessariis potuerit evenire, sic dicit: CAUSA AUTEM CUR NON CONSEQUATUR
SIMILITER CAETERIS, QUONIAM CONTRARIE IMPOSSIBILE NECESSARIO REDDITUR IDEM
VALENS. NAM SI IMPOSSIBILE EST ESSE, NECESSE EST HOC, NON ESSE SED NON ESSE; SI
VERO IMPOSSIBILE NON ESSE, HOC NECESSARIUM EST ESSE. QUARE SI ILLA SIMILITER ƿ
POSSIBILE ET NON, HAEC E CONTRARIO: NAM IDEM SIGNIFICAT NECESSARIUM ET
IMPOSSIBILE SED (QUEMADMODUM DICTUM EST) CONTRARIE. Causa est, inquit, cur
consequentia in necessariis ita reddatur, quod necessarium semper impossibili
contraria ratione consentit. Nam quod impossibile est esse hoc necesse est non
esse, et rursus quod necesse est esse hoc impossibile est non esse. Fit igitur
contrarietas quaedam. Nam cum impossibilitas esse habet, necessitas non esse,
et cum necessitas esse, impossibilitas non esse. Ergo idem valet impossibilitas
et necessitas non eodem modo reddita sed si necessitas secundum esse,
impossibilitas secundum non esse, et si impossibilitas secundum esse, secundum
non esse necessitas. Quare idcirco evenit ista contrario modo consensio. Nam
ubi est impossibile esse, ibi est necesse non esse sed impossibile esse et non
possibile esse consentiunt: igitur non possibile esse et necesse non esse
consentiunt. Nulli ergo dubium est idcirco necesse esse non esse sequi
possibilis negationem, quoniam impossibilitas quae sequitur possibilis
negationem consentit ei quae dicit necesse non esse. Hoc autem ideo quia
impossibilitas et necessitas idem valent (ut dixi) si contrarie proponantur.
Quare quod dicitur hoc modo est: CAUSA AUTEM est, inquit, CUR NON CONSEQUATUR
SIMILITER CAETERIS, id est quae secundum possibile et impossibile factae sunt,
QUONIAM CONTRARIE IMPOSSIBILE NECESSARIO REDDITUR IDEM valENS, id est contrario
ƿ modo reddita et pronuntiata impossibilitas necessitati idem valet. NAM SI
IMPOSSIBILE EST ESSE, NECESSE EST HOC, NON ESSE SED necesse NON ESSE hoc est
quod impossibile est esse. Nullus ergo dixerit quoniam esse necesse est
sed potius quoniam necesse est non esse, tamquam si ita dixisset: nam si
impossibile est esse, necesse est hoc non esse sed non putandum est quoniam
impossibile est esse hoc est quod necesse est esse. Quod si rursus impossibile
est non esse, hoc necesse est esse. Conversim igitur et contrarie
impossibilitas necessitati redditur idem valens [id est contrario modo reddita
et pronuntiata impossibilitatis necessitati]. Quod si impossibilitas ad
possibile simili contradictione et contradictionum conversione consequentiam
reddit, idem autem valet impossibilitas et nesessitas contrarie praedicata,
nulli dubium est quin recte hic contraria et non opposita fuerit consequentia. An
certe ita exponendum est: quoniam in consequentia impossibilis et non
impossibilis ad eas quae proponebant possibile et non possibile eam quae est
non possibile ea quae dicit aliquid esse impossibile sequebatur, contrarie vero
impossibile idem valet quod necessarium, manifestum est quoniam, si similiter
se habet, id est eo modo quo dictum est, impossibile ad consequentiam
possibilis et non possibilis, impossibile vero ei quod est non possibile
consentaneum sit, id quod e contrario idem valet, id est necessarium non esse,
id sequi eam propositionem quam etiam impossibilitas ƿ sequebatur. Est autem
contrarie idem valens impossibilitati ea quae est necessarium non esse
sequiturque impossibilitas eam propositionem quae est non possibile esse: et
necessarium non esse igitur sequitur eam quae est non possibile esse, ut sit
sensus hic: quoniam impossibile necessario idem potest e contrario, similiter
vero sese habet, id est eo modo quo dictum est, impossibilis consequentia ad
eas quae sunt possibile et non possibile. AN CERTE IMPOSSIBILE SIC PONI
NECESSARII CONTRADICTIONES? NAM QUOD EST NECESSARIUM ESSE, POSSIBILE EST ESSE,
NAM SI NON, NEGATIO CONSEQUETUR; NECESSE ENIM AUT DICERE AUT NEGARE. QUARE SI
NON POSSIBILE EST ESSE, IMPOSSIBILE EST ESSE: IMPOSSIBILE IGITUR EST ESSE QUOD
NECESSE EST ESSE, QUOD EST INCONVENIENS. AT VERO ILLUD QUOD EST POSSIBILE ESSE
NON IMPOSSIBILE ESSE SEQUITUR, HOC VERO ILLUD QUOD EST NON NECESSARIUM ESSE.
QUARE CONTINGIT QUOD EST NECESSARIUM ESSE NON NECESSARIUM ESSE, QUOD EST
INCONVENIENS. AT VERO NEQUE NECESSARIUM ESSE SEQUITUR POSSIBILE ESSE NEQUE
NECESSARIUM NON ESSE; ILLI ENIM UTRAQUE CONTINGIT ACCIDERE, HORUM AUTEM
UTRUMLIBET VERUM FUERIT, NON ERUNT ILLA VERA. SIMUL ENIM POSSIBILE ESSE ET NON
ESSE; SIN VERO NECESSE ESSE VEL NON ESSE, NON ƿ ERIT POSSIBILE UTRUMQUE.
RELINQUITUR ERGO NON NECESSARLUM NON ESSE SEQUI POSSIBILE ESSE. HOC ENIM VERUM
EST ET DE NECESSE ESSE. HAEC ENIM FIT CONTRADICTIO EIUS QUAE SEQUITUR NON
POSSIBILE ESSE; ILLUD ENIM SEQUITUR IMPOSSIBILE ESSE ET NECESSE NON ESSE, CUIUS
NEGATIO NON NECESSE NON ESSE. SEQUUNTUR IGITUR ET HAE CONTRADICTIONES SECUNDUM
PRAEDICTUM MODUM ET NIHIL IMPOSSIBILE CONTINGIT SIC POSITIS. Superius quidem
propositionum facta conversio est ita, ut possibilem propositionem necessarii
negatio sequeretur. Atque his ita positis non evenit, ut contradictio
contradictionem sequeretur nec ut converso modo sequeretur, quod in illis
scilicet eveniebat in quibus possibilium et impossibilium sequentia
considerabatur, quoniam contradictio necessarii, quod est scilicet non
necessarium esse, sequebatur possibilem propositionem, possibilis vero
contradictionem non consecuta est necessitas sed contrarium necessitatis. Hoc
permutare volens intendit ita constituere consequentias, ut simili modo
contradictio quidem contradictioni consentiat sed conversim. Hoc autem hac ratione disponit. Dicit enim: erravi
fortasse quod necessarii et possibilis consequentiam ex possibili inchoavi et
non ex necessario, ut eius hoc consensionem metiretur. Posuit enim praecedens ƿ
possibile esse eique sicut consentiens non necessarium esse. Et haec quidem
superius. Nunc autem convertit et dicit: an fortasse, inquit, errore lapsi ita
has consequentias constituimus, ut primo poneremus possibile esse, huic autem
adiungeremus velut consequens necessarii negationem quae diceret non necesse
esse? Ac potius illud verum est, ut posito prius necessario necessitati possibilitas
consentiens subsequatur? Videtur enim omnem necessariam propositionem
possibilitas subsequi. Quod si quis neget, illi confitendum est, quoniam
negatio possibilis sequitur necessitatem. In omnibus enim aut affirmatio aut
negatio est. Ergo si necessariam propositionem non sequitur possibilitas,
possibilitatis negatio consequitur. [Ut ita dicatur] ergo recta consequentia
ita dicit: quod necesse est esse non possibile est esse. Sed dudum dictum est,
quod ei propositioni quae proponeret non possibile esse impossibilitas
consentiret. Sed non possibile esse consequitur necessitatem, et impossibilitas
igitur consequitur necessitatem. Erit itaque recta propositionum consequentia:
si necesse est esse, impossibile est esse. Sed hoc fieri non potest. Si igitur
impossibilitas non sequitur necessitatem, sequitur autem propositio quae
aliquid non posse esse denuntiat impossibilem propositionem, necessariae
propositioni possibilitatis negatio quae est non possibile esse non consentit.
Quod si haec necessariae enuntiationi non consentit, consentiet affirmatio.
Necessitatem igitur possibilitas consequitur. ƿ Erit ergo recta propositionum
consequentia hoc modo: si necesse est esse, possibile est esse. Sed rursus alia
nobis ex his impedimenta nascuntur. Nam si quis dicat necessitati propositionem
possibilem consentire quoniam possibilitati ea propositio quae dicit non
impossibile esse et rursus ea quae enuntiat non necesse esse consentit, quod
superior ordo praedocuit, erit ut necessariae propositioni consentiat ea quae
dicit non necesse esse. Erit igitur recta consequentia: si necesse est esse,
non necesse est esse. Sed hoc rursus est impossibile. Quod si ita est, aliquid
in possibilis consequentiis propositionum permutandum est, ut possit ipsa sibi
ratio consentire. Aut igitur illud primo inconvenienter dictum est, quod
necessarii negatio affirmationem possibilem sequeretur, ut ea quae est non
necesse esse sequatur eam quae dicit possibile esse vel certe illud non recte
sensimus ad possibilem propositionem necessarium consentire. Quod quia
perabsurdum est (nullus enim dixerit necessitati possibilitatem esse
contrariam: evenit enim quod necesse est' hoc fieri non posse) rectaque est
haec consequentia: si necesse est, possibile est, fit ut potius necessarii
negatio propositionem possibilem non sequatur. Sed cum haec dicuntur, illud
intellegi placet, quod necessitatem possibilitas sequatur, ut id quod necesse
est, hoc dicatur esse possibile, illud autem quod per se possibile est non
modis omnibus sit necesse. Nam si necesse est, fieri non potest ut non sit,
quod vero possibile est, et non esse potest. Igitur quod possibile ƿ est non
est necesse. Dico autem quia neque ea propositio sequitur possibilitatem, quae
necessitati omnino contraria est. Est namque necessariae propositioni contraria
ea quae dicit necesse est non esse. Hanc possibilitati consentire nullus
impellet. Nam quod necesse est non esse, illud non potest esse, quod autem
possibile est, et esse et non esse potest. Necessitas ergo propositionis quae
secundum esse praedicatur idcirco non sequitur possibilitatem, quoniam
possibilitas quidem et non esse potest, necessitas vero quae secundum esse est
non esse non potest. Rursus necessitas quae secundum non esse praedicatur a
possibilitate differt eamque non sequitur, quod necessitas ea quae secundum non
esse dicitur non potest esse, possibile vero et esse et non esse potest. Quid
igitur ut neque opposita negatio necessarii possibilitatem sequatur, quae non
necesse esse proponit, neque ipsa necessitas affirmandi quae dicit necesse esse
neque huic contraria quae dicit necesse esse non esse? Sed in his quatuor
videbuntur. Est enim necessaria affirmatio quae dicit necesse esse, huic
opposita est ea quae praedicatur non necesse esse, rursus contraria necessitati
affirmatio est quae dicit necesse est non esse, huic opponitur ea quae proponit
non necesse est non esse, quod subiecta docet subscriptio: Necesse est esse Non
necesse est esse Necesse est non esse Non necesse est non esse Si igitur
neque ea quae dicit necesse est esse neque huic opposita quae proponit non
necesse est esse nec necessitati contraria, cuius sententia est quoniam ƿ
necesse est non esse, possibilitati consentit, restat ut ei consentiat quarta
quae dicit non necesse est non esse, quae scilicet quarta aliquatenus etiam
ipsi necessitati consentit, necessitas vero possibilitati minime. Omne enim
quod necesse est esse et possibile est esse et ut non sit non est necesse.
Idcirco autem haec propositio quae dicit non necesse est non esse necessitati
consentit, quia necessitati quidem contraria est ea quae dicit necesse est non
esse, haec vero opposita est huic propositioni quae dicit necesse est non esse,
ea scilicet quae proponit non necesse est non esse: quare consentiet ei
propositio quae contraria est sibimet oppositae affirmationi. Quod si quis
attentius inspicit et ad supra scriptum omnino reuertitur, facile cognoscit. Si
igitur possibile est (ut dictum est) sequitur ea propositio quae dicit non
necesse est non esse, negationem possibilis sequitur huic opposita quae dicit
necesse est non esse eritque huiusmodi consequentia: si possibile est, non
necesse est non esse, rursus si non possibile est, necesse est non esse. Reuersa
est igitur illa consequentia quae contradictorie quidem fiebat sed conversim,
sicut supra de possibilibus dictum est. Hic namque affirmationem possibilem
negatio sequitur quae necessarium quidem destruit sed id quod ad non esse
ponitur, ea scilicet quae dicit non necesse est non esse, rursus negationem
possibilis affirmatio sequitur necessaria quae secundum non esse ponitur. Est
igitur hic quoque eadem conversio, ut contradictio quidem contradictionem
sequatur sed conversim, ut affirmatio negationi, negatio vero affirmationi
conveniat. Melius vero hoc si sub ƿ oculos caderet liquere credidimus atque
ideo apertissime sententiam rei subiectae dispositionis nos ordo commoneat.
Affirmatio possibilis Negatio possibilis oppositae secundum esse: secundum
esse: Possibile esse Non possibile esse Negatio necessaria Affirmatio
necessaria secundum non esse: secundum non esse: Non necesse est non esse
Necesse est non esse Omnis quidem sententia est talis, ordo autem
sermonum huiusmodi est: postquam dixit de possibilium et impossibilium
consequentia, quod contradictiones quidem contradictionibus convenirent sed
conversim, id est quod affirmatio negationi, negatio vero consentiret
affirmationi, haec eadem, inquit, consequentia quemadmodum in necessariis
evenit, videndum est. Speculatus igitur et de necessariis idem non repperit.
Nam cum dixisset necessarii negationem consentire possibilitati, affirmatio
necessaria negationi possibilitatis non consensit. Eiusdem rei reddens causas
illud arguit quod impossibilitas necessitati idem valeret contrarie reddita.
Quam rem emendare volens ita dixit: AN CERTE, inquit, IMPOSSIBILE EST SIC PONI
NECESSARII CONTRADICTIONES? Ut negationem scilicet necessarii possibilitati
consentire diceremus. Addit autem dubitationem quandam, quae ita sese habet.
NAM QUOD EST, inquit, NECESSARIUM ESSE, illud sine dubio POSSIBILE EST ESSE.
NAM SI NON, id est si quod necessarium est possibile non est, NEGATIO
possibilitatis CONSEQUITUR. NECESSE EST ENIM in omnibus rebus AUT DICERE id est
affirmare AUT CERTE NEGARE. In omnibus namque rebus aut affirmatio vera est aut
negatio. QUARE SI NON POSSIBILE EST ESSE, id est si hoc est non possibile esse
[quod impossibile est, fiet id] quod necessarium est esse, sequitur autem
propositionem quae dicit non possibile est esse illa quae proponit IMPOSSIBILE
EST ESSE, fit aliquid impossibile ut dicatur: IMPOSSIBILE IGITUR EST ESSE ID
QUOD NECESSE EST ESSE. Sed hoc inconveniens est. Ergo hic docuit, quod
necessitatem possibilitas sequeretur. Nunc autem aliud addit: quoniam supra
dixit possibili propositioni necessariae affirmationis negationem consentire,
nunc de eadem re dubitationem dicens: AT VERO ILLUD QUOD EST POSSIBILE ESSE NON
IMPOSSIBILE ESSE SEQUITUR. Nam quod possibile est, hoc non est impossibile sed
quod non est impossibile esse non necesse est esse. Ergo si non impossibile
esse sequitur possibilitatem, non impossibilitatem autem sequitur id quod
dicitur non necessarium esse sequiturque possibilem propositionem id quod
dicimus non necessarium ƿ esse, nulli dubium est quin, si necessitatem
possibilitas sequitur, sequatur affirmationem necessariam negatio necessariae.
QUARE CONTINGIT QUOD EST NECESSARIUM ESSE id ipsum NON NECESSARIUM ESSE. QUOD
EST INCONVENIENS. Constat ergo quoniam affirmationem possibilem non sequitur
opposita negatio necessariae affirmationi, idcirco quod illud removendum est:
aut, quod supra diximus, ne sequatur possibilem affirmationem negatio
necessariae, aut ne necessitatem possibilitas sequatur. Quod quia fieri nullo
modo potest, illud est removendum, ne possibilitatem necessitati opposita negatio
subsequatur. Igitur ea quae dicit non necesse est esse non sequitur
possibilitatem. Et quia haec omnia in medio tacuerat, supra dictis addit: AT
VERO NEQUE NECESSARIUM ESSE SEQUITUR POSSIBILE ESSE, hoc scilicet sententiae
includens possibilitati non consentire necessarium, nec hoc solum sed NEQUE
illud quod dicimus NECESSARIUM NON ESSE. Hoc ut tractatum sit ipse planius
monstrat. ILLI ENIM id est possibili UTRAQUE CONTINGIT ACCIDERE et esse
scilicet et non esse, HORUM AUTEM, id est necessarii secundum esse et
necessarii secundum non esse, UTRUMLIBET VERUM FUERIT, NON ERUNT ILLA VERA. Hoc
ipse exponit. De possibili enim utroque ita dicit: SIMUL ENIM POSSIBILE EST ET
ESSE ET NON ESSE (hoc est ergo quod ait: ILLI ENIM UTRAQUE CONTINGIT ACCIDERE);
SIN VERO, INQUIT, NECESSE EST ESSE ƿ VEL NON ESSE, id est si non potest non
esse et non poterit esse, NON ERIT POSSIBILE UTRUMQUE, ut si esse necesse est,
non poterit non esse vel si non esse necesse est, non poterit esse. Tres igitur
propositiones non necesse esse, necesse esse, necesse esse non esse possibilitatem
non sequuntur. RELINQUITUR ERGO id est ut quarta propositio, quae opponitur
necessario secundum non esse affirmatur, possibilitatem sequatur, id est NON
NECESSARIUM NON ESSE SEQUI POSSIBILE ESSE. Sed quia possibile consentit
necessario, haec quoque necessario consentit. Namque hoc est quod dixit: HOC
ENIM VERUM EST ET DE NECESSE ESSE. Nam quod necesse est, non necesse est ut non
sit. Haec igitur propositio quae dicit non necesse est non esse contradictio
est eius affirmationis quae sequitur negationem possibilitatis eam scilicet
quae dicit non possibile esse. Nam cum affirmationem eam quae est scilicet
possibile esse sequatur necessarii secundum non esse negatio ea quae proponit
non necesse est non esse, negationem possibilis eam scilicet quae proponit non
possibile est esse sequitur affirmatio necessaria secundum non esse quae dicit
necesse est non esse, quam eandem quae proponit non possibile esse, quae est
scilicet negatio possibilitatis, impossibilis affirmatio sequitur quae proponit
impossibile esse. Hoc est ergo quod ait: HAEC ENIM FIT CONTRADICTIO EIUS QUAE
SEQUITUR ID QUOD EST NON POSSIBILE ESSE. Nam cum possibilem affirmationem
sequatur necessariae secundum ƿ non esse negatio quae dicit non necesse est non
esse, haec necessaria secundum non esse negatio contradictio est eius quae
sequitur negationem possibilitatis. ILLUD ENIM, id est negationem
possibilitatis, SEQUITUR ID QUOD EST IMPOSSIBILE. Nam cum negatio
possibilitatis sit quae dicit non possibile esse, hanc sequitur ea quae dicit impossibile
est esse, cui consentit ea quae dicit necesse esse non esse. Sequitur igitur
possibilis propositionis negationem ea quae dicit necesse esse non esse, cuius
est contradictio ea quae dicit non necesse esse non esse. Fit ergo hic quo que
ut contradictio contradictionem sequatur sed conversim. Quod ait per hoc cum
dixit: SEQUUNTUR IGITUR ET HAE CONTRADICTIONES SECUNDUM PRAEDICTUM MODUM eum
scilicet, ut affirmatio negationem, negatio vero sequatur affirmationem, et
nihil quidem erit vel inconveniens vel impossibile ita positis consequentiis,
ut affirmationem quidem possibilem negatio necessarii secundum non esse
sequatur, negationi vero possibilis affirmatio necessaria secundum non esse
consentiat. Quibus explicitis alias rursus adicit dubitationes. Sopra namque
consequentias ita disposuit, ut praecedens necessarium possibilitas sequeretur,
nunc de eodem ipso ambigit. Sive enim quis ponat consentire necessario
possibile, sive quis neget, utrumque videtur incongrnum, quoniam si quis neget
possibilitatem ƿ necessitati congruere, is dicit quoniam possibilitatis negatio
necessariae propositioni conveniet. Si quis enim abnuat propositioni quae dicit
aliquid necesse esse consentire eam quae proponit possibile esse, is illud
abnuere non potest, quia negatio possibilitatis necessitati consentiat, eritque
integra consequentia: si necesse est esse, non possibile est esse, quandoquidem
illa falsa est consequentia quae dicit: si necesse est esse, possibile est
esse. Quod si hoc fieri non potest, ut possibilitatis negatio necessariae
consentiat affirmationi, illud verum est affirmationem possibilem necessariae
convenire. Sed in hoc quoque maior inerit difficultas. Omne namque quod
possibile est esse, possibile est et non esse. Sed si possibilitas necessitatem
sequitur, erit id quod necesse est ut possit esse et possit non esse secundum
naturam scilicet possibilitatis, quae ipsi convenit necessitati. Sed hoc
impossibile est: non igitur possibilitas sequitur necessitatem. Quod si
possibilitas necessitatem non sequitur, negatio possibilitatis sequitur, ea
scilicet quae est non possibile esse, evenientque ea rursus incommoda, quae
dudum cum eum locum tractaremus expressimus. Quod si quis possibilitatis non
velit esse negationem eam quae dicit non possibile esse sed potius eam quae
dicit possibile esse non esse, quamquam ille non recto ordine affirmationem
negationi accommodet dictumque supra sit, quotiens cum modo propositiones
dicuntur ad modos ipsos potius negationem poni oportere quam ad verba, dandae
tamen manus sunt, ut cum eo quoque concesso, quod ad defensionem ƿ utile
aliquibus videri possit, argumentationis falsam sententiam fregerimus, penitus
atque altius sit veritas constituta. Sit ergo haec negatio possibilitatis quam
ipsi volunt, id est ea quae dicit possibile esse non esse sed haec quoque
necessitati non convenit. Si quis enim dicat quoniam possibile esse necessarium
non sequitur, sequitur mox possibilis contradictio necessitatem. Quod si quis
contradictionem possibilis ponat eam quae dicit possibile esse non esse eaque
necessitati consentire putatur, erit secundum eum recta consequentia: si
necesse est esse, possibile est non esse sed hoc fieri non potest. Quod enim
necesse est esse non potest non esse. Si igitur possibilitas non sequitur
necessitatem (erit enim quod necesse est contingens, possibile namque et
contingens idem valet), negationes possibilitatis, sive ea quae dicit non
possibile esse, sive ea cuius sententia est possibile esse non esse,
necessitati convenient. Sed utrumque impossibile est. Quod si haec non
sequuntur, sequitur ea quae est earum affirmatio, id est possibilitas. Sed hoc
quoque fieri non potest, ut saepius supra monstravi. Haec ergo huiusmodi
quaestio in sequenti ordine ab ipso resolvitur. Nunc quoniam quaestionis supra
dictae talis sensus est, verba ipsa sermonumque ordo videatur. Ait namque ita:
DUBITABIT AUTEM, inquit, ALIQUIS, SI ILLUD QUOD EST NECESSARIUM ESSE POSSIBILE
ESSE SEQUITUR, ƿ id est si necessitati possibilitas consentit. NAM SI NON
SEQUITUR, id est si neget aliquis ut possibilitas necessitatem sequatur,
CONTRADICTIO CONSEQUITUR, possibilitatis scilicet contradictio. Nam quod
possibilitas non sequitur, contradictio possibilitatis sequitur, ea scilicet
quae dicit non possibile esse. Et praetermisit quod ex his esset impossibile.
Hoc autem est ut, si necessitatem possibilitas non sequatur et contradictio
possibilitatis consentiat, sit recta consequentia: si necessarium est esse, non
possibile est esse, quod est inconveniens. ET SI QUIS NON HANC DICAT ESSE
CONTRADICTIONEM, id est si quis neget possibilitatis contradictionem esse quae
dicit non possibile esse, illud certe ei NECESSE EST DICERE quod possibilitatis
contradictio ea sit quae dicit POSSIBILE esse NON ESSE. SED UTRAEQUE FALSAE
SUNT DE NECESSE ESSE. Nam quod necesse est, fieri non potest ut non possibile
sit, et rursus quod necesse est, fieri non potest ut possibile sit non esse. RURSUS
IDEM VIDETUR ESSE POSSIBILE INCIDI ET NON INCIDI. Possibilitas enim
affirmationi negationique communis est. Namque ET ESSE ET NON ESSE potest quod
possibile esse dicitur. HOC AUTEM FALSUM est, id est de necessario praedicari.
Necessarium namque si est, non esse non poterit; si non est, nulla ratione
contingit. Quod si quis dicat quoniam possibilitas necessitatem sequitur, eadem
possibilitas consentit contingenti et ERIT NECESSE ESSE CONTINGERE NON ESSE, id
est erit contingens id quod necesse ƿ esse praedicatur. Nam si quod possibile
est potest non esse, quod autem potest non esse contingit ut non sit, non
dubium est quin, si necessitatem possibilitas sequitur, sequatur eam quoque et
contingentia. Sed, contingens possumus dicere in negatione, ut dicatur
contingit non esse: est igitur quod necesse est esse contingens non esse. HOC
AUTEM FALSUM EST. Atque hic quidem ordo sermonum est, ut in aliis fere omnibus
perplexus atque constrictus: alias enim similitudo enuntiationum, alias id quod
deest implicitam reddit obscuramque sententiam. Quod si quis Aristotelis verbis
seriem nostrae expositionis adnectat et quod illic propter similitudinem
confusum est per expositionis nostrae distinctionem ac separationem disgreget,
quod vero in Aristotelis sermonibus minus est hinc compenset, sententiae ratio
totius elucebit.Nunc ergo quoniam proposuit quaestionem, eam continenter
exsequitur his verbis: MANIFESTUM AUTEM QUONIAM NON OMNE POSSIBILE VEL ESSE VEL
AMBULARE ET OPPOSITA valET SED EST IN QUIBUS NON SIT VERUM, ET PRIMUM QUIDEM IN
HIS QUAE NON SECUNDUM RATIONEM POSSUNT, UT IGNIS CALFACTIBILIS ET HABET viM
IRRATIONABILEM. ERGO SECUNDUM RATIONEM POTE, STATES IPSAE EAEDEM PLURIMORUM
ETIAM CONTRARIORUM. IRRATIONABILES VERO NON OMNES SED QUEMADMODUM DICTUM EST,
IGNEM NON EST POSSIBILE ƿ CALEFACERE ET NON, NEC QUAECUMQUE ALIA SEMPER AGUNT.
ALIQUA VERO POSSUNT ET SECUNDUM IRRATIONABILES POTESTATES SIMUL QUAEDAM OPPOSITA.
SED HOC QUIDEM IDCIRCO DICTUM EST QUONIAM NON OMNIS POTESTAS OPPOSITORUM EST
NEC QUAECUMQUE SECUNDUM EANDEM SPECIEM DICUNTUR. Cum de possibilis et
necessarii consequentia dubitasset cumque si possibilitas necessitati
consentiret, quod erat incommodum, vel si possibilitas rursus necessitatem
sequeretur necessitas ipsa cui possibilitas consentiret in se et esse et non
esse susciperet, nunc incongruentem ambiguitatem rationabili argumentatione
dissolvit dicens. Non vere illud metui, ne possibilitas necessitatem sequens
ipsam naturam necessitatis atque rigorem frangeret, ut id quod necesse esset in
contingentiam permutetur neque enim, inquit, omne quod possibile est esse et
possibile est non esse. Sunt enim plura quae unam tantum vim continent et ad
negationem nullo modo sint apta, ut in his possibilitatibus quas irrationabilis
actus efficit. Nam cum sit possibile ignem calefacere, non est possibile ut non
calefaciat. Quare haec potestas non potest opposita. Si qua enim potestas
opposita potest, illa et esse potest et non esse et facere et non facere, quae
vero non potest opposita, unam ƿ rem tantum potest, quae affirmationem tantum dat,
negationem vero repudiet. Si quis ergo ponat possibilitatem necessitati
consentire, non idcirco iam necesse est ipsam necessitatem in contingentiam
verti, cui contingenti scilicet possibilitas consentit. Non enim, inquit, omne
possibile utrumque potest, id est et posse esse et posse non esse, atque ideo
non omne possibile contingentiae consentit. Docet autem hoc his modis: IN HIS,
inquit, QUAE NON SECUNDUM RATIONEM POSSUNT, possibilitas quae esse dicitur non
valet opposita, ut ignem calefacere irrationale est. Nulla onim ratio est cur
ignis calefaciat: omnium namque quae naturaliter fiunt nulla ratio est. Ergo
haec quorum potestas irrationabilis est non possum opposita, ut ignis non
potest calefacere et non calefacere. Si enim utrumque possint, opposita possum.
Calefacere enim et non cale. Facere opposita sunt. Cum ergo irrationabiles
potestates et opposita agendi non habeant facultatem, illa quae secundum
rationem fiunt ad oppositorum aecum actuary poterunt retineri, ut quicquid ex
voluntate et ratione conceptum est ad utrumque valeat, medicinam mihi exercere
et possibile est et possibile non est vel rursus ambulare. Quod enim quisquis
animi ratione vel appetentia uult, hoc ex ratione venire dicitur. Et in his
omnibus illa potestas est quae ad utrumque valeat, id est et ad affirmationem
et ad negationem, ut sit scilicet et non sit. In his autem quae sunt ƿ
irrationabilia, licet in solis evenire possit, ut ea potestas quae dicitur non
etiam possit opposita, tamen non omnis irrationabilis potestas opposita non
potest, ut aqua et friget et humida est: ergo et frigescere potest facile et
humectari sed eadem permutata in calidam potest frigescendi non habere vim, cum
non possit humectandi amittere potestaten, dum aqua sit. Quocirca non omnis
potestas opposita valet sed valet quidem opposita potestas ea quae secundum
rationabiles motus valuit, illa vero potestas quae opposita non valet in solis
irrationabilibus invenitur, licet non in omnibus. Sunt enim irrationabiles
potestates quae utrumque possint, ut id quod dictum est de aquae frigore. Et
tota quidem sententiae vis talis est, nunc quis sermonum ordo sit explicetur.
MANIFESTUM, inquit, est QUONIAM NON OMNE POSSIBILE VEL ESSE VEL AMBULARE ET
OPPOSITA valET. Quod ita dictum esse manifestum est, non ut putaremus quoniam
omne quod ambulare potest vel quod esse potest non possit opposita, id est non
possit non esse: hoc enim videtur textus ostendere sed nemo ita intellegat
potiusque sic dictum videatur: manifestum est quoniam non omne possibile, ut
possibile frequenter solemus usurpare, cum dicimus possibile esse ambulare,
opposita valet. Neque enim quod omnis potestas affirmationi negationique
conveniat sed sunt quaedam quae unum tantum possint, ut supra iam diximus.
Atque hoc apertius intellegitur si ita dicamus: manifestum est autem quoniam
non ƿ omne possibile et opposita valet, quoniam scilicet possibile frequenter
et de esse et de ambulare praedicamus. Hoc ita cogitans facilius quis agnoscit,
quid ipsius textus verba denuntient, cum etiam adminiculari quis debeat
obscuris sensibus patientia atque consensu, quod ad sententiam potius dicentis
exspectet, etsi se sermonum ratio ita non habeat. Hoc ergo ita constituto
manifestum esse scilicet non omnes potestates opposita valere sed esse quasdam
IN QUIBUS NON SIT VERUM dicere quoniam opposita valent, [et] datur exemplum: in
his quidem primum quae irrationabiliter possunt, id est non secundum aliquam
rationem, quarum scilicet potestatum reddi ratio non potest, quod ipsarum
natura sit, ut quoniam ignis calfactibilis est, idcirco de eo ratio reddi non
potest: hoc namque illi naturaliter adest. Et haec quidem ignis potestas non
valet opposita, scilicet sit irrationalis, quae vero rationabiles sunt et
secundum rationabilem potestatem EAEDEM PLURIMORUM ETIAM CONTRARIORUM SUNT. Nam
quibus ratio dominatur, ad utraque opposita natura ipsorum apta est, ut eaedem
potestates sint plurimorum quae sunt contraria, ut si est mihi possibile
ambulare, quoniam hoc ex ratione et ex voluntate fit, sit possibile non
ambulare et est haec potestas non unius sed plurimorum eorumque contrariorum.
Licet enim affirmatio et negatio sit quodammodo ambulare et non ƿ ambulare, tamen
nunc ab Aristotele in contrarii vice disponitur. Et hoc quidem in omnibus
rationabilibus potestatibus planum est eas plurimorum esse contrariorum et
opposita valere, quae vero secundum rationem non sunt, licet sint quaedam quae
opposita valeant, non tamen omnia. Nam cum aqua frigendi habeat potestatem,
quod est irrationabile, est ei rursus alia potestas calefaciendi, cum ipsa sit
calefacta sed non in omnibus potestatibus irrationabilibus hoc inveniri potest.
Ignis enim (ut dictum est) unam calefaciendi tantum videtur habere potestatem.
Hoc est enim quod ait: IRRATIONABILES VERO NON OMNES, id est opposita valent
sed QUEMADMODUM DICTUM EST, IGNEM NON EST POSSIBILE CALEFACERE ET NON, daturque
in omnibus regula quae non sint possibilia contrariorum, ea scilicet quae
semper unam rem actu continent, ut ignis semper calet, sol semper movetur et
caetera huiusmodi, quod per hoc ait quod dixit: NEC QUAECUMQUE ALIA SEMPER
AGUNT. Aliqua vero possunt quaedam opposita etiam secundum irrationabiles
potestates, ut dictum est de aqua. Sed hoc idcirco dictum esse testatur, ut
cognosceremus nihil evenire contrariorum, si quis diceret possibilitatem
necessario consentire. Cum enim non omnis possibilitas contraria valeret, ea
scilicet necessitati consentit, quae contraria non valet sed unam rem semper
agit. Hoc est enim quod ait: SED HOC QUIDEM IDCIRCO DICTUM EST, QUONIAM NON
OMNIS POTESTAS OPPOSITORUM EST, NEC QUAECUMQUE SECUNDUM EANDEM SPECIEM
DICUNTUR. Quod ait: NEC QUAECUMQUE SECUNDUM EANDEM SPECIEM DICUNTUR tale est:
non modo, inquit, omne quod dicitur possibile contrariorum esse potest sed
etiam quae sub eadem specie sunt quaedam contraria non possunt, ut ea quae sunt
irrationabilium. Nam cum omnium irrationabilium in eo quod irrationabilia sunt
una sit species, tamen ne in his quidem inveniri potest, ut in omnibus eadem
sit contrariorum potestas, ut de igne quod supra iam dictum est. Nam cum eius
irrationabilis sit potestas, non tamen talis est ut ad contraria transferatur.
Recte igitur dictum est, quoniam nec quae sub eadem specie sunt poterunt omnia
contrariorum esse potentia. Nam cum ignis potestas cum aliis omnibus
potestatibus irrationabilibus sub eadem sit specie, quod irrationabilis est
potestas, tamen non valet opposita. Atque hoc quidem quod attemptare possit
totam quaestionem, non tamen validissime dissoluere praedixit: quo vero maxime
dirigat dubitationem ambiguitatemque constituat, ipse continuata oratione
adicit dicens: QUAEDAM VERO POTESTATES AEQUIVOCAE SUNT. POSSIBILE ENIM NON
SIMPLICITER DICITUR SED HOC QUIDEM QUONIAM VERUM EST UT IN ACTU, UT POSSIBILE
EST AMBULARE QUONIAM AMBULAT, ET OMNINO POSSIBILE EST ESSE QUONIAM IAM EST ACTU
QUOD DICITUR POSSIBILE, ILLUD VERO QUOD FORSITAN AGET, UT POSSIBILE EST
AMBULARE QUONIAM AMBULABIT. ET HAEC QUIDEM IN MOBILIBUS SOLIS EST POTESTAS,
ILLA VERO ET IN IMMOBILIBUS. IN ƿ UTRISQUE VERO VERUM EST DICERE NON
IMPOSSIBILE ESSE AMBULARE VEL ESSE, ET QUOD AMBULAT IAM ET AGIT ET AMBULABILE.
SIC IGITUR POSSIBILE NON EST VERUM DE NECESSARIO SIMPLICITER DICERE, ALTERUM
AUTEM VERUM EST. QUARE QUONIAM PARTEM UNIVERSALE SEQUITUR, ILLUD QUOD EX
NECESSITATE EST SEQUITUR POSSE ESSE SED NON OMNINO. Quid haec sententia
contineret, quam nunc Aristoteles proposuit, quinto quidem libro diligenter
expressimus et nunc eam breviter exsequimur. Expositionis enim causa
doetrinaeque hunc nobis secundum expositionis sumpsimus laborem, non augendi
prolixitate fastidii. Talis ergo est tota sententia: possibile quod frequenter
in rebus dicimus non simpliciter dicitur atque ideo quoniam possibile a potestate
traductum est, ipsa quoque potestas aequivoca est. Hoc hinc manifestum est,
quod quaedam possibilitates ad hoc dicuntur non quoniam aguntur sed quoniam ut
agantur nihil impedit, ut si de aliquo sano corpore omnibusque aliis quae
impedire poterant remotis sedente dicatur possibile esse eum ambulare, non
quoniam ambularet sed quoniam ut ambularet nihil omnino prohibet. Quaedam vero
potestates ita dicuntur quoniam iam actu sunt atque aguntur, ut si quis de
ambulante homine dicat possibile eum esse ambulare. Atque ideo illa
possibilitas quae non secundum actum aliquem dicitur sed secundum id quod
posset agere dicitur, eo quod agere non prohibetur, a potestate possibilitas ƿ
nominatur. Haec vero quae iam agit atque in actu est, actus ipse, possibilitas
appellatur. Duae ergo significationes sunt possibilitatis: una quae eam
possibilitatem designat quae est potestate, quae scilicet actu non sit, altera
quae eam possibilitatem significet quae iam actu sit. Haec autem possibilitas
quae iam actu est aut ex potestate ad actum transit aut semper in actu
naturaliter fuit, ut cum homo ex eo quod sedet ambulat, potest ambulare atque
ideo ex potestate in actum vertit, sol vero cum movetur, numquam ex potestate
in actum vertit (neque enim aliquando hunc motum non egit) neque ignis ut nunc
caleret, aliquando non caluit. Ergo ea rursus possibilitas quae secundum actum
aliquem dicitur duas intra se species continet: unam quae talem actum
possibilitatis designet, quem non esse non liceat, et haec dicitur necessaria
et numquam ex potestate in actum vertit sed in actu naturaliter mansit; alterum
vero quod liceat et non esse, quod scilicet ex potestate in actum migravit, et
hoc non necessarium, cum sit actu. Et haec talis potestas, quae ex potestate in
actum vertit, in solis mobilibus est, hoc est quae moveri possunt, haec autem
sunt corporalia. Incorporalia enim non moveri quibus rationibus adstruatur
paulo post dicemus. Illae vero quae semper in actu propria naturae qualitate
manserunt, et in mobilibus inveniuntur, ut igni calor qui semper actu et
numquam fuerit potestate, ƿ et in his quae sunt immobilia, haec autem sunt
incorporalia et divina. Quare potestas ea quae ex potestate in actum migravit
solorum est corruptibilium et corporalium, ea vero quae semper actu fuit
divinis corporalibusque communis est. Ut igitur tota ratio breviter accingatur,
ita dicendum est: possibilitas aequivoca est et multa significans. Est enim una
possibilitas quae ipsa quidem non sit in actu, esse tamen possit atque ideo de
ea possibilitas praedicetur, est autem alia quae iam est actu. Haec autem
potestas quae iam actu est non est aequivoca sed genus. Habet enim sub se
species eam potestatem quae actu quidem est sed ex potestate migraverit, aliam
vero quae actu est sed ex potestate non migravit. Et illa quidem quae ex
potestate non migraverit, ipsa dicitur necessaria, quae numquam relinquet
subiectum, illa vero quae ex potestate ad actum transiit sine ulla dubitatione
dicitur non necessaria, idcirco quod poterit relinquere aliquando subiectum.
Sed de his utrisque, scilicet quae vel in potestate vel in actu possibilitates
dicuntur, communis poterit esse praedicatio, si dicamus utrasque esse non
impossibiles. Nam et qui potest ambulare, cum non ambulet, et qui iam ambulat,
verum est de his dicere quoniam non est impossibile eos id agere quod possunt
agere vel agunt. Cum vero sub significatione possibilitatis duo sint: una
possibilitas quae actu non est, alia vero quae actu est, illa possibilitas quae
secundum potestatem dicitur necessario non accommodatur neque aliquando
necessitati poterit consentire. Restat igitur, ut sub ea possibilitate
necessitas ponatur quae actu est. Sed ea ƿ quoque habet unam speciem per quam
ex potestate in actum migrat, quae est non necessaria: quare ne in hac quidenu
potest poni necessitas. Restat igitur ut, quoniam id quod necesse est esse
nullus negat esse possibile, sub possibili est autem et ea quae potestate esse
dicitur sed necessitas non ponitur neque sub ea potestate quae actu est et
poterit subiectum relinquere, ponatur sub eo actu qui subiectum relinquere non
potest, ut sit necessitas possibilitas quae sit actu et subiectum numquam
relinquat, eo quod ad actum ex potestate non venerit. Species igitur quaedam
erit necessitas possibilitatis, siquidem illic ponitur, ubi est ea possibilitas
quae actu semper est. Quod quoniam speciem sequitur genus et ubi est species
genus deesse non potest, sequitur speciem suam, id est necessitatem, genus
proprium, id est possibilitas sed non omne. Ea vero possibilitas necessitatem
non sequitur, quae potestate tantum est, non etiam actu, neque ea quae cum sit
actu relinquere subiectum potest sed ea tantum quae cum actu sit numquam
poterit a subiecto discedere. Sequitur ergo possibilitas necessitatem nihilque
evenit impossibile sed ea, ut dictum est, quae in actu sit et numquam in
subiecto natura esse desistat. Totus quidem sensus huiusmodi est, ratio vero
verborum ita constabit: QUAEDAM VERO, inquit, POTESTATES AEQUIVOCAE SUNT. Hoc
idcirco dictum est, quoniam non omnis potestas aequivoca est. Est enim potestas
quae ut genus sit, ea scilicet quae secundum actum praedicatur. Quemadmodum
autem quaedam potestates aequivocae sint exsequitur dicens: POSSIBILE ENIM NON
SIMPLICITER ƿ DICITUR, ET HOC PARTITUR: SED HOC QUIDEM QUONIAM VERUM EST UT IN
ACTU, UT POSSIBILE EST AMBULARE, QUONIAM AMBULAT, ET OMNINO POSSIBILE EST ESSE,
QUONIAM IAM EST ACTU QUOD DICITUR POSSIBILE. Hoc planius nihil poterit
demonstrari quin illud possibile dicat, quod iam agitur. Quod si quis possibile
esse neget, hoc agi et fieri atque esse dicit quod impossibile est sed hoc
omnem modum irrationabilitatis excedit. Aliam vero partem significationis
possibilitatis hanc dicit: ILLUD VERO QUOD FORSITAN AGET, et dat huius
exemplum, UT POSSIBILE EST AMBULARE, QUONIAM AMBULABIT. Non ergo quod iam agit
sed QUOD FORSITAN AGET, id est quod ut agat fortasse nihil prohibet. ET HAEC
QUIDEM, inquit, IN MOBILIBUS SOLIS EST POTESTAS, haec scilicet possibilitas
quae potestate dicitur non secundum actum. Mobilia vero, ut dictum est, sola
corpora dicit. ILLA VERO, id est quae actu sunt, ET IN IMMOBILIBUS, id est
divinis. Atque ideo addidit haec cum dicit et IN IMMOBILIBUS, ut non suspicemur
in solis esse divinis actus possibilitatem sed etiam in mortalibus atque
corporeis. IN UTRISQUE VERO VERUM EST DICERE NON IMPOSSIBILE ESSE AMBULARE VEL
ESSE, ET QUOD AMBULAT IAM ET QUOD AGIT ET AMBULABILE. In utrisque, inquit,
significationibus una praedicatio poterit convenire, ut dicamus non esse
impossibile ƿ vel ambulare quod iam ambulat vel ambulare quod potest ambulare
et non ambulat, quod per hoc ait quod dixit AMBULABILE. Ambulabile enim est
quod non quidem ambulet, possit tamen ambulare. His addit: SIC IGITUR POSSIBILE
NON EST VERUM DE NECESSARIO SIMPLICITER DICERE, id est sic possibile, quemadmodum
aequivoce possibilitas praedicatur, non est verum de necessario simpliciter et
universaliter atque omnino praedicare, hoc est non omne possibile necessario
consentit. ALTERUM AUTEM id est possibile VERUM EST, hoc est de necessario
praedicare, illud scilicet quod secundum actum dicitur immutabilem. QUARE
QUONIAM PARTEM suam, id est speciem, id quod est UNIVERSALE, id est genus,
SEQUITUR, ILLUD QUOD EX NECESSITATE EST, quod scilicet species est
possibilitatis, SEQUITUR POSSE ESSE, id est possibilitas SED NON, inquit,
OMNINO. Nam illa possibilitas, quae in actu praedicatur et relinquere subiectum
potest, non sequitur necessitatem sed ea tantum, quae cum in actu sit neque ex
potestate in actum vertit neque poterit subiectum relinquere. Atque haec quidem
quae Aristoteles dixit huiusmodi sunt, quae vero nos distulimus, ut doceremus
immobilia esse divina, mobilia vero sola corpora vocari brevissime
demonstrandum est. Sex motus species esse manifestum est, sicut in
praedicamentorum libro Aristoteles digessit, quamquam hoc in physicis
permutaverit. Sed nunc ita ponamus tamquam si omnino sex sint. Si secundum
nullam motus speciem moveri divina atque incorporalia ratio declaravit, ordine
conuincitur non moveri divina. Ergo neque generantur neque corrumpuntur neque
crescunt neque minuuntur neque de loco in locum transeunt, quippe quae
plenitudine naturae suae ubique tota sunt nec de deo aliquid intellegi fas est,
nec rursus aliqrubus passionibus permutantur. Quod si secundum nullum horum
motuum divinarum rerum permutabilis est natura, manifestum est ea omnino non
esse mobilia atque sex motus hos solis corporibus evenire. Atque hoc quidem de
plurimis quae de ea re possunt dici rationibus atque argumentis limasse
sufficiat. Nunc quoniam Aristoteles consentire necessario possibilitatem non
omnem docuit et quae ei conveniret expressit, rursus de ipsorum consequentia et
quid primo, quid posterius poni debeat, memoriter subicit dicens: ET EST QUIDEM
FORTASSE PRINCIPIUM QUOD NECESSARIUM EST ET QUOD NON NECESSARIUM OMNIUM VEL
ESSE VEL NON ESSE, ET ALIA UT HORUM CONSEQUENTIA CONSIDERARE OPORTET.
MANIFESTUM EST AUTEM EX HIS QUAE DICTA SUNT, QUONIAM QUOD EX NECESSITATE EST
SECUNDUM ACTUM EST, QUARE SI PRIORA SEMPITERNA, ET QUAE ACTU SUNT POTESTATE
PRIORA SUNT. ET HAEC QUIDEM SINE POTESTATE ACTU SUNT, UT PRIMAE SUBSTANTIAE, ƿ
ALIA VERO CUM POTESTATE, QUAE NATURA PRIORA SUNT, TEMPORE VERO POSTERIORA, ALIA
VERO NUMQUAM SUNT ACTU SED POTESTATE SOLUM Postquam de possibilis et
necessarii consequentia quid videretur exposuit, haec ad emendationem
quodammodo superioris ordinis apponit, ut quoniam superius a possibili inchoans
caeteras omnes propositiones ad possibile et contingens et ad eorum consensum
reduxit, nunc hoc rationabiliter mutet, ut non potius a possibilitate
inchoandum sit sed a necessitate. Nam si quis animadvertat diligentius
superiorem descriptionem, primo positum est possibile et contingens et ad eadem
cunctorum consensus relatus est. Nunc autem hoc permutatum videtur. Dicit enim
fortasse hoc esse rectius, ut magis propositionum consequentia a necessariis
inchoetur. Est autem totus sensus huiusmodi: quoniam, inquit, necessaria
sempiterna sunt, quae autem sempiterna sunt omnium aliorum quae sempiterna non
sunt principium sunt, necesse est ut id quod necessarium est caeteris omnibus
prius esse videatur. Ergo consequentiae quoque eodem modo faciendae sunt, ut
primo quidem necessitas, post vero possibilitas et caetera proponantur, sintque
consequentiae hoc modo: Necesse esse Non necesse esse Non possibile esse non
esse Possibile esse non esse Necesse esse non esse Non necesse esse non esse
Non possibile esse Possibile esse ƿ Videsne igitur ut primo quidem
necesse esse et non necesse esse propositum sit, secundo vero loco ad
necessitatis caetera consensum consequentiamque relata sint? Hoc est ergo quod
dixit fortasse principium quoddam esse omnium vel esse vel non esse id quod
esset necessarium, ut a necessario speculandarum propositionum principium
sumeretur, quod esse aliarum propositionum vel non esse secundum consequentiam consensum
constitueret. Et quoniam prius positum est necesse esse, huic consentit ea quae
dicit non possibile esse non esse. Istius ergo propositionis quae dicit non
esse possibile ut non sit, quae scilicet non esse denuntiat (tollit enim
possibile quod modus est), principium est necessitas, cui sine ulla dubitatione
consentit. Et rursus quoniam ei quae dicit non necesse esse consentit ea quae
dicit possibile est non esse, huius propositionis, quae aliquid esse
constituit, id est possibile, principium est ea propositio quae dicit non
necesse est. Ergo sive affirmative necessitas proponatur sive negative, vide
principium quoddam esse caeterorum et caetera velut his, id est necessarlis,
consentientia iudicari oportere. Et hoc est quod ait: ET ALIA QUEMADMODUM ISTA
CONSEQUENTIA CONSIDERARE OPORTET. Cur autem istud eveniat, consequenter
ostendit dicens: quoniam ea quae necessaria sunt actu ƿ sunt, ut frequenter
supra monstratum est, ea vero quae necessaria sunt sempiterna sunt, quae vero
sempiterna sunt priora sunt his quorum sunt huiusmodi potestates quae in actu
nondum sint, manifestum est quoniam et quae actu sunt et potestate ad actum non
veniunt priora sunt. Sed de eo actu loquimur, qui ex potestate ad actum non
venit sed semper actu propriae naturae constitutione permansit, ut cum ignis
calet vel sol movetur et caetera huiusmodi ita sunt, ut actum numquam
reliquerint neque ab his actus afuerit aliquando neque ex potestate ad hunc
venerint actum. Quoniam ergo huiusmodi fuerunt ut semper essent, quae autem semper
sunt, ea omnibus sunt priora, erunt etiam potestate secundum propriam naturam
priora. Sed quae priora semper sempiterna sunt et rursus eadem necessaria, actu
sunt et necesse est, ut ea quae actu sunt his quae sunt potestate priora sint. Post
haec fit ab Aristotele divisio rerum hoc modo: rerum aliae sunt actu semper,
qui ex potestate non venerit, et istae sunt quarum nullae sunt potestates sed
semper in actu sunt. Aliae vero quae in actum ex potestate migraverint, quarum
quidem substantia et actus secundum tempus posterior est potestate, natura vero
prior. In omnibus enim illud quod est actu prius est et nobilius quam id quod
potestate est. Illud enim quod potestate est adhuc ad actum festinat atque ideo
perfectio quidem est actus, ƿ potestas vero adhuc quiddam est imperfectum, quod
tunc perficitur cum ad actum aliquando peruenerit. Quod autem perfectum est eo
quod est imperfectum generosius et prius esse manifestum est. Nam si res quae
ad actum suum ex potestate venerunt, prius fuerunt potestate, post vero actu,
ergo actus earum rerum posterior est potestate, si ad tempus referamus, prior
vero eadem potestate, si ad naturam. Et hoc est quod ait: alias res esse, quae
cum possibilitate sunt et actu sunt sed actum potestate tempore quidem
posteriorem habeant, natura vero priorem, quasdam autem res esse in quibus sola
potestas sit, numquam actus, ut numerus infinitus. Crescere enim potest in
infinita numerus, quicumque vero numerus dictus sit vel centum vel mille vel
decem milia et caeteri finitos; esse necesse est. Ergo actu numerus numquam est
infinitus, quoniam vero potest in infinita concrescere, idcirco solum potestate
est infinitus. Eodem quoque modo et tempus. Quantumcumque enim tempus dixeris
finitum est sed quoniam tempus potest in infinita concrescere, idcirco dicimus
tempus esse infinitum, quod potestate sit infinitum, non actu. Nihil enim actu
esse poterit infinitum. Quod autem supra dixit quae semper actu essent primas
esse substantias, non ita putandum est primas eum substantias dicere
quemadmodum in categoriis, ubi primas substantias indinduas dicit. Hic autem
primas substantias quae semper ƿ actu sunt idcirco nominat quia, ut dictum est,
quae semper actu sunt principalia caeterarum rerum sunt atque ideo primas eas
substantias esse necesse est. UTRUM AUTEM CONTRARIA EST AFFIRMATIO NEGATIONI ET
ORATIO ORATIONI QUAE DICIT QUONIAM OMNIS HOMO IUSTUS EST EI QUAE EST NULLUS
HOMO IUSTUS EST AN OMNIS HOMO IUSTUS EST EI QUAE EST OMNIS HOMO INIUSTUS EST?
CALLIAS IUSTUS EST, CALLIAS IUSTUS NON EST, CALLIAS INIUSTUS EST: QUAE HARUM
CONTRARIA EST? Post propositionum consequentias pertractatas easque subtili
inquisitione dispositas illud exoritur inquirendum, quod magnam in se
utilitatem ita praefert, ut quanta in eo vis utilitatis sit, prima quoque
fronte legentium mentibus ingeratur. Nam cum sit manifestum, quoniam
affirmationem opposita negatio semper oppugnat maximeque perimet universalem
affirmationem universalis negatio quoniamque non ignoratur, quod affirmatio
quae contrarium affirmat ipsa quoque contrarii perimat propositionem, quaeritur
quae magis perimat magisque oppugnet affirmativam, utrumne ea quae universalis
negatio est an ea quae contrarii vel privationis affirmatio. Sit enim positum
hanc esse affirmationem quae proponit OMNIS HOMO IUSTUS EST, hanc ergo duae
perimunt propositiones, et universalis scilicet negatio quae dicit quoniam
NULLUS HOMO IUSTUS EST et ea quae privationem ƿ iustitiae praedicat affirmando,
ea scilicet quae dicit OMNIS HOMO INIUSTUS EST. Affirmatio igitur quae
proponit: Omnis homo iustus est perimitur et a negatione propria
universali quae dicit: Nullus homo iustus est et ab affirmatione
privatoria quae proponit: Omnis homo iniustus est Cum igitur ab utrisque
perimatur, quod autem perimitur ei quod [eam] perimit videtur esse contrarium
quoniamque a duobus, ut dictum est, perimitur et duae unius contrariae esse non
possunt, quae duarum propositionum quas supra memoravimus, id est negationis
universalis et privatoriae affirmativae, contraria sit universali affirmationi
superius comprehensae? In qua re quam sit utilis quaestio nullus ignorat, qui
cogitat, quia nisi hoc ab Aristotele quaesitum enodatumque esset, magnam fore
dubitationem, an illud reciperetur, ut duo unius possent esse contraria, quod
manifesto fieri non potest. Nam cum duo unam rem perimant, quis esset qui
dubitaret aut unam rem duabus opponi aut duabus unam rem perimentibus quaeri
oportere, quae magis earum videretur contraria? Contrarias autem nunc dicimus
non secundum eum modum, quem Aristoteles in praedicamentis explicuit sed tantum
ad id quod res rem vel propositio perimit propositionem, ut quasi hoc modo ƿ
quaeratur: affirmatio universalis secundum quam magis perimitur, utrumne
secundum eam quae universalis est negatio an secundum eam quae vel prirationem
praedicat vel quodlibet aliud quod ex ipsa oppositione vim contrarii
repraesentet? Unde etiam illud latere non oportet, nulli esse dubium inter
universalem affirmationem privatoriam et universalem negationem quae esset
opposita contrarie. Supra enim iam dictum est affirmationi universali
negationem universalem esse contrariam sed hic, ut dictum est, non hoc dicitur
sed illud potius quae magis perimat rem. Nam quae magis perimit ea propemodum
magis videbitur esse contraria. Atque ideo non solum de universalibus proposuit
sed ne suspicaretur quis quod illam contrarietatem diceret quam vel in
praedicamentis locutus est vel rursus supra cum de universali affirmatione et
negatione loqueretur, de particularibus adiecit, quibus non erat contrariae
oppositionis affirmatio atque negatio. Nam si recte superius comprehensa
meminimus, affirmatio universalis et negatio universalis contrariae esse
dicebantur. Nec solum hoc sed etiam secundum iustum et iniustum constituit
quaestionem, quod habitus et privatio potius est quam ulla contrarietas. Quare,
ut diximus, intellegendum est esse nunc in quaestione, quae propositio quam
propositionem proxime efficaciusque destruat ac perimat. Huius inquirendae rei
via exsistet hoc modo: NAM SI EA QUAE SUNT IN VOCE SEQUUNTUR EA ƿ QUAE SUNT IN
ANIMA, ILLIC AUTEM CONTRARIA EST OPINIO CONTRARII, UT OMNIS HOMO IUSTUS EI QUAE
EST OMNIS HOMO INIUSTUS, ETIAM IN HIS QUAE SUNT IN VOCE AFFIRMATIONIBUS NECESSE
EST SIMILITER SESE HABERE. QUOD SI NEQUE ILLIC CONTRARII OPINATIO CONTRARIA
EST, NEC AFFIRMATIO AFFIRMATIONI ERIT CONTRARIA SED EA QUAE DICTA EST NEGATIO.
QUARE CONSIDERANDUM EST, QUAE OPINATIO VERA FALSAE OPINIONI CONTRARIA EST,
UTRUM NEGATIONIS AN CERTE EA QUAE CONTRARIUM ESSE OPINATUR. DICO AUTEM HOC
MODO. EST QUAEDAM OPINATIO VERA BONI QUONIAM BONUM EST, ALIA VERO QUONIAM NON
BONUM FALSA, ALIA VERO QUONIAM MALUM. QUAENAM ERGO HARUM CONTRARIA EST VERAE?
ET SI EST UNA, SECUNDUM QUAM CONTRARIA? Haec investigatio, quae magis sit
universali affirmationi contraria, utrumne privatoria universalis affirmatio an
universalis negatio, hinc sumitur quod omnis fere proprietas, quam in vocibus
venire necesse est, ex opinionibus venit quas voces ipsae significant. Quod
igitur quaerendum in vocibus est, hoc prius est in opinionibus perspiciendum.
Neque enim fieri potest ut, cum vocum significatio ex opinionibus veniat, quas
scilicet voces ipsae significant, non prius proprietates vocum in opinionibus
reperiantur. Requirendum igitur ƿ est quemadmodum se ista in opinionibus posita
habeant, ut quod in his fuerit repertum ad voces rationabiliter transferatur. Quaeratur
igitur prius in opinionibus hoc modo: si opinio privatoriae universalis
affirmationis magis est contraria opinioni simplicis universalis affirmationis
quam opinio universalis negationis, manifestum quoniam privatoria universalis
affirmatio magis perimit universalem simplicem affirmationem quam universalis
negatio. Quod si illud magis ratio reppererit, quod opinio negationis
universalis opinionem affirmationis universalis magis perimat potius quam
opinio privatoriae affirmationis opinionem universalis affirmationis, constat
quod universalis negatio magis contraria est universali affirmationi potius
quam privatoria affirmatio. Hoc autem ut inveniatur, ita faciendum est: ponatur
opinio quaedam vera, contra eam duae falsae, quarum una affirmatio sit
privatoria, altera universalis negatio. De duabus igitur falsis quam
mendaciorem ratio invenerit, eam dicimus verae opinioni magis esse contrariam.
Sint igitur tres opiniones, una vera, duae falsae, et sit quidem vera haec quae
id quod bonum est bonum esse arbitratur, ea scilicet quam dicit Aristoteles
opinionem esse BONI QUONIAM BONUM EST; sit autem ex falsis una quae id quod
bonum est non bonum esse arbitratur, quam Aristoteles dicit falsam opinionem ƿ
boni quoniam NON BONUM EST; reliqua quae id quod bonum est malum esse
arbitratur ea est quae ab Aristotele dicta est opinio boni quoniam malum est. Ex
his igitur tribus, una vera, duabus falsis, quaerendum est quae magis sit
contraria verae. Sed quia contingit saepe et negationem et privationem unum
significare, in his praesertim contrariis in quibus nulla medietas invenitur,
addit: ET SI EST UNA, SECUNDUM QUAM CONTRARIA? Hoc autem huiusmodi est: in his
contrariis in quibus nulla medietas est idem negatio valet quod etiam privatio,
in his vero in quibus est quaedam medietas affirmatio privatoria et negatio non
eiusdem significationis sunt. Age enim sint huiusmodi contraria quae sint
immediata genitum esse et ingenitum esse. In contrariis igitur immediatis idem
privatoria affirmatio quod negatio valet, in his autem quae medietatem habent
non idem. Neque enim aequum est dicere quemlibet illum esse malum et rursus non
esse bonum. nam cum bonum negatur, potest aliquid medium audientis animus
suspicari; cum vero malum ponitur, tota audientis suspicio in contrarium
reiecta est, atque ideo non idem significant. Sed quia saepe (ut dictum est)
privatio vel contrarietas negationi consentit, quotiens tales quaedam
propositiones reperiuntur, in quibus nihil negatione diserepet privatoria affirmatio,
quaerendum est, ut Aristoteli videtur, secundum quam potius prolationem ƿ vel
opinionem verae affirmationi vel opinioni contraria propositio vel opinio fiat.
Quamquam enim interdum idem eignificent, alio tamen modo ipsis propositionibus
utuntur. Nam qui negationem ponit id quod est dicit non esse, qui vero
privationem id quod non est dicit esse. Cum igitur diversum initium et diversa
intentio quodammodo sit propositionum sub eadem significatione, et quae earum
magis verae propositioni contraria sit et secundum quem motum animi magis vera
propositio perimatur quaerendum est. Hoc est enim quod ait: ET SI EST UNA,
SECUNDUM QUAM CONTRARIA? Non enim dicit quoniam omnino negatio et privatio idem
sunt sed in his in quibus idem sunt, hoc est in immediatis contrariis, et
quando idem significant, quoniam non secundum unum motum animi unam
significationem dicunt, qui contrarium vel privationem ponunt et qui
negationem, secundum quam contraria magis est propositio, utrumne secundum eam
quae privationem ponit an secundum eam quae negationem? Post hoc quemadmodum
sit contrarietatis natura designat. NAM ARBITRARI CONTRARIAS OPINIONES DEFINIRI
IN EO, QUOD CONTRARIORUM SUNT, FALAUM EST. BONI ENIM QUONIAM BONUM EST ET MALI
QUONIAM MALUM EADEM FORTASSE ET VERA, SIVE PLURES SIVE UNA SIT. SUNT AUTEM ISTA
CONTRARIA SED NON EO QUOD CONTRARIORUM SINT CONTRARIAE SUNT SED MAGIS EO QUOD
CONTRARIE. Sensus quidem breviter expeditus sed summa rationis veritate
contextus est. Cum enim de contrariis disputat, quemadmodum contrariae
opiniones esse pos sint prima fronte disponit. Arbitratur enim quidam
contrarias esso opiniones, quae de contrariis aliquid arbitrarentur sed hoc
falsum esse conuincitur. Neque enim si bonum et malum contrarium est et aliqui
de bono et malo opinetur, mox necesae est ut contrarietas subsequatur. Age enim
quilibet de bono opinetur quoniam bonum est et rursus de malo opinetur quoniam
malum est. Cum igitur idem de bono et de malo opinetur, illud quoniam bonum,
illud quoniam malum, tamen contrariae opiniones non sunt. Neque enim contrarium
est opinari id quod bonum est bonum esse et id quod malum est malum esse.
Utraeque enim verae sunt, opinionum autem contrarietas in falsitate
cognascitur. Quo autem modo huiusmodi opiniones contrariae esse possunt, quae
de eadem quodammodo affectione animi proficiscuntur, id est opiniones
cognoscentes quod verum est? Non igitur si quis contrariorum aliquam opinionem
habeat et quicquam de contrariis arbitretur, statim necesse est subsequi in
opinionibus contrarietatem. Ergo non est contrarietas opinionum in ea
arbitratione, quae contrariorum est vel quae de contrariis habetur sed potius
contrarietas in opinionibus tunc fit, quotiens de una eademque re contrarie
quisquam opinatur. Ut ƿ quaelibet res sit proposita bona: de ea si quis
contrario modo opinetur, quoniam bonum est, de eadem rursus quoniam malum est,
opinio quae id quod est bonum bonum esse putat vera est, altera vero quae id
quod est bonum malum esse arbitratur falsa est, vera autem et falsa contrariae
sunt. Recte igitur has opiniones quas veritas falsitasque disiungit contrarias
esse dicimus et sunt non contrariorum sed de una eademque re per contrarietatem
ductae. Recte igitur dictum est non oportere definire contrarias opiniones in
eo quod contrariorum sint sed potius in eo quod de eadem re contrarie
suspicentur. Ordo vero sermonum talis est: NAM ARBITRARI, inquit, CONTRARIAS
OPINIONES DEFINIRI IN EO, QUOD CONTRARIORUM SINT, id est in eo quod quaedam de
contrariis opinentur, FALSUM EST. Quomodo autem falsum sit ipse declarat. BONI
ENIM QUONIAM BONUM EST ET MALI QUONIAM MALUM est EADEM FORTASSE est, id est non
sibi sunt contrariae opiniones sed utraeque idem sunt. Quemadmodum autem idem
sint ipse subiunxit dicens ET VERA. Idcirco enim idem sunt, quia verae sunt,
contrarietas autem in veritate, ut dictum est, et falsitate est posita. Qua in
re si consentiunt, idem in veritate et falsitate esse videbuntur. Nec hoc
numerositas impediet. SIVE ENIM PLURES SIVE UNA SIT, in eo quod verae sunt idem
sunt. SUNT AUTEM, inquit, ISTA CONTRARIA, id est quae in opinionibus versantur.
SED NON EO QUOD VEL CONTRARIORUM SUNT vel do contrariis arbitrantur, contrariae
opiniones inveniuntur sed ipsarum contrarietas inde nascitur, quod de una re
contrario modo opinantur. Hoc est qund ait: sed magis eo quod contrarie. Hic
enim contrarie adverbii loco positum est, tamquam si diceret: sed magis ea re
contrariae sunt, quod contrarie opinantur, et subintellegimus de una scilicet
re. Si enim non de una re contrarie opinentur sed de pluribus, poterunt non
esse contrariae. Quod facile cauteque perspiciens unusquisque reperiet. SI ERGO
EST BONI QUONIAM EST BONUM OPINATIO, EST AUTEM QUONIAM NON BONUM, EST VERO
QUONIAM ALIQUID ALIUD QUOD NON EST NEQUE POTEST ESSE, ALIARUM QUIDEM NULLA
PONENDA EST, NEQUE QUAECUMQUE ESSE QUOD NON EST OPINANTUR NEQUE QUAECUMQUE NON
ESSE QUOD EST (INFINITAE ENIM UTRAEQUE SUNT, ET QUAECUMQUE ESSE OPINANTUR QUOD
NON EST ET QUAECUMQUE NON ESSE QUOD EST) SED IN QUIBUS EST FALLACIA. HAE AUTEM
EX QUIBUS SUNT GENERATIONES. EX OPPOSITIS VERO GENERATIONES, QUARE ETIAM
FALLACIA. Validam quidem sententiam brevissimis sermonibus clausit, cuius, ut
breviter dicendum sit, haec vis est: qui de contrarietate propositionum nosse
quaerebat, debebat primo quae propositionum non esset infinita constituere
atque ad eam vim contrarietatis aptare. In omnibus enim contrariis unum uni
contrarium est. Si autem sit quaedam in propositionibus infinitas, illa. Tota
infinitas propositionum uni propositioni contraria esse non poterit. Hoc
sumendo totum textum argumentationis ingreditur aitque non solum exspectari
oportere in propositionibus quod falsa verae sit contraria sed quod inter omnes
falsas illa falsa sit verae contraria, quae una est et non infinita. Possum
esse infinitae propositiones et falsse, potest una finita eadem quoque falsa,
quae verae contraria esse rationabiliter ponenda est. Volens ergo constare,
quoniam negatio potius contraria sit affirmationi quam ea affirmatio quae
contrarium ponit, hoc dicit: potest, inquit, esse opinatio quaedam quae id quod
est de unaquaque re esse opinetur. Est etiam alia quae id quod non est rem
ullam esse arbitretur. Est alia quae id quod secum habet res ulla proposita non
eam habere putet. Est rursus alia quae id quod est res ipsa non eam id esse
arbitretur. Ut autem hoc per uagatum luceat exemplum, sumpsit propositum de quo
opinaretur aliquis id quod est bonum. Si quis igitur hoc bonum bonum esse
opinetur, vere opinabitur. Rursus si quis hoc esse bonum quod non est bonum
putet, falsa opinabitur: ut si quis arbitretur quoniam bonum laedit, quoniam
inutile est, quoniam bonum iniustum est, is ea de bono opinabitur quae non sunt
et hoc falsum est Rursus qui id quod in se habet bonum non habere arbitratur,
is opinabitur hoc modo: bonum non esse utile, bonum non esse iustum, bonum non
esse expetendum, et is quoque fallitur. Quod si quis sit qui hoc ipsum quod est
bonum, non esse bonum arbitretur, ut non putet bonum neque malum esse, id est
quod non est, neque expetendum esse, id est quod in sese habet sed id quod est
ipsum bonum non esse, ita arbitratur bonum non esse bonum. Caeterae igitur
omnes opiniones infinitae sunt. Possumus enim permulta colligere falsa quae cum
non sint de unaquaque re ea tamen esse dicamus, ut in eo ipso bono possum
dicere, quia malum est, possum quia turpe, quia iniustum, quia vitabile, quia
periculosum, et caetera quaecumque in bono nullus inveniet et haeo sunt
infinita. Rursus possum dicere ea quae habet bonum non esse in bono, ut si
dicam bonum non esse utile, bonum non esse expetendum, bonum non esse quod
auget atque haec quidem rursus infinita sunt. Sed quando id quod est aliqua res
aufert opinio, hoc facere nisi semel non potest. Neque enim aliqua per id
effici possum, si quod bonum est non esse bonum arbitratur. Ergo caeterae
quaecumque aut id ƿ quod non est bonum esse arbitrantur aut id quod habet in
sese bonum non esse arbitrantur falsae sunt sed in infinitum. Bonum autem ita
nunc usurpat, tamquam si dicat bonitas. Si quis autem ipsam bonitatem non esse
bonum arbitretur, is et falsus est et definito modo falsus est. Sed in falsis
quae definita sunt et una numero, ea magis et proxime veris videntur esse
contraria. Una enim res semper uni rei est contraria. Quocirca recte haec magis
contraria est quae negat id quod est potius quam ea quae negat vel id quod in
sese habet vel affirmat quod in se non habet. Hoc autem ut ostenderet non recto
sermone usus est sed ad quiddam aliud orationem detorsit, quae res confusionem
non minimam fecit. Nam cum dixisset non debere nos illas potius ponere
contrarias verae opinioni quae infinitae sunt, subiunxit illud quod ait: SED IN
QUIBUS EST FALLACIA. Haec autem est ex his ex quibus sunt et generationes. Hoc
autem talem sententiam claudit: inquit opiniones veris opinionibus opponendum
esse contrarias in quibus principium est fallaciae. Fallaciae autem ex his
nascuntur ex quibus etiam et generationes, generationes autem in oppositis
inveniuntur. Hoc autem tale est: omnis generatio ex permutatione eius quod fuit
surgit. Nisi enim id quod fuit prius esse desierit, non potest esse generatio.
Omne enim quod gignitur in aliam quodammodo formam substantiae permutatur. Ergo
cum non fuerit id quod fuit tunc gignitur et est quiddam aliud quam fuit et qui
fallitur id quod est quaelibet ƿ res non esse arbitratur. Nam qui quod bonum
est malum esse putat fallitur sed fieri aliter non potest ut sit malum, nisi
non sit bonum et in caeteris eodem modo. Fallacia igitur est et principium
fallaciae est, quod quis id quod est aliqua res non eam esse arbitratur. Haec
autem fallacia ex his est ex quibus sunt generationes. Omnis enim, ut dixi,
generatio ex detrimento surget, ut quod fit dulce non fit ex albo sed ex non
dulci, et rursus quod fit album non fit ex duro sed ex non albo, et caeterae
generationes es negationibus potius proficiscuntur et est prima inde fallacia.
Quod si ubi prima fallacia [ex quibus sunt generationes], ibi integerrima
falsitas est et proxima verae opinioni, haec autem in oppositis reperiuntur,
hoc est in affirmationibus et negationibus, dubium non est quin negationis
opinatio magis contraria sit ea opinione quae contrarium aliquid in
arbitratione confirmat. Et sensus quidem huiusmodi est, verba autem sese sic
habent: SI ERGO EST, inquit, BONI QUONIAM EST BONUM OPINATIO, quae scilicet vera
est, EST AUTEM QUONIAM NON BONUM EST, quae falsa est ac definita, EST VERO
QUONIAM ALIQUID ALIUD EST QUOD NON EST NEQUE POTEST ESSE, id est ea quae id
esse adscribit quod non est, ALIARUM ƿ QUIDEM omnium NULLA PONENDA EST, dicit,
NEQUE QUAECUMQUE ESSE QUOD NON EST OPINATUR, id est quae id quod non est res
proposita esse eam putat, NEQUE QUAECUMQUE NON ESSE QUOD EST, id est neque ea
quae id quod habet res proposita in opinionibus negat. Cur autem istae non
ponantur contrariae docet hoc modo: INFINITAE ENIM, inquit, UTRAEQUE SUNT, ET
QUAE ESSE OPINANTUR QUOD NON EST, ET QUAE NON ESSE QUOD EST. Sed quae magis
ponenda est? IN QUIBUS EST, inquit, FALLACIA, id est in quibus principium
fallaciae. Principium autem fallaciae unde ducitur? Ex his ducitur, EX QUIBUS SUNT
ET GENERATIONES. Unde autem sunt generationes? EX OPPOSITIS. Omnis enim, ut
dictum est, generatio ex eo quoniam non est id quod fuit, quod scilicet ad
negationem vergit. Quare, inquit, etiam fallacia et principium fallaciae in
oppositis invenitur, ubi etiam generahones, ex quibus est ipsa fallacia. SI
ERGO QUOD BONUM EST ET BONUM ET NON MALUM EST, ET HOC QUIDEM SECUNDUM SE, ILLUD
VERO SECUNDUM ACCIDENS (ACCIDIT ENIM EI MALO NON ESSE), MAGIS AUTEM IN
UNOQUOQUE EST VERA QUAE SECUNDUM SE EST, ETIAM FALSA, SIQUIDEM ET VERA. ERGO EA
QUAE EST QUONIAM NON EST ƿ BONUM QUOD BONUM EST EIUS QUOD SECUNDUM SE EST FALSA
EST, ILLA VERO QUAE EST QUONIAM MALUM EIUS QUOD EST SECUNDUM ACCIDENS. QUARE
MAGIS ERIT FALSA DE BONO EA QUAE EST NEGATIONIS OPINIO QUAM EA QUAE EST CONTRARII.
Licet haec omnia in primae editionis secundo commentario diligentissime
explicuerimus, ne tamen curta expositio huius libri esse videatur, hic quoque
eadem repetentes explicabimus. Est namque ingressus huius argumentationis
huiusmodi: si, inquit, posita vera propositione plures sint quae eam perimunt
falsae, illa inter eas verae propositioni magis erit contraria, quaecumque
magis est falsa. Quaerendum igitur est quae inter plures falsas propositiones
magis falsa sit, ut ea verae propositioni magis videatur esse contraria. Hoc
autem per veritatem dicendum est. Nam cum vere et per ipsam rem aliquid dici
possit et per accidens, illud tamen maxime veritatis naturam tenet, quod
secundum rem ipsam dicitur potius quam quod secundum aecidens venit. Ut si quis
de bono opinetur, quoniam bonum est, hic secundum ipsam rem veram opinionom
habet, sin vero aliquis arbitretur, quoniam bonum utile est, verum quidem
opinabitur sed ista veritas de bono per accidens fit boni. Accidit ƿ enim bono
ut utile quoque sit. Quare illa quae bonum bonum esse arbitratur per se vera
est, id est secundum ipsam rem vera est, illa vero quae id quod bonum est utile
esse opinatur per accidens boni vera est. Quare propinquior naturae bonitatis
est ea quae id quod bonum est bonum esse arbitratur quam ea quae id quod bonum
est utile. Quod si ita est, verior illa est quae secundum ipsam rem vera est
potius quam ea quae secundum accidens videtur. His igitur ita constitutis et de
falsitate idem dicendum. Falsa enim propositio quae illi verae contraria est,
quae secundum se est, magis falsa est quam ea quae illam veram perimit, quae
secundum accidens vera est. Nam si verior ea quae de ipsa natura rei verum
aliquid opinatur, illa erit magis falsa quae perimit veriorem. Quod si illa,
quamquam sit vera, minus tamen, quae de rei accidente pronuntiat, minus quoque
illa erit falsa quae minus veriorem perimit. His igitur ita constitutis
videamus nunc quemadmodum se in his habeant opinionibus vel propositionibus de
quibus nunc tractatur. Idem igitur sit exemplum: ut supra dictum, id quod est
bonum et bonum est et non malum sed quod bonum est secundum ipsam rem est, quod
vero malum non est accidit ei. Nam id quod bonum est per naturam bonum est,
quod vero malum non est secundo loco et quasi accidenter est. Ergo opinio de
bono quoniam bonum est verior erit propinquiorque naturae ea opinione quae est
de bono ƿ quoniam malum non est. Si igitur ita est et ea quae veriorem
opinionem perimit magis falsa est quam ea quae illam quae quamquam vera sit
minus tamen est vera, manifestum est quoniam negatio magis est falsior quam ea
affirmatio quae contrarium ponit. Nam negatio dicit non esse bonum quod bonum
est, affirmatio vero malum esse quod bonum est: negatio ea quae est non esse
bonum quod bonum illam secundum se opinionem veram perimit quae dicit bonum
esse quod bonum est, illa vero affirmatio contrarii quae est malum esse quod
bonum est illam opinionem perimit veram quae de bono secundum accidens est, id
est non malum esse quod bonum est. Constat igitur magis falsam esse opinionem
quae dicit non esse bonum quod bonum est potius quam eam quae opinatur malum
esse quod bonum est. Quod si haec falsior, magis contraria: magis igitur
contraria est negationis opinio quam contrariae affirmationis. Expedito
igitur sensu verba ipsa discutienda sunt. SI ERGO, inquit, QUOD BONUM EST sit
bonum et non sit malum, ET HOC QUIDEM SECUNDUM SE, id est ut quod bonum est
bonum sit, ILLUD VERO SECUNDUM ACCIDENS, hoc est quod bonum est ut malum non
sit, (ACCIDIT ENIM EI MALUM NON ESSE), MAGIS AUTEM IN UNOQUOQUE EST VERA, QUAE
SECUNDUM SE EST, nam quod secundum uniuscuiusque naturam est propinquius ƿ est
ei rei cui secundum naturam: quocirca et veritas secundum rem, quia rei proxima
est, verior est quam est ea quae secundum accidens est (hoc est enim quod ait:
MAGIS AUTEM IN UNOQUOQUE EST VERA QUAE SECUNDUM SE EST): quod si hoc ita est,
ETIAM FALSA, id est etiam illa est falsitas magis falsior quae illam perimit
opinionem vel propositionem quae secundum se vera est, siquidem illa secundum naturam
rei vera verior est quam quae secundum accidens vera est, hoc est enim quod
dixit: SIQUIDEM ET VERA. Hoc igitur disponens exemplo confirmat: ERGO EA QUAE
EST QUONIAM NON EST BONUM QUOD BONUM EST EIUS QUOD SECUNDUM SE EST FALSA EST,
hoc est illa quae opinatur illi opinioni quae secundum se vera fuit. Hoc enim
haec verba demonstrant, quod dixit: ERGO EA QUAE EST QUONIAM NON EST BONUM QUOD
BONUM EST EIUS QUOD SECUNDUM SE EST FALSA EST, id est quae ipsum bonum negat
bonum esse per se verae propositionis falsa est, id est opposita. Falsitas enim
veritati opponitur. ILLA VERO QUAE EST QUONIAM MALUM EIUS QUOD EST SECUNDUM
ACCIDENS, hoc est illa opinio quae id quod bonum est malum arbitratur esse
falsa est et apta ei propositioni quae est secundum accidens vera, id est quae
ƿ opinabatur bonum non esse malum. QUARE MAGIS ERIT FALSA DE BONO EA QUAE EST
NEGATIONIS OPINIO QUAM EA QUAE EST CONTRARII, id est magis contraria est
negatio quam affirmatio contrarii, siquidem cum sint de bono utraeque
praedicatae, falsior tamen negatio reperitur. Sed quod dixit bono accidere, ut
malum non sit, non ita intellegendum est, quemadmodum solemus dicere
substantiae aliquid acoidere. Neque enim fieri potest sed accidere hic
intellegendum est secundo loco dici. Principaliter enim quod est bonum dicitur
bonum, secundo vero loco dicitur non est malum. Hoc autem tractum est a
similitudine substantiae et accidentis. Unaquaeque enim substantia
principaliter quidem substantia est, secundo vero vel alba vel bipeda vel
iacens vel quicquid substantiis accidere potest. FALSUS EST AUTEM MAGIS CIRCA
SINGULA QUI HABET CONTRARIAM OPINIONEM; CONTRARIA ENIM EORUM QUAE PLURIMUM
CIRCA IDEM DIFFERUNT. QUODSI HARUM CONTRARIA EST ALTERA, MAGIS VERO CONTRARIA
CONTRADICTIONIS, MANIFESTUM EST QUONIAM HAEC ERIT CONTRARIA. Vis omnis
argumentationis, ut brevissime expediatur, huiusmodi est: omne verum aut
secundum se verum est aut secundum accidens, quare necesse est etiam falsum aut
secundum se falsum esse aut per accidens. Verum autem illud esse verius constat
quod secundum se est potius quam illud quod per accidens. Qui vero contrariam
de re aliqua habet opinionem quam res ipsa est, necesse est ut plurimum falsus
sit. Etenim contrarietas opinionum, quotiens de una eademque re longissime a se
absistentes opiniones sunt. Quod igitur magis falsum est, hoc erit etiam falsum
contrarium. Illud enim quod magis a veritate abest, hoc magis falsum est. In
opinionibus vero quae a se plurimum differunt, ea sunt contraria illa igitur in
opinionibus contraria est quae plurimum falsa est. Est autem, ut dictum est,
plurimum falsa, quae secundum se falsa est, id est quae illam perimit
propositionem quae secundum se vera est. Quocirca (haec enim est negatio)
negatio contraria est affirmationi potius quam ea affirmatio quae contrarium
ponit. Talis igitur sensus his verbis includitur: FALSUS EST AUTEM MAGIS,
inquit, CIRCA SINGULA QUI HABET CONTRARIAM OPINIONEM. Quamquam enim possit esse
quilibet falsus, etiamsi de eadem re contrariam non habeat opinionem, ille
tamen magis fallitur qui contrarium aliquid opinatur. Hoc autem cur eveniat
dicit: CONTRARIA ENIM EORUM SUNT QUAE PLURIMUM CIRCA IDEM DIFFERUNT. Idcirco
enim maxime falsa contraria opinantur, quia contrarietas non nisi in plurimum
discrepantibus invenitur. QUOD SI HARUM CONTRARIA EST ALTERA, id est quod si
harum propositionum, quae per se falsa est vel quae per accidens, unam
contrariam esse necesse est, MAGIS VERO CONTRARIA CONTRADICTIONIS, hoc est
magis autem falsa negatio ƿ (hoc enim quod ait: MAGIS VERO CONTRARIA hoc sensit
tamquam si dixisset: magis vero falsa contradictionis est, id est magis vero
falsa negatio est), concludit: si illa, ut dictum est superius, ita sunt,
MANIFESTUM esse, QUONIAM HAEC, id est contradictionis, ERIT CONTRARIA. ILLA
VERO QUAE EST QUONIAM MALUM EST QUOD BONUM IMPLICITA EST; ETENIM QUONIAM NON
BONUM EST NECESSE EST FERE IDEM IPSUM OPINARI.Postquam idcirco contrariam
potius negationem esse monstravit, quod haec magis esset falsa quam ea quae
contrarium affirmaret, et distinctione falsitatis contrariam esse propositionem
opinionemque quae rem propositam negaret edocuit, nunc ex simplicibus
implicitisque propositionibus opinionibusque idem nititur approbare. Dicit enim
quod ea affirmatio quae contrarium ponit implicita et non simplex sit. Idcirco autem
implicita est, quod quae arbitratur id quod bonum est malum esse mox illi
quoque opinari necesse est id quod bonum est bonum non esse. Neque enim aliter
esse malum potest, nisi bonum non sit. Quare qui quod bonum est malum esse
arbitratur, et rem bonam malum putat et eandem ipsam non esse bonum. Non igitur
simplex est haec opinio de bono, quoniam malum est. Continet enim intra se
illam, quoniam non est bonum. Qui vero opinatur non esse bonum quod bonum est,
non illi quoque necesse est opinari quoniam ƿ malum est. Potest enim et non
esse aliquid bonum et malum non esse. Atque hoc quidem in his innititur rebus
in quibus aliqua medietas poterit inveniri. Hoc quoque cautissime addidit. His
igitur ita positis quoniam contrarii opinio non est simplex, simplex vero est
negationis, necesse est ut contra simplicem opinionem simplex potius videatur
esse contrarium. Est autem simplex opinio boni quoniam bonum est vera, simplex
vero boni quoniam non bonum est falsa. Simplici igitur opinioni de bono quoniam
bonum est simplex erit contraria, negationis scilicet, quae est boni quoniam
non est bonum. Tota vero vis huius argumentationis hinc tracta est: quotiens
vera est quaedam propositio et duae quae eam perimere possint, si una earum
nihil indigens alterius veram propositionem perimat, reliqua vero praeter
alteram eandem veram propositionem perimere non possit, illa magis dicenda
contraria est, quae sibi sufficiens nec reliquae indigens propositam
propositionem perimere valet. Veram autem propositionem de bono quoniam bonum
est sola perimere potest et ad illius verae interitum est sibi ipsa sufficiens
illa quae opinatur non esse bonum quod bonum est. Illa vero quae opinatur malum
esse sibi sola non sufficiet, nisi illa quoque ei auxilietur, quae est id quod
bonum est bonum non esse. Idcirco enim contraria illa aufert, quia secum
negationem trahit. Manifestum est hanc quae ad verae ƿ propositionis interitum
sibi ipsa sufficit recte magis videri contrariam quam eam quae sibi ipsa non
sufficit, nisi ei vis negativae propositionis addatur. AMPLIUS, SI ETIAM IN
ALIIS SIMILITER OPORTET SE HABERE, ET HIC VIDEBITUR BENE ESSE DICTUM; AUT ENIM
UBIQUE EA QUAE EST CONTRADICTIONIS AUT NUSQUAM. QUIBUS VERO NON EST CONTRARIA,
DE HIS EST QUIDEM FALSA EA QUAE EST VERAE OPPOSITA, UT QUI HOMINEM NON PUTAT
HOMINEM FALSUS EST. SI ERGO HAE CONTRARIAE SUNT, ET ALIAE CONTRADICTIONIS.Quod
de his, inquit, propositionibus dicimus si hoc in omnibus invenitur, firmum
debet esse quod dicimus. Neque enim verisimile est in aliis quidem
propositionibus negationes esse contrarias, in aliis vero affirmationes quae
contrarium ponunt sed si hoc in omnibus propositionibus invenitur et
contradictionibus, ut contradictio potius contraria sit, id est negatio, quam
quae contrarium habet, nihil est dubium quin haec ratio consistat in omnibus:
sin vero in aliis ea quae contrarium ponit magis contraria est quam negatio,
hic quoque ita sese manifestum est non habere. Ubi enim inveniri potest
contrarietas, in his dubitatio est, quaenam sit contraria, utrumne ea quae contrarium
affirmat an ea quae id quod propositum est negat. Ergo in his in quibus dubium
non est quemadmodum ƿ sit hoc speculandum est. Dubium autem non est in his in
quibus nulla est contrarietas, ut in substantiis. Hic enim solae sunt
contrariae negationes. Si ergo huic opinioni quae est de homine quoniam homo
est illa opponitur quae est de homine quoniam homo non est, manifestum est in
aliis quoque in quibus contrarietas invenitur locum contrarietatis negationem
potius optinere. [Nam si in his in quibus contrarietas est, ut in bono vel
malo, manifestum est potius illam esse contrariam quae bonum negaret quam eam
quae malum opponeret ei quae id quod bonum est bonum esse arbitretur, nec in
his eam contrariam esse oporteret in quibus contrarietas nulla est.] Quid enim
attinet cum de homine dicimus, quod contrarium non habet, ibi esse negationem
contrariam, cum vero de bono, quod contrarium habet, ibi non esse sed potius
eam quae contrarium poneret? Quodcumque enim convertitur a negatione suam vim
in omnibus servare debet.Quod ergo dicitur ab Aristotele, ut breviter explicem,
tale est: si in aliis negatio est contraria, hie quoque negationem esse
contrariam manifestum est quod si in aliis minime, in his quoque quae supra
posuit. Sed in omnibus aliis in quibus contrarietas non invenitur contradictio
contrarietatis locum tenet, et in his igitur in quibus est aliqua contrarietas
eundem locum neque alium tenebit. Quod in his verbis ƿ explicuit: AMPLIUS, SI
ETIAM IN ALIIS SIMILITER OPORTET SE HABERE, ET HIC VIDEBITUR BENE ESSE DICTUM. Nam
si in caeteris omnibus ita se habere necesse est, et in his quae supra sunt
dicta ita sese habet et id quod dictum est optime dictum esse videbitur. AUT
ENIM UBIQUE EA QUAE EST CONTRADICTIONIS alicubi quidem contrariam reperiri,
alicubi vero minime. QUIBUS VERO NON EST CONTRARIUM, ut in substantiis in
quibus nulla est contraria (hoc enim nos, si bene meminimus, praedicamenta
docuerunt), DE HIS EST QUIDEM FALSA EA QUAE EST VERAE OPPOSITA, id est in his
invenitur quidem opposita falsa opinio verae opinion) sed quae sit ista
manifestum est. Nam ubi nulla contrarietas, liquet contradictionis esse
contrarietatem. UT QUI HOMINEM NON PUTAT HOMINEM FALSUS EST. Haec enim
sola contrarietas verae propositionis invenitur. SI ERGO HAE CONTRARIAE SUNT, et
illae aliae quae sunt CONTRADICTIONIS, id est si in his quae contrarietatem non
habent negationes sunt contrariae (necesse est enim aliquas esse contraries),
in aliis omnibus etiam in quibus est aliqua contrarietas, ut bono et malo,
negatio locum optinet contrarietatis. AMPLIUS SIMILITER SE HABET BOND QUONIAM
BONUM EST ET NON BOND QUONIAM NON BONUM ƿ EST, ET SUPER HAS BONI QUONIAM NON
BONUM EST ET NON BONI QUONIAM BONUM EST. ILLI ERGO QUAE EST NON BONI QUONIAM
NON BONUM VERAE OPINIONI QUAE EST CONTRARIA? NON ENIM EA QUAE DICIT QUONIAM
MALUM; SIMUL ENIM ALIQUANDO ERIT VERA, NUMQUAM AUTEM VERA VERAE CONTRARIA EST;
EST ENIM QUIDDAM NON BONUM MALUM, QUARE CONTINGIT SIMUL VERAS ESSE. AT VERO NEC
ILLA QUAE EST NON MALUM; SIMUL ENIM ET HAEC ERUNT. RELINQUITUR ERGO EI QUAE EST
NON BONI QUONIAM NON BONUM CONTRARIA EA QUAE EST NON BONI QUONIAM BONUM, QUARE
ET EA QUAE EST BONI QUONIAM NON BONUM EI QUAE EST BONI QUONIAM BONUM. Quaecumque
superius dicta sunt, ea rursus validiore per proportionem argumentatione
confirmat. Proportio autem est rerum inter se inuicem similitudo. Si igitur
positae sint res quatuor, quarum duae sint praecedentes, reliquae sequentes, et
sic se habeat prima ad secundam quemadmodum tertia ad quartam, necesse est ita
sese habere primam ad tertiam quemadmodum fuerit secunda ad quartam. Hoc enim
ipsum ƿ breviter facillimeque numeris agnoscamus. Sit enim primus numerus II,
secundus VI, rursus inchoantibus tertius IIII, quartus XII. II VI IIII
XII In his igitur praecedentes quidem unt duo et quattuor, sequentes vero
sex et duodecim. Sunt autem ut duo ad sex, ita quatuor ad duodecim. Nam sicut
duo senarii tertia pars est, ita quaternarius duodenarii tertia pars est.
Quocirca sicuti quaternarius praecedens ad sequentem, ita alius praecedens ad
alium sequentem erit; ut praecedens ad praecedentem, ita sequens ad sequentem.
Sed duo ad quatuor qui sunt praecedentes medietas est, et sex igitur ad
duodecim medietas est. Igitur in omni proportione hoc respiciendum, quod si de
quatuor propositis rebus sicut prima est ad secundam, ita tertia ad quartam,
erit ut prima ad tertiam, ita secunda ad quartam. Ista igitur numerorum
proportio ad propositionum vim naturamque transferatur sintque duae
propositiones primae, quarum una praecedens, altera sequens, et aliae rursus
duae, quarum una praecedens, altera similiter sequens, et in his sit aliqua
similitudo. Sit enim prima boni quoniam bonum est, hanc sequatur boni quoniam ƿ
bonum non est. Rursus sit praecedens tertia non boni quoniam non bonum est,
hanc autem sequens quarta non boni quoniam bonum est. I II Boni quoniam bonum
est Boni quoniam boni non est III IIII Non boni quoniam non bonum est Non boni
quoniam bonum est Praesciatur igitur in his quae sit proportionis
similitudo. Est enim ut prima boni quoniam bonum est ad secundam boni quoniam
bonum non est, ita tertia non boni quoniam bonum non est ad quartam non boni
quoniam bonum est. Nam sicut boni quoniam bonum est vera propositio est, falsa
autem boni quomam non est bonum, ita quoque non boni quoniam non est bonum vera
propositio est, falsa autem non boni quoniam bonum est. Quod si ita est et
eodem modo sese habet opinio boni quoniam bonum est ad opinionem quae est boni
quoniam bonum non est, quemadmodum etiam opinio non boni quoniam non bonum est
ad opinionem non boni quoniam bonum est, et quemadmodum se habet prima ad
tertiam, ita sese habebit secunda ad quartam. Quemadmodum sese habet igitur
boni quoniam bonum est ad eam quae est non boni quoniam non bonum est, cum
utraeque sint verae, ita sese habet opinio boni quoniam bonum non est ad
opinionem non boni quoniam bonum est, quod ipsae quoque utraeque sunt falsae.
Nam ut istae ƿ simul verae, ita illae simul falsae. Quocirca ut est prima ad tertiam,
ita secunda ad quartam. Ostensa igitur hac proportione immutato ordine eaedem
disponantur. Sed sit prior opinio ea quae est non boni quoniam bonum non est
eamque sequatur boni quoniam bonum est et sub his praecedens tertia non boni
quoniam bonum est, quarta sequens boni quoniam bonum non est. I VERA II VERA
Non boni quoniam bonum est Boni quoniam bonum est III FALSA IIII FALSA Non boni
quoniam bonum est Boni quoniam bonum non est Ut igitur superius
demonstratum est, ita se habet opinio non boni quoniam non bonum est ad eam
opinionem quae est boni quoniam bonum est, quemadmodum non boni quoniam bonum
est ad eam quae est boni quoniam non est bonum. Ut enim illae simul verae, ita
hae simul falsae eademque proportio est. Quocirca erit sicut prima quae est non
boni quoniam non bonum est ad tertiam eam quae est non boni quoniam bonum est,
ita erit secunda boni quoniam bonum est ad quartam boni quoniam non est bonum.
Requirendum igitur est quemadmodum hic nunc sit prima ad tertiam, ut ex eo
speculemur, quemadmodum sit secunda ad quartam. Dico enim, quoniam huic
opinioni quae arbitratur non esse bonum quod bonum non est contraria illa est
quae arbitratur id quod ƿ bonum non est bonum esse. Age enim, si potis est,
contra eam opinionem quae id quod bonum non est non bonum putat sit ea quae id
quod bonum non est malum putat. Sed hoc fieri non potest. Contrariae enim
opiniones simul numquam verae sunt, possunt autem simul hae esse verae. Si quis
enim parricidium quod non est bonum putet non esse bonum, idem quoque
parricidium quod per naturam non est bonum malum putet, vere in utraque opinione
arbitratur. Igitur non est contraria opinio ei quae id quod bonum non est non
bonum putat ea quae id quod bonum non est malum arbitrator. Rursus ponatur
eidem opinioni de non bono quoniam non est bonum contraria ea quae arbitratur
id quod non est bonum non esse malum. Id quoque interdum est. Fieri enim potest
ut id quod bonum non est nec malum sit. Neque enim omnia quaecumque bona non
sunt statim mala sunt sed est ut bona quidem non sint, nec tamen mala sint. Si
quis enim lapidem nequiquam iacentem, quod per se bonum non est, non bonum esse
putet, vere arbitrabitur, idem ipsum lapidem, quod per se bonum non est, si non
malum putet, nihil eius opinioni falsitatis incurrit. Quare quoniam ea quae est
non boni quoniam non bonum est et cum ea quae est non boni quoniam malum est et
cum ea quae est non boni quoniam non est malum vera aliquotiens ƿ invenitur,
neutri contraria est. Restat igitur ut ei sit contraria opinio non boni quoniam
non bonum est quae opinatur id quod non est bonum bonum esse, haec autem est
non boni quoniam bonum est. Contraria igitur est non boni quoniam non bonum est
ei quae est non boni quoniam bonum est. Sed hic ita sese habebat opinio non
boni quoniam bonum est ad opinionem non boni quoniam non bonum est, quemadmodum
opinio boni quoniam bonum est ad eandem opinionem quae est boni quoniam non est
bonum. Sed prima tertisque contrariae, secunda igitur quartaque secundum
similitudinem proportionis sunt sine ulla dubitatione contrariae. Potest vero
et simplicius intellegi hoc modo: si boni quoniam bonum est opinio et non boni
quoniam non est bonum opinio similes secundum veritatem sunt, boni autem
quoniam non est bonum et rursus non boni quoniam bonum est ipsae quoque similes
secundum falsitatem sunt, si una falsarum uni verarum opinionum inventa fuerit
contraria, erit reliqua falsa reliquae verae contraria, quod sola efficit
similitudo. Ostenditur autem una falsa uni verae, quemadmodum supra exposuimus,
contraria, hoc est ea quae dicit id quod non est bonum bonum esse ei quae
arbitratur id quod non est bonum non esse bonum. Relinquitur igitur ea quae
arbitratur id quod bonum est non esse bonum contraria esse ei quae opinatur id
quod bonum est esse bonum. Qua in re colligitur negationem potius quam
contrarium ƿ ponentem affirmationem verae affirmationi esse contrariam. Perplexa
igitur sententia his modis quibus diximus expedita est sed se sic habet ordo
sermonum: AMPLIUS, inquit, SIMILITER SE HABET BONI QUONIAM BONUM EST ET NON
BONI QUONIAM NON BONUM EST, quae utraeque verae sunt, ET SUPER HAS BONI QUONIAM
NON BONUM EST ET NON BONI QUONIAM BONUM EST, quae sunt utraeque mendaces. ILLI
ERGO QUAE EST NON BONI QUONIAM NON BONUM est VERAE OPINIONI QUAENAM EST
CONTRARIA? Hoc quasi interrogativo modo dictum est. NON ENIM EA QUAE DICIT
QUONIAM MALUM est, quoniam simul aliquando esse poterit vera. Hoc autem in
contrariis non potest inveniri. NUMQUAM enim VERA VERAE CONTRARIA EST.
Quemadmodum autem fieri potest, ut simul sint verae? Quoniam est QUIDDAM NON
BONUM MALUM, QUARE CONTINGIT SIMUL VERAS ESSE. AT VERO NEC ILLA QUAE EST NON
MALUM; SIMUL ENIM ET HAE ERUNT, id est possunt aliquando simul esse verae, in
his praesertim rebus quae inter bonum malumque sunt. RELINQUITUR ERGO EI QUAE
EST NON BONI QUONIAM NON BONUM, quae scilicet vera est, CONTRARIA EA QUAE EST
NON BONI QUONIAM BONUM est, quae falsa est et simul vera non potest inveniri.
QUARE, ad similitudinem superius positam proportionis reuertitur, ut dicat ET
EAM QUAE EST BONI QUONIAM NON BONUM EST EI QUAE EST BONI QUONIAM ƿ BONUM est
contrariam. Quod si quis ea quae superius dicta sunt diligentius intuetur, nec
in totius sententiae statu nec quicquam in ordine fallitur. MANIFESTUM VERO
QUONIAM NIHIL INTEREST, NEC SI UNIVERSALITER PONAMUS AFFIRMATIONEM; HUIC ENIM
UNIVERSALIS NEGATIO CONTRARIA ERIT, UT OPINIONI QUAE OPINATUR QUONIAM OMNE QUOD
EST BONUM BONUM EST EA QUAE EST QUONIAM NIHIL EORUM QUAE BONA SUNT BONUM EST. In
superiori argumentatione omnia de indefinitis explicuit sed quoniam fortasse
aliquis poterat suspicari non eandem rationem esse posse in his propositionibus
quae sunt definitae atque in his aliquid interesse, utrum eadem demonstratio in
his quae indefinitae sunt eveniret, hoc addit nihil interesse, utrum eandem
demonstrationem, quam ipse superius in propositionibus indefinitis fecit, quisquam
faciat in universalibus, quae iam sine dubio definitae sunt. Si quis enim
secundum indefinitarum propositionum superiorem dispositionem definitas
disponat easque secundum praedictum modum speculetur, non aliam universatis
affirmationis opinioni contrariam reperiet quam eam quae est universalis
negationis opinio. Nihil enim interest inter indefinitas definitasque
propositiones, nisi quod indefinitae quidem sine determinatione, definitae ƿ
vero cum augmento determinationis sunt, vel universalitatis vel
particularitatis. Hoc est enim quod ait: NIHIL INTEREST, NEC SI UNIVERSALITER
ponatur affirmatio. Universali namque affirmationi universalis contraria erit
negatio, UT OPINIONI QUAE OPINATUR QUONIAM OMNE QUOD EST BONUM BONUM EST, quae
scilicet est universalis affirmationis, EA SIT CONTRARIA QUAE EST QUONIAM NIHIL
EORUM QUAE BONA SUNT BONUM EST, hoc est opinio universalis negationis. Hoc
autem cur fiat ostendit. NAM EA QUAE EST BOVI QUONIAM BONUM, SI UNIVERSALITER
SIT BONUM, EADEM EST EI QUAE OPINATUR QUICQUID EST BONUM QUONIAM BONUM EST.
NIHIL DIFFERT AB EO QUOD EST OMNE QUOD EST BONUM BONUM EST. SIMILITER AUTEM ET
IN NON BONO. Gradatim indefinitam propositionem ad similitudinem universalis
adduxit. Dicit autem: quaecumque fuerit indefinita propositio, ei si quod in
sermone solemus dicere quicquid addatur, universalis fit, ut nihil omnino
distet ea quae ad rem in affirmatione omne praedicat. Ut ea opinio vel
propositio quae est de bono quoniam bonum est hoc scilicet opinatur, quoniam
bonum bonum est, huic si addatur quicquid, ut ita dicamus: quicquid bonum est
bonum est, nihil differt ab ea quae opinatur omne bonum bonum esse. Quare eadem
vis est superioris demonstrationis in ƿ propositionibus indefinitis, quae etiam
in universalibus, quae paruulum quiddam distant, quod non ad qualitatem nec ad
vim propositionis sed ad quantitatem refertur. Universalitas enim quantitatis
ponitur. Et sensus quidem huiusmodi est, verba vero sic sunt. Superius
proposuerat nihil interesse, an indefinita esset propositio an universalis. Cur
autem nihil intersit hoc modo dicit: NAM EA QUAE EST BONI QUONIAM BONUM est, id
est indefinita affirmatio, SI UNIVERSALITER SIT BONUM, id est si bonum
universaliter proferatur, EADEM EST EI QUAE OPINATUR QUICQUID BONUM EST QUONIAM
BONUM EST, id est nihil discrepat ab ea opinione quae opinatur quicquid bonum
est bonum esse. Huiusmodi autem opinio NIHIL DIFFERT AB ea, quae aperte
universaliter proponitur, quae est OMNE QUOD EST BONUM BONUM EST. SIMILITER
AUTEM ET IN NON BONO, id est non bonum quoque eadem ratione dicimus. Ea namque
propositio vel opinio quae opinatur non bonum esse quod non bonum est, si ei
adicitur universalitas, nihil differt ab ea quae dicit quicquid non bonum est
non est bonum. Haec autem nullo distat ab ea, quae universaliter aperte
proponitur, quae est omne quod bonum non est non est bonum. QUARE SI IN
OPINIONE SIC SE HABET, SUNT AUTEM HAE QUAE SUNT IN VOCE AFFIRMATIONES ET ƿ
NEGATIONES NOTAE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA, MANIFESTUM EST, QUONIAM ETIAM AFFIRM
ATIONI CONTRARIA QUIDEM NEGATIO CIRCA IDEM UNIVERSALIS, UT EI QUAE EST QUONIAM
OMNE BONUM BONUM EST VEL QUONIAM OMNIS HOMO BONUS EA QUAE EST VEL QUONIAM
NULLUM VEL NULLUS, CONTRADICTORIE AUTEM AUT NON OMNIS AUT NON OMNE. Superiores
omnes argumentationes ad unum colligit redigitque ad conclusionem omnem
quaestionis vim. Supra enim negationes et affirmationes earumque contrarietates
de opinionibus pensari oportere praedixerat, nunc vero quoniam in opinionibus
repperit illam contrariam esse, quae esset universalis negatio, idem refert ad
propositiones, quas manifestum est, quoniam voces sunt et significativae,
passiones animi designare. In principio enim libri significativas voces
passiones animae monstrare veraciter docuit, nunc ea velut probaturus est:
quoniam in opinionibus illa potius contraria universali affirmationi reperta
est, quae esset universalis negatio potius quam ea quae contrarium universali
affirmationi affirmaret, idem quoque arbitratur in vocibus provenire, hoc est
affirmationi universali non affirmationem contrariam rem ponentem sed
universalem negationem esse contrariam, ƿ contradictorias vero eas quae, cum
affirmatio universalis esset, particularis negatio inveniretur. Atque hoc
quidem planissime dictum est nec aliquis in verbis error est sed nos, ut
caetera nihil ambiguum relinquentes ipsorum quoque verborum, eorum ordinem
persequemur. Ait enim: QUARE SI IN OPINIONE SE SIC HABET, id est quod opinio
negationis contraria invenitur opinioni affirmationis potius quam contrarium
ponens affirmatio, SUNT AUTEM HAE QUAE SUNT IN VOCE AFFIRMATIONES ET NEGATIONES
NOTAE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA (nam sicut in voce affirmatio et negatio est,
ita quoque etiam in opinione, cum ipse animus in cogitatione sua aliquid
affirmat aut quid negat, quod nos alio loco diligentius expediemus): ergo
quoniam affirmationes et negationes quae sunt in voce notae earum sunt
affirmationum vel negationum quae sunt in anima, MANIFESTUM EST, QUONIAM ETIAM
AFFIRMATIONI CONTRARI. QUIDEM EST NEGATIO CIRCA IDEM UNIVERSALIS. CIRCA IDEM
autem addidit, ne disiunctas affirmationes et negationes contrarias diceremus
sed ut affirmatio et negatio de una eademque re illa quidem universaliter
affirmaret, illa vero universaliter negaret. Earum autem exempla haec sunt: UT
EI QUAE EST QUONIAM ƿ OMNE BONUM BONUM EST VEL QUONIAM OMNIS HOMO BONUS EST EA
QUAE EST QUONIAM NULLUM, id est nullum bonum bonum est, quae contraria est, VEL
NULLUS, hoc est quoniam nullus homo bonus est. CONTRADICTORIA AUTEM AUT NON
OMNIS, id est non omnis homo bonus est contra eam quae dicit: Omnis homo bonus
est AUT NON OMNE, hoc est non omne bonum bonum est contra eam quae dicit
quoniam omne bonum bonum est. Constat igitur in his propositionibus quas supra
proposuit illam magis esse contrariam, affirmationi quae dicit: Omnis homo
iustus est eam quae dicit: Nullus homo iustus est potius quam eam
quae dicit: Omnis homo iniustus est MANIFESTUM AUTEM QUONIAM ET VERAM
VERAE NON CONTINGIT ESSE CONTRARIAM NEC OPINIOVEM NEC CONTRADICTIONEM.
CONTRARIAE ENIM SUNT QUAE CIRCA OPPOSITA SUNT, CIRCA EADEM AUTEM CONTINGIT
VERUM DICERE EUNDEM; SIMUL AUTEM EIDEM NON CONTINGIT INESSE CONTRARIA. Post
haec libri terminum expedit in ea speculatione et demonstratione, per quam,
licet verum sit manifestumque omnibus duas propositiones veras non esse
contrarias, tamen id ipsum demonstrare conatur. Est autem huius argumentationis
ingressus huiusmodi: ea quae sunt contraria opposita sunt, opposita vero non
possunt eidem simul inesse: contraria igitur eidem simul inesse non possunt. De
quibus autem aliquid simul verum dici potest, illa simul eidem inesse possunt,
quae vero simul eidem inesse ƿ non possunt, de his simul verae propositiones,
affirmatio et negatio, esse non possunt. Sed contraria simul eidem inesse non
possunt: quae igitur simul verum dicunt contrariae non sunt, idcirco quoniam de
quibus et affirmatio et negatio simul verae esse possunt, illa simul eidem
insunt. Quocirca quae simul verae sunt contrariae non sunt. Sensus hic est,
verba autem sic constant: MANIFESTUM AUTEM EST, inquit, QUONIAM ET VERAM VERAE
NON CONTINGIT ESSE CONTRARIAM, id est duas veras propositiones non posse esse
contrarias? NEC OPINIONEM NEC CONTRADICTIONEM: si opinio non est vera verae
contraria, multo magis nec contradictio quae ex opinionibus venit. Contradictio
autem hic pro contrarietate posuit: de ea enim non agebatur. CONTRARIAE ENIM
SUNT QUAE CIRCA OPPOSITA SUNT, id est omne contrarium oppositum. CIRCA EADEM
AUTEM CONTINGIT VERUM DICERE, idcirco quod de his solis et negatio et
affirmatio verae simul esse possunt, quae eidem simul esse contingit, SIMUL
AUTEM EIDEM NON CONTINGIT INESSE CONTRARIA, ut concludatur: quoniam de quibus
affirmatio et negatio simul verae sunt, ea simul eidem inesse possunt,
contraria vero simul eidem inesse non possunt, quae simul verae sunt non
possunt esse contrarialNoster quoque labor iam tranquillo constitit portu.
Nihil enim, ut arbitror, relictum est quod ad plenam ƿ huius libri notitiam
pertineret. Quare si rem propositam studio diligentiaque perfecimus, erit
perutile his qui harum rerum scientia complectendarum cupiditate tenebuntur:
sin vero minus id eiecimus, quod nobis propositum fuit, ut obscurissimas libri
sententias enodaremus, labori nostro nihil ut aliis nocituro, et si non
proderit, obloquitur. Multa ueteres philosophiae duces posteriorum
studiis contulerunt, in quibus priusquam ad res profunda mersas caligine
peiuenirent qandam quasi intelligentiae luctatione praeluderent: hinc
institutionum breuior compendii facilitate doctrina, hinc per ea quae illi
*prolegomena* uocant, ad intelligentiam promptior uiam unitur. Huius igitur
aemulus prouidentiae statui obscura rum aditus doctrinarum praemissae
institutionis luce reserare, et praesentem operam syllogismis quorum
connexionibus omnis ratio continetur, addicere, modumque eum custodire dicendi,
ut facilitati atque intelligentiae seruientes, astringamus a ueteribus dicta
latius, enuntiata breuius porrigamus, obscurata improprii nouitate sermonis
consueti uocabuli proprietate pandamus. Sed qui ad hoc opus lector accedit, ab
eo primitus petitum uelimus ne in hic quae nunquam alias attigerit statim
audeat iudicare, neue si quid in ludo puerilium disciplinarum rudis adhuc et
nondum firmus acceperit, id amplexandum atque etiam colendum putet; alia enim
teneris atque imbuendis adhuc auribus accomotata, alia firmis ac robustioribus
doctrina mentibus, reseruatur. Quare si quid est quod discrepet, ne statim
obstrepat sed ratione consulta, quid ipse sentiat quid nos afferamus, ueriore
mentis acumine et subtiliore consideratione diiudicet. Idem namque eueniet, ut
quae in primo statim studendi aditu didicerunt, perspecta penitus ac potius
deprehensa contemnant. At si iam quisque duae scientiae defensor esse cupidus
malit (habent hoc quoque uitii homines quos comprehendit discendi uetus ac
longa, segnities, ut si arreptis semel opinionibus non recedant, ne in
senectute discendo, nihil usque in senectutem didicisse uideantur), si, inquam,
malunt uindicare quam uertere quae uulgatis semel etudiis imbiberunt, nemo
expetit ut priora condemnent sed ut maiora quaedam construant atque altiora
coniungant. Non enim una atque eadem diuersarum ratio disciplinarum, cum sit
diuersissimis disciplinis una atque eadem substantia materies. Aliter enim de
qualibet orationis parte grammatico, aliter dialectico disserendum est, nec
eodem modo lineam uel superficiem mathematicus ac physicus tractant. Quo fit ut
altera alteram non impediat disciplina, sed multorum consideratione coniuncta
fiat uera naturae atque ex omnibus explicata cognitio. Sed de his hactenus;
nunc de propositis ordinamur. Quoniam igitur nobis hoc opus est in categoricos
syllogismos, syllogismorum uero compago propositionibus texitur, propositionum
uero partes sunt nomen et uerbum, pars autem ab eo cuius pars est, prior est;
de nomine et uerbo, quae prima sunt, disputatio prima ponatur, dehinc de
propositione ad ultimum de syllogismorum connexione tractabitur. Nomen
est uox significatiua secundum placitum sine tempore, cuius nulla pars
significatiua eit separata; quae definitio paulo enodatius explicanda
est. Nomen enim uocem esse dicimus, quoniam uox nominum genus est; omne
autem genus de sua specie praedicatur, omnisque definitio a genere sumitur, ut
si definias hominem prius animal dicas, quod est genus, Post uero differentias
iungas quae sunt rationale et mortale. Ita igitur nos quoque in nominis
difinitione uocem quidem ut genus sumimus, caetera autem uoci quasi
differentiae aggregamus, uelut quod nomen designatiua uox dicitur. Sunt enim
uoces quae nihil designant, ut syllabae, nomen uero designatiua uox est, quon
iam nomen designat id semper cuius nomen est. Secundum placitum uero
adiunctum est, quoniam nullum nomen natura significat sed secundum placitum
ponentis constituentisque uoluntatem. Illud enim unaquaeque res dicitur quodei
placuit qui primus rei nomen impressit. Aliae enim sunt uoces naturaliter
significantes, ut canum latratus, iras canum significat, et aliae eius quaedam
uox blandimenta; gemitus etiam designant dolorem, sed non sunt nomina, quia non
designant secundum placitum sed secundum naturam. Sine tempore uero, quod
et uerba uoces sunt significatiuae et secundum placitum sed distant a
nominibus, quia nomina quidem sine tempore sunt, uerba uero cum tempore.
Cuius nulla pars significatiua est separata, nomina ab oratione disiungit.
Oratio namque uox est significatiua secundum placitum et aliquoties sine
tempore, ut hic uersus: Nerine Galathea thymo mihi dulcior Hyblae. Sed
orationis partes, separatae a tota oratione, designant: nominum uero nihil
extra designat, atque in illis quidem nominibus quae figurae sunt simplicis
nihil pars omnino significare manifestum est, ut in eo quod est Cicero, nulla
pars separata [763C] designat neque ci, neque ce, neque ro. At si nomen
compositum fiat, significare aliquid separata, partes uidentur; sed in eodem
nomine quod ex utrisque compositum est, separate nihil designant, ut si dicam
magister, partes eius nominis sunt magis atque ter, quae sumpta extrinsecus et
a nominis parte separatae significatione non carent, utraque enim ad uerbi
aliter significat quantitatem; sed cum magister quod est compositum nomen
alicuius artis peritum doctoremque significet, magis neque partem doctoris,
neque totum doctorem poterit designare. Eodem quoque modo ter, neque in toto
significat, neque in parte doctorem, id est, rem illam quae magistri uocabulo
subiecta est nulla ratione designat. Compositorum ergo nominum partes
nihil eius rei quam in unum conuenientes uocabulum designabant disiunctae
distractaeque significant; alia uero significare possunt sed tunc non partes
nominis sed ipsa sunt nomina. Quod enim coniuncta significant, id diuisa atque
se posita non designant. iuncta autem magis et ter doctoris significationem
tenebant, separata igitur omnem significationem doctoris amitunt. Sed ne
quis superius posito calumnietur exemplo, nec magister compositum nomen esse
concedat, uir fortis esse compositum nomen, si uno praeferatur accentu nullus
negabit, cuius partes uir atque fortis quod in eo quod est uir fortis
significare dicantur, non iam nominis partes sed ipsa sunt nomina, nec uir fortis
unius erit nomen sed potius oratio, quae duorum nominum collata significatione
conuincitur, quod uir fortis cum unius accentus intentione prolatum non est
oratio sed nomen, cuius partes nomina esse non poterunt, ac si nomina non sunt,
cum neque naturales affectus neque actus, ut uerba significent, omnino non
nihil designant. Quare concludendum est, cum quaelibet uoces propriam
significationem tenent, non partes nominum, sed ipsa esse nomina, cum uero
unius formam nominis copulauerint, eo considerantur ut partes uim propriae
significationis amittere. Sed de his in commentario libri *Peri
hermeneias* Aristotelis satis dictum est, et maior eius rei tractatus est quam
ut nunc totus ualeat expediri. Sed quoniam sunt quaedam uoces quae et
designatiuae sunt et secundum placitum, et sine tempore, quarumque partes nihil
extra significant, neque tamen proprietates nominis naturamque obseruent,
discernendae prius sunt, additisque differentiis a nomine segregandae, ut quae
sit uis nominis euidenter appareat. Adiecta enim semper negatio nomini, uocem
dubiam facit, quae neque uerbo neque orationi, etsi interius consideratum sit,
neque nomini possit annecti, ut si quis dicat, non homo, uox est significatiua.
Designat enim quidquid homo non fuerit, secundum placitum. Eas enim omnino
partes habet quis ad significationem uel negationis uel hominis placitum
uocabula ponentis assumpsit. Sine tempore, quae res eam uocem quae dicit non
homo separat ac seiungit a uerbo, cuius partes nihil extra significant, ne
oratio esse uideatur. Non homo enim uox seiuncta est ex negatiua particula et
homine, quae in eodem nomine separata nihil designant, significat enim non
homo, uel equum, uel canem, uel quidquid (ut dictum est) non homo non fuerit.
Sed quae est negatiua, neque hominis, neque equi, neque ullius substantiae
significationem tenet. Item homo neque canem, neque quidquid homo non fuerit,
significare potest; quocirca in ea uoce quae est non homo partes nihil
separatae significant eius rei quam tota uocis compositio designabat. Atque
ideo nec in oratione quidem poni potest. Si quis enim eam uocem quae est non
homo orationem concedat, nihil aliud eam esse fatebitur quam negationem.
Negatio autem omnis uera uel falsa est. Qui autem dicit non homo, neque
ueritatem nuntiat, neque mendacium. Praeterea ab omni negatione si quis
negatiuum seiungat aduerbium, affirmatio relinquetur; ab ea autem uoce quae est
non homo, si quis aufert id quod est negatiuum aduerbium, homo relinquetur,
quod nondum est affirmatio. Quocirca si non homo haec uox negatio esse non
potest, nihil autem aliud esse uideretur si esset oratio, concludendum est
negationem iunctam eum nomine orationem esse non posse. Nomen enim omne certum
aliquid definitumque significat, ut homo, equus, canis et caetera; non homo
autem uox aufert quidem quod significatur a nomine, nec praescribit quid ipse
significet. Quocirca quoniam significat quidem aliquid sed non finitum negatio
iuncta cum homine, infinitum nomen uocetur. Addenda est ergo definitioni
nominis differentia, scilicet ut nomen sit quod cum caeteris quae dicta sunt
sit definitae significationis. Iam uero casus nominum non altius intuentibus
nomina uideantur. Quid enim Catonis, et Catoni, atque huiusmodi uoces quae
rectis nominibus inflectuntur, nomina esse non existimet? Sed hae quoque uoces
a nomine quadam differentia discrepabunt. Omne enim nomen iunctum cum est
uerbo, enuntiationem reddit ac suscipit mendacii ueritatisque naturam, ut Cato
est, uel dies est, at si est uerbum casibus adiungatur, neque enuntiatio sit,
neque plena sententia orationis absoluitur, ut Catonis est, nec sententiam
habet absolutam, nec ueri aliquid potest notare nec falsi, atque idcirco non
nomina, sed casus nominum nuncupantur. Nam cum id a quo quidquam flectitur
primum sit, illud uero quod ab inflexione primi nascitur sit secundum, neque
idem primum ac secundum esse possit, manifestum est casus nominum non idem esse
quod nomina: idcirco caeteros quidem genitiuum, datiuum, accusatiuum, casus
appellant grammatici, primum uero rectum ac nominatiuum quod hic locum
principem in significatione possederit. Facienda est igitur nominis plena
neque ullo diminuta definitio sic: Nomen est uox significatiua secundum
placitum sine tempore, cuius nulla pars significatiua est separata, aliquid
finitum designans, cum est uerbo coniuncta faciens enuntiationem. Separat
igitur nomen uox quidem ab articulis atque inanimatis sonis; designatiua uero a
uocibus quae nihil significant, secundum placitum a uocibus aliquid natura
significantibus; sine tempore a uerbo quod a temporis significatione non
recedit, cuius nulla pars separata significat, ab oratione, cuius quemadmodum
partes extra significent, paulo posterius disseram; aliquid definitum
designans, ab his uocibus quae nomen negationemque coniungunt et nomina faciunt
infinita, cum est uerbo faciens enuntiationem, a casibus qui cum est copulati
non possunt plenam perficere atque explicare sententiam. In uerbo quoque
eadem fere cuncta conueniunt, nisi quod in significatione temporis a nomine
separatur. Omne enim uerbum actionem passionemue designat, quae fieri sine
temporis notatione non potest. Est itaque uerbi definitio haec: uerbum est uox
significatiua secundum placitum cum tempore, cuius nulla pars significatiua est
separata, ut currit, uincit; sed si uerbis negatiua copulentur aduerbia, fiunt
infinita uerba, sicut fieri nomina diximus infinita, ut cum currit, nut uincit,
certum aliquid finitumue designet, addita negatione, id quidem quod a uerbo
designatur intercipit, quid uero aliud fieri dicat tali significatione non terminat;
praeterea negatio iuncta cum uerbo siue in eo quod est, siue in eo quod non
est, recte dici potest, ut homo non currit. Non esse autem orationem aut
enuntiationem negatiuam illa prorsus argumenta monstrabunt, quae infinitum
nomen ab oratione aut negatione diuidebant. Sed quoniam principaliter
praesentia quaeque sentimus, his autem rebus quas praesenti sensu concipimus indita
esse a mortalibus uocabula manifestum est, recte dicis uerbum semper
significationis temporis habere praesentis, ut currit aut uincit. Curret autem
aut uincet, et cucurrerit aut uicerit, non sunt uerba sed uerborum casus,
scilicet quia a praesentis temporis significatione flectuntur; est ergo uerbi
plena definitio sic: Verbum est uox significatiua secundum placitum cum significatione
temporis, cuius nulla pars significatiua est separata, aliquid finitum
designans et praesens. Restat igitur ut de oratione dicamus sed prius
uidetur esse monstrandum utrumne nomen et uerbum sola in partibus orationis
ponantur, an ut grammatici uolunt et reliquae orationis partibus debeant
aggregari. Grammatici enim considerantes uocum figuras, octo orationis partes
annumerant. Philosophi uero, quorum omnis de nomine uerboque tractatus in
significatione est constituta, duas tantum orationis partes esse docuerunt,
quidquid plenam significationem tenet, siquidem sine tempore significat, nomen
uocantes, uerbum uero si cum tempore: atque ideo aduerbia quidem atque
pronomina nominibus iungunt, sine tempore enim quiddam constitutum definitumque
significant, nec interest quod flecti casibus nequeunt, non est hoc nominum
proprium ut casibus inflectantur. Sunt enim nomina quae a grammaticis
*monoptota* nominantur, participium uero quia temporis significationem trahit,
etsi casibus effertur, uerbo tamen recte coniungitur. Interiectiones autem
siquidem, naturaliter significent, nec uerbo, nec nomini copulandae sunt; uerbi
enim ac nominis definitiones non habent esse naturalia sed ad ponentis placitum
constituta, atque ideo nec in orationis partibus numerabuntur. Oratio enim
positione significat, nam si naturaliter significaret oratio, non diuersa
gentes orationes loquerentur. Si quae uero interiectionem positione
significant, quoniam finitam sine tempore affectionem designant, recte
nominibus annumerantur. Quae uero ipsa, quidem nulla propria significatione
nituntur, cum aliis uero iunctae designant, ut coniunctiones atque
praepositiones, illae ne partes quidem orationis esse dicendae sunt; oratio
enim ex significatiuis partibus iuncta est. Quocirca recte nomen ac uerbum
solae orationis partes esse dicuntur. Oratio est uox significatiua
secundum placitam, cuius partes aliquid extra significant ut dictio, non
ut affirmatio. Oratio igitur habet simul cum uerbo et nomine commune,
quod uox est, quod significatiua est, quod secundum placitum est. Separatim
uero cum nomine illi commune, est quod aliquando sine tempore est, ut
Virgilianus quem supradiximus uersus: Nerine Galathea thymo mihi dulcior
Hyblae et qui sequitur: Candidior cygnis, bedera formosior
alba. Cum uerbo autem quod interdum cum temporis significatione
profertur, ut: Si qua tui Coridonis habet te cura, uenito. Differt
autem ab utroque quod partes orationis a tota separatae oratione significant.
Sunt enim partes orationis nomen et uerbum quae significatiua esse dum ea
definiremus ostendimus. Significant igitur partes orationis ut dictio, non ut
affirmatio, quanquam aliquoties quidem ut affirmatio sed non semper tamen,
semper autem ut dictio. Est enim dictio simplex uerbi ac nominis nuncupatio.
Nam cum dicimus: Si dies est, lux est hanc totam orationem si
diuidere in partes uelimus, scilicet dies est, lux est, utraque pars ut
affirmatio significabit, dies est, lux est, aftirmationes esse manifestum est.
At si minutatim tota orationis membra carpamus, usque in nomina ac uerba
postrema fiet resolutio. Dicemus enim partes esse superius positae orationis,
dies et lux et est, quae per se prolata non sunt affirmationes sed tantum
dictiones. Omnis uero oratio, quoniam ex uerbis nominibusque consistit, in
nomina et uerba solui potest. Non enim omnem orationem in affirmationem cedi
possibile est, ueluti si quis dicat lux est, huius partes sunt, lux atque est,
quas non esse affirmationes sed simplices dictiones nullus ignorat. Cum igitur
oratio quidem non semper in affirmationem solui queat semper autem in simplices
dictiones, iure dictum est orationis partes extra aliquid designare non ut
affirmationes sed potius ut dictiones. Orationis autem species (ut
arctissime diuidamus) sunt quinque, interrogatiua, ut Quo te, Meri,
pedes? an quo uia ducit in urbem? Imperatiua, ut: Suggere tela
mihi. Inuocatiua, ut: Dii maris et terrae, tempestatumque
potentes. Deprecatiua: Ferte uiam, uenti, facilem, et spirate
secundi. Enuntiatiua: Est mihi disparibus septem compacta cicutis
Fistula. Quarum quidem praeter enuntiationem nulla uel esse aliquid, uel
non esse designat. Caeterae namque uel interrogant, uel inuocant, uel imperant,
uel precantur. Enuntiatio uero semper esse aliquid aut non esse significat.
Atque ideo sola enuntiatio est, in qua ueritas uel falsitas inueniri queant.
Unde etiam enuntiationis nascitur definitio, est enim enuntiatio quae uerum
falsumue denuntiat. Hanc etiam proloquium uel propositionem Tullius uocat, quae
quidem partim simplex, partim composita. Simplex est quae conditione seposita
esse aliquid uel non esse proponit, ut: Plato philosophus est.
Composita uero quae ex duabus simplicibus copulante conditione consistit,
ut: Plato si doctus est, philosophus est. Simplicium uero
enuntiationum alias in qualitate sitas, alias in quantitate differentias
inuenimus. In qualitate quidem quod alia affirmatiua, alia negatiua est.
Enuntiatio affirmatiua est enuntiatio aliquid de aliquo significans, ut: Plato
philosophus est philosophum de Platone praedicamus. Negatiua uero est
enuntiatio aliquid ab aliquo praedicatione seiungens, ut: Plato
philosophus non est philosophum enim a Platone tali praedicatione
seiunximus. Secundum quantitatem uero differentiae enuntiationum sunt, quod
aliae quidem uniuersales aliae particulares aliae indefinitae, alio singulares.
Uniuersales sunt quae siue affirment, siue negent, uniuersaliter tamen
enuntiant uniuersale subiectum, ut: Omnis homo sapiens est. Nullus homo
sapiens est homo uniuersale quiddam est. Multos enim sub se indiuiduos
coercet et continet, qui uniuersaliter enuntiantur, dum ei omnis uel nullus adiungitur.
Particulares uero quae uel affirmando uel negando ambitum subiecti uniuersalis
in partem redigunt, ut: Quidam homo sapiens est. Quidam homo sapiens non
est hic enim uniuersalitas hominis, adiecta particulari determinatione
minuta est, atque in partem redacta. Indefinitae uero sunt quae absque
uniuersalitatis et particularitatis determinatione dicuntur, ut: Est homo
sapiens Non est homo sapiens Singulares uero sunt
quae de singulari aliquid et de indiuiduo affirmando negandoue proponunt,
ut: Socrates sapiens est. Socrates sapiens non est Differt autem
particularis propositio a singulari, quod particularis quidem unum aliquem
subiicit, nec quis sit iste designat, ut: Quidam homo sapiens est
quis iste homo sit propositio non declarat. Singularis uero unum aliquem sumit,
et quis iste sit significat, ut: Socrates sapiens est unum enim et
hunc Socratem sapientem esse proposuit. Amplius particularis omnis uniuersalem quidem
terminum ponit sed ei detrahit uniuersalitatem, dum qualitatem particularitas
adiungit, ut in propositione: Quidam homo sapiens est Homo
uniuersalis est terminus, multos enim propria praedicatione concludit. Sed quia
dicitur quidam, ad unum homo redigitur, qui uniuersale persisteret, nisi
particularitas fuisset adiuncta; in singularibus uero propositionibus
praedicato termino semper indiuiduum supponitur, ut: Socrates sapiens
est Socrates enim singularis est, atque indiuiduus; idcirco igitur illa particularis
propositio quae partem ex uniuersalitatem detrahit, haec singularis quae in
singularis atque indiuidui praedicatione consistit. Simplicium uero
enuntiationum partes sunt subiectum atque praedicatum. Subiectum st quod
praedicati suscipit dictionem, ut in ea propositione quae est: Plato
philosophus est. Plato subiectum est, de ipso enim philosophos praedicatur, et
in eo philosophi suscipit dictionem. Praedicatum uero est quod dicitur de
subiecto, ut in eadem propositione, philosophos dicitur de Platone subiecto,
semper enim quod subiectum est uel minus est, uel aequale praedicato: minus
quidem ut in ea propositione de qua paulo ante tractauimus. Plato enim
philosophi nomen non potest aequare neque solus Plato philosophus est; aequalis
uero est subiectus terminus praedicato, ut si quis dicat: Homo risibilis
est homo enim qui subiectus est terminos praedicato risibili coaequatur.
Unde fit ut possit reddi reciproca praedicatio, scilicet, ut uices subiectum
praedicatumque permutent, subiectumque fiat quo erat antea praedicatum,
uersoque ordine praedicetur quod fuerat ante subiectum, ut si dicatur quod
risibile est homo est; omnia enim quae sunt aequalia de se inuicem
praedicantur. Ut uero id quod subiectum est maius possit esse praedicato, nulla
prorsus enuntiatione contingit, ipsa enim praedicata natura minora esse non
patitur. Sed quod aequale uel maius est, id semper de aequali uel minore
praedicatur. Has uero enuntiationum partes, id est praedicatum atque subiectum
terminos appellamus. Termini uero dicuntur quod in eos postrema sit resolutio:
itaque in singularibus uel indefinitis propositionibus duos terminos semper
inuenimus, et uerbum quod propositionis determinet qualitatem, ut in propositione
qua dicimus: Socrates sapiens est Socrates quidem ac sapiens
terminos esse manifestom est. Est uero uerbum non est terminus sed designatio
qualitatis, et qualis propositio sit negatiuam affirmatio significat, et nunc
quidem solo est uerbo propositioni accommodato facta est affirmatio. At si non,
quod est abuerbium negatiuam esset ad iunctum ita diceretur: Socrates
sapiens non est atque hoc modo mutata qualitate fieret de affirmatione
negatio. "Est" igitur et "non est" non sunt termini
sed, ut dictum est, significatio qualitatis. Eadem omnia etiam in indefinita
propositione conueniunt; quod si sint tales orationes: Socrates est, dies
est "est" ui gemina fungitur, scilicet praedicati, est enim
uerbum de Socrate et die praedicatum, et signi qualitatis, idem namque est
solum positum affirmationem efficit, cum negatiuo aduerbio negationem. At si
sint propositiones quae differentias secum habeant quantitatum, ut sunt
uniuersales ac particulares, eadem uis permanet terminorum; "omnis"
enim ac "nullus" et "quidam" terminis non annumerantur sed
enuntiationem significant qualitatem. Atque ideo recte quod subiicitur ac
praedicatur termini nuncupati sunt, quoniam in eos tantum resoluitur
propositio. Caetera enim quae simplicibus enuntationibus adiunguntur, aut
qualitatem propositionum retinent, aut quantitatem significant.
Propositionum uero simplicium aliae sunt quae in nulla parte conueniunt,
ut: Plato philosophus est et: Virtus bona est utraque
enim aliud quiddam de alio praedicatur, nec babent aliquid in proponendi
ratione commune. Illa enim Platonem philosophum dicit, illa uirtutem bonam esse
pronuntiat. Aliae uero sunt quae aliqua terminorum participatione iunguntur. Id
autem duobus fieri modis potest, aut enim ordine eodem, aut per ordinis
commutationem. Eodem uero ordine duplici modo, si uel simplices terminos in
utriusque constituas uel si per oppositionem fiat participatio terminorum: quod
tribus neque amplius continget modis, nam uel praedicato, uel subiecto, uel
utriusque terminis negatio copulatur. Ordinis etiam commutatione conueniunt
duobus modis, aut enim per simplicem terminorum praedicationem, aut per
eorumdem terminorum oppositionem. Haec quoque oppositio terminorum triplicem
recipit modum, cum negatio uel praedicato, uel subiecto, uel utrisque
coniungitur; illae uero quae altero termino participant et tribus modis, uel
cum in una propositione quod praedicatur in altera subiectum est, uel cum idem
in utriusque praedicatur, uel cum idem in utrisque subiectus est. Et quoniam
omnium sibimet conuenientium propositionum ordinatissimam fecimus diuisionem, nunc
de singulis quibusque tractemus, ac primum de ea propositionum conuenientia,
quae cum utrisque participet terminis, participandi tamen ordinem seruent, ea
est huiusmodi: Omnis homo sapiens est. Nullus homo sapiens est.
Utraque enim propositio hominem subiicit, et praedicat sapientiam, et cum
utroque termino congruant, sunt tamen diuersae, quoniam haec affirmatio est,
illa negatio. Et hoc quidem exempli gratia dictum sit, plenius uero fiet de
tali participatione tractatus hoc modo. Cunctarum simplicium propositionum
differentias, uel in qualitate, uel in quantitate sitas esse ostendimus; in
quantitate cum uniuersaliter pronuntiat [F. pronuntiantur] uel particulariter
uel indefinite, uel singulariter proferuntur, in qualitate uero cum hae quidem
affirmatiuae sunt, illae uero negatiuae. Si igitur duas affirmatiuas aggregamus
fiunt mixtae cum utrisque octo differentiae, quae simul qualitatem
quantitatemque contineant. Sunt autem mixtae hae, affirmatio uniuersalis,
negatio uniuersalis, affimatio particularis, negatio particularis, affirmatio
indefinita, negatio indefinita, affirmatio singularis, negatio
singularis. Quarum quidem indefinitas singularesque segregemus, et de
uniuersalibus ac particularibus disseramus. Describatur ergo uniuersalis primum
affirmatio: Omnis homo iustus est cuius aduersum tenet locum negatiua
propositio uniuersalis: Nullus homo iustus est item sub uniuersali
affirmatione ponatur particalaris affirmatio, quidam homo iustus est, hanc
aduersa fronte respiciat, sitque uniuersali negatiuae supposita particularis
negatio: Quidam homo iustus non est. Uniuersalis
affirmatio: Omnis homo iustus est. Uniuersalis negatio: Nullus
homo iustus est. Particularis affirmatio: Quidam homo iustus est
Particularis negatio: Quidam homo iustus non est Harum igitur
affirmatio atque negatio uniuersalis qualitate quidem discrepant sed quantitate
concordant; nam quod haec quidem affirmatio est, illa uero negatiua est, sunt
in qualitate diuersae, quia uero utraque unuersalis est quantitate conueniunt.
Harum igitur uel utrasque falsas, uel alteram ueram alteram falsam recipere
possibile est, utraeque autem simul uerae nequeunt inueniri, nam in proposita
descriptione affirmatio quae est: Omnis homo iustus est et negatio
quae est: Nullus homo iustus est cum utraeque sint uniuersales,
neutra tamen est uera. At si sit affirmatio: Omnis homo animal est
atque uniuersaliter denegetur ita: Nullus homo animal est uel
ita: Omnis homo lapis est. Nullus homo lapis est unam ueram, alteram
falsam esse necesse est. Atque ideo quoties ea praedicantur quae et conuenire
subiecto et ab eo ualeant segregari et uniuersaliter illa confirmat haec
denegat, utrasque falsas contingit, et superius positis declaratur exemplis.
Iustitia enim cum esse in hominibus possit, non tamen ita hominibus inhaesit,
ut ab eis separari nullo modo queat, atque ideo neque omnis homo iustus est,
neque omnis homo iustus non est, contingit utrasque mentiri; at si tale sit
quod a subiecto abstrahi separarique non possit, uel quod nunquam possit euenire
subiecto, et quae uniuersaliter affirmatiua est uniuersaliter abnuatur, euenit
uni ueritatem, alteri semper adesse mendacium sed ita ut si a subiecto quod
praedicatur non potest segregari, uera sit semper affirmatio, falsa negatio; at
si quod euenire non potest praedicatur, affirmatio quidem falsa sit sed uera
sit negatio. Nam quoniam anima non ab homine potest segregari, quae hominem
animal esse confirmat uera est, falsa uero illae quae denegat; item si quod non
potest fieri praedicetur, fiatque affirmatio, omnem hominem esse lapidem, idque
aduersa propositio neget, nullumque hominem lapidem esse concedat, negatio
quidem ueritati, affirmatio autem iuncta est mendacio: simul autem ueras esse
affirmationem uniuersalem uniuersalemque negationem nulla poterunt exempla
monstrare. Atque ideo uniuersalis quidem affirmatio, uniuersalisque negatio
contraria dicuntur, nam ut in contrariis aliquid medium cortinentibus potest
neutrum inesse subiecto, ut corpus neque nigrum sit neque album, quoniam est
quod praeter ea esse possit, ut rubrum, itemque in contrariis medietate
carentibus necesse est alterum semper inesse subiecto ut omne animal aut
dormita ut uigilat, quoniam inter dormire ac uigilare nihil medium est; autem
simul atque in eodem utraque contraria reperiantur fieri nequit. Ita etiam in
uniuersalibus affirmatione ac negatione: ut utraeque falsae sint, exemplo
contrariorum aliquid medium claudiunt; uel altera uera, falsa uero altera,
sicut in contrariis quae medio carent fieri posse manifestum est sed impossibile
est ut utriusque sententia in ueritate conueniat, sicut nulla contraria simul
esse patiuntur. Atque ideo uniuersalis aftirmalio uniuersalisque negatio
contrariae nominantur. Hae igitur non eam uim ipsa semper aduersitate
conseruant, ut eis sit perpetua atque inconciliata discordia, nec se semper
inuicem perimunt, quae cum sententia dissideant communi tamen falsitate
concordant. Si igitur earum una sub mota sit, non necesse est ut esse
altera consequatur: fieri enim potest ut neutra sit, uelut si omnem iustum esse
hominem destruat, non est consequens ut nullus homo sit iustus. Quae autem sub
his propositionibus collocantur, id est particularis affirmatiua atque negatio,
subcontrariae nomen habent, idcirco quod uniuersalitati particulare commune
subiectum est; cum igitur uniuersales intelliguntur esse contrariae,
subcontrarias esse necesse et quae sub uniuersalibus contrariis collocantur.
Horum quoque quantitas est eadem, quoniam utraeque sunt particulares; diuersa
qualitas intelligitur, quoniam affirmatio haec est, illa uero negatio; sed
quanquam contrariis uideantur esse subiectae, conuerso tamen modo particulares
in ueritate sibimet, noii in falsitate consentiunt. Nam ut haec uerum, falsum
illa pronuntiet, atque utraeque sint uerae tacile propositis declaratur
exemplis; ut uero utraeque falsae sint, non potest inueniri. Nam si quod neque
separari, neque possit adesse subiecto, alterutra enuntiet propositio, una est
ueritati, altera cognata mendacio. Et siquidem quod a subiecto separari non
potest praedicetur, affirmatio sola ueritatis calculum tenet; at si quod
subiecto impossibile adesse dicatur, sola obtinet negatio ueritatem, ut si quis
enuntiet: Quidam homo animal est et alius neget: Quidam homo
animal non est uel ita: Quidam homo lapis est. Quidam homo lapis non
erat utraque affirmationum negationumque oppositio uerum inter falsumque
partitur. Sed in prioribus quidem affirmatio, in posterioribus autem uera
negatio est. At si quod euenire quadem possit sed a subiecto tamen aliquando
ualeat segregari, affirmatio particularis, negatioque pronuntietur, utrasque ueras
esse necesse est, ut: Quidam homo iustus est Quidam homo iustus non
est ut uero utraeque falsae sint, nulla potuerunt exempla congruere.
Quocirca ne ista quidem quas subcontrarias appellamus semper sese inuicenm
perimunt, quandoquidem aliquoties in ueritate concordant. At si omnibus differentiis
dissidentes ac inuicem destruentes inuenire conemur, respiciendae sunt
angulares; hae uero sunt uniuersalis affirmatio et negatio particularis, uel uniuersalis
negatio et affirmatio particularis; his enim tanta inter se discordia manifesta
est, ut neque in falsitate unquam, neque in ueritate conueniant, semperque
necesse est cum affirmatio sit uera, negationem esse mendacem, cum negationi
adsit ueritas, affirmationi esse propriam falsitatem. At primum cum geminas
esse propositionum differentias dixerimus in qualitate scilicet et quantitate,
harum et qualitas diuisa esse probator et quantitas: nam quod haec affirmatio
est, illa negatio, in qualitate dissentiunt; quod uero haec uniuersalis, in
particularis quantitate discordant. Item neque in falsitate, neque in
ueritate unquam poterunt conuenire. Siue enim de his quae a subiecto
abesse non possunt unam semper ueram esse necesse est, alteram falsam, nam si
talis terminus praedicatur, ut cum uel adesse subiecto uel non adesse
contingat, uniuersales semper falsae sunt, particulares uerae sunt, si quis
enim ita proponat: Omnis homo iustus est atque alius neget: Quidam
homo iustus non est uniuersalis affirmatio falsa est, particularis est
uero negatio, similiter autem si quis ita pronuntiet: Nullus homo iustus
est uniuersalis negationis falsa, particularis affirmationis uera
sententia est; ita in his quae uel adesse subiecto, uel abesse contingant,
uniuersales falsitati coniunctae sunt, particulares obtinent ueritatem.
At si tales termini sint, qui separari atque a subiecto diuidi nequeant, siue illa
sit uniuersalis, siue particularis, haerebit semper affirmationi ueritas,
negationi mendacium, ut si quis uniuersaliter enuntiet omnem hominem esse
animal, aliusque particulariter neget, quemdam hominem non esse animal
affirmatio uniuersalis uerum loquitur, particularis negatiuae falsa sententia
est. Item si quis uniuersaliter negando proponat nullum hominem esse animal,
particularem affirmationem ueritas sequitur, haeret uniuersalis negatio
falsitati; quod si sint quae predicantur ut nunquam possint adesse subiecto,
seu illae uniuersaliter seu particulariter proponantur, negationes ornat
ueritas, affirmationes falsitas decolorat. Si quis enim confirmat dicens omnem
hominem lapidem esse, aliusque quemdam hominem non esse lapidem respondeat,
uniuersalem affirmationem falsitas, particularem negationem ueritas tenet; quod
si ita quis uniuersaliter neget: Nullus homo lapis est et
particulariter affirmet: Quidam homo lapis est uniuersali constat
negatione ueritas, particularis affirmatio non caret falsitate. Quoquo
igitur modo praedicata uel subiecta mutaueris, si tamen uniuersalem
affirmatiuam particulari negatiuae, uel uniuersalem negatiuam particulari
affirmatiuae consertam a singulari consideratione committas, si haec falsa
illam reram esse contingit, et si haec uera est illam falsam necesse est
inueniri, atque idcirco has inter se oppositas et contradictorias nuncupamus.
Et hactenus quidem affirmationes et negationes auersis intentionibus
conferentes, quid in eis discordiae ac diuersitatis esset ostendimus; nunc
uniuersalem affirmationem particulari affirmatiuae, et uniuersale in negationem
particulari negatiuae ad ueritatis falsitatisque conuenientiam comparemus.
Harum namque inter se nulla discordia est, atque ideo non de earum dissensu sed
de consensu potius uidetur esse quaerendum. Primum igitur uniuersalis
affirmatio et particularis affirmatio subalternae dicuntur, quoniam altera
subiacet alteri, id est particularis affirmatio uniuersali affirmationi
supposita est atque subiecta, ueluti pars intra totius semper ambitum latet;
idemque de uniuersali et particulari negatiua dicendum est, subalternae enim
uocantur, quod superior atque amplior uniuersalis negatio intra se particularem
negationem claudit et continet. Haec igitur tali ratione consentiant, si
enim uniuersales in ueritate praecedant, particulares ueras esse necesse est,
ut si quis uniuersaliter affirmando proponat, omnem hominem animal, ea cum sit
uera, particularis sibi affirmationis ueritatem comitem trahit, ea uero
est: Quidam homo animal est. Nam si uerum est omnem hominem esse
animal, uerum est esse aliquem; item si quis uniuersaliter enuntiet nullum
hominem esse lapidem, et uerum dixerit, subiecta ei particularis negatio idem
retinet, nec mentitur qui dixerit quemdam hominem lapidem non esse; ita igitur
uniuersalibus affirmatione ac negatione uera dicentibus, particularis
affirmatio et negatio ueram uniuersalium sententiam consequuntur. At si
uniuersales falsae sint, non necesse est particulares uniuersalium consensu
praebere mendacinm, uelut in his uniuersalibus qua proponunt omnem hominem esse
iustum, uel nullum hominem esse iustum, quae cum una sit affirmatio, altera
negatio, utraeque sunt falsae; sed eas particularium falsitas non ex
necessitate consequitur, nam et quemdam hominem esse iustum, quae particularis
est affimatio, uere quis dixerit, atque ideo falsis uniuersalibus, particulares
ueras esse non necesse est. Quod enim uniuersalis affirmatio falsa dicatur
omnem hominem esse lapidem, errat particularis affirmatio quae proponit quemdam
hominem esse lapidem. At si uniuersalis negatio falsa proponatur nullum
hominem esse animal non idcirco partirularis erit uera negatio, si pronuntiet
quendam hominem non esse animal, atque ideo uniuersalibus quidem in ueritate
manentibus, particulares necesse est uniuersalium consentire ueritati, at si
uniuersalibus falsitas inhaerebit, particulares tum ueras, tum etiam falsas
esse possibile est, ueras quidem si quidtale praedicetur quod adesse subiecto
possit, et a subiecto ualeat separari, falsas esse utrasque, affirmationem
quidem particularem, si in eo sit uniuersalis falsa affirmatio quod subiecto
non potest conuenire, negationem particularem, si in eo uniuersalis negatio
mentiatur quod a subiecto non potest segregari, ut posita superius exempla
declarant. Quod si ad ueritatis et falsitatis consequentiam particulares
propositiones locum principem sortiantur, contraria eis uniuersalis
propositionis ratione conueniunt. Nam si sint falsae, particulares falsas esse
necesse est; sin uero particulares uerae sint, tum uniuersales uerae sunt, tum
etiam falsae. Nam si particularis affirmatio est falsa, quae dicit aliquem
hominem esse lapidem, uniuersalis quoque affirmatio falsa est quae proponit
omnem hominen esse lapidem. Item si particularis est falsa negatio quae
decernit quemdam hominem non esse animal, falsa erit uniuersalis negatio quae
nullum hominem animal esse contendit. At si particularis affirmatio uel negatio
uerae sunt, idque praedicatur quod a subiecto diuidi ac segregari queat,
affirmationem negationemque uniuersales non est dubium posse mentiri, ut quod
iam uerae sint particulares quae proponunt quemdam hominem esse iustum, et
quemdam hominem non esse iustum, his suppositas uniuersales falsas esse
manifestum est, ut ea quae dicit: Omnis homo iustus est et: Nullus
homo iustus est. At si quid tale affirmatio particularis pronuntiet quo
subiectum carere non possit, uera erit superposita affirmatio uniuersalis, ut
cum aliquis enuntiat quemdam hominem esse animal, huic uniuersalis affirmatio
in ueritate consentit, quae est omnis homo animal est. At si quid particularis
negatio tale proponat, quod subiecto nequeat inhaerere, ueritatem particularis
negationis uniuersalis negatiuae ueritas necesso est consequatur, ut cum
aliquis dicit quemdam hominem lapidem non esse, consonat uniuersalis ueritas
propositionis quae nullum hominem lapidem esse pronuntiat: quo fit ut
praecedentibus quidem uniuersalibus ueris, particulares ueras esse necesse sit;
praecedentibus uero in falsitate particularibus, uniuersalium ueritas non
subsequatur; manentibus uero uniuersalibus falsis, particulares mendacium
dicere non sit necesse, sicut ne uera quidem particularibus proponentibus,
ueram uniuersalium necesse est esse sententiam. Et hoc quidem exempla
docuerunt: ut autem firma demonstratione clarescat, utilis ad euidentiam rerum
descriptio proponatur. Ex his ergo quae superius dicta sunt intelligi potest
contrarias quidem uel uerum inter se falsumque diuidere, uel simul posse
mentiri, ueras simul esse non posse; subcontrarias uero uel utrasque ueras
esse, uel alteram ueram, alteram falsam, nunquam tamen simul proferre
mendacium; angulares autem neque in ueritate unquam, neque in mendacio
consonare sed uni semper ueram, alteri semper falsam esse sententiam.
Nunc demonstrandum est uniuersalibus ueris particulares non posse mentiri,
falsis autem uniuersalibus posse particulares non falsa proferre. Dico enim si
uniuersalis affirmatio sit uera, particularem quoque affirmationem ueram
futuram; nam si falsa est, erit uera quae particulari affirmationi opponitur
uniuersalis negatio sed posita est uera affirmatio uniuersalis; hoc igitur modo
utrasque simul ueras esse contingit, affirmationem scilicet uniuersalem
uniuersalemque negationem, quod euenire non posse monstratum est; non igitur
fieri potest ut affirmatiua uniuersali uera proposita, particularis affirmatio
mentiatur. Rursus si uera est uniuersalis negatio, particularem quoque
negationem ueram esse concedo, nam si falsam quis dixerit uniuersalem
affirmationem, quae est ei opposita ueram necessario esse fatebitur. At si
uniuersalis negatio uera esse proposita est, simul igitur uniuersales
negationem et affirmationem ueras esse contingit; quod fieri non posse superius
posita exempla docuerunt. At si falsa est uniuersalis affirmatio,
particularis uel falsum poterit enuntiare uel uerum: quo posito nihil
impossibile comitatur, siue enim falsa sit, erit uera negatio uniuersalis, seu
uera illa sit, uniuersalem negationem falsitas obtinebit. Quod fit ut falsa
uniuersali affimatione, uniuersalis negatio, tum si falsitate consonet, tum ab
ea ueritate discordet, quod non esse impossibile superioribus docetur
exemplis. Eodem quoquo modo et si uniuersalis negatio falsa sit,
particularem negationem, uel ueram uel falsam esse possibile est, neque idcirco
aliquid sequitur incongruum. Particulari namque negatione uera, uniuersalis
affirmatio mentietur; eadem falsa, uerum uniuersalis affirmatio pronuntiat: quo
fit ut falsa uniuersali negatione proposita, affirmationem uniuersalem tum
ueram, tum falsam rationis demonstret euentus, quod impossibile non est.
Rursus si particulares false sunt, uniuersalis quoque falsitas sequitur. Nam si
particularis affirmatiua pronuntiet mendacium, uniuersali quoque affirmationi
falsitas inhaerebit, nam si haec uera est, falsa erit ei apposita negatio
particularis; sed affirmationem particularem constituimus esse mendacem, simul
igitur particularis affirmatio et negatio falsa sunt, quod esse inconueniens
praecedens tractatus declarauit. Item, si particularis negatio falsa
dicatur, uniuersalis quoque negationis falsitas consonabit: nam si negatio
uniuersalis uera est, falsa est opposita, quae est affirmatio particularis,
quomodo utrasque particulares, affirmationem scilicet ac negationem, simul
falsas esse contingit, quod fieri non posse praediximus. At si uera sit
affirmatio particularis, falsa uel uera uniuersalis affirmatio esse potest: sed
si falsa sit particularis, negationem ueram esse necesse est; si uera sit,
habebit particularis negatiua mendacium. Sed cum uera sit affirmatio
particularis, negationem particularem uel falsam esse uel ueram nihil est
impossibile. Rursus si negatio particularis teneat ueritatem, uniuersalis
negatio uel ueritatem tenere potest uel proferre mendacium. Nam si uera est,
oppositam affirmationem particularem falsam esse manifestum est; si falsa est,
ueritatem particularis affirmatiua custodiet: quo fit ut si particularis
negatio teneat ueritatem, affirmatio particularis uera uel falsa sit, quorum
neutrum impossibile. non esse praemissa docuerunt. Atque haec quidem de
uniuersalibus dicta sufficiant. Nunc de infinitis ac singularibus
disseramus, quarum quidem indefinitae sunt, quibus nulla significatio
determinationis adiungitur sed praeter uniuersalis et particularis
intelligentiam quantitatis proferuntur, ut: Homo iustus est. Homo iustus
non est quibus tametsi ut, dictum est, nulla significatio determinationis
adiungitur, uim tamen obtinent particularium propositionum. Namque ut illae
quas subcontrarias in priore descriptione signauimus, alias quidem inter se
uerum falsumque distribaunt, alias quidem inuicem ueritate conspirant, nunquam
tamen simul uidentur posse mentiri, ita etiam indefinitae, siquidem tale est
quod enuntiat quod subiecto semper inesse necesse sit, affirmatio est uera,
falsa negatio, ut in his propositionibus: Homo animal est. Homo animal non
est. At si id in indefinitis propositionibus efferatur quod subiecti
natura non suscipit, negatio quidem uera est sed affimatio iuncta est falsitati,
ut si quis dicat: Homo lapis est. Homo lapis non est ut uero
utraeque in pronuntianda falsitate consentiant, non potest inueniri. Eadem tamen
ab uniuersalibus affirmatiuis atque negatiuis, ita dissentiunt, ut quoquo modo
subiecta permutes, una semper ueritatis, altera sit semper plena mendacii.
Exemplum uero huiusmodi praedicati, quod subiecto semper inhaereat, hoc
est: Omnis homo animal est. Homo animal non est. Nullus homo animal est. Homo
animal est. Hic indefinitae ui eadem funguntur qua et particularis, huius
uero quod nunquam inhaeret, hoc est: Omnis homo lapis est. Homo lapis non
est. Nullus homo lapis estt. Homo lapis est in his quoque
indefinita, uniuersalibus oppositae per unamquamque oppositionem unam ueram,
falsam alteram reddiderunt, item quod suscipere subiecti naturam ualeat et
possit amittere. Omnis homo iustus est. Homo iustus non est. Nullus homo
iustus est. Homo iustus est in his etiam indefinitae particularibus
immutatae sunt, quae uniuersalibus obiecta per unamquamque propositionum
aduersitatem, uni semper uerum, alteri diuisere mendacium. Praeterea quoque
modo terminorum exempla ponantur, si affirmationes affirmationibus, negationes
negationibus comparemus, uniuersalibus ueris indefinitarum ueritas prouenit, ut
cum uerae sunt, omnem hominem esse animal, et nullum hominem esse lapidem,
constat ueritas indefinitis quae proponunt, et hominem animal esse, et hominem
lapidem non esse. At si uniuersalium falsitas antecedat, indefinitarum uel
ueritas, uel mendacium uariabit, hoc modo. Falsa enim est uniuersalis
enuntiatio quae proponit omnem hominem esse iustum; sed ea quae dicit hominem
esse iustum, tenet in humanae naturae parte ueritatem. Nam si non habet omnis
homo iustitiam, cum tamen aliquis habeat, uere dici potest hominem esse
iustum. Item, cum proponitur uniuersaliter: Nullus homo iustus est
falsum est, at si id indefinitae denegetur, a ueritate non discrepat. Nam cum sit
aliquis homo non iustus, non mentietur qui pronuntiauerit hominem esse non
iustum. Item cum sit falsa quae uniuersaliter affirmat dicens omnem hominem
esse lapidem, falsa est quae idem indefinita enuntiatione confirmat dicens
hominem esse lapidem. Rursus cum sit falsa negatio per quam proponitur
nullum hominem esse animal, falsa est indefinita negatio quae pronuntiat
hominem non esse animal. Hic quoque particularium similitudo seruata est. Nam
in subalternis uera uniuersalitas ueritatem particularitatis trahebat. Falsa
uero uniuersalitas nec ueritatis, nec mendacii necessitatem particularibus
afferebat. Eadem omnia uniuersalium atque indefinitarum collatione
proueniunt. Rursus indefinitas primum falsas constet, uniuersales quoque
necesse est esse mendaces, ut si falsum sit esse hominem iustum, falsum erit
omnem hominem esse iustum, quandoquidem non capit ueritatem, si iustus uel unus
homo non fuerit. Item, si indefinita negatio mentiatur, uerum uniuersalis
negatio non habebit, ueluti si falsa sit ea qeae dicit hominem non esse iustum,
quandoquidem non potest uniuersaliter ab homine denegari, si uel uni hominum
probabitur adesse iustitia. At si indefinitae sententiam ueritatis obtineant,
uniuersales tum ueras, tum eueniet esse mendaces: uelut cum dicimus hominem
esse iustum uerum est, est enim homo qui iustitia non careat. Huius uniuersalis
negatio mentietur, cum quis dixerit nullum hominem esse iustum. At si id
affirmabitur indefinite quod a subiecto diuelli secernique non possit, uera
nihilominus erit affirmatiua que proponit omnem hominem esse animal. At si id
quod subiecti naturam non recipit proponit indefinita negatio, ueluti si dicat
hominem lapidem non esso nihil ab eius ueritate uniuersalis negatiua dissentiet
ut ea quae nullum animal esse proponit. Nihil igitur dubium est indefinitas
particularibus esse consimiles, eamdemque uim ueritatis ac falsatis
significationibus obtinere: de quibus sufficienter dictum est. Nunc de
singularibus explicemus, quae nihil superioribus similes exstant. Illae
namque quoniam constituebant uniuersale subiectum, de quo praedicatum terminum
dicerent, idcirco suscipiebant etiam differentias quantitatis. Nam quod
uniuersale est et uniuersaliter et particulariter et indefinite poterit
pronuntiari. At hae quae unum aliquid ponunt, singuiariter atque indiuidue
differentias quantitatis habere non possunt, atque ideo sola in eis relinquitur
discrepantia qualitatis, quod haec quidem affirmatio, illa uero negatio. Semper
igitur inter se affirmatio et negatio singularis uerum falsumque distribuent,
si non caetera impediant quae sensum in alias atque in alias significationes
solent deflectere ac detorquere. Cum uero unum atque idem praedicatum
atque subiectum in affirmatione et negatione constiterit, uno eodemque sumptum
tempore, uno eodemque prolatum modo, ad unum atque idem relatum, de una atque
eadem parte propositum, necesse est ex his unam semper esse ueram, alteram
semper esse falsam. Nam siue aequiuocos terminos sumant siue non ad idem tempus
procedant, siue alius utrisque insit modus, siue ad alias partes uel ad aliquid
aliud referantur, ueras utrasque esse contingit. Age enim aequiuocum terminum
sumat affirmatio, dicatque: Cato Uticae se peremit negetque
negatio: Cato se Uticae non peremit. Hic igitur utraeque sunt uerae,
quoniam Cato aequiuocum est. Namque Cato praetorius Uticae sibi manus intulit,
Cato uero censorius minime. Item proponatur affirmatiua hoc modo: Nocte lucet
negatio respondeat: Nocte non lucet. Hic igitur lucere aequiuocum est.
Atque ideo nihil impedit quominus utraeque in ueritate permaneant. Affirmatio
namque cum dicit lucere nocte, lunae loquitur locem. Illa uero cum negat, de
solis luce significat. Hic igitur aequiuocum praedicatum utrasque uerum
conseruare permisit. Item si quis de Socrate proponat dicens: Socrates
sedet atque alius neget: Socrates non sedet utraeque uerae
esse queunt, si ad diuersa tempora referantur. Potest enim nunc quidem Socrates
sedere, alio uero tempore non sedere. Rursus si quis humani oculi colorem
nigrum esse confirmet, aliusque nigrum non esse contendat, utrique uerum
loquentur, si ad singulas oculi partes affirmatio negatioque referantur. Nam
quod circa orbem est qui medius pupulam tenet, album est. Ipse uero orbis niger
uisitur. Rursus si de Socrate inter duos locato quis dixerit: Socrates
dexter est aliusque respondeat: Socrates dexter non est
utrisque constare ueritas potest. Ad eum qui cum sinistra Socratis est, dexter
est. Ad eum uero cuius laeuo lateris pars Socratis dextra coniungitur, dexter
non est. Item, si quis ouum animal esse constituat, aliusque ouum animal
esse neget, utraeque a ueritate non dissonant: namque ouum potestate animal
est, actu animal non est. Ita igitur inter se singulariam subiectorum
propositiones uerum faleumque distribuent, ut unam ueritatem necesse sit
habere, alteram mendacium, si neque quod subiectum est, neque quod predicatum,
aliqua sit aequiuocatione confusum ad idem tempus, ad easdem partes, ad eumdem
modum, eademque rem ad quam affirmatio retulit ea quae proponuntur in negatione
afferatur, ut si quis de Socrate pronuntiet: Socrates caluus est Socrates
caluus non est si igitur de Socrate eodem affirmatio negatioque
proponant, si eamdem caluitii significationem affirmatio sumpserit et negatio,
si eamdem utraeque capitis partem loquantur, si uel actum utraeque potestatemue
significant, si nulla diuersitate temporis erretur, si non ad alium affirmatio,
ad alium negatio referatur, una semper ueritati coniuncta est, retinet semper
altera falsitatem. Quoniam de ea conuenientia propositionum quae utrisque
simplicibus terminis eodemque ordine captaretur explicui, nunc de ea partici
patione dicendum est quae et utrosque terminos et eumdem ordinem seruat; hoc
autem (ut dictum est) tribus contingere modis potest -- aut enim predicatus
tantum, aut subiectus terminus, aut uterque cum negatione proponitur. At tum
enuntiatio uel ab infinito subiecto, uel ab infinito praedicato, uel ab
infinitis utrisque consistit. Quoties enim nomini negatio subiungitur, nomen
redditur infinitum. Atque ideo per oppositionem participatio fieri
dicitur. Nomini enim simplici semper infinitum nomen opponitur, ut
"homo" "non homo", [780B] "animal" "non
animal", et caetera: quae cum ita sint, disponantur simplices, atque ex
earum natura caeteras colligamus. Primo igitur propositionum series
describatur, ea scilicet quae utrisque iungitur finitis, propositisque
simplicibus ita ex infinitis omnibus copulatarum propositionum ordo iungatur,
ut affirmationes affirmationibus, negationes negationibus, aduersis frontibus
collocentur. Omnis homo rationalis est. Omnis non homo non rationalis
est. Nullus homo rationalis est. Nullus non homo non rationalis est. Quidam
homo rationalis est. Quidam non homo non rationalis est. Quidam homo
rationalis non est. Quidam non homo non rationalis non est.
Omnis homo grammaticus est. Omnis non homo non grammaticus est. Nullus
homo grammaticus est. Nullus non homo non grammaticus est. Quidam homo
grammaticus est. Quidam non homo non grammaticus est. Quidam homo grammaticus
non est. Quidam non homo non grammaticus non est. Omnis homo lapis
est. Omnis non homo non lapis est Nullus homo lapis est. Nullus non
homo non lapis est. Quidam homo lapis est. Quidam non homo non lapis est.
Quidam homo lapis non est. Quidam non homo non lapis non est. Omnis homo
iustus est. Omnis non homo non iustus est. Nullus homo iustus est. Nullus
non homo non iustus est. Quidam homo iustus est. Quidam non homo non
iustus est. Quidam homo iustus non est. Quidam non homo non iustus non
est. Omnis homo risibilis est. Omnis non homo non risibilis est. Nullus
homo risibilis est. Nullus non homo non risibilis est. Quidam homo risibilis
est. Quidam non homo non risibilis est. Quidam homo risibilis non est. Quidam
non homo non risibilis non est. Harum igitur talis est consocianda
falsitate uel ueritate proprietas, ut affirmationes quidem inter se uniuersales
particularesque negationes uel in ueritate uel in mendacio consentire queant,
uel uerum inter se falsumque diuidere. Si quid enim de subiecto tale
praedicetur quod uel de subiecto nequeat segregari, ut ab homine
rationabilitas, uel a subiecto quidem recedere queat sed subiecti naturam non
possit aequare, ut hominis grammaticus, unam ueram, alteram falsam esse proueniet.
Nam qui dicit: Omnis homo rationalis est uerum loquitur, et qui
dixerit: Omnis non homo non rationalis est mentietur. Diuinae namque
substantiae rationis quidem compotes sunt sed homines non sunt. Item si
quis pronuntiet, omnis homo grammaticus, est falsum dixerit. At qui
proponit: Omnis non homo non grammaticus est uerum dixerit. Nam qui
homo non est, grammaticus esse non potest. At si id de subiecto praedicetur
quod uel nunquam subiecto ualeat conuenire, ut lapis homini, uel conueniens ab
eo possit abscedere, cum sit maius atque uniuersalius subiecto, ut iustitia
homini, simul utrisque falsitas prouenit. Nam si quis dicit: Omnis homo
lapis est falsam fecerit propositionem. Eodem quoque modo qui dixerit,
omnis non homo non lapis est, cum silex homo non sit sed lapis. Item
propositio: Omnis homo iustus est falsa est, cuius sequitur
falsitatem: Omnis non homo non iustus est. Nam diuinis substantiis adest
semper iustitia, cum non sit humanitas. At si quid tale de subiecto
praedicetur quod et semper ei copuletur, neque tamen subiectum possit excedere,
ut risibile homini, utrinque sententia in significandi ueritate
concurrit: Omnis homo risibilis est uera est: Omnis non homo
non risibilis est haec retinet ueritatem. Nam quia risibile hominis
proprium est, recte dicitur non esse risibile quidquid homo non fuerit. Eadem
omnia in particulari negatione redduntur. Nam siue quae sunt maiora subiecto
atque ab eo discedere nequeunt, at rationabilitas ab homine, uel quae discedunt
quidem sed sunt maiora subiecto, ut grammaticus homine, de subiecto
praedicentur, unam ueram, alteram falsam faciunt. Nam qui dicit: Quidam homo
rationalis non est falsum proposuit; qui uero respondet: Quidam non
homo non rationalis non est uerum loquitur. Diuina quippe
substantia non est quidam homo sed carere non potest humanae ratione naturae.
Item: Quidam homo grammaticus non est uera est sed falsa est si
dicam: Quidam non homo non grammaticus non est. Cum illud sit uerius,
quoniam qui homo non fuerit, non potest esse grammaticus. At si quae uel
nunquam de subiecto possunt uere praedicari, ut lapis de homine, uel
praedicantur quidem et sunt maiora subiecto sed ab eo discedere separarique
patiuntur, ut iustitia ab homine, ueras protinus utrasque conseruant. Nam qui
dicit: Quidam homo lapis non est uerum dixerit. At si quis respondeat: Quidam
non homo non lapis non est is quoque uerum dixerit: si quidem de silice
uel de huiusmodi caeteris uelit intelligi, quae cum non sint homines, non
lapides non sunt. Item: Quidam homo iustus non est propositio
ueritatem tenet. Sed ne illa quidem falsa est quae proponit: Quemdam non
hominem non iustum non esse hoc enim, ut dictum est, diuinis substantiis
inuenitur, ut iustitiam teneant, quamuis ab hominis definitione seiunctae
sunt. Item, si id quod abesse non potest, et sit aequale subiecto, de
eodem subiecto praedicetur, ut risibile homini, incurrit utrisque mendacium.
Nam: Quidem homo risibilis non est falsa est, cuius falsitati sese
aemulam praestat quae proponit: Quidam non homo non risibile non est
quasi qui homo non sit possit esse risibilis. Ita igitur quidem in
affirmationibus uniuersalibus et particularibus negatiuis ueritas falsitasque
et simul aliquoties inuenitur, et inter utrasque diuiditur. Negationes uero
uniuersales et particulares affirmationes non simili respondent modo. Sed negationes
quidem uniuersales, unam uerum dicere, alteram falsam, simul utrasque falsas
esse possibile est. Simul autem ueras nunquam esse contingit. Nam si id quod
adesse subiecto non potest, praedicetur, ut lapis homini, unam ueram faciunt,
alteram falsam, ut est: Nullus homo lapis est uera est; falsa est quae
proponit: Nullus non homo non lapis est omnia quippe animalia
praeter hominem ita non sunt lapides, sicut ab hominum natura seiuncta
sunt. Quidquid uero aliud de subiecto praedicetur, neutri constare ueritas
potest, ut si quis proponat: Nullus homo rationalis est falsum dixerit;
aliusque respondeat: Nullus non homo non rationalis est hanc quoque
conuincit ratio mentiri, equus quippe non homo est, nec eum quis dixerit
rationis esse participem; ut autem simul uerae sint, nullus poterit terminus
approbare. Particulares autem affirmatiuae in differentiam ueritatis
falsitatisque discedunt, quoties aliquid tale de subiecto dicitur, quod nunquam
possit adesse subiecto, ut lapis: nam si quis enuntiet: Quidam homo lapis
est falsa propositio est; at si quis respondeat: Quidam non homo non
lapis est tenet contrariam ueritatem, equus quippe non homo est, nec
lapis esse dicetur. Quidquid uero aliud de subiecto praedicabitur, est eas in ueritatis
significationem conuenire, ut: Quidam homo rationalis est uera est, Quidam
non homo non rationalis est huic quoque ueritas constat, equus quippe non
homo est, nec ratione subsistit; ut uero simul falsae sint, nullis reperietur
exemplis. Ad hunc igitur modum ei de caeteris quae uel subiectum uel
praedicatum retinent infinitum, ad ueritatis falsitatisque consensum
enuntiationum proprietas consideranda est, de quibus modo breuiter quid eueniat
tetigisse sufficiat, singula uero lectoris exploranda diligentiae, et per
conuenientes terminos rimanda permittimus. Disponantur igitur propositiones
quae ex utrisque simplicibus terminis constant, easque quarum subiectum tantum
abnuatur ex aduerse parte respiciant. SIMPLICES EX SUBIECTIS
FINITIS Omnis homo rationalis est. Omnis non homo rationalis est. Nullus
homo rationalis est. Nullus non homo rationalis est. Quidam homo
rationalis est. Quidam non homo rationalis est. Quidam homo rationalis non
est. Quidam non homo rationalis non est. Omnis homo risibilis est. Omnis
non homo risibilis est. Nullus homo risibilis est. Nullus non homo
risibilis est. Quidam homo risibilis est.Quidam non homo risibilis est. Quidam
homo risibilis non est. Quidam non homo risibilis non est. Omnis
homo iustus est. Omnis non homo iustus est. Nullus homo iustus est. Nullus
non homo iustus est. Quidam homo iustus est. Quidam non homo iustus est.
Quidam homo iustus non est. Quidam non homo iustus non est. Omnis
homo grammaticus est. Omnis non homo grammaticus est. Nullus homo
grammaticus est. Nullus non homo grammaticus est. Quidam homo grammaticus
est. Quidam non homo grammaticus est. Quidam homo grammaticus non
est. Quidam non homo grammaticus non est. Omnis homo lapis
est. Omnis non homo lapis est Nullus homo lapis est. Nullus non homo
lapis est. Quidam homo lapis est. Quidam non homo lapis est. Quidam homo
lapis non est. Quidam non homo lapis non est. In harum igitur
affirmationibus quidem uniuersalibus ueritas et falsitas distribuitur, si quis
tale de subiecto praedicetur quod abesse non possit, siue illud maius sit, ut
animal homine, siue aequale, ut risibile homini. In his enim unam ueram,
alteram falsam esae neoesse est, quidquid uero praeter ea fuerit praedicatum,
unam semper ueritas, alteram semper falsitas non sequetur: ut autem simul uerae
sint nequit ostendi. Particularium uero in affirmationibus quidem,
siquidem ea praedicentur quae ualeant transire subiectum, siue ab eo separari
nequeunt, ut animal ab homine, seu possint, ut iustitia ab homine, loquitur
utraque uera sententia. Quidquid uero praeter ea fuerit praedicatum, unam
ueritas, alteram falsitas tenet; falsae uero simul nequeunt inueniri.
Negationes uero particulares siquidem id praedicent quod a subiecto non possit
abscedere, siue illud maius sit, ut rationale homine, seu aequale, ul risibile
homini, uni constabit ueritas, aItera mentietur. Si quid uero praeter ei fuerit
praedicatum, ueras semper utrasque constat, ut ineas communis falsitasnunquam
possit incidere. Item disponantur in ordinem primum quidem simplices, has e
regione respiciant quae subiecto simplici denegantur praedicato. SIMPLICES EX
INFINITO PRAEDICATO Omnis homo lapis est. Omnis homo non lapis est
Nullus homo lapis est. Nullus homo non lapis est. Quidam homo lapis
est. Quidam homo non lapis est. Quidam homo lapis non est. Quidam
homo non lapis non est. Omnis homo animal est. Omnis homo non
animal est Nullus homo animal est. Nullus homo non animal est. Quidam homo
animal est. Quidam homo non animal est. Quidam homo animal non est. Quidam
homo non animal non est. Omnis homo risibilis est. Omnis non homo
non risibilis est. Nullus homo risibilis est. Nullus non homo non
risibilis est. Quidam homo risibilis est. Quidam non homo non risibilis
est. Quidam homo risibilis non est. Quidam non homo non risibilis non
est. Omnis homo iustus est. Omnis non homo non iustus est. Nullus
homo iustus est. Nullus non homo non iustus est. Quidam homo iustus
est. Quidam non homo non iustus est. Quidam homo iustus non est. Quidam
non homo non iustus non est. Omnis homo grammaticus est. Omnis non
homo non grammaticus est. Nullus homo grammaticus est. Nullus non homo non
grammaticus est. Quidam homo grammaticus est. Quidam non homo non
grammaticus est. Quidam homo grammaticus non est. Quidam non homo non
grammaticus non est. Harum igitur affirmationes uniuersales, siquidem
praedicent quod subiecto nequeat conuenire, ut lapis homini, uel a subiecto,
cum sit aequale uel sit maius, non possit abscedere, ut animal uel risibile ab
homine, unam semper necesse est ueritatem. alteram proferre mendacium:
quidquiduero praeterea fuerit praedicatum, utrisque falsitas inuenitur, ut ad
ueritatem conuenire non possint. Negationes uero uniuersales siquidem id de
subiecto praedicent quod subiecto adesse possit et abesse, ita ut excedat, ut
uirtus hominem, uel id quod adesse quidem queat sed non possit adaequare
subiectum, ut grammaticus hominem, utraeque in falsitate communicant. Quidquid
uero aliud fuerit praedicatum, unam ueritas, alteram falsitas consequetur; ut
autem simul uerae sint, nequit ostendi. Particularium uero affirmationes
quidem simul uerae sunt, si id quod uel adesse possit uel abesse praedicetur,
siue illud maius sit ut iustitia homine, seu minus ut grammaticus ab homine. Si
quid uero aliud fuerit praedioatum, ueritas in eas ac falsitas distribuitur,
ita ut nunquam communem consonent falsitatem. Particulares quoque negatiuae in
similibus terminis ueritate concordant. Nam si quod adesse uel abesse potest,
siue illud maius sit ut iustus ab homine, siue minus, ut grammaticus ab homine,
de subiecto praedicetur, ueritas utrisque constabit. In aliis uero cunctis
praedicationibus uni ueritas, alteri falsitas cedit. Nunquam tamen utraeque in
prodenda falsitate consentient. Praeter hanc autem inter se conuenientiam
propositionum, habent aliquid hae proprium quae praedicatum adiecia negatione
pronuntiant, quod caeteris inesse non possit.Affirmationes namque negationibus,
negationesque affirmationibus, quarum uniuersalis est propositio, itemque
particulares affirmationes negationibus, negationes affirmationibus ita
conueniunt, ut nunquam neque in falsitate, neque in ueritate discordent.
Conuenientium autem ordinem seriemque describimus quas si quis in superius
posita respexerit; uidebit angulariter conuersas. Omnis homo rationalis
est. Nullus homo non rationalis est. Omnis homo non rationalis est. Nullus homo
rationalis est Quidam homo non rationalis est. Quidam homo rationalis non est.
Quidam homo rationalis est. Quidam homo non rationalis non est. Quod idcirco in
his tantum uidetur euenire, quod de eodem subiecto uterque intelligitur ordo
oppositionis. Nam quae dicit: Omnis homo rationalis est de homine
rationale praedicauit; item quae proponit: Omnis homo non rationalis
est de eodem homine rationale seiunxit, ut merito simplices affirmationes
negationi consentiant. At non in aliis intelligitur idem esse subiectum. Nam et
illa quae proponit omnem non hominem esse rationalem, et illa quae enuntiat
omnem non hominem esse non risibilem, de homine non loquantur sed quolibet alio
quod hominis negatione relinquitur. Atque ideo uelut extraneae atque a semet
alienae, nec in ueritate possidet aliquam nec in falsitate concordiam.
Indefinitas autem propositiones, quoniam particularibus similes esse
monstrauimus, adiungendas superioribus non putaui. Id enim indefinitis necesse
est euenire, quod particularibus solet incurrere. Expeditis igitur his
propositionibus quae ex utrisque communicant terminia atque eodem ordine
collocatis, nunc eam propositionum conuenientiam uel participationem loquimur, quae
in utrisque quidem terminis conuenientia sed ordinis commutatione consistunt,
cuius disceptationis hic finis est, de propositionum conuersione docuisse, quid
enim est aliud propositiones mutato ordine conuenire utrisque terminis, nisi
propositiones conuerti? Conuerti autem uel sibi uel aliis propositiones
dicuntur, quoties, mutato ordine terminorum, id est quod subiectum fuerat
praedicato et quod praedicabatur ante subiecto, ueritatem simul obtinent uel
falsitatem. De quibus plenissime hic disputandi sumemus exordium. Quatuor
propositiones esse praediximus, quae habeant differentias quantitatum et
utrisque terminis absque ordinis permutatione participant. Hae uero sunt
affirmatio uniuersalis, negatio uniuersalis, affirmatio particularis, negatio
particularis. Harum igitur particularis affirmatio particulariter quidem
sibi ipsa conuertitur, uniuersali autem affirmationi per accidens, et rursus
uniuersalis negatio, loco principe sui recipit conuersionem, ad particularem
uero negationem per accidens conuerti potest. Affirmationis uero
uniuersalis ad se ipsam perpetua non potest esse conuersio, ad particularem
uero affirmationem per accidens potest. Nec uero negationis particularis ad se
ipsam principaliter stabilis ac firma conuersio est sed negationi uniuersali
secundo loco atque accidentaliter. Quae omnia facilius declarantur
exemplis. Affirmatio enim particularis, ut ea quae proponit: Quidam
homo albus est facile sibi ipsa conuertitur, si dicamus, quoddam album
homo est, atque in utrisque simul ueritas constat. At si quis proponat quendam
hominem esse lapidem, eamque conuertat dicens quemdam lapidem esse hominem,
mansit in utrisque mendacium. Hoc igitur modo affirmatio particularis sui
recipit conuersionem. Item negatio uniuersalis conuerti potest, ut si
quis enuntiet nullum hominem esse lapidem, eamdemque conuersis terminis dicat
nullum lapidem esse hominem, simul ueritatem tuentur. At si quis dicat nullum
hominem esse animal, atque eamdem sub terminorum conuersione proponat dicens
nullum animal esse hominem; neutra suam perdidit falsitatem. Hoc igitur modo
uniuersalis quoque negatio sibi ipsa conuertitur, uniuersalis uero affirmatio
non tenet perpetuam conuersionem: quamuis enim quoties de speciebus propria
praedicentur conuerti uniuersales affirmationes queant, ut si quis dicat: Omnis
homo risibilis est poterit terminorum ordinem permutare, omne risibile
esse hominem, tamen non est haec aequalis atque in omnibus terminis fida
conuersio. Quid enim cum quis ita proponit: Omnis homo animal est
nunquid conuertere uere potest, ut omne animal hominem esse pronuntiet? Quare
cum aliquoties uniuersalis affirmatio conuersa propriam non teneat ueritatem,
dicitur conuersionis naturam non posse suscipere. Negatio quoque
particularis interdum uidetur posse conuerti, ueluti si quis enuntiet quemdam
hominem lapidem non esse, uerum loquetur, cum dixerit quemdam lapidem hominem
non esse; sed est instabilis et incerta conuersio: nam cum quidam homo
grammaticus non sit, falsum est dicere quemdam grammaticum hominem non esse.
Ita igitur haec quoque conuersio protinus a sua ueritate deficit.
Superius igitur propositarum quatuor enuntiationem duae quidem oppositae, id
est particularis affirmatio et uniuersalis negatio, conuersionem sui firmam
perpetuamque suscipiunt; duae uero oppositae, id est affirmatio uniuersalis et
negatio particularis, conuersionis non tenent firmitatem sed quia uniuersalis
affirmatio, quae in sui conuersione uidetur instabilis, si uera est,
particularem quoque affirmationem ueram esse necesse est. Si autem particularis
affirmatio conuersa non amittit propriam ueritatem, uniuersalis quoque
affirmatio conuersa particulari affirmationi eamdem ueritatem sonabit, uelut
his exemplis probabitur. Si quis enim proponat omnem hominem esse animal, uerum
dixerit, huius subalterna particularis affirmatio quemdam hominem esse animal,
ea quoque uera est, quoniam uniuersalis affirmationis ueritas antecessit. Sed
eamdem conuerti sibi uerissime potest, dicitur enim quoddam animal esse
hominem. Quocirca affirmatio uniuersalis quae proponit omnem hominem esse
animal, et conuersa particularis affirmatio quae pronuntiat quoddam animal esse
hominem, utraeque simul a ueritatis significatione non deficiunt. Ita igitur
uniuersalis affirmatio, quae sui conuersionem perpetuam ferre non poterat, per
accidens particulari affirmationi conuersa est. Per accidens autem idem quoniam
particularis affirmatio principe sibi ipsa loco conuertitur, conuersae autem
particulari affirmationi uniuersalis affirmatio eamdem retinet in ueritate sententiam.
Eadem ideo est etiam uniuersalis negationis, quae quoniam ipsa principaliter
conuerti potest, conuersaeque negationi uniuersali illa quae subalterna est
eamdem. ueritatis refert sententiam. Particularis negatio conuersa ad
ueritatis signiticationem poterit conuenire, ut si quis nullum hominem esse
lapidem confiirmet, et huius [787B] conuersio est, nullum lapidem esse bominem,
quae cum uera praecedat, subalternae particularis negatiuae perficit ueritatem:
ea uero est, quidam lapis homo non est, quae comparata uniuersali negationi
quae dicit nullum hominem esse lapidem, quamuis terminis discrepans, tamen
similis ueritate proponitur. Igitur particularis negatio, quae sibi ipsi
conuerti non poterit, uniuersali negationi per accidens conuerti potest. Per accidens
autem idcirco quoniam uniuersalis negatio in se ipsam priore loco conuerti
potest. Per conuersionem autem sui cum particulari negatione similem ueritatis
uidetur obtinere sententiam. Itaque concludendum est particularem quoque
affirmationem uniuersalemque negationem conuersionem sui firmam ac stabilem custodire.
Affirmationem autem uniuersalem particularemque negationem in conuertendo
firmas esse non posse sed hanc affirmationi particulari, illam uniuersali
negationi per accidens, posse conuerti. Restat nunc de ea propositionum
conuenientia uel participatione disserere, in qua utrinque terminorum ordine
permutato, uni uel utrique eorum negatiuum copulatur aduerbium. Sed
quanquam huiusmodi participationis plures esse differentias nouerimus, ad
instructionem tamen Categoricorum Syllogismorum de hac tantum proposuisse
sufficiat, quarum quidem propositionum pars ex simplicibus nominibus constat,
pars uero ex infinitis. Nam propositio uniuersalis, quae est: Omnis homo
animal est ex utrisque nominibus finitis constat. Namque et homo et
animal finita nomina esse manifestum est. Ea uero affirmatio quae proponit omne
non animal non hominem esse infinitorum terminorum positione coniuncta est. Non
animal enim et non homo nomina esse infinita, in nominis definitione
praediximus, quae quidem sese ad ueritatis falsitatisue rationem sic habent, ut
enim negationibus adiunctis infinita nomina simplicibus opponuntur, ita etiam
conuersio propositionum econtrario contingit quam paulo ante in simplicibus
hababatur. Atque in his enuntiationibus conuerti termini per appositionem
dicuntur, unusque enim terminorum negatione praeposita terminis simpliciter pronuntiatis
uidetur oppositus. Huius uero participationis est triplex modus: aut enim
praedicato tantum termino, negatio iungitur, aut subiecto, aut utrique termini
denegantur. Primum igitur supposita descriptione pandantur exempla. Post autem
quemadmodum se habent ad ueritatis falsitatisue consensum consequentis ordine
disputetur. Ac primum quidem de hac disserimus cuius subiectum
praedicatumque negatur. Post uero cuius subiectum solum, postremo cuius qui
praedicatur terminus cum negatione profertur. Atque earum quidem naturam atque
ordinem ex simplicibus informabimus. Simplices autem, in quantitatum differentiis
constitutas, quatuor esse monstrauimus. Sit igitur prima quidem affirmatio
uniuersalis, quae proponat omnem hominem esse animal; aduersum hanc collocetur
affirmatio uniuersalis, quae non solum conuersis terminis enuntietur uerum in
uno quoque termino negatiuum aduerbium habeat adiunctum hoc modo: Omne non
animal non homo est. Rursus proponatur uniuersalis negatio, ea quae
est: Nullus homo animal est huic aduersam teneat locum uniuersalis
negatio terminis cum negatione conuersis, id: Nullum non animal non homo
est. Item sit particularis affirmatio simplex: Quidam homo animal
est huic terminus atque ex aduerso referatur particularis affirmatio,
quae, commutatis in ordinem terminis, negationes utrisque gestet oppositas, ut
est: Quoddam non animal non homo est. Item sit particularis simplex
negatio quae proponat quemdam hominem animal non esse; hanc ex aduerso
respiciat particularis negatio, quae, permutatis ad ordinem terminis, aduerbium
negationis adiecerit, ut est: Quoddam non animal non homo non est. SIMPLICES CONVERSAE
UTRISQUE INFINITIS Omnis homo animal est. Omne non animal non homo
est Nullus homo animal est. Nullum non animal non homo est. Quidam homo
animal est. Quoddam non animal non homo est. Quidam homo animal non
est. Quoddam animal non homo non est. In illis enim affirmatio
uniuersalis particularisque negatio conuersionem stabilem non tenebant.
Affirmatio autem particularis atque uniuersalis negatio conuersae certissime
tuebantur uel in ueritate, uel in falsitate consensum. Hic omne diuersum est.
Uniuersalis namque affirmatio et particularis negatio per oppositionem sibi
ipsa conuertitur, uniuersalis autem negationis et particularis affirmationis
non est ad ueritatis falsitatisue consensum fide conuersio. Ac primum de
uniuersali affirmatio tractemus, quae cum in simplicibus uera sit, ueritatem
quoque per oppositionem conuerse custodit, ut ea qua dicit omnem hominem esse
animal, uera est, atque illi per oppositionem conuertitur, id est: Omne
non animal non homo est eam quoque ueram esse necesse est. Propositionis
autem huius ista sententia est, quoniam non est homo, quidquid animal non est,
quod uerum esse nullus ignorat. Item si sit falsa uniuersalis affirmatio
in simplicibus terminis constituta, falsa quoque eius per oppositionem
probabitur esse conuersio: nam cum dicimus: Omnis lapis animal est
falsa est, atque illi per oppositionem conuertitur, id est: Ommne non
animal non lapis est eam quoque fals&m esse necesse est. Id enim ex
tali enuntiatione sentitur, quoniam quidquid animal non fuerit, id lapis non
est, quod apertissime falsum est, cum lapis ipse animal non sit: quod si
uniuersalis affirmatio terminorum oppositionem conuersa sibimet in ueritate
conuenit et in falsitate, non est dubium quin uniuersalis simplex affirmatio
stabili per oppositionem conuersione monstretur. Idem de simplici etiam
particulari negatione dicemus. Nam cum haec falsa est, ut ea quae dicit: Quidam
homo animal non est illa quoque falsitatem tenebit, quae huic terminorum
oppositione conuertitur, ut ea quae proponit: Quoddam non animal non homo
non est. Id enim ex bac enuntiatione colligitur, quod res quae non sit
animal, sit homo. Etenim hoc esse hominem, quod non esse non hominem. At si
uera sit negatio particularis ex simplicibus terminis iuncta, ut est: Quidam
lapis animal non est non deerit ueritas cum terminorum oppositione
conuersae quae proponit quoddam non animal non lapidem non esse. Id enim
conuersio ita significat, quod res quaedam quae animal non sit lapis sit, hoc
est enim esse lapidem quod non esse non lapidem; quod si particularis simplex
negatio per oppositiones propriae conuersioni et in ueritatis et in falsitatis
significatione concordat, non est dubium particularem simplicem negationem
certo sibi ac stabili modo per oppositionem terminorum posse conuerti. In
negatione uero uniuersali non est perpetua neque fida conuersio. Quod quidem
fallere poterit, si quis ad solam respiciat conuenienliam falsitatis. Nam cum
sit falsa simplex uniuersalis negatio quae proponit nullum hominem esse animal,
falsa est quae ei per oppositionem conuertitur, ut est: Nullum non animal
non homo est. Id enim ex haec propositione monstratur, quoniam omne quod
animal non est, id homo est, hominem esse significat, quidquid animal non sit,
quae proponit, nullum esse non hominem, qui animal non sit. Sed hic in
falsitate consensus ad ueritatem usque non peruenit. Age enim sit uera simplex
uniuersalis negatio: Nullus homo lapis est non uera potest
esse: Nullus non lapis non homo est. Id namque designat ista
conuersio, quoniam quidquid lapis non fuerit, id homo est; hominem namque esse
designat quod lapis non sit, qui pronuntiat nullum esse non hominem quod lapis
non est, quod apertissime falsum est; quamuis enim multa proferam quaecum
lapides non sint, tamen ab hominum natura seiuncta sunt, ut equus, arbor atque
alia plurima. Si igitur negatio uniuersalis per oppositionem propriae
conuersioni in falsitate quidem conuenit, nec tamen in ueritate consentit,
recte pronuntiatur conuersionem perpetuam atque aequabilem non habere. Eadem
quoque ratio est in affirmatione simplici particulari. Nam in hoc quoque saepe
error deprehenditur, ut certae propositionum conuersiones putentur, si quis non
ad falsitatis quoque sed ad solam conuenientiam ueritatis aspiciat. Nam cum
affirmatio simplex particularis uera sit, ut est: Quidam homo animal
est si huius termini cum oppositione conuertantur, fiatque
propositio: Quoddam non animal non homo est a ueritate non
discrepat. Quid enim aliud enuntiatio ista designet quam esse rem aliquam quae
cum animal non sit, ne homo quidem sit, ut lapis simul et animalis et hominis
natura deficiat. Sed hic in ueritate consensus ad falsitatem usque non tendit.
Quid enim si sit falsa simplex affirmatio particularis, ut est: Quidam
homo lapis est non erit eius per oppositionem falsa conuersio: Quidam non
lapis non homo est? Atqui haec firma ueritate consistit, id enim ex hac
propositione datur intelligi quod sit quidam quod cum lapis non sit, ne homo
quidem sit, ut equus atque arbor, quae neque hominis, neque lapidis definitione
clauduntur. Quod si particularis affirmatio, dum per oppositionem conuertitur,
in ueritate quidem tenet secum ipsam concordiam, in falsitate autem sibimet
ipsa dissentit, rectum est pronuntiare quod termini negatione coniuncta
conuersionem firmam stabilemque non teneant. Quare cum in simplicibus, ac
praeter oppositionem conuersionibus, uniuersalis quidem negatio particulurisque
affirmatio pernetua fidaque terminorum permutatione uertantur, affirmamatio
uero uniuersalis particularisque negatio minime, dum per terminorum
oppositionem simplex propositio sibi ipsa conuertitur, omnia, ut dictum est,
aduersa ratione contingunt, uniuersalia namque affirmatio et particularis
negatio firmam negatarum partium retinent conuersionem. Uniuersalis autem
negatio in falsitate quidem recte sibi ipsa conuertitur. In ueritate autem sibi
ipsa discordat. Particularis autem affirmatio in ueritate quidem sibi conuenit
sed in falsitate dissentit. Similis autem contemplatio est in his quae,
conuerso ordine terminorum, praedicato tantum uel subiecto sibi copulant
negationem: in quibus, ut in superioribus quoque fecimus, propositionum tantum
ordinem describemus, et quid eueniat sub breuilate monstrabimus, perquirenda
atque examinanda singula lectoris diligentiae derelinquentes. Descriptis ergo
simplicibus ex aduersa parte, quae, conuerso ordine praedicatum cum negatione pronuntiant,
conferantur. SIMPLICES CONVERSAE DE PRAEDICATO INFINITO: Omnis homo
animal est. Omne animal non homo est. Nullus homo animal est. Nullum
animal non homo est. Quidam homo animal est. Quoddam animal non homo est.
Quidam homo animal non est. Quoddam animal non homo non est. Omnis
homo iustus est. Omnis iustus non homo est. Nullus homo iustus est. Nullus
iustus non homo est. Quidam homo iustus est. Quidam iustus non homo est.
Quidam homo iustus non est. Quidam iustus non homo non est. Omnis
homo grammaticus est. Omnis grammaticus non homo est. Nullus homo grammaticus
est. Nullus grammaticus non homo est. Quidam homo grammaticus est. Quidam
grammaticus non homo est. Quidam homo grammaticus non est. Quidam
grammaticus non homo non est. Omnis homo lapis est. Omnis lapis non
homo est Nullus homo lapis est. Nullus lapis non homo est. Quidam homo
lapis est. Quidam lapis non homo est. Quidam homo lapis non
est. Quidam lapis non homo non est. Omnis homo risibilis est. Omne
risibile non homo est. Nullus homo risibilis est. Nullum risibile non homo
est. Quidam homo risibilis est. Quoddam risibile non homo est. Quidam homo
risibilis non est. Quoddam risibile non homo non est. Harum
igitur in affirmationibus quidem uniuersalibus si ea de subiecto praedicentur
quae et adesse et abesse contingent, siue illud subiecto maius sit ut iustitia
homine, siue minus ut grammaticus homine, uel si ea quae omnino adesse non
possum ut lapis homini, simul semper falsas esse necesse est. Si quid uero
praeter haec fuerit praedicatum, unam ueram, falsam alteram esse proueniet,
nunquam uero utrique ueritas consonabit. In negationibus uero
uniuersalibus siquidem ea de subiecto praedicentur quae a subiecto ualeant
segregari, siue illa maiora sint ut iustitia homine, siue minora ut eodem
homine grammaticus, utrisque aderit falsa sententia. Quidquid uero
reliquorum fuerit praedicatum uni uerum, alteri faciet adesse mendacium. Nunquam
uero in his concors ueritas inuenitur. In particularibus uero
affirmationibus siquidem ea praedicentur, quae [792A] cum separari possint, tum
uel maiora sunt ut iustus homine, uel minora ut grammaticus homine, communis
affirmationes ueritates obtinebit. Alia uero quaelibet praedicatio unam ueram,
alteram semper faciet esse mendacem sed nunquam communiter mentientur. In
negationibus uero particularibus hic modus est, ut siue ea quae adesse non
rossunt, ut lapis homini, siue quae possum ac poterunt segregari, cum tamen
eorum aliud maius sit, ut iustitia homine, aiitld minus, ut grammaticus homine,
praedicentur, ueritas utrisque constabit. Quidquid uero absque hic
praedicabitur, ueritatem uni, alteri diuides falsitatem, simul tamen falsas
esse non euenit. Item descriptio supponatur quae priore parte simplicibus
collocatis, eas quae conuerso ordine subiectum cum negatione proponunt contraria
fronte constituat. SIMPLICES CONVERSAE DE SUBIECTO INFINITO: Omnis
homo animal est. Omne non animal homo est. Nullus homo animal est. Nullum
non animal homo est. Quidam homo animal est. Quoddam non animal homo est.
Quidam homo animal non est. Quoddam non animal homo non est. Omnis
homo risibilis est. Omne non risibile homo est. Nullus homo risibilis
est. Nullum non risibile homo est. Quidam homo risibilis est. Quoddam
non risibile homo est. Quidam homo risibilis non est. Quoddam non risibile homo
non est. Omnis homo lapis est. Omnis non lapis homo est. Nullus homo
lapis est. Nullus non lapis homo est. Quidam homo lapis est. Quidam
non lapis homo est. Quidam homo lapis non est. Quidam non lapis homo non
est. Omnis homo iustus est. Omnis non iustus homo est. Nullus homo
iustus est. Nullus non iustus homo est. Quidam homo iustus est.
Quidam non iustus homo est. Quidam homo iustus non est. Quidam non iustus
homo non est. Omnis homo grammaticus est. Omnis non grammaticus homo
est. Nullus homo grammaticus est. Nullus non grammaticus homo est. Quidam
homo grammaticus est. Quidam non grammaticus homo est. Quidam homo grammaticus
non est. Quidam non grammaticus homo non est. Superius igitur descriptarum
enuntiationum affirmationes quidem uniuersales, siue de subiecto praedicentur
quae ab eo nunquam ualeant amoueri, siue illud maius sit, ut animal homine, seu
aequale ut risibile homini, seu tale quod subiecto nullo modo possit obtingere
ut lapis homini, uni ueritatem dispartient, alteri falsitatem. At si quod
absque his praedicabitur, utrasque falsitas obtinebit, communi autem
propositionum ueritati locus esse non poterit. At in negationibus quidem
uniuersalia et maiora praedicentur, seu ea quae relinquere subiectum nequeant
ut animal hominem, seu quae possint ut iustitia hominem, utrisque falsitas
inhaeredit. Aliae quaelibet praedicamenta unam ueram faciunt, alteram falsam, ita
ut communis utraeque ueritatis non possint esse participes.At in particularibus
affirmationibus quidem, siquidem maiora de subiecto praedicentur, quae uel
nunquam subiecti coniunctione diicedant ut animal homine, uel etiam segregentur
ut iustitia ab homine, respondebit utraque ueritatem; caeterae uero praedicationes
ueritatem propositionibus falsitatemue distribuunt in commune participantibus
falsitatem. Particulares uero negationes, siquidem ea praedicent quae possint a
subiecto separari, siue illud maius sit ut iustitia homine, seu minus ut
grammaticus homine, ueras utrasque esse recesse est. Si quid uero extra
praedicabitur, uni oportet uerum, alteri adesse mendacium, ut simul falsae
nequeant inueniri. Atque haec quidem de his propositionibus quae cum determinatione
proferuntur dicta sunt. Quae uero indefinitae sunt, quoniam particularium
proprietatibus adaequantur, eadem omnia comparatae uniuersalibus obtinebunt
quae in superiore descriptione particularium propositionum ordo seruauit.
Restarent subiectorum singularium propositiones, de quibus, quoniam et longum
est dicere, et nihil ad operis propositi affert utilitatem, et sibi ipse
exemplo earum quas superius proposuimus easdem lector inueniet, praetereundum
uidetur. Multa Graeci ueteres posteris suis in consultissimis reliquere
tractatibus, in quibus priusquam ad res densa caligantes obscuritate uenirent,
quasi quadam intelligentia luctatione praeludunt: hinc per introductionem est
facilior discibiliorque doctrina, hinc per ea quae illi *prolegomena* uocant,
nos praedicta uel praedicenda possumus dicere, ad intelligentiam promptior uia
munitur. Hanc igitur prouidentiam non exosus, statui ego quoque in res
obscurissimas aliquem quodammodo pontem ponere, mediocriter quidque delibans
ita ut si quid breuius dictum sit, id nos dilatione ad intelligentiam
porrigamus; si quid suo more Aristoteles nominum uerborumque mutatione
turbauit, nos intelligentiae seruientes ad consuetum uocabulum reducamus; si
quid uero ut ad doctos scribens summa tantum tangens designatione monstrauit,
nos id introductionis modo aliqua in eas res tractatione disposita
perquiramus. Sed si qui ad hoc opus legendum accenserint, ab his petitum
sit ne in his quae nunquam attigerint statim audeant iudicare; neue si quid in
puerilibus disciplinis acceperint, id sacrosanctum iudicent, quandoquidem res
teneris auribus accommodatas saepe philosophiae seuerior tractatus eliminat. Si
quid uero in his non uidebitur, ne statim obstrepant sed, ratione consulta,
quid ipsi opinentur, quidue, nos ponimus, ueriore mentis acumine et subtiliore
pertractata ratione diiudicent. Et hi quidem sic. Nos enim, ut arbitror,
suffecimus eos commentarios, de quibus haec nos protulimus, degustent blando
fortasse sapore subtilitatis eliciti, quamuis infrenis et indomiti creatores
sint, tamen ueterum uirorum inexpugnabilibus auctoritatibus acquiescent; si
quis uero Graecae orationis expers est, in his, uel si qua aliorum sunt
similia, desudabit. Itaque haec huius prooemii lex erit, ut forum nostrum nemo
non intellecturus, et ob id culpaturus inspiciat. Sed ne prooemiis nihil
afferentibus tempus teratur, inchoandum nobis est illo prius depulso periculo,
ne a quoquam sterilis culpetur oratio. Non enim eloquentiae compositiones sed
planitiem consectamur: qua in re si hoc efficimus, quamlibet incompte
loquentes, intentio quoque nostra nobis perfecta est. Sed quoniam
syllogismorum structura nobis est hoc opere explicanda, syllogismis autem prior
est propositio, de propositionibus hoc libello tractatus habebitur. Et
quoniam propositionis partes sunt nomen et uerbum, pars autem ab eo cuius pars
est prior est, de nomine, et uerbo, quae prima sunt, disputatio prima
ponatur. Nomen est uox designatiua ad placitum sine tempore, cuius
nulla pars extra designatiua est. VOX autem dictum est, quia uox
nominum genus est. Omnis autem definitio a genere trahitur, ut si definias hominem,
animal dicis, id est genus; post uero rationale, id est differentia. DESIGNATIVA
uero dicta est, quia sunt uoces quaedam quae nihil significant, ut sunt
syllabis. NOMEN uero, designat id cuius est nomen. AD PLACITUM uero,
quia nullum nomen aliquid per se significat sed ad ponentis placitum. Illud
enim unaquaeque res dicitur quod ei placuit qui primus rei nomen illud
impressit. Sunt enim uoces naturaliter significantes, ut canum latratus iras
canum significat, et alia eius quaedam uox blandimenta; sed non sunt nomina non
sunt ad placitum significantes sed natura. SINE TEMPORE uero, quod uerba
quidem uoces sunt designatiuae et secundum placitum sed distant, quod nomina
sine tempore sunt, uerba cum tempore. CUIUS NULLA PARS EXTRA DESIGNATIVA
EST: nomen ab oratione disiungit, quod oratio et ipsa uox est, et desiguatiua,
et secundum placitum, aliquoties sine tempore est sed orationis partes
significant, nominum uero minime. In Ciceronis enim nomine nulla extra pars
designatiua est, neque 'ci' neque 'ce' neque 'ro'. Neque si ex duobus integris
nomina sint. Quod enim in uno consignificat, id extra non significat. In
nomine enim 'magister', 'magis' et 'ter' consignificauit, quia est
magister. Sublatum uero 'ter' et 'magis' non erit alicuius significatio,
nisi tibi hoc alii nomen dare placuerit. Omnia enim nomina non naturaliter
sunt, sed ad placitum ponuntur. Sed de hoc in commentario libri *Peri
hermeneias* Aristotelis dictum est et maior eius rei tractatus est, quam ut
nunc queat expediri. Reuertamur igitur ad nomen. Sed quoniam sunt quaedam
uoces quae et designatiuae sunt, et secundum placitum et sine tempore, quarum
dubia sit natura, ut est 'non-homo', hoc enim significat quiddam et secundum
placitum, impositum est enim sed dubium est cui subdi possit, nomini enim non
potest, omne enim nomen significat aliquid definitum, 'non-homo' autem quod
definitum est perimit, oratio uero dici non potest, omnis enim oratio ex nominibus
et uerbis constat, 'non-homo' autem, neque ex nominibus constat neque ex uerbis
sed multo magis esse non potest uerbum, omne enim uerbum cum tempore est,
'non-homo' uero sine tempore est: quid sit ergo ita uidendum est: et quoniam
'non-homo' uox significat quiddam, quid autem significet in homine ipso non
continetur (potest enim 'non-homo' et equus esse et lapis et domus, et quidquid
homo non fuerit, quoniam ea qui re significare potest infinita sunt, infinitum
nomen uocatur); et quoniam sunt quaedam uoces et designatiuae et ad placitum,
et definitae, et quarum partes extra nihil significant, ut sunt casus nominum,
ut 'Ciceronis' et 'Cicerone' et caetera, haec nomina non erunt. Omne enim nomen
iunctum cum est uerbo, aut uerum aut falsum demonstrat. Ut si dicas: Dies
est hoc uero aut uerum aut falsum est. Si uero casum iungas, neque uerum
neque falsum efficis. Si enim dicas: Diei est nihil quod sit aut non
sit demonstrasti. Itaque nihil ex hoc neque uerum neque falsum efficies. Et
merito dictum uidetur. Quod enim primo uocabulum nomina rebus imponentes
dixerunt, id solum numen uocabitur merito. Qui enim primus circo circum nomen
imposuit, ita dixisse uidetur: Dicutur hoc circus! Atque ideo primus
hic casus nominatiuus uocatur, quod nomen sit. Aliis uero nominibus non nominis
caeteros casus appellauere. Ergo a capite reuoluendum est, uocem dictum
quod uox nominum genus sit; designatiuam uero, quod sunt quaedam uoces quae
nihil designant, ut ad his uocibus separetur quae nihil significant; ad placitum,
ut ab his uocibus separetur quae naturaliter significant, ut sunt pecudum. Sine
tempore uero dictum est, ad diuisionem uerbi quod cum tempore est; cuius nullapars
extra significat, ut diuideretur ab oratione, cuius partes nomina sunt et
uerba, quae significant; finita uero, ut ab infinitis separetur; recta, ut a
casibus distingueretur. Et in uerbo eadem omnia fere conueniunt. Est
enim uerbum uox significatiua ad placitum cum tempore, cuius nulla pars
extra significatiua est. Et quia est quaedam uox significatiua et ad
placitum cum tempore, cuius pars nihil significat, ut 'non albet' (Albet enim,
quod cum non iunctum consignificat, solum non significat), et quia nihil
definitum monstrat (quod enim non albet, potest et rubere, potest et
nigrescere, potest et pallere, et quidquid non albet), ideo "infinitum
uerbum" uocatum est. 'Faciebat' autem et 'facturus', ut superius in
nomine, non uerba sed casus uerborum sunt. Repetendum est igitur ab
initio uerbum esse uocem dictum, a genere; significatiuam, ut a non significatiuis
uocibus diuidatur; ad placitum, ut ab illis quae natura sunt significatiuae
uocibus separetur: cum tempore, ut a nomine diuideretur; praesens aliquid
significare, ut a uerbi casibus disiungeretur; finita, ut ab infinitis
disterminaretur. Restat ergo nunc quid sit oratio dicere. Haec enim ex
nomine et uerbo componi uidetur: sed prius utrum nomen et uerbum solae partes
orationis sint consideremus, an etiam aliae sex, ut grammaticorum opinio fert,
an aliquae ex his in uerbi et nominis iura uertantur; quod nisi prius
constitutum sit, tota propositionum ac deinceps ea ipsa quae ex propositionibus
componitur syllogismorum ratio titubabit. Nam si ex quo sint genere termini
nesciatur, totum ignorabitur. Nomen et uerbum, duae solae partes sunt putandae,
caeterae enim non partes sed orationis supplementa sunt: ut enim quadrigarum
frena uel lora non partes sed quaedam quodammodo ligaturae sunt et, ut dictum
est, supplementa non etiam partes, sic coniunctiones et praepositiones et alia
huiusmodi non partes orationis sunt sed quaedam colligamenta. Participium uero
quod uocatur, uerbi loco ponetur, quoniam temporis demonstratiuum est.
Aduerbium uero nomen est, cuiusdam enim definitae significationis est sine
tempore, quod si per casus non flectitur, nihil impedit. Non enim est proprium
nominis flecti per casus. Sunt enim quaedam nomina quae flecti non possunt,
quae a grammaticis *monoptata* nominantur -- sed hoc grammaticae magis quam huius
considerationis est. Oratio est uox designatiua ad placitum, cuius partes
aliquid extra significant, ut dictio, non ut affirmatio. Et est
orationi commune cum nomine et uerbo quod VOX est, et DESIGNATIVA, et AD
PLACITUM. Cuius enim partes ad placitum sunt, ea quoque ipsa ad placitum est;
orationis autem partes sunt nomen et uerbum; sed haec ad placitum; oratio
igitur ad placitum est. Termini uero orationis a dialecticis nominantur nomina
et uerba. Termini uero dicti sunt, quod usque ad uerbum et nomen resolutio
partium orationis fiat, ne quis orationem usque ad syllabas nominum uel
uerborum tentet resoluere, quae iam designatiuae non sunt. Distat autem a
nomine uel uerbo oratio quod illis partes extra significant, uerbi et nominis
partes nihil extra designant. Est autem dictio unius simplex uocabuli
nuncupatio, uel simplex affirmatio. Atque ideo dictum est orationis partes
significare ut dictionem id est ut simplicis uocabuli nuncupationem. In
oratione enim: Socrates ambulat utraque extra significat tantum
quantum simplex uocabuli nuncupatio designare queat. Quomodo autem ut affirmatio
simplex non significet in commentario Perihermeneias explicui. (Quid autem sit
affirmatio et negatio paulo post explicabimus.) Sunt uero species
orationis in angustissima diuisione quinque. Interrogatiua, ut: Putasne
anima immortalis est? Imperatiua, ut: Accipe codicem! Optatiua
uel deprecatiua, ut: Faciat Deus. Vocatiua, ut: Adesto
Deus. Enuntiatiua, ut: Socrates ambulat sed in illis quatuor
nulla neque ueritas est, neque falsistas Enuntiatiua uero sola aut uerum aut
falsum continet. Atque hinc propositiones oriuntur. Enuntiatio autem in
duas partes secabitur, in affirmationem et negationem. Affirmatio est
enuntiatio alicuius ad aliquid. Negatio est enuntiatio alicuius ab aliquo. Et
est affirmatio, ut puta: Plato philosophus est. Negatio: Plato
philosophus non est. Affirmatio enim ad Platonem philosophiam enuntiat
aliquam, id est Platonem esse philosopbum. Negatio uero ab aliquo Platone
aliquam pbilosophiam enuntiando tollit, id est enuntiat Platonem non esse
philosophum. Enuntiatiuarum igitur orationum aliae sunt simplices, aliae
non simplices. Simplices sunt ut si dicas: Dies est. Lux est.
Non simplices ut: Si dies est lux est. Affirmationes uero simplices
et negationes, aliae sunt uniuersales, aliae sunt particulares, aliae indefinitae.
Uniuersales sunt quae aut omne affirmant ut: Omnis homo animal est
aut omne negant, ut: Nullus homo animal est Particulares uero quae
aliquem affirmant uel aliquem negant, ut: Aliquis homo animal est. Aliquis
homo animal non est indefinitae uero quae neque uniuersaliter affirmant
aut negant, neque particulariter, ut: Homo animal est. Homo animal non
est Diuiditur autem simplex propositio in duas partes: in subiectum et
praedicatum, ut: Homo animal est 'homo' subiectum est, 'animal' uero de
homine praedicatur. Hae autem partes termini nominantur. Quos definimus sic:
Termini sunt partes simplicis propositionis in quibus diuiditur principaliter
propositio. Est enim simplicis propositionis uniuersalis secunda diuisio, ut
sit in propositione: Omnis homo animal est 'omnis homo' unus
terminus, alius uero 'animal est'. Sed hoc secundo loco, illud uero
principaliter. Nam primi termini sunt subiectum et praedicatum. 'Est' enim et
'non est', non magis termini sunt quam affirmationis uel negationis designatiua
sunt, et 'omnis' uel 'nullus' uel 'aliquis' non magis sunt termini quam
definitionum, utrum particulariter an uniuersaliter dictum sit, designatiua
sunt. Diuiditur ergo, ut dictum est, propositio in id quod subiectum est,
et in id quod praedicatur. Dico autem subiectum, ut in: Omnis homo animal
est propositione hominem, id uero quod pradicatur dico animal, et semper
quod praedicatur, aut abundat et superest sub#ecto, aut aequatur. Minus autem
praedicatum a subiecto nunquam reperietur. Sed id quod diximus diuersis
demonstremus exemplis. Subiecto praedicatum abundat quoties genus aliquod de
aliquo praedicatur, ut si dicas: Omnis homo animal est Non enim potes
conuertere, ut dicas: Omne animal homo est quia animal ab homine
plus est et abundat. Aequatur autem praedicatum subiecto quoties proprium
quoddam cuipiam praedicatur, ut: Omnis homo risibile est potes
conuertere: Omne risibile homo est ut autem minus sit id quod
praedicatur, fieri nequit. Dicitur etiam praecedere pracdicatum, sequi quod subiectum
est. Idonior est enim praedicatio constituere propositionem, quam id quod
subiectum est. Simplicium autem propositionum aliae sunt in nullo sibi
participantes ut sunt: Omnis homo animal est et: Virtus bona
est et aliae huiusmodi propositiones, aliae uero quae participant.
Participantium aliae sunt quae in utroque termino participant, aliae quae in
altero, et quae altero termino participant tribus modis, utroque uero
duobus. Ostendamus ergo exemplis quomodo altero tribus modis participant.
Communis enim terminus est, cum in una subiectus sit, in altera praedicatus, ut
est: Omnis homo animal est et: Omne animal animatum. In
priore enim propositione animal praedicatur ad hominem, in posteriore
praedicatur ad animal animatum, et fit animal subiectum. Et est hic primus
modus de eis qua altero termino participant. Secundus uero modus est in
quo in utrisque communis terminus praedicatur, ut si quis dicat: Omnis nix
est candida et: Omnis margarita est candida. Etenim in prima
et secunda propositione candida praedicatur, in prima ad niuem, in secunda ad
margaritam. Et est hic secundus modus altero termino participantium.
Tertius uero modus est, quoties in utrisque propositionibus cornmunis terminus
subiectus est, ut si dices: Virtus bonum est Virtus iustum est
In utrisque enim ad iustum et ad bonum uirtus subiectum est. Sunt igitur
participantes alterum terminum his tribus modis, aut cum in una communis
terminus praedicatur, in illa subiectus est; aut cum in utrisque praedicatur;
aut cum in utrisque subiectus est. Earum uero quae ad utrosque
participant terminos duo sunt modi. Aliae enim ad eumdem ordinem, aliae ad
ordinis commutationem. Ad eumdem sunt quae de eodem idem demonstrant, uel
affirmatiue uel negatiue, uel uniuersaliter aliter uel particulariter: Omnis
uoluptas bonum est. Nulla uoluptas bonum est et rursus
particulariter: Quaedam uoluptas bonum est. Quaedam uoluptas bonum non
est. Ad ordinis uero commutationem sunt quoties qui in altera subiectus
est terminus, in alia praedicatur ut: Omne bonum iustum est
et: Omne iustum bonum. Nam in priore bonum subiectum est, iustum
praedicatum, in secunda iustum subiectum est, bonum praedicatum. Nunc ergo
quoniam aliae ad eumdem ordinem, aliae ad ordinis commutationem sunt, prius
dicemus de his quae ad eumdem ordinem utroque termino participant. Et quoniam
sunt propositiones, aliae affirmatiuae aliae negatiuae; aliae uniuersales aliae
particulares aliae indefinitae: -- duae sunt ex his quae qualitate differunt,
tres quae quantitate. Et sunt quae qualitate differunt affirmatiua et negatiua;
ad quantitatem quae uero differunt, sunt uniuersalis, particularis, et
indefinita. In affirmatiuis enim et negatiuis quale quid sit aut non sit
ostenditur. In uniuersali particulari et indefinita de omnium uel nullorum uel
nonnullorum quantitate monstratur. Ex his ergo quinque differentiis, id est
uniuersali, particulari, indefinita, affirmatiua, negatiua, sex coniunctiones
fiunt, ita ut tribus quae ad quantitatem dicuntur duae quae ad qualitatem
dicuntur aptentur, et fit uniuersalis affirmatiua, et uniuersalis negatiua,
ut: Omnis homo iustus est. Nullus homo iustus est et
particularis affirmatiua, et particularis negatiua, ut: Quidam homo iustus
est. Quidam homo iustus non est et indefinita affirmatiua et negatiua,
ut: Homo iustus est. Homo iustus non est fiunt ergo ex duabus quae
sunt ad qualitatem, tribus quae sunt ad quantitatem iunctis, sex coniunctiones,
de quibus indefinitas, affirmatiuas et negatiuas separemus, et de solis
uniuersalibus et particularibus tractatus habeatur. Subscribantur etiam
earum participantium quae ad eumdem ordinem utroque termino participant, duae
uniuersales propositiones, una affirmatiua, et altera negatiua, et sit affirmatiua
uniuersalis: Omnis homo iustus est et contra ipsam uniuersalis
negatiua: Nullus homo iustus est. Item sub his ponantur particularis
affirmatio et particularis negatio, ita ut sub uniuersali affirmatiua ponatur
particularis affirmatiua, et sub uniuersali negatiua ponatur particularis
negatiua, et sit particuiaris affirmatiua: Quidam homo iustus est et
contra ipsam particularis negatiua: Quidam homo iustus non est quod
demonstrat sequens descriptio. In superiori igitur descriptione uniuersalis affirmatiua
et uniuersalis negutiua contrariae sunt, subcontrariae uero particularis
affirmatiua et particularis negatiua, subalternae uero dicuntur uniuersalis
affirmatiua et particularis affirmatiua, et item uniuersalis negatiua et
particularis negatiua. Contraiacentes sunt angulares, id est uniuersalis
affirmatiua et particularis negatiua. Et item uniuersalis negatiua et particularis
affirmatiua, ut: Omnis homo iustus est. Quidam homo iustus non est. Nullus homo
iustus est. Quidam homo iustus est et sunt ut hoc modo definiri possint.
Contrariae sunt quae uniuersaliter eidem idem haec affirmat, haec negat.
Subcontrariae sunt quae particulariter eidem idem haec affirmat, haec negat.
Subalternae sunt quae eidem idem affirmant uel negant, haec particulariter, illa
uniuersaliter. Contraiacentes sunt quando eidem eamdem rem haec affirmat, haec
negat, uel haec negat, haec affirmat, illa generaliter, haec particulariter, et
uocantur contrariae, quis quod affirmatio uniuersaliter ponit negatio
uniuersaliter tollit. Subalternae uero, quoniam quod illa uniuersaliter ponit,
etiam haec particulariter ponit. Subcontrariae uero dictae sunt, uel quod
naturaliter sub ipsis contrariis positae sunt, ut descriptio docet, uel quod a
contrariis diuersae sunt, et ipsis contrariis quodammodo contrariae. Nam
contraria, ut utraeque simul sint fieri non potest, ut utraeque omnino non sint
fieri potest, contrariam uim obtinebunt subcontrariae. Nam ut utraeque omnino
non sint fieri non potest, ut utraeque simul sint fieri potest, quod in
sequentibus melius explicabitur. Contraiacentes dicuntur, quoniam uniuersalis
affirmatio uel negatio, particularem affirmationem uel negationem angulariter
respiciunt. Cum autem singulae propositiones habeant duas differentias,
unam ad qualitatem, alteram ad quantitatem, ut quae uniuersalis, affirmatiua
est, habeat differentiam ad quantitatem quod uniuersalis est, et aliam ad
qualitatem quod affirmatiua est; eodem modo caeterae propositiones binas
habeant differentias, unam secundum qualitatem, alteram secundum
quantitatem. Subalternae quae sunt, una tantum differentia distant
quantitatis, quod haec particularis, illa uniuersalia est. Nam qualitatis
differentiam nullam retinent. Utraeque enim affirmatiuae sunt. Hae uero aliae,
id est contrariae et subcontrariae ad qualitatem, quod illa affirmatiua, illa
negatiua est, nam ad quantitatem nihil differunt. Utraeque enim contrariae
uniuersales, utraeque subcontrariae particulares sunt, illae autem quae
contraiacentes dicuntur utrisque differentiis differunt. Nam et illa
uniuersalis affirmatio est, haec particularis negatio, et illa uniuersalis
negatio, est, haec particularis affirmatio. Nunc quoniam quae secundum
qualitatem uel secundum quantitatem et quomodo differant dictum est, earum
proprietates, qus secundum uerum falsumque sunt, explicemus. Igitur earum
quae subalternae sunt, si fuerit uera uniuersalis affirmatio uera erit particularis
affirmatio. Si enim: Omnis homo iustus est uera est, uera erit etiam
quae dicit: Aliquis homo iustus est. Nam si omnis homo iustus est,
et quidam. Eodem modo negatiuae subalternae nam si uniuersalis negatiua uera
fuerit, erit etiam uera negatiua particularis, ut si: Nullus homo iustus
est uera fuerit, etiam erit uera: Quidam homo iustus non est.
Nam si nullus homo iustus est, nec quidam. Conuerti autem non potest, nam si
particularis uera fuerit, non necesse erit ueram esse etiam uniuersalem. Ut
si: Quidam homo iustus est uera fuerit, non necesse erit ueram
esse: Omnis homo iustus est. Possunt enim esse non omnes. Et eodem
modo de negatiua. Nam si particularis negatiua uera fuerit, ut est: Quidam
homo non est iustus non necesse erit uniuersalem: Nullus homo iustus
est ueram esse. Potest enim fieri ut quidam iusti sint. Ergo
dicamus in subalternis propositionibes si uniuersales uerae sint, ueras esse
necesse est particulares sed non conuertitur. Nam si particulares uerae fuerint
non necesse est ueras etiam uniuersales esse. Particulares uero ad
uniuersales contrariam conuersionem habent. Nam ut superius si uniuersales uerae
essent, etiam particulares uerae essent; et si particulares uerae essent, non
omnino uere essent etiam uniuersales in particularibas; si particulares falsae
fuerint, falsae erunt etiam uniuersales. Nam si particularis: Quidam homo
iustus est falsa fuerit, uniuersalis etiam: Omnis homo iustus
est falsa erit. Nam si quidam homo iustus est falsa est, uera est nullus
homo iustus est. Si uera est: Nullus homo iustus est falsa
est: Omnis homo iustus est. Falsa igitur particulari, falsa erit
uniuersalis. Item si negatiua particularis falsa fuerit, quae
est: Quidam homo iustus non est falsa erit etiam: Nullus homo
iustus est. Nam si falsum est quia quidam homo iustus non est, uera est
quia omnis homo iustus est. Si uera est haec, falsa est: Nullus homo iustus
est falsa igitur particulari, falsa erit etiam uniuersalis. Sed non
conuertitur, ut si uniuersales falsae sint, falsas necesse sit esse particulares:
nam si uniuersalis: Omnis homo iustus est falsa fuerit, non necesse
est particularem: Quidam homo iustus est falsam esse. Potest enim
fieri ut si omnis homo iustus non fuerit, sit quidam iustus. Et item si
uniuersalis negatiua: Nullus homo iustus est falsa fuerit, non
necesse erit: Quidam homo non est iustus falsam esse. Nam si falsa
est nullus homo iustus est, uerum est esse aliquos iustos, uera est etiam quae
dicit: Quidam homo iustus non est quod sint quidam etiam non
iusti. Repetens igitur a capite dicat quod in subalternis. Si uniuersales
uerae fuerint, uerae erunt etiam particulares. Sed non conuertitur. Item si
particularea falsae fuerint, falsae erunt etiam uniuersales; sed non
conuertitur, contrariae uero simul eese uerae nunquam possunt. Potest autem
fieri ut alias utraeque falsae sint, alias una uera, altera falsa. Utraeque
falsae sunt, ut si quis dicat: Omnis homo grammaticus est falsa est,
nam non omnis; et: Nullus homo grammaticus est falsa est, nam non
nullus; est autem una uera, altera alsa, ut si quis dicat: Omnis homo
bipes est haec affirmatiua uera est; Nullus homo bipes est haec
negatiua falsa est. Et item: Omnis homo quadrupes est haec affirmatiua
falsa est; Nullus homo quadrupes est haec negatiua uera est. Sunt
ergo contrariae aliquoties utraeque falsae, aliquoties inter se uerum falsumque
diuidentes; ut utraeque autem uerae sint fieri nunquam potest, subcontrariae
uero contraria patiuntur. Nam falsae nunquam reperiri queunt. Sed alias uerae
utraeque sunt, ut est: Quidam homo grammaticus est uera est,
et: Quidam homo grammaticus non est etiam haec uera est. Potest enim
alius esse grammaticus et alius non esse. Alias una uera est, altera falsa. Vera
est enim affirmatio: Quidam homo bipes est falsa est autem
negatio: Quidam homo bipes non est. Item falsa est affirmatio: Quidam
homo quadrupes est uera est negatio: Quidam homo quadrupes non
est ut uero utraeque falsae sint fieri nunquam potest. Restat
igitur ut de contreiacentibus dicamus, quae neque falsae simul aliquando esse
possunt neque uerae sed semper una uera est, altera falsa, quod facilius
liquet, si quis sibi quaecumque fingat exempla. Res admonet ut quaedam de
indefinitis propositionibus consideremus. Indefinitae etenim propositiones
aequam uim retinent particularibus propositionibus. Dictum est enim quod si
uniuersales uel affirmatiuae uel negatiuae in subalternis propositionibus
essent uerae, essent quoque uerae particulares. Nunc uero dicimus quod si
uniuersalis propositiones uerae fuerint, uerae erunt etiam indefinitas. Nam si
uera est: Omnis homo bipes est uera est etiam: Quidam homo
bipes est uera erit etiam indefinita quae dicit: Homo bipes
est. Item dictum est quod si particulares falsae essent, falsae essent
etiam uniuersales, nunc uero dicendum est quod si indefinita falsa fuerit, falsa
erit etiam uniuersalis. Nam si falsa est quae dicit: Homo quadrupes
est falsa erit etiam quae dicit: Quidam homo quadrupes est
et: Omnis homo quadrupes est. Atque idem hoc etiam in negatiuis
conuenire uidetur. Unde constat quod omnes indefinitae particularibus
propositionibus aequam uim continent. Rursus dictum est quod
subcontrariae, quae particulares affirmatiuae et negatiuae sunt, simul uerae
esse possunt, diuidere etiam uerum falsumque ualent, simul uero falsae esse non
posse. Hoc idem in indefinitis propositionibus exspectandum est. Nam diuidunt
inter se uerum falsumque, ut si quis dicat: Homo bipes est uera
est; Homo bipes non est falsa est, et item: Homo quadrupes
est falsa est; Homo quadrupes non est uera est; uerae autem
simul inueniri possunt, ut si quis dicat: Homo grammaticus est si
quis hoc dicat de Donato, uerum est. Item: Homo grammaticus non est
si quis hoc dicat de Catone, uerum est, ut simul falsae sint nunquam
reperiemus. Hinc quoque ostenditur indefinitas cum particularibus aequali esse
potentia. Amplius quod dictum est, contraiacentes, id est uniuersalem
affirmatiuam et particularem negatiuam, et item uniuersalem negatiuam et
particularem affirmatiuam neque ueras simul esse neque falsas sed inter se
diuidere uerum falsumque, hoc idem euenit in indefinitis. Nam uniuersalis
affirmatiua et indefinita negatiua, uel uniuersalis negatiua et indefinita
affirmatiua, neque uerae simul esse possunt, neque simul falsae. Diuiduntur
autem inter se uerum falsumque: nam si dixeris: Omnis homo bipes est
uera est; et si dicas: Homo bipes non est falsa est. Item si
dixeris: Homo quadrupes est falsa est, si dixeris, Nullus homo
quadrupes est uera est: unde hinc quoque colligere licet omnes
indefinitas potestate et ui aequales esse particularibus. Sunt etiam
quaedam propositiones quae diuidunt quidem et ipsae uerum et falsum,
ut: Deus fulminat. Deus non fulminat. Sed istae tunc diuidunt inter
se uerum et falsum, cum idem tempus, idem subiectum, idem praedicatum sit. Quod
autem dico tale est, si aequiuocum subiectum fuerit, non diuidunt uerum et
falsum. Si quis enim dicat:Cato se Uticae occidit et
respondeatur: Cato se Uticae non occidit utraeque uerae sunt. Nam et
Cato Minor se peremit, et Cato Censorius se Uticae non occidit. Sed hoc idcirco
euenit, quod Catonis nomen aequiuoce dicitur, dicitur enim et Maior Cato
Censorius, et Minor Uticensis. Item si aequiuoca fuerit in propositione
praedicatio, uerum inter se affirmatio negatioque non diuidunt. Si quis enim
sic dicat: In nocte lucet et respondeatur: In nocte non
lucet fieri potest ut utraeque uerae sint. Nam in nocte lucerna lucere
potest, et sol lucere non potest: hoc ideo euenit quia lucere aequiuoce et ad
lucernae lumen et ad solis dicitur. Amplius si aliud est aliud in
subiectis et praedicatis tempus fuerit, uerum falsumque inter se affirmatio
negatioque non diuidunt. Nam si quis dicat: Socrates ambulat et
respondeatur: Socrates non ambulat possunt utraeque uerae esse,
potest enim fieri ut Socrates alio tempore ambulet, alio tempore non ambulet;
sed aut stet aut sedeat, aut quodlibet aliud: in talibus ergo propositionibus
quales sunt: Socrate ambulat. Socrates non ambulat illae inter se
uerum falsumque diuidunt quae ad idem subiectum, ad idem praedicatum, ad idem
tempus dicuntur. Sunt etiam aliae quae contradictoriae uocantur, quae
sunt huiusmodi, quoties affirmationem uniuersalem tollit negatio particularis:
Omnis homo iustus est. Non omnis homo iustus est et rursus: Nullus
homo iustus est et: Quidam homo iustus est in his enim
uniuersalis determinatio tollitur. Sed de his alias. Et quoniam dictum
est de his quae eodem ordine participant, dicamus nunc de his quae ordinis
commutatione participant. Harum quoque propositionum quae ad comnmutationem
ordinis participant duplex modus est. Est enim per contrapositionem conuersio,
ut si dicas: Omnis homo animal est Omne non animal non homo est
simplex conuersio est, ut si dicas: Omnis homo <est> risibile
et conuertas: Omne risibile <est> homo sed in illis terminorum
tantum commutatio conuersionem facit, in quibus neque praedictum subiecto,
neque subiectum praedicato abundat. In hac enim propositione quae
dicit: Omnis homo est risibile homo subiectum, risibile praedicatum,
aequam uim habet, et ideo conuerti potest ut si risibile subiectum et homo
praedicatum, et dicatur omne risibile homo. In quibus uero unus terminus alio
abundauerit, conuerti propositio non potest. Nam si dicas: Omnis homo animal
est uera est; non tamen potest ueri ut conuersa haec propositio terminis
commutatis uera sit: falsum est enim dicere: Omne animal homo est.
Sed hoc cur euenit? Quia homine animal abundat. Illa uero conuersio, quae
per contrapositionem fit hoc modo fit quoties in affirmatiua subiectum fuerit,
idem mutatum et factum praedicatum ad negatiuam particulam ponitur, ut
est: Omnis homo animal est. Hic homo subiectum est et ad hoc animal
praedicatur. Si uero quis per contrapositionem conuertat, et faciat animal
subiectum hominem praedicatum, et ad hominem particulam negatiuam ponat, hoc
modo faciet: Omne non animal non homo est et erit ista
conuersio: Omnis homo animal est. Omne non animal non homo est. Sed
de his posterius tractabimus. Nunc ad simplices reuertamur. Cum sint
igitur quatuor propositiones quarum quae uniuersales sunt, id est affirmatiua
et negatiua, duae uero particulares, id est affirmatiua et negatiua,
particularis affirmatiua, et uniuersalis negatiua commutatis terminis sibi ipsa
conuertitur. Conuertuntur autem illae ut dictum est quoties, commutatis
terminis, uel simul uerae sunt, uel simul falsae. Nam si quis dicat: Quidam
homo animal est uera est. Conuersio uero eius: Quoddam animal homo
est uera est. Item: Quidam homo lapis est falsa est, quemadmodum
et eius conuersio: Quidam lapis homo est nam et ista falsa est. Est igitur
particularis affirmatiua quae commutatis terminis sibi ipsa conuertitur. Idem
uere patitur uniuersalis negatio. Si quis enim dicat: Nullus homo lapis
est uera est, et potest conuerti: Nullus lapis homo est nam et ista
uera est. Item: Nullus homo rhetor est falsa est, et eius
conuersio: Nullus rhetor homo est falsa est. In quatuor igitur his
propositionibus quae tantum contraiacentes sibi ipsae conuertuntur, id est
particularis affirmatio et uniuersalis negatio. Aliae uero duae sibi ipsis non
conuertuntur. Nam neque uniuersalis affirmatio, neque particul&ris negatio
sibi ipsa conuertitur. Si quis enim dicat: Omnis homo animal est
uera est. Si quis uero conuertat: Omne animal homo est falsum est.
Non igitur sibi ipsi conuerti potest, quoniam conuersa prioris ueritatem non
recipit. Neque uero particularis negatio sibi conuertitur. Nam si quis
dicat: Quidam homo grammaticus non est uera est; si uero
conuertat: Quidam grammaticus homo non est falsa est: omnis enim
grammaticus homo est. Repetendum est igitur a capite quod cum quatuor
propositiones sint, affirmatio uniuersalis, negatio uniuersalis, affirmatio
particularis, negatio particularis, particularis affirmatio et uniuersalis,
negatio quae contraiacentes sunt, sibi ipsis conuerti possunt. Uniuersalis uero
affirmatio et particularis negatio, quae ipsae contraiacentes sunt, nunquam
possunt sibi ipsis conuerti. Nec hoc nos turbet quod quaedam affirmationes
uniuersales et quaedam particulares negationes conuerti possunt. Potest enim
dici: Omnis homo risibilis est Omne risibile homo est et utraeque
uerae sunt. Et item: Omnis homo hinnibilis est falsa est; et: Omne
hinnibile homo est et haec quoque falsa est. Item in particulari
negatione: Quidam homo non est lapis uera est; et: Quidam lapis
non est homo uera est. Item: Quidam homo non est risibile
falsa est; Quoddam risibile homo non est et haec quoque falsa est.
Ergo uidentur posse uniuersales affirmationes et particulares negationes
conuerti, et conuertuntur quidem sed non uniuersaliter. Generaliter autem
dico propositiones posse conuerti, quoties uniuersaliter, id est in omnibus
conuertuntur. Istae autem in duabus solis materiebus conuerti possunt. Si quis
enim proprium cuiuslibet speciei ad ipsam speciem cuius est proprium uelut ad
subiectum praedicet, potest conuertere. Nam quia risibile proprium est homini,
si praedices risibile, et subiicias hominem, ut est: Omnis homo risibile
est potes iterum subiicere risibile et hominem praedicare, ut si
dicas: Omne risibile est homo. In illis uero simul falsae sunt
generalium affirmationum conuersiones, in quibus id quod praedicatur ad
subiectum nullo tempore uere dici potest, ut si quis dicat: Omnis homo
lapis est falsa est. Et iterum: Omnis lapis homo est falsa est
haec, quoniam nullo tempore neque homo lapis est, neque lapis homo uere
praedicabitur. In particularibus negatiuis contrarium est; nam aut falsae sunt,
cum proprium subiectum est aut praedicatum, ut si quis dicat: Quidam homo
risibile non est falsum est. Item: Quoddam risibile homo non
est et haec quoque falsa est. In illis uerae sunt, quando id quod
affirmando nullo tempore uere praedicari potest ad subiectum praedicant, ut si
dicas: Quidam homo lapis non est uera est. Iterum: Quidam lapis homo
non est uera est. Ergo uniuersales affirmationes tum sibi conuertuntur ut
uerae sint cum proprium praedicant, tum sibi conuertunturut falsae sint cum id
quod nullo tempore adsubiectum uere dici poterit praedicatur. Item in
particularibus negatiuis, tum falsae sunt, cum proprium praedicant, tum uerae,
cum id quod nullo tempore uere dici poterit praedicant. In his ergo solae
conuerti possunt. In aliis uero conuerti non possunt. Atque ideo uniuersaliter
non conuertuntur; remanet ergo ut in aliis rebus omnibus, ut superius dictum
est, non conuertantur. Hoc uero perpiciendum est, quod particularis
affirmatioque sibi ipsi conuertitur, uniuersali affirmationi, quae sibi non
conuertitur, per accidens conuerti potest. Et item contraiacens uniuersali
affirmationi particularis negatio, quae sibi ipsi non conuertitur, conuerti
potest per accidens negationi uniuersali, quae sibi ipsi conuertitur. Sed
quomodo particularis affirmatio et uniuersalis negatio sibi ipsis conuertantur
ostendimus. Nunc uero quomodo particularis affirmatio uniuersali affirmationi
per accidens, uel quomodo particularis negatio uniuersali negationi per
accidens couertantur, demonstrandum est. Dictum est superius quod si uera est
uniuersalis affirmatio, uera est etiam particularis, et sequeretur particularis
uniuersalem. Nam si uera est: Omnis homo animal est uera est
etiam: Quidam homo animal est. Si enim omnis, et quidam; sed
particularis affirmatio sibi ipsi conuertitur, conuertitur etiam uniuersali
affirmationi. Nam si omnis homo animal est, et quidam homo animal est. Sed ista
sibi conuertitur hoc modo, si dicas: Quidam homo animal est potest
igitur conuerti ad: Omnis homo animal est uniuersalem affirmationem
particularis affirmatio, quae est: Quidam homo animal est et conuertitur,
ut si dicas: Quoddam animal homo est utraeque enim uerae sunt -- et
quae dicit: Omnis homo animal est et quae dicit: Quoddam animal
homo est per accidens autem conuerti dicitur particularis affirmatio
uniuersali affirmationi, qui particularis affirmatio sibi ipsi principaliter
conuertitur, secundo uero loco uniuersali affirmationi conuertitur.
Restat igitur ut hoc monstremus: quomodo particularis negatio quae sibi non
conuertitur uniuersali negationi quae sibi conuertitur per accidens
conuertatur, et hic eadem ratio est. Nam quoniam uniuersalis negatio si uera
est, uera est etiam particularis, uniuersalis uero negatio sibi ipsa
conuertitur potest uniuersali negationi conuersae particularis conuerti
negatio. Age enim uniuersalem negationem, id est:. Nullus homo hinnibilis est
conuertamus, ut sit: Nullum hinnibile homo est. Sed istam
propositionem, id est uniuersalem negatiuam quae est: Nullus homo hinnibilis
est sequitur particularis negatio quae est: Quidam homo non est
hinnibilis. Conuerte igitur uniuersalem quae est: Nullus homo
hinnibilis est et fac: Nullum hinnibile homo est conuerte huic
particularem negationem quae est: Quidam homo non est hinnibilis et
fac: Quoddam hinnibile non est homo utraeque uerae sunt. Nam
et: Nullum hinnibile homo est quae est uniuersalis conuersio negationis,
uera est, et: Quoddam hinnibile non est homo quae conuersio
particularis negationis est. Cur autem per accidens conuerti dicatur, superius
dictum est. Liquet ergo talis per accidens conuersio: quod igitur habet
uniuersalis affirmatio, hoc habet etiam contraiacens particularis negatio,
utraeque enim sibi conuerti non possunt; quod autem habet uniuersalis negatio,
hoo habet et ei contraiacens affirmatio particularis, utraeque enim sibi
conuerti possunt. Iunctae ergo quae sibi conuerti possunt, et quae sibi conuerti
non possunt, ut quae sibi conuerti potest iungatur ei quae sibi conuerti non
potest, et quae sibi conuerti non potest iungatur ei quae sibi conuerti potest,
faciunt per accidens conuersiones quae superius demonstratae sunt. Restat
ut de his conuersionibus dicamus quae per contrapositionem fiunt, et primum
earum sit dispositio in descriptione subiecta, generalis enim affirmationis
quae dicit: Omnis homo animal est conuersio per contrapositionem est
quae dicit: Omne non animal non homo est. Item generalis negationis
quae dicit: Nullus homo animal est conuersio per contrapositionem
est: Nullum non animal non homo est. Item particularis affirmationis
quae dicit: Quidam homo animal est conuersio per contrapositionem
est quae dicit: Quoddam non animal non homo est. Item particularis
negationis quae dicit: Quidam homo animal non est conuersio per
contrapositionem est quae dicit: Quoddam non animal non homo est
quod demonstrat subiecta descriptio: Omnis homo animal est Omne non
animal non homo est Nullus homo animal est. Nullum non animal non
homo est. Quidam homo animal est Quoddam non animal non homo est Quidam
homo animal non est Quoddam non animal non homo non est. His ergo
ita positis, quomodo dictum est superius in simplici terminorum conuersione,
quod particularis affirmatio et generalis negatio sibi ipsis conuerterentur,
generalis uero affirmatio et particularis negatio sibi ipsis non
conuerterentur, hic in per contrapositionem conuersionibus contra est. Nam
generalis affirmatio per contrapositionem sibi ipsa conuertitur, et
particularis negatio sibi ipsi conuertitur. Generalis uero negatio et
particularis affirmatio per contrapositionem sibi non conuertuntur. Quod
ita esse his exemplis probabimus. Si enim uera sit affirmatio generalis quae
dicit: Omnis homo animal est uera erit eius per contrapositionem
conuersio quae dicit: Omne non animal non homo est. Quod enim animal
non fuerit, id homo non erit. Et si falsa fuerit generalis affirmatio quae
dicit: Omne animal homo est falsa erit etiam eius per
contrapositionem conuersio quae dicit: Omnis non homo non animal est
potest enim fieri ut quod homo non est, animal sit. Illa enim negat esse animal
quod homo non fuerit. Quod si cum uera est generalis affirmatiua, uera est eius
per contrapositionem conuersio, et si cum falsa est generalis affirmatio, falsa
est eius per contrapositionem conuersio, non est dubium quin generalis
affirmatio possit sibi ipsa conuerti. Item nunc ostendendum est quomodo
particularis negatio sibi ipsi per contrapositionem conuertitur. Nam si falsa
est quae dicit: Quidam homo animal non est falsa eius erit etiam per
contrapositionem conuersio quae dicit: Quoddam non animal non homo
est. Hoc enim uidetur haec propositio dicere, ac si diceret: Quaedam res
quae animal non est homo est, qui enim dicit: Non homo non est
hominem esse significat quod animal non sit. Hoc uero aperte falsum est, omnis
enim homo animal est, et si uera fuerit particularis negatio quae
dicit: Quoddam animal homo non est uera erit et eius per contrapositionem
conuersio quae dicit: Quidam non homo non animal non est. Aequale est
enim ac si diceret: Res quae homo non est non est non animal sed est animal, ut
equus et bos homo non est, et non est non animal. Ergo si cum
particularis negatio falsa est, falsa est etiam eius per compositionem
conuersio, et si cum particularis negatio uera est, uera est eius per contrapositionem
conuersio, non est dubium quin particularis negatio possit per contrapositionem
sibi ipsa conuerti. Nunc quoniam ostensum generalem affirmatiuam et
particularem negatiuam, per contrapositionem sibi posse conuerti, ostendamus
generalem negatiuam et particularem affirmatiuam per contrapositionem sibi non
posse conuerti. Et prius de generali negatione dicendum est. Nam si generalis
negatio uera est, non necesse erit per contrapositionem sibi conuersam ueram
esse. Sed si falsa fuerit et per contrapositionem sibi conuersam falsam esse
necesse est. Nam si falsa est quae dicit: Nullus homo animal est
falsa erit fortasse eius per contrapositionem conuersio, quae dicit: Nullum
non animal non homo est. Aequale est enim ac si dicat: Nulla res est quae
non sit animal et sit non homo, quod est omnis res quae animam non habet homo
est, quod aperte falsum est. Item si uera fuerit generalis negatio, falsa erit
eius per contrapositionem conuersio. Nam si uera est quae dicit: Nullus
homo est lapis falsa erit eius per contrapositionem conuersio quae dicit: Nullus
non lapis non homo est. Aequale est enim ac si dicat: Nulla res est quae
cum non sit lapis non homo sit, quod est omnis res quaecumque lapis non fuerit
homo est, quod falsum est. Innumerabilia enim inuenies quae non sunt lapides,
et non homines non sunt; ergo quoniam si generalis negatio falsa fuerit, Falsa
est eius per contrapositionem conuersio, uel si eadem uera fuerit, falsa erit
eius per contrapositionem conuersio, non est dubium generalem negationem sibi
non posse [808D] conuerti, quod enim in aliquo fallit, generaliter colligi non
potest. Restat igitur ut id quod reliquum est monstremus, particularem
affirmationem per contrapositionem sibi non posse conuerti. Cum enim fuerit
particularis affirmatio uera, uera erit eius etiam per contrapositionem
conuersio. Nam si uera est quae dicit: Quidam homo animal est uera
est eius per contrapositionem conuersio: Quoddam non animal non homo
est. Aequale est enim ac si dicat: Quaedam res quae animam non habet homo
non est, quod uerum est. Lapis enim animam non habet, et tamen homo non est.
Item si particularis affirmatio quae dicit: Quidam lapis homo est
falsa est, uera erit eius per contrapositionem conuersio quae
dicit: Quidam non homo non lapis est. Aequale est enim ac si
diceret: Quaedam res quae homo non fuerit lapis non est, quod uerum est. Equus
enim homo non est, et tamen lapis non est. Ergo si cum in quibusdam
particularis affirmatio uera fuerit, uera erit eius per contrapositionem
conuersio, et si cum in quibusdam falsa fuerit particularis affirmatio, uera
erit eius per contrapositionem conuersio, non est dubium particulares affirmationes
per contrapositionem sibi non posse conuerti. Generalis enim negatio et
particularis affirmatio, quae contraiacentes sunt, in per contrapositionem
conuersionibus contraria patiuntur. Nam in generalibus negatiuis siue generales
negatiuae uerae fuerint siue falsae per contrapositionem conuersiones semper
falsae sunt; in particularibus autem affirmatiuis, siue particularis affirmatio
uera fuerit siue falsa, siue per contrapositionem conuersio uera est. Repetendum
est igitur a superioribus et confirmandum quod in simplicibus terminorum
conuersionibus particularis affirmatio et generalis negatio sibi conuerti
possunt. Generales uero affirmatio et particularis negatio sibi conuerti uon
possunt. In his uero conuersionibus quae per contrapositionem fiunt, contra
est; nam generalis affirmatio et particularis negatio per contrapositionem sibi
ipsis conuerti possunt, generalis uero negatio, et particularis affirmatio per
contrapositionem sibi ipsis conuerti non possunt, et generalis negatio et
particularis affirmatio quae sunt contraiacentes in ueri falsique distantia (ut
demonstratum est), sibi ipsis inuicem contraria patiuntur. Haec de
categoricorum syllogismorum categoricis propositionibus dicta sufficiant. Si
qua uero in his praetermissa sunt, in Perihermenias Aristotelis commentario
diligentius subtiliusque tractata sunt. Superioris series uoluminis quod
ad categoricorum syllogismorum propositiones attinebat explicuit. Nunc autem,
quantum introductionis patitur temperamentum, de ipsa categoricorum syllogismorum
ratione tractabitur; et quoniam omnium compositorum firmitudo uel uitium, aut
in his maxime reperitur ex quibus est compositum, aut penes bonam malamue
compositionem eius laus uituperatioque tenetur: namque domus si fortibus
lapidibus debilibusue constructa, ipsa quoque est fortis aut debilis; porro
autem si artificis compositionem aequabilem solertemque fuerit nacta, ipsa
quoque constructio, merito stabilitatis erit laudabile fundamentum; si uero
insolertior compositio fiat, tota quoque quamuis ex bonis ordinata lapidibus,
nulla sese gerens fabrica stabilitate nutabit; nos quoque hanc eamdem imaginem
secuti, prius de his quibus ipse syllogismus constat, id est propositionibus
explicuimus. Nunc uero de ipsa inter se syllogismorum coniunctione compositioneque
tractubimus. Illud uero meminisse debebis, introducendis hic me praestitisse
docendis, non introductis. Et prius quid sit esse in omni uel non esse,
paucis ostendam. Si qua enim [809D] res alterius generis fuerit, omnem intra se
speciem continebit, et in toto species genere illa esse dicetur. Sit enim genus
animal, homo uero species. Homo ergo quoniam minus est quam animal, in toto
animali esse dicetur. Omnis enim homo animal est. Si quis ergo sic dicat
aliquam rem de omni alia re praedicari, conuersa uice nihil interest. Nam sicut
in toto animali homo est, sic etiam animal de omni homine praedicatur. In toto
uero non esse est, quoties alia res ab alia re omni disiuncta est: ut si
dicas: Animal in nullo lapide est nullum enim animal lapis est; et
si dicas: Animal de nullo lapide praedicatur de nulloenim lapide
animal dicitur. Definimus ergo in toto esse, uel in toto non esse sic: in toto
esse, uel de omni praedicari dicitur, quoties non potest inueniri aliquid
subiecti ad quod illud quod praedicatur dici non possit. Namque nihil hominis
inuenitur ad quod animal dici non possit. In toto uero non esse, uel de nullo
praedicari dicitur, quoties nihil subiecti poterit inueniri ad quod illud quod
praedicatur dici possit. Nihil enim lapidis inueniri potest de quo possit
animal praedicari. Illud sane notandum est, quod esse in toto uersa uice
dicitur. Nam si aliquid [810C] de omni aliquo praedicatur, illud de quo illud
praedicatur in toto illo esse dicitur quod praedicatur, ut animal de omni
homine dicitur. Homo uero in toto est, id est uelut quaedam pars intra totum
animal latet. Et si quid in alio omni fuerit, in eo toto res illa de quo
superius dicebatur esse dicitur, ut idem animal cum in omni sit homine, et de
eo omni praedicetur, homo in toto est animali. His igitur ita positis,
quotiescumque ita dicimus, ut litteras pro terminis disponamus, pro breuitate
hoc et compendio facimus, id quod per litteras demonstrare uolumus
uniuersaliter demonstrarnus. Nam fortasse in terminis aliquibus falsum ingerendum
necesse sit. In litteris uero nunquam fallimur, quoniam ad hoo utimur litteris
quasi terminos poneremus. In litteris uero ipsis, nisi terminorum coniunctio
per se firma ualensque fuerit, ulla neque ueritas, neque falsitas reperietur.
Quoties igitur aliud de alio omni predicari uolumus ostendere, sic ponimus. Sit
primus terminus a, secundus b, et praedicetur a de omni b. Hoc autem ita
accipito tanquam si posuerimus a animal, b hominem. Eodem modo et de negatiuis.
Nam si dicamus, a de nullo b praedicatur, tale est ac si dicamus, a, quod est
animal, de nullo lapido praedicatur, quod est b, et alia quaecumque eis fuerint
consimilia. Omnis autem syllogismus simplex tribus terminis demonstratur atque
concluditur. Sed prius ipsorum syllogismorum figurae aspiciumus, post
uero do modis ordinibusque eorum tractabimus. Tribus igitur terminis ita
positis, ut prope se et sibi connexi sint, tres non ultra fieri complexiones
necesse est hoc modo: sit enim a, sit b, sit c; aut enim a de b praedicabitur,
et b de c, aut certe a et de b praedicabitur et de c, uel iisdem ipsis a et b c
terminus uidebitur esse subiectus. Sit enim a bonum, sit b iustum, sit c
uirtus, aut enim a, id est bonum erit in omni b, id est iusto, et
dicetur: Omne iustum bonum est et item b iustum in omni c, id est
uirtute, et dicetur: Omnis uirtus iusta est. Et erunt huiusmodi propositiones: Omne
iustum bonum est et: Omnis uirtus iusta est aut a, id est
bonum, de b, quod iustum est, et de c, quod uirtus est, predicabitur, ut
sit: Omne iustum bonum est. Omnis uirtus bona est aut certe a bonum,
b iusto, et c uiriuti subiacebit, ut dicatur: Omne bonum iustum est
et:Omne bonum uirtus est. In hac enim complexione b et c de solo a
termino praedicantur. Ubi uero a de omni b termino, et b item predicatur de omni
c. Hanc figuram uoco primam quae definitur sic: Prima figura est in qua
is qui subiectus est de alio praedicatur. Namque b, quod a termino
subiectum est, ad c item terminum praedicatur. Extremitates uero dico huius
figurae quod praedicatur et quod subiectum est, id est a c. Namque a pradicatur
de b termino, c uero terminus b termino subiacet. Medium autem illud uoco quod
alii subiacet, et de alio praedicatur, id est b. Nam b terminus a termino
subiacet, de c uero termino praedicatur. Maior uero extremitas est, quae prima
praedicatur, id est a. Namque idem a de b termino praedicatur. Minor uero quae
medio termino subiicitur, id est c, namque c terminus medio termino, id est b,
subiecius est; de eo enim b medius terminus dicitur. Maior uero terminus a uocatus
est, id est qui praedicatur, quoniam omne praedicatum ab e. de quo praedicatur
maius est. Et in conclusionie, sicut in prima propositione, semper a terminus
praedicatur, a enim bonum praedicatur de b iusto, et dicitur: Omne iustum
bonum est b uero medius terminus predicatur de c, et dicitur: Omnis
uirtus iusta est. Ex his igitur concluditur in syllogismo: Omnis
uirtus bonum est et a bonum nominabitur de c uirtute, atque ideo maior a
nobis extremitas appeliatur. Id uero meminisse debemus, quod ea quae
paria sunt retorqueri possunt, et ad se inuicem praedicari, et sicut id quod
predicatur in eo quod subiectum est, omni est, ita rursus conuersum quod fuerit
subiectum, in eo quod antea praedicabatur omne erit. Nam si f et g duo termini
ita sibi sint aequales, ut neuter neutro maior sit, cum praedicaueris f de omni
g, erit f terminus in omni g termino. Si uero conuertas et praedices g terminum
de f termino, erit iterum g terminus in omni f termino. Sit enim f risibile, g
homo. Ergo si praedices f risibile, et g hominem subiicias, f risibile in omni
g inuenitur. Omnis enim homo risibile est. Si uero praedicas g hominem ad f
risibile, g homo in omni f risibile reperitur. Omne enim risibile homo
est. Quid autem termini sint, uel quid praedicatio, aut subiecto, priori
de propositionibus libro satis dictum est. Sed ne forte erremus quod uidetur
uniuersalis affirmatio conuersa. Nam de hoc quoque superius dictum est.
Modo uero hoc solum monstrare uolumus, quod quae sunt in toto paria sola
conuertantur. Hoc tamen prodest ad ostensionem syllogismorum quae fit in
circulo, quam in Analyticis diximus. Ac de prima syllogismorum
categoricorum figura expeditum est. Secunda uero figura est quoties a terminus
de utrisque b et c terminis praedicatur hoc modo: Si enim dicas a bonum de omni
b iusto, ut sit hoc modo propositio: Omne iustum bonum est et inde a
bonum de omni c uirtute, ut dicas: Omnis uirtus bonum est solum a de
utrisque b et c terminis praedicasti, et erit haec secunda figura. Medius autem
terminus in hac figura erit qui de utrisque praedicatur, id est a. Extremitates
uero ea quae subiecta sunt, id est b et c. Maior uero extremitas est de qua
primo a terminus appellatur, id est b iustum; uel si ad c primo praedicabitur c
terminus maior extremitas inuenitur. Idcirco quod ea extremitas de qua medius
terminus primo praedicatur, in conclusione ipsa quoque praedicabitur, ut
posterius demonstrandum est. Minor uero extremitas erit ad quod medius terminus
posterius praedicabitur. Tertia uero figura est, quoties a et b termini
de ullo c praedicantur. Si quis enim praedicet a, id est bonum de c, id est
uirtute, ut sit huiusmodi propositio: Omnis uirtus bonum est item b praedicetur
de c, ut sit: Omnis uirtus iustum est tertiam figuram facit. In hac
uero figura medius terminus erit qui utrisque subiectus est, id est c. Namque de
c termino a et b termini praedicantur. Maior uero extremitas est quae primo
praedicatur, id est a; minor uero quae postea, id est b; uel si quem libuerit b
prius, a posterius praedicare secundum priorem posterioremque praedicationem,
maior minorue extremitas inuenietur, et hic quoque maior extremitas in
conclusionibus, sicut in superioribus aliis figuris, de minore
praedicatur. Expeditis igitur tribus syllogismorum figuris, dicendum est
quia perfectus syllogismus est cui ad integram probatamque conclusionem ex
superius sumptis et propositis nihil deest. Sed modo atque ordine facta
conclusio nihil dehabens, per ea quae antea proposuit terminatur.
Imperfectus uero syllogismus est cui nihil aeque ad perfectionem deest,
uerumtamen in his quae in propositionibus sumpta sunt aliqua desunt cur ita
esse uidetur. Sed et hae definitiones omnes posterius liquebunt. Nunc
autem unde hae figurae nascantur breuiter expliicandum est. Quoniam unde
nascuntur, in eadem iterum resoluuntur. Sed secunda et tertia figura de prima
figura nasci et procreari uidentur. Sit enim a terminus in omni b termino, et
de omni eo praedicetur, b uero terminus de omni c termino praedicatur. Haec, ut
dictum est, prima syllogismorum figura est. Si quis igitur maiorem extremitatem
propositionemque conuertat, et quod fuerat antea praedicatum faciat esse
subiectum, secundam faciet figuram. Nam quemadmodum a terminus praedicatur de b
termino, ita b de c. Si ergo conuertatur, et fiat b terminus de a termino
praedicetur, inuenitur b terminus qui antea medius fuerat, et a termino
subiectus, de c uero termino praedicatur ad utrosque terminos
praedicatiuus. Age enim quoniam a bonum de b iusto praedicabatur, b
uero iustum de c uirtute praedicabatur, erat propositio: Omne iustum bonum
est Omnis uirtus iusta est manente propositione quae
est: Omnis uirtus iusta est prima propositio (id est "Omne
iustum bonum est") contrauertatur et fiat: Omne bonum iustum
est. Inueniuntur igitur propositiones sic: Omne bonum iustum est. Omnis
uirtus iusta est et iustum, id est b de a et c terminis praedicabitur.
Conuersa igitur maiore prioris figurae extremitate, secunda syllogismorum
figura procreatur. Tertia uero figura nascitur, minori propositione
conuersa. Nam si a bonum predicatur de b iusto, ut dicatur: Omne iustum
bonum est b uero iustum praedicatur de c uirtute, ut dicatur: Omnis
uirtus iusta est si, priore propositione manente, id est: Omne
iustum bonum est secunda quae est: Omnis uirtus iusta est conuertatur
et fiat: Omne iustum uirtus est inuenietur omnes propositiones sic: Omne
iustum bonum est. Omne iustum uirtus est et de b iusto a et c termini
praedicantur, et fit tertiae figurae connexio. Conuersis igitur primis
posterisque extremitatibus primae figure, tertia uel secunda figura nascuntur.
At uero unaquaeque harum trium figurarum habet sub se plures syllogismorum
modos, ut modi sub figuris ita sint ut sunt species sub suis generibus.
Habet enim prima figura sub se, Aristotele auctore, modos quatuor; sed
Theophrastus uel Eudemus super hos quatuor quinque alios modos addunt,
Aristolele dante principium in secundo Priorum Analylicorum uolumine, quod
melius postmodum explicabitur. Secunda uero figura habet sub se quatuor modos;
tertia uero, auctore Aristotele, sex; addunt etiam alii unum, sicut ipse
Porphyrius, superiores scilicet sequens. Et quoniam (ut superiore libro
dictum est) aliae propositiones affirmatiuae sunt, aliae negatiuae, et earum
aliae uniuersales, aliae uero particulares, secundum eas ipsas, propositiones
syllogismorum conclusionesque iunguntur. BARBARA Namque primae figurae
primus modus est qui fit ex duabus uniuersalibus affirmatiuis, uniuersalem
colligens affirmatiuam. Si enim a termimis fuerit in omni b termino, et si b
terminus de omni c termino fuerit praedicatus, a terminus de omni c termino
praedicabitur. Namque a bonum si praedicetur de omni b iusto, ut sit: Omne
iustum bonum est b uero iustum, si de c praedicetur uirtute, ut
sit: Omnis uirtus iustum est necessario concluditur extremitatibus
ad se inuicem praedicatis, id est a et c, ut sit: Omnis uirtus bonum
est Sunt igitur huiusmodi propositiones atque conclusio? Si a in omni b
fuerit, et b in omni c fuerit, a terminus de omni c praedicabitur, id est: Omne
iustum bonum est, Omnis uirtus iusta est; et conclusio: Omnis
igitur uirtus bonum est et hic primae figurae primus modus
est. CELARENT Secundus uero modus primae figurae est, quoties ex prima
uniuersali negatiua et secunda uniuersali affirmatiua conclusio uniuersali
negatione colligitur. Si enim sit a malum, b bonum, c iustum, a terminus de
nullo b termino praedicabitur. Nullum enim bonum malum est, b uero terminus de
omni c termino praedicabitur, omne enim iustum bonum est. Quare colligitur,
nullum iustum malum est, ut est hoc modo: Si a terminus de nullo b termino
praedicatur, b uero terminus de omni c fuerit praedicatus, a terminus de nullo
c praedicabitur, ut est: Nullum bonum malum est, Omne iustum bonum
est; Nullum igitur iustum malum est. DARII Tertius uero modus primae
figurae est, quoties ex uniuersali affirmatiua, et particulari affirmatiua,
particularis affirmatiua colligitur. Nam si a uirtus de omni b, id est bono,
praedicetur, et b bonum de quodam c, id est iusto, fuerit praedicatum
particulariter, erit quoque conclusio particularis, hoc modo, ut a uirtus de
quodam c iusto particulariter praedicetur. Si igitur fuerit a terminus in omni
b, et b terminus in aliquo c particulariter, erit a terminus in aliquo c
particulariter, ut sit: Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum bonum
est; Quoddam igitur iustum uirtus est. FERIO Quartus modus primae
figurae est talis, quoties ex uniuersali negatione et particulari affirmatione
paricularis negatiua colligitur. Nam si a terminus de nullo b termino
praedicetur, b uero termimis de quodam c termino praedicetur, a terminus de
quodam c termino non praedicabitur, quod monstrat subiecta descriptio. Nam sunt
huiusmodi propositiones: Nullum bonum malum est, Quoddam iustum bonum
est; Quoddam igitur iustum malum non est. Hos ergo quatuor in prima
figura modos in Analyticis suis Aristoteles posuit. Caeteros uero quinque modos
Theophrastus et Eudemus addiderunt, quibus Porphyrius, grauissimae uir
auctoritatis, uisus est consensisse, qui sunt huiusmodi. Nam quoniam
particularis affirmatiua sibi ipsi conuertitur, quisquis ostenderit in
conclusione a terminum de quodam c termino particulariter praedicari, in eadem
ipsa conclusione monstrauit quod c terminus de a termino rursus particulariter
praedicetur. Nam si sibi particularis propositio in coliclusione conuertitur,
si a terminus in quodam c termino fuerit, c terminus de quodam a termino
praedicabitur. Item quisquis uniuersalem negatiuam in conclusione probauerit,
necesse est eum ipsius quoque conuersionem in eadem conclusione probasse.
Uniuersalis enim negatio semper sibi couuertitur. Nam si quis probauit quod a
terminus de nullo c termino praedicatur, non est dubium quin in hac conclusione
illud quoque probatum sit, quod c terminus de nullo a termino praedicetur.
Semper enim, ut dictum est, uniuersalis negatiua sibi ipsi conuertitur.
Uniuersalis quoque affirmatiua duplici conclusione continetur: nam quisquis
ostendit a terminum de omni c termino praedicari, illud quoque ostendit quod c
terminus de quodam a termino particulariter praedicetur. Si quis enim
probauerit animal de omni homine praedicari, ita dicens, omnis homo animal est,
illud quoque necessario monstrauit particulariter, quoniam quoddam animal homo
est. Ita semper uniuersalis negatio, et uniuersalis affirmatio, uel particularis
affirmatiua dupliciter concluduntur. Aliae enim sibi ipsis conuertuntur, quae
particularis est particulariter, quae uniuersalis uniuersaliter. Alia uero, cum
ipsa uniuersalis affirmatiua sit, particulariter sibi ipsi conuertitur.
Particularis autem negatio nunquam sibi ipsi conuertitur, atque ideo simplicem
in se retinet conclusionem. Hoc autem quod nuper diximus, in secundo
priorum Analyticorum libro ab Aristotele monstratur, quod scilicet Theophrastus
et Eudemus principium capientes ad alios in prima figura syllogismos
adiiciendos animum adiecere, qui sunt huiusmodi qui *kata anaklasin* uocantur,
id est, per refractionem quamdam conuersionemque propositionis.
BARALIPTON Et est quintus modus ex duabus uniuersalibus affirmationibus,
particularem colligens affirmatiuam hoc modo: Si a fuerit in omni b, et b
fuerit in omni c, posset equidem concludi quod a terminus esset in omni c
termino. Sed quoniam ista uniuersalis propositio, ut dictum est, particulariter
conuertitur, praetermisso eo quod a terminus de omni c termino praedicatur,
conclusio esse dicitur quod c terminus de quodam a termino praedicatur, quod
hoc exemplo monstrandum est. Si enim sint propositiones sic:Omne iustum bonum
est, Omnis uirtus iusta est; posset concludi equidem
quoniam: Omnis uirtus bonum est. Sed quoniam illa propositio sibi
conuertitur, ut sit: Quoddam bonum uirtus est particulariter,
particularis syllogismus conclusioque colligitur ex duabus uniuersalibus
affirmatiuis. Eius uero forma talis est, a terminus in omni b, b terminus in
omni c; igitur c terminus in quodam a, ut est: Omne iustum bonum
est, Omnis uirtus iusta est; Quoddam bonum iustus est. Per
conuersionem refractionemque dicitur, quoniam quod uniuersaliter colligebatur
conuersum, particulariter collectum est. CELANTES Sextus modus est primae
figurae qui fit ex uniuersali negatiua et uniuersali affirmatiua uniuersalem
conclusionem per conuersionem colligens. Nam si a terminus in nullo b fuerit, b
uero terminus in omni c termino fuerit, posset equidem colligi quoniam a
terminus in nullo c termino est: se quoniam uniuersalis negatiua conuertitur,
dicimus quoniam c terminus in nullo a termino est, ut sit hoc modo:
Nullum bonum malum est, Omne iustum bonum est; posset
colligi: Nullum iustum malum est sed ex his per conuersionem
colligimus: Nullum malum iustum est. DABITIS Septimus modus primae
figurae est, qui ex uniuersali affirmatiua et particulari affirmatiua per
conuersionem particularem colligit affirmatiuam. Si enim fuerit a terminus in
omni b, et b terminus de quodam c termino praedicetur, potest a terminus de
quodam c termino praedicari. Sed quoniam particularis affirmatio sibi ipsi
conuertitur, per conuersionem fit conclusio, et dicitur c terminus de quodam a
termino praedicari, ut sit sic: Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum
bonum est; posset equidem concludi, quoniam: Quoddam iustum uirtus
est sed quia particularis affirmatio conuertitur, dicimus quoniam:
Quaedam uirtus iusta est. FAPESMO Octauus modus primae figurae est,
quoties ex uniuersali affirmatione et uniuersali negatione particulariter
colligitur. Si enim a terminus de omni b termino praedicatus fuerit, b uero
terminus de nullo c termino praedicetur, non posset colligi quoniam a terminus
de nullo c termino praedicatur. Cur autem non possit, in resolutoriis dictum
est. Sed quoniam uniuersalis negatiua sibi ipsa conuertitur, potest dici et
conuerti, quoniam c terminus de nullo b termino praedicatur, b uero terminus de
quodam a termino dicitur, quoniam uniuersalis affirmatiua purtioulariter sibi ipsa
conuertitur: quare c terminus de quodam a termino non praedicabitur, ut sit
sic: Omne bonum iustum est, Nullum malum bonum est; non posset
colligi, quoniam: Nullum malum iustum est, sed conuertitur
sic: Nullum bonum malum est, Quoddam iustum bonum est; Quoddam
igitur iustum malum non est. FRISESOMORUM Nonus modus primae figurae est,
qui ex particulari affirmatiua et uniuersali negatiua particularem colligit
negatiuam per conuersionem. Si enim a terminus de quodam b termino, b uero
terminus de nullo c termino praedicetur, non potest quidem dici quoniam a
terminus de quodam c termino non praedicabitur. Cur autem non possit, hoc
quoque in resolutoriis diximus; sed quoniam uniuersalis negatio conuerti
potest, dicitur quoniam c terminns de nullo termino praedicatur, et b terminus
de quodam a praedicatur; c igitur terminus de quodam a non praedicabitur, ut
sit sic: Quoddam bonum iustum est, Nullum malum bonum est; Quoddam
igitur iustum malum non est. Expeditis igitur nouem primae figurae modis,
ad secundae figurae quatuor modos ueniamus. lllud tantum constet, quod
quemadmodum in prima figura per nouem supradictos modos et affirmatio
uniuersalis, et negatio uniuersalis, et affirmatio particularis, et negatio
particularis, in conclusione colligitur, in secunda figura affirmatiuam neque
generalem neque particularem posse colligi sed tantum uel particulariter, uel
uniuersaliter solas colligi negatiuas. CESARR Est autem secundae figurae
primus modus hic, quoties ex uniuersali negatione, et uniuersali affirmatione,
uniuersalis negatiue colligitur. Si enim a terminus de nullo b termino et de
omni c termino praedicetur, terminus de nullo c termino praedicabitur. Sit enim
a bonum, sit b malam, c iustum. Si quis igitur sic dicat: Nullum malum
bonum est, Omne iustum bonum est; concludit: Nullum iustum
malum est. Liquet igitur maiorem extremitatem de minore in conclusione
praedicari. Sed omnes secundae fgurae syllogismis quam uis ueri sint, uerum
tamen ex seipsis non probatur sed ex primae figurae modis implentur. Namque si
a terminos de nullo b termino praedicetur, et in omni c termino sit, nondum
probatum est quoniam omnino b terminus de nullo c termino praedicetur. Sed si
quis ex isto secundae figurae primo modo primae figurae secundum modum faciat,
per conuersionem totus syllogismus conclusioque probata est. Si quis enim in
hoc syllogismo qui est a terminus in nullo b, et idem a terminus de omni c
praedicetur, et a b propositionem conuertat, ut faciat esse b a, nam omnis
uniuersalis negatiua conuertitur; si quis igitur dicat quoniam a terminus de
nullo b termino praedicatur, et b igitur de nullo a termino praedicabitur sed a
terminus de omni c termino praedicabitur. Fit igitur primae figurae
secundus modus ex uniuersali negatiua et uniuersali affirmatiua uniuersalem
colligens negatiuam, ut sit conclusio. De nullo igitur c termino b
praedicabitur. His igitur conuersionibus omnis secundae et tertiae figurae
syllogismus conclusioque colligitur et probatur. Atque ideo quoniam ex seipsis
non sunt probati nisi ex superioribus comprobentur, id est, primae figurae
modis, quicumque in secunda uel tertia figura inuentus fuerit, imperfectus
uocatur syllogismus. CAMESTRES Secundus uero modus secundae figurae est
quoties ex uniuersali affirmatiua et uniuersali negatiua commutatis ordinibus
uniuersalibus rursus negatiua concluditur, Si enim a terminus in omni b termino
fuerit, et de nullo c termino praedicetur, b term in us de nullo c termino
praedicabitur. Sit enim a bonum, b iustum, c malum. Si quis igitur sic
dicat: Omne iustum bonum est, Nullum malum bonum est;
concludit: Nullum igitur malum iustum est. Sed haec complexio
coniunctioque propositionum duplicem conuersionem habet. Ostenditur enim de
secundo primae figurae modo sic. Nam si a terminus in omni b termino est, et de
nullo c termino praedicatur, hic uniuersalis negatiua conuertitur. Erit igitur
ut c terminus de nullo a termino praedicetur. Quod si ita est, erit huiusmodi
syllogismus: c terminus de nullo a termino praedicatur, a terminus in omni b
termino est, c igitur terminus de nullo b termino praedicabitur. Ecce una
conuersio facta est propositionis negatiuae. Sed quoniam diximus concludi non c
in nullo b sed b in nullo c termino, hic uniuersalis conclusio negatiua
conuertitur: et sicut conclusum est c terminum de nullo b termino praedicari,
ita concluditur de nullo c termino b terminum praedicari. FESTINO Tertius
modus secundae figurae est, quoties ex uniuersali negatiua et particulari
affirmatiua particularis negatiua colligitur. Si enim a terminus de nullo
b termino praedicetur, et in quodam c termino fuerit, b terminus de quodam c
termino non praedicabitur. Sit enim a bonum, b malum, c iustum. Si quis igitur
sic dicat: Nullum malum bonum est, Quoddam iustum bonum est;
concludat necesse est: Quoddam iustum malum est. Hic quoque
syllogismus per conuersionem hoc modo probatur. Nam si a terminus de nullo b
termino praedicatur, et b terminus de nullo a termino praedicabitur. Sed a
terminus de quodam c termino praedicatur. Redit igitur primae figurae modus quartus,
qui est ex uniuersali negatione est particulari affirmatione, particularem
scilicet colligens negatiuam, ut in hoc quoque syllogismo. Nam hic quoque
particularem nagatiuam colligit, id est b terminum de quodam c termino non
praedicari. BAROCO Quartus modus secundae figurae est, qui ex uniuersali
affimatione et particulari negatione particularem colligit negatiuam, Nam si a
terminus in omni b termino sit, et de quodam c termino non praedicetur, b
terminus de quodam c termino non praedicabitur. Sit enim a bonum, b iustum, c
malum. Si quis igitur dicat: Omne iustum bonum est, Quoddam malum
bonum non est; concludit: Quoddam igitur malum iustum non est.
Haec uero complexio atque ordo propositionum per conuersionem non potest
approbari. Generalis enim affirmatiua sibi ipsa conuerti non potest. Monstratur
igitur iste syllogismus ex prima figura non per conuersionem sed per impossibilitatem,
quoniam si particularis conclusio negatiua in hoc syllogismo non concluditur,
aliquod inconueniens impossibileque contingit. Sed haec impossibilitas per
primam figuram demonstrabitur. Dico enim quoniam si a terminus de omni b
termino praedicetur, et in aliquo c termino non sit, talem colligi
conclusionem, ut b terminus de aliquo c termino non praedicetur. Nam si hoc
falsum est, huic contraiacens propositio uera erit. Particularibus autem
negatiuis uniuersales affirmatiuae contraiacentes sunt, ut in superiore libro
docuimus. Si igitur hic particularis negatio non est conclusio, erit generalis
affirmatio. Sit enim affirmatio generalis, et b terminus de omni c termino
praedicetur; sed a terminus de omni b termino predicatur, b uero terminus de
omni c termino praedicari dicitur; a igitur terminus de omni c termino
praedicatur, quod fieri non potest. lta enim a c propositionem posuimus prius,
ut diceremus a terminum de quodam c termino non praedicari. Hoc igitur ostensum
est per primum modum primae figurae. Quare in secunda figura omnis
syllogismus imperfectus est, et eius probatio aut per conuersionem in primam
figuram reducitur, aut ex hypothetica dispositione per impossibilitatem, et
primam figuram aliter fieri non posse monstratar, et alii quidem omnes per
impossibile probantur, quod paulo post dernonstrabitur. Restat ut tertiae
figurae modos atque ordines explicemus. Sed antea quam id faciamus, illud prius
uidendum est, quod in tertiae figurae modis quam conclusio colligitur
uniuersalis. Sed si uel negatiuae uel affirmatiuae fuerint collectiones,
particulares semper erunt, nunquam etiam generales. DARAPTI Est autem
tertiae figurae primus modus hic, qui ex duabus uniuersalibus affirmationibus
particularem colligit affirmationem. Nam si a et b termini de omni c termino
praedicentur, a terminus de quodam b termino praedicabitur per conuersionem.
Nam si b terminus de omni c termino praedicatur, et uniuersalis affirmatio
particulariter sibi conuertitur, c terminus de quodam b termino praedicatur.
Quod si ita est, fit tertius primae figurae modus, qui est ex uniuersali et
particulari affirmatiua, et colligit a terminuni de quodam b termino
praedicari. Sit enim a iustum, b uirtus, c bonum. Si quis enim sic dicat: Omne
bonum iustum est, Omne bonum uirtus est; fit conclusio:
Quaedam uirtus iusta est. Mutant alii terminos, et uolunt facere secundum
modum, ut sit a uirtus, b iustum, c bonum, ut si talis syllogismus: Omne bonum
uirtus est, Omne bonum iustum est; et concludatur: Quoddam
iustum uirtus est. Sed hunc Aristoteles a superiore non diuidit, et hos
duos unum modum putat, et idcirco nos septem tertiae figurae esse diximus modos
dubitantes; sed magis Aristoteles sequendus est, atque ideo alium modum dicamus
esse qui possit integre uideri secundus. <III-2: FELAPTON> Secundus
uero modus tertiae figurae est, quoties ex uniuersali negatione et uniuersali
affirmatione negatio colligitur particularis. Si enim a terminus de nullo
c termino, b terminus uero de omni c termino praedicetur, a terminus de quodam
b termino non praedicabitur. Nam si a terminus de nullo c termino
praedicatur, b uero de omni c, et c terminus de quodam termino praedicabitur.
Particulariter enim sibi uniuersalis affirmatiua conuertitur. Concluditur
igitur in quarto primae figurae modo, a terminum de quodam b termino non
praedicari. Sit enim a malum iustum, c bonum. Si quis sic dicat: Nullum
bonum malum est, Omne bonum iustum est; concludat
necesse est: Quoddam igitur iustum malum non est. Ex quo
considerandum est maiorem extremitatem in conclusione praedicari. DISAMISTertius
modus tertiae figurae est, quoties ex particulari et uniuersali affirmatiua
particularis affirmatio concluditur. Si enim a terminus de quodam c, et b
terminus de omni c termino praedicetur, concluditur a terminum de quodam b
termino praedicari per duplicem conuersionem. Quoniam enim b terminus de omni c
termino praedicatur, et a terminus de quodam c termino praedicatur, et
particularis affirmatiua semper sibi ipsi conuertitur, c terminus de quodam a
termino praedicabitur. Sunt igitur propositiones sic: b terminus de omni c
termino, c uero terminus de quodam a termino praedicatur: quod si ita est,
colligitur in primae figurae modo tertio b terminum de quodam a termino
praedicari. Atque ita particularis affirmatiua conuertitur, et a terminus de
quodam b termino praedicabitur, eruntque duplices couuersiones, una
propositionis, alia conclusionis. Sit enim a iustum, b uirtus, c bonum. Si quis
igitur sic dicat: Quoddam bonum iustum est, Omne bonum uirtus
est; concludat necesse est: Quaedam uirtus iusta est. DATISI Quartus
modus tertiae figurae est quoties ex uniuersali affirmatione et particulari affirmatione
affirmatio particularis colligitur. Nam si a terminus de omni c termino
praedicetur, b uero terminus in quodam c termino sit, concluditur a terminum de
quodam b termino praedicari per conuersionem. Si enim b terniinus de quodam c
termino praedicetur, et c terminus de quodam b termino praedicatur, quonium
particularis affirmatiua sibi ipsi conuertitur, et fit syllogismus in primae
figurae tertio modo, qui at ex uniuersali affirmatiue et particulari
affirmatiue, particularem colligens affirmatiuam, ut sit syllogismus hoc modo:
a terminus in omni c, et c terminus in quodam b. Igitur b terminus in quodam b.
Sit n uirtus, h iustum, c bonum. Si quis igitur sic dicat: Omne bonum
uirtus est, Quoddam bonum iustum est; concludet quoniam: Quoddam
iustum uirtus est. BOCARDO Quintus modus tertiae figurae est quoties ex
particulari negatione et uniuersali affirmatione particularis colligitur
negatiua. Sed hic modus per conuersionem probari non potest sed per
impossibilitatem, sicut quartus secundae figurae probatus est modus. Si enim a
terminus de quodam c termino non praedicetur, b uero terminus de omni c termino
praedicetur, a terminus de quodam b termino non praedicabitur; nam si non ita
est, erit illud uerum, a terminum de omni b termino praedicari; sed b terminus
de omni c termino praedicatur, a igitur terminus de omni c termino
praedicabitur, quod fieri non potest. Prius enim ita positus est a terminus, ut
de quodam c termino non praedicaretur. Quod si generalis affirmatio in
conclusione syllogismi non est, ut sit a terminus in omni b termino, erit huic
contraiacans particularis negatio, ut a terminos de quodam b termino non
praedicetur. Sit enim a malum, b iustum, c bonum. Si quis igitur sic dicat: Quoddam
bonum malum non est, Omne bonum iustum est; concludat
necesse est: Quoddam igitur malum non est. FERISON Sextus modus
tertiae figurae est quoties ex uniuersali negatiua et particulari affirmatiua
particularis negatio colligitur per conuersionem. Nam si a terminus in nullo c
termino sit, b uero terminus de quodam c termino praedicetur, fit conclusio a
terminus de quodam b termino non praedicari. Nam si a terminus de nullo c
termino praedicatur, b uero termimis de quodam c termino praedicabitur, et c
terminus de quodam b termino praedicabitur, quoniam particularis affirmatiua
potest conuerti. Fit igitur talis syllogismus, ut a terminus de nullo c termino
praedicetur, c terminus de quodam b termino praedicetur, et a terminus de
quodam b termino non praedicetur. Sit a malum, b iustum, c bonum. Si quis igitur
dicat: Nullum bonum malum est, Quoddam bonum iustum est;
concludit: Quoddam iustum malum non est. His igitur
expeditis, quid ipse syllogismus sit definiendum est. Definitur autem
sic: Syllogismus est oratio in qua positis quibusdam atque concessis, aliud
quiddam quam sint ea quae posita et concessa sunt, necessaria contingit
per ipsa quae concessa sunt. Orationem diximus esse syllogismum idcirco
quoniam omnis definitio a generali trahitur, genus autem syllogismi EST ORATIO.
Quod autem dictum IN QUA POSITIS QUIBUSDAM ET CONCESSIS, ita intelligendum est,
quasi sic dictum esset, secundum quam positis et concessis; ut enim syllogismus
fiat, ante aliquid a proponente dicitur, quod audiens concedat, quod si ille
concesserit, concludit et perficit syllogismum, idoirco, quia dubiae res per
quaedam CONCESSA et probata monstrantur, conceditur autem aequaliter et negatio
uera. Caetera uero in syllogismi definitione talia sunt quae non integre
dispositos syllogismos a syllogismorum definitione uerorum discernant. Nam quod
dictum est IN QUA POSITIS QUIBUSDAM, sumptorum scilicet et propositionum
multitudo monstratur. Sunt enim qui putantur esse huiusmodi syllogismi, in
quibus tantum una propositio est et una conclusio. Qualis est
hic: Vides; Viuis igitur. Homo es; Animal igitur es.
et alia huiusmodi, quos scilicet ueteres in syllogismis non acceperunt,
syllogismos enim est aliquorum collectio. At uero collectio non nisi plurimorum
est, et quicumque unam posuit propositionem, ille non colligit. Nullum igitur
faciet syllogismum. Debet enim syllogismus, ut angustissimus sit, duabus
propositionibus comprobari. Quod autem dictum est, aliud quiddam necessario
euenire quam sint ipsa quae concessa sunt, quoniam freqaenter tales ab
aliquibus flunt syllogismi, ut ea quae proposuerunt, ipsa etiam in conclusione
concludant, ut est hic: Si homo es, homo es; Homo autem es; Homo
igitur es. Idem enim conclusit quod ante proposuit. Atque ideo, ad
istorum discretionem, aliud quiddam contingere debere dictum est QUAM SINT EA
QUAE CONCESSA SUNT, ut in superioribus omnibus syllogismis quos in trium
figurarum modis et demonstratione posuimus. Tales uero syllogismi quales nunc
dicti sunt per ridiculi sunt, quod id quod ante concessum est quasi dubium
quiddam in conclusione colligitur. Nam quod positum est, necessario contingere,
ad hoc pertinet, quoniam frequenter ad inductionem uerae quaedam propositiones
sunt quarum conclusio nullo modo uera est, ut si quis sic dicat: Qui
musicam nouit musicus est et concedatur; et: Qui arithmeticam arithmeticus
est et: Qui medicinam medicus est et: Qui bonum bonus
est. Cum igitur haec omnia concessa sunt, dicat: Et qui malum, malus
est quod quasi superioribus simile uidetur sed omni modo falsum est: boni
enim homines non aliter cauent, nisi mala nouerint. Atque ideo propter eas
conclusiones quae sunt per eas propositiones quae per inductionem dicuntur,
additum est conclusiones in syllogismis necessarias contingere, id est ex
necessitate contingere. Est etiam alia exposilio sed in Analyticis nostris
iam dicta est. Illud uero quod dictum est, PER IPSA QUAE POSITA SUNT, hoc
propter eos dictum est qui tales faciunt syllogismis, in quibus aut minus
aliquid, aut plus, aut aliud propositum est quam proponi debuerat. Fiunt enim
huiusmodi syllogismi. Si quis enim ita dicat: Socrates homo
est, Omnis homo animal est; et concludat: Socrates igitur
animatus est minus proposuit, quod non dixit omne animal esse animatum.
Nunc si sic proposuisset, recte Socrates animatum esse concluderet, ita
dicendo: Socrates homo est, Omnis homo animal est, et: Omne
animal animatum est; Socrates igitur animatus est. Plus autem
proponere hoc est, ut si quis sic dicat: Omnis homo animal est, Omne
animal animatum est, sed et: Sol in Ariete est; Omnis igitur homo animatus
est hic uero superfluum est quod solem in Ariete esse interposuit. Aliud
autem quam necesss est quidam proponunt hoc modo, ut si quis sic dicat:
Omne homo animal est, Virtus autem bonum est; Omnis igitur homo
animatum est. Nulla igitur harum propositionum ad rem pertinet quod
concludere cupiebat. Expedita igitur syllogismi definitione, ad priorum
modorum naturam resolutionemque ueniamus, et prius omnes in ordinem
disponatur. PRIMAE FIGURAE MODI PRIMUS Omne iustum bonum
est, Omnis uirtus iusta est; Omnis igitur uirtus bona est. SECUNDUS
Nullum bonum malum est, Omne iustum bonum est; Nullum igitur
iustum malum est. TERTIUS. Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum
bonum est; Quoddam igitur iustum uirtus est. QUARTUS Nullum bonum
malum est, Quoddam iustum bonum est; Quoddam igitur iustum malum non
est. QUINTUS Omne iustum bonum est, Omnis uirtus iusta est; Quoddam
igitur bonum uirtus est. SEXTUS Nullum bonum malum est, Omne iustum
bonum est; Nullum igitur malum iustum est. SEPTIMUS Omne bonum uirtus
est, Quoddam iustum bonum est; Quaedam igitur uirtus iusta est. OCTAVUS
Omne bonum iustum est, Nullum malum honum est; Quoddam igitur iustum
malum non est. NONUS Quoddam bonum iustum est, Nullum malum bonum
est; Quoddam igitur iustum malum non est. SECUNDAE FIGURAE
MODI PRIMUS Nullum malum bonum est, Omne iustum bonum
est; Nullum igitur iustum malum est. SECUNDUS Omna iustum bonum
est, Nullum malum bonum est; Nullum igitur malum iustum est. TERTIUS Nullum
malum bonum est, Quoddam iustum bonum est; Quoddam igitur iustum malum
non est.QUARTUS Omne iustum bonum est, Quoddam malum bonum non est; Quoddam
igitur malum iustum non est. TERTIAE FIGURAE MODI PRIMUS Omne
bonum iustum est, Omne bonum uirtus est; Quaedam igitur uirtus iusta
est. SECUNDUS Omne bonum uirtus est, Omne bonum iustum est; Quoddam
igitur iustum uirtus est. TERTIUS Nullum bonum malum est, Omne bonum
iustum est; Quoddam igitur iustum malum non est QUARTUS Quoddam
bonum iustum est, Omne bonum uirtus est; Quaedam igitur uirtus iusta
est. QUINTUS Omne bonum uirtus est, Quoddam bonum iustum est; Quoddam
igitur iustum uirtus est. SEXTUS Quoddam bonum malum non est, Omne
bonum iustum est; Quoddam igitur iustum malum non est. SEPTIMUM Nullum
bonum malum est, Quoddam bonum iustum est; Quoddam igitur iustum
malum non est. Hi sunt igitur omnes trium figurarum modi quorum primae figurae
quatuor primae indemonstrabiles nominantur et directi, id est sine aliqua
conuersione monstrati; indemonstrabiles autem quoniam non per alios
demoiistrantur, et perfecti dicuntur, quoniam per seipsos comprobantur. Et
primi quoniam positione et natura primi sunt, et in eos omnes caeteri
resoluuntur. Illi quoque quinque primae figurae modi imperfecti et per
conuersionem sunt. Secundae uero figurae, uel tertiae, omnes imperfecti sunt,
quoniam per primos primae figurae modos quatuor comprobantur, [824A] namque in
ipsos resoluuntur: ut eos per conuersionem resoluamus, et per impossibilitatem,
ut duo illi superius demonstrati sunt, consideremus igitur eorum principia,
quoniam unde nascuntur in idipsum resoluuntur. Quintus igitur primae figurae
modus de prima, primo figurae modo procreatur. Binis enim propositionibus
prioribus manentibus, conclusio primi modi particulariter conuersa quintum
efficit syllogismum, quod in subiecta declaratur descriptione: Omne iustum
bonum est,- eadem - Omne iustum bonum est, Omnis uirtus iusta est;- eadem
- Omnis uirtus iusta est; Omnis uirtus bona est.- uersa - Quoddam
bonum uirtus est. Sextus uero primae figurae modus de secundo primae figurae
modo capit principium. Manentibus enim duabus prioribus propositionibus secundi
modi, uniuersali conclusione uniuersaliter conuersa, sextus nascitur
syllogismus, ut subiecta docet descriptio: Nullum bonum malum est,- eadem
- Nullum bonum malum est, Omne iustum bonum est;- eadem - Omne iustum
bonum est; Nullum iustum malum est.- uersa - Nullum malum iustum est. Septimus
modus primae figurae de tertio primae figura, nascitur modo. Manentibus
enim binis propositionibus prioribus, particulari affirmatiua in conclusione
conuersa, septimi modi collocatio procreatur: Omne bonum uirtus est,-
eadem - Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum bonum est;- eadem
- Quoddam iustum bonum est; Quoddam iustum uirtus est.- uertitur - Quaedam
uirtus iusta est. Octauus uero et nonus primae figurae modus in quartum
primae figurae modum resoluuntur, non etiam initium sumunt. Octauus resoluitur
in quartum hoc modo: prima enim quarti in secundam octaui uniuersaliter [824B]
conuersa, et prima propositione octaui modi particulariter in secundam quarti modi
conuersa, eadem conclusio colligitur, id est negatio particularis. Nullum
bonum malum est, negatio uniuersalis. Quoddam iustum bonum est,
particularis affirmatio. Uniuersaliter conuersa, Omne bonum iustum
est. Uniuersaliter conuersa, Nullum malum bonum est. Quoddam iustum
malum non est, eadem conclusio, Quoddam iustum malum non est. Nonus
uero modus in quartum modum resoluitur sic, prima quarti in secundam noni
propositionem uniuersaliter conuertatur, et secunda quarti particulariter in
primam noni, et eadem conclusio maneat negatio particularis. Nullum bonum
malum est, uniuersalis negatiua. Quoddam iustum bonum est, particularis
affirmatiua. Particulariter conuersa. Quoddam bonum iustum
est. Uniuersaliter conuersa, Nullum malum bonum est. Quoddam iustum malum
non est, eadem conclusio: Quoddam iustum malum non est. Resolutis igitur
quinque primae figurae modis in quatuor superioribus, secundae figurae quatuor
modos in prioris figurae modos quatuor resoluamus, quorum tres per conuersionem
probantur. Quartus uero per solam impossibilitatem. At uero primus et secundae figurae
secundus modus in secundum prioris figure modum resoluuntur, et resoluitur
primus sic. Conuersa enim prima uniuersali oegatione uniuersaliter, et manente
secunda uniuersali affirmatione, eadem conclusio utrorumque nascitur:
Nullum bonum malum est,- conuersa - Nullum malum bonum est, Omne iustum
bonum est;- eadem - Omne iustum bonum est; Nullum iustum malum est- eadem
- Nullum iustum malum est. Secundae figurae secundus modus in primae
figurae secundum modum resoluitur sic: conuersa secunda propositione, et
secunda prima manente, uniuersaliter fit conuersa conclusio: Nulllum
bonum malum est, Omne iustum bonum est, Omne iustum bonum est;- conuersa
- Nullum malum bonum est; Nullum iustum malum est.- conuersa -
Nullum malum iustum est. Tertius uero secundae figurae modus, de quarto primae figurae
procreatur. Ut enim uniuersaliter negatio in primam propositionem uniuersaliter
conuertatur, et secundae propositiones maneant, idem syllogismi terminus
propositioque colligitur hoc modo: Nullum bonum malum est,- conuersa
- Nullum malum bonum est, Quoddam iustum bonum est;- similis -
Quoddam iustum bonum est; Quoddam iustum malum non est.- eadem -
Quoddam iustum malum non est. Quartus modus seoundae figurae quoniam iam
primo, cum factus est per conuersionem, in superioris primae figurae modum
retorqueri non poterat sed per impossibile demonstratum est, hic quoque per
impossibile ad superiores reducitur modos, et quoniam omnes secundae figurae modi
per impossibile monstrantur, idcirco nos quoque inchoantes a quarto omnes per
impossibile resoluamus. Nam quartus secundae figurae modus in primum primae
figurae resoluitur per impossibilitatem, tertius in secundum, secundus in
tertium, primus in quartum, quod hoc modo liquebit. Si quis ergo duas istas
concesserit propositiones, id est: Omne bonum uirtus est. et: Quoddam
iustum uirtus non est necesse est quoque conclusionem concedat quae
est: Quoddam igitur iustum bonum non est. Nam si haec falsa est,
erit ei contraiacens uera quae est, omne iustum bonum est sed illam concessit
quae est prima quarti modi, id est: Omne bonum uirtus est. Ex his igitur
concludat: Omne igitur iustum uirtus est. Sed prius concessit quarti
modi secundum propositionem, quae est: Quoddam iustum uirtus non
est. Nunc uero concedit: Omne iustum uirtus est duas sibi
contraiacentes simul conclusurus est, quod fieri non potest. Hoc autem idcirco
euenit, quia conclusio quarti modi in primi modi secundam propositionem
conuersa est: quod si secunda propositio primi modi in quarti conclusione non
colligitur, quarti oonclusio, id est particularis negatio, permanebit. Sed ne
forte nos conturbet quod alios terminos in resoluendo modo posuimus, quam
superius in disponendo; non enim modo in terminis laboramus sed in figuris et
modis et complexionibus construendis atque resoluendis operam consumimus. Eodem
modo et caeteri secundae figurae in primos quatuor resoluuntur: Omne
bonum uirtus est- eadem - Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum uirtus
non est; Omne iustum bonum est; Quoddam igitur iustum bonum non est. Omne igitur
iustum uirtus est. Tertus secundae figurae modus secundo primae figurae modo
sic resoluitur: si quis duas primas tertii modi concesserit, particuiarem
quoque negatione concludet, quae est: Quoddam igitur iustum bonum non
est. Nam si haec falsa est uera erit contraiacens, quae est: Omne
iustum bonum est. Sed etiam illa concessa est, quae est: Nullum
bonum malum est. Ex his ergo colligitur: Nullum igitur iustum malum
est. Sed prius concessa erat: Quoddam iustum malum est nunc
uero: Nullum iustum malum est duas sibi contraiacentes, uno tempore
concedit, quod fieri non potest. Sublata igitur uniuersali conclusione, quae
est: Omne iustum bonum est remanebit particularis negatio, quae
est: Quoddam iustum bonum non est. Nullum bonum malum est,-
conc. - Nullum bonum malum est. Quoddam iustum malum est; -
contr. - Omne iustum bonum est. Quoddam igitur iustum bonum non
est. - perm. contr. - Nullum ergo iustum malum est. Secundus secundae
figurae in tertio primae figura, modo sic resoluitur: si quis duas secundae
figura, propositiones concesserit, conclusionem quoque concedit, quae
est: Igitur iustum bonum est. Nam si haec falsa est, erit uera
contraiacens ei particularis affirmatio: Quoddam iustum bonum est.
Sed idem concessit illam quae est: Omne bonum uirtus est concludat
necesse est: Quoddam iustum uirtus est qui iam ante concesserat
secundam secundi modi quae est: Nullum iustum uirtus est duas
contraiacentes uno tempore concedit, quod fieri non potest. Omne bonum
uirtus est,- concessae - Omne bonum uirtus est, Nullum iustum uirtus
est; - contraiac.- Quoddam iustum bonum est;
Nullum iustum bonum est. - permut. - Quoddam iustum uirtus
est. Primae item secundae figurae in quartum primae figurae sic
resoluitur: qui concedit duas primi modi propositiones, concedat necesse est et
conclusionem. Nam si illa falsa est, erit uera contraiacens ei particularis
affirmatiua quae est: Quiddam iustum bonum est. Sed idem concessit
illam quae est: Nullum bonum malum est concludat necesse est: Quoddam
igitur iustum malum non est qui ante concesserat illam quae
est: Omne iustum malum est. Uno tempore duas contraiacentes
concedit, quod fieri non potest. Sublata igitur particulari affirmatione quae
est: Quoddam iustum bonum est remanet illa quae est: Nullam
iustum bonum est. Nullum bonum malum est, - similes
- Nullum bonum malum est. Omne iustum malum est; - contraiac.
- Quoddam iustum bonum est. Nullum iustum bonum est. - perm. iacen.
- Quoddam igitur iustum malum non est. Sequitur ut tertiae figurae
modos ad primos quatuor reducamus, quorum quinque per conuersionem et per
impossibilitatem ad primos quatuor resoluuntur unus uero solus, id est quintus,
per solam impossibilitate in priora resoluitur. Primus tertiae modus figurae in
tertium primae figurae hoc modo resoluitur: Si enim prima propositio tertii
modi primae figurae maneat, et secunda propositio particularis tertii modi
prime figurae uniuersaliter conuertatur, et sit secunda propositio primi modi
tertiae figurae, eadem conclusio, colligitur, id est affirmatio particularis.
Omne bonum iustum est,- manet - Omne bonum iustum est, Quaedam
uirtus bona est;- conu. - Omne bonum uirtus est; Quaedam uirtus iusta
est.- manet - Quaedam uirtus iusta est. Vel certe sic, quia superius
talem syllogismum diximus terminis commutatis, quem Aristoteles dissimilem non
putat. Omne bonum uirtus est,- similes - Omne bonum uirtus est,
Quoddam iustum bonum est;- conu. - Omne honum iustum est; Quoddam iustum
uirtus est.- manet - Quoddam iustum uirtus est. Secundus modus
tertiae figurae in quartum modum primae figura, hoc modo resoluitur. Si enim
primae propositiones secundi tertiae figurae modi, et quarti modi primae
figurae maneant, quarti uero modi primae figurae secunda propositio
uniuersaliter conuertatur, et secunda sit proposilio secundi modi tertiae
figurae, eadem conclusio procreatur. Nullum bonum malum est,- manet
- Nullum bonum malum est, Quoddam iustum bonum est;- uersa - Omne
bonum iustum est; Quoddam iustum malum non est.- manet - Quidam iustum
malum non est. Tertius modus tertiae figurae in tertium modum primae figurae
resoluitur. Si enim propositio prima tertii primae figurae modi, et secunda
propositio tertii modi tertiae figurae maneat, et secunda propositio tertli
modi primae figurae particularis particulariter conuertatur, ut sit prima
tertii modi tertiae figurae, conuersa particulariter conclusio nascitur.
Omne bonum uirtus est, Quoddam bonum iustum est, Quoddam iustum bonum est; Omne
bonum uirtus est; Quoddam iustum uirtus est.- uersa - Quaedam
uirtus iusta est. Quartus modus tertiae figurae in tertium modum primae
figure resoluitur: si enim utrorumque prima, maneant propositiones, et secundae
particulares particulariter conuertantur, eaedem conclusiones nascuntur. Omne
bonum uirtus est,- manet - Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum bonum
est;- uertitur - Quoddam bonum iustum est; Quoddam iustum uirtus est - manet
- Quoddam iustum uirtus est. Reliquus sextus syllogismus tertiae
figurae de primae figurae quarto modo procreatur; manentibus enim primis eorum
propositionibus atque secundis particulariter immutatis particulis in utroque
manebit concluso. Nullum bonum malum est,- eadem - Nullum bonum
malum est, Quoddam iustum bonum est;- mutata - Quoddam bonum iustum est;
Quoddam iustum malum non est. - manet - Quoddam bonum iustum est. Quintus
autem qui restat, sicut ante per impossibile probatur, ita etiam nunc per
impossibilitatem resoluitur. Sed quemadmodum unus fuerit resolutus, eodem
ordine omnes resoluendi sunt. Resoluitur autem sextus tertiae figurae modus in
tertium prima, flgurae modum. Quintus autem tertiae figurae modus resoluitur in
primum primae figurae. Quartus tertiae figurae modus resoluitur in quartum
primae figurae modum. Tertius tertiae figurae modus resoluitur in
secundum primae figurae modum. Secundus tertiae figurae modus resoluitur in
primum primae figurae modum. Primae tertiae figurae modi resoluuntur in secundos
primae figurae modos. Resoluitur autem per impossibilitatem sextus tertiae figurae
modus in primae figurae modum tertium hoc modo: si quis igitur duas
proportiones sexti modi tertiae figurae concesserit, concedat etiam necesse est
conclusionem quae est: Quoddam iustum malum non est. Nam si haec
falsa est, erit uera contraiacens ei primae figurae tertii modi prima
propositio quae est: Omne iustum malum est. Sed etiam concessit
propositionem secundam, quae est: Quoddam bonum iustum est. Ex his
igitur concedat necesse est, quoddam bonum malum est qui ante concesserat
primam propositionem sexti modi tertiae figurae quae est:
Nullum bonum malum est. Uno tempore duas sibi contraiacentes
concedit, quod fieri non posse descriptio declarat. Nullum bonum malum
est,- contraiac. - Omne iustum malum est Quoddam bonum iustum est;-
concessae - Quoddam bonum iustum est Quoddam iustum malum est.- permut.
iac. - Quoddam bonum malum est. Hoc modo omnes caeteri modi tertiae figurae in
primos modos primae figurae referuntur, quod subiecta descriptio declarat, in
qua prior quintus, qui per conuersionem resolui non potuit, per
impossibilitatem resolutus est. Quoddam bonum malum non est,- contraiac.
- Omne iustum malum est Omne bonum iustum est- concessae - Omne bonum
iustum est. Quoddam iustum malum non est- permut. - Omne bonum malum est.
Omne bonum uirtus est- contraiac. - Nullum iustum uirtus est. Quoddam bonum
iustum est- concessae - Quoddam bonum iustum est. Quoddam iustum uirtus
est- permut. - Nullum bonum uirtus est. Quoddam bonum iustum est-
contraiac. - Nulla uirtus iusta est. Omne bonum uirtus est- concessae -
Omne bonum uirtus est. Quaedam uirtus iust. est- permut. - Nullum bonum
iustum est. In resolutione modi secundi tertiae figurae in primum modum
primae figurae, haec impossibilitas euenit, quod duas contrarias uno tempore
concedit, quod fieri nequit. Numquam enim duae contrariae uno tempore simul
uerae inueniuntur. Nullum bonum malum est,- contraiac. - Omne iustum malum
est., Omne bonum iustum est;- concessae - Omne bonum iustum est; Quoddam
iustum malum non est.- permut. - Nullum bonum iustum est. Et in
sequenti quoque syllogismo duas concedit, quod impossibile est. Omne
bonum iustum est,- contraiac. - Nulla uirtus iustus est, Omne bonum uirtus est;-
concessae - Omne bonum uirtus est; Quaedam uirtus iusta est.- permut.
- Nullum bonum iustum est. Nec nos illud turbet, quod in quibusdam
contraria propositio et conclusio inuenitur, in quibusdam uero contraiacens.
Namque aequaliter peccauit tam qui utrasque contrarias concesserit, quam si
utrasque contraiacentes. Nam quo modo contraiacentes uno tempore uerae esse non
possunt unquam, sic etiam contrariae. Omne bonum uirtus est,- contraiac.
- Nullum iustum uirtus est, Omne bonum iustum est;- concessae - Omne
bonum iustum est; Quoddam iustum uirtus est.- permut. - Nullum bonum
uirtus est. Haec de categoricorum syllogismorum introductione Aristotelem
plurimum sequens, et aliqua de Theophrasto et Porphyrio mutuatus quantum
parcitas introducendi permisit, expressi. Si qua uero desint in Analyticis
nostris calcatius exprimemus. Nunc uero quantum ad solam categoricorum
syllogismorum formam spectabat, perfectum hic nobis est, et ad cumulum
introductionis elaboratum. Nec hoc nos perturbet, si que hic propositiones et
conclusiones falsae sunt, quandoquidem non ueritates rerum sed connexiones
syllogismorum figuras et modos suscepimus disserendos. Nam his cognitis, si
quos ad perfectum studium logicae disciplinee disputationis subtibilitas
traxerit, prius de ambiguis disputationibus discant, post ab his ueritas in
rebus mendaciumque meditabitur. Cum in omnibus philosophiae disciplinis
ediscendis atque tractandis summum in uita positum solamen existimem, tum
iocundius, et ueluti cum quodam fructu etiam laboris arripio quae tecum
communicanda compono. Nam et si ipsa speculatio ueritatis sua quodam specie
sectanda est, fit tamen amabilior cum in commune deducitur. Nullum enim bonum
est quod non pulchrius elucescat, si plurimorum notitia comprobetur; namque
alias taciturnitate compressum et iam iamque silentio periturum, latius
efflorescit et ab obliuionis interitu scientium participatione defenditur. Fit
quoque iocundior disciplina, cum inter eiusdem sapientiae conscios iubet esse
sapientem: quod si accedat, ut tecum mihi nunc res est, ea quae sponte iocunda
sunt in amicitiae participationem deduci, necesse est studii suauitatem quodam
ueluti dulcissimo caritatis sapore condiri. Nam cum id in se obtineat amicitia
proprium munus, ut nolit habere solitarias cogitationes, tunc quod honeste
quisque cogitat, nulli promptius, nisi quem diligit, confitetur. Quo factum est
ut, etiam /206/ si immensus labor coepto operi uiam negabat, animus tamen ad
efficiendum quod aggressus fuerat tui contemplatione sufficeret. Quid enim
magnum studiosus tui amor efficeret, si intra facilitatis terminos
constitisset? Quod igitur apud scriptores quidem Graecos per quam rarissimos
strictim atque confuse, apud Latinos uero nullos repperi, id tuae scientiae
dedicatum noster etsi diuturnus, coepti tamen efficax labor excoluit. Nam cum
categoricorum syllogismorum plenissime notitiam percepisses, de hypotheticis
syllogismis saepe quaerebas, in quibus nihil est ab Aristotele conscriptum.
Theophrastus uero, uir omnis doctrinae capax, rerum tantum summas exsequitur;
Eudemus latiorem docendi graditur uiam sed ita ut ueluti quaedam seminaria
sparsisse, nullum tamen frugis uideatur extulisse prouentum. Nos igitur,
quantum ingenii uiribus et amicitiae tuae studio sufficimus, quae ab illis uel
dicta breuiter uel funditus omissa sunt, elucidanda diligenter et subtiliter
persequenda suscepimus; in qua re superatae difficultatis praemium fero, si
tibi munus implesse uidear amicitiae, etsi non uidear satisfecisse doctrinae.
Vale. Omnis syllogismus certis et conuenienter positis propositionibus
continetur. Propositio uero omnis aut categorica est, quae praedicatiua
dicitur, aut hypothetica, quae conditionalis uocatur. Praedicatiua est in
qua aliquid de alio praedicatur hoc modo: Homo animal est hic enim animal
de homine praedicatum est; hypothetica est quae cum quodam conditione denuntiat
esse aliquid si fuerit aliud, ueluti cum ita dicimus: Si dies est, lux
est Hypotheticae autem propositiones ex categoricis constant, ut paulo
posterius apparebit, quo fit ut syllogismus quidem, qui ex categoricis propositionibus
iunctus est, categoricus appelletur, id est praedicatiuus, qui uero ex
hypotheticis propositionibus constat, dicatur hypotheticus, id est
conditionalis. Ut igitur horum syllogismorum differentia peruideatur,
spectanda prius est eorum in propositionum natura discretio. Videtur enim
in aliquibus propositionibus nihil differre praedicatiua propositio a
conditionali, nisi tantum quidem orationis modo; uelut si quis ita
proponat: Homo animal est id si ita rursus enuntiet: Si homo
est, animal est hae propositiones orationis quidem modo diuersae sunt,
rem uero non uidentur significasse diuersam. Primum igitur dicendum est quod
praedicatiua propositio uim suam non in conditione sed in sola praedicatione
constituit, in conditionali uero consequentiae ratio ex conditione suscipitur.
Rursus praedicatiua simplex est propositio, conditionalis uero esse non
poterit, nisi ex praedicatiuis propositionibus coniungatur, ut cum
dicimus: Si dies est, lux est; Dies est; atque: Lux est
duae sunt praedicatiuae, id est simplices propositiones. Ad hoc illud est,
quo maxime declaratur utrarumque proprietas, quod praedicatiua quidem
propositio habet unum terminum subiectum, alterum praedicatum; et id quod in
praedicatiua propositione subicitur, illius suscipere nomen uidetur quod in
eadem propositione praedicatur hoc modo, ut cum dicimus: Homo animal
est homo subiectum est, animal praedicatum, et homo animalis suscipit
nomen, cum ipse homo animal esse proponitur. At in his propositionibus quae
conditionales dicuntur non est idem praedicationis modus; neque enim omnino
alterum de altero praedicatur sed id tantum dicitur esse alterum, si alterum
fuerit, ueluti cum dicimus: Si peperit, cum uiro concubuit Non enim tunc
dicitur ipsum peperisse id esse quod est cum uiro concumbere sed id tantum
proponitur quod partus numquam esse potuisset nisi fuisset cum uiro concubitus.
Quod si quando in una eademque propositionum proprietas incurrerit, tunc
secundum modum enuntiatae propositionis intelligendi ratio uariabitur hoc modo.
Nam cum dicimus: Homo animal est propositionem facimus praedicatiuam;
at si ita proponamus: Si homo est, animal est in conditionalem uertitur
enuntiationem. In praedicatiua igitur id spectabimus quod ipse homo animal
sit, id est nomen in se suscipiat animalis, in conditionali uero illud
intellegimus, quod si fuerit aliqua res quae homo esse dicatur, necesse sit
aliquam rem esse quae animal nuncupetur. Itaque praedicatiua propositio rem
quam subicit praedicatae rei suscipere nomen declarat; conditionalis uero
propositionis haec sententia est, ut ita demum sit aliquid, si fuerit alterum,
etiamsi neutrum alterius nomen excipiat. Ita igitur propositionibus disgregatis
ex enuntiationum proprietate syllogismi quoque uocabulum perceperunt, ut alii
dicantur praedicatiui alii conditionales. Nam in quibus propositiones
praedicatiuae sunt, eos praedicatiuos syllogismos uocamus, in quibus uero
hypothetica propositio prima est (potest namque et assumptio et conclusio esse
praedicatiua), hi tantum per unius hypotheticae propositionis naturam
hypothetici et conditionales dicuntur. At de simplicibus quidem, id est
praedicatiuis syllogismis, duobus libellis explicuimus, quos de eorum
institutione confecimus. Post simplicium uero syllogismorum disputationem, ordo
est ut de non simplicibus disseramus. Non simplices autem syllogismi sunt qui
hypothetici dicuntur, quos latino nomine conditionales uocamus. Non
simplices uero dicuntur quoniam ex simplicibus constant, atque in eosdem
ultimos resoluuntur, cum praesertim primae eorum propositiones uim propriae
consequentiae ex categoricis, id est simplicibus, capiant syllogismis. Namque
prima propositio hypothetici syllogismi, si dubitetur an uera sit, praedicatiua
conclusione demonstrabitur. Assumptio uero in pluribus modis talium syllogismorum
praedicatiua esse perspicitur, itemque conclusio, uelut cum dicimus: Si
dies est, lucet; Atqui dies est; Haec assumptio praedicatiua est,
et, si quaeratur, praedicatiuo probabitur syllogismo: Lucet. igitur
consecuta rursus est praedicatiua conclusio. Super haec omnis
conditionalis propositio ex praedicatiuis (ut dictum est) iungitur; quod si ex
his et fidem capiunt, et ordinem partium sortiuntur, necesse est categoricos
syllogismos hypotheticis uim conclusionis ministrare. Sed quoniam de hypotheticis
loquimur, quid significet hypothesis praedicendum est. Hypothesis namque, unde
hypothetici syllogismi accepere uocabulum, duobus (ut Eudemo placet) dicitur
modis: aut enim tale adquiescitur aliquid per quamdam inter se consentientium
conditionem, quod fieri nullo modo possit, ut ad suum terminum ratio
perducatur; aut in conditione posita consequentia ui coniunctionis uel disiunctionis
ostenditur. Ac prioris quidem propositionis exemplum est, ueluti cum res
omnes corporales materiae formaeque concursu subsistere demonstramus. Tunc enim
quod per rerum naturam fieri non potest, ponimus, id est omnem formae naturam a
subiecta materia, si non re, saltem cogitatione separamus; et quoniam nihil ex
rebus corporeis reliquum fit, demonstratum atque ostensum putamus eisdem
conuenientibus corporalium rerum substantiam confici, quibus a se disiunctis ac
discedentibus interimatur. In hoc igitur exemplo posita consentiendi
conditione, ut id paulisper fieri intelligatur quod fieri non potest, id est ut
formae a materia separentur, quid consequatur intendimus, perire scilicet
corpora, ut eadem ex iisdem consistere comprobemus. Nam quoniam interitus
corporalium rerum consequitur, iure dicimus res omnes corporeas forma
materiaque constare. Sed hae quidem huiusmodi propositiones quae ex
consentientium conditione proueniunt, nihil his differunt quas simplices
categoricae institutionis primi libri tractatus ostendit; quae uero a
simplicibus differunt illae sunt, quando aliquid dicitur esse uel non esse, si
quid uel fuerit uel non fuerit. Hae semper cum coniunctionibus proponuntur, ut
cum dicimus: Si homo est, animal est. Si ternarius est, impar est
uel caetera huiusmodi. Haec enim ita proponuntur, ut si quodlibet illud fuerit,
aliud consequatur. Vel cum dicimus: Si homo est, equus non est
rursus haec eodem modo proponitur in negatione, quo superior in affirmatione
proponebatur; hic enim dicitur: Si hoc est, illud non est et ad hunc
modum caeterae. Possunt autem aliquando etiam hoc enuntiari modo: Cum hoc
sit, illud est ueluti cum dicimus: Cum homo est, animal est
uel: Cum homo est, equus non est quae enuntiatio propositionis
eiusdem potestatis est cuius ea quae hoc /216/ modo proponitur: Si homo
est, animal est. Si homo est, equus non est. Fiunt uero propositiones hypotheticae
etiam per disiunctionem ita: Aut hoc aut illud est. Nec eadem uideri
debet haec propositio quae superior, quae sic enuntiatur: Si hoc est,
illud non est haec enim non est per disiunctionem sed per negationem.
Negatio uero omnis infinita est, atque ideo et in contrariis, et in
contrariorum medietatibus, et in disparatis fieri potest (disparata autem uoco,
quae tantum a se diuersa sunt, nulla contrarietate pugnantia, ueluti terra,
ignis, uestis, et caetera). Nam: Si album est, nigrum non est Si
album est, rubrum non est Si disciplina est, homo non est at in ea
quae disiunctione fit, alteram semper poni necesse est hoc modo: Aut dies est
aut nox est quod si cuncta ea quae per negationem dici conuenit ad
disiunctionem transferamus, ratio non procedit. Quid enim si quis
dicat: Aut album est aut nigrum Aut album est aut rubrum Aut
disciplina est aut homo... ? fieri enim potest ut nihil horum sit. Igitur
quoniam per disiunctionem propositio in certis tantum rebus in quibus alterum
eorum euenire necesse est ponitur, haec autem per negationem separatio in
omnibus etiam his quae suam inuicem naturam non perimunt poni potest, aperta
ratione discreta est. Omnis igitur hypothetica propositio uel per
connexionem fit (per connexionem uero illum quoque modum qui per negationem fit
esse pronuntio), uel per disiunctionem; uterque enim modus ex simplicibus
propositionibus comparatur. Simplices /218/ autem propositiones sunt quas
praedicatiuas primo Institutionis Categoricae libro diximus. Haec uero sunt cum
aliquid de aliquo praedicatur, uel affirmando, uel negando, ut: Dies est,
lux est. At si his media conditio interueniat, fiet: Si dies est,
lux est fitque una hypothetica propositio ex duabus categoricis
iuncta. Sed quoniam omnis simplex propositio uel affirmatiua est uel
negatiua, quatuor modis per connexionem fieri hypotheticae propositiones
possunt, aut enim ex duabus affirmatiuis, aut ex duabus negatiuis, aut ex
affirmatiua et negatiua, aut ex negatiua et affirmatiua. Harum omnium exempla
subdenda sunt, quo id quod dicimus clarius innotescat. Ex duabus
affirmatiuis: Si dies est, lux est ex duabus negatiuis: Si non
est animal, non est homo ex affirmatiua et negatiua: Si dies est,
nox non est ex negatiua et affirmatiua: Si dies non est, nox
est. Sed quoniam dictum est idem significare "si" coniunctionem
et "cum" quando in hypotheticis propositionibus ponitur, duobus modis
conditionales fieri possunt: uno secundum accidens, altero ut habeant aliquam
naturae consequentiam. Secundum accidens hoc modo, ut cum dicimus: Cum
ignis calidus sit, caelum rotundum est. Non enim quia ignis calidus est,
caelum rotundum est sed id haec propositio designat, quia quo tempore ignis
calidus est, eodem tempore caelum quoque rotundum est. Sunt autem aliae quae
habent ad se consequentiam naturae; harum quoque duplex modus est, unus cum
necesse est consequi, ea tamen ipsa consequentia non per terminorum positionem fit;
alius uero cum fit consequentia per terminorum positionem. Ac prioris
quidem modi exemplum est, ut ita dicamus: Cum homo sit, animal est
non enim idcirco animal est quia homo est, sed fortasse a genere principium
ducitur, magisque essentiae causa ex uniuersalibus trahi potest, ut idcirco sit
homo quia animal est. Causa enim speciei genus est. At qui dicit: Cum homo
sit, animal est rectam ac necessariam consequentiam facit, per terminorum
uero positionem talis consequentia non procedit. Sunt autem aliae hypotheticae
propositiones in quibus et consequentia necessaria reperitur, et ipsius
consequentiae causam terminorum positio facit, hoc modo: Si terrae fuerit
obiectus, defectio lunae consequitur. Hic enim consequentia rata est, et
idcirco defectio lunae consequitur, quia terrae interuenit obiectus. Istae
igitur sunt propositiones certae atque utiles ad demonstrationem. Partimur
autem propositiones hypotheticas in suas ac simplices propositiones, et primam
quidem, cui coniunctio praeponitur, praecedentem dicimus, secundam uero
consequentem, ut in hac: Si dies est, lux est praecedentem dicimus
eam quae dicit: "si dies est"; consequentem uero partem: "lux
est". In disiunctiuis uero propositionibus ordo enuntiandi praecedentem
uel consequentem facit, ut: Aut dies est aut nox est nam quae prima
proponitur praecedens, quae posterior consequens appellatur. Ac de partibus
quidem hypotheticarum propositionum ista suffficiunt. Illud nunc expediendum
uidetur, quod etiam ab Aristotele dicitur. Idem cum sit et non sit, non
necesse est idem esse, ueluti cum sit a, si idcirco necesse est esse b, idem a
si non sit, non necesse est esse b, idcirca quoniam non est a. Ad huiusmodi
uero rei demonstrationem impossibilitatis definitio praemittenda est, quae est
huiusmodi. Impossibile est quo posito aliquid falsum atque impossibile
comitatur, eo nomine quod impossibile primitus propositum fuit. Sit igitur
positum, cum sit a, esse b, id est hanc inter a atque b esse consequentiam, ut
si concessum fuerit esse a, necesse sit concedere esse b. Itaque
proponatur: Si a est, b est dico quia si a non fuerit, non necesse
est esse b. Ac primum quae sit propositionum consequentia consideremus.
Si enim fuerit tale coniunctum, ut si sit a, etiam b esse necesse sit, si b non
fuerit, a non esse necesse est; quod tali demonstratione cognoscitur. Si sit a,
necesse sit esse b; dico quia si b non sit, a non erit. Ponatur enim non esse
b, et sit si fieri potest a. Sed dictum est, si sit a, necessario concedi esse
b. Cum igitur sit b, non erit b: nam quia ponimus non esse b, non erit b, quia
uero ponimus esse a, erit b; erit igitur b ac non erit, quod fieri non potest.
Impossibile est igitur non esse b et esse; et demonstratione quidem firma sic
utimur. Exemplo uero id clarius innotescet. Nam si homo est, animal est;
si non est animal, non est homo; non uero si homo non fuerit, animal non est,
multa enim sunt animalia quae homines non sunt. Itaque in consequentia
propositionis coniunctae, si est primum, secundum esse necesse est, si secundum
non fuerit, non erit primum; at uero si primum non fuerit, non necesse est ut
non sit secundum, nec uero necesse est ut sit. Id enim demonstrandum esse dudum
nobis propositum fuit. Sit enim a, idque cum sit, necesse sit esse b: dico quia
si non fuerit a, non necesse est esse b; nec id dico quoniam si non fuerit a,
necesse est non esse b sed tantum non necesse est esse b. Nam quia paulo
ante demonstratum est, si b non fuerit, necessario non esse a, si eundem b
terminum non esse contingerit, non erit a. Sed si cum non sit a, necesse est
esse b, idem b ex necessitate erit, ac non erit: nam quia b terminum non esse
contingit, non erit; quia uero, si a non fuerit, b esse necesse est, erit. Idem
igitur b terminus erit ac non erit, quod est impossibile. Ex his igitur
demonstratum esse arbitror, in coniuncta hypothetica propositione, si sit
primum consequi ut sit secundum; si non sit secundum, consequi ut non sit
primum; si uero non sit primum, non consequi ut sit uel non sit secundum. Nam
et illud apparet, si sit secundum non consequi ut sit uel non sit primum, ut in
ea propositione quae est: Si homo est, animal est si animal sit non
consequitur ut sit homo uel non sit; quod si primum non sit, non consequitur ut
necessario sit uel non sit secundum, uelut in eadem propositione, si homo non
fuerit, non necesse est ut aut sit animal, aut non sit. Ex omnibus igitur solae
duae consequentiae stabiles sunt et immutabiliter constant: si sit primum, ut
consequatur ut sit secundum; si secundum non fuerit, necessario consequi ut non
sit primum. His ita determinatis, illud adiungam, quoniam, cum omnis
hypothetica propositio simplex non sit, atque ex aliis propositionibus
coniungatur, sunt tamen quaedam hypotheticae quae, si reliquis conditionalibus
comparentur, simplices existimentur. Omnis enim conditionalis propositio aut
connexa est aut disiuncta; haec uero quoniam ex praedicatiuis copulantur, in
connexis propositionibus quatuor fieri necesse est huius copulationis modos. Namque
hypothetica propositio aut ex duabus simplicibus coniuncta est, et uocatur
simplex hypothetica, ut haec: Si a est, b est ueluti cum
dicimus: Si est homo, animal est; Homo est enim; et Animal
est. duae sunt simplices propositiones; aut ex duabus hypotheticis
copulatur, et dicitur composita, ueluti cum dicimus: Si cum a est, b
est; Cum sit c, est d ueluti cum tali propositione enuntiamus:
Si cum homo est, animal est, cum sit corpus erit substantia.
Etenim: Si cum homo est, animal est una est hypothetica; alia
uero: Cum sit corpus substantia est ex quibus coniungitur una
propositio quae composita nuncupatur. Aut ex una simplici et ex una hypothetica
copulatur, uelut haec: Si a est, cum sit b, est c ueluti cum
dicimus: Si homo est, cum sit animal, est substantia
namque: Homo est simplex est propositio; Cum sit animal esse
substantiam hypothetica ex ipsa consequentia conditionis ostenditur; aut
ex priore hypothetica et simplici posteriore committitur, ut cum
dicimus: Si cum sit a, est b, erit et c ueluti hoc modo: Si cum
sit homo, animal est, est et corpus. Hypothetica namque est prior ea quae
proponit: Si cum sit homo, animal est simplex posterior quae hanc
hypotheticam propositionem sequitur, id est, corpus esse. Haec quoque quoniam
non ex simplicibus copulatae sunt, compositae dicuntur. Sed priores quidem
quae ex simplicibus propositionibus constant, et simplices hypotheticae
nuncupantur, in duobus terminis constitutae sunt. Terminos autem nunc partes
propositionis simplices, quibus iunguntur, appello. Quae uero compositae
hypotheticae sunt, illae quidem quae ex duabus hypotheticis constant, quatuor
terminis copulatae sunt; illae uero quae ex hypothetica et simplici, uel simplici
atque hypothetica coniunctae sunt, ex tribus terminis coniunctae sunt. Harum
igitur quae sunt hypotheticae simplices uel compositae differentiae similitudinesque
dicendae sunt. Nam quae ex simplicibus copulantur, si ad eas quae ex
hypotheticis duabus iunctae sunt comparentur, consequentia quidem eadem est et
proportio manet, tantum termini duplicantur. Nam quem locum in his
propositionibus hypotheticis quae ex simplicibus constant ipsae simplices
propositiones tenent, eundem in his propositionibus quae sunt hypotheticae ex
hypotheticis constantes, illae conditiones tenent quibus illae propositiones
inter se iunctae et copulatae esse dicuntur. Nam in hac propositione quae
dicit: Si est a, est b et in ea quae dicit: Si cum sit a, est
b, cum sit c, est d quem locum in ea propositione quae ex duabus
simplicibus continetur tenet ea quae prior est: Si est a eundem locum
tenet, in ea propositione quae ex duabus hypotheticis propositionibus
copulatur, ea quae prior est: Si cum est /230/ a, est b. Hic namque
duarum inter se propositionum coniunctionis conditione facta est consequentia.
Itemque quam uim obtinet ex utrisque propositionibus copulatae hypotheticae
portio quae infertur, id est esse b eandem uim obtinet in
propositione ex hypotheticis iuncta ea quae sequitur, id est Cum sit c,
esse d atque id tantum differt, quia cum in prima propositione ex
simplicibus iuncta propositio propositionem sequatur, in secunda propositione
ex hypotheticis iuncta conditio consequentiae conditionis consequentiam comitatur.
Nihil est enim aliud dicere: Si est a, est b quam ei propositioni
per quam dicimus esse a, illam esse comitem per quam b esse praedicamus; at in
ea propositione quae ex hypotheticis iuncta est cum dicimus: Si cum sit
a, est b, cum sit c esse d illud dicitur, ei consequentiae quae inter a
et b est, eam esse consequentiam comitem quae est inter c et d, ita ut si
consequitur posito a esse b, consequatur sine dubio c posito esse d. At in his
propositionibus quae ex simplici et hypothetica consistunt, illa ratio est ut
uel propositionem conditio consequentiae consequatur, uel conditionem
consequentiae propositio comitetur. Nam cum dicimus: Si a est, cum
sit b, esse c id intellegi uolumus, ei propositioni per quam
dicimus: Est a consequi eam conditionem per quam dicimus: Cum
sit b, esse c id est ut, si est a, necesse sit b termino comitem esse c
terminum; cum uero dicimus: Si cum a est, b est, esse c nihil aliud
intellegi uolumus, nisi duarum inter se consequentium propositionum alterius
propositionis consequi ueritatem, ut si habeant inter se consequentiam a atque
b, necesse sit hanc conditionem consequentiae propositionis eius per quam
dicimus esse c consequi ueritatem, id est, si necesse est a posito esse b, necesse
est etiam c esse. Similes igitur syllogismi fient earum propositionum
quae ex simplicibus et earum quae ex non simplicibus utrisque iunguntur: earum
uero quae ex una simplici et ex altera hypothtica copulantur, diuersi quidem a
superioribus, ipsi tamen inter se similes fiunt. Nec interest utrum prima
hypothetica, secunda sit simplex, an e conuerso, ad syllogismorum modos, nisi
forsitan ad ipsius tantum ordinis permutationem. Cum igitur demonstrata fuerit
earum propositionum quae ex simplicibus constant, syllogismorum ratio
demonstrata quoque uidetur earum propositionum esse, quae ex hypotheticis
committuntur; et cum quarumlibet earum propositionum quae ex simplici et
hypothetica constant syllogismorum natura perspecta sit, etiam conuersi ordinis
propositionum natura quales faciat syllogismos ostenditur. Est etiam
species alia propositionum in connexio. ne positarum, quae media quodammodo sit
earum propositionum quae ex hypotheticis simplicibusque iunguntur, et earum
quae duabus hypotheticis copulantur. Nam si ad numerum respicias propositionum
quasi ex tribus terminis constant; quod si ad conditionales animum referas,
quasi ex duabus conditionalibus uidentur esse compositae: quae medietas idcirco
euenit quoniam unus in his terminus communis utrisque conditionalibus
inuenitur. Proponuntur uero hae uel per primam figuram, uel per secundam, uel
per tertiam. Per primam hoc modo: Si est a, est b; et si est b, est
c igitur b in utrisque numeratur, et sunt tres quidem termini hi: Est
a. Est b. Est c. Duae uero conditionales hoc modo: Si est a, est b Si
est b, est c namque b utrisque communis est: atque ideo inter eas
propositiones quae ex tribus terminis, et eas quae ex quatuor componuntur,
mediae sunt huiusmodi propositiones. Per secundam uero figuram proponitur hoc
modo: Si est a, est b; si non est a, est c. Per tertiam uero figuram
sic: Si est b, est a; si est c, non est a. Ac de connexis quidem ista
sufficiunt. Disiunctiuae uero propositiones semper ex contrariis constant, ut
haec: Aut a est aut b est. Altero enim posito alterum tollitur, et interempto
altero ponitur alterum: nam si est a, non est b, si non est a, est b, eodem
modo etiam, si sit b, non erit a, si non sit b, erit a. His igitur expeditis,
ad connexas reuertamur. In illis enim uel propositio propositionem, uel
conditio conditionem, uel propositio conditionem, uel conditio sequitur
propositionem. Dicendum igitur est quae propositiones quarum propositionum
consequentes esse uideantur, et quae contrarietatis modo quam longissime a se
differant, quae uero oppositionis contradictione dissentiant. Simplicium
namque, id est praedicatiuarum propositionum, aliae praeter modum proponuntur,
aliae cum modo: praeter modum sunt quaecumque purum esse significant hoc
modo: Dies est Socrates philosophus est et quae similiter
proponuntur; quae uero cum modo sunt, ita proponuntur: Socrates uere
philosophus est. Hoc enim 'uere' modus est propositionis. Sed maximas
syllogismorum faciunt differentias haec propositiones cum modo enuntiatae,
quibus necessitatis aut possibilitatis nomen adiungitur. Necessitatis hoc modo,
cum dicimus: Ignem necesse est calere possibilitatis, ut cum ita
proponimus: Possibile est a Graecis superari Troianos. Quo fit ut omnis
propositio aut inesse significet, aut necessario inesse, aut, cum non sit
aliquid, tamen enuntiet posse contingere; quarum quidem ea quae inesse
significat simplex est, neque in nullas partes alias diduci potest, ea uero
quae ex necessitate aliquid inesse designat, tribus dicitur modis. Uno quidem
quo ei consimilis est propositioni quae inesse significat, ut cum
dicimus, Necesse esse Socratem sedere, dum sedet. Haec enim eandem
uim obtinet ei quae dicit: Socrates sedet. Alia uero necessitatis
significatio est, cum hoc modo proponimus: Hominem necesse est habere cor
dum est atque uiuit hoc enim significare uidetur haec dictio, non quoniam
tamdiu eum necesse sit habere quamdiu habet sed tamdiu eum necesse est habere
quamdiu fuerit ille qui habeat. Alia uero necessitatis significatio est
uniuersalis et propria, quae absolute praedicat necessitatem, ut cum dicimus: Necesse
est Deum esse immortalem nulla conditione /238/ determinationis apposita.
Possibile autem idem quoque tribus dicitur modis: aut enim quod inest possibile
esse dicitur, ut: Possibile est Socratem sedere, dum sedet aut quod omni
tempore contingere potest, dum ea res permanet cui aliquid contingere posse
proponitur, ut: Possibile est Socratem legere quamdiu enim Socrates
est, legere potest; item possibile est quod absolute omni tempore contingere potest,
ut auem uolare. Ex his igitur apparuit alias propositiones esse inesse
significantes, alias necessarias, alias contingentes atque possibiles, quarum
necessariarum et contingentium cum sit trina partitio, singulae ex iisdem
partitionibus ad eas quae inesse significant referuntur. Restant igitur duae
necessariae et duae contingentes, quae cum ea quae inesse significat numeratae,
quinque omnes propositionum faciunt differentias. Omnium uero harum
propositionum aliae sunt affirmatiuae, aliae negatiuae. Affirmatiua inesse
significans est quae dicit: Est Socrates negatiua quae proponit: Non
est Socrates. Necessariarum uero propositionum affirmatiuarum duae
uidentur esse negationes, una contraria, altera uero opposita. Eius namque,
quae dicit: Necesse est esse a quolibet modo ex utrisque qui dicti
sunt, aut ea est negatio quae dicit: Necesse est non esse a aut ea
quae dicit: Non necesse est esse a quarum quidem ea quae
dicit: Necesse est non esse a contraria est ei quae
dicit: Necesse est esse a. Utraeque enim falsae poterunt inueniri,
ueluti si dicimus: Necesse est Socratem legere Necesse est Socratem
non legere utraque mentitur. Nam et cum legit, non ex necessitate legit,
et cum non legit, nulla ne legat necessitate constringitur sed est utrumque
possibile. At uero ea quae dicit: Non necesse est esse
opposita est ei quae proponit: Necesse est esse una enim semper uera
est, semper falsa altera reperitur. In contingentibus uero atque possibilibus
eadem ratio est. Huic enim quae dicit: Contingit esse a tum ea
uidetur obiecta quae dicit: Contingit non esse a tum ea quae
proponit: Non contingit esse a. Atque ea quidem quae
dicit: Contingit non esse a contingens negatio nuncupatur, ueraque
esse potest cum ea affirmatione quae dicit: Contingit esse a ueluti
cum dicimus: Contingit sedere Socratem Contingit non sedere
Socratem. Et haec quidem non dicuntur esse contrariae, quoniam simul uerae
esse possunt; at uero opposita sunt quotiens ipsum contingens negatur, ut si
aduersus eam quae dicit: Contingit esse a ea proponatur quae
dicit: Non contingit esse a id enim ista significat omnino non posse
contingere. Quae cum ita sint, cumque inesse significantes propositiones
praeter ullum dicuntur modum, his ad esse iuncto aduerbio negatiuo, negatio
plena perficitur; quae uero cum modo proponuntur, si necessariae sint et ad esse
negatio coniungatur, ut ea quae dicit: Necesse est non esse fit
necessaria negatio. Si uero ipsi necessario negatio praeponatur, fit
negatio necessarii uehementer affirmationi opposita, ut ea quae dicit: Non
necesse est esse. Item in contingentibus si ad esse negatio ponatur, fit
contingens negatio, ut ea quae dicit: Contingit non esse. Si uero
ipsi contingenti negatio iungatur, fit contingentis negatio contingenti
affirmationi uehementer opposita, ut ea quae dicit: Non contingit
esse. Sed quoniam omnis propositio aut uniuersalis aut particularis aut
indefinita aut singularis proponitur -- uniuersalis hoc modo: Omnis homo
legit particularis sic: Quidam homo legit indefinita
sic: Homo legit singularis sic: Socrates legit -- necesse
est ut sicut in Categoricorum Syllogismorum Institutione monstratum est, illae
sibi maxime uideantur oppositae quaecumque uel uniuersale affirmant, si
particulariter denegetur, uel uniuersale denegant, si particulariter
affirmetur, et quae singulares sunt, si illa quidem in affirmatione sit posita,
illa uero in negatione. Quae cum ita sint, si haec eadem ratio ad contingentes
et necessarias referatur, idem in necessariis et contingentibus inuenitur, ut
si quis dicat: Omnem a terminum esse necesse est aliusque neget
dicens: Non necesse est omnem a terminum esse fecit oppositam
negationem. Et si dicat aliquis: Contingit omnem a terminum
esse itaque aliquis neget: Non contingit omnem a terminum esse
fecerit oppositam negationem; in utrisque enim negatio et modum remouet, et
significationem uniuersalitatis exstinguit. Atque hoc quidem in simplicibus et
categoricis propositionibus euenire necesse est, de quarum natura diligentius
persecuti sumus in his uoluminibus, quae secundae editionis expositionum in
Aristotelis *Perihermeneias* inscripsimus. Si quis igitur propositionum omnium
conditionalium numerum quaerat, ex categoricis poterit inuenire; ac primum in
connexis ex duabus simplicibus inquirendus est hoc modo. Nam quoniam
propositio simplex hypothetica ex categoricis duabus iungitur, una earum uel
inesse significabit, uel contingere esse dupliciter, uel necesse esse
dupliciter; quod si sint affirmatiuae, quinquies affirmatiua enuntiatione
proponentur; sed quoniam omnis affirmatio habet oppositam negationem, rursus
quinquies negatiua enuntiatione poterunt pronuntiari. Erunt igitur in
prima propositione, quae una pars est hypotheticae propositionis in negatione
et affirmatione constitutae modorum, propositiones decem. Secunda etiam
propositio, quae pars est hypotheticae, totidem affirmationibus et negationibus
proponi potest; erunt igitur eius quoque enuntiationes decem. Sed cum prima
propositio secundae propositioni quodam consequentia copuletur, ut una
hypothetica fiat, omnes decem affrmatiuae ac negatiuae propositiones omnibus
decem affirmatiuis negatiuisque propositionibus applicabuntur. Itaque
complexae centum omnes efficiunt propositiones, haec quae connexae ex
simplicibus coniunguntur. Secundum hunc uero modum potest propositionum numerus
inueniri etiam in his propositionibus /246/ quae ex categorica et hypothetica
copulantur, uel quae ex duabus conditionalibus fiunt. Nam quae ex categorica et
conditionali constant, uel e diuerso, haec tribus categoricis iunctae
sunt. Quod si duarum inter se praedicatiuarum in afffirmatione uel
negatione complexio secundum esse, uel necessario, uel contingenter esse,
quinque modos, centum efficit complexiones, quoniam tertia propositio uel
affirmatiua erit uel negatiua, et si affirmatiua quinque modis uel inesse significans,
uel necessario inesse dupliciter, uel contingenter inesse dupliciter, itemque
totidem negabitur modis, simul non amplius quam decies proponetur. Quo fit ut
tertia propositio cum duabus superioribus, centum inter se modis copulatis
atque complexis, iuncta atque commissa, mille omnes faciat complexiones. Centum
namque duarum propositionum modi, cum decem modis tertiae propositionis
complicati, mille perficiunt; decies enim centum mille sunt. Rursus quoniam ex
duabus hypotheticis iuncta conditionalis quatuor categoricis copulatur, et duae
inter se primae categoricae centum complexionibus iungebantur, necesse est ut
posteriores quoque duae centum complexionibus connectantur; quod si centum
superiorum propositionum categoricarum modi centum posteriorum categoricarum
modis complicentur, fient decem milia complexiones. In illis autem
propositionibus quae tribus uariantur figuris, siquidem medius terminus
similiter et in prima et in secunda hypothetica proponatur, mille erunt
complexiones, ad earum similitudinem quae ex tribus categoricis connectuntur;
tunc enim unus atque idem terminus in utrisque tres neque amplius faciet
enuntiationes. Similiter uero in utrisque proponitur hoc modo: Si est a,
est b; si est b, est c hic enim b terminus, et ad a terminum, et ad c
positus est, esse significans. Idem in necessariis et contingentibus
intelligendum est. At si ita proponatur: Si est a, est b, et, si necesse
est esse b, est uel non est c duae propositiones conditionales, id est
quatuor praedicatiuae fiunt. Quo fit ut secundum eas quae ex quatuor
praedicatiuis connectuntur, decem millia faciunt complexiones. Atque hi numeri
tam in prima quam in secunda uel tertia figura sunt inspiciendi. Et nos quidem
quantus esse propositionum numerus posset, ascripsimus. Numquam tamen
dissimiliter medius terminus enuntiatur: namque ut fiat extremorum conclusio,
medius terminus intercedit, cuius communitas extrema coniungit. Quod si medius
diuersis modis in utraque propositione dicatur, nec connectuntur extrema, atque
ideo ne syllogismus quidem ullus fieri potest, cum praesertim ne una quidem
propositio dici possit, in qua medius terminus dissimiliter enuntiatur. Longe
autem multiplex propositionum numerus existeret, si inesse significantes et
necessarias et contingentes affirmatiuas negatiuasque propositiones per
uniuersales ac particulares, uel oppositas ac subalternas uariaremus; sed id
non conuenit, quia conditionalium termini propositionum indefinito maxime
enuntiantur modo. Atque ideo superuacuum iudicaui determinatarum secundum
quantitatem propositionum quaerere multitudinem, cum determinatae conditionales
proponi non soleant; fere autem hypotheticae propositiones ne per necessitatem
quidem uel per contingens enuntiantur sed illae maximae in usum collocutionis
deducuntur, quae inesse significant. Omnes uero necessariam tenere
consequentiam uolunt, et quae inesse significant, et quibus necessitas additur,
et quibus praedicatio possibilitatis aptatur; haec enim terminis
applicatur. Necessitas uero hypotheticae propositionis, et ratio earum
propositionum ex quibus iunguntur inter se connexiones, consequentiam quaerit,
ut cum dico: Si Socrates sedet, et uiuit neque sedere eum, neque
uiuere necesse est sed, si sedet, uiuere necesse est. Item cum dicimus: Si
sol mouetur, necessario ueniet ad occasum tantumdem significat quantum,
si sol mouetur, ueniet ad occasum. Necessitas enim propositionis in
consequentiae immutabilitate consistit. Item cum dicimus: Si
possibile est legi librum, possibile est ad uersum tertium
perueniri rursus necessitas consequentiae conseruata est; nam si
possibile est legi librum, necesse est etiam id esse possibile, ut ad uersum
tertium perueniatur. Opponuntur autem hypotheticis propositionibus illne solse
quae earum substantiam perimunt. Substantia uero propositionum hypotheticarum
in eo est, ut earum consequentiae necessitas ualeat permanere. Si quis
igitur recte conditionali propositioni repugnabit, id efficiet ut earum
destruat consequentiam, ueluti cum ita dicimus: Si a est, b est non
in eo pugnabit si monstret, aut non esse a, aut non esse b sed si posito quidem
a, ostendit non statim consequi esse b sed posse esse a, etiamsi b terminus non
sit. Uel si negatiua sit conditionalis, eodem destruetur modo: ut cum
dicimus: Si a est, b non est non ostendendum est, aut non esse a,
aut b esse; sed cum a sit, posse esse b terminum. Sunt autem hypotheticae
propositiones, aliae quidem affirmatiuae, aliae negatiuae; sed de his nunc
loquor quae in consequentia positae in connexione esse dicuntur: affirmatiuae
quidem, ut cum dicimus: Si est a, est b. Si a non est, b est
negatiuae uero: Si a est, b non est. Si non est a, non est b. Ad
sequentem enim propositionem respiciendum est, ut an affirmatiua uel negatiua
sit propositio iudicetur; idem de compositis syllogismis conditionalibus
intellegi oportebit. De his autem propositionibus quae in disiunctione sunt
positae, cum de earum syllogismis tractauero, commodius atque uberius dicam. Hypotheticos
syllogismos, quos latine conditionales uocamus, alii quinque, tribus alii
constare partibus arbitrantur, quorum mox controuersiam diiudicabo, si prius
quibus nominibus talium syllogismorum partes appellentur ostendero. Quoniam
enim omnis syllogismus ex propositionibus texitur, prima uel propositio, uel
sumptum uocatur; secunda uero dicitur assumptio, his quae infertur, conclusio
nuncupatur. Cum enim ita dicimus: Si homo est, animal est; Homo autem
est; Animal igitur est ea quidem enuntiatio per quam
diximus: Si homo est, esse animal propositio uel sumptum uocatur, ea
uero quam huic adiunximus: Est autem homo assumptio dicitur, tertia
conclusio nominatur, per quam ostendimus animal esse qui fuerit homo. Sed
quoniam saepe euenit ut propositionis enuntiatae consequentia non sit
uerisimilis, propositioni saepe adiungitur approbatio, per quam id quod est
propositum uerum esse monstretur. Assumptio saepe ad fidem per se non uidetur
idonea: huic quoque iuuamen probationis adiungitur, ut /256/ uera esse
uideatur; quo fit ut saepe quinque partes, saepe quatuor, interdum tres hypotheticos
syllogismos habere contingat. Nam quinque constabit partibus si et propositio
et assumptio probationibus indigebunt; quod siue propositio, siue assumptio
probatione indigent, quadripartitus est syllogismus, quod si neutra est
approbanda, tripartitus esse relinquitur. In hac uero sententia etiam
Marcus Tullius esse deprehenditur: in Rhetoricis enim syllogismos quosdam
quinquepartitos, quadripartitos alios esse confirmat. Quibus uero non placet
talium syllogismorum partes ultra ternarium numerum propagari, hi probationes
propositionum atque assumptionum non putant in syllogismi partibus esse
ponendas, neque enim propositionem esse, de qua syllogismus possit existere,
cui non consentit auditor; quod si per se dubia est ea probatio quae
propositioni dubiae iungitur, fidem faciens eidem cui coniungitur propositioni,
faciat ut sit idonea syllogismo. Ac per hoc tunc incipit esse propositio
syllogismi, cum talis per probationem redditur, ut ex ea colligi aliquid
possit; tunc uero colligi ex se aliquid potest, cum probationis auxilio poterit
ab auditore concedi. Quocirca membrum quoddam, et quasi fulcimentum dubiae
propositionis uel assumptionis, probatio esse uidetur, non pars etiam
syllogismi; sed nostra sententia his potius accedit qui tribus eum partibus constare
pronuntiant. Etenim quaelibet probatio quae uel propositioni uel assumptioni
copulatur, propositionis esse uel assumptionis probatio dicitur. Cum
igitur non ad syllogismum sed ad propositionem uel assumptionem cuius est
probatio referatur, non oportet eam syllogismi proprie partem uideri. Nam illud
quod obici potest, nullus ignorat, quin partium partes etiam totius partes esse
dicantur; sed plurimum refert utrum ipsae sint primitus partes totius, an in
secundarum partium postremitate ponantur. Amplius, si sit per se nota ac
probabilis propositio, totus syllogismus probatione non indiget; quod si per se
propositionis nulla fides est, necesse est ut ea propositio quodam ueluti
testimonio probationis indigeat. Non igitur syllogismus probatione, in eo
quod syllogismus est, indigebit, sed propositio, si fide propria fuerit
destituta. Idem etiam de assumptione dici potest. Quare manifestum est eorum
esse sententiam praeponendam, qui sullogismum putant tribus partibus constare.
Praeterea si qua propositio probationis indigeat, ut eam ueri fides sequatur,
aliquo demonstrabitur syllogismo. Quocirca qui fieri potest ut recte
syllogismus pars syllogismi simplicis esse dicatur? ipsam enim probationem
propositionis syllogismum, uel ex syllogismo esse necesse est. His itaque
determinatis, de his protinus syllogismis quorum propositiones in connexione
positae duobus terminis constant, explicandum uidetur. Horum autem duplex forma
est: quatuor enim fiunt per praecedentis positionem qui sunt primi hypothetici
atque perfecti, quatuor uero per sequentis negationem, qui cum demonstratione
egeant, non uidentur esse perfecti. Prioris uero negatione, uel sequentis
positione, nullus omnino syllogismus efficitur. Omnium igitur talium
propositionum primum numerus explicetur, ut qui fiant ex his syllogismi facilis
acquiratur agnitio. Sunt autem quatuor: Si est a, est b Si est a, non
est b Si non est a, est b Si non est a, non est b Ac de
prioribus quidem syllogismis atque perfectis primo loco dicendum est. Horum
enim primus modus est hic ueniens a prima propositione: Si a est, b est; Atqui
est a; Est igitur b. Cum enim prima propositio eam conditionem
proponat, ut si sit a necesse sit consequi essentiam b termini, idem assumptio
quod praecedit assumit ac ponit, dicitque: At est a consequitur
igitur ut sit b. Si enim ex consequentia primae propositionis id quod secundum
est assumendo ponamus, nullus efficitur syllogismus. Age enim sit
huiusmodi consequentia, ut si sit a, sit b assumaturque quod sequitur hoc
modo: At est b non consequitur ut sit uel non sit a. Id uero clarius
fiet exemplo: sit enim propositio: Si homo est, animal est
assumaturque esse animal, scilicet quod consequitur, non necesse erit esse
hominem uel non esse; potest enim, cum sit animal, homo uel esse uel non esse.
Secundus uero modus est eorum in quibus prior propositionis pars in assumptione
repetitur, uenit autem ex secunda propositione superius digesta, hoc
modo: Si est a, non est b; Atqui est a; Non est igitur b. Id
enim propositum fuerat, si esset a, non esset b. Sumpto igitur praecedente,
consequentis est facta conclusio; quod si consequens sumas, nullus uidetur
fieri syllogismus, quia nec consequitur ulla necessitas, hoc modo: Si est
a, non est b; Atqui non est b; non necesse est esse a uel non
esse. Age enim ita sit propositio: Si est nigrum, album non est
et id quod sequitur assumatur: Atqui non est album non necesse erit
esse nigrum uel non esse, quia cum non sit album potest aliquid esse medium.
Tertius uero modus est talium syllogismorum qui uenit ex tertia propositione,
quorum in assumptione id ponitur quod praecedit hoc modo: Si non est a,
est b; Atqui non est a; Est igitur b. Haec igitur conclusio
rursus ex conditione propositionis euenit: id enim fuerat propositum, ut si non
esset a esset b; quod si conuertas et sumas esse b, id est quod sequitur, non
necesse erit uel esse uel non esse id quod praecedit. Sed huius exemplum
non potest inueniri, eo quod si ita proponitur, ut: Cum non sit a sit
b nihil esse medium uideatur inter a atque b; sed in his si alterum non
fuerit, statim necesse est esse alterum, et si alterum fuerit, statim alterum
non esse necesse est. Videtur ergo quodammodo et sequenti posito in his fieri
syllogismus; sed quantum ad rerum naturam ita est, quantum uero ad
propositionis ipsius pertinet conditionem, minime consequitur. Quod quidem ex
his patet quae superius dicta sunt. In utrisque enim superioribus modis
sequenti posito nihil ex necessitate collectum est, hic uero tertius modus,
quantum ad complexionem propositionum pertinet, in quo ponendo si id quod
consequebatur assumitur, nullum efficit syllogismum. Quantum uero ad rerum
naturam, in quibus solis hae propositiones enuntiari possunt, uidetur esse
necessaria consequentia hoc modo, ut: Si dies non est, nox sit Si
nox sit, dies non sit ex necessitate consequitur; similesque sunt hi
syllogismi his qui in disiunctione sunt constituti, de quibus paulo posterius
commemorabo, quorumque ad illos et differentias et similitudines dabo. Quartus
uero modus est ex quarta propositione, cum ita proponitur: Si a non est, b
non est; Atqui non est a; Non est igitur b rursus enim id
quoque consequi ex propositione monstratur, quae proposuit non fore b, si a
prior terminus non fuisset. At si id quod consequitur assumamus, nulla
uidetur fieri posse necessitas, ueluti si ita dicamus: Non est autem
b non necesse erit uel esse uel non esse a. Age enim proponatur si animal
non est, non esse hominem, assumaturque: At non est homo non necesse
est ut uel sit animal uel non sit. Demonstratum igitur est in huiusmodi
syllogismis, si id quidem quod praecedit ponendo assumatur, perfectos atque ex
ipsis propositionibus probabiles et necessarios fieri syllogismos. Si uero
id quod sequitur ponendo assumatur, nullam fieri necessitatem, praeter in
tertio modo, qui cum sit similis his syllogismis /266/ qui secundum
disiunctionem propositis enuntiationibus fiunt, uidetur in rebus de quibus
proponi possit seruare necessitatem, cum in complexione non seruet, quod ex
caeteris tribus modis arguitur primo, secundo atque quarto, in quibus assumpta
ponendo sequente propositionis parte, nihil ex necessitate conficitur. Ac de
his quidem syllogismis, qui duobus terminis coniunguntur, quorum prima pars
propositionis ponendo assumitur, quantum ad institutionis pertinet modum, sufficienter
expressimus. Nunc uero de his dicendum est, quorum consequens propositionis
pars ita assumitur, ut perimatur. Ex his quoque quatuor fiunt modi, cum prior
propositionis pars in assumptione non possit interimi, ut ulla syllogismi
necessitas consequatur. Est igitur primus modus talium syllogismorum a prima
ueniens propositione sic: Si est a, est b; Atqui non est b; Non
est igitur a. Hic igitur b terminus, qui in prima propositione consequens
fuerat, in assumptione est interemptus, ut a terminus, qui propositionis prima
pars fuerat, interimeretur, eaque necessitas tali ratione probabitur. Positum
namque est si a sit, b esse; et assumptio facta est ut consequens pars
propositionis interimeretur, id est, non esse b. Dico quia consequitur non esse
a: nam si potest esse a, ut non sit b, frustra erit prior propositio quae ait,
si a sit, b esse. Atqui ea propositio ualet; cum igitur a sit est b. Quod si
cum non sit b, sit a, quod scilicet ex assumptione proponitur, idem b erit
/268/ et non erit: non erit quidem, quia b non esse proponit assumptio; erit
autem, quia si est a, erit b, quod fieri non potest; non igitur, si b non
fuerit, erit a. Hic est igitur primus modus talium syllogismorum, qui ex
interempta parte consequenti propositionis fiunt, qui non sunt perfecti neque
ex se cogniti sed indigent uel eius quam superius proposui, uel cuiuslibet
alterius probationis, ut ueri esse monstrentur. Quod si prima pars interimatur,
non erit syllogismus; age enim ita dicamus: Si est a, est b; Atqui
non est a non consequitur ut sit uel non sit b, ut exemplo etiam
demonstratur. Sit enim propositio: Si est homo, animal est; Sed homo
non est; non necesse erit uel esse animal, uel non esse. Secundus modus
per contradictionem assumptionis, qui a secunda propositione descendit, ille
est cum ita proponimus: Si a est, b non est; Atqui est b; Igitur
a non est. Hic enim rursus secunda pars propositionis est interempta: nam
cum secunda pars propositionis b non esse diceret, si a fuisset, assumptio b
esse pronuntiat. Affirmatio autem perimit negationem, quam assumptionem
consequitur, ut a non sit, hoc modo. Sit enim propositio: Si a est, b non
est et sit b. Dico quia a non erit: nam si erit a, cum sit b, idem b erit
et non erit: non erit quidem ex prima propositione quae dicit: Si a est, b
non est erit autem per assumptionem, qua dicimus esse b. At si praecedens
propositionis pars auferatur, non fiet ulla necessitas. Age enim in
huiusmodi propositione: Si a est, b non est ita dicamus: Atqui
non est a non consequitur ut b sit aut non sit. Id uero tali arguitur
exemplo. Dicamus enim: Si nigrum est, album non est assumamusque non
esse nigrum, non statim consequitur ut uel album sit, uel non sit: potest enim
aliquid esse mediorum. Tertius modus ille est ex tertia propositione deductus,
cum ita proponimus: Si a non est, b est; b autem non est; a
igitur est. Hic quoque consequens pars propositionis assumpta est, et cum
in propositione affirmaretur, in assumptione negata est, et est rata
consequentia, et perficiens syllogismum hoc modo. Nam si uerum est, cum non sit
a, esse b, dico quia si b non sit, esse a: nam si poterit, cum b non sit, non
esse a, frustra est prima propositio, quae dicit cum non sit a esse b eritque b
ac non erit; non erit quidem ex ea assumptione quae proponit non esse b; erit
autem, quia, si a terminus esse negabitur, posito non esse b termino, cum non
sit a, erit b, quod est impossibile. Non igitur potest fieri ut cum non
sit b, non sit a; consequitur igitur ut, cum non sit b, sit a. Quod si prior
pars propositionis quae praecedens est auferatur, nullus est syllogismus, hoc
modo: cum enim dicimus si a non est, esse b, si assumamus: Atqui est
a nihil euenit necessarium, ut uel sit b uel non sit, secundum ipsius
complexionis naturam. Nam hic quoque, ut in his in quibus in assumptione
secundus terminus ponebatur, dicendum est secundum quidem ipsius complexionis
figuram nullum fieri syllogismum; secundum terminos uero in quibus solis dici
potest, necesse esse, si a fuerit, b non esse. In contrariis enim tantum, et in
his immediatis, id est medium non habentibus, haec sola propositio uere poterit
praedicari, ueluti cum dicimus: Si dies non est, nox est siue non
fuerit dies, nox erit, siue nox non fuerit, dies erit, siue dies fuerit, nox
non erit, siue nox fuerit, dies non erit. Quartus modus est horum
syllogismorum ex quarta propositione descendens, cuius haec prima est
propositio: Si a non est, non est b; Est autem b; Erit igitur
a. Hic quoque secunda pars propositionis assumpta est, et quaniam eadem
in negatione fuerat posita, affirmatione est interempta; affirmatio enim uim
negationis interimit. Hic quoque eodem modo syllogismi necessitas continetur,
nam, si posito cum non sit a, non esse b, sumatur esse b, dico quia consequens
est etiam a esse. Nam si potest, cum sit b, non esse a, frustra est prima
propositio, quae, cum a non sit, b non esse pronuntiat; fiet igitur rursus ut
idem b sit ac non sit. Ex assumptione namque erit b; ita enim
dicitur: Atqui est b si uero hoc posito possit non esse a, rursus b
non erit, quia prima propositio ait: Si non sit a, non est b quod
est impossibile. Quod si ea portio propositionis quae praecedens est auferatur,
nihil euenit necessarium. Age enim ita dicamus: Si non est a, non est
b assumamusque: Atqui est a non consequitur ut b uel esse uel
non esse necessario concludatur, ut in hoc syllogismo: Si non est animal,
non est homo; Atqui est animal; non necesse est uel esse hominem uel
non esse. Hi igitur quatuor syllogismi imperfecti /274/ dicuntur, idcirco quoniam
per se non habent apertam atque perspicuam consequentiae necessitatem, eaque
illis ex probatione conficitur. Ut igitur breuiter concludendum sit, in
hypotheticis simplicibus syllogismis connexas habentibus propositiones, quoquo
modo factis, si quidem prima pars propositionis assumitur, si ea ponatur, fient
quatuor syllogismi per se cogniti atque perfecti; si uero id quod consequitur
assumatur, nulla est syllogismo necessitas, nisi in tertio tantum modo, qui non
propter complexionis naturam sed propter terminorum contrarietatem, in quibus
solis dici potest, uidetur conclusionis necessitatem tenere. Itaque si
quid in assumptione ex his quae in propositione sunt prolata ponatur, quatuor
uel quinque fieri necesse est syllogismos perfectos: quatuor, ubi prima pars
propositionis, quintum uero, ubi secunda pars propositionis ponendo assumitur,
si non ad complexionis naturam sed ad terminos aspiciamus. Si quid uero ex his
quae in assumptione prima propositio enuntiat, auferatur, si quidem consequens
pars propositionis auferatur, fient imperfecti et probatione indigentes quatuor
syllogismi; si uero prior propositionis pars auferatur, nulla erit necessitas
syllogismi, nisi in tertio tantum modo, ubi non facit necessitatem complexionis
sed terminorum natura. Quocirca hi quoque quatuor uel quinque sunt syllogismi:
quatuor quidem, si secunda propositionis pars fuerit interempta; quintus /276/
uero, si eum non complexionis natura sed terminorum proprietate metiamur.
Quocirca si ex duobus terminis propositio prima consistat, octo sunt uel decem,
nec amplius syllogismi. Ac de his quidem conditionalibus syllogismis, quorum
propositiones connexae sunt, et ex duabus praedicatiuis simplicibus constant,
sufficienter expeditum est. Nunc de his syllogismis dicendum est, qui uel ex
praedicatiua et hypothetica, uel ex hypothetica praedicatiuaque nectuntur.
Horum autem facile complexiones omnium syllogismorum apparebunt, si prius earum
numerus exponatur. Sunt igitur priores quidem quae ex praedicatiua atque
hypothetica connectuntur hae: Si sit a, cum sit b, est c. Si est a,
cum sit b, non est c. Si est a, cum non sit b, est c. Si est a, cum
non sit b, non est c. Si non est a, cum sit b, est c. Si non est a,
cum sit b, non est c. Si non est a, cum non sit b, est c. Si non est
a, cum non sit b, non est c. Ac primum quae sit earum natura, uidetur
esse tractandum. Neque enim quoquo modo conditio ponatur, conditionalis
propositio fiet sed si illa consequentia propter positam euenit conditionem.
Nam si quis ita dicat: Si homo est, cum sit animal, animatum est non
uidetur facere apposita conditio consequentiae necessitatem; nam etiam si non
sit homo, nihilominus tamen, cum sit animal, animatum est. At si ita
ponatur: Si homo /278/ est, cum sit animatum, animal est uidetur
consequentiae ratio in conditione consistere. Neque enim necesse est, cum
animatum sit, esse animal, nisi homo uel tale aliquid fuerit, quod animatum
esse proponitur; tunc enim quod animatum est, animal esse necesse est, homo
namque uel quodlibet aliud tale animal est. Per singulas igitur propositiones
eundum est, et spectanda est earum singularis natura hoc modo. Prima
propositio per quam enuntiatur si est a, cum sit b, esse c, talis esse debet ut
b quidem possit esse etiam praeter a, si tamen a fuerit, b non esse non possit;
rursus idem b terminus possit esse etiam cum non est c, nec sit necesse ut b
posito sit etiam c sed tunc tantum necesse sit esse c, quando b terminus a
terminum sequitur, ut si sit a homo, b animatum, c animal. Animatum enim et
praeter hominem et praeter animal esse potest; si uero sit homo, animatum esse
necesse est, et cum animatum hominis essentiam consequatur, consequitur ut
idipsum animatum sit animal. Item secundam propositionem, quae ait si est
a, cum sit b, non esse c, huiusmodi esse oportebit ut b quidem praeter a esse
possit sed cum fuerit a, necesse sit esse etiam b; at uero c tale sit ut simul
quidem cum a esse non possit, cum b uero esse possit sed tunc tantum cum b esse
non possit, quando b terminus a terminum sequitur, ut si sit a homo, b
animatum, c insensibile. Namque animatum praeter hominem esse potest; at si
homo sit, ut sit animatum necesse est; insensibile uero potest esse animatum
sed tunc /280/ insensibile et animatum non conueniunt, cum idcirco est animatum
quia homo esse praedictus est. Tertia uero propositio a quidem terminum
debet habere, qui numquam simul esse possit cum b termino; c uero terminum
talem esse oportebit, ut possit quidem non esse, si non fuerit b sed tunc
tantum necesse sit, si b terminus non sit, esse c terminum, si idcirco non est
b quaniam terminus a esse praedictus est, ut si sit a homo, b inanimatum, c
sensibile. Nam si est homo, non est inanimatum, sensibile uero potest simul non
esse cum inanimato; possunt enim esse quaedam quae nec inanimata sint, nec
sensibilia, ut arbores. Idem tamen sensibile necesse est esse, cum non sit
inanimatum, si idcirco inanimatum non est quia homo esse praedictus est. Rursus
quarta propositio huius debet esse proprietatis, ut b quidem terminus nullo
modo esse possit, si fuerit a, at uero c possit esse, si non fuerit b; sed tunc
tantum c, cum non fuerit b, non esse necesse sit, si b terminus non sit quia
prius a terminus esse positus est, ut si sit a homo, b inanimatum, c
insensibile. Inanimatum enim non erit si fuerit homo; insensibile uero potest
esse et non esse, si non sit inanimatum; tunc tamen insensibile non esse ne cesse
est, cum inanimatum non sit, cum idcirco inanimatum non est quia homo esse
praedictus est. Quinta quoque propositio tales habere terminos debet, ut a
quidem si non sit, necesse sit esse b, si b terminus sit, c et esse possit et
possit non esse: tunc tantum c esse necesse sit, cum fuerit b, cum idcirco est
b quia a terminus esse negatus est, ut si sit a quidem animatum, b uero
insensibile, c inuitale. Igitur si non sit animatum, statim consequitur ut sit
insensibile; inuitale autem potest esse, si sit insensibile, ut lapis, potest
uero non esse inuitale, si sit insensibile, ut sunt arbores; sed tunc tantum,
posito insensibili, consequitur ut inuitale esse necesse sit, cum idcirco est
insensibile quia non est animatum. Sexta uero propositio tales terminos
habere desiderat, ut b quidem esse necesse sit, si non fuerit a, at uero c
terminus, si sit b, uel esse uel non esse possit; tunc tamen c non esse necesse
sit, cum sit b, quando idcirco est b quia a terminus non esse propositus est,
ueluti si sit a animatum, b insensibile, c uitale. Nam necesse est esse
insensibile, si non fuerit animatum; cum uero sit insensibile, fieri quidem
potest ut non uiuat, ueluti lapis, fieri autem potest ut uiuat, ueluti arbor;
tunc tamen necesse est non uiuere, cum sit insensibile, quando idcirco est insensibile
quia animatum non esse propositum est. Septimus modus talibus terminis
debet esse contextus, ut b quidem sine a esse non possit, c autem si non sit, b
et esse et non esse possit; tunc tamen necesse sit c terminum esse, si non sit
b, cum idcirco b non esse propositum est quoniam a fuerit ante denegatum. Sit
enim a quidem animatum, b uero sensibile, c inuitale; sensibile igitur esse non
potest nisi fuerit animatum; si igitur non sit animatum, non erit sensibile, si
uero non sit sensibile, potest esse inuitale, uelut in lapidibus, idem potest
non esse, uelut in arboribus; tunc tamen sensibili denegato inuitale necesse
est esse, cum idcirco non est sensibile quia prius animatum non esse propositum
est. Octaua propositio his terminis connectenda est, ut b terminus esse
non possit si non fuerit a, cum uero non sit b, terminus c et esse et non esse
possit sed tunc necesse sit c terminum non esse, cum non fuerit b, cum idcirco
non est b quia a terminus prius esse negatus est, ut si sit a quidem animatum,
b uero sensibile, c uitale. Sensibile igitur esse non potest nisi fuerit
animatum; idem tamen sensibile si non sit, et non esse uitale potest, ut lapides,
et esse uitale, ut arbores; tunc tamen necesse est uitale non esse, si non sit
sensibile, cum idcirco sensibile non est quia prius animatum esse negatum
est. Ex his igitur constat c terminum, quoquo modo fuerit b, in
conditionalibus propositionibus, quae in tota enuntiatione post praedicatiuas
locantur, posse tam loco afFirmationis quam negationis assumi, ex quibus
assumptionibus fiunt complexiones uariae syllogismorum. His igitur ita
expeditis, de omnibus in commune praecipiendum uidetur. Nam cum sint octo
propositiones quae ex praedicatiua hypotheticaque nectuntur, quae superius
ascriptae sunt, earum quatuor ita faciunt consequentiam, si a terminus sit;
quatuor uero ita conditionem proponunt, si a terminus non sit. Fiunt uero
ex his syllogismi hoc modo. Ex prima propositione: Si est a, cum sit b, est
c; Atqui est a; Cum igitur sit b, est c uel sic: Atqui cum
sit b, non est c; Non est igitur a (posse autem huiusmodi esse
assumptionem ex superius descripta propositionum natura cognoscitur). Ex secunda
propositione: Si est a, cum sit b, non est c; Atqui est a; Cum
igitur sit b, non est c uel ita: Atqui cum si b, est c; Non est
igitur a. Ex tertia: Si est a, cum non sit b, est c; Atqui est
a; Cum igitur non sit b, est c uel ita: Atqui cum non sit b,
non est c; Non est igitur a. Ex quarta: Si est a, cum non sit
b, non est c; Atqui est a; Cum igitur non sit b, non est c uel
ita: Atqui cum non sit b, est c; Non est igitur a. In his
igitur quatuor propositionibus, in quibus a terminus esse proponitur, si assumptum
fuerit eundem a terminum esse, c terminus uel esse uel non esse monstratur;
idem uero si c terminus assumatur, siquidem cum est non esse, uel cum non est
esse assumatur, a terminus non esse monstrabitur. Ex quinta etiam
propositione ita syllogismi fiunt: Si non est a, cum sit b, est
c; Atqui non est a; Cum igitur sit b, est c uel ita: Atqui
est a; Cum igitur sit b, non est c uel ita: Atqui cum sit b,
non est c; Est igitur a uel sic: Atqui cum sit b, est
c; Non est igitur a. Quod idcirco euenit ut huiusmodi propositio
quatuor colligat syllogismos, quia in his tantum si non sit aliquid esse aliud
proponi potest, in quibus contraria medietatibus carent; in his enim uel
interempto altero alterum ponitur, uel posito altero alterum necesse est
perimatur. Ex sexta: Si non est a, cum sit b, non est c; Atqui
non est a; Cum igitur sit b, non est c uel ita: Atqui cum sit b, est
c; Est igitur a. Ex septima: Si non est a, cum non sit b, est
c; Atqui non est a; Cum igitur non sit b, est c uel
ita: Atqui est a; Cum igitur non sit b, non est c uel
ita: Atqui cum non sit b, non est c; Est igitur a uel
ita: Atqui cum non sit b, est c; Non est igitur a. In hac
quoque complexione propter eandem causam quatuor collectiones hunt. Ex
octaua: Si non est a, cum non sit b, non est c; Atqui non est
a; Cum igitur non sit b, non est c uel ita: Atqui cum non sit
b, est c; Est igitur a. In his quoque quatuor propositionibus, si
quidem a non esse assumatur, c uel esse uel non esse concluditur; si uero c cum
est non esse, uel cum non est esse assumatur, a terminus semper esse
concluditur, nisi in quinto et septimo tantum modis, ubi cum c esse assumatur,
a non esse monstratur. Omnium uero communis est ratio, praeter quintum ac
septimum modum, ut si a terminus ita assumatur, quomodo in prima enuntiatione
propositus est, conditio quae sequitur in conclusione firmetur. Si uero
conditio quae sequitur contrario modo atque in enuntiatione proposita est
assumatur, categorica propositio, quae prima est, interimetur. In septimo autem
uel quinto modo, quaque ratione sumptum sit alterum, in utrisque partibus
faciet /290/ conclusionem. Itaque fiunt sedecim uel uiginti potius syllogismi:
octo quidem, si a terminus, ut est propositus, assumatur, octo uero, si c
terminus conuerso modo atque in propositione est positus assumatur, quatuor
uero ex quinto et septimo modis utrobique facientibus conclusionem. Reliquis
uero complexionibus nulla est consequentia necessitatis. Ut autem plenior
fieret intellectus ipsas propositiones cum suis terminis positas annotaui, ut
secundum praedictos assumptionum modos non ratione solum demonstratio fieret,
uerum etiam per exempla currentibus doctrina clarior elucesceret. Si est a
homo, cum sit b animatum, est c animal. Si est a homo, cum sit b animatum,
non est c insensibile. Si est a homo, cum non sit b inanimatum, est c
sensibile. Si est a homo, cum non sit b inanimatum, non est c
insensibile. Si non est a animatum, cum sit b insensibile, est c
inuitale. Si non est a animatum, cum sit b insensibile, non est c
uitale. Si non est a animatum, cum non sit b sensibile, est c
inuitale. Si non est a animatum, cum non sit b sensibile, non est c
uitale. Expeditis igitur his syllogismis qui ex talibus propositionibus
fiunt, quae ex prima praedicatiua secunda hypothetica copulantur, nunc ad eos
transitum faciamus qui ex prima conditionali secunda uero praedicatiua
nectuntur, quamm omnium numerus proponendus est, ut de quibus loquimur lector
agnoscat. Si cum sit a, est b, est c. Si cum sit a, est b, non est
c. Si cum sit a, non est b, est c. Si cum sit a, non est b, non est
c. Si cum non sit a, est b, est c. Si cum non sit a, est b, non est
c. Si cum non sit a, non est b, est c. Si cum non sit a, non est b,
non est c.Prima igitur propositio tales habere terminos debet, ut a quidem
possit esse praeter c ac b; sed tunc, si a fuerit, c esse necesse sit, cum a
terminum b terminus subsequatur, ut si sit a quidem animatum, b homo, c animal.
Animatum namque praeter animal et praeter hominem esse potest; tunc uero id
quod animatum est etiam animal esse necesse est, si id quod est animatum, homo
est. Secunda propositio talibus terminis contexenda est, ut a quidem praeter b
atque c, et cum eisdem esse possit; tunc tamen necesse sit non esse c, si a
posito b sequatur, ut si a sit animatum, b homo, c equus. Animatum quippe
et ut homo uel equus sit aut non sit fieri potest; tunc uero necesse est id
quod animatum est non esse equum, si id ipsum quod animatum est, homo fuerit.
Tertia propositio his terminis copulatur, ut a quidem cum b et c uel esse uel
non esse possit, tunc tamen necesse sit simul esse cum c, si, posito a termino,
b terminus abnuatur, ut si sit a animatum, b animal, c insensibile. Nam quod
animatum est, uel animal uel non animal, uel insensibile uel non insensibile
esse potest sed tunc necesse est id quod animatum est esse insensibile si,
animato posito, animal abnuatur. Quartae propositionis hi termini sunt,
ut a quidem cum b atque c esse et non esse possit, tunc uero ab eo modis
omnibus separetur, si, posito a termino, b terminus abnuatur, ut si sit a
quidem animatum, b animal, c homo. Nam quod animatum est uel animal esse uel
non esse, itemque homo esse uel non esse potest; tunc tamen necesse est ut, cum
sit animatum, non sit homo, cum posito esse animato animal denegatur. Quinta
uero propositio his terminis conectatur, ut si non sit a, possit et esse et non
esse b atque c; tunc tamen cum non sit a, terminum c esse necesse sit si,
posito non esse a, esse b terminum consequatur, ut si sit a quidem inuitale, b
homo, c animal. Nam si non sit inuitale, tunc possunt homo atque animal
esse uel non esse; at necesse est esse animal, negato inuitali, si, cum
inuitale negabitur, esse hominem subsequatur. Sextam uero propositionem talia
debent membra coniungere, ut, si non sit a terminus, b atque c uel esse uel non
esse possint; tunc uero, denegato a termino, c non esse necesse sit, cum
negationem a termini b termini affirmatio comitabitur, ut si sit a inuitale, b
homo, c equus. Nam quod non est inuitale, potest esse homo uel equus uel non
esse sed necesse est non esse equum, inuitali denegato, si negationem inuitalis
hominis positio subsequatur. Septimae propositionis hos esse terminos
oportebit, ut, si non sit a terminus, b atque c et esse et non esse possint;
/296/ sed tunc necesse sit esse c terminum, si negationem a termini b termini
negatio subsequatur, ut si sit a animal, b animatum, c inuitale. Animal quidem
si non sit, animatum et inuitale esse uel non esse potest; tunc uero necesse
est, si animal non sit, esse inuitale, quando, si animal non sit, non erit
animatum. Octaua propositio est cum, negato a termino, possunt et esse et
non esse b atque c termini; sed tunc necesse est, si a terminus abnuatur, non
esse c terminum, cum negationem a termini negatio b termini subsequetur, ut si
sit a inuitale, b animal, c homo. Si igitur non sit inuitale, potest esse
uel non esse animal uel homo, tunc uero si non sit inuitale necesse est hominem
non esse, cum animal non fuerit. His igitur ita expeditis, illud in
commune dicendum est, quod superiores quatuor propositiones ita faciunt
conditionem, si fuerit a, posteriores uero si non fuerit, ex quibus omnibus
syllogismi tali ratione nascuntur. Ex prima propositione: Si cum sit
a, est b, est c; Atqui cum sit a, est b; Est igitur c uel
ita: Atqui non est c; Cum igitur sit a, non est b. Posse uero
tales fieri conclusiones, ex superius descriptarum propositionum natura
cognoscimus: poterat enim a terminus esse uel non esse cum b. Item ex
secunda: Si cum sit a, est b, non est c; Atqui cum sit a, est
b; Non est igitur c uel ita: Atqui est c; Cum igitur sit
a, non est b. Ex tertia uero utrobique assumptis terminis collectiones
fiunt, ut: Si cum est a, non est b, est c; Atqui cum est a, non est
b; Est igitur c uel ita: Atqui cum sit a, est b; Non est
igitur c uel ita: Atqui non est c; Cum igitur sit a, est b uel
sic: Atqui est c; Cum igitur sit a, non est b. Quae idcirco
facta est utrobique collectio, quoniam in his terminis hae propositiones
poterant poni, in quibus immediata contraria reperiebantur; in illis enim
alterius positio alterum perimebat, et alterius interemptio ponebat
alterum. Ex quarta: Si cum sit a, non est b, non est c; Atqui
cum sit a, non est b; Non est igitur c uel ita: Atqui est
c; Cum igitur sit a, est b. Ex quinta:Si cum non sit a, est b, est
c; Atqui cum non sit a, est b; Est igitur c uel ita: Atqui
non est c; Cum igitur non sit a, non est b. Ex sexta: Si cum
non sit a, est b, non est c; Atqui cum non sit a, est b; Non est
igitur c uel ita: Atqui est c; Cum igitur non sit a, non est
b. Ex septima utrobique colligitur hoc modo: Si cum non sit a, non
est b, est c; Atqui cum non sit a, non est b; Est igitur c uel
ita: Atqui cum non sit a, est b; Non est igitur c uel
sic: Atqui non est c; Cum igitur non sit a, est b uel
ita: Atqui est c; Cum igitur non sit a, non est b. Hic quoque
propter eandem causam in alterutra assumptione syllogismus fiet; non esse
aliquid cum alind non sit in immediatis tantum contrariis dicebatur. Ex
octaua: Si cum non sit a, non est b, non est c; Atqui cum non sit a,
non est b; Non est igitur c uel ita: Atqui est c; Cum
igitur non sit a, est b. In omnibus igitur superius descriptis
syllogismis, haec ratio est, ut, si b terminus assumatur, ita ut in
propositione est positus, ita c terminum concludat, ut in eadem propositione
fuerit collocatus. At si c terminus contrario modo assumatur quam in
propositione fuerit positus, contrario modo b terminus in conclusione
monstrabitur, praeter tertium et septimum modum, in quibus etiamsi b terminus
contrario modo atque in propositione est positus assumatur, c terminum
contrario modo atque positus est colligit, uel si c terminus ita ut in
propositione est positus assumatur, simili modo b terminum concludit, ut in
eadem propositione fuerat collocatus. Quare sedecim quidem uel uiginti fiunt
syllogismi: assumptis namque primis hypotheticis propositionibus, octo; octo
uero si secundae praedicatiuae assumantur; quatuor autem his adinuguntur ex
tertio et septimo modo utrobique colligentibus, ut omnes etiam in his propositionum
complexionibus fiant sedecim uel uiginti syllogismi. Quoquo autem modo
aliter assumptiones uerteris, nihil euenit necessarium. Ut autem omnis
propositionum ac syllogismorum ratio colliquescat, exempla subiecimus, quibus
facilius id quod superius docuimus declaretur. o Si cum sit a
animatum, est b homo, est c animal. o Si cum est a animatum, est b
homo, non est c equus. o Si cum sit a animatum, non est b animal,
est c insensibile. o Si cum sit a animatum, non est b animal, non est c
homo. o Si cum non sit tale, est b homo, est c animal. o
Si cum non sit a inuitale, est b homo, non est c equus. o Si cum non sit
a animal, non est b animatum, est c inuitale. o Si cum non sit a
inuitale, non est b animal, non est c homo. Ac de his quidem syllogismis
qui talibus propositionibus conectuntur, quae ex hypothetica praedicatiuaque
consistunt, sufficienter est dictum. Nunc de his dicendum est syllogismis,
quorum propositiones ita tribus terminis continentur, ut mediae sint earum quae
ex hypothetica categoricaque texuntur, et earum quae ex duabus hypotheticis
connectuntur, quas idcirco hoc loco proponimus, quia, ut superiores, ita haec
quoque tribus terminis continentur, et a similibus ad similia facilior
transitus fiet. Harum uero fiunt multiplices syllogismi, quorum nullus
poterit esse perfectus, cum nec per se perspicui sint, et ut his fides debeat
accomodari adiumento extrinsecus positae probationis indigeant; est autem
probatio talium syllogismorum alio constitutus ordine syllogismus. Fiunt uero,
ut dictum est, tum per primam, tum per secundam, tum uero per tertiam figuram.
Sunt autem primae figurae propositiones hae: Si est a, est b; et si est b,
est c. Si est a, est b; et si est b, non est c. Si est a, non est b;
et si non est b, est c. Si est a, non est b; et si non est b, non est
c. Si non est a, est b; et si est b, est c. Si non est a, est b; et
si est b, non est c. Si non est a, non est b; et si non est b, est c. Si
non est a, non est b; et si non est b, non est c. Ergo ratio colligentiae talis
est, ut si constituat et confirmet assumptio quod enuntiatio prima pronuntiat,
sexdecim necesse est fieri complexiones, ex quibus octo tantum seruant
consequentiae necessitatem, reliquae uero octo nihil habere idoneum uidentur ad
fidem. Rursus id quod propositio prima constituit euertat assumptio: sic quoque
sexdecim necesse est fieri complexiones, quarum octo firma necessitas tenet,
octo uero reliquas infida saepius uarietas mutat. Fiunt uero hi syllogismi, tum
in prima figura, tum in secunda, tum uero in tertia. Omnes igitur trium
figurarum modos, a prima ordientes, ut nihil subterfugiat explicemus. Est
enim primae figurae primus modus a prima ueniens propositione, cum ita
proponimus: Si est a, est b; Si est b, necesse est esse c. Tunc
enim si est a, etiam c esse necesse est, cuius haec demonstratio est: nam si
est a, consequitur ut sit b (id est enim quod proponit prima conditio, si sit
a, esse b); at si b fuerit est c, id est enim quod propositionis pars secunda
pronuntiat, si sit b, consequi necessario ut sit c. Quibus ita concessis,
euenit ut, cum sit a, etiam c esse necesse sit; imperfectum uero hunc dicimus
syllogismum, quia testimonio probationis indiguit; probatio uero ea fuit per
syllogismum demonstratio. Ita namque firmauimus talis consequentiae
necessitatem: cum enim ita proponeretur: Si est a, est b; Et si est b,
necesse est ut sit c; poneretque assumptio id quod affirmatio
constituerat, esse a, eamque assumptionem talis sequi conclusio diceretur, quod
necessario esset c, neque id esset ipsius syllogismi natura et proprietate
perspicuum, addita est probatio per syllogismum hoc modo: Si est a, est
b; At si est b, est c; Si igitur est a, necesse est ut sit c. Et
in reliquis quidem eandem rationem exspectari oportere manifestum est. Et
haec quidem complexio ea est, quae id quod primo in propositione positum fuerat
assumit atque constituit; quod si id ponendo quis quod sequebatur assumat,
nulla est necessitas syllogismi, ueluti cum dicimus: Si est a, est b; Et si est
b, necesse est esse c; Atqui est c; non necesse est esse b uel non
esse; sed cum non sit necesse esse b uel non esse, non erit necesse a esse uel
non esse. Idem quoque tale firmabit exemplum: Si est homo, animal
est; Et si est animal, erit corpus animatum; Atqui est corpus animatum;
non necesse erit esse animal, quocirca ne hominem quidem. Secundus uero
modus est hic primae figurae, cum ita proponimus: Si est a, est b; Et
si est b, necesse est non esse c; At uero est a; Non est igitur
c. Huius demonstratio talis est. Nam Si est a, est b id enim
prima conditio monstrabat, quae est, si sit a esse b; cum uero sit b, necesse
est non esse c: id enim consequentia praeferebat in qua pronuntiabatur, si
esset b consequi ex necessitate ut non esset etiam c; si igitur sit a, non erit
c. Quod si id quod ultimum propositio constituit ponat assumpio, id
est non esse c nullus est syllogismus. Nam si de aliqua re ita
proponatur: Si homo sit, est animal; Et si est animal, non est
lapis; At non est lapis; non necesse erit aut esse aut non esse
animal, eodem modo nec hominem. Potest enim, si lapis non sit, esse lignum uel
caetera quae neque animalia sunt, nec inter homines numerantur. Tertius
uero modus est primae figurae, cum id assumptio constituit quod propositio
prima ponebat, cuius ex tertia propositione principium est cum ita
proponimus: Si est a, non est b; Et si non est b, necesse est esse
c; hic enim rursus, si a terminus assumatur ita ut in prima est
enuntiatione propositus, ita dicetur: Atqui est a; Est igitur c.
Probatio uero superioribus similis. Nam quia est a, non est b, et quia non est
b, est c; quia igitur est a, est c. Quod si c terminus assumatur, nihil
necessarium fiet, ut si ita proponamus: Si homo est, non est
insensibile; Si non est insensibile, animal est; Est autem
animal; non est necesse esse hominem. Quartus uero modus est qui ex
quarta propositione principium capit, qui tali propositione formatur: Si
sit a, non est b; Si non est b, non est etiam c; hic enim si est a,
necesse est c non esse. Demonstratio uero eadem quae in prioribus modis. Quod
si c assumatur, nulla erit necessitas complexionis, hoc modo. Age enim
proponatur: Si est homo, lapis non est; Si lapis non est, non est
inanimatum; Atqui non est inanimatum; non necesse est esse
hominem. Quintus modus est ex quinta enuntiatione descendens, cuius prima
talis est propositio: Si non est a, est b; Si est b, etiam c esse
necesse est; Atqui non est a; c igitur necesse est esse. Hic
quoque prius dicta conditio facit consequentiam necessitatis; at si id quod est
c assumatur, nulla necessitas euenit. Sit enim propositio: Si non est
irrationabile rationabile est; Et si rationabile est, animal est;
et assumamus: Sed est animal; non necesse erit uel esse uel non esse
irrationabile. Sextus modus est ita propositus, quem sexta propositio
facit: Si non sit a, est b; Et si est b, non est c; Atqui non
est a; Non est igitur c. Similis uero superioribus demonstratio. At
si c assumatur, eodem modo nullus est syllogismus; nam si sit
propositio: Si animatum non est, inanimatum est; Et si inanimatum
est, sensibile non est; si assumatur: Atqui non est sensibile;
non necesse erit uel esse uel non esse animatum. Septimus modus est, qui
ex septima propositione est: Si a non est, b non est; Et si b non
est, necesse est esse c; Atqui non est a; Necesse est igitur esse
c. Quod si c assumatur, nihil fit necessarium: nam si proponamus: Si
animatum non est, animal non esse; Et si animal non sit, insensibile
esse; assumamusque: At est insensibile; non necesse est uel
esse uel non esse animatum. Octauus uero modus est qui ita proponitur: Si
non est a, non est b; Et si non est b, necesse est non esse c; Atqui
non est a; Non est igitur c. Quod si c assumatur, nec in complexione nec
in terminis erit ulla necessitas. Age enim ita proponamus: Si non est
animatum, non est animal; Et si non est animal, necesse est non esse
sensibile; Atqui non est sensibile; non necesse erit non esse
animatum, ut arbores, herbas, et quidquid uitali tantum anima, non etiam
sensibili, uegetatur. In prima igitur figura ex tribus terminis fiunt
hypotheticae sexdecim complexiones, ita ut id quod positum est in propositione,
idem in assumptione quoque ponatur: octo quidem, si a terminus in propositione
ponatur; octo uero, si c. Quod si a terminus ponendo assumatur, erunt octo
necessarii syllogismi; si uero c terminus ponendo assumatur, quinque equidem
complexiones, id est quae primo secundo tertio quarto atque octauo respondent
modo, nullius necessitatis esse deprehenduntur; tres uero complexiones, quae
quinto sexto septimoque modo accomodantur, per complexionis quidem naturam
nullam necessitatis constantiam seruant; per terminorum uero proprietatem
necessarium colligunt syllogismum, ut sint omnes octo uel undecim
syllogismi. Eodem quoque modo syllogismorum complexionumque ordo
constabit, si id in assumptione quod in propositione positum fuerat,
auferatur. Fient quippe sexdecim complexiones, quarum octo quidem, ubi id
quod sequitur aufertur, integra necessitate perdurant, octo uero, in quibus id
quod praecedit aufertur, necessitatem non eadem ratione conseruant. Sed
hae quidem complexiones quae primo secundo ac tertio, quarto atque octauo modo
accomodantur, nihil colligunt nec per terminorum nec per complexionis
proprietatem; tres uero, id est quintus, sextus et septimus, nihil quidem
colligunt secundum complexionis naturam, uidentur uero colligere secundum
terminorum proprietatem, ut hinc quoque octo uel undecim sint syllogismi. Horum
uero omnium subdantur exempla. Primus igitur modus hic est: Si est a, est
b; Et si est b, etiam c esse necesse est; At non est c; Igitur a
non est. Quod si assumamus: At non est a; nihil euenit
necessarium. Sit enim propositio haec: Si est homo, animal est; Et si
animal est, animatum esse necesse est; Atqui non est homo; necesse
non erit ut non sit animatum. Secundus modus est: Si est a, est
b; Et si est b, non esse c necesse est; Atqui est c; Igitur a
non erit. Quod si assumamus ita: Atqui non est a; non necesse
erit esse c uel non esse. Nam si sit propositio talis: Si est homo, animal
est; Et si animal est, lapis non est; si assumamus: Atqui non
est homo; non necesse erit lapidem uel esse uel non esse. Tertius
modus: Si est a, non est b; Et si non est b, necesse est esse c; Atqui
non est c; Necesse est igitur non esse a. Quod si a terminum tollat
assumptio, nihil euenit necessarium: age enim sit propositio: Si homo est,
non est inanimatus; Et si inanimatus non est, animatum esse necesse
est; Atqui non est homo; non necesse est uel esse uel non esse
animatum. Quartus: Si est a, non est b; Et si non est b, necesse est
non esse c; At est c; Igitur a non erit. Quod si assumamus non
esse a, nulla complexionis necessitas inuenitur: nam si sit propositio: Si
homo est, non est irrationabile; Si irrationabile non est, inanimatum eum non
esse necesse est; Atqui non est homo; non necesse est eum uel esse
inanimatum uel non esse. Quintus: Si a non est, b est; Et si b
est, c esse necesse est; Atqui non est c; Igitur a esse necesse
est. Quod si a terminus assumatur, non fiet syllogismus: sit enim propositio: Si
irrationabile non est, rationabile est; Et si rationabile est, animal
est; Atqui irrationabile est; non necesse erit esse uel non esse
animal. Sextus: Si non est a, est b; Et si est b, necesse est non
esse c; Atqui est c; Igitur a esse necesse est. Quod si a
terminum sumam, nulla necessitas inuenitur: sit enim propositio talis: Si
animatum non sit, inanimatum est; Et si inanimatum est, sensibile non
est; Atqui animatum est; non erit necesse uel esse uel non esse
sensibile. Septimus: Si a non sit, b non est; Et si b non est, c esse
necesse est; Atqui c non est; Igitur a esse necesse est. Quod
si a terminum sumpserimus, complexio nullam faciet necessitatem: sit enim
proposititio talis: Si non est animal, non est rationabile; Si
rationabile non est, irrationabile est; et si assumamus: Atqui
animal est; non necesse est uel esse irrationabile uel non esse. Octauus
modus est qui hac propositione formatur: Si a non est, nec b est; Et
si b non est, c non esse necesse est; Atqui est c; Igitur a esse necesse
est. Quod si a terminum sumpserimus, non fiet ulla necessitas: sit enim
propositio: Si non est animal, non est homo; Et si non est homo,
necesse est non esse risibile; Atqui est animal; non necesse erit
uel esse uel non esse risibile. Ac de prima quidem figura satis dictum est,
sequenti uero uolumine de secunda tractabitur. Conditionalium propositionum,
quae tribus terminis constant, secunda figura est, quotiens cum aliquid dicitur
uel esse uel non esse, consequitur ut duo quaedam uel esse uel non esse
dicantur. Variantur autem in ipsis propositionibus uel etiam in conclusionibus
secundum assumptionis ordinem multis modis; quod ut facilius innotescat, prius
cunctae propositiones ordine digerantur. In quibus illud est praedicendum, quod
saepe aequimodae propositiones ponuntur, saepe uero non; aequimodis quidem
nullus est syllogismus. Aequimoda enim propositio est si ita dicamus: Si a
est, b est; Et si a est, c non est; inaequimoda uero secundae
figurae propositio est in his syllogismis hypotheticis quorum enuntiationes
tribus terminis componuntur, ueluti cum ita proponimus: Si est a, est
b; Si autem non est a, est c. Huius propositionis tale intellegatur
exemplum: Si animal est, animatum est; Si animal non est, insensibile
est; hic igitur animal, quod est a, non est uno modo utrisque propositum
sed ad b quidem afiirmatiue, ad c autem negatiue coniungitur, et id uocatur non
aequimode praedicari. Quod si in utrisque a esse uel non esse poneretur,
aequimoda praedicatio diceretur. Disponantur igitur (ut dictum est) omnes non
aequimodae propositiones hoc modo: o Si est a, est b; si non est a, est
c. o Si est a, est b; si non est a, non est c. o Si est a, non est b;
si non est a, est c. o Si est a, non est b; si non est a, non est c.
Nunc igitur a quidem esse propositum est cum b, non esse uero cum c; rursus a
non esse ponamus cum b, esse uero cum c: o Si non est a, est b; si est a,
est c. o Si non est a, est b; si est a, non est c. o Si non est a,
non est b; si est a, est c. o Si non est a, non est b; si est a, non est
c. Si igitur non sit aequimoda praedicatio, assumpto quidem b fiunt
sexdecim complexiones, quarum tantum octo sunt syllogismi; rursus, si assumatur
c, sic quoque sexdecim complexiones fiunt sed in octo tantum syllogismorum
deprehenditur firma necessitas. Sit igitur secundae figurae primus modus hic,
ex prima ueniens propositione: Si est a, est b; Si autem non est a,
est c. Dico quoniam: Si non est b, est c quoniam enim si est a
est b, secundum ordinem consequentiae si non est b, non erit a; atqui si non
esset a, esset c, si igitur non sit b, erit c. Quod si idem b esse ponatur,
nihil euenit necessarium: age enim sit b, non necesse est esse uel non esse a.
Nihil igitur necessarium sequitur, ut sit uel non sit c; ut si sit a animal, b
animatum, c insensibile: nam si est animal, est animatum; si uero non est
animal, insensibile est; atqui si sit animatum, non necesse est esse animal,
uel non esse, non igitur necesse est esse insensibile uel non esse. Quod
si c terminus assumatur, siquidem non esse ponatur, erit necessario b; si uero
esse, nullus est syllogismus. Nam si non est c, est a, at si est a, est b, si
igitur non est c, est b; quod si est c, non necesse est esse a, aut fortasse
necesse sit non esse. Haec enim propositio, id est: Si non est a, est
c in talibus tantum euenit, in quibus alterum eorum esse necesse sit;
quod si est c, non erit a, si non est a, nihil ad b, ueluti si est insensibile,
non erit animal, at si non sit animal, nihil animatum uel esse uel non esse necesse
erit. Ex secunda rursus propositione fit syllogismus cum ita
proponimus: Si est a, est b; Si non est a, non est c; dico
quia: Si non est b, non est c propositum quippe est: Si est a,
est b. Ordo uero consequentiae est, si non est b, non esse a, quod si non
est a, non est c, si igitur non est b, non est c. Quod si fuerit b, non necesse
est esse c; sit enim a animal, b animatum, c rationabile, et
proponatur: Si animal est, animatum est; Si animal non est,
rationabile non est; Atqui est animatum; non necesse est esse
animal, quo fit ut ne rationabile quidem. Quod si c terminum dicat
assumptio, si quidem c terminus affirmatus fuerit, erit b; quod si idem c
terminus abnuatur, nullus est syllogismus. Nam quoniam si est a, erit b, si non
est a, non erit c, si est c, erit a; at cum est a, est b, si est igitur c, erit
b; quod si non sit c, nihil sit necessarium, nam in hac propositione quae
dicit: Si animal est, animatum est; Si animal non est, /326/
rationabile non est; assumamus: Atqui non est rationabile; non
necesse erit esse uel non esse animal, quocirca ne animatum quidem. Item
ex tertia propositione talis est syllogismus: Si est a, non est b; Si
non est a, est c; dico quia: Si est b, est c; nam quoniam ita
propositum est: Si est a, non esse b necesse est consequi ut, si sit
b, non sit a; at si non sit a, erit c; si igitur sit b, erit c; quod si non sit
b, nihil est necessarium. Si enim sit a animal, b inanimatum, c insensibile, in
hac propositione quae dicit: Si est animal, non est inanimatum; Si non est
animal, est insensibile; si assumamus non esse inanimatum, non necesse
erit esse animal uel non esse, quare ne insensibile quidem. Si uero a c termino
fiat assumptio, si quidem non sit c, non erit b; si uero sit, nulla erit necessitas
conclusionis. Nam quoniam ita propositum est, ut si sit a, non sit b, si
uero non sit a, sit c, ea est consequentia, ut si non sit c, sit a (in his enim
tantum terminis dici potest, qui medietate priuati sunt); at si sit a, non est
b, si igitur non sit c, non erit b. Quod si sit c, nullus est syllogismus; nam
in hac propositione quae dicit: Si est animal, non est inanimatum; Si
uero non est animal, insensibile est; assumat aliquis esse insensibile,
sequitur quidem ut non sit animal, sed non consequitur ut uel sit uel non sit
inanimatum. Ex quarta propositione est syllogismus ita: Si est a non est
b; Si non est a, non est c; dico quoniam: Si est b, non est
c; nam quoniam ita propositum est: Si est a, non est b ea
rerum consequentia est, ut si sit b, non sit a. Atqui cum non sit a, positum
fuerat non esse c; si igitur sit b, non est c. Quod si b non esse assumatur,
nullus est syllogismus; age enim sit a quidem animal, b inanimatum, c
rationabile, et sit haec propositio: Si est animal, non est
inanimatum; Si non est animal, non est rationabile; assumamus igitur
non esse inanimatum, non necesse erit esse animal, quocirca nec rationabile. Rursus
si c terminus assumatur, si quidem esse ponatur, necesse erit non esse b; at si
non est c, nullus est syllogismus. Nam quoniam propositum est: Si a sit,
non esse b; Si a non sit, non esse c; necesse est ut, cum sit c, sit
etiam a, at si sit a, non sit b; si igitur sit c, non erit b. Quod si c non
esse ponatur, nullus est syllogismus, ueluti in hac propositione: Si est animal
non est inanimatum; Si non est animal, non est rationabile. Si quis
igitur assumat non esse rationabile, non necesse erit esse animal, quocirca ne
inanimatum quidem uel esse uel non esse. Atque in his quidem quatuor
propositionibus ita a terminus positus est, ut ad b quidem esse diceretur, ad c
uero non esse; quod si ordo mutetur, rursus quatuor erunt alii syllogismi, si b
terminus assumatur, quatuor etiam alii, si c; ex utraque autem parte quaternae
complexiones erunt, quae nullos faciant syllogismos. Sit enim quinta propositio: Si
non est a, est b; Si est a, est c; dico quia: Si non est b, erit
c. Assumatur enim: Atqui non est b erit igitur a (hic enim
consequentiae ratus ordo constabat); sed cum est a, est c, si igitur non est b,
erit c. Quod si b esse ponatur, nihil sit necessarium; si enim est b, non
erit a, quod si a non est, nihil ad c, quocirca nullus est syllogismus. Non
esse autem a, si b sit, ea propositio monstrat per quam dicimus: Si a non
est, est b haec enim immediatis tantum contrariis conuenit. Age enim sit
a quidem animal, b uero insensibile, c animatum, et proponatur: Si animal
non est, insensibile est; Si animal est, animatum est; et ponatur
esse insensibile, non necesse est esse uel non esse animal, quocirca ne
animatum quidem esse uel non esse necesse est. Quod si c terminus assumatur, si
quidem negatiue, faciet syllogismum, affirmatiue uero, nullo modo. Nam si non
est c, non est a; quod si non est a, est b, si igitur c non est b est; quod si
sit c, non necesse est esse uel non esse a, quo fit ut ne b quidem esse aut non
esse necesse sit. Nam si est animatum, non necesse est esse uel non esse
animal, cum uero animal non sit, non necesse est esse uel non esse insensibile.
Propositio uero eadem quae superius. Rursus ex sexta propositione fit
syllogismus hoc modo: Si non est a, est b; Si est a, non est c;
dico quia: Si non est b, non erit c; si enim non est b, est a, at si est
a, non est c; si igitur non est b, non erit c. Quod si b terminum ponat
assumptio, nulla est necessitas conclusionis; si enim est b, non est a. Id enim
ex superioribus manifestum est. At si non est a, nihil ad c; tunc enim c non
erat, si esset a. Exemplum uero hoc est, ut si sit a animal, b insensibile, c
inanimatum. Si igitur sit propositio talis: Si non est animal, est
insensibile; Si est animal, non est inanimatum; Atqui est
insensibile; non est igitur animal sed non consequitur ut sit uel non sit
inanimatum. Quod si c terminum sumpseris, si quidem affirmes, facies
syllogismum; nam si est c, non erit a, quod si a non sit, erit b, si igitur c
fuerit, erit b. At si negaueris, nihil est necessarium. Si enim assumas: Atqui
non est c non necesse erit esse uel non esse a, quocirca ne b quidem; nam
si inanimatum negaueris, non necesse est esse uel non esse animal, quocirca ne
insensibile quidem esse uel non esse. Ex septima propositione conclusio est cum
ita proponimus: Si non est a, non est b; Si est a, est c dico
quia: Si est b, erit c nam quoniam ita propositum est, si non esset
a, non esse b, si sit b erit a. Atqui si sit a, erit c; si igitur sit b, erit
c.Quod si b terminum neget assumptio, nulla est in conclusione necessitas. Nam
si non sit b, nihil erit necessarium esse uel non esse a, quocirca ne c quidem,
uelut in his terminis. Si enim sit a animatum, b animal, c uiuere, si sic
enuntiemus: Si non est animatum, non est animal; Si est animatum uiuit;
si igitur assumamus: Atqui non est animal; non necesse est esse uel
non esse animatum, quocirca nec uiuere. Quod si assumamus c terminum, si quidem
negemus, erit syllogismi perfecta necessitas; si uero affirmemus, nulla
conclusio est. Nam si non est c, non erit a, si non est a, non erit b, si
igitur non sit c, non est b. Quod si affirmetur, nihil est necessarium;
siue enim necesse est esse, siue non necesse est esse a, nihil ad b, ut in
superioribus terminis poterit ostendi: si enim uiuit, et si necesse est esse
animatum, non necesse est tantum esse animal; quod si non est necesse esse
animatum, non necesse est esse uel non esse animal; ut uero necesse sit non
esse animatum, fieri non potest. Ex octaua enuntiatione conclusio est, cum ita
proponitur: Si non est a, non est b; Si est a, non est c; dico
quoniam: Si est b, non est c nam si est b, est a, quod si est a, non
est c, si igitur est b, non erit c. Quod si b terminum neget assumptio,
nihil est necessarium: Si enim non sit b, non necesse erit a uel esse uel non
esse, quo fit ut ne c quidem, uelut in his terminis, si sit a animatum, b
animal, c inanimatum. Si igitur proponamus: Si non est animatum, non est
animal; Si est animatum, non est inanimatum; et assumamus: Sed
non est animal non necesse est uel esse uel non esse animatum, quocirca
ne inanimatum quidem. At si c terminus assumatur, si quidem cum affirmatione
ponatur, erit necessitas syllogismi: nam si est c, non est a, quod si non est
a, non est b, si igitur est c, non est b; at si c terminum neget assumptio,
nihil est necessarium: nam si non est c, non necesse erit esse uel non esse a,
quo fit ut ne b quidem. Nam si non est inanimatum, fortasse quidem necesse
sit esse animatum sed non necesse est esse animal. Inuenientur autem termini ut
non sit necesse esse a, ueluti si c ponamus nigrum, a album; negato enim nigro
non consequitur ut affirmetur album. Et secundae quidem figurae inaequimodas
complexiones omnes (ut arbitror) explicuimus; si uero aequimodae sint, nullus
omnino fit syllogismus. Aequimodae uero fiunt hoc modo: quotiescumque enim a
terminus ad b et ad c simul uel esse uel non esse ponitur, quoquomodo b atque c
termini uarientur, harum igitur quae aequimodae complexiones esse dicuntur,
nulla est collectibilis. Sunt autem omnes aequimodae complexiones
hae: o Si est a est b, si est a est c. o Si est a est b, si est a non
est c. o Si est a non est b, si est a est c. o Si est a non est b, si est
a non est c. o Si non est a est b, si non est a est c. o Si non est a
est b, si non est a non est c. o Si non est a non est b, si non est a est
c. Si non est a non est b, si non est a non est c. Quarum imbecillam
conclusionem atque omni carentem necessitate ex assumptionibus quoquo modo
factis inueniemus, nec non secundum superius descriptos modos etiam terminos
facillime reperire poterimus, per quos demonstratur nullam in talibus
complexionibus inueniri posse constantiam. Ac de secunda quidem figura, quanti
sint quotque modis fiant syllogismi diligenter ostendimus. Fiunt autem, si
inaequimodae quidem complexiones fuerint, b termino assumpto, syllogismi octo, totidemque
si c terminus assumatur. Sunt igitur secundae figurae sedecim syllogismi,
totidem uero, b atque c termino non ita ut oportet assumptis, complexiones
fiunt, quibus nihil admodum colligatur. Nunc igitur de tertia figura
dicendum est, in qua quidem totidem complexiones fiunt et totidem syllogismi
sed ita ut non aequimodae propositiones ponantur; quod si aequimodae fuerint,
nullus omnino (ut in secunda figura dictum est) fiet syllogismus. Exponamus
igitur omnes figurae tertiae inaequimodas propositiones: o Si est b est a,
si est c non est a. o Si es b est a, si non est c non est a. o Si non
est b est a, si est c non est a. o Si non est b est a, si non est c non
est a. Et nunc quidem a cum b esse, cum c uero non esse propositum est;
rursus uero a quidem cum b non esse, cum c uero esse proponatur: o Si est
b non est a, si est c est a. o Si est b non est a, si non est c est a. o
Si non est b non est a, si est c est a. o Si non est b non est a, si non
est c est a. Tertiae igitur figurae primus modus huiusmodi est: Si est b,
est a; Si est c, non est a; qui quidem diuersus est a secundae
figurae primo modo. Illic enim si a esset uel non esset, b et c esse
dicebantur. Nunc uero si b uel c fuerint, a esse uel non esse proponitur.
Aequimodae autem propositiones non sunt, quae in alia parte esse, in alia non esse
constituunt, uelut in superius comprehensa: nam si b est, a est, si autem c
est, a non est. Quibus ita positis, dico quoniam Si est b, c non esse
necesse est; si enim est b, est a, quod si est a, non est c, si igitur
est b, non est c. Quod si b terminus abnuatur, nullus est syllogismus: si enim
b non sit, non necesse erit esse uel non esse a, nec c igitur necesse erit esse
uel non esse, uelut in hoc exemplo. Si sit b animal, a animatum, c
mortuum, et proponatur: Si animal est, animatum est; Si mortuum est,
animatum non est; Atqui non est animal; non necesse est esse uel non
esse animatum. Quae enim non sunt animalia, possunt esse animata, ut arbores;
possunt esse non animata ut lapides. Quocirca, si animal non fuerit, ne mortuum
quidem esse uel non esse necesse est. Plura enim non sunt animalia, quae mortua
non sint, ut lapides; ea enim mortua dicuntur quae aliquando uixerunt. Ab
assumptione uero c termini affirmatio faciet syllogismum. Nam si c est, b non
erit, si enim c est, non est a: at si non sit a, non erit b, si igitur c est, b
non erit. Negatio uero nihil explicat necessitatis; nam si non est c, non
necesse est esse uel non esse a, quo fit ut ne b quidem. Nam si non sit
mortuum, non necesse est esse animatum uel non esse: quaedam enim quae non sunt
mortua, animata sunt, ut arbores, quaedam uero, cum mortua non sint, non sunt
animata, ut lapides, quo fit ut ne animal quidem esse uel non esse necesse sit,
si mortuum destruatur. Ex secunda uero propositione hic modus est
colligendus: Si est b, est a; Si non est c, non est a; dico
quia: Si est b, erit c. Nam si est b, est a, quod si est a, est c -- ita
enim conuertitur talis propositio --; si igitur est b, est c. Quod si b
terminus negetur, nulla est necessitas syllogismi: nam si non est b, non
necesse est esse uel non esse a, quocirca ne ad c quidem ulla necessitas
perueniet, ut in terminis patet. Nam si sit b animal, a animatum, c corporeum,
et proponatur: Si est animal, est animatum; Si non est corporeum, non
est animatum; et assumatur: Atqui non est animal; non necesse
est esse uel non esse corporeum -- c uero terminus si negetur, erit necessitas
syllogismi: nam si non est c, non est a, quod si non est a, non est b (ita enim
conuerti potest), si igitur non est c, non erit b; si affirmetur c, nulla est
necessitas, nam si est corporeum, non necesse est animatum esse uel non esse,
quocirca nec animal quidem esse uel non esse necesse est. Tertia
propositio talem recipit conclusionem: Si non est b, est a; Si est c,
non est a; dico quia: Si non est b, non erit c. Si enim non
sit b, est a; quod si sit a, non erit c (ita enim poterat conuerti ea pars
propositionis, quae, si esset c terminus, a terminum non esse dicebat); fit
igitur ut si non sit b, non sit c. Quod si affirmetur esse b terminum, nulla
est necessitas conclusionis; nam si sit b, necesse est quidem non esse a, sed non
necesse est esse c, ut in his terminis, si sit b animatum, a inanimatum, c
animal. Si quis igitur sic proponat: Si non est animatum, inanimatum
est; Si est animal, non est inanimatum; si igitur ponamus esse
animatum, sequitur quidem ut non sit inanimatum sed non necesse est ut sit animal. C
uero terminus si affirmetur, fiet necessaria conclusio hoc modo. Nam si est c,
non est a, si non est a, est b (id enim sequebatur eam propositionem quae, si
non esset b terminus, a terminum esse dicebat); si igitur sit c, est b. Quod si
idem c terminus abnuatur, nullus est syllogismus: nam si non sit c, non necesse
est esse uel non esse a, quo fit ut ne b quidem. Nam si non est animal, non
necesse est esse uel non esse inanimatum, quocirca ne animatum quidem. Ex
quarta propositione talis est syllogismus: Si non est b, est a; Si
non est c, non est a; dico quia: Si non est b, est c. Nam si
non est b, est a, si uero a fuerit, necesse est esse c -- id enim consequitur
eam propositionis partem quae ait: Si non est c, non est a -- si
igitur non sit b, est c. At si b terminus affirmetur, nullus est syllogismus.
Sequitur namque ut non sit a sed non sequitur ut sit uel non sit c, uelut in
his terminis: nam si sit b quidem insensibile, a animal, c animatum, et proponatur:
Si sit insensibile, non est animal; sed non necesse est esse uel non esse
animatum. C uero terminus si negetur, fiet protinus syllogismus. Nam si
non est c, non est a, si non est a, erit b -- id enim consequitur eam
propositionis partem quae dicit: Si non est b est a -- si igitur non
sit c, erit b. Quod si sit c, non est necesse esse uel non esse a, quo fit ut
ne b quidem. Nam si est animatum, non necesse est esse animal uel non esse, quo
fit ut ne insensibile quidem esse uel non esse necesse sit. Et hactenus quidem
quatuor modos ita disposuimus, ut ad b terminum, quoquo se modo haberet, a
terminus esse poneretur, ad c uero non esse. Nunc ita statuamus ut a terminus
ad b terminum non esse dicatur, ad c uero esse, ordine scilicet immutato.
Omnes uero non esse aequimodas propositiones illud ostendit quod a quidem si
affirmatiue est ad b, ad c negatiue proponitur, aut si negatiue ad b,
affirmatiuam ad c retinet enuntiationem. Quinta igitur propositio talem facit
syllogismum, cum talis est propositio: Si est b, non est a; Si est c,
est a; dico quia: Si est b, non est c. Nam si est b, non est
a, si uero non sit a, non est c (id enim talem propositionem consequebatur,
quae, si esset c terminus, a quoque esse dicebat); si est igitur b, non est c.
At si negetur b, nullus est syllogismus: si enim /348/ non sit b, non necesse
est esse a, quo fit ut ne ad c quidem necessitas ulla perueniat. Et in
terminis idem patet: nam si sit b quidem mortuum, a animatum, c animal, et sit
ita propositio: Si est mortuum, non est animatum; Si animal est,
animatum est; et assumamus non esse mortuum, non necesse est esse uel non
esse animatum. Nam et quae adhuc animata sunt, et quae numquam fuerunt, non
sunt mortua, quocirca non sequitur ut sit uel non sit animal; quod enim mortuum
non est, potest et esse animal, ut canis uiuens, et non esse, ut lapis. At si c
terminus affirmetur, erit perfecta conclusio non esse b; nam si sit c, est a,
si uero sit a, non erit b (id enim consequitur superius positum propositionis
modum); si igitur sit c, non erit b. At si negetur c, neque ad a neque ad
b necessitas ulla perducitur, uelut in his terminis: nam si non est animal,
neque animatum, neque mortuum uel esse uel non esse necesse est. Sextae
propositionis haec conclusio est: Si est b, non est a; Si non est c,
est a; dico quia: Si est b, erit c. Nam si est b, non est a,
si non sit a, erit c (talis enim in hac parte propositionis est consequentia);
si igitur sit b, erit c. Quod si b terminus abnuatur, nihil necessarium fiet:
nam si non sit b, nec a nec c terminos uel ad esse uel ad non esse sequitur
ulla necessitas, ut in terminis patet. Nam si sit b mortuum, a animatum, c
inanimatum, si non sit mortuum, non necesse est esse uel non esse animatum,
quocirca ne inanimatum quidem. At si c terminus assumatur, si quidem in
negatione sit positus, fiet rata conclusio non esse b terminum: nam quoniam non
est c, est a, at si sit a, non est b, si igitur non sit c, non erit b. Quod si
affirmetur c terminus, nihil est necessarium; neque enim si sit c, quamuis a non
esse necesse sit, ad b terminum necessitas ulla perueniet, ut etiam in terminis
patet: nam si sit inanimatum, necesse est non esse animatum sed non necesse est
esse mortuum. Septimae propositionis talis est syllogismus: enuntietur
enim: Si non est b, non est a; Si est c, est a; dico
quia: Si non est b, non est c si enim non sit b, non erit a, quod si
a non fuerit, non erit c (id enim sequebatur eam propositionem qua dicebatur,
si esset c terminus, a quoque consequi ut esset); si igitur non sit b non erit
c. Quod si affirmetur b, nihil est necessarium; neque enim si sit b, uel a
uel c aut esse aut non esse necesse est, ut in terminis patet: nam si sit b
animatum, a animal, c sensibile, et sit propositio: Si animatum non est,
non est animal; Si sensibile est, animal est; si assumatur esse
animatum, neque animal necesse est esse, neque sensibile. At si per c terminum
fiat assumptio, si quidem affirmabitur, erit firma conclusio; si negetur,
nullus est syllogismus: nam si est c, est a, si sit a, erit b (id enim
consequebatur eam propositionem quae ait: si non sit b, non esse a); si igitur
sit c, erit b. At si idem c terminus abnuatur, nihil est necessarium; nam si
non sit c, neque a neque b terminum necessitas ulla constringit, uelut si non
sit sensibile, non sit forsitan animal sed non necesse est esse animatum;
reperientur uero termini quibus ne a quidem non esse necesse sit. Octauus
modus est in quo ita proponitur: Si non est b, non est a; Si non est
c, est a; dico quia: Si non est b, est c. Si enim non sit b,
non erit a, quod si non sit a, erit c -- id enim consequebatur eam partem propositionis
quae dicebat: Si non est c, est a -- si igitur non sit b, erit c.
Quod si b terminus affirmetur, nihil est necessarium; nam si sit b, neque esse
neque non esse necesse est a terminum, quo fit ne c quidem. Id uero tali liquet
exemplo, si sit b animatum, a animal, c insensibile, et proponatur: Si non
sit animatum, non est animal; Si non sit insensibile, est animal. Si
igitur in assumptione affirmemus b terminum, ac dicamus: Atqui est
animatum; non necesse est esse uel non esse animal uel insensibile,
quocirca nullus est syllogismus. At si c terminus abnuatur, fiet protinus
syllogismus: nam si non est c, est a, si uero est a, erit b, si igitur non sit
c, erit b. Quod si c terminus affirmetur, nihil est necessarium; nam et si a
terminum non esse necesse est, quantum ad b terminum nihil necessarium cadit.
Id uero tali demonstratur exemplo: Si sit insensibile, non est
animal; quod si animal non est, non necesse est esse uel non esse
animatum. In non aequimodis igitur propositionibus, siue b siue c terminus
assumatur, octo necesse est ex utraque parte fieri syllogismos; reliquae uero
ex utraque parte octonae complexiones necessitate priuatae sunt. At si sint
aequimodae, nullus omnino est syllogismus. Aequimodae uero dicuntur quotiens a
terminus ad utrosque uel esse uel non esse proponitur; omnes autem aequimodae
propositiones sunt huiusmodi: o Si est b, est a, si est c, est a. o Si est
b, est a, si non est c, est a. o Si non est b, est a, si est c, est
a. o Si non est b, est a, si non est c, est a. o Si est b, non est a, si
est c, non est a.o Si est b, non est a, si non est c, non est a. o Si non
est b, non est a, si est c, non est a. o Si non est b, non est a, si non est
c, non est a. In quibus et per consequentiam propositionum superius
designatam, et per exempla currentes, possumus lucide et constanter agnoscere
nullam omnino in syllogismis fieri necessitatem. Quocirca, cum tribus terminis
texitur propositio, ex prima quidem figura fiunt syllogismi sedecim, ex secunda
syllogismi sedecim, ex tertia etiam totidem colliguntur, omnes ex tribus
terminis syllogismi quodraginta octo. Restat nunc ut de his syllogismis
dicamus qui duabus hypotheticis continentur, quorum quidem similis
consequentiae modus est, ut in his propositionibus quae ex duabus categoricis
ac simplicibus efficiebantur. In omnibus enim si quidem uelimus astruere,
primam totius propositionis assumemus partem, si uero in conclusione aliquid
destruendum est, secunda negabitur. Siue autem prima denegetur, siue posterior
affirmetur, nulla fit omnino necessitas, nisi in quinta, septima, tertia decima
et quinta decima propositione, in quibus non complexionis natura sed terminorum
proprietas consequentiam facit, sicut in his syllogismis fieri docuimus qui in
his propositionibus constant, quae duabus simplicibus continentur. Horum autem
omnium qui ex duabus hypotheticis constant propositiones apposui, quarum
differentias cum lector agnouerit, ad earum exempla necesse est reuertatur,
quae ex simplicibus et categoricis iunctae sunt. Sunt autem omnes
propositionum differentiae, quae ex duabus hypotheticis copulantur, huius
modi: o Si cum est a, est b, cum sit c, est d. o Si cum est a, est b,
cum sit c, non est d. o Si cum est a, est b, cum non sit c, est d. o
Si cum est a, est b, cum non sit c, non est d. o Si cum sit a, non est b,
cum sit c, est d. o Si cum sit a, non est b, cum sit c, non est d. o
Si cum sit a, non est b, cum non sit c, est d. o Si cum sit a, non est b,
cum non sit c, non est d. o Si cum non sit a, est b, cum sit c, est
d. o Si cum non sit a, est b, cum sit c, non est d. o Si cum non sit
a, est b, cum non sit c, est d. o Si cum non sit a, est b, cum non sit c,
non est d. o Si cum non sit a, non est b, cum sit c, est d. o Si cum
non sit a, non est b, cum sit c, non est d. o Si cum non sit a, non est b,
cum non sit c, est d. o Si cum non sit a, non est b, cum non sit c, non
est d. In his quoque propositionibus illud inspiciendum est quod, cum
sedecim sint, octo quidem ita uariantur, ut tamen in omnibus a terminus esse
ponatur, octo uero ita, ut idem a terminus non esse dicatur. Non uero quoquo
modo positae fuerint habebunt uim conditionalium propositionum ex duabus
hypotheticis constantium; nam si quis sic dicat: Si cum homo est, animal
est; Cum sit animatum, corpus est; non fecerit eam propositionem quae ex
duabus conditionalibus constet. Neque enim idcirco quod animatum est corpus
est, quia qui homo est animal est, nec conditio sequitur conditionem; sed si eas
separes, per seque pronunties, utraque habet in terminorum consequentia
necessitatem: nam et qui homo est animal est, et quod animatum est corpus est,
et per se istae propositiones uerae sunt nec conditione iunguntur. Ut
igitur singularum natura clarescat, de unaquaque est disserendum. Prima igitur
propositio talis esse debet, ut si sit a positum, b terminus non continuo
subsequatur, itemque, si c ponatur, non necesse sit d terminum consequi sed,
posito quidem a termino, c terminum, posito uero b, terminum d esse necesse
sit. Tunc enim eueniet ut si, posito a, fuerit b, necesse sit c posito subsequi
d, ut si sint termini a homo, b medicus, c animatum, d artifex. Posito enim
homine non necesse est ut medicus sit, et cum sit animatum, non necesse est ut
sit artifex; at si homo sit, necesse est ut sit animatum, et si medicus sit,
necesse est ut artifex sit. Hoc itaque posito, eueniet ut si, cum homo sit,
medicus est, cum sit animatum, sit artifex. Secunda propositio ita esse
debet, ut a atque b, itemque c atque d praeter se esse possint sed a praeter c
esse non possit, b autem atque d simul esse non possint. Tunc enim eueniet ut
si, posito a termino, b fuerit consecutum, posito c non esse d necesse sit, ut
si sit a homo, b niger, c animatum, d albus: homo namque praeter nigrum, et
animatum praeter album uel esse uel non esse potest; homo uero praeter
animatum, nigrum autem cum albo esse non potest, euenitque ut si cum sit homo,
niger sit, cum sit animatus non sit albus. Item tertiae propositionis tales
terminos esse oportebit, ut a praeter b esse possit, c uero uel cum a uel cum d
simul esse non possit. Quocirca euenit ut, si a posito fuerit b, negato c
termino d esse necesse sit, ut si sit a quidem animatum, b medicus, c
inanimatum, d artifex: animatum enim praeter medicum esse potest, inanimatum
uero neque cum animato neque cum artifice iungi potest; itaque si cum animatum
est, medicus est, cum inanimatum non sit artifex est. Quarta propositio his
terminis contexenda est, ut a quidem cum b termino, c autem cum d uel esse uel
non esse possit, neque uero a cum c, neque b cum d ullo modo esse possibile
sit. Tunc enim euenit ut, si a posito, b subsequatur, c negato negetur etiam d,
ut si sit a homo, b niger, c inanimatum, d album: homo quidem praeter nigrum, inanimatum
uero praeter album esse et non esse potest; neque tamen homo cum inanimato,
neque nigrum cum albo esse possibile est. Si tamen, cum homo sit, niger
est, sequitur ut, cum non sit inanimatum, non sit album. Quintae propositionis
haec membra sunt, ut a praeter b, et c praeter d esse uel non esse possit sed a
praeter c esse non possit, b atque d numquam simul esse possint, ita ut si
alterum non sit, alterum esse necesse sit. Tunc enim eueniet ut si a posito b
negetur, c posito d sequatur, ut si sit a quidem homo, b aeger, c animatum, d
sanus. Homo quidem praeter aegritudinem, animatum uero praeter sanitatem et
esse et non esse potest; sed si homo sit, animatum esse necesse /362/ est;
itaque fiet ut si, cum homo sit, non sit aeger, cum sit animatus sanus sit.
Sexta propositio hos terminos habere desiderat, ut a praeter b, et c praeter d,
et esse et non esse possit; idem uero a praeter c, et d praeter b esse non
possit. Tunc enim eueniet ut si a posito non est b, posito c non sit d, ut si
sit a homo, b artifex, c animatum, d medicus. Homo quidem praeter artificium,
animatum uero praeter medicinam et esse et non esse potest; neque uero homo
praeter animatum, neque medicus praeter artificium esse potest. Quo fit ut si
cum homo est, artifex non est, cum sit animatum, non sit medicus. Septimae
propositionis hi termini sunt, ut a quidem praeter b esse et non esse possit, c
autem neque cum d neque cum a esse possit, b etiam cum c simul esse et non esse
non possit; ita namque eueniet ut si, posito a esse, b denegetur, negato c
termino d sequatur, ut si a quidem sit animatum, b sanum, c inanimatum, d
aegrum. Animatum quidem praeter sanitatem et esse et non esse potest,
inanimatum uero neque cum animato neque cum aegro conuenire potest; quo fit ut,
si cum animatum est, sanum est, cum non sit inanimatum aegrum sit. Item
octaua propositio his terminis copulanda est, ut a quidem praeter b terminum et
esse et non esse possit, c autem cum d non esse possit, /364/ sed a cum c et d
praeter b esse non possit. Hoc enim pacto eueniet ut, si a posito b denegetur,
denegato c termino d terminus non sit, ut si sit a animatum, b artifex, c
inanimatum, d medicus. Animatum enim praeter artificium et esse et non esse
potest, inanimatum uero neque cum animato neque cum medico conuenit, medicus
uero praeter artificium esse non potest; unde euenit ut, si cum animatum est,
non sit artifex, cum non sit inanimatum non sit medicus. Nona propositio
fiet si a quidem atque b simul esse non possint, c uero possit esse praeter d,
cum a uero esse non possit. Tunc enim eueniet ut, si a denegato, b esse
consequitur, c posito d sequatur, ut si sit a quidem inanimatum, b medicus, c
animatum, d artifex. Inanimatum quippe medicus esse non potest, animatum uero
potest non esse artifex; inanimatum uero atque animatum simul esse non possunt,
quo fit ut si quod non est inanimatum, medicus sit, cum sit animatum sit
artifex. Decimam propositionem tales termini copulabunt, ut a quidem praeter b,
at uero c praeter d esse possit sed a cum c, et b cum d esse non possit. Ita
enim proueniet ut, si negato a esse, b consequatur, posito c termino d non esse
necesse sit, ut si sit a inanimatum, b nigrum,c animatum, d album.Inanimatum
quippe praeter nigrum, et animatum praeter album esse et non esse possunt; sed
inanimatum cum animato, et nigrum cum albo simul esse non possunt. Sed si negatum
fuerit inanimatum et consecutum fuerit nigrum, posito animato album esse
negabitur. Item undecima propositio ea sit, ut neque a cum b, neque c cum d
simul esse pcssit, a uero sine c et b sine d esse non possit. Ita enim si cum a
sit negatum, b sequitur, cum c negabitur, d esse necesse est, ut si sit a
inanimatum, b medicus, c inuitale, d artifex. Inanimatum quidem medicus esse
non potest, quocirca ne inuitale quidem artifex; sed quod inanimatum est non
potest non esse inuitale, itemque qui medicus est non potest non esse
artifex. Si igitur inanimatum negetur et medicum esse consequatur, cum
negabitur inuitale artifex esse consequitur. Duodecima propositio est quam
talibus terminis constare oportebit, ut a quidem praeter b, at uero c praeter d
uel esse uel non esse possit, a uero sine c, et b cum d, esse non possint. Ita
enim cadet ut si, a negato, b sequitur, c negato d etiam denegetur, ut si
fuerit a inanimatum, b album, c inuitale, d nigrum. Inanimatum quidem praeter
album, inuitale autem praeter nigrum uel esse uel non esse potest; si tamen
inanimatum non sit, et sit album, cum inuitale non sit non erit nigrum. Tertia
decima propositio his terminis connectenda est, ut a quidem prneter b, at uero
c praeter d esse possit, a uero atque c, et b atque d ita simul esse non
possint, ut si alterum eorum non fuerit, alterum esse necesse sit. Ita namque
fiet si cum a negatum sit, b negetur, cum c affirmatum sit d affirmetur, ut si
sit a irrationabile, b aegrum, c rationabile, d sanum. Irrationabile /368/
namque praeter aegrum, et rationabile praeter sanitatem esse potest,
irrationabile uero atque rationabile, et aegrum atque sanum simul esse non
possunt; si tamen alterum eorum non fuerit, alterum esse necesse est. Itaque
fit ut si irrationabili denegato aegrum denegetur, rationabili posito sanum
ponatur. Quarta decima propositio his texenda membris est, ut a quidem
praeter b, et c praeter d esse possint sed a atque c simul esse non possint,
ita ut cum alterum non fuerit alterum esse necesse sit, d uero praeter b esse
non possit. Fit igitur ut, si cum sit a denegatum, b denegetur, cum sit c non
sit d, ut si sit a inanimatum, b artifex, c animatum, d medicus. Inanimatum
quidem praeter artificem, animatum uero praeter medicum esse potest; inanimatum
uero cum animato non conuenit, et medicus ab artifice nullo modo separatur; fit
igitur ut si, cum non est inanimatum, non sit artifex, cum sit animatum non sit
medicus. Quinta decima propositio hos terminos habere debet, ut a quidem
cum c, at uero b cum d esse non possit, b uero atque d talia sint, ut altero
eorum negato, alterum eorum esse necesse sit. Ita namque fiet ut si, cum sit a
denegatum, b negetur, cum negabitur c aflirmetur d, ut si sit a quidem irrationabile,
b sanum, c inanimatum, d aegrum. Irrationabile quidem si non sit, non est
inanimatum; sanum etiam atque aegrum simul esse non possunt, et qui sanum
negauerit aegrum necesse est affirmet, itemque e diuerso; est igitur ut, si
negato irrationabili negetur sanum, negato inanimato aegrum ponatur. Sexta
decima propositio est quae his terminis constat, ut a quidem praeter c, at uero
d praeter b esse non possit, a uero cum b et c cum d esse nullo modo queant.
Euenit igitur ut si, a quidem negato, negetur b, denegato c terminus d
abnuatur, ut si sit a inanimatum, b artifex, c inuitale, d medicus. Inanimatum
igitur praeter inuitale et medicus praeter artificem esse non potest,
inanimatum uero cum artifice et inuitale cum medico esse non poterit: si igitur
negato inanimato negetur artifex, negato inuitali negatur medicus. Atque
haec quidem ratio propositionum, quarum superius exempla descripsimus, idcirco
intellegatur assumpta ut earum natura claresceret, non quo aliter inter se
termini esse non possint. Nam, ut superius dictum est, non sufficit quolibet
modo iungere terminos, ut fiant hypotheticae propositiones ex duabus
conditionalibus coniugatae; neque enim si quis dicat: Si cum homo est,
animal est, cum dies est, lucet talem fecerit propositionem quae ex
duabus conditionalibus constet, idcirco quia prior conditio non est secundae
causa conditionis. Hoc igitur superius positarum propositionum ratio
demonstrat, quemadmodum fit ut conditionem conditio consequatur. Quae cum ita sint
de earum dicendum est syllogismis. Fit igitur ex prima propositione syllogismus
hoc modo: Si cum est a, est b, cum sit c, est d; Atqui cum sit a, est
b; Cum igitur sit c, erit d. Vel ita: Atqui cum sit c, non est
d; Cum igitur sit a, non est b. Posse uero hanc esse assumptionem
superius descripta propositionum natura demonstrat. Item ex secunda
propositione: Si cum est a, est b, cum sit c, non est d; Atqui cum
sit a, est b; Cum igitur sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum
sit c, est d; Cum igitur sit a, non est b. Ex tertia: Si cum
sit a, est b, cum non sit c, est d; Atqui cum sit a est b; Cum igitur
non sit c, est d. Vel ita: Atqui cum non sit c, non est d; Cum
igitur sit a, non est b. Item ex quarta: Si cum sit a, est b, cum non sit
c, non est d; Sed cum sit a, est b;Cum igitur non sit c, non est d.
Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum igitur sit a, non est
b. Ex quinta propositione hunt quatuor collectiones: ita namque termini
proponuntur, ut utrobique fiat rata conclusio hoc modo: Si cum est a, non
est b, cum sit c, est d; Atqui cum sit a, non est b; Cum igitur sit
c, est d. Vel ita: Atqui cum sit a, est b; Cum igitur sit c,
non est d Vel ita: Atqui cum sit c, non est d; Cum igitur sit
a, est b. Vel ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur sit a, non
est b. Ex sexta: Si cum est a, non est b, cum sit c non est d. Atqui
cum sit a, non est b; Cum igitur sit c, non est d. Vel
ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur sit a, est b. Ex septima
item fiunt quatuor syllogismi hoc modo: Si cum est a, non est b, cum non
sit c, est d; Atqui cum est a, non est b; Cum igitur non sit c, est
d. Vel ita: Atqui cum sit a, est b; Cum igitur non sit c, non est
d. Vel ita: Atqui cum non sit c, non est d; Cum igitur sit a,
est b. Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum igitur sit a,
non est b. Ex octaua propositione: Si cum est a, non est b, cum non
sit c, non est d. Atqui cum sit a,
non est b; Cum igitur non sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum
non sit c, est d; Cum igitur sit a, est b. Hactenus quidem ex his
propositionibus quae a esse proponebant, atque ita caeteros terminos affirmando
negandoque uariabant, ostendimus qui fierent syllogismi. Nunc ex his
propositionibus quinam syllogismi fiant dicendum est, quae ita caeteros
terminos uariant, ut a non esse proponant. Ex nona enim propositione ita fit
syllogismus: Si cum non est a, est b, cum sit c, est d; Atqui cum
non sit a, est b; Cum igitur sit c, est d. Vel ita: Atqui cum
sit c, non est d; Cum igitur non sit a, non est b. Item ex
decima: Si cum non est a, est b, cum sit c, non est d; Atqui cum non
est a, est b; Cum igitur sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum
sit c, est d; Cum igitur non sit a, non est b. Ex undecima: Si
cum non est a, est b, cum non sit c, est d. Atqui cum non est a, est
b; Cum igitur non sit c, est d. Vel ita: Atqui cum non sit c,
non est d; Cum igitur non sit a, non est b. Ex duodecima: Si
cum non est a, est b, cum non sit c, non est d; Atqui cum non sit a, est
b; Cum igitur non sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum non sit
c, est d; Cum igitur non sit a, non est b. Item ex tertia decima,
quae quatuor colligit syllogismos hoc modo: Si cum non est a, non est b,
cum sit c, est d; Atqui cum non sit a, non est b; Cum igitur sit c,
est d. Vel ita: Atqui cum non sit a, est b; Cum igitur sit c,
non est d. Vel ita: Atqui cum sit c, non est d; Cum igitur non
sit a, est b. Vel ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur non
sit a, non est b. Item ex quarta decima: Si cum non est a, non est b,
cum sit c, non est d; Atqui cum non est a, non est b; Cum igitur sit
c, non est d. Vel ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur non
sit a, est b. Quinta decima rursus quatuor colligit syllogismos, hoc
modo: Si cum non est a, non est b, cum non sit c, est d; Atqui cum
non sit a, non est b; Cum igitur non sit c, est d. Vel ita: Atqui
cum non est a, est b; Cum igitur non sit c, non est d. Vel
ita: Atqui cum non sit c, non est d; Cum igitur non sit a, est
b. Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum igitur non sit a,
non est b. Ex sexta decima propositione: Si cum non est a, non est b,
cum non sit c, non est d; Atqui cum non sit a, non est b; Cum igitur
non sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum
igitur non sit a, est b. Ex quibus omnibus quodraginta conclusiones fiunt:
sedecim quidem assumpta prima conditione, ita ut in prima propositione est
posita; sedecim uero assumpta secunda conditione, contrario modo atque in
propositione est collocata; octo uero ex quinta, septima, tertia decima et
quinta decima propositionibus fiunt, assumptis primis quidem conditionibus contrario
modo atque in propositione proferebantur, secundis uero conditionibus eodem
modo assumptis, ut in propositione fuerant collocatae. Ut igitur omnium
propositionum conclusionumque ratio clarescat, omnes huiusmodi enuntiationes
cum propositis apposuimus exemplis. o Si cum est a homo, est b medicus,
cum sit c animatum, est d artifex. o Si cum est a homo, est b niger, cum
sit c animatum, non est d albus. o Si cum est a animatum, est b
medicus, cum non sit c inanimatum, est d artifex. o Si cum est a homo,
est b niger, cum non sit c inanimatum, non est d albus. o Si cum est
a homo, non est b aeger, cum sit c animatum, est d sanus. o Si cum
est a homo, non est b artifex, cum sit c animatum, non est d
medicus. o Si cum est a animatum, non est b sanum, cum non sit c inanimatum, est
d aegrum. o Si cum est a animatum, non est b artifex, cum non sit c inanimatum,
non est d medicus. o Si cum non est a inanimatum, est b medicus, cum sit c
animatum, est d artifex. o Si cum non est a inanimatum, est b niger, cum
sit c animatum, non est d albus. o Si cum non est a inanimatum, est b
medicus, cum non sit c inuitale, est d artifex. o Si cum non est a
inanimatum, est b albus, cum non sit c inuitale, non est d nigrum. o
Si cum non est a irrationale, non est b aegrum, cum sit c rationale, est d sanum. o Si cum non est
a inanimatum, non est b artifex, cum sit c animatum, non est d medicus. o
Si cum non est a irrationale, non est b sanum, cum non sit inanimatum,
est d aegrum. o Si cum non est a inanimatum, non est b artifex, cum non
sit c inuitale, non est d medicus. Ac de his quidem qui per
connexionem fiunt haec dicta sunt. Hi uero qui in disiunctione sunt positi
illis uidentur adiuncti, eorumque modos formasque suscipiunt, quos superius in
connexione positos ex his propositionibus fieri diximus quae duabus simplicibus
iungerentur. Si igitur in disiunctione propositarum propositionum ad eas
similitudinem demonstrauerim quae in connexione positae ex simplicibus
copulatae sunt, quot modi qualesque conclusiones sunt in unaquaque illarum quae
per connexionem fiunt propositionum, tot etiam in his esse necesse est quae per
disionctionem pronuntiatae eamdem uim connexioni habere monstrantur. Quatuor
ergo superius differentias per connexionem enuntiatarum propositionum esse diximus,
si ex simplicibus propositionibus copularentur, hoc modo: Si est a, est b.
Si non est a, non est b. Si est a, non est b. Si non est a, est b. Per
disiunctionem quoque propositiones quatuor diderentias tenent hoc modo: Aut
a est aut b est Aut a non est aut b non est Aut a est aut b non est. Aut
a non est aut b est. Quarum quidem ea quae prima est et proponit aut a
esse aut b, in his tantum dici potest in quibus alterum eorum esse necesse est,
uelut in contrariis medietate carentibus, similisque est ei propositioni quae
dicit: Si a non est, b est. Quae enim proponit: Aut a est aut b
est id intellegit, neque simul utraque esse posse, et, si unum non
fuerit, consequi ut sit alterum. Itaque si non sit a, erit b; sed haec una est
earum propositionum quas in his quae per connexionem fiunt superius
numerauimus. Quicumque igitur syllogismi in ea propositione fiunt, quae
est: Si a non est, b est hi etiam in ea faciendi sunt quae per
disiunctionem proponitur, cum dicimus: Aut a est aut b est. Fiunt autem
in superiore quatuor modis: quamlibet enim partem propositionis assumpseris,
siue praecedentem, siue etiam consequentem, siue negatiuo modo, siue
affirmatiuo, faciet sullogismum. Nam si haec propositio sit: Si non est a,
est b siue non sit a, erit b; siue sit a, non erit b; siue non sit b,
erit a; siue sit b, non erit a. In propositione quoque disiunctiua idem
est. Nam cum dicitur: Aut a est aut b est siquidem a fuerit, b non
erit; quod si a non fuerit, erit b, et si b non sit, erit a: si b fuerit, non
erit a. Id quoque tali declaratur exemplo. Nam si sit propositio: Aut
aeger est aut sanus quidquid horum in assumptione assumptum fuerit, uel
negatum, altera pars uel affirmabitur, uel negabitur hoc modo: nam si sanus
est, non est aeger; si non est sanus, aeger est; si aeger est, non est sanus;
si non est aeger, sanus est. Item ea propositio disiunctiua quae
proponit: Aut non est a aut non est b fit quidem de his quae
quolibet modo simul esse non /384/ possunt, etiamsi non alterum eorum necesse
sit esse, similisque est ei propositioni connexae per quam ita
proponatur: Si est a, non est b. Quae enim sic enuntiat: Aut
non est a aut non est b id nimirum sentit, quod si a sit, b esse non
possit. Id ita probabitur. Cum enim proponitur hoc modo: Aut non est a aut
non est b tum si assumatur esse a, non erit b. Quocirca ei propositioni
connexae similis est quae ita enuntiat: Si sit a non esse b. In hac
uero propositione duae tantum complexiones syllogismos creabant: nam si esset
a, non erat b, et si esset b non erat a. Siue autem non esset a, non necesse
erat esse uel non esse b; siue non esset b, non necesse erat esse uel non esse
a. Quocirca et in disiunctiua propositione totidem syllogismos esse
necesse est, totidem uero incollectibiles complexiones; nam cum ita proponitur: Aut
non est a aut non est b ita dicitur: Si sit a, non erit b et
si sit b, non erit a. Siue autem non sit a, non necesse erit esse uel non esse
b; siue non sit b, non necesse erit esse uel non esse a, ueluti in his apparet
exemplis. Si enim quis dicat: Aut non est album aut non est nigrum
si igitur assumat: Atqui est album non erit nigrum; uel
rursus: Atqui est nigrum non erit album. Siue autem album non esse
assumpserit, non necesse erit esse uel non esse nigrum; siue nigrum non esse
assumpserit, ut sit uel non sit album nullam faciet necessitatem. Item ea
propositio per quam ita proponitur: Aut est a aut non est b dicitur
quidem de sibimet adhaerentibus, proponiturque in his propositionibus quae ad
minora de maioribus tendunt, similisque est ei propositioni connexae quae
enuntiat: Si non est a, non est b. Nam qui dicit: Aut est a aut
non est b si assumat: Atqui non est a modis omnibus non erit
b; si igitur non sit a, non erit b. Id enim haec disiunctio praemittebat. In
hac uero siquidem a negaretur, uel confirmaretur b, habet aliquis syllogismus;
siue autem a affirmaretur, siue b negaretur, nulla erat in conclusione
necessitas. Idem prouenit in disiunctis: nam cum proponitur: Aut est a aut
non est b siquidem non sit a, non erit b; si uero sit b, erit a: quod si
sit a, uel non sit b, nihil est necessarium. Id uero in his terminis
approbatur, si quis ita proponat: Aut animal est aut non est homo si
igitur animal non sit, non est homo; si homo sit, animal est; siue autem animal
sit, non necesse est esse hominem, siue homo non sit, animal non necesse est
interire. Ea uero propositio quae dicit: Aut non est a aut est
b in his quae sibi adhaerent proponi potest, et a minoribus ad maiora
contendit sed est similis ei propositioni connexae quae dicit: si est a,
est b. Nam cum ita quis enuntiat, siquidem assumat esse a, statim
consequitur ut sit b; sed in hac propositione, siquidem affirmaretur esse a, sequebatur
ut esset b. Quod si negaretur b, sequebatur ut non esset a; siue autem
negaretur a, siue affirmaretur b, nihil necessarium uidebatur accidere. Et in
ea igitur propositione disiuncta quae dicit: Aut non est a aut est b
siquidem fuerit a, erit b; si non fuerit b, non erit a: siue autem non sit a,
siue sit b, nulla est necessitas syllogismi, ut in hoc declaratur
exemplo: Aut non est homo aut animal est. Si igitur assumamus: Atqui
est homo erit animal; si negemus esse animal, non erit homo; si autem
hominem negemus, uel animal affirmemus, nihil necessarium cadit. Quocirca
ex his quae superius dicta sunt declaratur quot disiunctarum propositionum
syllogismi sint, uel quibus ab his quae connexae sunt differentiis segregentur.
Quae enim connexae sunt quandam in eo quod est esse uel non esse consequentiam
monstrant; quae uero secundum disiunctionem proponuntur ita sunt, ut sibimet
consentire non possint. Inuenias quoque per connexionem propositiones,
quae id intellegi uelint, ut a se nequeant separari, ut cum ita
proponimus: Si est a, est b. Id nimirum haec propositio intellegit,
quod si esse in disiunctione sunt ita proponitur, ut simul esse uideantur. Cum
enim dicimus: Aut a est aut b est aut easdem propositiones quolibet
modo alio uariamus, id et coniunctio quae disiunctiua ponitur sentit simul eas
esse non posse. Et cum late earum pateat differentia, idcirco nunc de eisdem
pauca subiunximus, quoniam totidem syllogismos fieri dicebamus in his
propositionibus quae per disiunctionem fierent, quot etiam fuerant /390/ in
connexis; et quoniam de omnibus qui quoquo modo fieri possunt hypotheticis syllogismis
sufficienter dictum est, hic operis longitudinem terminemus. Quam magnos
studiosis afferat fructus scientia dividendi quamque apud peripateticam
disciplinam semper haec fuerit in honore notitia, docet et Andronici,
diligentissimi senis de divisione liber editus[;]et hic idem a Plotino
gravissimo philosopho comprobatus et in libri Platonis, qui Sophistes
inscribitur commentariis a Porphyrio repetitus, et ab eodem per hanc
introductionis laudata in Categorias utilitas. Dicit enim necessarium fore generis,
speciei, differentiae, proprii, accidentisque peritiam, tum propter alia multa
tum propter utilitatem quae est maxima partiendi. Quare, quoniam maximus usus
est facillimaque doctrina, ego id quoque sicut pleraque omnia Romanis auribus
tradens, introductionis modo habitaque in eandem rem et competenti subtilique
tractatione et moderata brevitate perscripsi, ut nec anxietas decisae orationis
et non perfectae sententiae legentium ƿ mentibus ingeratur; nec putet
supervacuam loquacitatem harum rerum inexperiens, rudis, insolensque novi audientium
mentes habere aequum, nec ullus livor id quod et arduum natura est et ignotum
nostris, nobis autem magno et labore et legentium utilitate digestum, obliquis
morsibus obtrectationis obfuscet, denique potius viam studiis, nunc ignoscendo
nunc etiam comprobando, quam frena bonis artibus stringant, dum quicquid novum
est imprudenti obstinatione repudiant. Quis enim non videat plurimum ad bonarum
artium valere defectum si apud mentes hominum numquam sit desperatio displicendi?
Sed haec hactenus. Nunc divisionis ipsius nomen dividendum est et secundum
unumquodque divisionis vocabulum uniuscuiusque propositi proprietas partesque
tractandae sunt, divisio namque multis modis dicitur. Est enim divisio generis
in species, est rursus divisio cum totum in proprias distribuitur partes, est
alia cum vox multa significans in significationes proprias recipit sectionem. Praeter
has autem tres est alia divisio quae secundum accidens fieri dicitur. Huius
triplex modus est: unus cum subiectum in accidentia separamus, alius cum
accidens in subiecta dividimus, tertius cum accidens in accidentia secamus (hoc
ita fit si utraque eidem subiecto inesse videantur). Sed harum omnium exempla
subdenda sunt quatenus totius huius ratio divisionis eluceat. Genus dividimus
in species cum dicimus "animalium alia sunt rationabilia, alia
irrationabilia; rationabilium alia mortalia, alia immortalia" vel cum
dicimus "coloris alia quidem sunt alba, alia nigra, alia media".
Oportet autem omnem generis in species divisionem aut in duas fieri partes aut
in plures, sed neque infinitae species esse possunt generis nec minus duabus.
Hoc autem cur eveniat posterius demonstrandum est. Totum in partes divididur
quotiens in ea ex quibus est compositum unumquodque resolvimus, ut cum dico
domus aliud esse tectum, aliud parietes, aliud fundamenta, et hominem anima
coniungi et corpore, cumque hominis dicimus partes esse Catonem, Virgilium,
Ciceronem et singulos qui, cum particulares sint, vim tamen totius hominis
iungunt atque componunt; neque enim homo genus, nec singuli homines species,
sed partes quibus totus homo coniungitur. Vocis autem in significationes
proprias divisio fit quotiens una vox multa significans aperitur et eius
pluralitas significationis ostenditur, ut cum dico "canis" quod est
nomen et hunc quadrupedem latrantemque designat et caelestum qui ad Orionis
pedem morbidum micat; est quoque alius, marinus canis, qui in immoderatam
corporis magnitudinem crescens caeruleus appellatur. Sed huius divisionis
duplex modus est, aut enim unum nomen multa significat aut oratio iam verbis
nominibusque composita. Et nomen quidem multa significat ut id quod supra
proposui, oratio vero multa designat ut est: Aio te, Aeacida, Romanos vincere
posse. Et nominis quidem per significationes proprias divisio aequivocationis
partitio nuncupatur, orationis vero in significationes proprias distributio
ambiguitatis discretio est, quam Graeci amphiboliam dicunt, ita ut nomen multa
significans aequivocum, oratio vero multa designans amphibola atque ambigua
praedicetur. Eorum autem quae secundum accidens dividuntur subiecti in
accidentia divisio est ut cum dicimus "omnium hominum alii sunt nigri,
alii candidi, alii medii coloris", haec enim accidentia sunt hominibus,
non hominum species, et homo his subiectum, non horum genus est. Accidentis
vero in subiecta sectio evenit ut est "omnium quae expetuntur alia in
anima, alia in corporibus sita sunt", animae namque atque corpori id quod
expetitur accidens, non genus, est, et boni quod in anima et corpore situm est
non sunt haec species sed subiecta. Accidentis vero in accidentia divisio est
ut "omnium candidorum alia sunt dura", ut margarita, "alia
liquentia", ut lac, liquor namque et albedo atque durities haec sunt
accidentia, sed album in dura et liquida separatum est. Cum ergo sic dicimus,
accidens in alia accidentia separamus. Sed huiusmodi divisio vicissim semper in
alterutra permutatur, possumus enim dicere "eorum quae dura sunt alia sunt
nigra, alia alba" et rursus "eorum quae liquida alia sunt alba, alia
nigra"; sed haec rursus conversa dividimus: "eorum quae sunt nigra
alia sunt dura, alia liquentia". Differt autem huiusmodi divisio omnibus
quae supra sunt dictae, nam neque significationem partiri possumus in voces,
cum vox in significationes proprias discernatur, nec partes in totum
dividuntur, quamvis totum separetur in partes, nec species secatur in genera,
licet genus in species dividatur. Quod vero superius dictum est, hanc
divisionem ita fieri si utraque eidem contingerent inesse subiecto, si
attentius perspicitur liquet, nam cum dicimus eorum quae dura sunt alia esse
alba, alia nigra, ut est lapis atque hebenum, manifestum est hebeno utraque
inesse, et duritiem scilicet et nigredinem. In caeteris quoque id diligens
lector inveniet. Quibus autem summa operatio veritatis inquiritur, his prius
intelligendum est quae sit horum omnium simul proprietas quibusque inter se
singillatim differentiis segregentur. Omnis enim vocis et generis totiusque
divisio secundum se divisio nuncupatur, reliquae vero tres in accidentis
distributione ponuntur. Secundum se autem divisionis huiusmodi differentia est.
Differt enim divisio generis a vocis divisione quod vox quidem in proprias
semper significationes separatur, ƿ genus non in significationes sed in quadam
a se quodammodo creatione disiungitur, et genus semper speciei propriae totum
est et universalius in natura, aequivocatio vero universalior quidem
significata re dicitur, tantum voce non etiam totum est in natura. Illo quoque
a vocis distributione dividitur, quod nihil habent commune praeter solum nomen
quae sub ea voce sunt, quae vero sub genere collocantur et nomen generis et
definitionem suscipiunt. Amplius quoque non eadem apud omnes vocis est
distributio: quod apud nos dicitur canis cum eius multae significationes in
lingua Romana sint simpliciter fortasse praedicatur in barbara, cum ea quae
apud nos uno nomine nuncupantur illi pluribus fortasse significent. Generis
vero apud omnes eadem divisio distributioque permanet, unde fit ut vocis quidem
divisio ad positionem consuetudinemque pertineat, generis ad naturam, nam quod
apud omnes idem est natura est, consuetudinis vero est quod apud aliquos
permutatur. Et hae quidem sunt differentiae generis distributionis et vocis. Generis
quoque sectio totius distributione seiungitur quod totius divisio secundum
quantitatem fit, partes enim totam substantiam coniungentes actu aut ratione
animi et cogitatione separantur, generis vero distributio qualitate perficitur.
Nam cum hominem sub animali locavero tunc qualitate divisio facta est, quale
namque animal est homo idcirco quoniam quadam qualitate formatur, unde quale
sit animal homo interrogatus aut "rationale" respondebit aut certe
"mortale". Amplius {quoque} genus omne naturaliter prius est propriis
speciebus, totum autem partibus propriis posterius; partes sunt quae totum
iungunt, compositi sui perfectionem alias natura tantum, alias ratione quoque
temporis antecedunt, unde fit ut genus in posteriora, totum vero in priora
solvamus. Hinc quoque illud vere dicitur: si genus interimatur statim species
deperire, si species ƿ interempta sit non peremptum genus in natura consistere.
Contra evenit in toto, nam si pars totius perit totum non erit, cuius pars una
sit interempta; sin totum pereat partes permanent distributae, ut si de integra
domo quis abstulerit tectum, totum quod ante fuit intercipit, sed pereunte toto
parietes et fundamenta constabunt. Amplius quoque genus speciebus materia est,
nam sicut aes accepta forma transit in statuam ita genus accepta differentia transit
in speciem; totius vero partium multitudo materia est, forma vero earundem
partium compositio. Nam sicut species ex genere constat et differentia, ita
totum constat ex partibus, unde fit ut totum ab unaquaque parte sua partium
ipsarum compositione differat, species vero a genere differentiae coniunctione.
Amplius quoque species idem semper quod genus est, ut homo idem est quod animal
et virtus idem est quod habitus, partes vero non semper idem quod totum, neque
enim manus idem est quod homo nec idem paries quod domus. Et in his quidem quae
dissimiles partes habent hoc clarum est, sed non eodem modo in his quae
similes, ut in aeris virgula cuius partes, quia sunt continuae quia eiusdem
sunt aeris, videntur idem esse quod totum est, sed falso; fortasse enim idem
sint partes huiusmodi substantia, non etiam quantitate. Restat autem vocis et
totius distributionis differentias dare. Differunt autem quod totum quidem
constat partibus, vox vero non constat ex his quae significat; et fit totius
quidem divisio in partes, vocis autem fit non in partes sed in eas res quas vox
ipsa significat, unde fit ut sublata parte una totum pereat, sublata una re
quam vox significat multa designans vox illa permaneat. Nunc ergo quoniam
secundum se divisionis differentiae dictae sunt generis distributio
pertractetur. Primum quid genus sit definiendum est: genus est quod de pluribus
specie differentibus in eo quod ƿ quid sit praedicatur, species vero est quam
sub genere collocamus, differentia qua aliud ab alio distare proponimus. Et est
quidem genus quod interroganti quid quaeque res sit convenit responderi,
differentia quae ad qualis percontationem rectissime respondetur; nam cum quis
interrogatur "Quid est homo?" recte "Animal", "Qualis
est homo?" convenienter "Rationabilis", respondetur. Dividitur
autem genus alias in species, alias in differentias si species quibus genus
oportet dividi nominibus carent, ut cum dico "animalium alia rationabilia
sunt, alia irrationabilia" rationabile et irrationabile differentiae sunt.
Sed quoniam speciei huius quae est animal rationabile nomen unum non est,
idcirco pro specie differentiam ponimus eamque superiori generi copulamus,
omnis enim differentia in genus proprium veniens speciem facit, unde fit ut
materia quaedam genus sit, forma differentia, cum autem propriis nominibus
species appellantur, non in differentias generis fit recta divisio. Unde est ut
ex pluribus terminis definitio colligatur. Si enim omnes species suis nominibus
appellarentur ex duobus solis terminis omnis fieret definitio; ut cum dico
"Quid est homo?" quid mihi necesse esset dicere "Animal
rationale mortale" si animal rationale esset nomine proprio nuncupatum,
quod cum reliqua differentia, id est mortali, iunctum definitionem hominis
verissima ratione et integra conclusione perficeret? Nunc autem ad definitiones
integras specierum divisio necessaria est et forte in eodem divisionis
definitionisque ratio versetur, nam divisionibus iunctis una componitur
definitio. Sed quoniam alia sunt aequivoca, alia univoca, et quae sunt univoca
ipsa in generum suscipimus sectiones, quae vero sunt aequivoca in his divisio
sola significationis est, videndum prius est quid sit univocum quid aequivocum
ne, cum ista fefellerint, aequivocum nomen quasi in species ita in
significativas ƿ resolvamus. Unde fit ut rursus ad divisionem necessaria sit
definitio, quid enim sit aequivocum quid univocum definitione colligimus. Sunt
autem differentiae aliae per se, aliae vero per accidens, et harum aliae sunt
consequentes, aliae statim relinquentes. Statim relinquentes sunt huiusmodi,
dormire vel sedere vel stare vel vigilare, consequentes vero ut capilli crispi
(si non amissi sint) et glauci oculi (si non sint quadam extrinsecus debilitate
turbati). Sed haec ad generis divisionem sumenda non sunt, neque enim ad
definitionem sunt commoda; omne enim quicquid ad divisionem generis aptum est
idem ad definitiones rectissime congregamus, illa vero quae per se sunt sola ad
divisionem generis apta sunt, haec autem informant perficiuntque uniuscuiusque
substantiam, ut hominis rationabilitas et mortalitas. Sed has quemadmodum
probare possimus utrum ex eo sint genere statim relinquentium an consequentium
an in substantia permanentium hoc modo mihi videndum est, neque enim sufficit
scire quas in divisione sumamus nisi illud quoque sit cognitum, quemadmodum
easdem ipsas quae sumendae et quae reiciendae sunt rectissime cognoscamus. Videndum
ergo primum est utrum proposita differentia omni possit et semper inesse
subiecto; quod si ipsa vel actu vel ratione seiungitur, haec a divisione
generis separanda est. Si enim saepe et actu et ratione seiungitur, ex eorum
est genere quae statim relinquunt, ut sedere quidem frequentius separatur et actu
ipso a subiecto dividitur. Quae vero ratione sola a subiecto dividuntur ea sunt
consequentium differentiarum, ut glaucis oculis esse a subiecto ratione
seiungimus, ut cum dico "Est animal luminibus glaucis, ut quilibet
homo", quod si hic non esset huiusmodi non eum ƿ res aliqua esse hominem
prohiberet. Aliud rursus est quod ratione separari non possit, quod si
separatum sit species interimatur, ut cum dicimus inesse homini ut solus
numerare possit vel geometriam discere. Quod si haec possibilitas ab homine
seiungatur, homo ipse non permanet; sed haec non statim earum sunt quae in
substantia insunt, nam non idcirco homo est quoniam haec facere potest, sed
quoniam rationalis est atque mortalis. Hae igitur differentiae propter quas
species consistit ipsae et in definitione speciei et in generis eius divisione
quod continet speciem collocantur. Et universaliter dicendum est, quaecumque
differentiae huiusmodi sunt ut non modo praeter eas species esse non possit sed
propter eas solas sit, hae vel in divisione generis vel in speciei definitione
sumendae sunt. Quoniam vero quaedam sunt quae differunt quae contra se in
divisionibus poni non debent, ut in animali rationale et bipes (nullus enim
dicit "Animalium alia sunt rationabilia, alia duos pedes habentia"
idcirco quod rationale et bipes, licet differant, nulla a se oppositione
disiunguntur), constat quaecumque a se aliqua oppositione differunt eas solas
differentias sub genere positas genus ipsum posse disiungere. Sunt autem
oppositiones quatuor: aut ut contraria, ut bonum malo, aut ut habitus et
privatio, ut visus et caecitas, quamquam sint et quaedam res in quibus
discernere difficultas sit utrum in contrariis an in privatione vel habitu ea
oporteat collocari, ut sunt motus quies, sanitas aegritudo, vigilatio somnus,
lux tenebrae -- sed haec alias, nunc autem de reliquis oppositionibus dicendum
est. Tertia oppositio est quae est secundum affirmationem et negationem, ut:
“Socrates vivit”, “Socrates non vivit.” Quarta secundum relationem, ut pater
filius, dominus servus. Secundum quas igitur harum quattuor oppositionum ƿ
divisio generis sit rectissima ratione monstrandum est, manifestum est enim et
oppositiones esse quattuor et species et genera per opposita separari. Nunc
ergo dicendum est secundum quam oppositionem harum quattuor vel quemadmodum
species a genere disiungi conveniat. Et prima quidem sit contradictionis
oppositio, voco autem contradictionis oppositionem quae affirmatione et
negatione proponitur. In hac igitur negatio per se nullam speciem facit, nam
cum dico "homo" vel "equus", et aliquid huiusmodi, species
sunt, quicquid autem quis in negatione protulerit speciem non declarat, non
esse enim hominem non est species. Omnis enim species esse constituit, negatio
vero quicquid proponit ab eo quod est esse disiungit, ut cum dico
"homo" quasi si sit quiddam locutus sum, cum vero "non
homo" substantiam hominis negatione destruxi. Sic igitur per se caret
divisio generis in species negatione. Necesse est autem saepe speciem negatione
componere cum ea quam simplici nomine speciem volumus assignare nullo vocabulo
nuncupatur, ut cum dico "Imparium numerorum alii primi", ut tres,
quinque, vel septem, "alii non primi", ut novem, et rursus
"Figurarum aliae sunt rectilineae, aliae non rectilineae" et
"Colorum alii sunt albi, alii nigri, alii nec albi nec nigri". Ergo
quando nomen unum speciebus positum non est, eas negatione proferre necesse
est. Hoc igitur cogit interdum necessitas, non natura. In eodem quoque quotiens
negatione facimus sectionem prius aut affirmatio aut simplex dicendum est
nomen, ut est "Numerorum alii sunt primi, alii non primi", nam si
prius negatio dicta sit, tardior fit rei quam proponimus intellectus. Nam cum
primum dicis esse aliquos numeros primos, cum quales sint primi exemplo vel
definitione docueris, quales non sint primi mox auditor intelliget. Sin vero e
contrario feceris, aut neutra subito aut tardius utraque cognoscet, divisio
vero quae propter apertissimam generis naturam reperta est debet potius ad
intelligibiliora deducere. Amplius quoque prior affirmatio est, posterior
negatio, quod autem primum ƿ est in divisione quoque oportet primitus ordinari.
Necesse est quoque semper finita infinitis esse priora, ut aequale inaequali,
virtutem vitiis, certum incerto, stabile fixumque mutabili. Sed omnia quae aut
definita parte orationis aut affirmatione proferuntur plus finita sunt quam aut
nomen cum particula negativa aut tota negatio, quare finito potius quam infinito
est facienda divisio. Sed si cui per haec quaedam paratur anxietas aut
obscuriora sunt fortasse quam ipse desiderat, nihil ad me cognitionem facilem
pollicentem, neque enim rudibus haec totius artis sed imbutis et ulteriore
paene loco progressis legenda et discenda proponimus. Qui vero huius operis
ordo sit cum De ordine Peripateticae disciplinae mihi dicendum esset diligenter
exposui. Haec quidem dicta sunt de oppositione quam affirmatio negatioque
constituit, illa vero quae secundum habitum privationemque fit ipsa quoque
superiori videtur esse consimilis. Negat enim quodammodo privatio habitum, sed
differt quod semper quidem potest esse negatio, privatio vero non semper, sed
tunc quando habitum habere possibile est (hoc vero nos iam Praedicamenta
docuerunt). Quare forma quaedam intelligitur esse privatio, non enim tantum
privat sed etiam circa se ipsam privatum quemque disponit. Neque enim solum
oculum caecitas privat lumine sed ipsa quoque secundum se privatum luce
disponit, caecus enim dicitur ad privationem quodammodo quasi dispositus et
affectus (hoc quoque Aristoteles testatur, in Physicis). Unde fit ut
privationis differentia ad generum divisionem frequenter utamur. Sed hic quoque
eodem modo sicut in contradictione faciendum est, prius enim ponendus est
habitus, qui est affirmationi consimilis, post privatio, quae negationi.
Aliquotiens tamen privationes quaedam habitus vocabulo proferuntur, ut
"orbus", "caecus", "uiduus", aliquotiens cum
particula privationis, ut cum dicimus "finitum" et
"infinitum", "aequum" et "inaequale", sed in his
"aequum" et "finitum" in divisione prima ponenda sunt,
privationes secundae. Ac de oppositione quidem privationis et habitus haec dicta
sufficiant. Contrariorum vero oppositio dubitatur fortasse an secundum ƿ
privationem et habitum esse videatur, ut album et nigrum, an album quidem
privatio nigri sit, nigrum vero albi -- sed haec alias, nunc autem ita
tractandum est tamquam si sit aliud oppositionis genus, sicut est in
Praedicamentis ab ipso quoque Aristotele dispositum. In contrariis autem
generum multa divisio est, fere enim cunctas differentias in contraria ducimus,
sed quoniam contraria sunt alia medio carentia, alia mediata, ita quoque
divisio facienda est, ut "Colorum alia sunt alba, alia nigra, alia
neutra". Fieret autem omnis definitio omnisque divisio duobus terminis
praedicatis nisi, ut supra iam dictum est, indigentia (quae saepe existit) in
nomine prohiberet. Quo autem modo utraeque duobus terminis fierent erit
manifestum hoc modo. Cum enim dico "Animalium alia sunt rationabilia, alia
irrationabilia" animal rationale ad hominis definitionem contendit, sed
quoniam animalis rationalis unum nomen non est ponamus ei nomen a litteram:
"rursus a litterae", quod est animal rationale, "alia sunt
mortalia, alia immortalia". Volentes igitur definitionem hominis reddere
dicemus: “Homo est a littera mortalis” nam si hominis definitio est animal
rationale mortale, animal vero rationale per a litteram significatur, idem
sentit "a mortale" tanquam si diceretur "animal rationale
mortale", a enim, ut dictum est, animal rationale significat. Sic ergo a
littera et mortali, duobus terminis, facta definitio est; quod si reperirentur
in omnibus quoque nomina, duobus semper terminis tota definitio constitueretur.
Divisio vero nominibus positis quoniam semper in duos terminos secatur
manifestum est si quis generi et differentiae cum deest nomen imponat, ut cum
dicimus: "Figurarum quae sunt trilaterae aliae sunt aequilaterae, aliae
duo latera habentes aequa, aliae totae inaequales". Trina igitur ista
divisio si sic proferretur fieret duplex: "Figurarum quae trilaterae ƿ
sunt aliae sunt aequales, aliae inaequales; inaequalium aliae sunt duo latera
tantum aequa habentes, aliae tria inaequalia", id est omnia; et cum
dicimus "Rerum omnium alia sunt bona, alia mala, alia indifferentia",
quae nec bona scilicet nec mala, si ita diceretur gemina divisio proveniret:
"Rerum omnium alia sunt differentia, alia indifferentia; differentium alia
sunt bona, alia mala". Ita ergo divisio omnis in gemina secaretur si
speciebus et differentiis vocabula non deessent. Quartam vero oppositionem
diximus quae est secundum ad aliquid, ut pater filius, dominus servus, duplex
medium, sensibile sensus. Haec igitur nullam habent substantialem differentiam
qua a se discrepent, immo potius habent huiusmodi cognationem qua ad se inuicem
referantur ac sine se esse non possint. Non est ergo generis in relativas
partes facienda divisio, sed tota huiusmodi sectio a genere separanda est,
neque enim hominis species est servus aut dominus nec numeri medium aut duplum.
Cum igitur quattuor sint differentiae, affirmationis et negationis si non
necesse est semper tamen relationis reicienda divisio est, privationis et
habitus et contrariorum sumendae. Maxime autem contrarietas in differentiis
ponenda est nec non etiam privatio, idcirco quoniam contra habitum quiddam
contrarium videtur apponere, ut est finitum et intinitum; quanquam enim sit
privatio, infinitum tamen contrarii imaginatione formatur, est quaedam namque,
ut dictum est, forma. Dignum vero inquisitu est utrum in species an in
differentias recte genera dividantur, definitio namque divisionis est generis
in species proximas distributio. Oportet igitur secundum naturam divisionis et
secundum definitionem in proprias species semper fieri generis disgregationem
(sed hoc interdum fieri nequit propter eam quam supra reddidimus causam, multis
enim speciebus non sunt nomina) atque ideo, quoniam quaedam sunt prima genera,
quaedam ultima, quaedam media: primum quidem ut substantia, ultimum ut animal,
medium ƿ ut corpus, corpus namque animalis genus est, substantia corporis, sed
neque super substantiam quicquam inveniri potest quod generis loco valeat collocari
neque sub animali, homo namque species, non genus, est. Quare antiquior
videbitur speciei divisio si non sit indigentia nominum, quod si his omnibus
non abundamus, prima genera usque ad ultima convenit in differentias separare.
Hoc autem fit hoc modo, ut primum genus in suas differentias disgregemus non in
posteriores, et posterius rursus in suas sed non in posteriores. Neque enim
eaedem sunt differentiae corporis quae animalis, si quis enim dicat
"Substantiae aliud est corporale, aliud incorporale" recte divisionem
fecerit, hae namque differentiae propriae substantiae sunt; si quis vero sic,
"Substantiarum alia sunt animata, alia inanimata", hic non recte
substantiae differentias disgregavit, corporis namque differentiae sunt, non
substantiae, id est secundi generis non primi. Quare manifestum est secundum
proprias differentias, non secundum posterioris generis, priorum generum
divisionem esse faciendam. Quotiens autem genus aut in differentias aut in
species solvitur, post divisionem factam mox definitiones aut exempla subdenda
sunt, sed si quis definitionibus non abundet satis est exempla subicere, ut cum
dicimus "Corporum alia sunt animata" subiciamus "ut homines vel
ferae; alia inanimata, ut lapides". Oportet autem divisionem quoque, sicut
terminum neque diminutam esse, neque superfluam, nam neque plures species quam
sub genere sunt oportet apponi nec pauciores, ut in se ipsa divisio sicut
terminus convertatur. Convertitur enim terminus sic: "Virtus est mentis
habitus optimus", rursus "Habitus mentis optimus virtus est".
Sic etiam divisio: "Omne genus aliquid eorum erit quae sunt species",
rursus "quaelibet species proprium genus est". Fit autem generis
eiusdem multipliciter divisio, ut omnium corporum et quaecumque alicuius sunt
magnitudinis. Sicut enim circulum in semicirculos et in eos quos Graeci
*tomeas* vocant (nos divisiones possumus dicere) distribuimus, et tetragonum
alias ducto per angulum ƿ diametro in triangula, alias in parallelogrammata,
alias in tetragona separamus, ita quoque genus, ut cum dicimus "Numerorum
alii sunt pares, alii impares" et rursus "alii primi, alii non
primi", et "Triangulorum alia sunt aequilatera, alia duo sola latera
aequa habentia, alia totis inaequalia lateribus" et rursus "Triangulorum
alia sunt rectiangula, alia acutos habentia tres angulos, alia obtusum".
Sic igitur generis unius fit divisio multiplex. Illud autem scire perutile est,
quoniam genus una quodammodo multarum specierum similitudo est quae earum
omnium substantialem convenientiam monstret, atque ideo collectivum plurimarum
specierum genus est, disiunctivae vero unius generis species. Quae quoniam
differentiis informantur, ut dictum est, idcirco sub uno genere minus duabus
speciebus esse non possunt, omnis enim differentia in discrepantium pluralitate
constat. Sed de divisione generis et speciei perplura dicta sunt. Hanc igitur
insistentibus viam promptior per divisionem generis ad speciei definitionem
facultas aperitur, oportet autem non solum quas ad definitionem sumamus
differentias addiscere, sed ipsius quoque definitionis artem diligentissima
cognitione complecti. Et illud quidem, an ulla possit definitio demonstrari et
quemadmodum per demonstrationem valeat inveniri, et quaecumque de ea subtilius
in postremis Analyticis ab Aristotele tractata sunt, praetermittam, solam tantum
exsequar regulam definiendi. Rerum enim aliae sunt superiores, aliae
inferiores, aliae mediae. Superiores quidem definitio nulla complectitur
idcirco quod earum superiora genera inveniri non possunt; porro autem
inferiores, quae sunt individua, specificis differentiis carent, quocirca ipsae
quoque a definitione seclusae sunt; mediae igitur quae et habent genera et de
aliis vel ƿ de generibus vel de speciebus vel individuis praedicantur sub
definitionem cadere possunt. Data igitur huiusmodi specie quae et genus habeat
et de posteriori praedicetur, primo eius sumo genus et illius generis
diffferentias divido; et adiungo differentiam generi, et video num illa
differentia iuncta cum genere aequalis possit esse cum ea specie quam circumscribendam
definitione suscepi. Quod si minor fuerit species, illam differentiam rursus
quam dudum cum genere posueramus quasi genus ponimus eamque in alias suas
differentias separamus, et rursus has duas differentias superiori generi
coniungimus, et, si aequavit speciem, definitio speciei esse dicetur, sin
minus, secundam differentiam rursus in alia separamus. Quas omnes coniungimus
cum genere et rursus speculamur si omnes differentiae cum genere illi aequales
sunt speciei quae definitur. Et postremo totiens differentias differentiis
distribuimus usque dum omnes iunctae generi speciem aequali definitione
describant. Huius autem rei clariorem facient exempla notitiam hoc modo. Sit
nobis propositum quod definire velimus "nomen". Vocabulum ergo
nominis de pluribus nominibus praedicatur et est quodammodo species sub se
continens individua. Definio ergo nomen sic. Sumo eius genus quod est vox et
divido: "Vocum aliae sunt significativae, aliae vero minime". Vox
autem non significativa nihil ad nomen, etenim nomen significat; sumo ergo
differentiam quae est significativa et iungo cum genere, id est cum voce, et
facio "uox significativa" et tunc respicio utrum genus hoc et differentia
nomini sint aequalia. Sed nondum aequalia sunt, potest enim et vox
significativa esse et nomen non esse, sunt enim quaedam voces quae dolorem
designant, aliae quae animi passiones naturaliter quae nomina non sunt, ut
interiectiones. Rursus ipsam vocum significantiam in alias differentias divido:
"Vocum significativarum aliae sunt secundum positionem, aliae ƿ sunt
naturaliter", et vox quidem significans naturaliter nihil ad nomen, vox
vero significans positione hominum nomini congruit. Quocirca duas has
differentias significativam et secundum positionem, iungo cum voce, id est cum
genere, et dico: "Nomen est vox significativa secundum placitum". Sed
rursus mihi non aequatur ad nomen, sunt namque et verba voces significativae et
secundum positionem; non igitur solius nominis definitio est. Distribuo iterum
differentiam quae est secundum positionem et dico "Secundum positionem
vocum significativarum aliae sunt cum tempore, aliae sine tempore", et
differentia quidem cum tempore nomini non iungitur idcirco quod verborum est
consignificare tempora, nominum vero minime; restat ergo ut congruat illa
differentia quae est sine tempore. Iungo igitur has tres differentias generi et
dico: "Nomen est vox significativa ad placitum sine tempore". Sed
rursus mihi non plena conclusio definitionis occurrit, potest enim vox et
significativa et secundum positionem et sine tempore esse et nomen non esse
unum sed nomina iuncta, quae est oratio, ut: “Socrates cum Platone et
discipulis”, sed quamquam imperfecta quidem haec sit oratio, tamen est oratio.
Quocirca ultima differentia quae est sine tempore aliis item differentiis
dividenda est, et dicemus: "Vocum significativarum secundum positionem
sine tempore aliae sunt quarum pars extra aliquid significat", hoc
pertinet ad orationem, "aliae quarum pars extra nihil significat",
hoc pertinet ad nomen, nominis enim pars nihil extra designat. Fit ergo
definitio sic: "Nomen est vox significativa secundum placitum sine
tempore, cuius nulla pars extra significativa est separata". Videsne
igitur quam recta definitio constituta sit? Nam quod dixi "uocem" a
caeteris sonis nomen disiunxi, quod "significativam" apposui nomen a
non significativis vocibus separavi, quod "secundum placitum" et
"sine tempore" a naturaliter significantibus vocibus et a verbis
proprietas nominis distributa est, quod eius partes extra nihil significare
proposui ab oratione distinxi, cuius partes aliquid separatae extra
significant. Unde fit ut quodcumque nomen fuerit illa definitione claudatur et
ubicumque haec ratio definitionis aptabitur illud nomen esse non dubitem. Illud
quoque dicendum est, quod genus in divisione totum est, in definitione pars, et
sic est definitio quasi quaedam partes totum coniungant, sic est divisio quasi
totum solvatur in partes, et est similis divisio generis totius divisioni,
definitio totius compositioni. Namque in divisione generis animal totum est
hominis, intra se enim complectitur hominem, in definitione vero pars est,
specie namque genus cum aliis differentiis iunctum componit, ut cum dico
"Animalium alia sunt rationabilia, alia irrationabilia" et rursus
"Rationabilium alia sunt mortalia, alia immortalia", animal
rationalis totum est et rursus rationale mortalis, et haec tria hominis. Si
vero in definitione dicam: “Homo est animal rationale mortale”tria haec unum
hominem iungunt, quocirca pars ipsius et genus et differentia reperitur. Sic
igitur in divisione genus totum est, species pars, eodem quoque modo
differentiae totum, partes in quas illae dividuntur. In definitione vero et
genus et differentiae partes sunt, definita vero species totum. Sed haec
hactenus. Nunc de ea divisione dicemus quae est totius in partes, haec enim
erat secunda divisio post generis divisionem. Quod enim dicimus totum
multipliciter significamus: totum namque est quod continuum est, ut corpus vel
linea vel aliquid huiusmodi; dicimus quoque totum quod continuum non est, ut
totum gregem vel totum populum vel totum exercitum; dicimus quoque totum quod
universale est, ut hominem vel equum, hi enim toti sunt suarum partium, id est
hominum vel equorum, unde et particularem unumquemque hominem dicimus; dicitur
quoque totum quod ex quibusdam virtutibus constat, ut animae alia potentia est
sapiendi, alia sentiendi, alia uegetandi. Tot igitur modis cum totum dicatur,
facienda totius divisio est - primo quidem, si continuum fuerit, in eas partes
ex quibus ipsum ƿ totum constare perspicitur, aliter enim divisio non fit.
Hominis enim corpus in partes suas divideres, in caput, manus, thoracem, pedes,
et si quo alio modo secundum proprias partes fit recta divisio. Quorum autem
multiplex est compositio multiplex etiam divisio, ut animal separatur quidem in
partes eas quae sibi similes habent partes, in carnes, et ossa, rursus in eas
quae sibi similes non habent partes, in manus, in pedes, eodem quoque modo et
navis et domus. Librum quoque in versus atque hos in sermones, hos autem in
syllabas, syllabas in litteras solvimus, ita fit ut litterae et syllabae et
nomina et versus partes quaedam totius libri esse videantur, alio tamen modo
acceptae non partes totius sed partes partium sint. Oportet autem non omnia
speculari quasi actu dividantur sed quasi animo et ratione, ut vinum aquae
mixtum dividimus in vina aquae mixta, hoc actu, dividimus etiam in vinum et
aquam ex quibus mixtum est, hoc ratione, haec enim iam mixta separari non
possunt. Fit autem totius divisio et in materiam atque formam, aliter enim
constat statua ex partibus suis, aliter ex materia atque forma, id est ex aere
et specie. Similiter etiam illa tota dividenda sunt quae continua non sunt
eodem quoque modo et ea quae sunt universalia, ut "Hominum alii sunt in Europa,
alii in Asia, alii in Africa". Eius quoque totius quod ex virtutibus
constat hoc modo facienda est divisio: "Animae alia pars est in virgultis,
alia in animalibus" et rursus "eius quae est in animalibus alia
rationalis, alia sensibilis est" et rursus haec aliis sub divisionibus
dissipantur. Sed non est anima horum genus sed totum, partes enim hae animae
sunt, sed non ut in quantitate, sed ut in aliqua potestate atque virtute, ex
his enim potentiis substantia animae iungitur. Unde fit ut quiddam simile
habeat huiusmodi divisio et generis et totius divisioni, nam quod quaelibet
eius pars fuerit animae praedicatio eam sequitur, ad generis divisionem
refertur, cuius ubicumque fuerit species ipsum mox consequitur genus; quod
autem non omnis anima omnibus partibus iungitur sed alia aliis, hoc ad totius
naturam referri necesse est. Restat igitur ut de vocis in significantias
divisione tractemus. Fit autem vocis divisio tribus modis. Dividitur enim in
significationes ut aequivoca vel ambigua, plures enim res significat unum
nomen, ut "canis", plures rursus una oratio, ut cum dico Graecos
vicisse Troianos. Alio autem modo secundum modum, haec enim non plura
significant sed multis modis, ut cum dicimus "infinitum" unam rem
quidem significat cuius terminus inveniri non possit, sed hoc dicimus aut
secundum mensuram aut secundum multitudinem aut secundum speciem: secundum
mensuram, ut est infinitum esse mundum, magnitudine enim dicimus infinitum;
secundum multitudinem, ut est infinitam esse corporum divisionem, infinitam
namque divisionum multitudinem significamus; rursus secundum speciem, ut
infinitas dicimus figuras, infinitae enim sunt species figurarum. Dicimus etiam
infinitum aliquid secundum tempus, ut infinitum dicimus mundum, cuius terminus
secundum tempus inveniri non possit, eodem quoque modo infinitum dicimus Deum,
cuius supernae vitae terminus inveniri secundum tempus non possit. Sic igitur
haec vox non plura significat secundum se sed multimode de singulis praedicatur,
unum tamen ipsa significans. Alius vero modus secundum determinationem.
Quotiens enim sine determinatione dicitur vox ulla, facit intellectu
dubitationem, ut est "homo", haec enim vox multa significat, nulla
enim definitione conclusa audientis intelligentiam multis raptat fluctibus
erroribusque traducit. Quid enim quisque auditor intelligat ubi id quod dicens
loquitur nulla determinatione concluditur? Nisi enim quis ita definiat dicens:
“Omnis homo ambulat” aut certe: “Quidam homo ambulat” et hunc nomine, si ita
contingit, designet, intellectus audientis quod rationabiliter intelligat non
habet. Sunt etiam aliae determinationes, ut si quis dicat: “Det mihi!” quando
vel quid dare debeat nullus intelligit nisi intellectus et certa ƿ ratio
determinationis addatur, vel si quis dicat: “Ad me venite!”quo veniant vel
quando nisi determinatione non cognoscitur. Est autem omne quidem ambiguum
dubitabile, non tamen omne dubitabile ambiguum, haec enim quae dicta sunt
dubitabilia quidem sunt, non tamen ambigua. In ambiguis enim uterque auditor
rationabiliter se ipsum intellexisse arbitratur, ut cum quis dicit: “Audio
Graecos vicisse Troianos” unus potest intelligere quod Graeci Troianos
vicerint, alius quod Troiani Graecos, et uterque hoc dicentis ipsius sermonibus
rationabiliter intellegunt. Cum autem dico: “Da mihi!” quid dare debeat nullus
ex ipsis sermonibus rationabiliter auditor intelligit, quod enim ego non dixi
ille potius suspicabitur quam aliqua ratione id quod a me prolatum non est
perspicaciter videat. Tot igitur modis cum vocis divisio fiat, aut per
significantias aut per modum significationum aut per determinationem, in his
quae secundum significantiam dividuntur non solum dividendae sunt
significationes sed etiam diversas res esse quae significantur definitione
monstrandum est. Aristoteles enim hoc in Topicis diligenter praecepit, ut in
his quae dicuntur bona alia sunt bona, ut ea quae boni retinent qualitatem,
alia quae ipsa quidem nulla qualitale dicuntur sed quod bonam rem faciunt
idcirco bona dicuntur. Oportet autem maxime exercere hanc artem, ut ipse
Aristoteles ait, contra sophisticas importunitates, si enim nulla subiecta sit
res quam significat vox, designativa esse non dicitur, sin vero una res sit
quam significat vox, dicitur simplex, quod si plures, multiplex et multa
significans. Dividenda igitur haec sunt ne in aliquo syllogismo capiamur. Sin
vero amphibola oratio est, evenit ut aliquotiens utroque modo possibilia sint
quae significantur, ut id quod superius dixi; potuit ƿ enim fieri ut Graeci
vincerent Troianos et Troiani Gracos superarent. Sunt vero alia quae
impossibilia sunt, ut cum dico hominem comedere panem, significat quidem quod
homo panem comedat, rursus quod panis hominem, sed hoc impossibile est. Ergo
quotiens ad contentionem venitur dividenda et possibilia et impossibilia,
quotiens ad veritatem sola possibilia dicenda, impossibilia relinquenda sunt. Quoniam
ergo plures sunt species plura significantium vocum, dicendum est quod aliae in
particula multiplicitatem significationis habent, aliae in tota oratione, et
eorum quae in particula habent pars ipsa aequivoca dicitur, tota vero ipsa
oratio secundum aequivocationem multiplex, illa vero quae in oratione tota
significationis multiplicitatem retinet (ut supra iam dictum est) ambigua
nuncupatur. Dividitur autem significationes aequivocarum secundum
aequivocationem unius particulae orationum definitione, ut cum dico: “Homo
vivit”intelligitur et verus et pictus; dividitur autem hoc modo: “Animal
rationale mortale vivit” (quod verum est), “Animalis rationalis mortalis
simulatio vivit” (quod falsum est). Dividitur qualibet adiectione quae
terminet, vel generis vel casus vel alicuius articuli; ut cum dico: “Canna
Romanorum sanguine sorduit” et calamum demonstrat et fluuium, sed dividimus
sic: articulo quidem, ut dicamus: “Hic Canna Romanorum sanguine sorduit” vel
genere, ut: “Canna Romanorum sanguine plenus fuit”uel casu vel numero, in illo
enim singularis tantum est, in illo pluralis, et de aliis quidem eodem modo. Sunt
autem alia secundum accentum, alia secundum orthographiam, et secundum accentum
quidem ut "pone" et "pone", secundum orthographiam ut
"quaeror" et "queror" ab inquisitione et ƿ querela; et haec
rursus vel secundum ipsam orthographiam dividuntur vel secundum actionem et
passionem, quod "quaeror" ab inquisitione passivum est, "queror"
autem a querela agentis est. Ambiguarum vero orationum facienda est divisio,
aut per adiectionem aut per diminutionem aut per divisionem aut per aliquam
transmutationem, ut cum dicitur: “Audio Troianos vicisse Graecos”ita dicamus:
“Audio quod Graeci vicerint Troianos” haec enim ambiguitas quolibet eorum modo
solvitur. Non tamen ita dividenda est omnis vocum significatio tamquam generis:
in genere omnes species enumerantur, in ambiguitate vero tantae sufficiunt
quantae ad eum sermonem possint esse utiles quem alterutra nectit oratio. Ac de
vocis quidem significatione sufficienter dictum est, est autem et de generis
totiusque divisione propositum atque expeditum. Quare de omnibus secundum se
partitionibus diligentissime pertractatum est. Nunc de his divisionibus dicemus
quae per accidens fiunt. Harum autem commune praeceptum est, quicquid ipsorum
dividitur in opposita disgregari, ut si subiectum in accidentia dividimus non
dicamus "Corporum alia sunt alba, alia dulcia", quae opposita non
sunt, sed "Corporum alia sunt alba, alia nigra, alia neutra", eodem
quoque modo in aliis secundum accidens divisionibus dividendum est. Atque illud
maxime perspiciendum, ne quid ultra dicatur aut minus, sicut fit in generis
divisione. Non enim oportet relinqui aliquod accidens ex eadem oppositione quod
subiecto illi inest quod non in divisione dicatur, neque vero addi aliquid quod
subiecto inesse non possit. Posterior quidem Peripateticae secta prudentiae
differentias divisionum diligentissima ratione perspexit et per se divisionem
ab ea quae est secundum accidens ipsasque inter se disiunxit atque distribuit,
ƿ antiquiores autem indifferenter et accidente pro genere et accidentibus pro
speciebus aut differentiis utebantur, unde nobis peropportuna utilitas visa est
et communiones harum divisionum prodere et eas propriis differentiis
disgregare. Et de divisione quidem omni quantum introductionis brevitas
patiebatur diligenter expressimus. Exhortatione tua, Patrici rhetorum
peritissime, quae honestati praesentis propositi et futurae aetatis utilitati
coniuncta est, nihil antiquius existimaui. Cui muneri libentius acquieui, non
quod ad instruendum [1041A] te, commentarios in M. Tullii Topica laborare me
credidi (ridiculus quippe forem si Mineruam, ut aiunt, litterae docere uellem)
sed ut ex disciplinarum liberalium sumptum penu, nostrae apud te semper pignus
amicitias permaneret. Quod enim munus ex animo diligentibus iocundius inueniri
potest, quam quod ipsius animi partes format et instruit? Nam caetera fere
caduca, imbecilla, labantia, et si ad fortunae uicem spectes, pene semper
aliena sunt. At uero opulentiam litterarum, nec praesens imminuit aetas,
earumque auctoritatem ipsa etiam cunctae conficiens, auget potius et confirmat
uetustas. Accipe igitur opus, non efficientiae securitate sed amicitiae
praesumptione susceptum, apud quam nescio quonam pacto garrire non dedecet,
simul quia praelato a nobis munere cum tuorum aliquid operum postulauero,
iniurius fueris, si negabis. Sed cum in M. Tullii Topica Marius
Victorinus rhetor plurimae in disserendi arte notitiae commenta conscripserit,
non me oportuisset melioribus forsitan attemptata contingere nisi esset aliquid
quo se noster quoque labor exercere atque parere potuisset. Quatuor enim
uoluminibus Victorinus in Topica conscriptis, eorum primo declarandis tantum
libri principiis occupatur. Addit etiam et si qua in eodem uolumine
praedicenda fuissent perpendit, ut ab exordio uoluminis Topicorum quod
est: [1.01] MAIORES NOS RES SCRIBERE INGRESSOS, C. TREBATI... usque
ad eum locum qui est: SED IAM TEMPUS EST AD ID QUOD INSTITUIMUS
ACCEDERE. primi uoluminis Victorini expositio terminetur. Secundo
uolumine de iudicandi, atque inueniendi dialecticae partibus, et de loco atque
argumenti definitione pertractat, ut ab eo loco Topicorum qui est: CUM
OMNIS RATIO DILIGENS DISSERENDI DUAS HABEAT PARTIS, UNAM INVENIENDI ALTERAM
IUDICANDI... usque ad eum locum qui est: ITAQUE LICET DEFINIRE LOCUM
ESSE ARGUMENTI SEDEM. ARGUMENTUM AUTEM RATIONEM, QUAE REI DUBIAE FACIAT
FIDEM. secundi libri explanatio subsistat. Tertius uero atque
quartus discretionem locorum inter se eorumque exempla multiformiter
persequuntur. Ita ut tertius quidem Tulliana sibi de iure proponat exempla.
Quartus uero eosdem locos per alias rursus similitudines monstret ex Virgilio
et Terentio poetis, oratoribus Cicerone et Catone, ut quod praeceptis
ostenditur, exemplis multipliciter collucescat, neque ab eo loco qui est in
Topicis sed ex his locis [1041D] in quibus argumenta inclusa sunt, expositio
progressa eum transcendit locum qui est: VALEAT AEQUITAS, QUAE PARIBUS IN
CAUSIS PARIA IURA DESIDERAT. Quanta uero pars reliqua si Topicorum ipsius
uoluminis magnitudo demonstrat, quam Victorinus, neque attigit, neque attingere
potuisset, ita est rebus minimis immoratus, nisi opus multa librorum
pluralitate distenderet. Nos uero et hanc ipsam particulam, quam
Victorinus attigit diligenter (ut possumus) aggrediamur, et longius expositione
progressi, cum Topicorum debemus fine consistere. Quare hinc de tota operis propositione
conueniens sumamus exordium. Sed antequam de topicae facultatis ratione [1042A]
pertractem, proemium, quoad Trebatium M. Tullius utitur, paucis
absoluam. Ait enim: MAIORES NOS RES SCRIBERE INGRESSOS, C. TREBATI,
ET HIS LIBRIS, QUOS BREVI TEMPORE SATIS MULTOS EDIDIMUS, DIGNIORES E CURSU IPSO
REVOCAVIT VOLUNTAS TUA. CUM ENIM MECUM IN TUSCULANO ESSES ET IN BIBLIOTHECA
SEPARATIM UTERQUE NOSTRUM AD SUUM STUDIUM LIBELLOS QUOS VELLET EVOLVERET,
INCIDISTI IN ARISTOTELIS TOPICA QUAEDAM, QUAE SUNT AB ILLO PLURIBUS LIBRIS
EXPLICATA. QUA INSCRIPTIONE COMMOTUS CONTINUO A ME LIBRORUM EORUM
SENTENTIAM REQUISISTI. QUAM CUM TIBI EXPOSUISSEM, DISCIPLINAM
INUENIENDORUM ARGUMENTORUM, UT SINE ULLO ERRORE AD EA RATIONE ET VIA
PERVENIREMUS, AB ARISTOTELE INVENTAM ILLIS LIBRIS CONTINERI, VERECUNDE TU
QUIDEM UT OMNIA, SED TAMEN FACILE UT CERNEREM TE ARDERE STUDIO, MECUM UT TIBI
ILLA TRADEREM EGISTI. CUM AUTEM EGO TE NON TAM VITANDI LABORIS MEI CAUSA QUAM
QUIA TUA ID INTERESSE ARBITRARER, VEL UT EOS PER TE IPSE LEGERES VEL UT TOTAM
RATIONEM A DOCTISSIMO QUODAM RHETORE ACCIPERES, HORTATUS ESSEM, UTRUMQUE, UT EX
TE AUDIEBAM, ES EXPERTUS. [1.03] SED A LIBRIS TE OBSCURITAS REIECIT;
RHETOR AUTEM ILLE MAGNUS HAEC, UT OPINOR, ARISTOTELIA SE IGNORARE RESPONDIT.
QUOD QUIDEM MINIME SUM ADMIRATUS EUM PHILOSOPHUM RHETORI NON ESSE COGNITUM, QUI
AB IPSIS PHILOSOPHIS PRAETER ADMODUM PAUCOS IGNORETUR; QUIBUS EO MINUS
IGNOSCENDUM EST, QUOD NON MODO REBUS EIS QUAE AB ILLO DICTAE ET INVENTAE SUNT
ADLICI DEBUERUNT, SED DICENDI QUOQUE INCREDIBILI QUADAM CUM COPIA TUM ETIAM
SUAVITATE. NON POTUI IGITUR TIBI SAEPIUS HOC ROGANTI ET TAMEN VERENTI NE
MIHI GRAVIS ESSES -- FACILE ENIM ID CERNEBAM -- DEBERE DIUTIUS, NE IPSI IURIS
INTERPRETI FIERI [1042C] VIDERETUR INIURIA. ETENIM CUM TU MIHI MEISQUE MULTA
SAEPE SCRIPSISSES, VERITUS SUM NE, SI EGO GRAVARER, AUT INGRATUM ID AUT
SUPERBUM VIDERETUR. SED DUM FUIMUS UNA, TU OPTIMUS ES TESTIS QUAM FUERIM
OCCUPATUS. UT AUTEM A TE DISCESSI IN GRAECIAM PROFICISCENS, CUM OPERA MEA
NEC RES PUBLICA NEC AMICI UTERENTUR NEC HONESTE INTER ARMA VERSARI POSSEM, NE
SI TUTO QUIDEM MIHI ID LICERET, UT VENI VELIAM TUAQUE ET TUOS VIDI, ADMONITUS
HUIUS AERIS ALIENI NOLUI DEESSE NE TACITAE QUIDEM FLAGITATIONI TUAE. ITAQUE
HAEC, CUM MECUM LIBROS NON HABEREM, MEMORIA REPETITA IN IPSA NAVIGATIONE
CONSCRIPSI TIBIQUE EX ITINERE MISI, UT MEA DILIGENTIA MANDATORUM TUORUM TE
QUOQUE, ETSI ADMONITORE NON EGES, AD MEMORIAM NOSTRARUM RERUM EXCITAREM. SED
IAM TEMPUS EST AD ID QUOD INSTITUIMUS ACCEDERE. Omne proemium, quod ad
componendum intendit auditorem, ut in rhetoricis discitur, aut beneuolentiam
captat aut attentionem praeparat aut efficit docilitatem: his tribus partibus
sibi Cicero Trebatium format. Nam quod se a magnarum rerum inchoatione
reuocatum ad amici contulit uoluntatem, fauorem Trebatii uelut iudicis,
beneuolentiae partibus meretur. MAIORES autem RES sunt a quarum scriptione ad
amici studium uersus est, moralis philosophiae tractatus. Maior est enim morum
ratio quam peritia disserendi. Id autem tempus fuisse coniicimus, quo propter
turbulenta reipublicae tempora in otium se contulit, atque ad philosophiae
disciplinas. Sed quia nobis audientium mentes ueritatis quoque opinio
praesumpta conciliat, in eo etiam praeparandae beneuolentiae partibus utitur.
Quod in commemorandis ueraciter iis quae Trebatius nouerat, facit illis fidem
quae posterius euenire et Trebatio potuerunt esse ignota. Haec autem sunt, quod
in Tusculano ad suum studium uterque libros euoluerit. Quodque Trebatius casu
in Aristotelis Topica inciderit, et quod titulum operis admiratus, a M. Tullio
inscriptionis sententiam perquisierit. Illud etiam quod ei Cicero se exposuisse
commemorat, inueniendorum argumentorum illis libris scientiam contineri, ut
sine ullo errore ad argumentorum inuentionem uia quadam et recto filo atque artificio
ueniretur, quae res breuiter enuntiata, uelut intentionem operis monstrat, et
docilem perficit auditorem. In hoc namque uidetur esse comprehensum quae sit
intentio Topicorum, quoniam Cicero ait disciplinam esse inueniendorum
argumentorum, non ut inueniantur (id enim natura suppeditat). Sed
ut sine ullo labore; ac sine ulla confusione non casu ad ea mens sed quadam uia
et ratione perueniat, post hanc beneuolentiam captationem, Trebatii laudem
subiungit, cum eius uerecundiam in his commemorat expetendis, quae si
postulanti amico Cicero praestilisset et gloriae praemium ferret et gratiae sed
quod petenti Trebatio, ut ei Topica traderet minime concessit. Id non proprii
laboris fuga sed Trebatii potius causa factum esse contendit, ut in eo quoque
Trebatii ueluti tunc repulsi subiratus forsitan animus, nunc non sit alienus.
Intererat uero Trebatio ut uel per se ipse illa legens exercitatior fieret, uel
ei perfectius si qua dubitaret rhetor doctior expediret. Utrumque uero a
Trebatio se narrat audisse. Nam et expertum cum, ut per se ipse legeret sed
obscuritate reiectum, et illum rhetorem a quo Topicorum explanationem
petiisset, illa sese Aristotelica ignorare confessum. Quae res, propter
operis difficultatem, nec esse est auditorem reddat attentum. Ea quippe non
negligentes inspicimus, quae non facilis esse intelligentiae suspicamur, in quo
etiam Cicero minime se miratum esse commemorat, quod is philosophus a rhetore
nesciretur, qui multis etiam philosophis uideretur incognitus. Quorum etiam
iure culpat ignauiam, quod ad Aristotelicae philosophiae disciplinam non
inuentorum utilitas, non orationis nitor illexerit. In quo etiam maioris
perspicaciae crescit attentio, quia facile ad studium mentes, aliorum segnities
culpata conuerterit, quocumque uero attentio fuerit, non poterit ab esse
docilitas. In his etiam laus quaedam Trebatii latenter inducitur. Magnum est
enim philosophis in suo quasi munere cessantibus hunc ne proprio quidem studio
praepeditum, alienae scientiae secreta rimari. Iam uero sequentia multo
etiam clarius beneuolentiam petunt, uelut hoc quod elegantissime dictum est,
ueritum se esse ne, si modeste postulantis uerecundiae pernegasset, ipsi
quodammodo iuris interpreti fieri uideretur iniuria, et quod praecedens
Trebatii meritum percepti beneficii memor exsequitur, id uero est quod uel ipsi
uel iis quos ipse defenderit, plura cauisset. Fuit igitur, ut ait, uerendum,
ne, si restituere gratiam noluisset, aut ingratum id aut superbum esse
uideretur. Ingratum quidem, si magna Trebatii merita quibus ipse usus fuerat,
paruo aestimare uideretur, cum nullam ei gratiam restituendam putaret, superbum
uero, si sperneret. Ad idem caetera reuertuntur, id est ad beneuolentiam.
Quod eiusdem testimonio nititur dum fuerit in urbe, se ne debitam redderet gratiam
occupationum necessitate constrictum. Quod ut uenerit Veliam, amicorum Trebatii
conuentione commonitus, ne tacitae quidem eius flagilationi deesse uoluisset,
et quod licet librorum copia nulla suppeteret, de memoriae tamen repetitae
promptuariis in ipsa nauigatione conscripserit, eique ex itinere miserit, ut
beneficii cumulo parendi etiam celeritas adderetur. Quae cum omnia benignum
captare Trebatii uideantur assensum, quaedam tamen breuitas Topicorum memoria
repetita, attentionis nec esse est animaduersione fungatur, ipsa namque
memoriae repetitio breue monstrat esse quod colligit. Quodque diligentiae sibi
fuerint mandata Trebatii, et quod ad excitandam sui memoriam quasi pignus amico
aliquod atque monimentum uoluisset exstare. Cui adiicit illud, et si admonitione
non eges, ne offendat animum amici sedulitate si quem commonendum credit,
obliuionis uideatur arguere. Haec omnia, ut dixi, beneuolentiae partibus
plena sunt. Sed de prooemio satis dictum est. Nunc ad sequentia transeamus, nec
si quis haec apud Victorinum latius tractata repererit, nos neglecti
integritatis stringat inuidia. Nam nec in singulis (ut ille facit) uerbis
haerere uolumus, et ad ampliora huius operis festinamus. CUM OMNIS RATIO
DILIGENS DISSERENDI DUAS HABEAT PARTIS, UNAM INVENIENDI ALTERAM IUDICANDI,
UTRIUSQUE PRINCEPS, UT MIHI QUIDEM VIDETUR, ARISTOTELES FUIT. STOICI AUTEM IN
ALTERA ELABORAVERUNT; IUDICANDI ENIM VIAS DILIGENTER PERSECUTI SUNT EA SCIENTIA
QUAM *DIALEKTIKEN* APPELLANT, INVENIENDI ARTEM QUAE *TOPIKE* DICITUR, QUAE ET
AD USUM POTIOR ERAT ET ORDINE NATURAE CERTE PRIOR, TOTAM RELIQUERUNT. NOS
AUTEM, QUONIAM IN UTRAQUE SUMMA UTILITAS EST ET UTRAMQUE, SI ERIT OTIUM,
PERSEQUI COGITAMUS, AB EA QUAE PRIOR EST ORDIEMUR. Cum philosophia maximis in
rebus operam suam studiumque consumat, cumque et in naturalibus inspectionem,
speculationemque adhibeat, et in moralibus actionem, et sic formare gestiat
mores ut uera uitae ratio persuaserit, euenire nec esse est, ut secundum id
quod ratio tenendum, omittendumue, faciendum quid, aut non faciendum esse
decreuerit, uel iudicium constituatur, ascensus uel exercendae uitae dirigatur
intentio. Erit igitur necessarium, uel in naturali speculatione, uel in
moralium actionum cogitatione, ut certa ratio, uel quod in rebus speculandum
est, inueniat, uel quod in actum uiuendi duci oporteat, ante perpendat. Haec
autem ratio nisi uia quadam processerit, saepe in multos nec esse est labatur
errores. Quod ne passim fieret, atque ut certis egulis tractatus insisteret,
uisum est antiquae philosophiae ducibus, ut ipsarum ratiocinationum, quibus
aliquid inquirendum esset, naturam penitus ante discuterent, ut his purgatis
atque compositis, uel in speculatione ueritatis, uel in exercendis uirtutibus
uteremur. Haec est igitur disciplina, quasi disserendi quaedam magistra,
quam *logicen* Peripatetici ueteres appellauerunt, hanc Cicero definiens,
disserendi diligentem rationem uocauit. Haec uario modo a plerisque tractata
est, uarioque etiam uocabulo nuncupata. Ut enim dictum est, a Peripateticis
haec ratio diligens disserendi logice uocatur, continens in se inueniendi
iudicandique peritiam. Stoici uero hanc eamdem rationem disserendi paulo
angustius tractauere, nihil enim de inuentione laborantes, in sola tantum iudicatione
consistunt, deque ea praecepta multipliciter dantes, dialecticam nuncupauerunt.
Plato etiam dialecticam uocat facultatem quae id quod unum est possit in plura
partiri, ueluti solet genus per proprias differentias usque ad ultimas species
separari, atque ea quae multa sunt, in unum generum ratione colligere. Hanc
igitur Plato dialecticam dicit; Aristoteles uero logicam uocat, quam (ut dictum
est) Cicero definiuit diligentem disserendi rationem. Et huius uno quidem
modo trina partitio est: omnis namque uis logicae disciplinae aut definit aliquid,
aut partitur, aut colligit. Colligendi autem facultas triplici diuersitate
tractatur: aut enim ueris ac necessariis argumentationibus disputatio decurrit,
et disciplina uel demonstratio nuncupatur; aut tantum probabilibus, et
dialectica dicitur; aut apertissime falsis, et sophistica, id est, cauillatoria
perhibetur. Logica igitur, quae est peritia disserendi, uel de definitione, uel
de partitione, uel de collectione, id est, uel de ueris ac necessariis, uel de
probabilibus, id est uerisimilibus, uel de sophisticis, id est, cauillatoriis
argumentationibus tractat, has enim collectionis partes esse praediximus. Atque
haec est una logicae partitio, in qua dialecticam Aristoteles uocat facultatem
per probabilia colligendi. Rursus eiusdem logicae altera diuisio est, per
quam diducitur tota diligens ratio disserendi in duas partes, unam inueniendi,
et alteram iudicandi. Id autem uidetur etiam ipsa logices definitio monstrare,
nam quia logica ratio disserendi est, non potest ab inuentione esse separata.
Cum enim nemo praeter inuentionem disserere possiti disserendi ratio
inuentionis est ratio. Rursus quoniam logice diligens est ratio disserendi, ab
ea iudicium non potest ab esse, ipsa enim diligentia rationis in disserendo
posita iudicium est. Neque enim potest quisquam diligenter disserere, nisi
quale sit iudicauerit id quod in disputationem sumitur. Quod si ad disserendi
ordinem diligentia rationis adhibetur, non est dubium quin hoc iudicium ad
inuentionum uarietatem sit accommodatum. His igitur ita expeditis,
uidendum est, hae diuisiones, quanam se cognatione contingant. Inuentio quippe
caeteris omnibus, ueluti materiae loco, supponitur, hoc modo. Nisi enim
inuentio fuerit, non potest esse uel definitio, uel partitio, quoniam
unumquodque generum uel differentiarum inuentione, uel specierum collectione,
aut diuidimus, aut etiam definimus. Iam uero si absit inuentio, nequit esse
collectio. Non erit igitur necessaria, nec uerisimilis, nec sophistica
argumentatio: haec enim tria inuentioni superueniunt, ut uel necessarium, uel
probabile, uel cauillatorium sit argumentum. Necessitas enim uero, et
probabilitas, et cauillatio formae quaedam sunt, quaedum inuentionibus
assistunt, necessaria uel probabilia uel cauillatoria faciunt argumenta. Eadem
quoque ratio partitiones definitionesque complectitur. Indiscreta namque
inuentionis potestas, cum definitiua, tum diuisibilis appellari potest, cum
definiendis partiendisue rebus adhibetur. Quae hoc modo ex inuentionis materia
et differentiarum supra positarum forma composita rursus iudicationi materiae
fiunt nam prior illa partitio, logice tribus partibus segregata, ita partes
explicat, ut habeat inuentionem materiam singularum, ipsa uero iudicationi
materiam praestat. Et enim cum definit aliquis, uel rei propositae diuisionem
facit, inuenit quidem diuisioni definitionique differentias accommodatas sed an
recte uel definiat, uel diuidat, iudicatione perpendit. Ita priores logicae
partes secundae diuisionis membra coniungunt, ut materiam quidem sui habeant
inuentionem, iudicationi uero fiant ipsae materia. Quod in reliqua etiam
colligendi parte contingit, nam et ea quae de probabilibus tractat, habet et
inueniendi suppositam materiam, quae uerisimilia reperit argumenta, et de
huiusmodi argumenta iudicatio perpendit. Est enim iudicium hoc ipsum
internoscendi, quod non necessaria inuentio est sed uerisimilitudinem tenet.
Illa quoque pars quae de necessariis argumentationibus aptatur, habet subiectam
materiam necessariae inuentionis, eiusque est iudicium, ut cum necessaria sunt
quae inuenit, necessaria quoque esse perpendat. Nec non cauillandi pars utraque
in se continet, quandoquidem et inueniri falsa possunt, et falsa esse
iudicatione discerni. Quo fit ut prior logices diuisio secundum etiam
continere uideatur: nam definitio, partitio atque collectio inuentionem
continent et iudicium, quia neque existere praeter inuentionem, neque agnosci
praeter iudicium possunt. Sed cum omnis inuentio iudicationi subiecta sit,
cumque prioris diuisionis partes sine utroque esse non possint, euenit ut prima
partitio inuentionem iudiciumque coniungat. Secunda uero haec diuisio, qua
Cicero etiam partitur logicam, segregat huiusmodi facultates, et inueniendi
materiam a iudicationis parte secernit. Iudicium uero, in colligendi
ratione proprias partes habet, nam omnis argumentatio, omnisque syllogismus
propositionibus struitur, omnemque compositum duo in se quaedam retinet, quae
speculanda esse uideantur. Et quidem continet unum quae illa sint, ex quibus id
quod compositum est intelligatur esse connexum, aliud uero quanam sit suarum
partium coniunctione compositum: ut in pariete siquidem lapides ipsos quibus
paries structus est inspicias, quasi materiam species: si uero ordinem
compositionemque iuncturae consideres, tanquam de formae ratione perpendas. Ita
in argumentationibus quas propositionibus compaginari atque coniungi supra
retulimus, gemina erit speculationis et iudicandi uia. Una quae propositionum
ipsarum naturam discernit ac iudicat utrum uerae ac necessariae sint, an
uerisimiles, an sophisticis applicentur, et haec quasi materiae speculatio est.
Altera uero iudicii pars est quae inter se propositionum iuncturas
compositionesque perpendit; haec quasi formam iudicat argumentorum. Quae
cum ita sint, hoc modo fit in continuum ducta partitio, ut ratio diligens
disserendi, unam habeat inueniendi partem, alteram uero iudicandi. Tum de
ipsa inuentione, tum de inuentionis collocatione, quae forma est
argumentationis. Atque ea quidem pars quae de inuentione docet, quaedam
inuentionibus instrumenta suppeditat, et uocatur topice: cur autem hoc nomine
nuncupata sit posterius dicam. Illa uero pars quae in indicando posita est,
quasdam discernendi regulas subministrat, et uocatur analytice; et si de
propositionum iunctura consideret, analytice prior; sin uero de ipsis
inuentionibus tractet, ea quidem pars ubi de discernendis necessariis
argumentis dicitur, analytice posterior nuncupatur; ea uero quae de falsis
atque cauillatoriis, id est de sophisticis, elenchi. De uerisimilium uero
argumentationum iudicio nihil uidetur esse tractatum, idcirco quoniam plana est
atque expedita ratio iudicandi de medietate, cum quis extrema cognouerit. Si
enim quis diiudicare necessaria sciat, idemque falsorum argumentorum possit
habere iudicium, uerisimilia, quae in medio collocata sunt, discernere non
laborat. Expeditum igitur est, ut arbitror, quid sit quod ait Cicero,
rationem diligentem disserendi duas habere partes, inueniendi unam, alteram
iudicandi. Illud etiam diligentius expositum est, quae sit ratio quam Stoici dialecticen
uocant. Ea est enim quae iudicandi peritiam tenet, et quam eodem nomine Plato
partiendi per differentias, atque ad genus reuocandi facultatem uocat. Quamque
eodem nomine Aristoteles, non totam disserendi artem, ut Stoici sed eam tantum
nuncupet quae de proposita quaestione uerisimilibus colligat argumentis, atque
ideo perfectius Aristoteles de logica tractauit, quoniam de duobus, ultra quae
nihil est, tertium disseruit, de inueniendo scilicet et iudicando, cum Stoici,
inuentione neglecta, iudicationis tantum instrumenta tradiderint. Atque
ideo iure eos increpat Tullius, quoniam id maxime relinquere quod et natura
prios et usu potius erat: natura quidem, quia fieri non potest ut de inuentione
iudicetur, nisi ipsa inuentio prius exstiterit. Ad usum uero, quia longe
utilius est nuda, et praeter artem prolata naturali inuentione susceptum saepe
negotium tueri, quam inueniente alio mutum ipsum inermemque et tacitum uersare
iudicium. Dat uero Tullius de utroque sententiam, etait summam pariter
utilitatem in utroque consistere, et se de utraque, si otium fuerit, uelle
disserere. Ab ea autem quae prior est, id est inuentione, quam *topicen*
appellari diximus, ordiendum putat. UT IGITUR EARUM RERUM QUAE
ABSCONDITAE SUNT DEMONSTRATO ET NOTATO LOCO FACILIS INUENTIO EST, SIC, CUM
PERUESTIGARE ARGUMENTUM ALIQUOD VOLUMUS, LOCOS NOSSE DEBEMUS; SIC ENIM
APPELLATAE AB ARISTOTELE SUNT EAE QUASI SEDES, E QUIBUS ARGUMENTA PROMUNTUR.
ITAQUE LICET DEFINIRE LOCUM ESSE ARGUMENTI SEDEM. ARGUMENTUM AUTEM RATIONEM,
QUAE REI DUBIAE FACIAT FIDEM... Post diuisionem logicae disciplinae, quam
diligentem disserendi rationem esse definiuit, de topice, quae inueniendi ars
esse praedicta est, expedire contendit. Ac primum quid sint loci, termino
definitionis includit, eiusque artis quae topice dicitur exempli quadam
claritate designat intentionem. Est enim topices intentio, argumentorum facilis
inuentio. Non igitur inuenire docet topice quod est naturalis ingenii sed
facilius inuenire: omnis quippe ars imitatur naturam, atque ab hac materia suscepta,
rationes ipsa uiamque conformat, ut cum facilius id quod ars quaeque promittit,
tum elegantius fiat, uelut parietem struere naturalis ingenii est sed arte fit
melius. Argumentum autem ratio est quae rei dubiae faciat fidem. Multa
enim sunt quae faciant idem sed quia rationes non sunt, ne argumenta quidem
esse possunt, ut uisus facit fidem his quae uidentur sed quia ratio non est
uisus, ne argumentum quidem esse potest. Differentiam uero unam sumpsit, eam
quae faciat fidem, omne enim argumentum facit fidem. Si igitur iunxerimus genus
ac differentiam, et id esse argumentum dicamus, quod rationem quae faciat fidem,
num tota argumenti natura monstrata sit? Minime. Quid si eius rei, de qua nemo
dubitat, aliqua ratione facere quis fidem uelit, num idcirco illa, quod fidem
faciat, uocabitur argumentum? Nullo modo: argumentum namque est quod rem
arguit, id est probat, nihil uero probari, nisi dubium, potest. Nisi ergo sit
res ambigua, et ad eam ratio fidem faciens afferatur, argumentum esse non poterit.
Addita igitur alia differentia quae est rei dubiae, facta est integra definitio
argumenti, ex genere et duabus differentiis constans, genere quidem, ratione:
una uero differentia, quod faciat fidem; altera uero, quod rei dubiae est, ut
sit tota definitio, id esse argumentum quod sit ratio, rei dublae faciens
fidem. Quae cum ita sint, nec esse est ut ubi dubitatur aliquid, ibi sit quaestio.
Quod si argumentum praeter rem dubiam esse non poterit, nullo modo esse praeter
quaestionem potest. Quaestio uero est dubitabilis propositio. Propositio uero
est ratio uerum falsumue designans. Omnis igitur propositio siue constanter
atque pronuntiatiue proferatur, ut si quis dicat: Omnis homo animal est; siue
ad interrogationem dirigatur, ut si quis interroget: Putasne omnis homo animal
est? retinet proprium nomen, et propositio nuncupatur. At si eadem, uelut
dubitabilis proferatur, fit quaestio, ut si quisque erat an omnis homo animal
sit. Quot autem modis quaestio diuidatur, nunc explicandi locus non uidetur
accommodus sed in iis libris dicemus quos de topicis differentiis formare
molimur. Ad quaestionem igitur, id est ad dubitabilem propositionem, omnis
intentio dirigitur argumenti, non uero ut totam comprobet quaestionem sed ut
partem eius ratione confirmet; neque enim tota quaestio defenditur sed una eius
quaelibet pars argumentatione firmatur: nemo enim defendit caelum rotundum esse
et non esse; si enim ita quis defenderet, totam quaestionem uideretur probare.
Sed cum ita consideratur: Utrum rotundum sit caelum an non sit in
una tantum consistit quaestionis parte defensio, siue quae affirmat siue quae
negat. Omnis enim quaestio contradictionibus constat. Nam si qua res ab altero
affirmetur, negetar ab altero, totum hoc contradictio nuncupatur, ut si quis
dicat: Caelum rotundum est alter neget dicens: Caelum rotundum non
est. Caelum rotundum esse et non esse contradictio prohibetur.
Dubitabilis uero propositio, quam quaestionem esse praediximus, et
affirmationem in se continet et negationem, hoc enim ipso quo dubitabilis est,
contradictionem uidetur includere. Cum enim dubitat quis utrumque caelum
rotundum sit, siue adiungat an non sit, siue reticeat, ipsa dubitatio partem
secum alteram trahit. Si enim unam partem propositio tueatur, dubitabilis non
est, atque idcirco nec quaestio. Cum igitur omnis quaestio duas habeat
partes, affirmationis unam, alteram negationis, nec esse est ut sit semper ex
alterutra parte defensio, ut unus quidem affirmationis partem, negationis alter
defendat, et hic quidem ad astruendam affirmationem, ille uero ad destruendam,
quae potuerit argumenta perquirat. Nihil uero interest utrum quis affirmationem
ponat, an destruat negationem, aut negationem defendat, an oppugnet
affirmationem. Age enim, sit quaestio, utrum caelum rotundum sit. Si quis eam
sibi quaestionis partem assumpserit, quam esse defendit, ad eam constituendam
cuncta nec esse est sibi comparet argumenta, atque in hoc affirmationem quidem
ponit sed destruit negationem. Si quis uero neget id, ac dicat non esse caelum
rotundum, suscipit sibi partem alteram quaestionis quae fuerat reliqua, id est
negationem, in eaque consistit, et ad hanc approbandam, perquisitis nititur
argumentis; itaque qui negationem ponit, labefactat affirmationem. Quae
cum ita sint, demonstratum arbitror, non totam quaestionem sed eius aliquam
partem ad defensionem uenire. Sed quod quisque defendet, ad hoc quoque
argumenta perquirit. Ad partem igitur quaestionis astruendam destruendamue
argumenta sumuntur, atque haec quidem si quis minus intelligit, ne a nobis
obscure dicta esse causetur. Si enim quae in dialectica, uel a nobis dicta
Latina oratione, uel a Graecis scripta sunt, ignorabit, mirum est si quam
partem eorum quae dicimus aduertere ualeat, ne dum stupeamus quod non omnia
comprehendat. Sed quoniam dubitabilem propositionem quaestionem esse
praediximus, euenit ut quas partes habeat propositio, easdem etiam quaestio
retinere uideatur. Omnis autem simplex propositio duas habet partes in terminis
constitutas. Simplex uero propositio est huiusmodi: Omnis homo animal est
Terminos uero uoco simplices orationis partes quae continent propositionem, ut
animal et homo. Hi uero sunt praedicatus atque subiectus. Praedicatus est in
propositione maior terminus collocatus; subiectus uero minor. Maior uero
terminus de subiecto dicitur, minor autem de maiore nullo modo praedicatur, ut
animal quoniam maius est quam homo, de homine praedicatur: dicitur enim: Omnis
homo animal est Homo uero de animali non dicitur, nemo enim uere
dicit: Omne animal homo est Hac igitur ratione internoscere possumus
qui terminus in propositione maior, qui uero sit minor. Omnis autem quaestio,
ut dictum est, quoniam dubitabiles partes habet, et ad easdem comprobandas
argumenta sumuntur, necesse est ut quidquid in quaestionibus comprobatur, id
argumentorum ratione firmetur. Argumentum uero nisi sit oratione prolatum, et
propositionum contexione dispositum, fidem facere dubitationi non poterit. Ergo
illa per propositiones prolatio ac dispositio argumenti, argumentatio
nuncupatur, quae dicitur enthymema uel syllogismus, cuius definitionem in
Topicis differentiis apertius explanabimus. Omnis uero syllogismus uel
enthymema propositionibus constat; omne igitur argumentum syllogismo uel
enthymemate profertur. Enthymema uero est imperfectus syllogismus, cuius
aliquae partes, uel propter breuitatem, uel propter notitiam, praetermissae
sunt. Itaque haec quoque argumentatio a syllogismi genere non recedit.
Quoniam igitur syllogismus omnis propositionibus constat, propositiones uero
terminis, terminique inter se differunt, eo quod unus maior est, alter minor,
fieri non potest ut ex propositionibus conclusio nascatur, nisi per terminos
progressae propositiones extremos terminos alicuius tertii medietate
coniunxerint: id facillimo demonstratur exemplo. Sit enim quaestio: Utrum homo
substantia sit an minime. Sumo mihi quaestionis partem alteram comprobandam, ea
est, hominem esse substantiam; in hac igitur duo sunt termini, substantia atque
homo, quorum maior substantia, minor homo, quod ex eo quoque poterit ostendi, quoniam
posterius substantia in prolatione profertur, uel ut in hoc ipso quod dicimus
homo substantia est, prius hominem, posterius substantiam nominamus. Ut igitur
substantiam atque hominem iungam, nec esse est medium terminum reperiri, qui
utrosque copulet terminos, hic sit animal, fiatque una propositio: Omnis
homo animal est in hac igitur propositione animal praedicatur, homo subiicitur.
Rursus adiungo: Omne autem animal substantia est in hac rursus
animal supponitur, substantia praedicatur. Itaque concludo, omnis igitur homo
substantia est; ac per hoc homo quidem semper subiectus est. Animal uero ad
hominem quidem praedicatum est, ad substantiam uero subiectum. Substantia uero
ipsa semper praedicata persistit, unde fit ut minor quidem sit homo, maior uero
homine substantia, medius autem terminus animal. Quoniam igitur extremi termini
medii interpositione copulantur, eoque modo quaestionis inter se membra conueniunt,
adhibitaque probatione soluitur dubitatio, nihil est aliad argumentum quam
medietatis inuentio, haec enim uel coniungere, si affirmatio defendatur, uel
disiungere, si negatio uindicetur, poterit extremos. Quae cum ita sint,
duarum propositionum et tertiae conclusionis, maior quidem propositio dicitur
ea quae maiorem terminum continet, id est in qua maior quidem praedicatur;
medius uero supponitur, ut "Omne animal substantia est"; minor uero
propositio est quae medium quidem terminum praedicat, subiicit autem minorem,
ut "Omnis homo animal est". Sed quoniam a maioribus nec esse est
minora descendere, eius conclusionis, quae ex duabus propositionibus nascitur,
illa quasi effectrix et propria propositio uidetur esse, quae prima est; haec [autem
est, "Omnis homo substantia est". Quod qui priores posterioresque
nostros Analyticos, quos ab Aristotele transtulimus, legit, minime dubitat. Sed
etsi quis quae illic scripta sunt nesciens, ad haec legenda proruperit, etiamsi
rationem rerum quas non intelligit minime comprehendit, ita tamen ut dictum est
esse confidat, seque in Aristotelis Analyticis uberius inuenturum esse, si
legerit, arbitretur. Natura igitur rerum fert ut ubi quid maius ac minus
est, ibi maximum quoque aliquid inesse necesse sit. Quo fit ut sint quaedam
maximae propositiones, quoniam minores maioresque esse monstrauimus, quarum natura
ex simplicium propositionum partitione sumenda est. Omnis enim simplex
propositio uel affirmatiua est, uel negatiua. Earumque aliae sunt uniuersales,
ut: Omnis homo iustus est. Nullus homo iustus est aliae
particulares, ut: Quidam homo iustus est aliae indefinitae, ut: Homo
iustus est. Homo iustus non est aliae singulares aliquid atque indiuiduum
continentes, ut: Cato iustus est Cato iustus non est
Harumque omnium aliae sunt dubitabiles, aliae indubitatae. Supremas igitur ac
maximas propositiones uocamus, quae et uniuersales sunt, et ita notae atque
manifestae, ut probatione non egeant, eaque potius quae in dubitatione sunt
probent. Nam quae indubitata sunt, ambiguorum demonstrationi solent esse
principia, qualis est, omnem numerum uel parem esse uel imparem, et aequalia
relinqui, si aequalibus aequalia detrahuntur; caeteraeque de quarum nota
ueritate non quaeritur. Maximas igitur, id est uniuersales ac notissimas
propositiones, ex quibus syllogismorum conclusio descendit, in Topicis ab
Aristotele conscriptis locos appellatos esse perspeximus; quod enim maximae
sunt, id est uniuersales propositiones, reliquas in se uelut loci corpora
complectuntur, quod uero notissimae atque manifestae sunt, fidem quaestionibus
praestant, eoque modo ambiguarum rerum continent probationes. Has autem
aliquoties quidem in ipsis syllogismis atque argumentationibus inhaerere
conspicimus, aliae uero in ipsis quidem argumentationibus minime continentur,
uim tamen argumentationibus subministrant:ut si uelimus ostendere regnum melius
esse quam consulatum, dicemus: Regnum cum sit bonum, diuturnius est quam
consulutus; omne uero quod est diuturnius bonum, melius est eo quod parui
est temporis: regnum igitur melius est consulatu. Hic igitur maxima
propositio atque uniuersalis et per se cognita, neque indigens probatione,
argumentationi inserta est. Ea uero est: Omnia quae diuturniora sunt bona,
meliora esse his quae sunt temporis breuitate constricta. At si
uelimus ostendere non esse inuidum qui sapiens sit, dicamus: Inuidus est
qui moeret aliena felicitate; non autem sapiens est quem felicitas aliena
contristat: non est igitur inuidus sapiens. Hic maxima propositio
argumentationi non uidetur inclusa sed extrinsecus posita, syllogismo tamen
uires ministrat. Haec uero est: Quorum diuersae sunt definitiones, diuersas
esse substantias necesse est. Quisquis igitur uel Aristotelis Graeca
uel nostra ab Aristotele translata prospexerit, has illic propositiones locos
inueniet nuncupari, quae sunt maximae atque uniuersales et uel per se necessariae,
uel per se probabiles ac notae. Sed quoniam has propositiones plures ac pene
innumerabiles esse nec esse est, restat adhuc quo amplius ratio speculationis
ascendat. Possumus enim, diligenti tractatu considerationis adhibito, omnium
maximarum atque uniuersalium propositionum differentias perpendere, atque
innumerabilem maximarum propositionum ac per se notarum multitudinem in
paucasatque uniuersales colligere differentias, ut et alias dicamus in
definitione consistere, alias in genere, atque alias alio modo quod paulo post
apertius demonstrabo. Omnes igitur maximae propositiones, quaecumque sub
definitionis uerbi gratia rationem cadunt, uno definitionis nomine
continebuntur. Et sicut illae reliquarum propositionum loci esse dicebantur,
quod eas intra suum ambitum continerent, ita ipsarum maximarum atque
uniuersalium propositionum, quas minorum propositionum locos esse praediximus,
illa differentiae, et si non uere, tamen quadam ueluti imagine loci esse
uidebuntur, in quas fuerint conuenienti ratione reductae. Sed istae
locorum, id est propositionum maximarum, differentiae, quas etiam ipsos locos
nominamus, possunt subiectarum propositionum etiam genera nuncupari. Nam
differentiae continentes etiam genera communiter possunt uideri, ut irrationale
cum a rationali uelut diuisibili differentia dissideat; tamen equi uel canis,
differentia specifica est, et ad eos locum generis tenet. Namque animal
irrationabile equi genus est. Ita etiam in maximis propositionibus. Nam quod
aliae sunt ex toto, aliae ex partibus, hae inter se comparatae differentiae
diuisibiles sunt, ad ipsas uero maximas propositiones differentiarum
continentiae uelut generis loco sunt. Nam propositionis ex tolo uenientis genus
est idipsum quod uocatur ex toto. Item propositiones a partibus ductae, quamuis
notae sint atque manifestae genus est, quod a partibus, et caeterae
differentiae earum propositionum quae cum sint maximae, tamen eisdem uidentur
includi, uelut quaedam genera sint. Quae uero sint hae differentiae paulo
posterius disseram. De his igitur nunc locis tractare Tullius instituit
qui maximas propositiones quas superius diximus, id est per se notas atque
uniuersales, continent atque includunt. Hae uero sunt maximarum differentiae
propositionum. De uniuersalium igitur enuntiationum per seque notarum
differentiis disserit, ut fit integer locus argumenti sedes. Nam si argumentum
omne per propositiones ad conclusionem usque perducitur, omnes uero reliquae
propositiones in prima maximaque propositione continentur, ipsaque prima ac maxima
propositio, tum pars est argumentationis, id est syllogismi, tum extraposita
argumentationi uires ministrat, ut utroque modo quoniam perficit argumentum,
pars argumentationis quaedam esse uideatur, non est dubium quin hae
differentiae, quae propositiones maximas continent, eaedem omnes etiam
contineant argumentationes, ut maximarum propositionum differentiae iure loci
argumentorum et quasi quaedam ultimae sedes esse uideantur. Nam ex his
quatuor significationibus appellationum duarum, argumentationis scilicet atque
argumenti, unam quamlibet esse nec esse est. Aut enim elocutio et contextio
ipsa propositionem cum maximis propositionibus, uel extra syllogismum positis,
uel in eodem inclusis, argumentatio uocatur. Argumentum uero mens et
sententia syllogismi, aut elocutio ratiocinationis cum maximis propositionibus
et sententia syllogismi argumentum esse dicetur, ut idem sit argumentum quod
argumentatio. Aut argumentatio quidem uocabitur tota contextio syllogismi cum
sententia sed argumentum maxime propositio, aut integer ratiocinationis ordo
praeter maximas propositiones argumentatio, sententia uero argumentationis
argumentum. Reliqua uero maxima propositio, locus. Sed cum haec ita sint,
siue quis ipsarum propositionum contextionem, et usque ad conclusionem
continuum ductum cum maxima propositione, uel extra posita, uel propositionibus
ratiocinationis inclusa, argumentationem uocare uelit, argumentum uero
sententiam mentemque ratiocinationis, nihilominus locos intelligimus maximarum
propositionum differentias; siue quis ratiocinationis totius uim atque
sententiam totam cum maxima propositione, uel intra, uel extra posita,
argumentum uocet, non est dubium quin totius ratiocinationis locus ille sit qui
est maximae propositionis differentia, continet enim maximam propositionem, in
qua propositiones caeterae continentur: siue argumentationem quidem totam
ratiocinationis contextionem uocari placeat, argumentum uero maximam
propositionem, recte rursus locus putabitur maxime propositionis differentia,
quae argumentum claudit et continet. Quod si argumentum quidem sensus ipse
totius ratiocinationis intelligatur, argumentatio uero integra ratiocinationis
prolatio, extra uero et ab utrisque diuersum ualens, uelut locus quidam maxima
propositio consideretur, sic quoque maximarum differentiae propositionum loci
esse uidebuntur. Nam cum differentia ipsa maximam propositionem contineat,
eiusque sit locus, maxima uero propositio argumentationi uel argumento uires
ministret, non est dubium quin ea toti argumento locus esse uideatur, quod
totum intra maximae propositionis ambitum claudit. Demonstratum igitur
est quae sint argumentorum sedes, id est, ubi argumenta clauduntur (hae sunt
autem maximarum propositionum differentiae), quae uocantur loci, quid etiam
argumentum, quoniam est rei dubiae faciens fidem, quae sit uero res dubia, id
est pars altera quaestionis, quid sit quaestio, id est dubitabilis propositio,
quid sit simplex propositio, id est enuntiatio, quae praedicato et subiecto
termino contineatur, uerum falsumue designans, quae omnia meminisse oportet.
Maximarum enim propositionum differentiae quas locos esse praediximus, ab his
dicuntur terminis qui prius in propositione sunt, posterius in quaestione
considerantur, praedicato scilicet atque subiecto. Ex his etiam quae
superius dicta sunt quid distent Topica Ciceronis atque Aristotelis apparuit.
Aristoteles namque de maximis propositionibus disserit, has enim locos
argumentorum esse posuit, ut nos quoque supra retulimus. Tullius uero locos non
maximas propositiones, sed earum continentes differentias uocat, ac de his
dicere contendit. SED EX HIS LOCIS IN QUIBUS ARGUMENTA INCLUSA SUNT, ALII
IN EO IPSO DE QUO AGITUR HAERENT, ALII ASSUMUNTUR EXTRINSECUS. IN IPSO TUM EX
TOTO, TUM EX PARTIBUS EIUS, TUM EX NOTA, TUM EX EIS REBUS QUAE QUODAMMODO
AFFECTAE SUNT AD ID DE QUO QUAERITUR. EXTRINSECUS AUTEM EA DUCUNTUR QUAE ABSUNT
LONGEQUE DISIUNCTA SUNT. Post definitionem loci atque argumenti facit
plenissimam diuisionem locorum. Ac primum quoniam omnis diuisio cuncta debet
amplecti, neque superfluum quidquam interponere, nec omittere quid sit
necessarium, id M. Tullius proposita diuisione patefacit dicens: EX HIS LOCIS
IN QUIBUS ARGUMENTA INCLUSA SUNT, ALIOS IN EO IPSO DE QUO AGITUR HAERERE, ALIOS
EXTRINSECUS ASSUMI. Nihil enim huic diuisioni posse uidetur addi uel minui,
quandoquidem breuiter cuncta complectitur. Argumentorum enim loci quicumque
sumuntur, aut in ipso de quo agitur haerent, aut minime. Id autem minime
extrinsecus positos esse designat, quod si inter id quod dicimus in ipso de quo
agitur haerere argumentorum locos, et non haerere nihil est medium. Inter
affirmationem enim atque negationem nulla est medietas. Cumque in ipso de quo
agitur non inhaerere locum argumenti, id sit extrinsecus assumi, dubium non est
quin nihil intersit medium inter ea argumenta quorum in hoc ipso haerent loci
de quo agitur, et ea quorum extrinsecus assumuntur, EXTRINSECUS AUTEM EA
DUCUNTUR QUAE ABSUNT LONGEQUE DISIUNCTA SUNT. Sed quid ipsum sit de quo
agitur facilior explanatio est, si eorum quae prius dicta sunt meminerimus. Nam
cum de quaestione loqueremur, eamdem diximus esse quaestionem quae esset
dubitabilis propositio. Sed quoniam propositio subiecto praedicatoque
constaret, quaestionem quoque diximus subiecta praedicatoque coniungi. Praedicatum
igitur uel subiectum est hoc ipsum de quo agitur. Nam cum de alterutra
quaestionis parte dubitetur, in hac ambiguitate quaeritur utrum praedicatus
terminus inesse subiecto uideatur, an minime. Nam cum omnis quaestio in
affirmationem negationemque diuidatur, si praedicatus subiecto inest, fit ex eo
uera affirmatio; si non inest, fit uera negatio. Sed in quaestionibus
disceptandis, alter affirmationem, alter negationem tuetur, id est, alter
praedicatum inesse subiecto, alter non inesse defendit. Quod uero ex alterutra
parte defenditur, hoc est ipsum de quo agitur. Ipsum igitur est praedicatus
terminus uel subiectus, de quibus agitur. Atque ut id exemplo clarius
fiat, sit quaestio, an Verres furtum fecerit. Hic Verres subiectum est, furtum
facere praedicatum; quod si furtum Verri coniungitur, idque argumentationibus
comprobatur, [1055B] quaestionis affirmatio demonstrata est. Si furtum a Verre
seiungitur, quaestionis rursus negatio comprobatur. Ipsum itaque de quo agitur
nihil est, nisi uterlibet eorum terminus qui in quaestione proponitur, siue
praedicatus, siue etiam subiectus. Qui quidem termini per se argumenta
esse non possunt, neque uero per se argumenta praestare. Si enim ipsi simplices
ut sunt argumenta esse possunt, uel argumentorum praestare materiam, nullam in
quaestione relinquerent dubitationem; sed quoniam de ipsis adhuc in quaestione
dubitatur an eorum possit esse rata coniunctio, ipsi quidem neque per se
argumenta esse, neque per se argumenta praestare poterunt, ea uero quae in
ipsis insunt, uel extrinsecus posita sunt, argumentorum copiam
subministrant. Nam quod Victorinus quaerit, et explicat latius, ne
commemoratione quidem mihi dignum uidetur. Quaerit enim quaestio ipsa de quo
agitur an habeat locum, quod minime oportuit, ut dictum est. Locus de quo nunc
agimus non cuiuslibet rei locus est sed argumenti, argumentum uero rei dubire
faciens fidem, res uero dubia pars quaestionis. Quod si argumentum quaestio uel
pars quaestionis esse non potest, locus uero de quo agimus argumenti est locus,
non est dubium quin locus quaestionis esse non possit. Amplius, omnis
quaestio dubitabilis est, argumentum uero omne quaestionis purgat ambiguum. Non
est igitur idem argumentum quod quaestio sed loci, argumentorum sunt loci, non
sunt igitur quaestionis. Hoc igitur praemisso intelligamus ipsum de quo agitur quemlibet
terminum in quaestione propositum, siue praedicatum, siue subiectum, qui cum
per se res sint, ipsi quidem argumentum esse non possunt, habere autem in se
quaedam possunt, in quibus argumenta sint collocata, et quae sedes argumentorum
esse intelligantur. Quae quidem cum terminis his de quibus agitur inhaerere
uideantur, nondum tamen sunt argumenta sed quasi iam argumenta complectentes
loci, et uelut naturali sede condentes. Idem de his locis qui extrinsecus
assumuntur dicendum est, ipsi namque positi sunt exterius et quodammodo a
propositionum terminis ablegati, et res quaedam sunt sed intra se argumentorum
copiam claudunt. Atque, ut breui sententia colligam, ipsum de quo agitur
nihil est aliud nisi quilibet in quaestione terminus collocatus. Hi argumenta
esse non possunt, neque ab his trahi aliquod argumentum. Quo fit ut termini
ipsi qui in quaestione sunt positi, nec argumenta, nec loci sint sed tantum
res. Rursus ea quae in his haerent de quibus agitur, ipsa quidem res esse
manifestum est sed claudunt in se argumentorum copiam, ut cum ex his sumi
aliquod oporteat argumentum, locorum uice fungantur. Itaque si quis per se ea
speculetur, res sunt; si quis ab his aliquod argumentum quaerat educere, loci
fiunt. Et haec communiter quidem de principalibus ac maximis locis dicta sint.
Hi uero sunt qui in ipsis de quibus agitur haerent, uel qui assumuntur
extrinsecus. Ut igitur faciat plenam locorum diuisionem, quos simpliciter
ac maximos posuit locos, eosdem uelut in quasdam species resecat, dicens: IN
IPSO TUM EX TOTO, TUM EX PARTIBUS EIUS, TUM EX NOTA, TUM EX HIS REBUS QUAE
QUODAMMODO AFFECTA SUNT AD ID DE QUO QUAERITUR. Et locorum quin in ipso sunt de
quae agitur constituti quatuor partium facta diuisiones. Hi quippe qui in ipso
de quo agitur haerent, uel ex toto eo de quo agitur termino, uel ex partium
eius enumeratione, uel ex nota, uel ex affectis intelliguntur existere. Id ita
esse breui ratione firmabitur. Nec esse est enim quemlibet eorum terminorum qui
in quaestione sunt collocati, et definitiones habere proprias, et partes, et
nomina, et ad res alias quadam relatione coniungi ac referri. Ergo locus qui
dicitur ex toto, id est, quoties argumentum ex alicuius definitione termini qui
est in quaestione tractatur, siue subiecti, siue praedicati. Ex partium
enumeratione, quoties ab eius termini partibus, qui in quaestione positus est,
ducitur argumentum. A nota, quoties ab eiusdem termini uocabulo nascitur
argumentum. Ab affectis uero, quoties ab his quae ad propositum terminum
relatione aliqua reducuntur argumentatio proficiscitur Quorum similitudines
omnium posterius explicabo, quando ea quae snper his rebus declarandis Cicero
posuit exempla tractauero. Nunc illud est considerandum, ait enim Tullius
ex his locis, in quibus argumenta inclusa sunt, alios in eo ipso de quo agitur
haerere, alios extrinsecus assumi, quod ita dictum uidetur, tanquam diuersi
sint loci qui in his de quibus agitur haerent, et ipsum illud de quo agitur.
Nihil enim in se ipso haerere potest, ac per hoc quod in aliquo haeret ab eo in
quo haeret diuersum est. Quod si loci sunt aliqui qui in his haereant de quibus
agitur, non est dubium quis hi loci ab his de quibus agitur sint diuersi.
Rursus cum dicit IN IPSO TUM EX TOTO, TUM EX PARTIBUS EIUS, tanquam non de
diuersis loquatur, ita ait, in ipso locos esse tum ex toto, tum ex partibus,
tum ex nota, quasi uero aliud sit ipsum quam totum, aut aliud ipsum quam omnes
undique eius partes. Unaquaeque enim res idem est quod totum. Idem namque est
Roma quod tota ciuitas. Rursus idem est unaquaeque res quod eius singulae
parles in unum reductae; uelut idem est homo quod caput, thorax, uenter, ac
pedes, caeteraeque in unum partes coniunctae atque copulatae. Quomodo igitur
tanquam de diuersis primum locutus est, cum locos haerere in his terminis de
quibus agitur dixit, post autem uelut de eisdem loquitur, cum in ipso locos,
tum ex toto, tum ex partibus esse proponat? Nihil enim differt dicere IN IPSO
TUM EX TOTO, TUM EX PARTIBUS quam si ita dixisset "in ipso tum ex
ipso". Nam si idem est ipsum quod totum ac partes, idem est dicere in ipso
haerere locum, ex toto, aut ex partibus, quod in ipso haerere locum, qui est ex
ipso, quod ne intelligi quidem pctegt, quemadmodum in ipso haerere possit, quod
ipsum est, cum nihil sibi haereat, ut superius expediui. Sed, quemadmodum
paulo ante exposui, unaquaeque res cum et definitionem habeat et partes, si pernoscamus
quae sit definitionis uis et quae partium, cunctus ambiguitatis nodus
absoluitur. Est enim definitio coactae in se atque complicatae rei explicatio,
uelut cum dicimus hominem esse animal rationale, mortale. Nam id quod breuiter
nomen, atque anguste designabat, id explicauit ac prolulit, et per
substantiales quodammodo partes definitio patefecit. Alium igitur nec esse est
esse intellectum rei, quae complicata est, in eo quod sibimet coacta atque in
unum redacta est, alium eiusdem rei explicatae atque dissertae, in eo quod
expedita atque diffusa est: nam et si idem rei definitio quod nomen significat,
illud tamen ipsum quod nomen anguste confuseque designat, apertius definitio
disserit ac patefacit. Recte igitur aliud quiddam est ipsum, aliud eius
definitio, etiam si unum idemque est utrisque subiectum. Ut enim dictum est,
ipsum singulum est, definitio ipsius singuli per partes distributio atque
enumeratio. (Partes autem nunc substantiales dico, non quae magnitudinem
iungunt sed quae proprietatem rationemque substantiae.) Sed quod in
definitione dictum est secundum eas partes quae substantiam iungunt, id in
partibus intelligendum est quae magnitudinem copulant, uelut domus quae
fundamento, parietibus tectoque coniungitur. Nam eum ea nihil sit aliud nisi
quod partibus copulatur, ipsa tamen una quaedam est, atque coniuncta, partitio
uero eius per quaedam membra distributio est, atque ideo licet unum sit, quod
ipsum est totum, et quot sunt partes undique confluentes, non tamen eumdem nec
esse est habere intellectum, cum ipsum integrum consideratur, ut cum in partes
ipsas quibus iunctum est distribuitur. Ex nota uero locus apertissime ab
eo termino diuersus est, qui in quaestione constitutus est. Quis enim dicat id
esse cuiuslibet rei uocabulum quod ipsa res est, quam designat? Ea uero
quae ad id de quo agitur affecta sunt, et si extra posita uidentur, terminum
tamen in quaestione propositum uelut e regione respiciunt, quae in multas
secari nec esse est partes. Omnis enim res, id quod est, unum est, multa uero
sibimet retinet adiuncta, quae hoc ab his quae omnino extrinsecus sunt differre
intelliguntur, quod ea quae affecta sunt, in relatione sunt posita, ut post et
ipsarum propositio, et exemplorum ratio monstrabit. Ea uero quae sunt
extrinsecus, in nulla relatione sunt constituta, atque ideo hac extrinsecus
solum. Illa uero affecta sunt nuncupata, habet enim aliquam quodammodo
cognationem ad id ad quod reducitur, id quod refertur ad aliquid. Sed
omnes fere bos locos quos nunc simplices atque indiuisos ponit, posteriore
tractatu diuidit, ut nunc quoque eos locos qui in ipso sunt, distribuit, cum alios
ex toto fieri proponit, alios ex partibus, alios ex nota, alios ex affectis,
affectaque ipsa suis partibus secat. Extrinsecus uero locum in testimonio
positum esse confirmat, testimonii uero uim in auctoritate constituit,
auctoritatem uero deducit in proprias partes sed hoc posteriore tractatu
liquebit. Nunc uero eos simplices atque indiuisos locos proponit, et ueluti simplicibus
subdit exempla. Restat autem nunc unum quod uidetur esse quaerendum, an
hi loci qui in locos alios diuiduntur, eorum quos intra se continent locorum
loci esse possint, ut eorum qui sunt ex toto, ex partibus, ex nota, ex
affectis, is unus quidam quasi locus sit, qui est in ipso. Nihil quidem prorsus
officeret locorum locos putare, fieri enim potest ut locus amplior intra semet
angustiores contineat locos, uelut id prouincia ciuitates, sed nunc haec
similitudo non conuenit. Locus enim est ex quo ducitur id in quo argumentum est
positum. Quod si loci locus esse posset, et is qui est in ipso de quo agitur,
eos qui sunt ex toto, uel ex partibus, uel ex nota, uel ex affectis, uelut
quidam locus includeret, non essent, ex toto, ex partibus, ex nota, uel ex
affectis loci sed argumenta quoniam in eo haererent loco, qui in eo ipso de quo
agitur termino esse praedictus est; non igitur locus esse poterit loci sed uel
ut genera in species. Ita nunc sit diuisio locorum, nec hoc superius
dictis uideatur esse contrarium, cum et maximas propositiones, et earum
differentias continentes communi nomine appelauimus locos. Nam maxime
propositiones, licet eo ipso quo maximae sint includant caeteras et uocentur
loci, tamen quia sunt notissimae possunt rebus dubiis argumenta. Iure igitur
earum differentiae loci nominantur, quod in locorum speciebus, aliter sese
habet, quae prorsus argumenta esse non possunt: nam in ipso locus uelut in
species quasdam diuiditur in eos qui sunt ex toto, ex partibus, ex nota, ex
affectis. Unusquisque [enim horum locorum primi loci integrum uidetur ferre
uocabulum, nam ut hominem animal dicimus, itemque equum atque bouuem animalia
nuncupamus, sic is locus qui ex toto est in ipso esse dicitur, itemque qui ex
partibus ac nota, atque ex affectis in ipso sunt. Sed ex his locis argumenta
quidem duci possibile est, ipsa uero argumenta ut sint, fieri nequit. SED
AD ID TOTUM DE QUO DISSERITUR TUM DEFINITIO ADHIBETUR, QUAE QUASI INVOLUTUM
EVOLVIT ID DE QUO QUAERITUR; EIUS ARGUMENTI TALIS EST FORMULA: IUS CIVILE EST
AEQUITAS CONSTITUTA EIS QUI EIUSDEM CIVITATIS SUNT AD RES SUAS OBTINENDAS; EIUS
AUTEM AEQUITATIS UTILIS COGNITIO EST; UTILIS ERGO EST IURIS CIVILIS
SCIENTIA. Post locorum bifariam diuisionem, in ipso scilicet de quo
agitur, et extrinsecus positorum, partitus est eum locum qui est in ipso in
quatuor membra, id est a toto, a partium enumeratione, a nota, ab affectis.
Nunc igitur anteaquam diuidat eum locum quem ab affectis esse proposuit,
superiorum trium quos in primo interim tractatu minime diuisurus est sed
indiuiduos relicturus, exempla supponit. Hi uero sunt a toto a partibus, a
nota. Ac de eo quidem loco qui est a toto ita disseruit ac disputauit.
Tum inquit, dicimus a toto locum argumenti quando totum illud quod in
quaestione positum est definitione complectimur, quae definitio rei dubiae de
qua agitur facit fidem. Sed definitio omnis, ut superius quoque dictum est, id
quod nomine inuolute designatur euoluit et explicat, atque ideo non terminus
qui in [1059B] definitione ponitur sed quae in ipso sunt, possunt argumentis
praestare materiam. Sunt autem in unoquoque propriae definitiones. Definitio
enim est oratio substantiam uniuscuiusque significans; quod si ab unaquaque re
propria substantiam non recedit, ne definitio quidem recedit, est ergo
definitio in ipso termino de quo agitur, quae definitio totum terminum nec esse
est comprehendat, neque enim partem substantiae sed totius termini substantiam
monstrat. Sed quoniam ex ea definitione fides fit rei dubiae, trahitur ex
definitione argumentum, quae definitio in ipso termino est de quo agitur, et
eius termini totum est. Itaque argumentum quod a definitione ducitur, ab eo
ducitur loco qui in ipso termino est, qui in quaestione est collocatus. Sed quoniam
multi loci sunt in ipso, hic totus a toto est. Definitio enim totum terminum
comprehendit, atque id quod inuolute nomine significabitur, euoluit atque
aperit. Eius argumenti talis est formula. Ius ciuile est aequitas
constituta his qui eiusdem ciuitatis sunt ad res suas obtinendas, eius autem
aequitatis utilis est cognitio, utilis est ergo iuris ciuilis scientia. Est
enim quaestio, an iuris ciuilis scientia sit utilis, hic igitur ius ciuile
supponitur, utilis scientia praedicatur. Quaeritur ergo an id quod
praedicatur, uere possit adhaerere subiecto. Ipsum igitur ius ciuile non
potero ad argumentum uocare, de eo enim quaestio constituta est; respicio
igitur quid ei sit insitum, uideo quoniam omnis definitio ab eo non seiungitur,
cuius est diifinitio, ne a iure ciuili quidem propriam definitionem posse
abiungi. Definitio igitur ius ciuile, ac dico: "Ius ciuile est aequitas
constituta his qui eiusdem ciuitatis sunt, ad res suas obtinendas"; post
hoc considero num haec definitio reliquo termino, utili scientiae, possit esse
coniuncta, id est an aequitas constituta his qui eiusdem ciuitatis sunt, ad res
suas obtinendas, utilis scientia sit, uideo esse utilem scientiam dictae
superius aequitatis. Concludo itaque, iuris igitur ciuilis scientia utilis
est. Hoc igitur argumentum est ex eo loco qui est in ipso, hoc est in
iure ciuili, qui terminus in quaestione est constitutus, hic uocatur a
definitione, quae definitio quaestionum totum est, argumentum est a toto. Omnis
autem locus a toto in ipso est. Nec nos ulla dubitatio perturbet, quod ius
ciuile et rursus scientia utilis quaedam sunt orationes quas inter terminos
collocamus. Non enim omnis termiuus simplici orationis parte profertur sed aliquoties
orationes integrae in terminis constituuntur. In hac igitur argumentatione
maxima ac per se nota propositio est ea per quam intelligimus omnia quae
definitioni alicuius coniunguntur, ipsa quoque illis quorum definitio est,
necessitate copulari. Sequitur enim cum definitio iuris ciuilis utili scientiae
possit adiungi, iuri quoque ciuili utilem scientiam posse copulari; est igitur
hoc argumentum tractum ab eo loco qui est in ipso. Omnis enim definitio in eo
termino est quem definit, eodem autem loco qui in ipso est, et a toto. Omnis
enim definitio totum monstrat atque aperit. Maxima propositio haec. Quibus aliquorum
definitio iungitur, eisdem necessario ea quae definiuntur aptantur. TUM
PARTIUM ENUMERATIO, QUAE TRACTATUR HOC MODO: SI NEQUE CENSU NEC VINDICTA
NEC TESTAMENTO LIBER FACTUS EST, NON EST LIBER; NEQUE ULLA EST EARUM RERUM;
NON EST IGITUR LIBER. Sit quaestio utrum aliquis quem seruum esse constiterit,
sit liber. Quoniam faciendi liberi tres sunt partes. Una quidem ut censu liber
fiat, censebantur enim antiquitus soli ciues Romani. Si quis ergo consentiente
uel iubente domino, nomen detulisset in censum, ciuis Romanus fiebat et
seruitutis uinculo soluebatur, atque hoc erat censu fieri liberum, per
consensum domini nomen in censum deferre, et effici ciuem Romanum. Erat etiam
pars altera adipiscendae libertatis, quae uindicta uocabatur: uindicta uero est
uirgula quaedam quam lictor manumittendi serui capiti imponens, eumdem seruam
in libertatem uindicabat, dicens quaedam uerba solemnia, utque ideo illa
uirgula uindicta uocabatur. Illa etiam pars faciendi liberi est, si quis
suprema uoluntate in testamenti serie seruum suum liberum scripserit.
Quae quoniam partes sunt liberi faciendi, siquis aliquem, quem seruum fuisse
constiterit, monstrare uelit non esse liberum factum, dicet, si neque censu,
neque uindicta, noque testamento, liber factus est, non est liber. At nulla
earum parte liber factus est, non est igitur liber. Si enim omnes partes a
qualibet illa re abiunxeris, totum necessario separasti. Nam cum totum in suis
partibus constet, si quid nulla cuiuslibet parte coniungatur, a toto etiam
segregatur. Partes autem duobus dicimus modis, uel species, uel membra.
Species est quae nomen totius integrum capit, uelut homo atque equus animalis,
utraque enim per se integro nomine animalia nuncupantur. Est enim homo animal,
et rursus equus animal. Item membra sunt quae cum totum efficiant, coniuncta
totius capiunt nomen, singula uero nullo modo, ut cum fundamentum, parietes et
tecta domus membra sint, simul omnia domus dicuntur, fundamenta uero sola domus
uocabulo minime nuncupantur, neque parietes, neque tecta. In his igitur
quae species sunt, quoniam nomen totius integrum capiunt, uisi sigillatim omnes
partes ab eo de quo dubitatur abiunxeris, non possis totum ab esse monstrare.
Dictum est enim unamquamque partem totius uocabulum integrum capere. Ut quoniam
faciendi liberi tres sunt species, census, uindicta, testamentum, si quaslibet
duas remoueris, una tamen permanserit, liberum necessario confitebere. Siue
enim censu tantum, siue uindicta, siue testamento sit liber factus, liberum
esse constat. Ergo in his nisi omnes species remoueris, non potes destruere
quod in quaestione propositum est. At si affirmare uelis atque astruere,
sufficit tantum unam quamlibet speciem demonstrare, ut si uelis ostendere
liberum, sat est, ut monstres, aut uindicta, aut censu, testamentoue liberum
factum; quod si destruere uelis, non sufficit ostendere, aut censu, aut
uindicta, aut testamento liberum non esse factum sed nullo eorum modo ad
libertatem uenisse. Itaque his partibus quae species sunt, si destruere uelis,
cunctis utendum est; si astruere, una sufficiet. At uero hae partes quae
sunt membra, contrario modo sunt: si destruere uelis, sat erit unam seiungas;
si astruere, cuncta ad esse necessario comprobabis. Nam si uelis ostendere non
esse domum, sufficit ut aut fundamenta non esse dicas, aut parietes, aut tecta;
nam si quid horum defuerit, domus non potest appellari. At si uelis ostendere
domum esse, nisi cuncta in unum coniunxeris, id quod proponis astruere non
ualebis. Omnes hi loci a partium enumeratione ducuntur, quia in his
partibus quae species sunt, cunctae partes enumerantur, ut destruas; in his
uero quae membra sunt cunctae partes enumerantur, ut astruas. Quaestio
est igitur in proposito Ciceronis exemplo argumentia partium enumeratione
deducti: An is quem seruum fuisse constitit, liber sit; is quem seruum fuisse,
subiectus est terminus, liber uero praedicatus; neutrum igitur eorum terminum
ad argumentum ducere poterimus. De quibus enim dubitatur, ipsi fidem
dubitationi facere non possunt. Video igitur qui in altero eorum sit. Quoniam
uero partes omnes in eo sunt cuius partes sunt, quoniamque libertas data, habet
proprias partes, sumo eas atque dinumero, et requiro an ulla earum partium
uideatur inesse subiecto sed nulla inest. Concludam igitur non esse
liberum. Unde manifestius demonstratur, non solum ab eo termino qui
subiectus est, argumenta sumi posse, uerum etiam ab eo qui est praedicatus. Nam
prius exemplum quo demonstrabat iuris ciuilis scientiam esse utilem, ius ciuile
quod subiectum erat definiuit, ductumque inde argumentum rei dubiae fecit
fidem. Hic uero libertatis partes enumerantur, qui est terminus
praedicatus. Est igitur, ut dictum est, quaestio an quem seruum esse
constiterit, liber sit. Terminus is quidem quem seruum esse constiterit,
subiectus est, praedicatus uero liber, in ipso, id est in praedicato, partes
sunt, quae enumerantur, a qua enumeratione dum trahitur argumentum, fit argumentum
in ipso, ex partium, enumeratione. Maxima propositio, cuius partium nihil rei
propositae copulatum est, ei ne totum quidem esse potest coniunctum. Hic
uidetur esse dubitandum num locus a toto atque a partibus idem sit, cum omnes partes totum faciant, si
coniungantur. Sed respondebitur, cum sit argumentum ab enumeratione
partium, totum diuiditur, non coniungitur, diuidendo enim argumentatio
procedit. Nam quisquis partem cuiuslibet sumpserit, eo ipso, quo partem
sumpserit, rem uidetur esse partitus. Qui uero rem diuidit, dissipat potius
quam conficit totum sed restare adhuc ambiguitas potest, nam definitio quoque
inuolutam nominis significationem explicat, per quamdam substantialium partium
enumerationem. Enumeratio uero partium quaedam ipsarum a se partium dissipatio
est. Sed aliud est eiusdem rei partes enumerare, aliud definitionis. Nam
rei partes ea re cuius partes sunt semper minores sunt, ut caput, uel thorax,
uel caetera membra toto homine; partes uero definitionis tota re qua definitur,
si substantiales sunt, probantur esse maiores, ut animal homine maius est.
Itemque rationale, mortale, eumdem hominem, uelut maiora continent, et sunt
singulae partes definitionis eiusdem quae est animal, rationale, mortale.
Partitio igitur sumit partes rei quam partitur minores semper. Quae uero sumit
definitio, uniuersalia sunt per se totaque et continentia definiri, quamuis
posita in definitione partes fiant, ut in his quae superius exempla proposui
facile intelligi potest. Unde manifestum est locum a toto, qui definitionis
est, et locum a partium enumeratione, esse diuersos. TUM NOTATIO, CUM EX
VERBI VI ARGUMENTUM ALIQUOD ELICITUR HOC MODO: CUM LEX ASSIDUO VINDICEM
ASSIDUUM ESSE IUBEAT, LOCUPLETEM IUBET LOCUPLETI; IS EST ENIM ASSIDUUS, UT AIT
L. AELIUS, APPELLATUS AB AERE DANDO. Tertius eorum qui in ipso sunt locus
a notatione est constitutus. Notatio uero est quaedam nominis interpretatio.
Nomen uero semper in ipso est. Ut enim definitio id quod in nomine inuolutum
est declarat, expedit atque diffundit, ita etiam nomen id quod a definitione
dicitur euolute, inuolute confuseque designat. Quad si definitio in ipso est,
nomen quoque in ipso esse de quo agitur, non potest dubitari. Ex notatione
autem locus uocatus est, quia nomen omnem rem notat atque significat. Vindex
est igitur qui alterius causam suscipit uindicandam, ueluti quos nunc
procuratores uocamus. LEX igitur Aeliasanctia ASSIDUO, VINDICEM ASSIDUUM ESSE
iubet. Quaeritur utrum cum LEX Aeliasanctia VINDICEM uelit ESSE ASSIDUO
ASSIDUUM, LOCUPLETEM uelit LOCUPLETI. Hic igitur subiectus quidem terminus est,
lex Aeliasanctia uindicem uolens assiduo assiduum, praedicatus uero locupletem
locupleti, ipsos igitur terminos non potero ad fidem quaestionis adducere. De
ipsis enim de quibus ambigitur, nulla effici fides potest. Quaero igitur quid
in ipsorum altero sit, ac uideo unum eorum terminum esse, legem Aeliamsanctiam,
quae assiduum assiduo uindicem esse decernat, id est subiectum, huius orationis
interpretor partem, quae est assiduus. Quid enim est assiduus aliud nisi assem
dans? assem uero dare nisi locuples non potest, assiduus igitur locuples est.
Cum igitur lex Aeliasanctia assiduo uindicem assiduum esse constituat,
locupletem iubet locupleti, assiduus quippe est locuples, a dando aere
nominatus. Argumentum igitur hoc tractum est ex eo loco qui est in ipso,
id est a nominis interpretatione, nomen enim in ipso illo est cuius nomen est,
cuius interpretatio notatio nuncupatur. Sed ab huius interpretatione factum est
argumentum. Igitur hoc argumentum ex eo loco est, qui est in ipso, id est a
nomine, et eorum qui in ipso sunt, a notatione, id est a nominis
interpretatione. Maxima propositio est, interpretationem nomina idem ualere
quod nomen. Sed paulo confusius a Cicerone dicta argumentatio maximum
praestat errorem. Ita enim dici oportuit, assiduus est qui assemdat, qui uero
assem dat, locuples est, assiduus igitur locuples est. Lex autem Aeliasanctia
assiduum assiduo esse uindicem iubet, locupletem igitur locupleti uindicem esse
praescripsit. Quod si ita dictum esset, apertior argumentatio fuisset. Nunc
uero ita dixit: CUM LEX Aeliasanctia ASSIDUO VINDICEM ASSIDUUM ESSE IUBEAT,
LOCUPLETEM IUBET LOCUPLETI et caetera. Subiunxit, ut ostenderetur locuples esse
assiduum; hoc autem tantumdem ualet, quod ait, legem Aeliamsanctiam assiduo
assiduum uindicem cum iuberet esse, locupletem locupleti esse praecepisse,
tanquam si diceret, qui assiduus est, locuples est. Nisi enim is qui assiduus
est locuples sit, non consequitur ut cum lex Aeliasanctia assiduum assiduo
uindicem esse iusserit, locupletem iusserit locupleti, et argumenti
conclusionem priorem posuit subiecit uero probationem. Conclusio namque est,
cum lex Aeliasanctia assiduum assiduo uindicem uelit esse, locupletem iubet
locupleti, atque hanc praemisit; probatio uero est rationis assiduum esse
locupletem ab aere dando nominatum, et hanc intulit conclusionem. Restat
is locus eorum qui in ipso sunt, qui ducitur ab affectis. Cuius expositionem,
quoniam uaria est multiplex quod diuisio, differamus, ac primi uoluminis terminum,
hucusque sistamus. In tam difficillimi operis cursu non sum nescius, mi
Patrici, quin labor hic noster quem te adhortante suscepimus, dum iudicio
multitudinis imperitae aut eleuatur, aut premitur, facile uariis
reprehensionibus mordeatur. Nam et illi quibus hoc totum disserendi displicet
genus, uelut superuacaneum studium, familiari prauis mentibus cauillatione
despiciunt, et qui maximum huius scientiae fructum putant, sua caeteros
segnitie mentientes, tanto nos operam pares esse non existimant, quorum quidem
priores si non inuidia laboris alieni aestimationem premunt, sed reprehensioni
iudicioque consentiunt, nullo modo ferendos esse puto. Multo quoque in me
libentius detorserim prauae opinionis inuidiam, ac nostris eos diffidere
uiribus facillime patiar, potius quam tantae disciplinae calcare rationem. Sed
proh diuinam atque humanam fidem, quae est haec hominum prauitas, quae tantae
est imprudentia caecitatis, ut pene sua sese ipsi confessione condemnent!
Nullus est enim qui sese uideri nolit peritissimum disserendi, quin etiam
obiectare ipsi aliquid, et resoluere obiecta conantur, etsi facile id factu esset,
cuncti ad scientiam logicae disciplinae uelut ad communia quaedam sapientiae
lucra concurrerent. Iam uero quid absurdius fingi potest, quam quod
probabilibus, ut ipsi existimant, argumentis inutile studium dialecticae
nituntur astruere? Quid enim conuenit disserendi artem disserendo peruertere,
ut cuius opinionem affectes, eiusdem despicias ueritatem? Sed ut cantor ille
discipulum sibi ac Musis canere iubebat, ita et ego quoque mihi ac tibi, non
Musae sed tanquam Musarum praesidi cecinerim, atque id quod multo labore
studioque collegi, non rhetorica tantum facultate, uerum etiam dialectica
subtilitate deponam. Quae uero sequuntur huiusmodi sunt: DUCUNTUR
ETIAM ARGUMENTA EX EIS REBUS QUAE QUODAM MODO AFFECTAE SUNT AD ID DE QUO
QUAERITUR. SED HOC [GENUS IN PLURIS PARTIS DISTRIBUTUM EST. NAM ALIA CONIUGATA
APPELLAMUS, ALIA EX GENERE, ALIA EX FORMA, ALIA EX SIMILITUDINE, ALIA EX
DIFFERENTIA, ALIA EX CONTRARIO, ALIA EX ADIUNCTIS, ALIA EX ANTECEDENTIBUS, ALIA
EX CONSEQUENTIBUS, ALIA EX REPUGNANTIBUS, ALIA EX CAUSIS, ALIA EX EFFECTIS,
ALIA EX COMPARATIONE MAIORUM AUT PARIUM AUT MINORUM. Postquam locos eos
exquibus argumenta ducuntur gemina partitione distribuit, alios in ipso de quo
agitur haerere dicendo, alios extrinsecus assumi, cumque locum qui in ipso de
quo agitur haeret in quatuor species secuit, id est a toto, a partibus, a nota,
ab affectis, superioribus quidem tribus exempla subiecit, quae nos primo
uolumine quantum diligenter fieri potuit explicauimus. Restat is locus quem
posuit quartum, id est ab affectis, huius cum multae sunt species, integri
atque indiuisi proponere non potuit exemplum. Nam quorum facienda partitio est,
melius per singula membra dispositis aperiuntur exemplis. Hunc igitur locum
diuidit hoc modo: Locus qui ex affectis est, partim ex coniugatis, partim ex
genere, partim ex forma descendit, ex similitudine etiam, uel ex difterentia,
uel ex contrario, necnon etiam ex coniunctis, ex antecedentibus, et
consequentibus, et repugnantibus, ex causis etiam atque ex effectis causarum,
et comparatione maiorum, aut parium, uel minorum, quae omnia Tullius paulo post
conuenientibus rerum similitudinibus illustrat. Nunc illud nobis dicendum
est quae sit affectorum natura, et quid habeant proprietatis. Sunt enim affecta
quae quodammodo aliquid referri possunt, ad id ad quod referuntur. Omnia uero
quae se aliqua relatione respiciunt, aut amica inter se, aut dissidentia
conferuntur. Si amica, uel substantialiter, ut genus, forma, antecedentia,
consequentia, causa, effectus; uel in qualitate, ut coniugatum, simile,
coniunctum; uel in quantitate, ut paria. Quae uero sibi dissidentia
conferuntur, partim a se differentia sunt tantum, partim aduersa; sed aduersa,
partim in qualitate, ut contraria uel repugnantia, partim in quantitate, ut
maius ac minus. Quae cum ita sint, manifestum est, et amica sibi cognationis
relatione coniungi, et dissidentia hoc ipso quo sibi aduersa sint, ad se
inuicem comparari. Nam quae amica sunt, amicis amica sunt, et dissidentia a
dissidentibus dissident. Ita igitur et genus formae genus est, et forma generis
forma, et antecedentia consequentium, et consequentia, antecedentium, et causa
effectuum causa, et effectus causarum effectus, et coniugata coniugatis
coniugata sunt, et simile simili simile, et coniunctum coniuncto coniunctum, et
paria paribus paria, et differentia differentibus differentia, et maiora
minoribus maiora, et minora maioribus minora sunt, et contraria contrariis
contraria, et repugnantia repugnantibus repugnuntia sunt. Affecta igitur sunt
quae cum a se inuicem diuersa sint, ad se inuicem tamen referuntur. Sed
quo ordine Tullius superius descripsit locos, nos definitiones omnibus
apponemus. Eorum igitur quae ad se inuicem affecta dicuntur, in M. Tullii
disputatione prima sunt coniugata: coniugata uoco quaecumque ab uno nomine
uaria prolatione flectuntur, ut a iustitia iustus, iustum, iuste. Haec inter se
cum ipsa iustitia, unde eorum uocabulum fluxit, coniugata dicuntur. Genus
uero est quod de multis specie differentibus in eo quod quid est praedicatur,
uelut animal dicitur de homine atque equo, quae specie differunt, et in eo quod
quid sit praedicatur. Interrogantibus enim nobis quid sit homo uel equus, respondetur
animal. Quod genus licet nec esse sit ab eo esse diuersum cuius genus est,
cognatum tamen est ei, quia ad id substantiae relatione coniungitur.
Species etiam est, de qua genus superius praedicatur, quam Cicero formam
uocauit, uelut homo animalis. Similitudo est unitas qualitatis. Nam duo
quae sibi similia sunt, eamdem nec esse est habere qualitatem, et quoniam ipsum
sibi simile esse non potest, aliud nec esse est simile consideretur. Sed aliud
esse non poterit, nisi fuerit in aliqua parte diuersum. Ergo similia, a se in
alia quidem re diuersa sunt, in alia uero congruunt. In ea uero re quae
secundum qualitatem congruunt, in ea esse similia intelliguntur, quae ad se similitudinis
illius copulatione referuntur. Differentia est quae unumquodque differt
ab alio, ut homo ab equo rationabililatis differentia discrepat. Haec igitur
praedicatione quidem propriae naturae ad ea refertur quorum est differentia, ut
rationabilitas ad hominem; dissimilitudinis uero ratione ad ea a quibus
discrepat id cuius est differentia, ut rationabilitas ad bouem. Contraria
uero sunt quae in eodem posita genere longissime a se discrepant, ut album
atque nigrum, quae licet in uno qualitatis genere ponantur, a se tamen quam
longissime recedunt, ea quoque ad se referri nullus ignorat. Aliud est enim
quod sunt, aliud quod contraria sunt. Quod enim nigrum est, quale est. Quod
uero contrarium est, ab albo plurimum discrepans est. Coniuncta uero sunt
quae unicuique rei finitimam naturam tenent, uelut timori pallor adiunctus est.
Haec talia sunt ut saepius quidem adiunctis sibi cohaerescant, neque tamen ex
necessitate his quibus uicina sunt, ad esse cogantur. Nam saepe timori pallor
assistit, non tamen semper, ueluti cum dissimulatione premitur metus, atque
ideo ueri similia ex adiunctis argumenta nascuntur. Nam quaecumque coniuncta
sunt ex his quibus adhaerent, indicio esse solent. Sed de his in posteriore
disputatione diligentius disseram. Antecedentia uero sunt quibus positis
aliud nec esse est consequatur, ut quia bellum est, esse inimicitias necesse
est. Haec ordinis necessitatem tenent. Consequentia enim ab antecedentibus
separari nequeunt, consequens uero est quidquid id quod antecedit insequitur, ut
inimicitiae bellum consequuntur. Nam si bellum est, inimicitias esse nec esse est,
habetque locus hic illud notabile et spectandum, quod saepe quae naturaliter
priora sunt, tamen ipsa sunt consequentia. Saepe quae naturaliter antecedunt,
et in propositione priora sunt; namque inimicitiae prius existere quam bella
solent. Sed non possumus proponere inimicitias, ut bellum sequatur. Non enim
possumus uere dicere, si inimicitiae sunt, bellum est sed praeponimus bellum,
et inimicitiae quae natura priores sunt, subsequuntur, ita, si bellum est,
inimicitiae sunt. Nunc igitur inimicitiae quae naturaliter bellum praecedunt,
hae eadem bella in propositione comitantur; at si dicam: Si superbus est,
odiosus est superbia et naturaliter et in propositione odium praecedit;
prius enim superbia consueuit existere, post uero atque ex eadem superbia ueniens
odium sequi. Nec interest utrum naturaliter quaelibet antecedat res aliquando,
an uero consequetur, dum id in propositione adnotemus, eam esse rem
antecedentem, quae siue naturaliter prior sit, siue posterior, alteram tamen
rem secum necessario trahat. Repugnantia uero intelliguntur quoties id
quod alicui contrariorum naturaliter iunctum est, reliquo contrario comparatur,
ut quoniam amicitia ealque inimicitiae contraria sunt. Inimicitias uero
consequitur nocendi uoluntas, amicitia et nocendi uolentas, repugnantia sunt,
haec quoque ad se contrarietatis similitudine referuntur. Causa est qua
praecedente aliquid efficitur, ut causa diei est solis ortus. Effectum
est quod praecedens causa perficit, ut dies quem solis ortus emittit.
Maiorum uero comparatio est quoties ei quod minus est, id quod maius est
comparatur, ut si nemo innocens pelli in exsilium debet, multo magis ne Tullius
quidem, qui non innocens solum, uerum etiam patriae fait liberator; plus est
enim patriae esse liberatorem quam innocentem. Parium uero quoties inter se
paria comparantur, ut si hic ciuis innocens pelli in exsilium non debet, quia
innocens est, nec ille quidem qui est innocens carere patria iuste potest.
Minorum uero quoties minora maioribus conferuntur, ut si Ciceronem liberatorem
patriae praemio nemo dignum putauit, nemo eum putet praemio dignum qui cum
tantum innocens fuerit, nulla in rempublicam contulit merita. Haec itaque
omnia cognata sibi esse, et ad se referri inuicem, et se uelut e regione
conspicere nullus ignorat. Nam ut de coniugatis primum loquamur, et iustitia ad
id quod iustum est, uel id quod iuste fieri potest, spectat, et cum qui iustus
est perficit. Caetera quoque habent ad se non modo uocabuli cognationem, uerum
etiam cuiusdam naturae congruentiam, ita tamen ut a se diuersa sint. Neque idem
est iustitia, quod iustus. Omne enim quidquid ab aliquo inflectitur, ab eo a
quo inflectitur est diuersum, eidemque cognatum, a quo etiam probatur inflexum.
Genus etiam cognatum esse rei cuius genus est, id est speciei, quam Cicero
formam uocauit, dubium non est. Genus enim speciei genus est, et species
generis species: itaque ad se inuicem referuntur, licet idem genus ac species
non sint. Illud sane uidendum est, quoniam quas nos species nuncupamus, eas
Cicero formas uocat. Cui quidem, dum quod dicit intelligam, concedam libenter
quibus uoluerit uti nominibus, mihi uero non idem concedi potest. Nam qui
explanationis lucem professus est, in his uerbis debet quae sunt in usu posita
uersari. Id autem quod supponitur generi ut species, quam forma potius
nuncupetur, usus obtinuit. Iam uero simile nisi simili simile esse non potest,
et quod differt nisi a dissimili differre non potest. Contraria etiam
contrariis intelliguntur esse contraria, coniuncta etiam coniunctis adhaerescunt.
Et quae sunt antecedentia, aliquid quod potest consequi antecedunt. Id etiam
quod est consequens illud quod antecessit insequitur. Omne etiam repugnans
repugnanti sibimet intelligitur inimicum. Causa etiam effectus sui causa est.
Quod enim quaeuis causa efficit, eius rei quam efficit causa est; effectus
quoque causae alicuius effectus est. Comparatio uero maiorum minora respicit,
minorum uero maiora, parium paria. Atque in omnibus ea natura esse
deprehenditur, ut cum per se res quaedam sint diuersae ab his adquae
referuntur, affecta tamen esse dum comparantur, appareant; diuersa uero esse ab
his quae referantur, illa res approbat, quoniam nihil ad se ipsum referri
potest. Quae cum ita sint, iure affecta sunt nuncupata. Quae omnia eius
loci qui ex affectis ducitur, species uel formae sunt, ipso etiam testante
Cicerone, qui ait: SED HOC GENUS IN PLURES PARTES DISTRIBUTUM EST. Cum enim
genus dixit, quas scindit a genere species esse signauit. Praeterea omnia haec
et nomen generis suscipiunt et definitionem. Affecta enim sunt ad aliquid, quae
ad id ad quod affecta sunt, referri queunt; coniugata uero et genus, et forma,
et caetera, ad ea semper ad quae sunt affecta, referuntur. Sed, ut in
superioribus locis dictum est, qui in ipso de quo agitur haerebant, id est ex
toto, ex partibus, ex nota, ut ex toto eo intelligatur termino qui fuisset in
quaestione propositus, itemque ex eius partibus atque ex eius nota. Eodem modo
etiam in iis qua affecta sunt dicemus ad eum terminum affecta considerari, qui
subiecti uel praedicati loco positus continet quaestionem. Superest nunc illud
dicere, cur quae affecta sunt in ipso, de quo agitur esse dicantur. Etenim in
ipso de quo agitur termino, quatuor locos esse significauit Cicero, id est ex
toto, ex partibus, ex nota, ex affectis. Quorum tria quidem superiora
manifestum est in eo haerere de quo agitur termino. Definitio enim cuiuslibet
rei quod totum est, in illo ipso est quod definit. Parte, etiam in ipso illo
sunt, quod collectione coniungunt. Nota etiam in illo est quod appellatione
significat; affecta uero extrinsecus posita uidentur, quippe quae referuntur ad
id ad quod affecta sunt, ad id de quo agitur quae non referuntur, nisi
extrinsecus posita intelligerentur. Cur igitur ea etiam quae affecta sunt, ad
id de quo agitur, inter nos numerauit locos, qui ipsi de quo quaeritur termino
cohaerent, dicendum est. Quoniam id quod adhaerere dicitur, non idem est ei cui
adhaerere praedicatur. Quae cum diuersa sint, cognatione tamen quaedam
intelliguntur esse coniuncta, ueluti non idem est definitio quod ipsa res qum
definitione describitur. Si enim definitio clarius efficit id quod definit,
nihil uero ipsum e esse clarius quam est efficere potest, manifestum est id
quod definitur a definitione esse diuersum. Sed idcirco haerere definitionem in
eo quod definitur dicimus, quia est ei cognata atque coniuncta, quippe quae dum
eius proprietatem significet, ab eius substantia non recedit. Partes etiam ac
notae diuersa sunt ab eo quod uel copulant, uel designant. Sed quia illae
propositum terminum iungunt, illae significant, habentes aliquam cum proposito
termino cognationem, in ipso de quo agitur haerere perhibentur. Ita etiam in
affectis, licet extrinsecus sint, neque enim idem sunt quod ea sunt ad quae
intelliguntur affecta, necessario tamen, quia aliquam cognationem cum his
habere considerantur, in ipsis haerere dicuntur ad quae ad effecta sunt.
Qui uero eorum naturalis ordo sit, uel quae differentia, uel sit alia, locorum
partitio, licet in Topicis Differentiis opportunius expediendum sit, tamen cum
exempla Ciceronis quae in his explicandis attulit exposuero, subiungam. CONIUGATA
DICUNTUR QUAE SUNT EX VERBIS GENERIS EIUSDEM. EIUSDEM AUTEM GENERIS VERBA SUNT
QUAE ORTA AB UNO VARIE COMMUTANTUR, UT SAPIENS SAPIENTER SAPIENTIA. HAEC
VERBORUM CONIUGATIO *SYZUGIA* DICITUR, EX QUA HUIUSMODI EST ARGUMENTUM: SI
COMPASCUUS AGER EST, IUS EST COMPASCERE. Definitio coniugutorum a
Cicerone prolata talis est. Coniugata dicuntur quae sunt ex uerbis generis
eiusdem, id est quae ab uno uerbo uariis inflectuntur modis. Ex eodem quippe
genere uerba sunt, iustitia, iustus, iuste, iustum, et quaecumque alia in
diuersas possunt uocabulorum species inflecti. Quaecumque enim ab uno quolibet
orta uarie commutantur, haec a Graecis quidem *syzygia* dicuntur, apud Latinos
uero coniugata: nam quod Graeci *syzygia* dicunt, nos coniugationem appellamus.
Haec autem sunt, ut sapiens, sapienter, sapientia, et quaecumque in uarias partes
orationis, uariasque inflexiones, ab uno quodam ducta cernuntur. Ex
coniugatis igitur argumenti nascentis hoc exemplum est: sit enim dubitabile an
in aliquo agro mihi atque uicino simul pascere liceat pecus, id est an ius sit
compascere: subiectum igitur est ager, compascere uero praedicatum. Faciemus
itaque argumentum hoc modo: Hic de quo quaeritur ager compascuus est, in
compascuo autem licet compascere, in hoc igitur agro licet compascere. Hic
igitur compascendi iuris argumentum ex compascuo sumptum est, ex coniugato
uidelicet. Compascere enim et compascuum coniugata sunt. Sumptum uero est
argumentum, ius esse compascere, quoniam sit ager compascuus sed coniugatum est
compascuum ei quod compascere. A coniugatis igitur sumptum est argumentum, quod
coniugatum in ipso est de quo agitur, id est in compascendo; omnia enim ex
eodem fluunt, et sui sunt continentia atque se respicientia. Factum est igitur
argumentum ex eo quod est in ipso, ab affectis, id est a coniugatis. Maxima
uero propositio est: Coniugatorum in eo quod coniugata sunt, unam atque
eamdem essu naturam uel sic: Cui conuenit aliquid, huic etiam
coniugatum eius posse sociari. A GENERE SIC DUCITUR: QUONIAM ARGENTUM OMNE
MULIERI LEGATUM EST, NON POTEST EA PECUNIA QUAE NUMERATA DOMI RELICTA EST NON
ESSE LEGATA; FORMA ENIM A GENERE, QUOAD SUUM NOMEN RETINET, NUMQUAM SEIUNGITUR,
NUMERATA AUTEM PECUNIA NOMEN ARGENTI RETINET; LEGATA IGITUR VIDETUR. Genus est
quod de qualibet specie in eo quod quid est praedicatur. In eo quod quid est
praedicari dicitur, quod de qualibet specie interrogantibus quid sit,
rcsponderi conuenit, et eius de qua respondetur speciei substantiam monstrat.
Semper uero genus propria specie maius est, eamque intra ambitum suae
praedicationis includit. Quo fit ut, quamuis in alia quoque dispartiri genus
possit, speciem tamen suam nullo modo derelinquat, uelut animal quidem
praedicatur de homine, et hominis substantiam monstrat; interrogantibus enim
modis quid est homo, animal respondetur. Idem tamen deduci in alia potest,
uelut in equum atque bouem, quae animalia nuncupantur. Sed ita deducitur in
diuersa, ut unamquamque earum specierum quas continet, non relinquat. Ubicumque
enim fuerit homo, necesse est ut sit animal, homo enim animal est. Idemque de
boue ac de caeteris. Ergo liquido demonstratum est nomen generis a specie nullo
modo separari. Quod si aliquando generis uocabulum uniuersaliter enuntietur,
nec esse est omnes species designari, ut si quis dicat omne animal, et hominem
designabit et houem, et caeteras omnes species sub animalis nomine
collocatas. Quae cum ita sint, quidam testamento mulieri argentum omne legauerat.
Quaeritur an ei etiam numerata pecunia sit legata: numerata igitur pecunia in
hac quaestione subiectum est, legata uero praedicatum. Considero igitur in
alterutro eorum quidnam insit, ut ex eo quod in ipso est aliquod argumentum
requiram. Video subiectum terminum, qui est numerata pecunia, habere argentum
genus, quod affectum est, scilicet ad speciem suam ad quam refertur. Quae enim
ad se inuicem referuntur, affecta sunt; ergo quoniam argentum omne legatum est,
et genus speciem propriam non relinquit, nec esse est ut numerata quoque
pecunia sit legata. Nam cum omne nomen generis legatum sit, nihil de speciebus
uidetur exceptum, uelut si quis dicat, omne animal uiuere, non ut arbitror
tantum hominem uel bouem, uel equum, uel sigillatim caetera, uel unum, uel
plura uiuere dicit, ut tamen aliqua cum sint animalia, uitae munere carere
contendat sed omne prorsus quidquid fuerit animal, uiuere proponit. Cum igitur
omne genus, id est omne argentum legatum sit, nulla species excipitar. At
numerata pecunia argentum est, fit igitur ut numerata quoque pecunia legati
uocabulo possit includi. Est igitur quaestio quidem, ut dictum est, an
numerata pecunia legata sit; argumentum ab eo quod in ipso est, id est a genere
quod inest propriae speciei, id est ab affectis, quod est ita ut ad id
referatur; hoc autem est argentum, ab affectis, id est a genere. Praedicatur
enim ut genus argentum de numerata pecunia. Interrogantibus enim nobis quid sit
numerata pecunia iure respondemus, argentum. Maxima propositio est: Cui conuenit
omne genus, eidem unamquamque speciem conuenire. Quam Marcus quoque
Tullius diuersis quidem uerbis sed eadem significatione proposuit dicens: FORMA
ENIM A GENERE QUOAD SUUM [1070C] NOMEN RETINET, NUNQUAM SEIUNGITUR. NUMERATA
AUTEM PECUNIA NOMEN ARGENTI RETINET; LEGATA IGITUR VIDETUR. A FORMA
GENERIS, QUAM INTERDUM, QUO PLANIUS ACCIPIATUR, PARTEM LICET NOMINARE HOC MODO:
SI ITA FABIAE PECUNIA LEGATA EST A VIRO, SI EI VIRO MATERFAMILIAS ESSET; SI EA
IN MANUM NON CONVENERAT, NIHIL DEBETUR. GENUS ENIM EST UXOR; EIUS DUAE FORMAE:
UNA MATRUMFAMILIAS, EAE SUNT, QUAE IN MANUM CONUENERUNT; ALTERA EARUM, QUAE
TANTUM MODO UXORES HABENTUR. QUA IN PARTE CUM FUERIT FABIA, LEGATUM EI NON
VIDETUR. Species est, quae propriis differentiis intormata sub
praedicatione generis collocatur. Differentiae uero propriae a caeteris eam
speciebus separant atque seiungunt, uelut homo cum sit animalis species,
differentiis informatur rationabililatis atque mortalitatis, et seiungitur ab
his animalibus quae aeterna sunt, uelut sol a Platonicis creditur, et ab iis
animalibus quae sunt rationis expertia. Cum igitur omnes species inter se
propriis differentiis distent, nec esse est quod de altera specie dicitur, id
in alium non posse transferri, uelut quod de homine dicitur specialiter, idem
de equo alque boue non possit intelligi. Ducitur autem a specie quoties genus
ipsum ueluti in quamdam contrahitur portionem. Velut si quis dicat illud animal
sibi adduci debere, quod sit rationale et mortale, non utique de equo, uel
boue, aut de caeteris, nisi tantum de homine dictum esse intelligitur. Ut
igitur generaliter dictum genus omnes species claudit, cum quis dicit omne
animal, sic quodlibet animal designatum speciem facit. Quae cum ita sint,
a forma generis, id est a specie generis tale fit, argumentum, quam formam
generis Cicero partem saepe nominat, quo id quod dicitur planius fiat. Notius
enim nomen partis est quam formae; quo autem distet forma a partibus, et nos
strictim superius diximus, et paulo post a Ciceroue ipso latius explicabitur.
Nunc de proposito uideamus exemplo. Uxoris species sunt duae, una
matrumfamilias, altera usu; sed communi generis nomine uxores uocantur.
Fit uero id saepe, ut species iisdem nominibus nuncupentur, quibus et genera;
mater uero familias esse non poterat, nisi quae conuenisset in manum; haec
autem certa erat species nuptiarum. Tribus enim modis uxor habebatur, usu,
farreatione, coemptione; sed confarreatio solis pontificibus conueniebat. Quae
autem in manum per coemptionem conuenerant, hae matresfamilias uocabantur. Quae
uero usu uel farreatione, minime. Coemptio uero certis solemnitatibus
peragebatur, et sese in coemendo inuicem interrogabant, uir ita, an mulier sibi
materfamilias esse uellet. Illa respondebat uelle. Item mulier interrogabat an
uir sibi paterfamilias esse uellet, ille respondebat uelle. Itaque mulier, uiri
conueniebat in manum, et uocabantur hae nuptiae per coemptionem, et erat mulier
materfamilias uiro, loco filiae. Quam solemnitatem in suis Institutis Ulpianus
exponit. Quidam igitur extremo iudicio omne Fabiae uxori legauit argentum,
si quidem Fabia ei non tantum uxor, uerum etiam certa species uxoris, id est
materfamilias esset, quaeritur an uxori Fabiae legatum sit argentum. Uxor
Fabia, subiectum est; legatum argentum, praedicatum. Quaero igitur quodnam ex
his argumentum sumere possim, quae in quaestione sunt posita, ac uideo uxori
duas inesse formas, quarum una tantum uxor est, altera materfamilias, quae in
manum conuentione perficitur. Quod si Fabia in manum non conuenit, nec materfamilias
fuit, id est, non fuit ea species uxoris, cui argentum omne legatum est.
Quocirca quoniam id quod de alia specie dicitur, in aliam dici non conuenit,
cumque Fabia praeter eam speciem sit, quae in manum conuenerit, id est quae
materfamilias sit, et uir matrifamilias legauerit argentum, non uidetur Fabiae
esse legatum. Quaestio igitur, ut dictum est, an uxori Fabiae omne
argumentum legatum sit: subiectum, uxor Fabia; praedicatum uero, legatum
argentum. Argumentum ab eo quod est in ipso de quo quaeritur, id est ab eo quod
est in uxore de qua quaeritur. Est autem in uxore de qua quaeritur species
uxoris, ea scilicet quae in manum non conuenit quae ad eam affecta est. Omnis
enim species ad suum genus refertur, id est forma; factum est igitur argumentum
ab eo quod est in ipso, ab affectis, a forma generis. Maxima propositio est: Quod
de una specie dicitur, id in alteram non conuenire. A SIMILITUDINE HOC
MODO: SI AEDES EAE CORRUERUNT VITIUMUE FACIUNT QUARUM USUS FRUCTUS LEGATUS EST,
HAERES RESTITUERE NON DEBET NEC REFICERE, NON MAGIS QUAM SERVUM RESTITUERE, SI
IS CUIUS USUS FRUCTUS LEGATUS ESSET DEPERISSET. Similia dicuntur, quae
eiusdem sunt qualitatis ex quibus hoc modo sumitur argumentum: Quidam
testamento aedium usumfructum legauit, id est concessit aedes, ut his alius dum
uiueret uteretur; hae coeperunt uel uitium facere, id est ruinam minari, uel
etiam corruerunt. Petit igitur ab haerede is cui aedium ususfructus legatus
est, ut earum sibi aedium quae a testatore legata sunt damna compenset, et aedes
quae uitium fecerunt uel corruerunt restituat. Quaeritur an earum aedium quarum
ususfructus legatus sit, uitium uel ruinam haeres restituere cogatur. Hic
igitur subiecta quidem oratio est, ueluti quidam terminus, aedium quarum
ususfructus legatus sit, ruinam uel uitium. Praedicata uero oratio, loco
termini constituta, ab haerede restitutio. Sumo igitur a simili
argumentum, hoc modo: Quoniam si quis serui usumfructum legauerit, isque seruus
aliquo modo deperierit, non cogitur restituere haeres seruum, ne nunc quidem
cogetur haeres restituere aedes, quae in usumfructum legatae, ruinam uitiumue
iecerunt. Similes est enim serui ususfructus legatio aedium ususfructus
legationi. Simile est etiam seruum in usumfructum legatum si deperierit, ab
haerede non restitui, et aedium in usumfructum legatarum uitium ruinamue ab
haerede non refici. Est igitur quaestio quidem an aedium in usum fructum
legatarum uitium uel ruinam haeres restituere cogatur. Terminus uero subiectus
quidem, aedium in usumfructum legatarum. uitium uel ruinam, praedicatus autem
ab haerede restitutio. Argumentum uero ab eo quod in ipso est, id est ab
eo quod inest, uel ruinae, uel uitio aedium in usumfructum legatarum. Id autem
est affectum, id est similitudo. Omnis enim similitudo ei inesse perpenditur
quod est simile, simililudo uero est serui ususfructus legati pereuntis, quem
restituere haeres non cogitur. Maxima uero propositio: Similibus rebus
eadem conuenire. A DIFFERENTIA: NON, SI UXORI VIR LEGAVIT ARGENTUM OMNE
QUOD SUUM ESSET, IDCIRCO QUAE IN NOMINIBUS FUERUNT LEGATA SUNT. MULTUM ENIM
DIFFERT IN ARCANE POSITUM SIT ARGENTUM AN IN TABULIS DEBEATUR. In rebus
plurimum differentibus quod de altera earum dicitur non uidetur in alteram
conuenire. Id cum ita sit, quidam argentum suum omne legauit uxori. Illa
pecuniam quoque quae in nominibus debebatur, suam esse dicebat, quod omnis
pecunia nomine uocaretur argenti. Quaeritur an id quoque argentum quod in
nominibus debebatur, legatum sit. Hic igitur subiectus est terminus, argentum
quod in nominibus debebatur, legatum uero praedicatur. A differentia igitur
faciemus argumentationem hoc modo: Idem de plurimum differentibus rebus
intelligi non potest. Plurimum uero differt argentum in arca ne sit
positum, an in nominibus debeatur. Nam quae posita in arca pecunia est iuris
est nostri, in nominibus uero debita non est nostra; nam quod mutuum datur, ex
meo fit accipientis, atque ideo non cogitur eamdem ipsam pecuniam debitor
restituere creditori sed aliam tantam. In arca uero posita pecunia, et in
nominibus debita, non sunt argenti uel pecuniae species sed differentiae; nam
argenti species signatum acnon signatum esse dictae sunt. Qualitas uero
pecuniae in possessione positae uel non positae sed non modis omnibus alienae,
in his differentlis constat, ut alia sit in arca posita, reliqua in nominibus
debeatur; atque hoc idcirco dictum est ne quis non a differentiis sed a specie
argumentationem ductam putaret. Qualitas enim substantialis non speciebus sed
differentiis annumeratur. Cum igitur suum omne quod fuerit argentum uir
uxori legauerit, cumque manifestum sit id ad eam pertinere quod fuerit suum
legantis, id est quod in arca fuerit conditum, non potest idem intelligi de eo
quod in nominibus debebatur, quoniam, sicut dictum est, id quod in nominibus
debetur ab eo quod in arca positum est plurimum differet. Facta est igitur
argumentatio ab eo quod inerat, de quo quaerebatur. Quaerebatur uero de argento
in nominibus debito. In hoc uero inerat propria differentia, qua ab alio
differebat argento, eo scilicet quod in arca positum fuerit. Id uero est
affectum, id est differentia. Maxima uero propositio, de rebus plurimum
differentibus, idem intelligi non posse. EX CONTRARIO AUTEM SIC: NON DEBET
EA MULIER CUI VIR BONORUM SUORUM USUM FRUCTUM LEGAVIT CELLIS VINARIIS ET OLEARIIS
PLENIS RELICTIS, PUTARE ID AD SE PERTINERE. USUS ENIM, NON ABUSUS, LEGATUS EST.
EA SUNT INTER SE CONTRARIA. Quod de aliqua re dicitur, id in eius contrarium
non potest conuenire. Idem enim de duobus contrariis intelligi nullo modo
potest. Quidam igitur supremae uoluntatis arbitrio uxori bonorum suorum
usumfructum legauit, mulier cellas uinarias oleasque plenas ad usumfructum
proprium deuocabat. Quaeritur an penus quoque ususfructus legatus sit; penus
igitur ususfructus est subiectum, legatus praedicatum. A contrario igitur
sumitur argumentum hoc modo: Utimur his quae nobis utentibus permanent, his
uero abutimur quae nobis utentibus pereunt; ergo, cum permanere ac perire
contraria sint, usus quoque et abusus contraria nec esse est iudicentur. Quod
si caetera quidem utendo permanent, cellae autem uinariae atque oleariae utendo
consumuntur, aliarum quidem rerum ususfructus esse potest; penus uero non
potest usus esse sed potius abusus. Ergo cum uir uxori usumfructum bonorum
suorum legauerit, non potuit legare contrarium, quod est abusus; est uero
abusus uini atque olei, uinum igitur atque oleum ad usumfructum mulieris non
potest pertinere. Argumentum ab eo quod in ipso est de quo agitur, id est
ab ususfructus legatione, atque ab affecto, id est contrario; contraria uero in
contrariis non ita sant, tanquam definitio in eo quo definitur sed tanquam
relatio. Omnis enim relatio in relatiuis, omniaque contraria non id quod sunt,
id est qualitates sed hoc ipsum quod contraria sunt, in contrariis esse
dicuntur, quia non secundum qualitatem propriam sed secundum distantiam
plurimam sibi inuicem conferuntur. Maxima propositio est, quod alicui conuenit,
id eius contrario non conuenire. [4.18] AB ADIUNCTIS: SI EA MULIER
TESTAMENTUM FECIT QUAE SE CAPITE NUMQUAM DEMINUIT, NON VIDETUR EX EDICTO
PRAETORIS SECUNDUM EAS TABULAS POSSESSIO DARI. ADIUNGITUR ENIM, UT SECUNDUM
SERVORUM, SECUNDUM EXSULUM, SECUNDUM PUERORUM TABULAS POSSESSIO VIDEATUR EX
EDICTO DARI. Adiuncta sunt, quae proximum ac finitimum locum tenent, ut
si unum eorum quolibet exstiterit modo, [1074B] alterum quoque uel exstitisse,
uel exstare, uel exstaturum esse uideatur: haec enim sibi quasi uicina sunt.
Quae uero in existendo sibi sunt proxima, haec uel antecedere rem uolunt, ut
amor saepe concubitum, uel simul esse, ut pallor et timor, uel euenire
posterius, ut post iracundiam caedes. Eaque est adiunctorum natura, ut separari
quidem possint, tamen sese inuicem monstrent. Nam neque qui amauit, necessario
potitus est, et saepe qui potitus est, non amauit. Nec qui pallet, necessario
timet, et saepe non timens pallet. Nec ex necessitate iratus occidit, et
occidit saepe aliquis non iratus. Sed tamen si de singulis inquiratur, eum
concubuisse qui amauit, et pallere qui timet, et occidisse qui fuerit iratus,
uerisimile est, non quod ita neo esse sit sed quia ex uicinis uicina
colligimus. Nam quod ad exemplum attinet huius argumenti, haec similitudo
est. Capitis diminutio est prioris status permutatio. Id multis fieri
modis solet, uel maxima, uel media, uel minima. Maxima est, cum et libertas et
ciuitas amittitur, ut deportatio. Media uero, in quo ciuitas amittitur,
retinetur libertas, ut in Latinas colonias transmigratio. Minima, cum nec
ciuitas nec libertas amittitur sed status prioris qualitatis imminuitur, uel
adoptatio, aut quibuslibet aliis modis prior status, relenta ciuitate, potuerit
immutari. Mulieres uero antiquo iure tutela perpetua continebat.
Recedebant uero a tutoris potest ate quae in manum uiri conuenissent, itaque
febateis prioris, status permutatio, et erat capite diminuta, quae uiri
conuenisset in manum. Quaedam igitur quae se nunquam capite diminuisset, id est
quae in manum uiri minime conuenisset, sine tutoris auctoritate testamentum
fecit. Quaeritur an secundum eius tabulas ex edicto praetoris debeat dari
possessio. Hic subiectus quidem terminus, mulieris nunquam capite diminutae
tabulae, praedicatus uero possessionis concessio. Sumitur ergo ab
adiunctis argumentum, hoc modo. Nam si secundum mulieris; tabulas nunquam
capite diminutae possessio detur, nihil causae est cur non secundum puerulorum
quoque et seruorum tabulas ex edicto praetoris possessio permittatur. Quid enim
officere potest, ne secundum mulieris nunquam capite diminutae tabulas
possessio deferatur? Id scilicet quod ea quae testamentum confecerat, sui non
fuit iuris, quod idem et de pueris et de seruis dici potest. Illorum enim
aetas, illorum conditio, in alterius sita est potestate. Adiungitur ergo:
Si secundum mulieris, quae in suo iure non esset, tabulas, possessio detur,
secundum puerulorum quoque et seruorum tabulas possessionem dari, qui sui iuris
minime sint, quoniam quidem illi sub tutoris, illi sunt sub domini potestate.
Proxima namque est rei de qua quaeritur, quod eius est consequens, et postea
existens, ut secundum seruorum puerorumque tabulas honorum possessio detur, si
illud quod est in quaestione conceditur. Quaeritur enim an secundum mulieris
tabulas nunquam capite diminutae possessio detur. Quam rem consequitur ut, si
id fiat, secundum seruorum quoque puerorumque tabulas deferatur, quod quia
fieri non oportet, ne rei quidem praecedentis existere debebit exemplum.
Nec tamen necessaria est consecutio sed uicina. Nam fieri potest ut id
recipiatur solum secundum mulieris tabulas possessionem dari, non uero id ut
secundum tabulas seruorum uel puerorum possessio concedatur. Sed proximum est
ut qui nunc hoc recepit, posterius illud admittat. Est igitur argumentum ab
adiunctis, id est ab eo quod in ipso haeret de quo quaeritur. Est autem
quaestio de mulieris nunquam diminutae tabulis, ab affectis scilicet ab abiunctis.
Maxima propositio: Ex adiunctis adiuncta perpendi. AB ANTECEDENTIBUS
AUTEM ET CONSEQUENTIBUS ET REPUGNANTIBUS HOC MODO; AB ANTECEDENTIBUS: SI VIRI CULPA
FACTUM EST DIVORTIUM, ETSI MULIER NUNTIUM REMISIT, TAMEN PRO LIBERIS MANERE
NIHIL OPORTET. Antecedentia sunt, quibus positis, aliud necessario
consequatur, licet illud quod antecedit, minus sit atque posterius. Minus
quidem, ut si homo est, animal est; homo enim minus est animali, et tamen
posito homine, consequitur ut animal sit. Posterius uero, ut si peperit, cum
uiro concubuit; posterius enim est peperisse quam cum uiro concubuisse.
Aliquoties uero et quod aequale, et quod simul, et quod prius est ponitur ul
antecedens. Aequale quidem, ut: Si homo est, risibilis est. Simul
uero, ut: Si terra obiecta est, luna deficit. Et haec sibi
conuertuntur, ut consequentia fiant antecedentia, ut si risibilis est, homo
est, et si iura defecerit, terrae adsit obiectio. Antecedens uero prius est, ut
si arrogans est, odiosus est. Prius enim est arrogans, posterius odiosus. Illud
tamen in omnibus manet, positis antecedentibus necessario consequentia
trahi. Exempli uero talis est explanatio: Ciuitatis Romanae, iure, liberi
retinentur in patrum arbitrio, usque dum tertia emancipatione soluantur; ergo
si quando diuortium intercessisset culpa mulieris, parte quadam dotis pro
liberorum numero multabatur. De qua re Paulus, Institutionum libri secundi
titulo de Dotibus, ita disseruit: Si diuortium est matrimonii, et hoc sine culpa
mulieris factum est, dos integra repetetur; quod si culpa mulieris factum est
diuortium, in singulos liberos sexta pars dotis a marito retinetur, usque ad
mediam partem dumtaxat dotis. Quare quoniam quod ex dote conquiritur liberorum
est, qui liberi in patris potestate sunt, id apud uirum nec esse est
permanere. Facto igitur diuortio, contenditur an dotis pars pro liberis
apud uirum debeat permanere. Hic subiectum quidem est, factum diuortium a
muliere nuntiatum; praedicatum uero, apud uirum sextae partis dotis post
diuortium permansio. Quaestio an post diuortium factum, muliere nuntium
remittente, sextam dotis partem apud uirum manere oporteat. Quaero igitur, si
ab antecedentibus argumentum faciendum est, quid antecedat, quid consequatur.
At si uiri culpa factum est diuortium, uideo, mulierem dotis parte non posse
multari, etiam si prima repudii nuntium misit. Quod enim antecessit, ut uiri
culpa fieret diuortium, id non permittit ut dotis pars mulieri pereat, quamuis
prima repudii nuntium mittat. Non enim quia prius libellum repudii nuntiauit
dotis parte multanda est sed absoluendi potius damno, quod non sua factum est,
sed uiri culpa diuortium. Igitur antecedens est uiri culpa factum diuortium,
consequeus uero dotis partem non retineri. Nam si hoc est, illud est.
Argumentationem uero faciam hoc modo: Si uiri culpa factum est diuortium,
etiamsi mulier repudii nuntium misit, nullo modo tamen dotis parte multabitur.
Sed uiri culpa diuortium factum est. Non igitur iure mulier dotis parte
multabitur. Quod si non multabitur dotis parte, nihil in uiri domo
liberorum causa, dotis nomine relinquetur sed non multabitur dotis parte; nihil
igitur apud uirum dotis relinquetur pro liberis. Utriusque uero conclusio
syllogismi haec est: Si igitur uiri culpa factum est diuortium, pro liberis
manere nihil oportet. Argumentum, ab eo quod in ipso est de quo agitur:
uersatur quippe intentio de dotis parte, eiusque apud uirum, post diuortium
quod prima nuntiauerit, retentione; hoc uero antecessit, uiri culpa, quod quia
praecedens est, affectum est, omne enim quid praecedit, ad id quod sequitur uec
esse est ut referatur. Maxima propositio est: Ubi est antecedens, ibi erit
et consequens at in hac quaestione est antecedens, id est uiri culpa
factum diuortium; ibi igitur consequeus erit, sextas non retineri. Cur autem
ita superius argumeutum conclusionibus intexuerim, cum de his M. Tullio latius
exsequente, tractauero, euidentius apparebit. A CONSEQUENTIBUS: SI MULIER,
CUM FUISSET NUPTA CUM EO QUICUM CONUBIUM NON ESSET, NUNTIUM REMISIT; QUONIAM
QUI NATI SUNT PATREM NON SEQUUNTUR, PRO LIBERIS MANERE NIHIL OPORTET.
Consequentia sunt quae cum fuerint antecedentia posita, consequuntur,
ueluti si dicamus: Si homo est, animal est animal est consequens.
Sed in proposito exemplo non satis apparet a consequentibus argumentum sed ab
antecedentibus potius, quod paulo post liquebit. Filii non iure suscepti
in patrum non erant potestate sed matres potius sequebantur. Non autem omnibus
erat connubium cum Romanis, nec erant nuptiae iure contractas, quas aut non
inter ciuem romanum ciuem que romanam inibantur, aut cui princeps populusue
ciuitatem uel connubium non permisisset, eo scilicet modo ut in potest atem
parentum liberi redigereutur. Illud quoque uidendum, quod ex impari matrimonio
suscepti, non patrem sed matrem sequuntur. Ergo quasdam Romana uel cum
Latino, uel cum peregrino, uel cum seruo, cum quo connubii ius non erat,
nuptias fecit, dotem contulit, factoque inter eos diuortio, contenditur an
nuptae mulieris cum eo cum quo connubii ius non erat, apud uirum dotis pars
post diuortium debeat permanere. Hic subiectum quidem est, nupta mulier cum quo
connubium non erat, praedicatum uero dotis partis apud uirum post diuortium
retentionis iure permansio. Sumitur ergo a consequentibus argumentum hoc modo.
Nam quia nuptias fecit cum eo cum quo connubii ius nullum est, id consequitur
ut liberi patrem non sequantur. Si autem liberi patrem non sequuntur, ne in
patris quidem sunt potestate, at si in patris potestate non sunt, matrique
applicantur, apud uirum dotis pars non poterit permanere. Hic igitur antecedens
est, cum quo connubii ius non erat, nuptiae; consequens uero, nihil pro liberis
dotis nomine manere oportere. Concludatur argumentatio: Quoniam, non permisso
connubio, liberi qui procreantur patrem non sequuntur, ne dotis quidem pars
apud patrem pro liberis manere debet, quandoquidem non patrem filii sed matrem
sequuntur. Probatum est igitur pro liberis manere nihil oportere, ex hoc
quod cum eo mulier nuptias fecit cum quo connubii ius non erat; hoc uero erat
antecedens. Non ergo a consequenti sed ab antecedenti potius factum
deprehenditur argumentum. Quod si per quod nihil dotis nomine manere oporteret,
probaretur eam nuptias cum eo fecisse qui cum connubii ius non esset, recte a
consequentibus argumentum factum esse diceretur. Fieret uero a consequentibus
argumentum, si ita poneretur: si quid ex dote pro liberis manere oporteret,
probatur, quia patrem liberis equuntur, cum eo nupta esse mulier, cum quo
connuhii ius erat. Assumo quod est consequens: Sed mulier cum eo nupta non est
cum quo connubii ius erat. Concludo antecedens: Nihil igitur dotis pro liberis
manere oportebit quia patrem liberi non sequuntur. Argumentum, ab eo quod in
ipso est de quo quaeritur. Quaeritur enim de his nuptiis, quarum nullum fuerit
iure connubium. Ex affectis: omne enim consequens ad id quod praecedit refertur.
Maxima propositio est: Ubi consequens non est, ibi ne antecedens quidem
esse potest. Ac de his erit alius uberius disserendi locus. A
REPUGNANTIBUS: SI PATERFAMILIAS UXORI ANCILLARUM USUM FRUCTUM LEGAVIT A FILIO
NEQUE A SECUNDO HAEREDE LEGAVIT, MORTUO FILIO MULIER USUM FRUCTUM NON AMITTET.
QUOD ENIM SEMEL TESTAMENTO ALICUI DATUM EST, ID AB EO INUITO CUI DATUM EST
AUFERRI NON POTEST. REPUGNAT ENIM RECTE ACCIPERE ET INVITUM REDDERE.
Secundus haeres dicitur qui haeredi instituto substituitar, ueluti si quis filium
instituat haeredem, scribatque, si is filius intra pubertatem decesserit,
nepotem uel quemlibet alium haeredem esse oportere; nepos igitur uel quilibet
alius, secundus haeres dicitur. Repugnantia sunt quae (ut dictum est)
contraria sequuntur, si ipsis contrariis comparentur. Quidam igitur
haeredem testamento scripsit filium, ei quo secundum substituit haeredem,
uxorique suae ancillarum usum fructum legauit a filio, dixitque ut uxori filius
eius usumfructum ancillarum permitteret, neque illud adiecit, ut etiam secundus
haeres eumdem usumfructum mulieri concederet. Successit filius, ac mulieri
ancillarum contulit usumfructum. Illo mortuo intra pubertatem, agit secundus
haeres, et usumfructum ancillarum mulieri extorquere conatur, dicens
usumfructum ei a filio legatum, a seuero minime. Quaeritur utrum ea mulier
legatum quod testamento acceperat inuita possit amittere. Hic igitur subiectum
est legatum quod testamenti iure recte accepit. Praedicatum uero, inuitam posse
amittere. Sumo igitur argumentum a repugnantibus. Repugnans uero est, si id
quod contrario cousequens est alteri contrario comparetur, uelut in hoc ipso
quod tractamus exemplo, recte accipere, et non recte accipere, contraria sunt
sed non recte accipere comitatur inuitum reddere. Iure enim inuitus reddit,
quod non recte accepit. Repugnat igitur inuitum reddere ei quod est reate
accipere. Faciemus igitur argumentum sic: Qui testamento accepit, recte
accepit; quod autem recte accipitur, inuito eo qui semel recte accepit, auferri
non potest; at mulier testamento usumfructum ancillarum accepit; id igitur ei
inuitae non poterit auferri. Argumentum, ab eo quod in ipso est de quo agitur,
id est de eo quod rectae acceptum est. In ipso uero est uelut affectum
contrarietatis modo, ut superius dictum est. Est autem argumentum a repugnanti.
Maxima propositio: Repugnantia conuenire non posse. AB EFFICIENTIBUS REBUS
HOC MODO: OMNIBUS EST IUS PARIETEM DIRECTUM AD PARIETEM COMMUNEM ADIUNGERE VEL
SOLIDUM VEL FORNICATUM. SED QUI IN PARIETE COMMUNI DEMOLIENDO DAMNI INFECTI
PROMISERIT, NON DEBEBIT PRAESTARE, QUOD FORNIX VITI FECERIT. NON ENIM EIUS
VITIO QUI DEMOLITUS EST DAMNUM FACTUM EST, SED EIUS OPERIS VITIO QUOD ITA
AEDIFICATUM EST, UT SUSPENDI NON POSSET. Causarum quidem multa sunt genera
qua Cicero paulo posterius diuidit. Sed nunc de efficientium causarum disserit
argumento. Efficiens uero causa est qua praecedente aliquod effectum est, non
tempore sed proprietate naturae, uelut in hoc quod nunc declaramus
exemplo. Damni infecti promissio est quoties quis promittit, si quod
damnum eius opera contigerit, sua restitutione esse pensandum. Ius autem
est parieti communi parietem alium uel fornicatum, id est arcum habentem, uel
directum continuumque coniungere. Quidam igitur ad parietem communem alium
extrinsecus parietem iunxit, deditque satis damni infecti. Communis autem
paries fornicatus fuit, id est, arcum habens uel signinam fabricam sustinens;
adiungente igitur eo qui satis dederat, et ut adiungeret de moliente partem
parietis, quo iunctura cohaeresceret, uitium communis paries fecit; quaeritur
an damni infecti promissio cogat eum qui promiserit damnum restituere.
Subiectus terminus damni infecti, promissio; praedicatus uero uitii,
restitutio. Sumimus igitur argumentum a causis hoc modo. Si enim is qui
damni promisitinfecti restitutionem eius uitii causa fuit, restituere debet
uitium quod eius accidit culpa; quod si ea natura parietis fuit ut suspendi sustinerique
non posset (fornicati enim parietis non ea natura est ut suspendi queat),
parietis potius forma quam demolientis culpa uitium fecisse uidebitur, atque
ita non cogitur restaurare uitium qui se damni infecti promissione
obstrinxerit. Fiet igitur argumentatio hoc modo: Si penes parietis formam
constituit ut eo adungente [1079B] parietem qui damni infecti promiserat,
uitium fieret, id uitium, qui promisit, praestare non cogitur. Fuit autem causa
paries ut uitium fieret, qui ea fuit natura ut suspendi sustinerique non
posset. Non igitur quod fornix uitium fecerit, praestare debet quidamni
promisit infecti. Argumentum ab eo quod in ipso est de quo agitur, id est in
uitii restitutione, ex effecto, id est ex causa. Causa enim uitii form. a est
parietis, non culpa coniungentis parietem. Itaque factum est ut fornix uitium
faceret, quae causa uitii, cum absit ab eo qui parietem iunxit, abest etiam
eiusdem uitii restitutio. Maxima propositio: Unamquamque rem ex causis spectari
oportere. AB EFFECTIS REBUS HOC MODO: CUM MULIER VIRO IN MANUM
CONVENIT, OMNIA QUAE MULIERIS FUERUNT VIRI FIUNT DOTIS NOMINE. Effecta
sunt quae aliquibus efficiuntur causis, non tempore praecedentibus sed natura,
uelut si quaerat, uxore defuncta quae in manum uiri conuenit, an eius bona ad
uirum pertineant. In qua quaestione, bona uxoris defunctae quae in manum uiri
conuenerit, subiectum est, ad uirum autem pertinere, praedicatum. Quaero igitur
argumentum ab effecto, dispicioque quid perfecerit ipsa in manum conuentio,
atque ex eo argumentum trabo; id autem est, omnis uiri dotis nomine fieri,
quaecumque mulieris fuere. Ipsa igitur in manus uiri conuentio, omnia quae
mulieris fuere, uiri fecit dotis nomine, non praecedens tempore sed statim
propria ui naturae. Nam ut in manum quaecumque conuenerit, mox eius bona dotis
nomine [1079D] uirum sequuntur. Facio igitur argumentum sic: Si
mulier quae defuncta est in manum conuenit, in manum uero conuenientis
mulieris bona uiri fiunt dotis nomine, haec quoque bona de quibus agitur,
uiri sunt. Argumentum ex eo quod in ipso est, de quo agitur, continetur.
Agitur enim de bonis eius quae in manum conuenerit, scilicet ab effectis, id
est a causae effectis. Effectum namque est, in manum conuentione omniaquae
mulieris sunt uiri fieri sed a causa quanquam hic quoque non ab effectis dotis
nomine, tactum argumentum esse monstretur. Ostensum est enim fieri uiri
dotis nomine, quidquid mulieris fuerit, ex eo quod mulier in manum conuenerit.
Sed haec causa est ut quae mulieris erant, uiri fiant dotis nomine. Sed dicat
quis, ex eo quod ea quae mulieris fuerant, uiri fiunt dotis nomine, id est
approbare quod defunctae bona ad uirum debeant pertinere. Sed quae mulieris
sunt, ea uiri fieri dotis nomine, et bona ad uirum pertinere, uel idem est, uel
neutrum alteri causa est; uel si quis dicat eam esse causam, ut bona mulieris
uiro debeant cedere, quod per in manus conuentionem uiri facta sunt, dotis
nomine, a causa rursus, ac non ab effectis factum esse argumentum putabit, id
est a dote; ab effectis uero non oportet aliud nisi causam probari. Esset
uero ex effectis argumentum, ut ex eo causa probaretur hoc modo: Si quaestio
esset an mulier in manum uiri conuenisset, et indubitatum haberetur, omnia quae
fuissent mulieris, uiri facta dotis nomine, diceretur [1080B] ita: Si omnia
quae fuere mulieris, uiri facta sunt dotis nomine, mulier in manum uiri
conuenit; sed omnia quae fuere mulieris, uiri facta sunt dotis nomine, mulier
igitur in manum uiri conuenit. Maxima propositio: Causas ab effectis suis
non separari. EX COMPARATIONE AUTEM OMNIA VALENT QUAE SUNT HUIUSMODI:
QUOD IN RE MAIORE VALET VALEAT IN RE MINORE, UT SI IN URBE FINES NON
REGUNTUR, NEC AQUA IN URBE ARCEATUR. ITEM CONTRA: QUOD IN MINORE VALET,
VALEAT IN MAIORE. LICET IDEM EXEMPLUM CONUERTERE. ITEM: QUOD IN RE PARI
VALET, VALEAT IN HAC QUAE PAR EST; UT: QUONIAM USUS AUCTORITAS FUNDI
BIENNIUM EST, SIT ETIAM AEDIUM. AT IN LEGE AEDES NON APPELLANTUR ET SUNT
CAETERARUM RERUM OMNIUM QUARUM ANNUUS EST USUS. VALEAT AEQUITAS, QUAE
PARIBUS IN CAUSIS PARIA IURA DESIDERAT. A comparatione locus qui dicitur,
tripartito scinditur; aut enim a comparatione maiorum, aut a comparatione
minorum, aut a comparatione parium nascitur. A comparatione igitur maiorum est,
quoties maiore minoribus comparantur, hoc modo, ut quod in re maiore ualet,
ualeat in minore. Sit enim quaestio an in urbe aquam liceat arceri. In
hac igitur subiectus est terminus, in urbe aqua, praedicatus uero, ius arcendi.
Regi fines dicuntur quoties unusquisque ager propriis finibus terminatur. Arcet
uero aquam qui eam per sua spatia meare non patitur. Faciamus igitur argumentum
sic. Quoniam plus est regi fines, minus uero arceri aquam, si in ciuitate fines
non reguntur, quod maius est, ne id quidem quod minus est, fiet, ut aqua in
ciuitate arceatur. Hic igitur sumptum est argumentum ab eo quod in ipso haeret
de quo quaeritur. Quaeritur uero de arcendae aquae iure, ab atlecto scilicet,
id est a maiori, quod refertur ad id quod minus est. Notandum uero quod Tullius
maximam propositionem argumentationi inclusit hoc modo: Quod in re maiori
ualet, ualeat in minori et deinceps ea nixus, argumentationem expediuit,
ut mani testius appareat id quod in primo uolumine commemoratum est, has
maximas propositiones; aliquoties quidem argumentationibus includi, ut in
praesenti monstratur exemplo, alias uero uires argumentationibus dare, ut in
superioribus exemplis locorum. Quod si idem conuertamus exemplum,
dicemus: Quod in re minori ualet, ualeat etiam in maiori. At in urbe aqua
arcetur, regantur igitur fines. Hic tamen quaestio permutatur hoc modo:
Quaeritur enim an in urbe fines oporteat regi. Sed a minore sumitur argumentum,
id est ab arcenda aqua, ut sit hic quoque argumentum ab eo quod in ipso est, id
est ab eo quod est in regendis finibus, ab affecto scilicet, id est a minori.
Id enim quod minus est affectum est, illud namque respicit ad id quod
comparatur. Hic quoque maxima propositio a Tullio posita est, eaque est: Quod
enim in re minori ualet, ualet etiam in maiori. A paribus uero fit
similiter comparatio. Nec esse est enim ut ualeat aequitas, quae paribus in
rebus paria iura desiderat. Plurimarum igitur rerum usucapio annua est,
ut si quis eis anno continuo fuerit usus, eas firma iuris auctoritate
possideat, uelut rem mobilem. Fundi uero usucapio, biennii temporis spatio
continetur, de aedibus in lege nihil ascriptum est. Quaeritur ergo, usus aedium
unone anno, an biennio capiatur. Faciemus a paribus argumentationem, et quoniam
immobilium aequa possessio est, aedes uero immobiles sunt, ut biennio fundus
usucapiatur, ita etiam oportet aedes usucapere biennio possidentem. Aequitas
enim paribus in rebus paria iura desiderat. Quae etiam maxima propositio
a Tullio clarissime posita est sed exemplum restrictius positum est, nec
promptissime ad intelligendum. Ita namque ait: UT QUONIAM USUS AUCTORITAS FUNDI
PER BIENNIUM EST, SIT ETIAM AEDIUM. Hic igitur aedium usus auctoritatem biennio
fieri sentit sed adiungit: AT IN LEGE AEDES NON APPELLANTUR, ET SUNT CAETERARUM
OMNIUM QUARUM ANNUUS EST USUS. Hic rursus aedes in his uidetur ponere quae
annuo usucapiuntur, et concludit nihil definiens, nisi VALEAT AEQUITAS, QUAE
PARIBUS IN CAUSIS PARIA IURA DESIDERAT. Sed uidetur ita dictum, quoniam
immobiles sunt aedes ut fundus, biennio uero fundus usucapitur, aedes quoque
biennio usucapiantur, et sibi ipse rursus opponit sed in lege duodecim
tabularum, de aedibus nihil ascriptum est, et inter eas relictae sunt res,
taciturnitate legis, quarum est usus annuus. Nam cum de fundo praescriberet lex
biennii usucapionem, tacuit aedes, et iis potius hac taciturnitate eas iunxit
quarum annuus est usus. Sed soluit obiectionem ita: sed AEQUITAS PARIBUS IN
rebus PARIA IURA DESIDERAT. Itaque quoniam aeque fundus atque aedes immobiles
sunt, aeque biennio usucapientur. Factum est igitur hic quoque argumentum
ab eo quod in ipso est de quo quaeritur, id est ab affecto, id est pari. Nam
cum agatur de aedium possessione, argumentum sumptum est ab usucapione
fundorum. Expeditis igitur his locis qui in ipso de quo agitur
inhaerebant, nunc iam loci eius quem dixit esse extrinsecus, ponit exemplum.
Hic uero est qui sumitur ab auctoritate iudicii locus ualde probabilis, etiamsi
non maximae necessitatis. Quae enim necessaria sunt, haec ex propria
considerautur natura. Quae uero probabilia sunt, plurimorum iudicium exspectant.
Ea namque sunt probabilia, quae uidentur uel omnibus, uel pluribus, uel maxime
famosis atque praecipuis, uel secundum unamquamque artem scientiamque eruditis,
ut quod medico in medicina, geometrae in geometria, caeterisque in propria
studiorum facultate ueritatis. De quo extrinsecus loco sic loquitur: QUAE
AUTEM ASSUMUNTUR EXTRINSECUS, EA MAXIME EX AUCTORITATE DUCUNTUR. ITAQUE GRAECI
TALIS ARGUMENTATIONES *ATECHNOUS* UOCANT, ID EST ARTIS EXPERTIS. Alia quippe
argumenta sunt, quae ipse elicit orator, atque ipse quodam modo ex designatis
locis sibi comparat, et propria facultate conquirit. Alia qua extrinsecus
posita non ipse inuenit sed praesentibus utitur et paratis, ueluti testimonia,
tabulae, fama, caeteraque de quibus M. Tullius latius tractaturus est. Non enim
sibi ipse testimonia parat orator sed paratis utitur, nec ipse, iudicium facit
sed iam posito ac spontaneo rumore ueniente utitur ad causam. Atque
idcirco hos locos Graeci *atechnous* uocant, id est inartificiales, atque, ut
Tullius dixit, artis expertes. Quae enim non proprio oratoris artificio
comparantur sed se extrinsecus uenientia subministrant, haec iure artis
expertia sunt appellata. Huius exemplum est: UT SI ITA RESPONDEAS: QUONIAM
P. SCAEVOLA ID SOLUM ESSE AMBITUS AEDIUM DIXERIT, QUOD PARIETIS COMMUNIS
TEGENDI CAUSA TECTUM PROICERETUR, EX QUO TECTO IN EIUS AEDIS QUI PROTEXISSET
AQUA DEFLUERET, ID TIBI IUS VIDERI. Solum ambitus aedium est, quantum
soli AEDIUM AMBITUS claudii. SCAEVOLA igitur dixit id esse AMBITUS AEDIUM SOLUM,
quod tecti diffusione tegeretur. Manifestum est enim tecta latius fundi, nec
parietibus adaequari, ut stillicidium longus cadat. Quae cum ita sint,
quidam parietem communem tegere nitebatur, quaeritur an sit aliquod ius
tegendi. Respondeas tu, inquit, Trebati, id ius esse angendi parietis communis,
ut in eius qui tegit non aliud quodlibet tectum stillicidii aqua fundatur,
alias non esse iuris ut tegat quis parietem, stillicidio in uicini tecta
defluente. Haec enim stillicidii seruitus noua, nisi consentiente uicino, nihil
iuris habet. Sed si huic responso opponatur, ne sic quidem ut tegat esse
iuris, quandoquidem aedium solum tantum est, quantum cuiusque parietes
claudunt, qui uero legit, tectum longius mittit, tu inquit, responsum tuum
Scaeuolae auctoritate firmabis, dicens Scaeuolam respondisse hoc ESSE SOLUM
AMBITUS AEDIUM, quantum tectum proiiceretur, non quantum parietes ambirent. Ius
est igitur proiicere tectum, qui intra ambitum adhuc suarum aedium tegit sed
ita ut in suum tectum aqua defluat, nec uicino noua noceat seruitute. In
qua quaestione neque a subiectoneque a praedicato termino ductum est
argumentum, quod in his locis considerari moris est, qui in ipsis haerent de
quibus agitur terminis, ut in omnibus exemplis est diligentissime declaratum.
Sed quia sumitur argumentum extrinsecus, dubitationi iudicium cuiuslibet
opponitur, ut nunc Scaeuolae, cuius auctoritate responsum est, atque ideo ex
loco qui uocatur extrinsecus sumptum dicitur argumentum. HIS IGITUR LOCIS
QUI SUNT EXPOSITI AD OMNE ARGUMENTUM REPERIENDUM TAMQUAM ELEMENTIS QUIBUSDAM
SIGNIFICATIO ET DEMONSTRATIO [AD REPERIENDUM] DATUR. UTRUM IGITUR HACTENUS
SATIS EST? TIBI QUIDEM TAM ACUTO ET TAM OCCUPATO PUTO. SED QUONIAM AVIDUM
HOMINEM AD HAS DISCENDI EPULAS RECEPI, SIC ACCIPIAM, UT RELIQUIARUM SIT POTIUS
ALIQUID QUAM TE HINC PATIAR NON SATIATUM DISCEDERE. Omne elementum
principium est eius rei cuius elementum esse perpenditur. Nam eius quod
ex elementis fit, ipsa elementa nec esse est loco esse principii; ergo quoniam
hi loci superius designati argumentorum quasi quaedam principia sunt (ipsi enim
sunt qui continent argumenta; omne autem quod continet, eius quod continetur
principium est), idcirco ait Cicero ueluti quaedam elementa argumentorum uideri
locos hos quos superius posuit Cautissimeque adiecit, quasi quaedam elementa;
non enim integre elementa sed quasi in similitudine elementorum sunt hi loci
qui in argumentis eificiendis sumuntur. Idcirco quoniam argumentorum quaedam
uidentur esse principia, alioqui elementum omne, minima pars eius est cuius
elementum est, et id quod ex elementis efficitur, partes inuicem coniungit, ut
litterae orationem. At uero locus, non pars argumenti sed totum est. Est enim
significatio quaedam, et demonstratio ad reperiendum argumentum data, ut si
locum respexeris, noueris ubi conditur, unde duci debeat argumentum. Sed
reliqua ad Trebatium expeditissime dicta sunt, blanditurque ei etiam breuia
posse sufficere acuminis praerogatiua, praesertim cum sit iuris occupatione
districtus, et tempus legendi plura non habeat. Sed quoniam, ut inquit,
auidissimum studii AD HAS doctrinarum EPULAS recepit, non uult degustatum sed
satiatum relinquere, ut non desit aliquid sed de pleno etiam relinquatur,
factaque esta conuiuando translatio iucundissima. Declaratis igitur locis
omnibus, eorumque exemplis diligenter expositis, pauca quaedam de locorum ui
atque ordine disputabo, quibus plenissima disputatione expeditis, ad ea quae
restant explananda transgrediar. Sed id tertio iam uolumine faciendum est,
quoniam secundus liber habet proprium modum. Antequam latiorem M. Tullii
diuisionem de enumeratis superius locis aggrediar, pauca, ut sum pollicitus, de
ui atque ordine locorum mihi uidentur esse tractanda, ut eorum natura
diligentius cognita, facilior se argumentorum copia subministret. Primum igitur
quoniam loci omnes diuisi sunt in eos qui in ipso haerent de quo quaeritur, et
in eos qui extrinsecus assumerentur, uidendum est qui nam sint hi loci qui in
ipso haerent de quo quaeritur, et quid ab ipsis rebus differunt in quibus haerere
dicuntur, atque illud quidem planissime expeditum est, ipsos dici terminos
illos qui in quaestione uersantur, horum esse alterum praedicatum, alterum uero
subiectum, superior expeditio patefecit. Ab eo igitur termino de quo
agitur, quid differt locus a toto? Quandoquidem idem est ipsum esse quod totum,
neque enim est aliud esse quemlibet terminum in quaestione propositum, quam
totum esse terminum eumdem qui in quaestione est constitutus; de paribus quoque
idem dicimus. Nam si omnes partes efficiunt id cuius partes sunt, terminumque
in quaestione propositum suae partes efficiunt, non est dubium quin partes
quoque omnes conuenientes idem esse quod ipsum est, in quaestione propositum
rectissime intelligantur. Notatio uero, eodem modo illud ipsum est quod in
quaestione proponitur. Rem enim unamquamque omne uocabulum designat in
quaestione ac denotat. Fit igitur ut totum, partes ac nota, idem quod est ipsum
de quo quaeritur esse uideantur. In tanta igitur similitudine rerum danda est
differentia. Neque enim, ut dictum est, si locus haeret in eo ipso de quo
quaeritur, atque ab ipso de quo quaeritur capi non potest, argumentum fieri
potest, tu locus idem esse possit quod ipsum est de quo quaeritur. Sed
haec differentia ipsum est quod confuse ac singulariter intelligitur, ut homo,
in eo inest totum suum, quod est definitio ipsius; igitur totum, ab eo quod
ipsum est, intelligentia separatur, quod illud quidem singulariter
intelligitur, hoc uero sub generis ac differentiarum enumeratione monstratur.
Diuidit enim definitio atque dispertit, totumque patefacit quod in re ipsa
singulariter intelligebatur; de partibus quoque eadem ratio est. Si enim ad
membrorum multitudinem, uel specierum omnium enumerationem, singularis termini
referas intellectum, statim ipsius ac partium differentias comprehendas. Nota
etiam ab eo cuius nota est facile distat, quia illud uox et significatio est,
illud res significationi supposita, eorum uero quae affecta sunt non sunt
dubiae differentiae ab his quorum affecta esse monstrantur. Quis enim idem
dicat esse coniugatum, quod est id cui coniugatum est? Quis idem dicat esse
iuste, quod iustitia? Quis genus idem quod forma? quis contraria? quis similia?
Quandoquidem neque contrarium, sibi ipsi contrarium esse potest, nec simile,
sibi ipsi simile; nec genus, sibimetipsi genus; et de cateris eadem ratio
est. Nunc illud dicendum est, propter quod ista praemisimus; quandocumque
enim ab illis tribus locis qui primi propositi sunt, argumenta sumuntur, id est
a toto, a paribus, a nota, fit ut ipse quidem terminus ad cuius fidem quaeritur
argumentum, intra quamlibet earum rerum contineatur, quae cum ad argumentum
ductae fuerint, loci esse monstrantur. Velut cum fit argumentum a toto, ipse
quidem terminus cui fides affertur, intra totum comprehenditur; totum uero
ipsum quod est definitio, res est siquidem orationem, rem uocari placet. At si
ex ea sumitur argumentum, fit locus itaque ipsum quidem de quo agitur, intra
totum clauditur, a quo toto cum fit argumentum, fit ipsum totum, locus; quod
totum, quoniam claudit terminum qui in quaestione uersatur eidem termino
uidetur inhaerere. Quo fit, ut locus quoque qui a toto est, eidem inhaereat
termino, de quo in quaestione dubitatur. Partium quoque enumeratio eumdem
terminum claudit, quem partium collectione coniungit. Ipsaque partium
enumeratio res quaedam est, ei oratio rebus annumeranda est. Sed si ab ea
ducitur argumentum, fit locus. Sed quoniam partium multitudo in eodem termino
est, quem conuentus partium iungit, nec esse est eum quoque locum qui est a coniunctione
partium ipsi illi termino de quo quaeritur inhaerere. Nota etiam rem designat,
et significatione aliquo modo comprehendit, a qua si ducitur argumentum, fit
locus, et quoniam nomen omne si uidetur ad esse, cuius intelligentiam signat,
locus quoque qui est a notatione, in ipso haeret de quo uersatur
intentio. At in affectis quae in tredecim partes diuisa sunt, non idem
est. Nam quoniam respicientia quodammodo terminum sunt, et quasi extrinsecus
constituta, non uidentur eodem modo coniuncta esse cum termino quo coniuncti
sunt hi loci, qui a toto, a partium enumeratione, a nota esse praedicti sunt;
sed tamen id quod affectum est, ad aliquid dicitur. Id uero aliquid iunctum est
illi semper quod ad eius ducitur relationem, ac sine eo esse nunquam potest,
quia cum ipso nascitur, et quodammodo altero dicto intelligitur alterum. Nam si
id de quo quaeritur, eiusque affecta perpendas, ea quae perhibentur affecta,
extra id de quo ambigitur, posita esse consideres, nihil enim eorum quae sunt
ad aliquid, ex se ipso esse potest sed est semper ex altero: ut enim in
praedicamentis ostenditur, omnia quae ad aliquid dicuntur, opposita sunt, non
tamen ita disiuncta sunt ut omnino sint distributa sed quoniam relatiua
praedicatione iunguntur, nec esse est aliquo modo in ipso sint ad quod uidentur
affecta. Omne quippe affectum, ex eo ad quod affectum est suscipit formam, et
sine eo esse non potest, et dicto altero, alterius se statim subiicit
intellectus, ut cum dixero dimidium, duplum intelligitur, et cum patrem nominauero,
filius ad intelligentiam uenit. Et omnia quaecumque ad aliquid sunt, ex sese
pendent, nec a se inuicem deseruntur. Igitur omne affectum, et ad ipsum
respicit ad quod refertur, et in ipso est. Ad ipsum quidem respicit, quoniam ad
affectum suum uelut ad aliquid relatiue more praedicationis refertur; in ipso
uero est, quod ea est affectorum natura ut alterum existat ab altero, seque
ipsa possideant, quandoquidem et id quod uffectum uocatur, eius est termini ad
quem consideratur affectum, et terminus in quaestione propositus affe. cto suo
intelligitur esse connexus. Quae cum ita sint, cum argumentum sumitur a
coniugatis, quoniam id quod coniugatum est, affectum est ad id quod ei ex
altera parte est coniugatum, id quidem de qua quaeritur in altrinsecus posito
coniugato haeret. Is uero locus unde argumentum trahitur, ab altero ducitur
coniugato, ueluti si compascuus ager est, ius est compascere. Igitur compascere
atque compascuum coniugata sunt; sed quaerebatur an ius esset compascere,
tractum uero est argumentum a compascuo; itaque terminus quidem de quo fuit
quaestio, in altero coniugato positus deprehenditur, id est in compascendo;
locus uero unde argumentum tractum est, in altero est, id est in
compascuo. Item quoties a genere ducitur argumentum, id de quo quaeritur
in forma, haerere nec esse est, ut cum ostenditur legata esse numerata pecunia,
quoniam fuerit argentum omne legatum. Quaeritur enim de numerata pecunia, quae
est species argenti, et argumentum tractum est ab argento, id est a genere.
Itaque ipsum de quo quaerebatur, in forma fuit, id est in specie. Argumentum
uero tractum est ab affecto, id est a genere. Quod si a forma generis
argumentum fiat, conuerso modo est, id quidem quod quaeritur in genere esse
monstratur, ipsum uero unde sumptum est argumentum, in forma esse perpenditur.
Nam cum quaeratur an legatum sit uxori argentum, ostenditur non esse legatum,
quia non fuerit uxori tantum: legatum sed matrifamilias uxori. Uxor uero genus
est matrifamilias uxoris. Quaeritur igitur de uxore, id est de genere.
Argumentum factum est a matrefamilias, in est a forma. Quoties uero a
similitudine trahitur argumentum, quoniam id quod simile est, non sibi sed
alteri simile esse perpenditur, res siquidem de quo quaeritur, in uno eorum
quae sunt similia, posita est; at uero locus, in altero est, uelut cum
quaeritur an haeres restituere uitium ruinamue cogatur aedium in usumfructam
relictarum. In hoc igitur quaestio est, locus uero a simililudine, quia non
oportet haeredem aedes restituere, sicut nec mancipium, si id aliqua ratione
depereat. Cum igitur similis sit aedium ususfructus atque mancipii, quod
quaeritur, in aedium usufructu positum est, locus uero, in usufructu
mancipii. In differentia quoque idem est: eorum namque quae differunt in
altero positum est id quod quaeritur, in altero uero illud a quo id quod est
ambiguum comprobatur, ut cum quaeritur an id quoque argentum quod in nominibus
debeatur legatum sit. Hic igitur illud est quod dubitatur. In eo uero quod ab
hoc differt, locus est a quo ostenditur minime legatum esse argentum quod in
nominibus debeatur, quia multum differt in arca ne sit positum, an in nominibus
scriptam. A contrario quoque idem est, ut in eo quod quaeritur an
ususfructus penus legatus sit. In usufructu igitur quaestio est sed probatur
minime esse legatus, quia non potest esse usus earum rerum quae utendo pereunt
sed potius abusus; in abusu igitur locus est, scilicet in altero contrariorum,
cum fuerit in usu quaestio. Ab adiunctis etiam locus in eodem modo ab eo
quod quaeritur segregatus est, ut in uno adiuncto quaestio, in altero uero sit
locus. Nam cum quaeratur an secundum mulieris tabulas nunquam capite diminutae
possessio detur, in hoc quaestio est an detur, at in eius adiuncto, locus.
Ostenditur enim minime dari debere possessionem, quia sit proximum ut secundum
puerorum quoque atque seruorum tabulas bonorum possessio concedatur. Ab
antecedentibus uero ita est locus, ut quaestio sit in consequentibus. Nam cum
quaeritur an aliquid dotis nomine pro liberis manere oporteat sumitur
argumentum nullomodo manere oportere ex antecedentibus, quod uiri culpa factum
est diuortium; locus itaque in antecedenti, quaestio uero in consequenti.
Consecutum est uiri culpa factum esse diuortium, nihil apud patrem pro liberis
permanere, cum uiri culpa praecesserit. A consequentibus uero si sit
argumentum, res quae dubia est in antecedentibus esse deprehenditur, uelut cum
quaeritur an diuortio tacto, cum eo nupta esset mulier qui cum connubii ius non
esset, dotis nomine aliquid pro liberis manere oporteat. Fit argumentum sic: Si
quid ex dote pro liberis manere oporteret, quia patrem liberi sequerentur, cum
eo nupta esset mulier, qui cum connubii ius esset, hic antecedens est, si quid
de dote pro liberis manere oporteret, et in eo quaestio an aliquid manere
oporteat. Consequens uero, cum eo mulier nupta, qui cum connubii ius esset, a
quo sumitur argumentum, id est a consequenti. Nam cum manifestum sit, non cum
eo nupta esse cum quo connubii ius erat, ostenditur quod miuime patrem liberi
sequantur, atque idcirco nihil pro liberis manere oportere. Hic igitur res
quidem quae dubitatur in antecedenti est, in eo scilicet an ex dote pro liberis
manere aliquid oporteat, argumentum uero in eo loco qui est in consequentibus,
id est in muliere quae nupta est cum eo cum quo nulla erant iura
connubii. A repugnantibus etiam quoties argumenta sumuntur, res quidem
dubia in altero repugnanti, in aduerso uero locus est argumenti, ut cum
quaeritur an possit inuita mulier reddere legatum, quod recte testamento semel
accepit. Locus a repugnanti, minime posse inuitam reddere quod recte accepit.
Quaestio igitur est in eo quod intelligitur inuitam reddere, argumentum uero in
altero repugnanti, id est in eo quod intelligitur recte accipere. Pugnat enim
inuitam reddere et recte accipere, sed quaestio in uno eorum est, locus in
altero. Quoties uero a causis efficientibus ducitur argumentum,
quaestionem in effectis esse nec esse est, ut exemplo quo quaeritur an qui
satis dederit damni infecti, uitium parietis praestare cogatur. In hoc igitur,
id est uitio parietis, quaestio est sed de causa trahitur argumentum. Dicitur
enim non oportere praestare, quoniam natura parietis causa fuerit uitii, non is
qui de praestando uitio satis dedisset. Effectum ergo causae, uitium parietis
fuit. Itaque quaestio quidem in effecto, locus uero esse consideratur ex causa.
At si ab effectis aliquid approbetur, locus in effecto, quaestio in causa est
constituta, ueluti cum quaeritur an mulier quaedam cuius bona uiri facta sint,
dotis nomine in uiri manum conuenerit. Quoniam ergo in manum ex conuentione
perficitur, ut bona mulieris post eius mortem uir adipiscatur, argumentum
ducitur ab effectis. Efficitur enim per in manum conuentionem, ut quaecumque
sunt mulieris, uiri fiant dotis nomine; ergo cum ea quae mulieris fuere, uir
nomine dotis adipiscatur, mulierem in manum uiri nec esse est conuenire.
Quaestio itaque est de muliere, an in manum uiri conuenerit. Argumentum uero ab
effectu causae, id est in manum conuentionis. Hoc uero est quod ea quae fuere
mulieris, uir nomine dotis acquirit, quo fit ut quod quaeritur, in causa, locus
uero sit in effectis. A comparatione uero maiorum si fuerit argumentum,
quaestio erit in minoribus, ut si quaeratur an in urbe aqua debeat arceri,
defendaturque minime debere, neque enim fines reguntur; ita in aqua arcenda,
quod minus est, quaestio est, locus uero in finibus regendis, quod maius est.
Contrariae uero, si a minore argumentum ducatur, erit id quod dubilatur in re
maiori, ut si dubitetur an fines in ciuitate regantur, respondeamus minime,
quoniam ne aqua quidem arcetur. Ita id quod dubitatur, in re maiore consistit,
illud uero unde argumentum sumitur, in minori. Et in comparatione parium
similis ratio est: in uno enim eorum quae sunt paria, quaestio consistit, in
altero locus intelligitur argumenti, ueluti cum quaeritur an aedium usus
biennio capiatur, id approbamus, quoniam fundorunm quoque. Cum ergo paria sint
fundus atque aedes, quaestio quidem de aedibus est, argumentum uero ducitura
fundo. Ac de ui quidem locorum, quoque a se non quaestiones et loci
argumentorum separentur, haec dicta sint. Nunc eorum ordinem breuissime
commemorabo. Ex hoc itaque oritur omne iudicium, qui locus prior, qui sit
posterior, existimandus, si eos terminos consideremus qui proposita quaestione
uersantur. Quaecumque enim his terminis propinquiora sunt, haec rectissime
priora numerantur. Posteriora uero quantum a propositis longissime quaeque rec
esserint. Id autem tali ratione clarescet. Primum namque, locorum est
diuisa pluralitas in eos qui in ipso sunt de quo agitur, et in eos qui
assumuntur extrinsecus, in quo praepositos esse intelligimus eos locos qui in
ipso sunt, his locis qui trahuntur extrinsecus. Hic uero locus qui in ipso est,
in primas quatuor distribuitur partes, quarum prima est definitio, qui locus a
toto est nuncupatus. Idcirco autem primus a toto locus ponitur, quoniam nihil
est alicui tam proximum, quam propria definitio. Consequitur enumeratio
partium, quia post definitionem proximum locum partes tenere debent, quae totum
id cuius partes dicuntur esse, coniungunt. His apponitur nota, quae quasi
conuerso modo definitio est. Nam sicut definition explicat quod implicite nota
designat, ita nota inuoluit et confuse indicat quod patefacit atque expedit
definitio. Nota uero tertia ideo est, quia definitio substantiam tenet; partium
enumeratio ea dinumerat quae totum compositum iungunt, nota uero nihil efficit
sed tantum designat. Post haec quae in ipsis terminis principaliter
haerent, illa quae sunt affecta numerantur, quae iam non ipsis insunt terminis
sed eosdem uelut exterius posita consequuntur, atque idcirco solum in ipsis
esse dicuntur, quoniam sine his esse non possunt. Quorum prima sunt
coniugata. Nihil enim inter affecta sic proximum est, quam id quod et re et
nomine participat, nisi quod parua nominis inflexione seiungitur. Nam id quod
iustum est, et iustitia participat, et inflexo iustitiae nomine nuncupatur, et
in caeteris quidem coniugatis idem est. Post haec annumeratum est genus.
Genus uero est quod cuiuslibet uniuersaliter substantiam monstrat, et quod
multorum specie diuersorum, substantialis est similitudo. Quod a propositis
terminis longius quam coniugata seiungitur, quia tametsi substantiam monstrat,
tamen ne inflexo quidem uocabulo cum termini nomine copulatur sed longe lateque
diuerso. Huic adiuncta est species (quam formam Tullius appellauit), quia nihil
est tam proximum generi quam species. Species uero est substantialis
indiuiduorum similitudo, et quod sub genere ponitur. Post hanc,
similitudo est constituta. Etenim post illud idem quod in substantiis
intelligitur illud idem recte ponitur quod in qualitate esse perpenditur. Paulatim
uero res incipit a similitudine recedere, nec statim ad contrarium uenit sed
prius a differentia locum statuit. Nam remota similitudine nihil aliud occurrit
prius, nisi differentia. Post hanc, a contrario locum ducit, id est a
maxima differentia. Rursus ad amica sibi affecta conuertitur. Sed non eo
modo amica quo sunt similia, adiuncta enim proponit, quae non sunt integrae
similitudinis sed inter se iudicii, et ueluti cuius iam rerum sibi cohaerentium
propinquitatis. Post adiuncta uero antecedentia Tullius posuit. Post id enim
quod aliquo modo iunctum est, aliquid nec esse est aut antecedens aut
consequens intelligatur. Prius itaque antecedens, post consequens collocatum
est. Post haec repugantia dixit, ut quodammodo duplex ordo contrarietatum
ac similitudinum nasceretur. Prius enim proposuit a simili, a differentia, a
contrario, atque hic uniuersus ordo est similium et contrariorum. Rursus ab
adiunctis, ab antecedentibus, a consequentibus, a repugnantibus. Hic rursus
secundus ordo similium et contrariorum esse deprehenditur. Sed primus ualde
euidentior quam secundus; plus est enim simile esse quam adiunctum, plus est
differre quam antecedere uel consequi, plus etiam est contrarium quam
repugnans. Et in suo quaeque ordine plenam retinent formam, uelut quia
similitudo propinquitatem quamdam tenere debet: propinquius est enim id quod
est simile ei cui simile esse consideratur, quam id quod ad. iunctum est
ei cui naturali uicinitate coniungitur. Rursus quoniam differentia similitudinis
auctor est, dissimilius est id quod ab aliquo differt, quam id quod consequitur
uel antecedit. Rursus quoniam contrarium longissime ab eo qui contrarium est
oportet abscedere, longius abscedit contrarium quam repugnans. Post haec
quid aliud restare poterat quam effectorum causas quaerere? aut post effectorum
causas quid aliud quam ipsarum causarum perquirere effectus? Praeterea a
comparatione loci, postremum ordinem tenent, quia siue similitudinem, siue
dissimilitudinem in sola obtinent quantitate. Ac de locorum ordine satis dictum
est. Illud praeterea considerandum puto, num hi quoque argumentorum loci
qui in ipso haerent de quo quaeritur, inter affecta iure numerentur.
Quandoquidem quae affecta sunt, idcirco esse dicuntur affecta, quia sunt ad
aliquid, et propositi termini relatione nectuntur. Nam et definitio alicuius
est definitio, et totum partium totum est, et nota significati nota est. Sed
inspicienda natura est singulorum, et uidendum num similiter haec ad aliquid
referantur ut caetera. Nam definitio rem quam definit quodammodo explicat atque
conformat. Item partes rem cuius partes sunt propria coniunctione perticiunt.
Nota uero, eius intellectum conmmuniter tenet, et cum haec caetera quae
uocantur affecta non faciant, iure haec non inter affecta ponuntur sed in eo
ipso quod ueluti conficiunt atque conformant, inesse dicuntur. Sed quoniam de
ui atque ordine locorum sufficienter dictum est, nunc ad sequentia
transeamus. Praeter omnia enim quae superius dicta sunt, [1090B] illud
animaduertendum maxime est, quia non si quid in argumentis fuerit sumptum,
illud eurum argumentorum locus dicendus est, nisi non solum insit argumentis,
uerum etiam ab eo argumenta nascantur. Id quod dico, planiore liquebit exemplo.
Si quod enim fuerit argumentum in quo sumatur genus uel species, non statim
illud argumentum ex genere uel specie tractum esse dicitur, nisi ei argumento
uires generis uel speciei qualitas subministret. Age enim, sit quaestio an idem
sit animali esse quod uiuere, et fiat argumentatio sic: non idem est animali
esse quod uiuere, quia ne inanimato quidem idem est esse quod mori, piurima
quippe sunt inanimata, neque moriuntur. Nam quae nunquam uixere, ne mori quidem
posse manifestum est. Hoc igitur inanimatum genus est lapidum, ac fusilium
metallorum, et sumptum est in argumentum sed non ex genere factum est
argumentum, licet in eodem genus uideatur inclusum sed potius a contrario. Nam
contrarium est uitae quidem mors, animalium inanimatum; sed mori non sequitur
inanimatum, igitur ne animal quidem uiuere. Non ergo ex genere locus iste
ducendus est sed potius ex contrario, quamuis genus huiusmodi contineat
argumcntum; tunc enim locus esset a genere, si ab animalis uel a uiuendi genere
argumenti ratio traheretur, uelut si ita fieret argumentum: animali esse,
substantiae est esse; ipsum uero uiuere substantia non est sed in substantiam
uenit. Non est igitur idem uiuere quod animali esse. A substantia igitur tractum
est argumentum, a genere uidelicet animalis. [1090D] Hoc igitur argumentum, et
genus continet, et ex genere ductum est; in priore uero, etsi genus continet, a
contrario tamen ductum esse perpenditur. Illud enim semper speculandum est, non
quid in argumento sit sed ex quo ducitur argumentum. Et in caeteris
quidem eadem ratio tenenda est, neque est enim in singulis immorandum. Siquis
enim diligentiam decursae superius expositionis exercuit, facile in reliquis
colliget, quod uno declaratur exemplo: QUANDO ERGO UNUSQUISQUE EORUM
LOCORUM QUOS EXPOSUI SUA QUAEDAM HABET MEMBRA, EA QUAM SUBTILISSIME
PERSEQUAMUR, ET PRIMUM DE IPSA DEFINITIONE DICATUR. DEFINITIO EST ORATIO, QUAE
ID QUOD DEFINITUR EXPLICAT QUID SIT... Propositis igitur breuiter argumentorum
locis eosdem subtilius atque enodatius statuit per suas partes et conuenientia
membra partiri. Ita enim locorum omnium diligentius natura
considerabitur, si non confuse solum, uerum etiam distributim, et in suarum
partium proprietate noscantur. Dat uero hoc multam inueniendorum copiam
argumentorum: ut enim de definitione dicamus, si cunctas aliquis definitionum
partes agnouerit, ex omnibus sibi poterit argumenta conquirere, eritque in
inueniendis copiosior argumentis eo qui quot sint definitionis species ignorat.
Ex tot enim definitionum partibus argumenta producet, quantas quis definitionum
partes esse cognouerit. Is uero habebit plurimam talium locorum facultatem,
quem definitionum diuersitas non latebit. Ob hoc igitur M. Tullius, quos
confuse atque indigeste posuit locos, nunc eosdem diligentiore ratione
partitur. Ac primum illud propensiore consideratione tractandum est,
quod, ut dictum est, etiam loci ipsi res quaedam sunt sed tunc esse
intelliguntur loci, cum ab his trahitur argumentum. Ergo nunc Cicero non
principaliter locos sed res ipsas diuidit, quae ad argumentum ductae, speciem
sumunt locorum. Definitio namque, et pars, et nota, res quaedam sunt sed cum ab
his argumentum ducitur, loci fiunt. Cum igitur M. Tullius res ipsas ita ut sunt
naturaliter partiatur, simul cum rebus diuidit locos. Si enim res una est a qua
duci poterit argumentum, unus est etiam locus; at si illa diuiditur, quot
partes eius rei fuerint, tot erunt etiam loci generis eiusdem de quo argumenta
nascuntur. Quae cum ita sint, cumque prius omnium locus a toto sit, id
est a definitione; prius quid sit definitio definitione declarat, ut patefacta
rei natura, species eius uel membra conuenienti ordine partiatur. Detinitio,
inquit, est oratio quae id quod definitur explicat quid sit, sicut definitio
est hominis, animal rationale mortale. Dictum uero cautissime explicat. Nam
quod nomen confuse denuntiat, id definitio per quaedam substantialia membra
diffundit. Quod enim confuse nomine hominis declaratur, id aperit atque
explicat definitio, dicens hominem esse animal rationale et mortale. Nam nisi
ita dixisset, potuerat esse oommunis definitio generi quoque, uelut hoc modo:
definitio est quae designat quid est id quod definit. Sed genus quoque designat
quid est id de quo praedicatur sed non explicat quid sit. Sola enim definitio
explicat quid sit quod oratione perficitur; genus uero et caetera quae singulis
plerumque nominibus proferuntur, minime. Explicat autem definitio id quod
definitur, non quoquo modo, id est non in eo quod quale uel quantum est, non in
quolibet aliorum praedicamenlorum sed quid sit, id est eius quod definit,
substantiam monstrat. Ea uero definitio substantiam digerit, qua ex genere
differentiisque consistit; haec namque uniuscuiuslibet substantiam significant,
sicut in his dictum est, ubi de genere, specie, differentia, proprio,
accidentique tractatum est. Ergo omnis definitio explicat quid sit id quod
definitur. Aristoteles uero eodem pene modo definitionem determinat, dicens:
Definitio est oratio quidem esse significans. Hanc M. Tullius partitur
hoc modo: DEFINITIONUM AUTEM DUO GENERA PRIMA: UNUM EARUM RERUM QUAE SUNT,
ALTERUM EARUM QUAE INTELLEGUNTUR. ESSE EA DICO QUAE CERNI TANGIQUE
POSSUNT, UT FUNDUM AEDES, PARIETEM STILLICIDIUM, MANCIPIUM PECUDEM,
SUPELLECTILEM PENUS ET CAETERA; QUO EX GENERE QUAEDAM INTERDUM VOBIS DEFINIENDA
SUNT. NON ESSE RURSUS EA DICO QUAE TANGI DEMONSTRATIVE NON POSSUNT, CERNI TAMEN
ANIMO ATQUE INTELLEGI POSSUNT, UT SI USUS CAPIONEM, SI TUTELAM, SI GENTEM, SI
AGNATIONEM DEFINIAS, QUARUM RERUM NULLUM SUBEST [QUASI] CORPUS, EST TAMEN
QUAEDAM CONFORMATIO INSIGNITA ET IMPRESSA INTELLEGENTIA, QUAM NOTIONEM
VOCO. EA SAEPE IN ARGUMENTANDO DEFINITIONE EXPLICANDA EST. Omnem
definitionem manifestum est ad aliquid dici, ulicuius est enim semper definitio.
Quae uero ad aliquid dicuntur, quamdam proprietatem ex his sumant nec esse est,
ad quae referuntur. Quo fit ut ex his rebus quas determinat definitio, in ipsas
definitiones quaedam proprietas transferatur; sed quia quod ad aliquid
refertur, id non potest esse idem ei ad quod dicitur, propriam quoque ipsum
quod refertur ad aliud formam nec esse est possidere. Eoque fit, ut in
definitionibus, et sua insit forma, et ea quam ab his accipiunt, quae definiunt
consideretur. Quod M. Tullius uidens, primum diuidit definitiones secundum ea
quae definiuntur. Quarum genera duo esse proponit, unum earum rerum quae
sunt, alterum earum quae intelliguntur. Has igitur definitionum differentias ex
his uidetur sumpsisse quae in definitione monstrantur. Omnia enim qua definiuntur
aut corporalia sunt, aut incorporalia. Res enim omnes in haec primitus
diuiduntur. Ea uero quae corporalia sunt, esse dicit; ea quae sunt
incorporalia, non esse, non quod omnino ea quae incorporalia sunt non sint,
alioqui nec definitionem susciperent. Nam si definitio est qua explicatur id
quod definitur quid sit, eius rei, qua omnino non est, nec quid sit, explicatio
ulla esse potest. Sed quia humanum genus sensibus degit, id maxime esse
arbitratur, quod sensuum conprehensioni subiicitur. Quis enim sibi non magis
lapidem scire uideatur, aut hominem quam iustitiam, uel haereditatem, uel
quidquid aliud non sensibus [sed intelligentia comprehendit? Unde fit ut
propter euidentiam cognitionis ea magis esse uideantur quae subiecta sunt
sensibus, ea minime quae intelligentiae ratione capiuntur. Sed id
sciendum est, M. Tullium ad hominum protulisse opinionem, non ad ueritatem. Nam
ut inter optime philosophantes constitit, illa maxime sunt quae longe a
sensibus segregata sunt, illa minus, quae opiniones sensibus subministrant.
Unde etiam idem Cicero in Timeo Platonis ait: Quid est quod semper sit, nec
ullum habeat ortum, et quod gignatur, nec unquam sit? Quorum alterum,
intelligentiae ratione comprehenditur, alterum affert opinionem sensui rationis
expers. Hic igitur id quod semper sit, rationi adiecit, id uero quod nunquam
sit, sensibus coniunxit. Sed, ut dictum est, corporea esse, et incorporea
non esse, non ad ueritatem sed a communem quorumlibet hominum opinionem locutio
est. Ponit igitur exempla earum quidem rerum quae sunt, formas quasdam
corporalium rerum, ut fundum, aedes, parietes, stillicidium, atque id genus,
quae corporalia esse hac ratione ostendit, quoniam cerni tangique possunt;
earum uero rerum qua non sunt, exempla posuit, usucapionem, tutelam, gentem,
caeteraque quae sunt incorporea; quae ex hoc incorporea esse monstrauit, quod
ait, EA TANGI DEMONSTRATIVE non posse sed intelligentia atque ANIMO
comprehendi. Cur uero ea non esse dixerit, supposuit rationem dicens, nullum
quasi corpus earum rerum esse, nec molem aliquam quae feriat sensum. Quod enim
corpus esse potest usucapionis? Nam ipsa quae usucapiuntur, corporea sunt, ipsa
uero usucapio corporea non est. Ipsa enim per utendi consuetudinem
possidendi firmitudo, quodnam corpus habere potest? Item, quod quis tutela
regit, corporale est, homo namque est. Ipsa uero cura tutela, atque ipsum ius
alium tuendi, nihil omnino corporis habere potest. Homines quoque qui in eadem
gentilitate sunt, corporei sunt. Ipsa uero gentilitas, id est communis nominis
liberorum societas, ut Scipionum, Valeriorum et Brutorum, certe incorporea est;
sed quaedam eorum rerum incorporalis animi conceptio est, atque intelligentia,
quam notionem uocauit. Ipsa enim imaginatio usucapionis uel tutelae atque
intellectus incorporalis rei notio dicitur, quam Graeci *ennoia* uocant.
Diuisit igitur definitionem in has duas partes, scilicet secundum subiecti
diilerentias, ut alias quidem esse diceret definitiones earum rerum quae sunt,
id est corporalium, alias ueroearum quae non sunt, id est incorporalium.
Hinc quaeri potest, quod etiam superius breuiter commemoraui, quonam modo
definito non inter affecta numeretur, cuni ornnis definitio ad aliquid esse
uideatur? Idcirco enim affecta esse dicta sunt similitudo, contrarium, et
caetera, quoniam semper ad aliquid referuntur. Quod si etiam definitio refertur
ad aliquid, nec est absolutae ac propriae considerationis, ea quoque inter
affecta ponenda est. Sed occurritur, quoniam ea quae affecta sunt tanquam
umbrae quaedam corpus, ita extra posita non possunt id relinquere ad quod
probantur affecta, et aut omnino substantiam eorum ad quae affecta sunt, non
significant ut contrarium, simile et caetera. Aut si quando designant, una
quaedam pars intelligitur esse substantiae, uelut genus, species, differentia.
Non enim genus tota substantia est speciei, quando, quidem non solum genus
speciem format sed differentiae quoque; nec differentiae totam substantiae
continent formam, quandoquidem non sola differentia speciem perficit sed etiam
genus. Ipsa uero species quaedam generis pars est, at uero definitio, etsi ad
aliquid est, tamen totam substantiam monstrat, atque exsequatur ei rei quam
definit, et substantiam perficit, ut neque extraposita sit, sicut similitudo et
contraria, neque pars eius substantiae sit quam definitione determinat sed potius
ipsa substantia. Ac de hac quidem re satis dictum est. Idem uero de
partibus dici potest. Nam coniunctae partes totum id efficiunt cuius partes
sunt. Nota quoque tutum significat id quod designat, utque omnia coaequantur,
et definitum definitioni, et partes toti, et nota rei quam significatione
declarat si non sit aequiuoca, uel si res quae designatur non sit
multiuoca. Sane illud dubitari recte potest, cur cum dixisset duo genera
esse definitionum, non ipsas definitiones partitus est sed quae definiuntur, id
est corporale atque incorporale. Quod idcirco dictum uidetur, quia definitio
cum sit ad aliquid, ut dictum est, quamdam capit ex his, quorum; substantiam determinat,
qualitatem. ATQUE ETIAM DEFINITIONES ALIAE SUNT PARTITIONUM ALIAE
DIUISIONUM; PARTITIONUM, CUM RES EA QUAE PROPOSITA EST QUASI IN MEMBRA
DISCERPITUR, UT SI QUIS IUS CIVILE DICAT ID ESSE QUOD IN LEGIBUS, SENATUS
CONSULTIS, REBUS IUDICATIS, IURIS PERITORUM AUCTORITATE, EDICTIS MAGISTRATUUM,
MORE, AEQUITATE CONSISTAT. DIVISIONUM AUTEM DEFINITIO FORMAS OMNIS COMPLECTITUR
QUAE SUB EO GENERE SUNT QUOD DEFINITUR HOC MODO: AB ALIENATIO EST EIUS REI QUAE
MANCIPI EST AUT TRADITIO ALTERI NEXU AUT IN IURE CESSIO INTER QUOS EA IURE
CIVILI FIERI POSSUNT. Quoniam definitio ita exsubiecta re quam definit,
proprietatem capit, ut tamen formam propriam non relinquat, idcirco post eas
differentias definitionum, quae ab his rebus tractae sunt quae definiebantur,
nunc a propria forma definitionum differentias tradit. Propria uero forma
uniuscuiusque compositi in suis partibus constat itaque ex partibus
definitionum tales differentias docet, quod aliae definitiones per diuisionem,
aliae per partitionem fiunt. Definitur enim res quamlibet dum aut eius species
omnes enumerantur aut partes. Partes uero a specie quo differant, paulo
posterius dicam. Hinc exponenda arbitror Ciceronis exempla; dat enim
partitionis exemplum hoc: Sit enim propositum definire quid sit ius ciuile,
dicemus ita: ius ciuile est quod in legibus, senatus consultis, rebus
iudicatis, iuris peritorum auctoritate, edictis magistratuum, more, aequitate
consistit. Lex igitur est quam populus centuriatis comitiis ciuerit. Senatus
consulta sunt quae fuerint senatus auctoritate decreta. Res iudicatae sunt quae
inter eos qui super aliqua re ambigunt, sententia iudicum fuerint constitutae,
quarum exemplo caeterae quoque iudicantur. Iurisperitorum auctoritas est eorum
qui ex duodecim tabulis, uel ex edictis magistratuum, ius ciuile interpretati
sunt, probatae ciuium iudiciis, creditaeque sententiae. Edicta nmagistratuum
sunt quae praetores urbani uel peregrini, uel aediles curules iura dixere. Mos
est quod in ciuitatem solium est fieri. Aequitas est quod naturalis ratio
persuasit. Haec igitur omnia unam formam iuris efficiunt, tanquam partes, uelut
hominem, caput, brachia, thorax, uenter, crura atque pedes. Partitio est enim
ut ipse ait, quae unamquamque rem propositam, quasi in membra discerpit.
Alteram uero partem definitionis, quae per diuisionem sit specierum, tali
monstrat exemplo. Definit enim quid sit abalienatio eius rei quae mancipi est,
dicens: ABALIENATIO EST EIUS REI QUAE MANCIPI EST, AUT TRADITIO ALTERA NEXU,
AUT CESSIO IN IURE, INTER QUOS EA IURE CIVILI FIERI POSSUNT. Nam iure ciuili
fieri aliquid non inter alios, nisi inter ciues Romanos fieri potest, quorum
est etiam ius ciuile, quod duodecim tabulis continetur. Omnes uero res quae
abalienari possunt, id est quae a nostro ad alterius transire dominium possunt,
aut mancipi sunt, aut non mancipi. Mancipi res ueteres appellabant, quae ita
abalienabantur, ut ea ab alienatio per quamdam nexus fieret solemnitatem. Nexus
uero est quadam iuris solemnitas, quae fiebat eo modo quo in Institutionibus
Caius exponit. Eiusdem autem Caii libro primo institutionem de nexu faciendo,
haec uerba sunt: Est autem mancipatio, ut supra quoque
indicauimus, imaginaria quaedam uenditio, quod ipsum ius proprium
Romanorum est ciuium, eaque res ita agitur, adhibitis non minus
quam quinque testibus Romanis ciuibus puberibus, et praeterea
alio eiusdem conditionis qui libram aeneam teneat, qui appellatur
libripens. Is qui mancipium accipit, aes tenens, ita dicit: Hunc ergo
hominem ex iure Quiritium meum esse aio, isque mihi emptus est hoc aere
aeneaque libra. Deinde aere percutit libram, indeque aes dat ei a quo
mancipium accipit, quasi pretii loco. Quaecumque igitur res, lege
duodecim tabularum, aliter nisi per hanc solemnitatem abalienari non poterat.
Sui iuris autem caeterae res nec mancipi uocabantur, eaedem uero etiam in iure
cedebantur. Cessio uero tali fiebat modo ut secundo commentario idem Caius
exposuit. In iure autem cessio fit hoc modo: apud magistratum
populi Romani, uel apud praetorem, uel apud praesidem prouinciae, is cui
res in iure ceditur rem tenens ita uindicat: Hunc ego hominem ex iure
Quiritium meum esse aio. Deinde postquam hic uindicauerit, praetor
interrogat eum qui cedit an contrauindicet; quo negante, aut tacente, tunc
ei qui uindicauerit, eam rem addicit, idque legis actio uocabatur.
Res igitur quae mancipi sunt, aut nexu, ut dictum est, abalienabantur, aut in
iure cessione. Has autem solemnitates quasdam esse iuris, ex superioribus
Caii uerbis ostenditur. At si res ea quae mancipi est nulla solemnitate
interposita tradatur, abalienari non poterit, nisi ab eo cui traditur,
usucapiatur. Quae cum ita sint, recte definita est secundum diuisionem
abalienatio rei mancipi, scilicet quae aut nexus traditione, aut in iure
cessione perficitur. Nam pura traditione, abalienatio rei mancipi non
explicatur. Species uero has esse, non partes, hinc intelligitur, quia si quis
nexu abalienet rem mancipi, id quod suum fuit, in alterius potestatem pleno
iure transtulit. Quid si etiam in iure cedat, plenum abalienationis ius erat.
Ubi autem plenum nomen eius, quod diuidunt, partes suscipiunt, illud genus, et
has species esse paululum quoquo dialectica cognitione imbutus
intelligit. Quae cum ita sint, diuisit Cicero definitionem in duas
partes, unam quae partium enumeratione fieret, alteram quae per partium
diuisionem, utraque uero definitio partes enumerat. Sed hoc interest, quia haec
quidem species, illa uero membra partitur. Hic suboritur quaestio ualde
difficilis. Nam si definitio est etiam partitio, mirum uideri potest
quemadmodum alter sit a definitione locus, alter a partium enumeratione. Quae
res maximam confusionem praestat. Nam cum superius in locorum enumeratione
alter a definitione locus, alter sit a partium enumeratione propositus, cumque
nunc enumerationem partium, uel diuisionem, definitionis species esse confirmet,
non est dubium quin cum idem sit partium enumeratio quod definitio (idem namque
est species quod genus), idem sit locus a definitione, qui est a partium
enumeratione. Cuius quaestionis ualde difficilis, facilior absolutio est,
si definitionum ipsarum formas ac distantias colligamus. Multis namque modis
fieri definitio potest. Inter quos unus est uerus atque integer definitionis
modus qui etiam substantialis dicitur; reliqui per abusionem definitiones
uocantur. De quibus omnibus paulo posterius integram faciam diuisionem. Nunc in
commune sic disseram: nam quia omnis definitio explicat quid sit id quod
definitur. Explicatio autem fit duobus modis: uno quidem cum pro re minime
cognita planius aliquid affertur; alio uero cum fit quaedam partium enumeratio.
Ac de priore quidem modo, posterius. Nunc uero de enumeratione partium ita
dicendum est, quod omnis definitio, quae per partium enumerationem fit, quasi
quaedam partitio recte intelligitur. Dictum est, id quod in nomine confuse
significaretur, in definitione quae fit enumeratione paritum, aperiri atque
explicari. Quod fieri non potest nisi per quarumdam partium nuncupationem;
nihil enim dum explicatur oratione, totum simul dici potest. Quae cum ita sint,
cumque omnis huiusmodi definitio quaedam sit partium distributio, quatuor his
modis fieri potest. Aut enim substantiales partes explicantur, aut proprietatis
partes dicuntur, aut quasi totius membra enumerantur, aut tanquam species
diuiduntur. Substantiales partes explicantur, cum ex genere ac differentiis
definitio constituitur. Genus enim quod singulariter praedicatur, speciei totum
est. Id genus sumptum in definitione, pars quaedam fit. Non enim solum speciem
complet, nisi adiiciantur etiam differentiae, in quibus eadem ratio quae in
genere est. Nam cum ipsae singulariter dictae totam speciem claudant, in
definitione sumptae, partes speciei sunt, quia non solum speciem quidem esse
designant sed etiam genus. Huius exemplum est: Homo est animal rationale
mortale. Cum ergo tota definitio homini coaequetur, totiusque
definitionis partes sint, tum anima, tum rationale, tum mortale, ipsius hominis
partes esse uidentur singula, quae eiusdem definitionis partes sunt. Haec
igitur proprio nomine definitio nuncupatur. Item est illa definitio,
quando in unum accidentia colliguntur, atque unum aliquid ex his efficitur, et
est ueluti quaedam partium enumeratio, non in substantia sed in quadam
accidentium collectione posita; huius exemplum: Animal est quod moueri
propria uoluntate possit. Animali namque et motus est accidens, et
uoluntas, et possibilitas sed haec iuncta perficiunt animal, non
substantialiter constituentia sed per quaedam accidentia designantia quod
animalis quasi quaedam partes sunt, et haec descriptio nuncupatur. At si
non accidentia rei sed quasi membra quaedam dicamus, ex quibus componitur atque
coniungitur, atque inde definitionem facere tentemus, hoc modo dicimus: Domus
est quae fundamento parietibus tectoque consistit hic membra quaedam
sumpta sunt ad definitionem, quibus res tota coniungitur, et haec uocatur per
enumerationem partium definitio. At si quis ita definiat ut non in
definitione ponat membra sed species, a diuisione specierum definitio
nuncupatur: uelut si quis hoc modo pronuntiet: Animal est substantia quae
uel sensu tantum uel sensu et ratione nitatur. Haec igitur quatuor a
se differre manifestum est. In ea namque definitione quae per substantiales
partes efficitur, singulae partes maiores esse uidentur, et substantialiter
uniuersaliores ab ea requam definiunt, ut animal maius est ab homine. Mortale
etiam atque rationale, singula hominis transgrediuntur naturam, quae in unum
conuenientia, eidem quo sigillalatim maiora sunt coaequantur. Accidentia uero
quae in definitione ponuntur, omnino a substantia ratione [1097C] disiuncta
sunt. In ea uero definitione quae ex partium enumeratione perficitur, talia
sunt quae enumerantur, ut singula totius deflniti nomen capere non possint,
atque idcirco eodem minora sunt, ut fundamenta non possint domus uocabulo
nuncupari: fundamenta enim domo minora sunt, itemque caeterae partes. At uero
in ea definitione quae per diuisionem fit, singulae quidem partes tota ea re
quae definitur minores sunt, totum tamen definitae rei nomen suscipiunt. Ut
rationale nomen capit animalis, eodem modo irrationale. Quibus ita
discretis, quotiescumque ab ea definitione quae per substantiales partes
efficitur, uel ab ea quae per accidentium enumerationem colligitur,
argumentatio fit, a definitione, id est a toto tractum dicitur argumentum. Quoties
uero ab ea definitione quae uel per membrorum enumerationem, uel per specierum
diuisionem perficitur, argumentatio fit, ab enumeratione partium argumentum
ductum esse perhibetur. Sed Tullius quia iam partitionem definitionis ingressus
est, etiam hanc interposuit, quae non ad definitionem sed ad enumerationis
partium locum pertinebat. Huius uero rei argumentum est, quia cum post, de
eisdem locis latius tractans, de enumeratione partium loqueretur, nullam aliam
enumerationem partium posuit, nisi eam quam nunc definitionis speciem dixit.
Nec tamen est arbitrandum omnem partitionem definitionis locum posse obtinere,
ut si quis sic dicat, fundamenta, parietes et tectum domus est, id non est nec
esse. Potest namque esse porticus publicis usibus destinata, potest item aliud
quodlibet, ut theatrum quod propter ampliores sonitus exhibendos tegi solet.
Sed id nunc intelligere nos oportet, posse per partitionem aliquid saepe
definiri, cum partium illa collectio unam rem tantum possit efficere, ut si
nihil esset aliud quod fundamenta, parietes atque tectum posset habere, nisi
domus, iure definitio facta esse uideretur, domum esse quam fun damenta,
parietes tectumque perficiunt. SUNT ETIAM ALIA GENERA DEFINITIONUM, SED AD
HUIUS LIBRI INSTITUTUM ILLA NIHIL PERTINENT; TANTUM EST DICENDUM QUI SIT DEFINITIONIS
MODUS. Hunc locum Victorinus unius uoluminis serie aggressus exponere et
omnes definitionum differentias enumerare, multas interserit, quae definitiones
esse pene ab omnibus reclamantur. Inter definitiones enim penitet nomina, quod
specialiter Aristoteli in omni doctrinarum genere peritissimo non uidetur;
pernegatque in Topicis nomine fieri definitionem, ueluti si quis
dicat: Quid est conticescere? et respondeatur: Tacere!
hae nullo modo definitiones habendae sunt. Quod etiam ex ipsius M. Tullii
definitione approbari potest, per quam definitio quid esset ostendit; dixit
enim esse definitionem orationem quae id quod definitur explicat quid sit. Sed
cum nomen non sit oratio, manifestum est nomine definitionem non posse
constitui, cum praesertim ne omnia quidem qua oratione promuntur atque aliquid
ostendunt, proprio definitionis nomine designentur, ueluti descriptiones,
omnisque alia oratio quae non ex substantialibus partibus sed ex quolibet alio
modo coniunctis efficitur. Quod ne ipse quidem Victorinus ignorat. Sed
uidetur id definitionis loco ipse sibi Victorinus ad disserendi sumpsisse
propositum, quod quoquo modo rem subiectam posset ostendere. Idcirco enim nomen
quoque in definitionum numerum recepit, quoniam saepe notiore uocabulo fit
clarius quod ignotiore antea prolatum latebat. Idcirco etiam nos superius
diximus explicationem fieri duobus modis: uno quidem cum pro re minime cognita
planius aliquid afferatur; alio uero cum fit per quamdam partium enumerationem:
ut ea quidem explicatio in qua notius aliquid affertur, nominis sit; ea uero
quae fit per partium enumerationem orationis, quanquam etiam in ipsis
orationibus semper planius aliquid atleratur quo notius fiat illud de quo
disseritur. Ut igitur nihil expositio nostra praetermittat, et definitionis
proprietas appareat, itaque omnia in notitiam deducantur, ut nec uera definitio
nesciatur, et quae non sit proprie uere quo definitio sub scientiam cadat,
talis definitionum differentia facienda est. Definitionum enim aliae proprie
definitiones sunt, aliae abusiuo nuncupantur modo. Ac propriae quidem
definitiones sunt quae ex genere differentiisque consistunt, uelut
haec: Homo est animal rationale mortale hic enim animal genus est;
rationale uero et mortale differentiae. Earum uero definitionum quae non
proprie sed abutendo definitiones uocantur, aliae sunt quae singulis nominibus denotantur,
aliae uero quas explicat ac depromit oratio. Atque illarum quidem
definitionum quae tantum nomine designantur, aliae sunt quae *kata lexin*, id
est ad uerbum fiunt, cum pro nomine redditur nomen, uelut si dicat aliquis: Quid
est conticere? et respondeatur: Tacere! uel: Quid est
haurit? Percutit! Aliae uero, quae exempli gratia ponuntur, ut cum
uolumus designare quid est substantia, exempli gratia dicimus: Ut
homo haec uocatur Graece *typos* quae idcirco, ut dictum est, inter
definitiones ponitur, quoniam id quolibet modo aliquid designat eius quod
designatur, et si non proprie, tamen aliquo modo uidetur esse definitio.
Earum uero definitionum quae in oratione consistunt, neque tamen sunt propriae,
multae sunt diuersitates. Quarum est omnium nomen communis descriptio. Harum aliae
fiunt partitione, aliae diuisione, de quibus superius, ut dictum est. Aliae
uero substantiales quidem differentias sumunt sed genus non adiiciunt, atque
haec quidem a Victorino *ennoematike* dicitur, quasi quamdam communem continens
notionem, ueluti si quis dicat: Homo est quod rationali conceptione uiget
mortalitatique subiectum est. Hic igitur genus positum non est sed
differentiae substantiales. Aliae uero sunt quae pluribus quidem
qualitatibus designantur accidentibus tamen ita ut singulae qualitates, etiamsi
non coniungantur, possint tamen quod demonstratur efficere, ut: Homo est
ubi pietas est, ubi aequitas, et rursus ubi malitia et uersutia esse
possunt nam et si caetera nullus adiungat, sufficit ad ostendendum hominem dicere: ubi
pietas inesse potest, uel ubi iustitia, uel caetera haec uocatur
*poiotes*. Aliae uero sunt quae pluribus in unum accidentibus coniunctis efficiuntur,
ut siquis luxuriosum definire uelit, dicens: Luxuriosus est qui pluribus
et non necessariis sumptibus in delicias affluit, et in libidinem fertur
effusior omnia enim coniuncta luxuriosum uidentur efficere, singula uero
minime: haec uocatur *hypographike*. Aliae quoque fiunt eo modo, ut ad
signandam, differentiam proponantur in his rebus quae in discreto fine
coniunctae sunt, ut si dubitet quis, Nero imperatorne an tyrannus fuerit, dicit
eum tyrannum fuisse, quoniam crudelis fueritatque intemperans. Haec enim
adiuncta differentia tyrannum ab imperatore seiungit. Aut etiam si de eodem
tyranno atque rege dubitetur quid uterque sit, iuncta differentia utrosque
designat, ut si temperantia quidem regi uel pietas, tyranno uero et
intemperantia et crudelitas conuenire dicatur: haec uocatur *kata
diaphoran*. Alia quae per translationem dicitur, ut: Adolescentia
est flos aetatis. Illa quoque definitio esse diciturquae fit ex
priuatione contrarii, ut: Bonum est quod malum non est. Illa
quoque Victorinus definitionem ponit, quae tantum propriis nominibus aptari
potest, quae etiam *hypotyposis* appellatur, ut: Aenas est Veneris et
Anchisae filius. Praeter has etiam illa est quae fit per indigentiam
pleni, ut quadrans est cui dodrans deest ut sit as. Ponit etiam
Victorinus inter differentias definitionum illam quoque quae per quamdam laudem
fieri potest, ut: Lex est mens, et animus, et consilium, et sententia
ciuitatis. Quod maxime ratione caret. Non enim laudis modus illi
faciet differentiam. Illa enim consideranda sunt quae in definitione ponuntur,
non quo animo constituta sunt. Quod si recipienda fuit laudandi uoluntas inter
differentias definitionum, cur non uituperandi quoque uoluntas aliam
differentiam definitionis efficiat? Sed hoc apertissime inconueniens et
ueritati uidetur esse contrarium. Fiunt etiam definitiones per
proportionum, ut si quis dicat: Homo est minor mundus. Sicut etiam
mundus ratione regitur, ita quoque quoniam homo multis partibus iunctus, habet
tamen in omnibus rationem ducem, minor mundus dici potest. Fiunt etiam
definitiones a relationibus, cum dicitur: Quid est pater?
respondetur: Cui est filius. Causa quoque solet efficere
definitionem, ut cum dicimus: Quid est dies? respondetur: Sol
super terram causam enim, id est solem, pro re ipsa cuius causa est
interposuimus, atqueita diem definitionem monstrauimus. Hae sunt
definitionum differentiae quas in eo libro quem de definitionibus Victorinus
edidit, annumerauit, quas M. Tullius praetermittit eo nomine, quod eas minime
necessarias existimauerit. Nos uero ne quid perfectio deesset operi, etiam quae
sunt a Cicerone praetermissa subiecimus. SIC IGITUR VETERES PRAECIPIUNT: CUM
SUMPSERIS EA QUAE SINT EI REI QUAM DEFINIRE VELIS CUM ALIIS COMMUNIA, USQUE EO
PERSEQUI, DUM PROPRIUM EFFICIATUR, QUOD NULLAM IN ALIAM REM TRANSFERRI POSSIT.
UT HAEC: HEREDITAS EST PECUNIA. COMMUNE ADHUC; MULTA ENIM GENERA PECUNIAE. ADDE
QUOD SEQUITUR: QUAE MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM PERVENIT. NONDUM EST DEFINITIO;
MULTIS ENIM MODIS SINE HEREDITATE TENERI PECUNIAE MORTUORUM POSSUNT. UNUM ADDE
VERBUM: IURE; IAM A COMMUNITATE RES DISIUNCTA VIDEBITUR, UT SIT EXPLICATA
DEFINITIO SIC: HEREDITAS EST PECUNIA QUAE MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM PERUENIT
IURE. NONDUM EST SATIS; ADDE: NEC EA AUT LEGATA TESTAMENTO AUT POSSESSIONE
RETENTA; CONFECTUM EST. ITEMQUE [UT ILLUD]: GENTILES SUNT INTER SE QUI EODEM
NOMINE SUNT. NON EST SATIS: QUI AB INGENUIS ORIUNDI SUNT, NE ID QUIDEM SATIS
EST, QUORUM MAIORUM NEMO SERVITUTEM SERVIVIT. ABEST ETIAM NUNC: QUI CAPITE NON
SUNT DEMINUTI. HOC FORTASSE SATIS EST. NIHIL [1100D] ENIM VIDEO SCAEVOLAM
PONTIFICEM AD HANC DEFINITIONEM ADDIDISSE. ATQUE HAEC RATIO VALET IN UTROQUE
GENERE DEFINITIONUM, SIVE ID QUOD EST, SIVE ID QUOD INTELLEGITUR DEFINIENDUM
EST. Definitionis ratione proposita diuisaque per singulas partes tum
materiae, tum etiam formae; materiae quidem, cum definitionum esse dixit, uel
earum rerum quae corporeae essent, uel earum quae incorporeae; formae uero cum
aut partitionibus aut diuisionibus definitiones fieri docuit; praetermissisque
caeteris quaecumque ad propositum opus minime pertinerent, nunc quod
utilissimum est, maximeque totam definitionem intelligentiam significare
potest, exsequitur. Id autem est: Qui sit in omnibus, quaecumque
quomodolibet fiunt, definitionis modus. Est autem una atque omnibus communis
definiendi ratio, ut ex communitatibus inter semet iunctis atque compositis in
unam proprietatem rei definitio colligatur. Omnia enim quae communia atque
uniuersalia sunt, si quid eis fuerit adiectum, determinatione minuuntur, et ad
particularitatem redeunt, atque eo ambitu quo concludebant cuncta, cohibentur,
ueluti cum generi adiicitur differentia, et fit species. Nam cum genus per se
proprio ambitu multas species contineat, ei si propriam adiicias differentiam,
minuitur, et in quamdam quodammodo particularitatem redit, ueluti cum dicimus
animal, hoc nomen multa concludit. At si ei rationale adiiciae, faciasque
animal rationale, minus erit a simplici. Minus namque est animal rationale a
simpliciter animali.Ita additio differentiae quod maius fuit in
particularitatem quamdam redegit atque cohibuit. Quoties igitur aliqua
res definienda est, sumitur id quod ei cum pluribus aliis commune est, huic
adiiciuntur differentiae, statimque nec esse est minuatur id quod pluribus fuerat
antecommune, et si hac differentiae additione in tantum modum decreuerit, ut
rei quae definitur fiat aequalis, aiias differentiaa colligere atque aptare non
nec esse erit sed id ipsum quod ita decreuit, ut aequale sit ei quod definitur,
definitionem esse nec esse est. At si adhuc amplius sit ab ea re quae
definitur, quaeramus nec esse est aliam differentiam, qua adiuncta numerus
quidem crescat, uis autem communitatum differentiarum additione decrescat, atque
id hactenus faciendum, quatenus, ut dictum est, ea quae ad definitionem
sumuntur ei quod definiendum est adaequentur. Ut igitur id non ratione
solum, uerum conuenienti quoque clarius fiat exemplo, sumatur res notissima ad
definitionem, id sit homo. Huius igitur ita quaerimus definitionem:
sumimus quod ei cum pluribus aliis commune est, id est animal. Dicimus igitur
hominem esse animal, nondum est definitio, primum quia, ut dictum est, solo
nomine definitio reddi non potest; dehinc quia animal maius est homine. Ut
igitur minuatur animal et homini coaequetur, addimus differentiam, qua
adiuncta, rerum quidem numerus crescit, uis autem rei atque amplitudo minuitur.
Addo igitur rationale, efficioque animal rationale. Minus est igitur animal rationale
quam proprie animal. Dico autem hominem esse animal rationale. Sed id nondum
coaequatur ad hominem, possunt enim esse animalia rationabilia, sicut Platoni
quoque de astris placet, quae homines non sunt. Addo igitur rursus alium
differentiam, si quoquo modo iterum definitio contrahatur, ut fiat homini quod definitur
aequale; adiungo igitur mortale, ac dico hominem esse animal rationale mortale,
id aequatur ad hominem. Nam et qui homo est, animal rationale mortale est. Dico
igitur hominis hanc esse definitionem quae ex pluribus communibus iunctis unum
tamen quiddam homini proprium atque aequale conficit. Atque in caeteris
definitionibus eadem ratio est. Ut definitiones fiant collectis
communitatibus, in unumque copulatis, cum necesse sit illa copulatione quae
communia sunt contrahi atque in minorem cohiberi modum, eique quod definitur ex
communitatibus iunctis aliquid proprium atque aequale componitur. Hoc est
igitur quod ait Cicero, hunc esse definitionis modum, cum sumpseris ea quae
sint ei rei quam definire uelis cum aliis communia, usque eo persequi, ut proprium
efficiatur, quod in nullam aliam rem transferri possit, ut his uerbis et hac
sententia breuiter significare uideatur hanc esse definitionem quae, ex
substantialibus communitatibus iuncta atque in minorem modum redacta, fit ei
rei quae definitur aequalis. Exempla uero quae ponit huiusmodi suut, unum
definiendae haereditatis, alterum gentilitatis. Haereditatis quidem hoc modo:
HAEREDITAS EST PECUNIA. Commune hoc et multis aliis conueniens quae
haereditates non sunt, ut donationibus, ut furtis, uel quibuslibet aliis
pecuniariis rebus quae minime sunt haereditates. Huic igitur pecuniae addendum
aliquid fuit, id est: QUAE MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM PERVENIT. Haereditas enim
pecunia est ad quempiam alicuius morte perueniens. Sed ne id quidem plenum
haereditatis explicat intellectum. Commune namque est. Et pecuniae mortuorum
pluribus teneri modis possunt, uelut si bello quis uictus est ac spoliatus.
Addendum igitur est aliquid: IURE, ut sit, HAEREDITAS EST PECUNIA QUAE MORTE
ALICUIUS AD QUEMPIAM IURE PERVENIT. Haereditates enim iure capiuntur. Videatur
forsitan hoc loco definitionem posse consistere sed minime; quid enim? si
legata pecunia est, haereditas quidem dici non potest, capta tamen morte
alicuius iure pecunia est. Nam si testamenta iure fiunt, pecunia etiam iure
legatur, adiiciendum est aliquid, id scilicet quo ab haereditatibus legata
separentur, ut dicamus, haereditatem esse pecuniam morte alicuius ad quempiam
peruenientem iure, quae legata non sit. Num satis est definitioni? Minime. Quid
enim si meum quidem dominium sit fundi, uel alicuius pecuniariae rei, alterius
uero ususfructus. Nam morte eius cui ususfructus competit, ad me res illa
reuertitur, quae in meo dominio proprietatis possessione iure tenebatur? neque
tamen haereditas esse potest, adiiciendum igitur est, minime possessione esse
relentam, id est, ut proprietatis possessione id quod ex morte alicuius iure
non legatam peruenit non retineatur. Hoc autem modo possessione retineri
potest, si sit nostra proprietas, et eius qui decesserit ususfructus.
Coniuncta igitur omnia in unum facient haereditatis definitionem hoc
modo: Haereditas est pecunia quae morte alicuius ad quempiam
peruenit iure, non legata, neque possessione retenta. Haec definitio
est aequalis haereditati. Nam ut haereditas pecunia est morte alicuius ad
quempiam perueniens iure, neque legata, neque possessione retenta, ita
quaecumque pecunia alicuius morte ad aliquem iure peruenerit, neque legata sit,
neque retenta, hanc haereditatem esse nec esse est. Sed cum M. Tullius ad
eum usque locum definiendo uenisset, ut diceret haereditatem esse pecuniam quae
morte alicuius ad quempiam peruenisset, iure ait: iam a communitate res
disiuncta uidebitur, ut sit explicata definitio sic: Haereditas est pecunia
quae morte alicuius ad quempiam iure peruenit. Idque ita dictum est, quasi iam
plena facta sit definitio. Quid enim est aliud explicatam esse definitionem, et
a communitate disiunctam, nisi perfectam, et cui desit nihil? Sed rursus quasi
non sit explicata definitio, nec a communitate disiunctam, adiicit: NONDUM EST
SATIS: ADDE: NEC EA AUT LEGATA TESTAMENTO AUT POSSESSIONE RETENTA. Cuius
adiectionis haec ratio est, fecit enim definitionem aliis adiunctis, aliis
separatis. Itaque id quod definiebat, uel his quae adiunxit, uel his quae separauit,
a caeterorum omnium communitate segregauit. Haereditatem enim dixit esse
pecuniam, huic addidit, morte alicuius ad aliquem peruenientem. Separauitque
eam ab iis pecuniis, quae non morte alicuius ad aliquem sed contractu uiuentium
peruenirent, addidit IURE, ut ab his pecuniis separaret quae per uim morte
alterius ad quempiam peruenirent. His igitur duobus, MORTE atque IURE, ea
pecunia effecta est, quae a caeteris ita separetur, ut tamen per legitimum
acquireadi modum, non inter utrosque uiuos sed inter unum uiuum atque alterum
mortuum fieret. Haec igitur una separatio ac caeteris facta est, atque ideo ait
explicatam esse definitionem et a communitate disiunctam. Sed quoniam in
ea ipsa pecunia quae morte et iure ad aliquem peruenit inerant quaedam quae haeredites
non essent, [1103C] harum separatione plena effecta est haereditatis definitio.
Nam cum diceret haereditatem pecuniam esse, itemque quae morte alicuius ad
aliquem peruenisset, itemque et quae iure, haec omnia efficientia substantiam
haereditatis apposita sunt. Sed quoniam erant in hac collectione quaedam ad
quae huius collectionis intellectus transferri posset, nec tamen essent
haereditates, ueluti legatum aut possessionis retentio, his substractis reliqua
fuit haereditas, de qua intelligi possit pecunia alicuius morte ad quempiam
iure perueniens. Non igitur legatum, aut possessionis retentio
substantiam haereditatis efficiunt, quippe quae impedirent ad eius substantiam
demonstrandam, nisi remouerentur. At uero nec negatio quidem cuiusquam substantiam
perficit sed tantum quid non sit ostendit. Quod si legatum et possessionis
retentio haereditatis substantiam non modo non complent, uerum etiam impediunt
atque corrumpunt, nisi fuerint disiuncta atque seposita; cumque harum negatio
nihil ex haereditatis substantia monstret sed tantum quid non sit ostendat;
relinquitur pars superior, id est pecunia morte alicuius ad quempiam iure
perueniens, quae substantiam haereditaiis ostendat, ea quae sit explicata
definitio a caeterisque disiuncta. Sed quoniam rursus, ut dictum est, quaedam
sunt ad quae deriuari huius definitionis intelligentia possit, idcirco ad
discretionem integram designandam reliqua pars additur. Itaque quoniam ista
demonstrant haereditatem, efficiuntque substantiam iure dictum est, IAM A COMMUNITATE
RES DISIUNCTA VIDETUR, UT SIT EXPLICATA DEFINITIO: HAEREDITAS EST PECUNIA QUAE
MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM PERVENIT IURE. Sed quoniam rursus hic intellectus ad
plura intra se posita poterat conuenire, non immerito additum est: NON EST
SATIS et caetera, quae legatum et possessionis retentionem ab haereditatis
definitione seiungunt: ac de priore quidem haereditatis exemplo haec dicta
sint. Ad huius uero similitudinem etiam secundum tractat exemplum, quod
de definitione gentilitatis est positum. Gentiles enim sunt qui eodem nomine
inter se sunt, ut Scipiones, Bruti et caeteri. Quid si serui sunt? num ulla
gentilitas serorum esse potest? Minime. Adiiciendum igitur: Qui ab ingenuis
oriundi sunt. Quid si libertinorum nepotes ciuium, Romanorum eodem nomine nuncupentur?
num gentilitas ulla est? Ne id quidem, quoniam ab antiquitate ingenuorum
gentilitas ducitur; addatur igitur: Quorum maiorum nemo seruitutem seruiuit.
Quid si per adoptionem in alterius familiam transeat? tunc etiamsi eius gentis
ad quam migrauit nomine nuncupetur, licet ab ingenuis et ab iis ortus
parentibus sit qui nunquam seruitutem seruierint, tamen quoniam in familia
gentis suae non manet, ne in gentilitate quidem manere potest; addendum igitur
est: Neque capite sunt diminuti. Hoc fortasse, inquit, satis est secundum
Scaeuola, pontificis definitionem, nihil enim ulterius adiecit, ut sit
definitio gentilium haec: Gentiles sunt, qui inter se eadem sunt nomine, ab
ingenuis oriundi, quorum maiorum nemo seruitutem seruiuit, et ubi gentilitatem
nulla capitis diminutio destruxit. Haec quoque definitio facta est ex pluribus
communitatibus in unum confluentibus atque unam proprietatem eius rei quae
definiebatur, id est gentilitatis, facientibus. Hic igitur definitionis
modus in utroque genere rerum ualet, siue quae sunt, siue quae non sunt, id est
siue corporalium, siue incorporalium; nam, ut superius ostensum est, id esse
Cicero dicit quod corporale sit, id non esse quod est incorporale. Ac postremo
omnium definitionum modus hic est, ut ex pluribus communitatibus aliqua
proprietas fiat. Sed distant a se definitiones, quod hae que proprie
definitiones uocantur ex his communitalibus coniunguntur quae substantiales
sunt. Hae uero quae non uerae sed abutendo definitions dicuntur, ex
accidentibus communitatibus congregantur. PARTITIONUM [AUTEM] ET
DIVISIONUM GENUS QUALE ESSET OSTENDIMUS, SED QUID INTER SE DIFFERANT PLANIUS
DICENDUM EST. IN PARTITIONE QUASI MEMBRA SUNT, UT CORPORIS CAPUT UMERI MANUS
LATERA CRURA PEDES ET CAETERA. IN DIVISIONE FORMAE, QUAS GRAECI *EIDE*
VOCANT, NOSTRI, SI QUI HAEC FORTE TRACTANT, SPECIES APPELLANT, NON PESSIME ID
QUIDEM SED INUTILITER AD MUTANDOS CASUS IN DICENDO. NOLIM ENIM, NE SI LATINE
QUIDEM DICI POSSIT, SPECIERUM ET SPECIEBUS DICERE; ET SAEPE HIS CASIBUS UTENDUM
EST; AT FORMIS ET FORMARUM VELIM. CUM AUTEM UTROQUE VERBO IDEM SIGNIFICETUR,
COMMODITATEM IN DICENDO NON ARBITROR NEGLEGENDAM. GENUS ET FORMAM
DEFINIUNT HOC MODO: GENUS EST NOTIO AD PLURIS DIFFERENTIAS PERTINENS; FORMA EST
NOTIO CUIUS DIFFERENTIA AD CAPUT GENERIS ET QUASI FONTEM REFERRI POTEST.
NOTIONEM APPELLO QUOD GRAECI TUM *ENNOION* TUM *PROLEPSIN*. EA EST INSITA ET
ANIMO PRAECEPTA CUIUSQUE COGNITIO ENODATIONIS INDIGENS. FORMAE SUNT IGITU] EAE
IN QUAS GENUS SINE ULLIUS PRAETERMISSIONE DIUIDITUR; UT SI QUIS IUS IN LEGEM
MOREM AEQUITATEM DIVIDAT. FORMAS QUI PUTAT IDEM ESSE QUOD PARTIS, CONFUNDIT
ARTEM ET SIMILITUDINE QUADAM CONTURBATUS NON SATIS ACUTE QUAE SUNT SECERNENDA
DISTINGUIT. SAEPE ETIAM DEFINIUNT ET ORATORES ET POETAE PER TRANSLATIONEM
VERBI EX SIMILITUDINE CUM ALIQUA SUAUITATE. SED EGO A VESTRIS EXEMPLIS NISI
NECESSARIO NON RECEDAM. SOLEBAT IGITUR AQUILIUS COLLEGA ET FAMILIARIS MEUS, CUM
DE LITORIBUS AGERETUR, QUAE OMNIA PUBLICA ESSE VULTIS, QUAERENTIBUS EIS QUOS AD
ID PERTINEBAT, QUID ESSET LITUS, ITA DEFINIRE, QUA FLUCTUS ELUDERET; HOC EST,
QUASI QUI ADULESCENTIAM FLOREM AETATIS, SENECTUTEM OCCASUM VITAE VELDT
DEFINIRE; TRANSLATIONE ENIM UTENS DISCEDEBAT A UERBIS PROPRIIS RERUM AC
SUIS. QUOD AD DEFINITIONES ATTINET, HACTENUS; RELIQUA VIDEAMUS. Quoniam
definitionum formas in partitiouem diuisionemque, distribuit nequaquam rerum
auditor similitudine turbaretur, diuisionis ao partitionis differentias prodit,
ac primum aliud partes, aliud species esse demonstrat. Species enim saepe
partes, partes uero nunquam species appellantur. Differant uero haec a se,
quoniam partes totius membra coniungunt, species uero genus diuidit atque
dispertit. Nam, ut superius quoque dictum est, partes eius quod copulant non
suscipiunt nomen totius. Neque enim fundamenta uel tectum domus esse dici
possunt, nam nisi omnia quae quid efficiunt iuncta sint, totius uocabulum
singula non habebunt; at uero species etiam singulae generis suscipiunt nomen,
ut homo animalis. Quo fit, ut in his illa quoque differentia possit agnosci,
quod partes quidem, totius partes, species uero non totius, scilicet
uniuersalis rei, id est generis, species esse dicuntur. Differt uero totum a
genere, quod genus quidem uniuersale est totum uero minime, quod probatur hoc
modo. Si enim id quod totum dicitur, ut domus, uniuersale esset, partes quoque
eius totius susciperent nomen; at non suscipiunt, ut saepe monstratum est; quod
igitur totum est, uniuersale non est. Genus uero uniuersale esse manifestum
est, quoniam eius nomen deductae ab eo formae suscipiunt. Item alia
differentia. Genus semper speciebus suis prius est, totum uero suis partibus
posterius inuenitur. Nisi enim partes fuerint, totum non potest coniungi. Quo
fit ut si genus pereat, species quoque perimantur; si species intereat, maneat
genus quod in partibus totoque contrarium est. Nam si pars quaelibet una
pereat, totum nec esse est interire; si uero totum, quod partes iunxerant,
dissipetur, partes maneant distributae: ueluti si domus tecta et parietes, et
fundamenta a semetipsis extrinsecus posita intelligantur, domus quidem non erit
quia coniunctio destructa est, partes tamen manebunt. Propriis igitur
nominibus M. Tullius partes quidem ueluti totius membra appellat, species uero
formas. Idcirco, quoniam non satis ei apta uidetur inflexio casum ab eo nomine
quod est species. Et licet plures, inquit, usurpauerint hoc nomen, tamen
quoniam dura est huius nominis per casus inflexio, cum dicitur speciei,
specierum, speciebus, idcirco commoditatem in dicendo, ut ipse ait, non
arbitratus est negligendum, ut formas uocaret in cuius nominis casibus nulla
sentitur asperitas. Et quoniam forma praeter genus esse non potest (nihil
enim praeter suum potest esse principium), utrorumque apposuit definitiones,
dicens genus esse notioncm ad plures differentias pertinentem. Notio uero
intellectus est quidam et simplex mentis conceptio, quae ad res plures
pertineat a se inuicem differentes. Id uero genus esse manifestum est, quod
apertissimo liquet exemplo. Animalis quippe intellectus ad plures differentias
pertinet, ad rationale scilicet atque irrationale, ad mortale etiam atque
immortale, ad ambulabile, reptibile, uolatile, natabile, et est eorum omnium
quae sub his differentiis sita sunt, genus. Idem uero significat haec definitio
quod etiam uetus, haec est huiusmodi: Genus est quod de pluribus specie
differentibus in eo quod quid est praedicatur, uelut animal, genus ad plures
res specie differentes, id est ad hominem atque equum, in eo quod quid est
praedicatur. Nam interrogantibus quid est homo uel equus, animal dicitur.
Item formae definitionem talem dedit. Forma est notio cuius differentia ad
caput generis, quasi fontem, referri potest, et recte. Nam si formae a genere
deducuntur, species necesse est referantur ad genus. Si igitur principium
quoddam et fons formae genus est, nec esse est ut intellectus formae ad
primordium suum, id est notionem generis, reuertatur. Intellectus enim hominis
refertur ad animal, itemque equi et caeterorum. Notionem uero appellat
quod Graeci *ennoian* dicunt, huius haec est definitio: Notio est insita et
ante percepta cuiusque formae cognitio enodationis indigens. Haec uero
definitio hinc tracta est quod Plato ideas quasdam esse ponebat, id est species
incorporeas substantiasque constantes, et per se ab aliis naturae ratione
separatas, ut hoc ipsum homo quibus participantes caeterae res homines uel
animalia fierent. At uero Aristoteles nullas putat extra esse substantias sed
intellectam similitudinen. plurimorum inter se differentium substantialem genus
putat esse, uel speciem. Nam cum homo atque equus differant rationabilitate
atque irrationabilitate, horum intellecta similitudo efficit genus. Nam
similitudo equi et hominis substantialis in ea est, quod uterque substant; a
est, uterque animatus, uterque sensibilis, quae iuncta efficiunt animal, est
animal namque substantia animata sensibilis. Igitur hominis atque equi
similitudo est animal, quod est genus. Rursus cum Plato atque Cicero numero
accidentibusque distarent, horum similitudo, quae est humanitas intellecta
atque animo formata, species est. Ergo communitas quaedam et plurimorum inter
se differentium similitudo notio est, cuius notionis aliud genus est, aliud
forma. Sed quoniam similium intelligentia est omnis notio, in rebus uero
similibus necessaria est differentiarum discretio, idcirco indiget adhuc notio
quadam enodatione ac diuisione, uelut ipse intellectus animalis sibi ipse non
sufficit. Nam mox animus ad aliquod animal, id est uel hominem uel equum,
deducitur inquirendum, et hominis notio uel ad Tullium, uel ad Platonem, uel ad
quemlibet singularium personarum refertur. Quae cum ita sint, quoties genus
diuiditur in formas, nullam praetermitti oportebit. Est enim uitium uel
maximum, si qua diuidentem forma praeterrat, ueluti si quis ius diuidere uelit,
in legem, morem atque aequitatem nec esse est partiatur. Nam et lex, et mos, et
aequitas, et singula, et in commune, iuris uocabulo subiecta sunt. Culpat uero
illorum inscitiam qui idem species uel formas putant esse quod partes,
conturbarique eos inscitia dicit, quod res a se plurimum differentes imperite
atque improuide distinguere ac segregare non curant. Sed quoniam de
definitione loquebatur, addit aliam speciem definitionis, quam nos superius
enumerauimus, quae per translationem non proprietatis ueritatisque sed
splendoris atque ornatus ratione perficitur, quod poetarum atque oratorum esse
autumat, quibus luculenta oratio curae est. Huius definitionis exemplum a iure
ciuili Tullius petit, atque se non aliter ab exemplis notioribus Trebatio
recessurum quam si necessitae cogat. Per translationem uero definitio est,
ueluti cum Aquilius, littus definire uolens, dicebat littus esse quo fluctus
eluderet. Hoc eludere ab iis translatum est qui agitatione aliqua, causa lusus,
mouentur. Itemque adolescentia est flos aetatis, id ab arboribus ductum est,
quarum fructus flores praecedunt. Et senectus, uitae occasus, id a die ductum
est, qui desinit esse cum sol occiderit: quae translationes a proprietate
discedunt, et quadum similitudine subiecta signant. Est enim translatio quoties
habentis rei nomen, propter alterius rei similitudinem, a re simili nomen
imponitur, ut motus habet proprium nomen, item lusus suo uocabulo nuncupatur.
Sed qui dicit, qua fluctus eluderet, a similitudine agitationis ad fluctuum
motum uocabulum transfert. Ac de definitionibus quidem disputationem
terminans, ad partitiones transitum facit. Sed nunc tertio uolumini satis est
reliqua in posterum differamus. Explicare non possum, mi Patrici, quantas
saepe in difficillimi operis cursu uires afferat amicitiae contemplatio, cum et
iis studiosius componamus, quos reposito penitus amore diligimus, et placare
cupientibus multa sese rerum copia subministret. Huc accedit quod ut quaeque in
mentem uenerint iniudicata atque etiam incastigata promuntur, quandoquidem apud
cari pectoris secretum nihil est periculi proferre quod sentias. Est igitur
mihi, cum tuam beneuolentiam specto, pronum omne atque, ut ita dicam,
uoluptarium, quod in tuae praescriptum iucunditatis impenditur. Sed cum memet
ipse perpendo, uereor ne imparato muneri par esse non possim, et deficientis
culpa in adhortantis cedat iniuriam. Quo fit ut tibi etiam atque etiam
prouidendum sit, ne, tuis ipse moribus emendatus, nostri alicuius erroris
sarcinam feras. Nosti oblatrantis morsus inuidiae, nosti quam facillime in
difficillimis causis liuor iudicium ferat. Quaeso igitur extremam nostro operi
manum communis negotii studiosus imponas, abundantia reseces, hiantia suppleas,
errata reprehendas, sis postremo nostri laboris tuaeque adhortationis assertor,
cum praesertim me securum peractum reddat officium, te amici pudor dignus
possit conuenire, si displicet. Sed haec alias, nunc operis suscepti tramitem
persequamur. Quoniam locorum in ipsis de quibus quaeritur terminis
inhaerentium, alii sunt a toto, alii a partibus, alii a nota, alii ex affectis,
de eo quidem loco qui a toto est, et in definitione est constitutus,
sufficienter disseruit superiore tractatu. Nunc uero de partium enumeratione
dicere instituit, rectam ordinis uiam scilicet insistens, ut non solum exemplo
qualis esset partium enumeratio perdoceret, uerum ratione quoque ostenderet
quomodo partium enumeratione in argumentationibus esset utendum. [8.33]
PARTITIONE TUM SIC UTENDUM EST, NULLAM UT PARTEM RELINQUAS; UT, SI PARTIRI
VELIS TUTELAS, INSCIENTER FACIAS, SI ULLAM PRAETERMITTAS. AT SI STIPULATIONUM
AUT IUDICIORUM FORMULAS PARTIARE, NON EST VITIOSUM IN RE INFINITA
PRAETERMITTERE ALIQUID. QUOD IDEM IN DIUISIONE VITIOSUM EST. FORMARUM ENIM
CERTUS EST NUMERUS QUAE CUIQUE GENERI SUBICIANTUR; PARTIUM DISTRIBUTIO SAEPE
EST INFINITIOR, TAMQUAM RIUORUM A FONTE DIDUCTIO. [8.34] ITAQUE IN
ORATORIIS ARTIBUS QUAESTIONIS GENERE PROPOSITO, [1108D] QUOT EIUS FORMAE SINT,
SUBIUNGITUR ABSOLUTE. AT CUM DE ORNAMENTIS UERBORUM SENTENTIARUMUE PRAECIPITUR,
QUAE VOCANT *SCHEMATA*, NON FIT IDEM. RES EST ENIM INFINITIOR; UT EX HOC QUOQUE
INTELLEGATUR QUID VELIMUS INTER PARTITIONEM ET DIUISIONEM INTERESSE. QUAMQUAM
ENIM UOCABULA PROPE IDEM VALERE VIDEBANTUR, TAMEN QUIA RES DIFFEREBANT, NOMINA
RERUM DISTARE VOLUERUNT. Sensus huiusmodi est. Rerum quae partibus
coniunguntur, aliae quidem paucas sed facile intelligibiles comprehensibilesque
partes habent, aliae uero plures intellectuque difficiles. In his igitur
partibus quae sunt paucae ac facile sub intelligentiam cadunt, uel maximum uitium
est, si partiendo aliquid relinquatur. In his uero quarum, ut ipse ait,
infinitior numerus est et confusior perspectio, minus uitio sum est, si qua
diuidentem pars in enumeratione praetereat. Fit autem hoc non solum per
eas res quae aliquibus partibus constant, uerum etiam saepe per partes ipsas
quas in distributione partimur, ut si hominis corpus uelimus intellectu ac
ratione per propria membra disiungere, faciemus ita, caput, humeros, manus,
thoracem, uentrem, suras atque pedes. Et quoniam maiores partes sumpsimus ad
diuidendum, idcirco nihil pretermissum esse uidetur; at si minutissimas
particulas persequamur, tum oculi quoque, et labia, et nares, atque aures,
earumque partes persequendae sunt, idque in toto corpore faciendum est,
eodemque modo difficilior erit partitio, cum sit partium numerus infinitior.
Saepe etiam, ut dictum est, res ipsae his partibus iunctae sunt, [1109B] quarum
non sit facilis inspectio, ut si quis stipulationem et iudiciorum formulas
partiatur, uel etiam si figuras loquendi, quae *schemata* Graeci uocant, diuidi
nec esse sit. Hic igitur si quid praetermissum sit, non erit uitium partientis,
quia partium natura multiplex sa pius obtendit errorem. At si quis genus
diuidat, perniciosum est aliquam praeterire formam, quoniam formarum finita
quantitas est. Nam quia semper in contrarium diuiduntur, aut duae sunt semper
species generis, aut tres, et tunc tres, cum ea tertia, quae sumitur, ex
contrariorum permistione perficitur, utsi colorem diuidamus, dicendum est ita.
Coloris aliud est album, aliud nigrum, aliud medium. Idque medium ex albi
coloris ac nigri commistione coniunctum est, quamuis in quamlibet aliam coloris
speciem transferatur, seu purpurei, seu rubri, seu uiridis. Itaque si tale est
quod diuidis, talesque sunt partes quas ad diuisionem sumis, quas non
difficulter intelligentia comprehendas, uitium erit, si quid omiseris, uelut si
tutelas partiaris. Tutela quippe quatuor fere modis est, aut enim per
consanguinitatis gradum est, aut patronatus iure defertur, aut testamento
patris tutor eligitur, aut urbani praetoris iurisdictione formatur, et sunt
forsitan plures sed nunc istae sufficiunt. Hic igitur et paucae partes, et
facile comprehensibiles. At si stipulationum formulas et iudiciorum
comprehendere uelis, quoniam multae in his partes sunt, non erit uitiosum si
quid omiseris. In promptu uero est exemplum partium, quod de tutelis est
dictum, magis enim ut genus in formas, quam ut totum in partes, tutela diuisa
est. Nam siue per consanguinitatem sittutor, siue patronatus iure, siue
caeteris modis, integrum tutelae ius habet, quod in singulis partibus non solet
euenire, ut totius integrum capiant nomen. Sed ut conueniens uideatur exemplum,
requirendae sunt tales tutelarum partes quae iunctae tutelas efficere possint,
non quae singulae tutelae nomine designentur, quod nescio an quisquam
iurisperitiae professor tales tutelae partes ediderit. Merobaudes uero rhetor
ita intelligendum putauit, ut id quod ait, PARTITIONE SIC UTENDUM EST, ut
nullam partem praetermittas, de diuisione dixerit, id est de una parte
propositae partitionis. Nam et diuisio et per membra distributio, partitio
nuncupatur; in diuisione enim uitiosum est aliquid praetermittere, in
partitione membrorum minime. Ita exemplum de tutelis, ei partitioni
accommodatum dedit, quae est diuisionis. At si diuisionem facias, id est
formarum a genere partitionem, summum est uitium aliquid praetermittere,
quoniam cum sit finitus formarum numerus, si quid omissum sit, inscitia
praeteritur: ut si oratorias quaestiones in formas diuidere uelimus, dicemus
omnem rhetoricam quaestionem, aut de facto esse, aut de qualitate facti, aut de
nomine. At si locutionum figuras sententiarumque distribuam, non erit, ut
dictum est, uitium, transire aliquid, quandoquidem sententiarum inter se atque
locutionum figuree et multiplices, et uaria ratione diuersa. Hic quoque
figurarum partes non ita uidentur accipi posse, quemadmodum totius sed ut
species generis; unaquaeque enim figurarum quae infinitae sunt, uelut figura,
generalis species est, quod possumus intelligere ex his uerbis rhetorum, ubi de
elocutione tractatur. Nullae namque sunt figurarum partes quae figuras iungant,
ita ut singulae figurae nomen uniuersalis figurae non possint admittere.
Sed obiici nobis potest: Et quomodo infinite sunt figurae, si species
sunt? Sed respondebo leuiter: Elocutione mutata, figuram quoque mutari,
atque idcirco in potestate esse dicentis figuras facere, quas is qui tractat
difficile, antequam fiant, potest agnoscere; hae uero non substantialibus quibusdam
differentiis constituuntur sed potius accidentibus explicantur. Unde fit ut tum
communis nominis in significationes partitio fieri uideatur, cum figura
diuiditur, potius quam generis in species; omnia uero significata cuiusque
nominis diuisione includere, difficile est, quia noua plerumque finguntur sed
ne id quidem rerum ratio permittit. Nam unaquaeque figura generalis figurae
nomine et definitione comprehenditur. Quocumque enim modo figura definitur,
eadem erit definitio etiam uniuscuiusque figurae. Quae res unamquamque figuram
uniuersalis figure speciem esse declarat. Uniuoca enim sunt species et
genus. Sed est illud uerius, partitionem figurarum ad elocutionem ipsam
Tullium retulisse, cuius pars quaedam est figura, non species. Variis enim
multiplicibusque figuris elocutio luculenta contexitur. Si quis igitur
elocutionem partiri uelit in figuras, non genus in species sed totum secabit in
partes. Quae cum ita sint, ex hoc quoque apparet quid intersit inter diuisionem
partitionemque, cum partitio interdum talis sit, ut si quid in ea praetermissum
sit, nihil afferat uitii. Diuisio uero formarum talis est, ut in ea non queat
aliquid sine culpa praeteriri. Quod factum est, ut quia res differebant,
diuersa etiam uocabula rebus inter se distantibus uiderentur. MULTA ETIAM
EX NOTATIONE SUMUNTUR. EA EST AUTEM CUM EX VI NOMINIS ARGUMENTUM ELICITUR; QUAM
GRAECI *ETYMOLOGIAN* APPELLANT, ID EST VERBUM EX VERBO VERILOQUIUM; NOS AUTEM
NOVITATEM VERBI NON SATIS APTI FUGIENTES GENUS HOC NOTATIONEM APPELLAMUS, QUIA
SUNT [1111A] VERBA RERUM NOTAE. ITAQUE HOC QUIDEM ARISTOTELES *OUMBOLON*
APPELLAT, QUOD LATINE EST NOTA. SED CUM INTELLEGITUR QUID SIGNIFICETUR, MINUS
LABORANDUM EST DE NOMINE. [8.36] MULTA IGITUR IN DISPUTANDO: NOTATIONE
ELICIUNTUR EX VERBO, UT CUM QUAERITUR POSTLIMINIUM QUID SIT -- NON DICO QUAE
SINT POSTLIMINI; NAM ID CADERET IN DIVISIONEM, QUAE TALIS EST: POSTLIMINIO
REDEUNT HAEC: HOMO NAVIS MULUS CLITELLARIUS EQUUS EQUA QUAE FRENOS RECIPERE
SOLET -- SED CUM IPSIUS POSTLIMINI QUAERITUR ET VERBUM IPSUM NOTATUR; IN QUO
SERVIUS NOSTER, UT OPINOR, NIHIL PUTAT ESSE NOTANDUM NISI POST, ET LIMINIUM
ILLUD PRODUCTIONEM ESSE VERBI VULT, UT IN FINITIMO LEGITIMO AEDITIMO NON PLUS
INESSE TIMUM QUAM IN MEDITULLIO TULLIUM. SCAEVOLA AUTEM P. F. IUNCTUM
PUTAT ESSE [1111B] VERBUM, UT SIT IN EO ET POST ET LIMEN; UT, QUAE A NOBIS
ALIENATE, CUM AD HOSTEM PERVENERINT, EX SUO TAMQUAM LIMINE EXIERINT, HINC EA
CUM REDIERINT POST AD IDEM LIMEN, POSTLIMINIO REDISSE VIDEANTUR. QUO GENERE
ETIAM MANCINI CAUSA DEFENDI POTEST, POSTLIMINIO REDISSE; DEDITUM NON ESSE,
QUONIAM NON SIT RECEPTUS; NAM NEQUE DEDITIONEM NEQUE DONATIONEM SINE ACCEPTIONE
INTELLEGI POSSE. Post enumerationem partium recto ordinede notatione
perpendit. Notatio igitur est quoties ex nota aliqua rei, quae dubia est, capitur
argumentum. Nota uero est quae rem quamque designat. Quo fit ut omne nomen nota
sit, idcirco quod notam facit rem de qua praedicatur, id Aristoteles *symbolon*
nominauit. Ex notatione autem sumitur argumentum quoties aliquid ex notatione,
id est nominis interpretatione, colligitur. Interpretatio uero nominis
*etymologia* Graece. Latine ueriloquium nuncupatur; *etymon* enim uerum
significat, *logos* orationem. Sed quia id ueriloquium minus in uso Latini
sermonis habebatur, interpretatione nominis notationem Tullius appellat.
Ea est huiusmodi, ut si quaeras quid est postliminium. In qua quaestione non
illud uidetur inquiri quae res postliminio reuertantur, hoc enim in diuisionem
caderet, id est earum omnium rerum enumerationem quae postliminio redeunt postularet.
Velut si ita dicamus: Post liminio redeunt homo, nauis, mulus clitellarius,
equus, equa quae frenos recipere solet, id est domita, nunc enumeratae sunt res
quae postliminio reuertantur. At cum quod sit ipsum postliminii ius
quaeritur, potest ex ipsius nominis interpretatione cognosci. Postliminio enim
redit quisquis captus ab hostibus ad patriam remeauerit; namque dum
captiuitatem hostium putitur, ius ciuis amittit; ornnia uero iura recipit, si
postliminio reuertatur. Ergo ex notatione nominis ita ius postliminii
clarescere potest, ut quia semper post id significatur quod retro relinquitur,
postliminii uocabulo quaedam reuersio significatur, ut Seruius probat, qui ex
aduerbio post uim nominis interpretatur, reliquem uocabuli partem protractionem
esse confirmans; nam in eo quod est postliminium, ex eo quod post dictum est
interpretationem nominis sumit, liminium uero superuacuo putat esse productum.
Ad horum nominum formam, meditullium; prima enim pars medium significat,
Tullium uero nihil. Et legitimum et aeditimum similiter. In utrisque enim, lex
ibi, aedes ibi, aliquid, timum uero nihil omnino designat. Id uero nomen quod
est postliminium, Scaeuola P. filius ex aduerbio post et limine putat esse
compositum, nam quia ad idem limen quod prius reliquit reuertitur is qui
postliminio redit, idcirco ex utrisque significationibus arbitratur nomen esse
compositum. Quaecumque enim a nobis abalienata ad hostem perueniunt, cum a
nostro limine exierint, si post ad id em limen reuertantur, postliminio
redeunt. Quomodo etiam Mancini causa defendi potest, quem cum populus
Romanus ob foedus male dictum dedisset, hostes eum suscipere noluere? qui
cum reuersus esset, postliminio rediisse uidebatur. Idcirco quia si cum hostes
recepissent deditum a ciuibus, etiamsi quo modo ab hostibus effugisset, non
uideretur postliminio regressus qui iudicio ciuium omni libertatis iure fuisset
exutus; sed quoniam neo deditio, neo datio, neo donatio, praeter acceptionem
uidetur posse consistere, idcirco qui non sit susceptus, ne deditus quidem
intelligi possit. Recte ergo Mancinus qui non deditus in hostium, si ea uti
uellent, peruenerat potestatem, is cum in patriam remeauit, iure postliminio
rediisse defensus est. SEQUITUR IS LOCUS, QUI CONSTAT EX EIS REBUS QUAE
QUODAM MODO AFFECTAE SUNT AD ID DE QUO AMBIGITUR; QUEM MODO DIXI IN PLURES
PARTES DISTRIBUTUM. CUIUS EST PRIMUS [1112C] LOCUS EX CONIUGATIONE, QUAM
[GRAECI] *SYZYGIAN* UOCANT, FINITIMUS NOTATIONI, DE QUA MODO DICTUM EST; UT, SI
AQUAM PLUVIAM EAM MODO INTELLEGEREMUS QUAM IMBRI COLLECTAM VIDEREMUS, VENIRET
MUCIUS, QUI, QUIA CONIUGATA VERBA ESSENT PLUVIA ET PLUENDO, DICERET OMNEM AQUAM
OPORTERE ARCERI QUAE PLUENDO CREVISSET. Cum locum qui ipsis de quibus
quaeritur inhaereret in quatuor differentius supra distribuit, a toto, ab enumeratione
partium, a nota, ab affectis, quoniam diligenter de superioribus tribus paulo
ante tractauit, nunc quartum locum, id est affecta, persequitur. Et quoniam
locus ab affectis in plurimas differentias soluebatur, quarum prima a
coniugatis proposita est, primum loquitur de coniugatis. Quae multum a
notatione non differunt. Nam qui notatio ex ui nominis trahitur, itemque coniugatio
similitudine uocabuli continetur, aliquod inter se ueluti confinium tenent. Sed
hoc interest, quia notatio expositione nominis, coniugatio similitudine
uocabuli ac deriuatione perficitur. Et quoniam facilis et intellectu et
tractatu locus est, tantum ponere sufficit exemplum, quod est huiusmodi: Aqua
pluuia est quae pluendo colligitur et crescit. Pluendo uero atque pluuia coniugata
sunt. In uno enim eodemque uocabulo diuersus nominum terminus differentiam
facit. Item: ius est aquam pluuiam arceri, id est, ut si in alicuius agro
pluuia aqua colligatur, et in alterius agrum defluat, eaque uicini frugibus
nocitura concrescat, arceat eam suis finibus ille qulid sua putat inter esse ne
defluat. Si fluuius igitur pluuia creuerit, quaeritur an debeat arceri,
respondet, inquit, Mutius, quoniam aqua pluuia a pluendodicta sit, fluuium
quoque, qui pluendo creuerit, aquam esse pluuiam, atque arceri deberi. CUM
AUTEM A GENERE DUCETUR ARGUMENTUM, NON ERIT NECESSE ID USQUE A CAPITE
ARCESSERE. SAEPE ETIAM CITRA LICET, DUM MODO SUPRA SIT QUOD SUMITUR, QUAM ID AD
QUOD SUMITUR; UT AQUA PLUVIA ULTIMO GENERE EA EST QUAE DE CAELO VENIENS CRESCIT
IMBRI, SED PROPIORE, IN QUO QUASI IUS ARCENDI CONTINETUR, GENUS EST AQUA PLUVIA
NOCENS: EIUS GENERIS FORMAE LOCI VITIO ET MANU NOCENS, QUARUM ALTERA IUBETUR AB
ARBITRO COERCERI ALTERA NON IUBETUR. Talis generum specierumque
intelligitur esse natura, ut cum colliguntur uel etiam diuiduntur, ab indiuiduis
per species et genera usque ad maxima generapossitascendi, itemque a maximis
generibus per infra posita genera usque ad indiuidua ualeat esse descensus. Id
uero uno clarum fiet exemplo. Cicero quippe indiuiduum est, huius species homo,
huius genus animal, huius superius genus est corpus animatum, et si longius
ascendas, corpus alterius genus inuenies, si prolixius egrediare, substantia
ultimi loco generis occurrit. Cum igitur multa sint genera, si cuiuslibet
speciei genus assignandum sit, non nec esse erit, inquit, maxima et principalia
genera semper exquirere, uerum eorum quoque aliquid quae in medio locata sunt
oportebit adhibere, illa tamen ratione seruata, ut semper genus superius sit eo
ad quod praedicatur ut genus. Extrema quippe inscitia est, si dum genus semper
natura speciebus propriis superponatur, loco generis id quod est inferius
collocetur. Quocirca uitiosum est, si quis corporis genus dicat esse corpus
animatum. Quo fit ut si ad speciem aptandum est genus, eorum quae superiora
sunt aliquid aptemus, et non erit nec esse ultimum semper genus adhibere, ut si
homini genus proprium praeponere uolimus, non necesse est ut substantiam
praeponamus sed uel corpus, uel corpus animatum, uel quod maxime fieri oportet
animal. Illa enim semper genera sumenda sunt, quaecumque proxima formis
adhaerent, eaque in definitione maxime requiruntur. Sed in
argumentationibus nihil differt utrum proximum eligas, an superius genus. Nam
quoniam ex continenti fit argumentatio, plus continet id quod est superius
genus. Quocirca si de homine aliquid ambigitur, et a genere argumentanrii
sumitur locus, quidquid de animali dicetur, id etiam de homine praedicabitur.
Quo fit ut si quid etiam de animato corpore praedicetur, idem etiam de homine
dici possit. Ut igitur argumentationes ex proximis generibus fiunt, ita etiam
ex alterius constitutis. Sed in his omnibus illud est quod maxime
considerandum uidetur, ne id quod est inferius superiori praeponatur ut genus.
Et sententia quidem talis est. Quod uero ad exemplum attinet, declarabitur hoc
modo: Sit aqua pluuia ea quae deiecta de caelo imbri colligitur, huius species
duplex est; alia enim aqua plouia nocens est, alia non nocens. Nocentis quoque
duplex species est, alia manu, alia uitio. Sed aqua pluuia manu nocens est,
quae ita loco aliquo excipitur, inde profluens uicino noceat, si locus is non
sit naturaliter talis sed manu hominis excipiendae aquae fuerit apparatus;
uitio uero, quoties naturaliter ita sese locus habet, ut excipere aquam possit
et nocere uicino. Si igitur eius aquae quam quis arceri uelit, ne sibi noceat,
a uicino genus uelit exquirere, non nec esse est ab ultimo usque genere
deducere, ut nicat aquae eius quam quis uelit arceri genus esse aquam pluuiam
sed potest id quod inquirit genus paulo inferius inuenire, ut huius aquae quam
arceri desiderat id genus esse dicat, quod est aqua pluuia nocens. Quod si genus
proximum quaerat, illud poterit adhibere quod est aqua pluuia manu nocens, hoc
enim arceri quis cogitur quod manu fit noxium. Quod uero loci forma uel uitio
incommoditatis aliquid apportat, arcere non cogitur. Quod autem diximus,
eius aquae quam arceri oporteat genus esse quam pluuiam manu nocentem, ita
intelligendum est, si aqua quae arceri debet plurima sub se habet indiuidua et
similia, tunc enim demum eius aquae quae arceri debet, aqua pluuia manu nocens
genus esse poterit. Quod si aqua quae arceri dehet in nulla indiuidua
diducatur, ipsa est indiuidua, nec est eius genus aqua pluuia nocens manu sed
species. Quod si cui paululum uidetur obscurius hic si eos commentarios quos de
genere, specie, differentia, proprio, atque accidenti, composuimus, libris quinque
digestos inspexerit, nihil horum poterit incurrere quo caliget. COMMODE
ETIAM TRACTATUR HAEC ARGUMENTATIO QUAE EX GENERE SUMITUR, CUM EX TOTO PARTIS
PERSEQUARE HOC MODO: SI DOLUS MALUS EST, CUM ALIUD AGITUR ALIUD SIMULATUR,
ENUMERARE LICET QUIBUS ID MODIS FIAT, DEINDE IN EORUM ALIQUEM ID QUOD ARGUAS
DOLO MALO FACTUM INCLUDERE; QUOD GENUS ARGUMENTI IN PRIMIS FIRMUM VIDERI
SOLET. Dictum est quemadmodum genus ad speciem debeat aptari, atque in eo
praescriptum est ut nisi id quod est superius adhiberi non debeat. Nunc illud
adiungitur, quemadmodum eius loci, qui a genere ducitur, in argumentatione
commodior usus esse possit. Quotiescumque enim de re aliqua dubitatur, si,
facta generis alicuius diuisione, sub aliqua eius generis parte id de quo
ambigitur potuerimus includere, tunc a genere tractum esse argumentum uidetur
hoc modo: Sit dolus malus, quando aliud agitur, aliud simulatur. Huius ergo si
species diuidantur, et id quod factum esse arguimus alicui earum specierum quae
a dolo malo deductae sunt potuerimus adiungere, quidquid de dolo malo
existimabitur, idem etiam de ea re quani arguimus nec esse est iudicari, et
factum est argumentum a genere. Nam de quo quaeritur species est, et id a quo
sumitur argumentum genus est, scilicet ut si ita contingit dolus malus.
Locus uero hic ab eo qui est a partium enumeratione diuersus est. Nec si
enumeramus partes, id est formas aut species, idcirco non a genere sed ab
enumeratione partium ducitur argumentum. Quoties enim ipsa partium enumeratione
utimur ad argumentationem, tunc ab eadem partitione argumentum tractum esse
dicimus, ut hoc modo: Si fundamenta, et parietes, et tectum habet, et
habitationi est destinatus locus, domus est. Ipsa igitur partitione utentes,
domum esse probauimus. Quoties uero sub genere aliquid collocandum est,
diuisisque partibus alicui eorum quae a genere deducuntur id de quo quaeritur
aggregamus, ut hoc modo: Si Ciceronem animal esse monstremus, dicemus ita: Omne
animal aut rationale est, aut irrationale; sed Cicero rationalis est, animal
igitur est: non partitione utimur principaliter ad argumentum constituendum sed
idcirco genus diuisimus, ut in unaqualibet diuisione id quod nitebamur ostendere
posset includi, id est ut id de quo dubitatur in assumpti continentia generis
redigeretur, itaque de eo per generis naturam fides fieret. Sic ergo a genere
facta argumentatio iure dicetur. Amplius ita partium enumeratio totius
efficere substantiam solet, siue illud uniuersale sit ut genus, siue partium
coniunctione completur ut totum. At uero haec diuisio generis in cuius partes
quaelibet illa res de qua contenditur includenda est, non id efficit, ut totius
substantia constituatur sed ut illud quod approbare quaerimus intra genus
collocetur. Quem argumentationis modum imprimis M. Tullius ualidum esse
confirmat. Illa enim regula satis uera est atque necessaria: Quae de
genere praedicantur, eadem de specie modis omnibus praedicari.
Illud uero quaeri perutile est, cum aliquid de particularibus rebus probetur ex
superposita proxima specie, ut si Socratem rationalem esse approbemus, quoniam
sit homo, cum sit homo rationalis, utrum ex genere an ex forma argumentum
ductum esse arbitremur. Nam si dicamus ex genere, ultima species genus esee non
potest; si ex specie, superpositum genus semper species probare desiderat.
Socrates uero cui fidem praestat homo, quoniam rationalis est, genus hominis
non est sed dicendum est quoniam uelut a genere tractum uidebitur argumentum.
Nam exgenere quasi ex continenti atque ampliori, et de substantia fides
praedicati ducitur: quam sortem ad sua indiuidua speciem nemo dubitat obtinere,
nam et continet ea, et de eorum substantia praedicatur. SIMILITUDO SEQUITUR,
QUAE LATE PATET, SED ORATORIBUS ET PHILOSOPHIS MAGIS QUAM VOBIS. ETSI ENIM
OMNES LOCI SUNT OMNIUM DISPUTATIONUM AD ARGUMENTA SUPPEDITANDA, TAMEN ALIIS
DISPUTATIONIBUS ABUNDANTIUS OCCURRUNT ALIIS ANGUSTIUS. ITAQUE GENERA TIBI NOTA
SINT; UBI AUTEM EIS UTARE, QUAESTIONES IPSAE TE ADMONEBUNT. SUNT ENIM
SIMILITUDINES QUAE EX PLURIBUS COLLATIONIBUS PERVENIUNT QUO VOLUNT HOC MODO: SI
TUTOR FIDEM PRAESTARE DEBET, SI SOCIUS, SI CUI MANDARIS, SI QUI FIDUCIAM
ACCEPERIT, DEBET ETIAM PROCURATOR. HAEC EX PLURIBUS PERUENIENS QUO UULT
APPELLATUR INDUCTIO, QUAE GRAECE *EPAGOGE* NOMINATUR, QUA PLURIMUM EST USUS IN
SERMONIBUS SOCRATES. [10.43] ALTERUM SIMILITUDINIS GENUS COLLATIONE
SUMITUR, CUM UNA RES UNI, PAR PARI COMPARATUR HOC MODO: QUEM AD MODUM, SI IN
URBE DE FINIBUS CONTROVERSIA EST, QUIA FINES MAGIS AGRORUM VIDENTUR ESSE QUAM
URBIS, FINIBUS REGENDIS ADIGERE ARBITRUM NON POSSIS, SIC, SI AQUA PLUVIA IN
URBE NOCET, QUONIAM RES TOTA MAGIS AGRORUM EST, AQUAE PLUVIAE ARCENDAE ADIGERE
ARBITRUM NON POSSIS. EX EODEM SIMILITUDINIS LOCO ETIAM EXEMPLA SUMUNTUR,
UT CRASSUS IN CAUSA CURIANA EXEMPLIS PLURIMIS USUS EST, QUI TESTAMENTO SIC
HEREDES INSTITUISSET, UT SI FILIUS NATUS ESSET IN DECEM MENSIBUS ISQUE MORTUUS
PRIUS QUAM IN SUAM TUTELAM VENISSET, HEREDITATEM OBTINUISSENT. QUAE
COMMEMORATIO EXEMPLORUM VALUIT, EAQUE VOS IN RESPONDENDO UTI MULTUM
SOLETIS. FICTA ENIM EXEMPLA SIMILITUDINIS HABENT VIM; SED EA ORATORIA
MAGIS SUNT QUAM VESTRA; QUAMQUAM UTI ETIAM UOS SOLETIS, SED HOC MODO: FINGE
MANCIPIO ALIQUEM DEDISSE ID QUOD MANCIPIO DARI NON POTEST. NUM IDCIRCO ID EIUS
FACTUM EST QUI ACCEPIT? AUT NUM IS QUI MANCIPIO DEDIT OB EAM REM SE ULLA RE
OBLIGAVIT? IN HOC GENERE ORATORIBUS ET PHILOSOPHIS CONCESSUM EST, UT MUTA ETIAM
LOQUANTUR, UT MORTUI AB INFERIS EXCITENTUR, UT ALIQUID QUOD FIERI NULLO MODO
POSSIT AUGENDAE REI GRATIA DICATUR AUT MINUENDAE, QUAE *HYPERBOLE* DICITUR,
MULTA ALIA MIRABILIA. SED LATIOR EST CAMPUS ILLORUM. EISDEM TAMEN EX
LOCIS, UT ANTE DIXI, ET [IN] MAXIMIS ET MINIMIS QUAESTIONIBUS ARGUMENTA
DUCUNTUR. De similitudinis loco plene aeque expedite disseruit, omnemque
aperuit intellectum, similitudinum diuidens formas, praescripsitque apertissime
quibus magis ex similitudine argumenta contingerent, id est philosophis atque
oratoribus; et enim similitudo persuasionibus uidetur aptissima. Nam quod in
unam uel plures extra eam de qua quaeritur causam cadere solet, facile credi
potest in eam quoque de qua ambigitur conuenire. Idcirco ex similitudine
tractae argumentationes magnum oratoribus usum praestant, philosophis quoque,
quoniam non in omnibus quaestionibus demonstratione utuntur sed aliquoties
uerisimilia colligunt, quo id facilius persuadeant quod nituntur ostendere,
similitudo rerum saepe est inquirenda atque idcirco locus a similitudine oratoribus
maxime philosophisque conducit, non tamen solis. Omnes enim loci communes sunt
cuiusque materiae sed in aliis uberius incidunt, in aliis angustius
inueniuntur. Quocirca cognitis atque ante perceptis locis quaestiones ipsae
quae tractabuntur quibus locis uti debeat solertem animum poterunt
admonere. Omnis uero similitudo duplex est: aut enim ex pluribus
similitudo colligitur, et inductio nuncupatur, quod Graeci *epagoge* nominant,
aut singulae res per similitudinem comparantur. Ac prior quidem huiusmodi
est: Si tutor fidem praestare debet, si socius, si cui mandaueris, si qui
fiduciam acceperit, debet etiam procarator. Nam cum in pluribus rebus fides
praestari debeat, unaque similitudo sit in fide praestanda tam in tutore quam
socio, atque eo cui mandatum sit, eoque qui fiduciam acceperit, debet eadem
similitudo procuratori etiam conuenire. Fiduciam uero accepit cuicumque res
aliqua mancipatur, ut eam mancipanti remancipet, uelut si quis tempus dubium
timens amico potentiori fundum mancipet, ut ei cum tempus quod suspectum est
praeterierit reddat; haec mancipatio fiduciaria nominatur, idcirco quod
restituendi fides interponitur. Hac similitudinis collectione plurimum Socrates
esse usus dicitur, ut in Platonis aliorumque eius sectatorum uoluminibus inuenitur.
Quoties uero una res uni rei per similitudinem comparatur, hoc modo colligitur
argumentum. Regendorum finium arbitri esse dicuntur, qui finalia litigia
discernunt, ut si fuerit de finibus orta contentio, eorum dirimatur arbitrio.
Sed fines in agrorum tantum limitibus esse dicuntur, arbitri autem finiam
regendorum in ciuitate esse non poseunt. Item arceri aquam in agris tantum dici
solet, ubi si ex aliquo loco aqua pluuia colligatur, et defluens in campos uicini
pascua frugesue corrumpat, arbitri arcendae aquae a magistratibus statuebantur.
Quaeritur ergo an in urbe arcendae quae arbitrium possimus adigere. Et
argumentum capitur ex similitudine. Si regendorum finium, quia solius agri
sunt, in urbe arbitrum adigere non possis, ne aquae quidem arcendae, quia
solorum esse uidetur agrorum, in urbe arbitrum possis adigere. Hic igitur una
res uni rei similitudine coniuncta est. Ex eodem etiam similitudinis loco
illa sumi Cicero proponit quae uocantur exempla, ueluti Crassus in causa
Curiana, quae fuit huiusmodi: Quidam praegunutem uxorem relinquens scripsit
haeredem posthumum, eique alium substituit secundum, qui Curius uocabatur, ea
conditione, ut si posthumus, qui intra menses decem proximos nasceretur, ante moreretur
quam in suam tutelam peruenisset, idem ante obiret diem, quam testamentum iure
facere posset, secundus haeres succederet; quod si ad id tempus peruenisset
quo, iam firmo iudicio in suam tutelam receptus, iure ciuili instituto posset
haerede defungi, secundus haeres, id est Curius, non succederet quae uocatur
substituto pupillaris: quaesitum est an ualeret ita instituta ratio. Crassus,
igitur multa protulit exempla, quibus ita institutis haeres obtinuisse
haereditatem, quae exemplorum commemoratio iudices mouit. Dicit etiam
ipsos quoque iurisconsultos uti saepius exemplis, ueluti cum fingitur, id est
imaginatur, propositio, ut casus de quo agitur per similitudinem intelligatur,
hoc modo: Si quis enim iurisperitus adiiciat id quod non iure contractum est
nullius esse momenti, adhibeatque exemplum tale, uelut si quis rem non mancipi
mancipauerit, num idcirco aut rem alienauit, aut se reo facto potuit obligasse?
minime, quod enim non iure contractum est nil retinet firmitatis. Et alia
huiusmodi apud iurisperitos inueniuntur, in quibus oratores maxime ualent,
quibus etiam in tantum fingere licet, ut eorum ratione etiam mortui saepe ab
inferis excitentur, quod Tullius in ea facit oratione qua Caelium defendit. Sed
latior, inquit, est illorum campus, id est oratorum, quibuss patiari ac
deuagari licet: nec idcirco minus caeteris quoque facultatibus similitudines
prosunt, quoniam eadem argumenta maximis minimisque causis conueniunt; quo fit
ut loci quoque argumentorum diuersarum artium quaestionibus accomodentur. SEQUITUR
SIMILITUDINEM DIFFERENTIA REI MAXIME CONTRARIA SUPERIORI; SED EST EIUSDEM
DISSIMILE ET SIMILE INVENIRE. EIUS GENERIS HAEC SUNT: NON, QUEMADMODUM
QUOD MULIERI DEBEAS, RECTE IPSI MULIERI SINE TUTORE AUCTORE SOLVAS, ITEM,
QUOD PUPILLO AUT PUPILLAE DEBEAS, RECTE POSSIS EODEM MODO SOLVERE.
Eiusdem facultatis est similitudines differentiasque cognoscere; qui enim scit
quid sit idem, nosse poterit quid sit diuersum. Omnis uero similitudoidem
aliquid esse constituit, quod enim idem est secundum qualitatem, id simile esse
necesse est. Omnis quippe res aut substantia eaedem sunt, aut qualitate, aut
caeteris praedicamentis. Quod si ita est, et animus [1118B] intelligere hoc
idem in pluribus praedicamentis potest. Sed eam hoc ipsum idem in
praedicamentis notat, eodem modo in eisdem praedicamentis quod diuersum est
intuetur; sed simile idem est, differentia uero diuersum. Idem igitur animus
eademque intelligentia similitudinem differentiamque cognoscit.
Differentiarum uero multae sunt species, aliae quippe sunt substantiales, ut
homini rationale, aliae non substantiales sed inseparabiles, ut nigrum Aethiopi
atque coruo; aliae uero mobiles neque constantes, ut sedere, stare, et
huiuscemodi caeterae quibus et ab aliis hominibus et a nobis ipsis saepe
distamus. Item differentiae aliae aliquo modo sunt generum diuisibiles, aliae
aliquo modo specierum constitutiuae; sed si a constitutiuis argumentum ducatur,
uelut a genere ducitur. Nam sicut genus continet speciem, ita differentiae
continent species. Sane si differentiae constitutiuae ut genera intelligentur,
fides ab his ad ea aptabitur quae constituunt. Haec enim talium differentiarum
ueluti formae quaedam sunt. Sin uero sint diuisibilis, siquidem ad ea probanda,
id est genera, quae diuidunt, earum ducitur fides, a forma argumentum fieri
uidetur, nam tales differentiae eorum quae diuiduntur formae quaedam
sunt. Quod ei ad ea probanda referuntur quae in contrariam partem genus
diuidunt, tunc proprie a differentia fieri argumentum uidetur, quia contrariae
ueluti differentiae comparantur. Quod uero ad exemplum attinet Tullii
huiusmodi est: Mulieres antiquitus perpetua tutela tenebantur, pupilli item sub
tutoribus agunt; sed mulieribus si quid debitum fuisset, sine tutoris
auctoritate poterat solui, pupillis uero minime. Ergo si quaeratur an id quod
debeatur pupillo cuilibet, renuente tutore, possit exsolui, a differentia
sumitur argumentum, sic: Non sicut mulieri sine tutoris auctoritate debitum
possis exsoluere, eodem modo, nisi auctoritas tutoris accesserit, pupillo
soluere quod debeas possis; illas enim perpetua tutela, etiam prouecta iam
aetate, continentur, illorum tutelae certus annorum numerus terminum facit;
atque idcirco solui pupillo sine auctoritate non poterit. Differt enim persona
mulierum a persona pupillorum, uel in eo quod pupilli non perpetua reguntur
tutela, mulieres uero perpetua; uel quod pupillus nullum suae rei administrandae
utilitatis iudicium habere potest cum sit aliquis mulieribus etsi non firmus,
in explicanda familiaris rei utilitate delectus. DEINCEPS LOCUS EST QUI E
CONTRARIO DICITUR. CONTRARIORUM AUTEM GENERA PLURA; UNUM EORUM QUAE IN EODEM
GENERE PLURIMUM DIFFERUNT, UT SAPIENTIA STULTITIA. EODEM AUTEM GENERE DICUNTUR
QUIBUS PROPOSITIS OCCURRUNT TAMQUAM E REGIONE QUAEDAM CONTRARIA, UT CELERITATI
TARDITAS, NON DEBILITAS. EX QUIBUS CONTRARIIS ARGUMENTA TALIA EXISTUNT: SI
STULTITIAM FUGIMUS, SAPIENTIAM SEQUAMUR ET BONITATEM SI MALITIAM. HAEC QUAE EX
EODEM GENERE CONTRARIA SUNT APPELLANTUR ADVERSA. SUNT ENIM ALIA CONTRARIA,
QUAE PRIVANTIA LICET APPELLEMUS LATINE, GRAECI APPELLANT *STERETIKA*.
PRAEPOSITO ENIM 'IN' PRIVATUR VERBUM EA VI, QUAM HABERET SI 'IN' PRAEPOSITUM
NON FUISSET, DIGNITAS INDIGNITAS, HUMANITAS INHUMANITAS, ET CAETERA GENERIS
EIUSDEM, QUORUM TRACTACTIO EST EADEM QUAE SUPERIORUM QUAE ADVERSA DIXI. NAM
ALIA QUOQUE SUNT CONTRARIORUM GENERA, VELUT EA QUAE CUM ALIQUO CONFERUNTUR, UT
DUPLUM SIMPLUM, MULTA PAUCA, LONGUM BREVE, MAIUS MINUS. SUNT ETIAM ILLA
VALDE CONTRARIA QUAE APPELLANTUR NEGANTIA; EA *APOPHATIKA*; GRAECE, CONTRARIA
AIENTIBUS: SI HOC EST, ILLUD NON EST. QUID ENIM OPUS EXEMPLO EST? TANTUM
INTELLEGATUR, IN ARGUMENTO QUAERENDO CONTRARIIS OMNIBUS CONTRARIA NON
CONVENIRE. Diuisio, differentiae loco, nunc de contrariis tractat. Quare
uti rerum ordo clarius colliquescat, pauca mihi ex Aristotele sumenda sunt quae
ille uir omnium longe doctissimus de hac diuisione tractauit, quanquam M.
Tullius re quidem Aristoteli fere consentit sed ab eo nominum interpretatione diuersus
est. Nam quae Aristoteles opposita, id est *antikeimena* uocat, ea Tullius
contraria nominat; sed haec paulo posterius. Nunc Aristotelis diuisio
consideretur. Oppositorum igitur secundum Aristotelem alia sunt contraria, alia
priuatio et habitus, alia relatiua, alia contradictoria. Contraria quidem, ut
album atque nigrum; habitus uero et priuatio, ut uisus et caecitas, dignitas et
indignitas; relatiua uero, ut pater, filius, dominus, seruus; contradictioria,
ut est dies, non est dies: horum omnium tales inter se differentiae
considerantur. Nam quae contraria sunt, partim mediata sunt, partim uero
medio carent. Mediata sunt, ut album, nigrum, est enim horum medius quilibet
alius color, ut rubeas uel pallidus, et horum contrariorum non nec esse est
alterum semper inesse corporibus. Neque enim omne corpus aut album aut nigrum
est; sed aliquoties in horum medietate est constitutum, ut sit rubrum uel
pallidum. Immediata uero contraria sunt quorum nihil medium poterit inueniri,
ut grauitas et leuitas: horum enim nihil est medium. Nam quae leuia sunt,
sursum feruntur, quae grauia, deorsum. Quod autem sit corpus quod neque sursum
neque deorsum feratur, nihil poterit inueniri. Sed immediata contraria talia
sunt, ut allerum eorum accidere semper inhaereat, ut in propositio superius
exemplo. Necesse est enim omne corpus uel leue esse uel graue, quia leuitas
et grauitas medium non habent, quod praeterea inesse corporibus possit.
At ea quae in priuatione et habitu sunt, ut caecitas et uisus, distant quidem
ab his contrariis quae claudunt aliquam medietatem, quod ipsa medietatem non
habent; ab his uero contrariis differunt quae sunt immediata, quoniam horum
contrariorum alterum semper subiecto inesse est, ut corpori grauitatem uel
leuitatem; priuationem uero et habitum non semper, ut cum sit habitus quidem
uisus, priuatio autem caecitas, non omne quod uideri potest, aut uidet, aut
caecum est: infans quippe nondum editus neque uidet, quia nondum processit in
luce, neque caecus est, quia nondum habuit uisum, quem potuisset amittere. Idem
de catulis dici potest, qui statim nati nequeunt intueri, nam tunc eos nec
caecos dicere possumus, nec uidentes. Et postremo contraria semper in suis
qualitatibus considerantur; priuationes autem, non quod ipsae sint aliquid sed
ex habitus absentia colliguntur neque enim caecitas est aliquid sed a uisus
intelligitur abscessu. Tam uero priuatio quam contrarietas differt a
relationis oppositione, eo quod neque contraria, neque priuatoria simul esse
possunt; idem enim in uno eodemque tempore, uno eodemque in loco album et
nigrum, uidens et caecum esse non poterit; sed relatiua a se nequeunt separari,
neque enim potest esse filius sine patre, nec seruus, si dominus non sit.
Amplius, contraria ad se et priuatoria non referuntur. Nemo enim dicit album
nigri, uel nigrum albi, uel caecitatem uisus, uel uisum caecitatis. Quae uero
in relatione sunt posita in ipsa relationis praedicatione consistunt, ut duplum
dimidii, dominus serui, et caetera ad hunc modum. Tam uero contraria quam
etiam relationes differunt a contradictionibus, quoniam contradictiones quidem
semper in oratione consistunt, et in altera earum parte ueritas, in altera
falsitas inuenitur, contraria uero priuatoria et relationes in simplicibus
partibus orationis inuenitur et in his neque ueritas neque falsitas
inest. Nam cum dico album, nigrum, caecitas, uisus, dominus, seruus, simplices
orationis partes sunt, neque uerum, neque mendacium continentes; in simplicibus
enim partibus orationis ueritas uel falsitas nulla est: cum autem dico dies
est, dies non est, utraeque propositiones, una in affirmatione, altera in negatione
posita, orationes sunt. Sed M. Tullius non tam propriis nominibus quam
notioribus utitur; ait enim contrariorum alia esse quae aduersa uocantur, alia
quae priuantia, alia quae in comparatione sunt, alia quae aientia et negantia
nuncupantur. Sed quae contraria nominat, opposita uerius dicerentur; quae
aduersa dicit, contrariorum melius susciperent nomen; quae in collatione
nominat, ea relatiua uel ad aliquid certius uocarentur: sed utatur nominibus ut
uolet, dum res ipeae certa proprietatis suae ratione signentur; nos uero in
caeteris quos edidimus libris eo nuncupauimus modo, quo superius in Aristotelis
dictum est diuisione. Secundum M. Tullium igitur contrariorum alia sunt
aduersa, ut sapientia, stultitia; alia priuantia, ut dignitas et indignitas;
alia quae cum aliquo conferuntur, ut duplum, simplum; alia quae appellantur
negantia, e contrario aientibus constituta, ut si hoc est, illud non est.
Aduersa igitur sunt quae, sub uno genere posita, plurimum differunt, ut album,
nigrum, quae a se plurimum distant sub uno genere posito, id est sub colore.
Item celeritati tarditas aduersa est, positis utrisque sub motu, neque enim
celeritati debilitus opponenda est, quia debilitati firma ualetudo contraria
est, quod in diuisione omisit Cicero sed docuit exemplo; illa quoque dicuntur
aduersa, quae, in diuersis generibus sita, plurimum a se discrepare
intelliguntur, ut sapientiae stultitia. Illa enim sub genere boni est, haec
uero sub mali, quamquam huiusmodi exemplum priuationem potius spectare
uideatur; nam stultitia priuatio est sapientiae, nec quidquam est aliud
stultitia nisi sapientiae et rationis absentia; sed quae sint quae priuantia
Cicero appellat, posterius demonstrabo. Ex his aduersis hoc modo sumitur
argumentum. Si stultitiam fugimus, sapientiam sequamur; si bonitatem appetimus,
malitiam fugiamus, quanquam malitia quoque, secundum eumdem modum qui superius
dictus est, priuationibus possit adiungi. Priuantia uero secundum
Ciceronem sunt, quae Graece *steretika* appellantur, quae habent eam partem
orationis praepositam, quae cum fuerit adiecta, semper fere aliquid demit ut ea
in praepositio; haec enim syllaba cui fuerit apposita, demit fere aliquid ex ea
ui quam esset res quaelibet habitura, si in syllabam praepositam non haberet,
ut humanitati inhumanitas: in namque praeposita id de quo dicitur humanitate
priuauit, ut dignitas, indignitas; et Tullius quidem ea tantum priuantia esse
confirmat, in quibuscumque syllaba ista praeponitur: priuantium quippe natura
secundum Tullium huius syllabae commemoratione finitur; a Peripateticis uero
accepimus priuationes cum simplicibus nominibus, tum priuatoriis syllabis
efferri, cum simplicibus norninibus, ut caecitas, cum priuantibus uero
syllabis, ut indignitas, inhumanitas. Quocirca, secundum M. Tullium, caecitas
non erit priuatio uisus sed ei aduersum, atque idcirco forsitan stultitiam
inter aduersa numerauit, quoniam non habet in syllabam ex qua priuationes
arbitrantur existere. Ex quibus eodem modo, ut in superius positis
aduersis, argumenta ducuntur: Inhumanitalem auersemur, si humanitas consectanda
est. Illa uero contraria, ut ait Tullius, quae cum aliquo conferuntur,
talia sunt, ut duplum simpli. Id tantumdem est tanquam si diceret duplum
dimidii simplum enim dupli dimidium est, et pater filii; eaque sunt semper
reciprocantia, aliquoties quidem septimo casu, aliquoties uero genitiuo, nam
filius patris est filius et pater filii, haec secundum genitiuum conuersio est,
et duplum simplo duplum est, haec secundum septimum casum; sunt etiam quae
accusatiuo, ut pauca ad multa, et magnum ad paruum. Item negantia sunt quae
in affirmationibus et negationibus posita sunt, ut si hoc est, illud non est,
ueluti si dies est, nox non est, atque hanc oppositionem Cicero ualde dicit
esse contrariam. Ex quibus omnibus secundum superius dictum modum
argumentorum facultas est, nam ex relatiuis contrariis ita sumimus argumentum
si pater est, fieri non potest quin ei filius sit. Ex negantibus autem quae
*apophatika* (ut ait) Graeci uocant, ita: Si sol supra terram fuit, nox
esse non potuit haec enim affirmatio illam perimit negationem; cur uero
haec negantia esse constituerit mirandum est. Nam quae negantia sunt aientibus
opponuntur, et simul esse non possunt, ut diem esse ac diem non esse, hoc uero
consequens est cum ita dicatur, si hoc est, illud non est, ut si dies est, nox
non est. Atque affirmationem negationemque Tullius ualde dicit esse contrariam
sed in hac consequentia nequeunt csse contraria: nam quod est consequens,
contrarium non est. [11.50] AB ADIUNCTIS AUTEM POSUI EQUIDEM EXEMPLUM
PAULO ANTE, MULTA ADIUNGI, QUAE SUSCIPIENDA ESSENT SI STATUISSEMUS EX EDICTO
SECUNDUM EAS TABULAS POSSESSIONEM DARI, QUAS IS INSTITUISSET CUI TESTAMENTI
FACTIO NULLA ESSET. SED LOCUS HIC MAGIS AD CONIECTURALES CAUSAS, QUAE VERSANTUR
IN IUDICIIS, VALET, CUM QUAERITUR QUID AUT SIT AUT EUENERIT AUT FUTURUM SIT AUT
QUID OMNINO FIERI POSSIT. AC LOCI QUIDEM IPSIUS FORMA TALIS EST. ADMONET
AUTEM HIC LOCUS, UT QUAERATUR QUID ANTE REM, QUID CUM RE, QUID POST REM
EVENERIT. "NIHIL HOC AD IUS; AD CICERONEM" INQUIEBAT GALLUS NOSTER,
SI QUIS AD EUM QUID TALE [1122C] RETTULERAT, UT DE FACTO QUAERERETUR. TU TAMEN
PATIERE NULLUM A ME ARTIS INSTITUTAE LOCUM PRAETERIRI; NE, SI NIHIL NISI QUOD
AD TE PERTINEAT SCRIBENDUM PUTABIS, NIMIUM TE AMARE VIDEARE. EST IGITUR MAGNA
EX PARTE LOCUS HIC ORATORIUS NON MODO NON IURIS CONSULTORUM, SED NE
PHILOSOPHORUM QUIDEM. [12.52] ANTE REM ENIM QUAERUNTUR QUAE TALIA SUNT:
APPARATUS COLLOQUIA LOCUS CONSTITUTUM CONVIVIUM; CUM RE AUTEM: PEDUM CREPITUS,
STREPITUS HOMINUM, CORPORUM UMBRAE ET SI QUID EIUS MODI; AT POST REM: PALLOR
RUBOR TITUBATIO, SI QUA ALIA SIGNA CONTURBATIONIS ET CONSCIENTIAE, PRAETEREA
RESTINCTUS IGNIS, GLADIUS CRUENTUS CAETERAQUE QUAE SUSPICIONEM FACTI POSSUNT
MOVERE. Qui sit ab adiunctis locus breui superius monstrauit
exemplo, eo scilicet quo dixit: Si secundum mulieris nunquam capite diminutae
tabulas possessio bonorum daretur, consequens esss ut secundum quoque puerorum
et seruorum tabulas possessio permitteretur. Sed nunc formam ipsam et quasi
subiectum loci monstrare proponit, quae est huiusmodi: Ab adiunctis enim locus
est, cum ex eo quod proponitur aliquid aliud uel esse, uel fuisse, uel futurum
esse argumentatione colligitur, ut in eo ipse quod dudum posuit exemplo.
Approbatur enim non debere secundum mulieris nunquam capite diminutae tabulas
bonorum possessionem dari, quia si id fuerit positum, id futurum est, ut
secundum puerorum quoque ac seruorum tabulas honorum possessio permittatur.
Talia uero sunt quae dicuntur adiuncta, ut circa rem fere quae quaeritur
inueniantur, neque tamen nec esse sit ei semper adhaerere; et forma quidem
huius loci talis est, ut hanc quoque definitionem possit admittere. Ab ad
iunctis locus est cum ex aliquibus, quae sunt proxima eis de quibus quaeritur
rebus, id quod quaeritur uel inesse, uel esse, uel futurum esse
monstratur. Qui locus est coniecturalibus causae, maxima necessarius. Cum
enim de facto quaeritur, tum si id factum est quod dubitatur, qui uel fuerit,
uel sit, uel futurum sit, considerari solet: multa enim sunt quae unicuique
adiuncta rei uariorum euentu temporum colliguntur. Idcirco enim quid ante rem,
quid cum re, quid post rem euenerit, in coniecturalibus causis inquiritur, quae
ab oratoribus tractantur solis, neque iurisconsultis in huiusmodi [1123B]
negotiis cum rhetorica facultate ulla communio est, iuris enim peritus de facti
qualitate, non etiam de ipsius facti ueritate respondet. Idcirco quoties ad
Gallum peritum iuris facti quaestio deferebatur, NIHIL AD NOS inquiebat, et ad
Ciceronem potius consulentes, id est ad rhetorem remittebat. In quo Tullius
facere ad Trebatium locum miscuit dicens: Quanquam locus hic ab adiunctis
coniecturalibus causis maxime utilis, nihil consultorum iuris prudentiam iuuet,
patiere me tamen, inquit, nullam suscepti operis partem praeterire, ne si in
hoc libro nihil praeter tuae artis exempla conscripsero, tuae tantum gratiae
uideatur addictus. Ab adiunctis uero locus qui non modo iurisconsultis
sed ne philosophis quidem praeter oratores non patet, trium saepe temporum
ratione tractandus est. Nam de facto si quaeritur, quid uel ante id, uel cum
eo, uel post id fuerit nec esse est uestigari. Ante rem quidem hoc modo,
apparatus; uerisimile est enim effecisse aliquem quod ante efficiendum parauit,
colloquia fieri enim potuit ut amauerit, qui saepe fuerit collocutus.
LOCUS, uelut cum ad aliquid faciendum opportunus locus eligitur.
CONSTITUTUM CONVIVIUM, uelut si quis constituto ante conuiuio in eo fecisse
aliquid arguatur capiaturque coniectura facti, ex eo ipse quod sit conuiuium
constitutum, atque horum omnium ante rem de qua quaeritur exempla sunt. Cum re
uero hoc modo: Pedum crapitus, uelut si isse in quempiam locum aliquis
accusetur, pedum crepitu deprehensus esse probabitur; uel si fuisse adulter in
cubiculo ex umbra corporis designetur, haec cum ipsis de quibus quaeritur
inspecta, eisdem tamen intelliguntur adiuncta. Post rem uero, si quas
conscientiae maculas pallor, rubor, titubatioque prodiderit: restinctus ignis,
uelut si clam factum aliquid exstincto igni uelimus ostendere, ut tutius
notitiam submouentibus tenebris committeretur. Item gladius cruentus peractum
facinus monstrat. Haec omnia post rem facto intelliguntur adiuncta. Et
semper ante rem cum re, et post rem, secundum rationem temporum intelligendum
est, neque ita ut in antecedentibus et consequentibus. Illic enim naturae ratio
consideratur. Omnia quippe simul sunt: nam quod antecedit, si positum sit,
statim est id quod consequitur, ut si ponas hominem statim animal esse nec esse
est, nec ante secundum tempus homo dici potest, post uero subsequi animal, ut
ante aliquis apparatus est secundum tempus, posterior effectus. Itaque illic
antecedentia et consequentia nominantur, hic ante rem, cum re, et post rem.
Idcirco quod illud quidem, non secundum tempus, sed secundum principalitatem
naturae secum simul aliquid trahentis antecedens dicitur, consequens id quod
antecedens comitatur. Ea uero quae secundum temporis priorem posterioremue
rationem considerantur, adiuncta, idcirco ante rem, cum re et post rem coepere
uocabulum. DEINCEPS EST LOCUS DIALECTICORUM PROPRIUS EX CONSEQUENTIBUS ET
ANTECEDENTIBUS ET REPUGNANTIBUS. NAM CONIUNCTA, DE QUIBUS PAULO ANTE DICTUM
EST, NON SEMPER EVENIUNT; CONSEQUENTIA AUTEM SEMPER. EA ENIM DICO CONSEQUENTIA
QUAE REM NECESSARIO CONSEQUUNTUR; ITEMQUE ET ANTECEDENTIA ET REPUGNANTIA.
QUIDQUID ENIM SEQUITUR QUAMQUE REM, ID COHAERET CUM RE NECESSARIO; ET QUIDQUID
REPUGNAT, ID EIUS MODI EST UT COHAERERE NUMQUAM POSSIT. Expedito
adiunctorum loco, nunc de antecedentibus et consequentibus et repugnantibus
disserit. Qui locus sit unus in tria uelut membra diuisus est. M. quidem
Tullius loci huius uocabulum tacuit, mihi autem totus conditionalis appellandus
uidetur. Cuius cum promptissime natura claruerit, nomen quoque ei, quod nos
posuimus, recte inditum manifestius apparebit. Primum igitur singularum
partium definitio prodenda est. Itaque antecedens est, quo posito aliud nec
esse est consequatur: itemque consequens alicuius est, quod esse nec esse est,
si illud cuius est consequens praecessisse constiterit. Repugnans est quod
simul cum eo cui repugnare dicitur esse non possit. Antecedentium igitur,
atque consequentium, et repugnantium, unum esse locum praediximus, qui quomodo
sit unus, paucis ostendam. Primum igitur dum quaereretur quonam modo unus esset
locus a consequentibus, antecedentibus et repugnantibus, dicebatur quoniam
eiusdem mentis esset atque intelligentiae tam consentanea sibimet quam
dissidentia praeuidere, idcirco hunc quoque locum unum uideri. Consentaneorum
namque duae sunt partes, antecedens una, altera consequens. Nam cum altero
praecedente comitatur alterum, illa sibi in ipsa naturae consequentia
consentire necesse est. Repugnantium uero tametsi duae partes sint, unum tamen
est utriusque uocabulum, utraque enim repugnantia nominantur. Duae uero esse,
quae sibimet repugnent, atque a se dissentiant nullus ignorat; sed eo distant,
quod antecedentium et consequentium duo sunt nomina, licet unus sit utriusque
consensus; repugnantibus uero unum nomen est, cum sit unus in utrisque
dissensus, ergo eadem mens, eademque intelligentiae ratio id quod praecedit et
id quod comitatur, intelligit. Neque enim fieri potest ut antecedens
aliquid intelligatur, nisi in eodem quid sit consequens consideretur: eodem
quoque modo nec consequens, nisi appareat quid praecedat; item repugnans
aliquod intelligere nemo potest, nisi intelligat cui repugnet: sed quoniam
eadem ratio potest similia dissimiliaque perspicere, antecedentium uero et
consequentium consensus quidam et per naturae similitudinem concordia est,
dissensus uero in repugnantibus dissimilitudo, nec esse est ut una atque eadem
ratio antecedentium consequentiumque naturam et repugnantium spectet; quo fit
ut unus quoque locus sit eorum quae una intelligentia comprehendit. Sed
huic opponebatur: Cur igitur alium ex similitudine, alium ex contrario locum
Marcus Tullius superius enumerauit? Nam secundum propositam rationem, quoniam
similitudinem et contrarietatem intelligentia una perpendit, unus locus similium
contrariorumque esse debuisset. Sed respondebatur quoniam non eodem modo sibi
antecedentia et consequentia consentire dicuntur, sicut ea qum similia
nuncupantur. In his namque una tantum qualitas inuenitur, et secundum eamdem
qualitatem similia esse dicuntur; at in antecedentibus et consequentibus non
qualitatis similitudo sed quidam naturae consensus est. Et quae similia sunt
sine se esse possunt, antecedentia uero et consequentia sine se esse non
possunt, atque idcirco non uidetur esse consequentium et antecedentium cum
similitudine ulla communio naturae. Quae ratio non ualde uidentur idonea, nec
explicat quod demonstrare conabatur. Illud certe firmissimum esse
constat, quod huius loci tractatus conditionalibus semper propositionibus
accomonodaretur. Conditionalis uero propositio est quae cum conditione
pronuntiat esse aliquid, si aliud fuerit, ueluti cum dicimus: Si dies est,
lucet. Haec igitur rerum consequentia facile in repugnantiam uertitur.
Nam si rebus consequentibus negatio interponatur, ex consequentibus repugnantia
redduntur, hoc modo: Si dies est, lux est. Repugantia sunt
ita: Si dies est, lux non est repugnant enim diem esse et lucem non
esse. Quae repugnantia in conditione consistit. Dicimus enim: Si dies est,
lux non est nam diei contrarium est nox. Consequens uero noctis, lucem
non esse , quare esse diem et non esse lucem repugnat. Argumentum uero
est, hanc repugnantiam in conditione consistere, quia si conditio deficiat,
nulla est repugnantia, hoc modo: Dies est Lux non est utraeque
enim disiunctae propositiones suas sententias gerunt, nec quidquam
intelliguntur habere commune, atque ideo diuersis acceptae temporibus uerae
sunt, nec repugnant. Nam sicut in his propositionibus, dies est, lux est, nulla
est consequentia, quoniam conditio deest, quae propositionem facit connexam sed
utraeque a se disiunctae suam sententiam claudunt, ita in his quibus
proponitur, dies est, lux non est nulla est repugnantia, quoniam seruat suam
utraque separata sententiam. At si his conditio interueniat superiorum quidem,
ita sententia copulatur, ut consequentes fiant, posteriorum uero ita ut
repugnantes, hoc modo: Si dies est, lux est. Haec consequens
propositio ex duabus per conditionem mediam effecta est una. At si sit ita, si
dies est, lux non est, repugnat. Negatum enim quod sequitur repugnare necesse
est. Amplius, argumentum quod ex antecedentibus et consequentibus fit ex
unius propositionis connexae partibus nascitur, nam conditionalis propositionis
connexae una pars est antecedens, alia consequens. Quod si a repugnantibus
argumentum fiat, rursus ab unius propositionis membris tale argumentum nasci
oportebit. Igitur ex his propositionibus, dies est, lux est, una esse non potest
nisi a conditione copulentur, ut unum sit antecedens, aliud consequens, et ideo
in his ex antecedenti et consequenti argumentum esse non potest, quoniam duae
sunt ex illis quoque propositionibus quae sunt, dies est, lux non est: una esse
non poterit, nisi conditionis adiunctione in unius quodammodo propositionis
sententiam reducantur cuius propositionis partes sunt repugnantes. Nam, ut in
connexa propositione una pars antecedens, alia est consequens, ita in
repugnanti utraque pars propositionis a semet inuicem repugnat ac
dissidet. Amplius: repugnans propositio connexae partem contrariarm
tenet, nam ut in illa quod antecedit secum id quod sequitur trahit, ita in hac
propositione partes simul esse non possunt. Contrariae uero differentiae sub
eodem genere poni solent. Si igitur connexa propositio in conditione est
constituta, repugnans quoque in conditione subsistit; quod si et consequentiam
propositionum et repugnantiam conditio facit, non est dubium quin locus hic
iure conditionalis uocetur, ac sit unus positus in conditione diuisis partibus,
id est in antecedentem consequentemque et repugnantem. Connexaeque namque
propositionis una pars antecedens est, alia consequens. Repugnantis uero
propositionis utraque repugnatae dissidet. Itaque connexae propositionis partes
antecedens et consequens sunt, repugnantis uero repugnantes. Nec illud
intelligentiam turbet quod dies est et lux est quadam sibi ratione consentiunt.
Item dies est et lux non est, quasi a se dissentiunt atque discordant, nam
connexa est propositio si cum aliud antecesserit, aliud consequatur. Item
repugnans, si uno posito aliud inferatur, quod esse non potest nisi id ius
conditionis efficiat. Quocirca aperte demonstratum esse arbitror conditionalem
hunc locum uocari et recte unum esse a M. Tullio constitutum. Quomodo uero fiat
ab antecedentibus et consequentibus et repugnantibus argumentum, posterius
dicam. Sed quoniam nullius facultatis alterius est, quid uel quamque rem
consequitur, uel quid cuique repugnet inspicere, nisi dialecticae tantam, quae
huius quam maxime rei perititiam profitetur, idcirco ait hunc esse locum totum
dialecticorum. Qui etiam ab adiunctis longe lateque diuersus est. Primum
quod adiuncta prodere sese atque ostendere inuicem poesunt, non uero perficere
atque adimplere naturam, ueluti ambulationem pedum strepitus significare quidem
ac denuntiare potest, efficere uero non potest. Neque etiam ambulationem efficit
pedum strepitus, nec uero ex neccssitate ambulatio ut sit pedum strepitus
auctor est sed saepe ita ambulatur, ut nullus pedum strepitus exaudiatur; saepe
non mulato loco moueri pedes ac strepere praeter ambulationem queunt; idcirco
non semper inueniunt ad iuncta: propositoque termino quem probare contendimus,
saepe ex adiunctis argumenta deficiant, quia ipsa quoque aliquoties deficere
uidentur adiuncta. Praecedentia uero et consequentia et repugnantia numquam
desunt omne enim quidquid in rebus est, habet quod se aut sequatur naturaliter,
aut praecedat. Est etiam a quo per naturae diuersitatem dissideat, uelut animal
sequitur quidem hominem, praecedit uero substantiam; dicimus enim: Si homo
est, animal est substantiam uero praecedit, cum proponimus, si animal est,
substantia est. Repugnat uero mortuo cum enuntiamus, si animal est,
mortuum non est. Praeterea quae sunt adiuncta temporibus distributae
sunt, ut ante rem, cum re, post rem. Quae uero sunt antecedentia, consequentia,
et repugnantia, quomodolibet modo in temporibus sint, nihil refert. Nam priora
saepe temporibus comitantur, et temporibus posteriora praecedunt, et quae simul
temporibus sunt, alias praecedunt, alias uero consequuntur, ut superius quoque
saepe diximus. Amplius, quae antecedentia sunt et consequentia relinquere
sese non possunt, nec sibi repugnantia cobaerere, et sunt repugnantia
necessario sibimet inconnexa; quae uero sunt adiuncta nihil obtinent
necessitatis, quia et iungi sibimet, et a se separari queunt. Quae cum
ita sint, quaestio difficilis uehementer oboritur, uidetur enim minus
intuentibus nihil hic locus differre his locis qui dicti sunt uel a genere, uel
a specie, uel a contrariis. Nam genus semper speciem sequitur, speciem genus
praecedit, contraria simul esse non possunt. Quae soluenda est hoc modo:
Primum quia non omne consequens genus est, nec omnis species antecedens.
Repugnantia uero ipsa contraria sed contrariorum sunt consequentia, ut in
locorum qui a M. Tullio propositi sunt expositione monstrauimus. De hinc quia
cum a genere fit argumentum, ipsum genus assumitur, eodem quoque modo et
species, cum ab ea aliquid uolumus approbare, cum uero ab antecedentibus
aliquid monstrare contendimus, eo quod in conditionali propositione praecessit
utimur in assumptione, etiamsi non fuerit genus. Item si a consequenti
argumentum fiat, etiamsi species non sil, a consequenti parte conditionalis
propositionis ducitur argumentum, ueluti cum ita dicimus: Si ignis est, leuis
est, ignis anteoedit, leuitas sequitur; sed neutrum neutri est genus aut
species, assumitur itaque, atqui ignis est. Nunc igitur id quod antecedebat
assumpsi, ex quo monstratur conclusio, leuis igitur est. At si ita assumamus
sed non est leuis, id quod consequebatur assumpsi. Concluditur ergo atque
monstratur, non est igitur ignis. Vides igitur ut de his praecedentibus
etconsequentibus nunc biquamur quae in conditionali propositione posita, uel
praecedere uel consequi intelliguntur. Cum uero fit ex genere argumentum,
species quidem est de qua aliquid probare contendimus; genus uero assumimus non
quasi praecedens sed quasi continens, ut quidquid esse consideratur in genere,
id formae quoquo debeat aptari. Genus enim quoad permanet, a sua specie non
recedit: cum uero de specie sumimus argumentum, genus quidem est de quo aliud
quaeritur; sed id laboramus, ut quod de genere conamur ostendere, id ex specie
possit facilius agnosci. Ut cum uxori Fabiae relictum fuisset legatum, si
materfanilias esset, quoniam non conuenit in manum, scilicet, ab in manus
conuentione, quae est species uxoris, uxorem quod est matris familiae genus a
legati iure seiungimus, et legatum ad speciem, id est matremfamilias
deriuamus. Sed illud interius dispiciendum uidetur, num locus ab
antecedentibus et consequentibus totus superuacaneus esse uideatur, cum
quolibet modo fuerint ex eo argumenta composita, a caeteris locis quos superius
deseripsimus non recedant. Nam quodcumque ab antecedentibus et consequentibus
ducitur argumentum, id uel a toto, uel a partibus, uel a coniugatis, uel ab
aliquo reliquorum tractum esse perpenditur hoc modo: Si utilis est acquitas
constituta ad res suas obtinendas, utile est ius ciuile, ad id quod praecedit,
quod sequitur igitur, hoc est a definitione argumentum, scilicet ab assumptione
praecedentis. At si ita dicam: Sed non est utile ius ciuile, non est igitur
utilis aequitas constituta ad res suas obtinendas, hic per consequentis assumptionem
a definitionis loco sumptum est argumentum. Item a partium enumeratione, si
neque censu, neque caeteris non est liber, at censu uel caeteris, est igitur
liber: at non est liber; neque censu igitur, neque caeteris manumissus
est. Sed notandum est quae sit uis uniuscuiusque argumenti, et quonam
modo proferatur. Sunt enim argumenta quae predicatiuis apta sint syllogismis ut
a definitione fiat sic: ius ciuile est aequitas constituta his qui eiusdem sunt
ciuitatis ad res suas obtinendas. Id uero utile est, utile est igitur ius
ciuile. Item a partibus: Qui neque censu neque uindicta, neque testamento est
manumissus, hic ex seruitute liber factus non est; Stichus uero neque
testamento, neque censu, neque uindicta manumissus est; Stichus igitur liber
non est: et in caeteris, eodem modo. Omnia uero quaecumque per categoricum
syllogismum proferri possunt, eadem per conditionalem syllogismum dici queunt.
Omnis namque praedicatiua propositio in conditionalem uerti potest, hoc modo:
omnis homo animal est, praedicatiua est; haec facile uertitur in conditionalem
ita, si homo est, animal est. Non uero omnis conditionalis in praedicatiuam
uerti potest, uelut haec: si peperit, cum uiro concubuit. Nemo enim dicere
potest ipsum peperisse, id esse quod cum uiro concumbere, quo modo dicimus
hominem, id esse quod animal sit. Alia enim ratio est in his
propositionibus quae ita dicuntur, quae peperit, cum uiro concubuit. Haec enim
similis est ei quae dicit, si peperit, cum uiro concubuit sed praedicatiua
propositio id esse subiectum dicit, quod fuerit praedicatum. Conditionalis uero
id ponit, ut si id quod antecedens fuerit necessario comitetur quod
subsequitur. Cum uero praedicatiua est propositio, si ea uertetur in
conditionalem, alia nimirum redditur propositio. Nam cum dicitur, omnis homo
animal est, ipse homo animal esse proponitur; cum uero, si homo est, aninial
est, non id sentitur, ut ille qui homo est, animal sit sed proposito esse
hominem, consequi ut sil animal. Ergo conditionalis syllogismus in
antecessione et consecutione positus, licet per definitionem, et per partium
enumerationem, et per coniugationem, et quolibet alio fiat modo, tamen in
propria forma se continet, et est conditionalis, id est utens propria potestate,
ut quodammodo caetera argumenta suae ueluti naturae uideatur habere subiecta.
Ut cum sit a definitione argumentum, si quidem per praedicatiuam formam factus
fuerit syllogismus, a definitione ductum esse dicatur. Sin uero per hypothesin
facta fuerit argumentatio, conditionalis fit syllogismus, quem discernat
assumptio, utrum ab antecedentis, an a consequentis parte promatur. Quo fit ut
etiamsi per caeteros locos conditionale argumentum proferatur, tamen suam
quamdam habeat formam, quandoquidem in antecessione et consecutione est
constitutus. Tunc enim definitio, partes, coniugatio, et caetera ueluti res
ipsa, fiunt ac non locus, cum uenerint in conditionem; at si conditio cesset,
ex ipsis profectum uidebitur argumentum. Quod si propositionem conditio
copulauerit, ipsa quidem ea sunt quae in propositionibus continentur ueluti
quaedam argumenti partes, locus uero in conditione est constitutus. Atque
haec ita dicta sunt, quasi aliter conditionalis hic locus tractari non ualeat, nisi
eorum aliquem quos praediximus includat: nam potest praeter eos etiam saepe reperiri,
ut cum dicimus: si homo est, risibilis est; si coruus est, niger est. Hic enim
nec definitionem, nec partes, nec ullum alium locum superius enumeratum
continet argumentum. Amplius, facile est in singulis eorum differentias
praeuidere: locus quippe a toto a substantia trahitur, a partibus uero a rei
compositione. Nam in simplicibus terminis tale argumentum non potest inueniri,
a nota, ab interpretatione; a coniugatis; ab eo quod ex eodem utrumque
deducitur; a genere; a continenti; a forma, ab eo quod continetur; a
differentia, ab eo quod discrepat; a similibus, ab eadem qualitate; a
contrariis, ab eo quod a se longe diuersa sunt; a causis, ab his qui efficiendi
uim habent; ab effectis, ab his quae uim alterius efficientiae susceperunt; ab
adiunctis, a uicinitate naturae; a comparatione maiorum, parium uel minorum; a
relatione, ad aequalem uel inaequalem quantitatem. Ab antecedentibus uero longe
alius modus est: constat enim in eo quod si propositum quid fuerit, aliud
quiddam modis omnibus existet, quod consequens appellatur; huius uero
intelligentia consistit in eo quod praecedente quolibet, aliud subsecutum;
repugnantium uero intelligentia consistit, non modo quod neque sequi, neque
antecedere possunt, uerum etiam quod simul esse non possunt, quae in conditione
consistere dubium non est. His igitur ita expeditis, quoniam M. Tullius
proprietatem loci succincte, ut in transcursu potuit, euidenter expressit, nunc
quibus modis eodem loco uti conueniat, adiungit. Quae Topicorum pars, quoniam
diligentius explananda est, finem quarto uolumini faciam, quinto caetera
redditurus. De omnibus quidem hypotheticis syllogismis, Patrici rhetorum
peritissime, plene abundanterque digessimus his libris, quos de eorum
principaliter institutione conscripsimus, a quibus integram perfectamque
doctrinam, cui resoluendi illa uacuum tempus esi, lector accipiet. Sed quia nunc
Ciceronis Topica sumpsimus exponenda, atque in his aliquorum M. Tullius modorum
meminit, dicendum mihi breuiter existimo de his septem conditionalibus syllogismis,
que eorum natura sit, propositionumque contextio, ut cum haec ad scientiam rite
praelibata peruenerint, Tulliana facilius noscantur exempla. Omne igitur
quod in quaestione dubitatur, aut uerisimilibus aut necessariis probabitur
argumentis. Argumentum uero omne aut in syllogismi ordinem cadit, aut ex
syllogismo uires accipit. Syllogismus uero omnis propositionibus constat.
Propositiones autem uel simplices sunt, uel compositae. Simplices sunt quae
simplicibus orationis partibus coniunguntur. Copulant autem incompositam
propositionem simplices orationis partes, nomen et uerbum, ueluti cum dicimus,
dies est, uel dies uernus est, uel dies serenus est; hic enim omnem uim
propositionis nomen connectit et uerbum. Omnis autem simplex propositio
ex subiecto praedicatoque consistit. Subiectum est de quo dicitur id quod
praedicatur. Praedicatum est quod de eo dicitur quod subiectum est. Verbum
autem aliquoties praedicato nomini adiungitur, aliquoties ipsum praedicatur. Praedicato
nomini adiungitur, ut in hac propositione quae dicit, dies serenus est: dies
enim subiectus est, serenus praedicatus; est uero uerbum sereno adiunctum est,
quod diximus esse praedicatum. At si talis sit propositio, quae solo nomine
constet et uerbo, ueluti cum dicimus, dies est, tunc dies subiicitur, est
uerbum sine dubio praedicatur; sine uerbo autem nulla est propositio: omnis
enim propositio uel uera uel falsa est; nisi autem uerbum sit quodlibet
adiunctum, quo esse aliquid aut non esse dicatur, nulla ueritas aut falsitas in
propositionibus deprehenditur. Saepe autem propositiones etiam ex totis
orationibus constant; ut si dicamus: Transire in Africam utile est Romanis; hic
enim subiectum quidem est transire in Africam, utile autem Romanis praedicatum,
est uero praedicato coniungitur. Huiusmodi igitur omnes propositiones
praedicatiuae dicuntur. Praedicatiuae uero appellantur, quia aliud de alio
praedicant. Omnesque qui ex his propositionibus fiunt syllogismi, secundum
enuntiationum suarum formas praedicatiui appellantur. Ex his autem
praedicatiuis propositionibus existunt compositae propositiones, quarum alia
quidem copulatiua coniunctione nectuntur, ut et dies est, et lux est; alia uero
per conditionem fiunt, quae etiam conditionales enuntiationes uocantur. Hae
uero sunt quae coniunctione quadam partibus interposita ad consequentiam
conditionemque ducuntur. Age enim sint duae propositiones praedicatiuae: una
quidem, quae dicit, animal est; alia uero quae proponit, homo est. His si
coniunctis interueniat, faciet, si homo est, animal est. Vides igitur ut duas
praedicatiuas propositiones in unam conditionem coniunctio copulauerit. Quae
cum ita sint, omnes hae propositiones hypotheticae, id est conditionales,
uocantur, atque ex his syllogismi tales existunt, quibus hypotheticis uel
conditionalibus nomen est. Omnis autem hypothetica propositio, uel per
connexionem fit, uel per disiunctionem. Per connexionem hoc modo, si dies est,
lux est. Per disiunctionem ita, aut dies est, aut nox est. Earum uero quae per
connexionem fiunt, aliae ex duabus affirmatiuis copulatae sunt, ut si dies est,
lux est, namque dies est, et lux est, utraeque aliquid affirmant; aliae ex
duabus negatiuis, ut si lux non est, dies non est, nam lucem non esse, et diem
non esse, utraque negatio est; aliae uero ex affirmatiua negatiuaque coniunctae
sunt, ut si dies est, nox non est; aliae uero ex negatiua affirmatiuaque
copulantur, ut si dies non est, nox est: omnes tamen in connexione positae
sunt. Aut enim affirmatio affirmationem sequitur, aut negatio negationem, eique
connexa est, aut affirmationem negatio, aut negationem affirmatio. Sed ex
connexis repugnantes manifestum esi nasci, namque ubi affirmatio sequitur
affirmationem, his si media negatio interposita sit, repugnantiam facit hoc
modo:si dies est, lax est. Hic affirmatio sequitur affirmationem; at cum dico,
si dies est, lux non est, repugnant inter se partes propostionis connexae,
interposita negatione. Item quoties negatio sequitur negationem, si posteriori
propositionis parti negatiuum dematur aduerbium, repugnantes fiunt hoc modo, si
animal non est, homo non est; haec connexio est ex duabus proposita negatiuis.
At si posteriori parti, id est homo non est, negatiuum detrahatur aduerbium,
fiet, si animal non est, homo est, quod repugnat; at si affirmatio negationem
sequatur, siue posteriori parti negatio iungatur, siue priori auferatur,
repugnantes fiunt, hoc modo, si dies non est, nox est. Hic igitur affirmatio
sequitur negationem. Siue igitur posteriori parti, id est, nox est, negatio
copuletur, ut sit ita, si dies non est, nox non est, siue priori auferatur, ut
sit ita, si dies est, nox non est, repugnantem fieri propositionem nec esse
est. Quod si negatio affirmationem sequatur, et posteriori parti negatiuum
aduerbium subtrahatur, propositionis connexae partes in repugnuntiam cadunt,
hoc modo, si uigilat, non stertit. Hic affirmationem sequitur negatio sed si
posteriori parti, id est, non stertit, negatio dematur, fiet, si uigilat
stertit, et erit repugnans. Sed in connexis atque disiunctis
propositionibus illud intelligendum est, quod in earum partibus et uis
quaestionis includitur et argumenti. Age enim dubitetur an lux sit, idque
approbandum sit ex eo quod dies est. Si igitur ita fiat propositio, si dies
est, lux est, ea quidem pars totius propositionis quae sequitur, id est, lux
est, quaestionis est. De ea namque quaeritur an lux sit. Ea uero quae prior
est, id est, dies est, uim continet argumenti. Ex eo enim quod dies est, lux
esse probabitur, et in caeteris quidem uel connexis, uel disiunctis eadem ratio
est. In omnibus uero his quoniam syllogismus atque argumentatio ad
demonstrandam partem alteram quaestionis accommodatur, quaestio uero omnis
dubitabilis est, oportet syllogismos qui acommodantur ambiguae quaestioni indubitabiles
esse atque perspicuos, qui ut tales sint, ex claris atque apertis et in
ueritate patentibus propositionibus necesse est constent; propositiones uero
partim per se notae sunt, partim aliquibus probationibus indigebunt. Omnis uero
syllogismus enuntiatione proposita habet alicuius partis assumptionem ut quod
est in quaestione concludat, hoc modo: Si dies est, lux est. Ut igitur lucem
esse demonstrem, assumam unam partem propositionis superius constitutae,
dicamque sed dies est, ac tunc demum id quod est in quaestione concludam, lux
est igitur, Ergo cum ad syllogismi conclusionem, et tota enuntiatione in
proponendo, et in assumendo parte enuntiationis utamur, nec esse est ut ea
quibus utimur nil habeant dubitabile, siquidem ex his ea quae sunt ambigua
capient fidem. Quod si propositio aliquoties quidem per se nota est atque
perspicua, uliquoties uero probationis indigens inuenitur, assumptio quoque
aliquoties per se uera esse notabitur aliquoties approbationis indiget
adiumentis. Quo fit ut si et propositio et assumptio demonstrandae sint,
quinquepartitus (ut Cicero etiam in Rhetoricis auctor est) syllogismus fiat,
constans ex propositione eiusque probatione, assumptione, eiusdemque
probatione, et conclusione. Quod si neutra sit approbanda. tripartitus sit, ex
propositione scilicet, assumptione et conclusione. Quod si altera earum
demonstranda sit, fit quadripartitus, ex propositione scilicet, et assumptione,
atque unius earum approbatione et conclusione. Conclusionis uero ipsius
probatio praecedente propositione atque assumptione perfcitur. Quae cum
ita sint, cumque omnis propositio hypotheticam connexionem disiunctionemque
diuidatur, in connexis propositionibus aliud dicimus praecedens, aliud
consequens. Idem autem consequens et connexum uocamus, uelut in hac
propositione, si dies est, lux est. Dies est praecedit, annectitur lux est. In
disiunctis autem non est eadem ratio, quia cum ea quae proponuntur simul esse
non possint, nullo modo dicuntur esse connexa. Praecedens autem et subsequens
inde iudicatur, quia quod primum ponitur, iure antecedens uocatur, quod
posterius, iure subsequens dicitur. Ex his igitur propositionibus, quae
connexae sunt, fit primus et secundus hypotheticorum syllogismorum modus.
Addita uero negatione propositioni connexae et ex duabus affirmationibus
copulatae, atque insuper denegata, tertius accedit modus. Ex disiunctis autem
propositionibus diuerso modo assumptionibus tactis, quartus et quintus.
Utrisque uero per negationem compositis, sextus et septimus. Atque hae septem sunt
hypotheticae conclusiones, quarum M. Tullius in Topicis meminit, quarum omnium
deinceps ordo atque exempla subdenda sunt. Primus igitur modus est, cum
in connexa propositione assumpto eo quod praecedit, uolumus monstrare quod
sequitur, itaque esse oportere, ut est in connexione prolatum. In quo si id
quod connexum est ac sequitur, assumpserimus, nullus omnino fit syllogismus.
Huius exemplum tale est: Si dies est, lucet; si igitur lucere
monstremus, assumamus, nec esse est diem esse, hoc modo, atqui dies est;
consequitur ergo ex necessitate, lucere. Quod si lucere assumamus, itaque
dicamus, atqui lucet, non nec esse est diem esse, atque ideo nulla necessitas
euenit conclusionis; ubi uero nulla necessitas est, ne syllogismus quidem
intelligi potest. Est igitur primus modus in hanc formam: Si dies est
lucet; Dies autem est, Lucet igitur. Inueniuntur tamen in
quibus aequo modo ualet assumptio, siue praecedens, siue subsequens assumatur,
ut in homine atque risibili. Si enim homo est, risibile est; Atqui
homo est, Risibile igitur est. Atqui risibile est, Homo igitur
est. Sed in his haec causa est, quia homo atque risibile aequi sunt
termini, atque idcirco uno posito alterum comitari nec esse est. Sed quia hoc
in omnibus non est, idcirco dicimus non esse uniuersale, ut assumpto
posteriore, quod praecedebat probetur. Secundus uero modus est quoties
assumpto posteriore atque consequenti quod antecesserat aufertur, hoc modo, si
dies est, lucet; hic si assumamus non lucere, contrario modo atque in propositione
prolatum est; assumamus dicentes, atqui non lucet, in eo igitur sequitur non
esse diem; quod si diem negemus, id est quod antecedit in assumptione contrario
modo atque positum est in propositione proferamus, non tollitur quod est
connexum, ut si dicamus, atqui non est dies, non mox sequitur, non lucere,
potest enim non esse dies; et tamen lucere. Est igitur secundi modi forma
huiusmodi: Si dies est, lucet; Atqui non lucet, Non est igitur
dies. Primus igitur modus assumit quod praecessit, ut approbet quod connexam
est; non potest uero assumere quod connexum est, ut approbet quod praecessit.
Secundus autem assumit econtrario quod sequitur, ut quod praecessite uertat;
non potest autem econtrario assumere quod praecessit, ut id quod connexum est
auferatur. Tertius modus est, cum inter partes connexae atque ex duabus
affirmationibus copulatae propositionis negatio interponitur, eaque ipsa
negatio denegatur, quae propositio*hyperapophatike* Graeco sermone appellatur,
ut in hac ipsa quam superius proposuimus, si dies est, lux est; si inter huius
propositionis partes negatio interueniat, fiet hoc modo, si dies est, lux non
est; hanc si ulterius denegemus, erit ita, non si dies est, lux non est: cuius
propositionis ista sententia est, quia si dies est, fieri non potest ut lux non
sit. Quae propositio superabnegatiua appellatur, talesque sunt omnes in quibus
negatio proponitur negationi, ut non est dies, et rursus, Necuon Ausonit Troia
gens missa coloni. In hac igitur si priorem partem, id est diem esse, in
assumptione ponamus, consequitur etiam lucem esse hoc modo: Non si dies
est, lux non est; Atqui dies est, Lux igitur est. Qui modus a
superioribus plurimum distat, quod in eo modo qui sit ab antecedentibus,
ponitur antecedens, ut id quod sequitur astruatur. In modo uero qui sit a
consequentibus, perimitur consequens, ut id quod praecesserat, auferatur. In
hoc uero neutrum est, nam neque antecedens ponitur, ut quod sequitur,
confirmetur, nec interimitur subsequens, ut id quod praecesserat, euertatur;
sed ponitur antecedens, ut id quod sequitur, interimatur. Hic autem
propositionis modus partes inter se suas continet repugnantes, aduersum quippe
est ac repugnat, si dies est, non esse lucem. Sed idcirco rata positio est,
quia consequentium repugnantia facta per mediam negationem alia negatione
destruitur, et ad uim affirmationis omnino reuocatur. Nam quia consequens esse
intelligitur, ac uerum, si dies est esse lucem, repugnat ac falsum est, si dies
est, non esse lucem, quae denegata rursus uera est ita, non si dies est, lux
non est, et si consimilis affirmationi, si dies est, lux est, quia facit
affirmationem geminata negatio. Similiter uero fiunt ex repugnantibus
propositionis partibus argumenta, uel si duabus negationibus, uel si negatione
et affirmatione, uel si affirmatione et negatione iungatur. Quomodo uero fiant
ex talibus connexis repugnantes, superius dictum est. Fit uero ex ea
propositione quae duabus iungitur negatiuis ex repugnantibus argumentum hoc
modo: sit propositio, si non est lux, dies non est; fiat repugnans ita, si non
est lux, est dies; huic iungamus negationem ut fiat uera ita: Non si lux
non est, dies est; Atqui lux non est, Dies igitur non est.
Item fit ex negatione atque affirmatione propositio haec: si dies non est, nox
est; huic additur ex posteriore parte negatio, et fit ita: si dies non est, nox
non est; fit repugnans, haec nihilominus abnuatur ut sit uera, non si dies non
est, nox non est, assumimusque, atqui dies non est concludimus, nox igitur
est. Item ex eadem propositione, quae ex negatiua affirmatiuaque
coniungitur et dicit: si dies non est, nox est, si a priori parte negatio
subtrahatur, fiet repugnans, hoc modo: si dies est, nox est; huic apponatur
negatio, ut uera esse possit, hoc modo: non si dies est, nox est, assumamque,
atqui dies est, concluditur, nox igitur non est. At si sit ex
affirmatione et negatione propositio coniuncta, uelut haec: si uigilat non
stertit, demitur posteriori parti negatio, ut fiat ita: si uiglat stertit; sed
haec repugnat. Tota rursus propositio denegatur, ut fiat uera hoc modo: non si
uigilat stertit; assumimus, at qui uigilat; concludamus necesse est, non
stertit igitur. Sed hae quatuor ex repugnantibus conclusiones in tertio
modo consistere intelliguntur, quarum quidem Tullius tres commemorauit, unamque
praecepto docuit, eam quam propositio talis efficit, quae duabus iungitur
affirmatiuis; duas uero exemplo, scilicet eam quae ex tali propositione
nascitur, quae duae copulant negationes, et eam quae ex propositione tali
connexa procreatur, quae ex affirmatione negationeque consistit. Reliquam uero
praeteriit, quod illarum similitudine etiam haec in tertium conclusionis modum
uidebatur incidere. Quartus modus in disiunctione consistit, hoc
modo: Aut dies est, aut nox est; Sed dies est, Nox igitur non
est. Huius haec ratio est, quia disiunctiua enuntiatione proposita, prior
pars eius assumitur affirmando, ut subsequens auferatur; ex ea enim
propositione quae dicit, aut dies est, aut nox est, assumimus, atqui dies est,
scilicet affirmantes esse diem, quam assumptionis affirmationem consequitur non
esse noctem. Quintus modus est, cum in eadem disiunctiua propositione, id
quod primum est, negando assumitur, ut id quod est posterius inferatur, hoc
modo aut dies est, aut nox est, atqui dies non est, per negationem scilicet
facta est assumptio, consequitur esse noctem. Sextus uero modus ac
septimus ex quarti et quinti modi disiunctiua propositione deducuntur, una
negatione uidelicet adiuncta, et disiunctiua propositione detracta, additaque
coniunctiua his propositionibus quae superius in disiunctione sunt positae, hoc
modo: non et dies est et nox est. Dudum igitur in disiunctiua ita fuit, ut aut
dies est, aut nox est. Ex hac igitur propositione sublata, aut coniunctione,
quae erat disiunctiua adlecimus, et quae copulatiua est, praeposuimusque
negationem. Itaque fecimus ex partibus disiunctiuae propositionis copulatis,
addita negatione, propositionem sexti atque septimi modi, quae est, non et dies
est et nox est, in qua is assumatur esse diem, noctem non esse consequitur ita,
atqui dies est, non est igitur nox. Septimus uero modus est, cum prima pars
prorositionis negando assumitur, ut posterior subsequatur, hoc modo: Non
et dies est et nox est; Atqui dies non est, Nox igitur est.
Atque hic modus propositionum in solis his inueniri potest, quorum alterum esse
nec esse est, ut diem uel noctem, aegritudinem uel salutem, et quidquid medium
non habet. Quo autem modo omnium syllogismorum conditionalium ueritas
sese habeat, his diligentissime expliculmus libris quos de hypotheticis
conscripsimus syllogismis. Nunc uero, non quod de his perfectior consideratio
inueniri potest apposuimus sed id quod ad explanandum M. Tullii sententiam
poterat accommodari. Ut igitur cuncta quae diximus breuiter colligantur,
primus modus est quoties in connexa propositione primum ut in propositione
locatur, assumitur, ut consequatur secundum, hoc modo: Si dies est, lux
est, Atqui dies est, Lux igitur est. Secundus modus est quoties
in connexa propositione secundum econtrario assumitur quam in propositione
collocatum est, ut id quod primum est auferatur, hoc modo: Si dies est,
lux est; Atqui non est lux, Non est igitur dies. Tertius
modus estcum connexa propositionis partes ex affirmationibus iunctae, negatione
diuiduntur, totique propositioni negatio rursus adiungitur, assumiturque, quod
prius est, sicut in propositione est enuntiatum, ut econtrario concludatur
secundum quod in propositione prolatum est, hoc modo: Non si dies est, lux
non est; Atqui dies est, Lux igitur est. Hic ergo posito quod
praecedebat, id est esse diem, euersum est quod sequebatur, id est, non esse
lucem; negatione quippe affirmatio omnis euertit, uel cum connexae
propositionis ex negationibus iunctae, secundae parti negatio detrahitur,
totaque propositio denegatur, positaque priore propositionis parte, interimitur
quod subsequebatur, hoc modo: non si lux non est, dies est, atqui lux non est,
dies igitur non est; uel si connexae propositionis ex negatione atque
affirmatione compositae, secundae parti negatio iungatur, eaque insuper
denegetur, ponaturque quod prius est, ut id quod sequitur auferatur, hoc modo:
non si dies non est, nox non est atqui dies non est, nox igitur est; uel si in
eadem propositione, quae ex negatione atque affirmatione copulata est, priori
parti negatio subtrabatur, eaque insuper denegetur, ponaturque quod primum est,
ut id quod sequitur auferatur, hoc modo: non si dies est, nox est, atqui dies
est, nox igitur non est; uel si connexae propositionis ex affirmatione et
negatione copulatae, posteriori parti denegatio dematur, totaque insuper
denegetur, positoque priore, id quod sequitur interimatur, hoc modo: non si
uigilat sterlit, atqui uigilat, non stertit igitur. Atque haec omnia in
tertio modo esse intelliguntur, atque ex repugnantibus fiunt, et semper id quod
antecedit, ponitur, ut id quod sequitur, auferatur. Nam non sicut non
propositione conditionali quia negata repugnantia partium fit uera, prior pars
ponitur, siue affirmatiue, siue negatiue, ita eam reddit assumptio. Sed ut
prior pars fuerit assumpta, reliqua contraria enuntiatione concluditur. Nam si
assumptio fuerit affi rinatiua, erit negatiua conclusio. Si assumptio negatiua,
erit conclusio affirmatiua. Quartus modus est cum in disiunctiua
propositione primum ponitur, ut auferatur secundum hoc modo: Aut dies
est, aut nox est; Atqui dies est, Nox igitur non est. Quintus
modus est quoties in disiunctiua propositione auferatur quod prius est, ut
ponatur secundum, hoc modo: Aut dies est, aut nox est; Non est autem
dies, Nox igitur est. Sextus modus cum his rebus quae in
disiunctionem uenire possunt, id est contrariis uel repugnantibus medictate
carentibus, negatio praeponitur, et copulatiuae coniunctiones adiunguntur,
poniturque quod primum est, ut id quod est subsequens auferatur, hoc modo: Non
et dies est et nox est; Dies autem est, Nox igitur non
est. Septimus modus est cum in eadem propositione aufertur id quod
praecedit, ut ponatur id quod consequitur, hoc modo: Non et dies est et
nox est; Atqui dies non est, Nox igitur est. His igitur ita
praedictis ad Ciceronis uerba ueniamus. CUM TRIPERTITO IGITUR
DISTRIBUATUR LOCUS HIC, IN CONSECUTIONEM ANTECESSIONEM REPUGNANTIAM, REPERIENDI
ARGUMENTI LOCUS SIMPLEX EST, TRACTANDI TRIPLEX. NAM QUID INTEREST, CUM HOC
SUMPSERIS, PECUNIAM NUMERATAM MULIERI DEBERI CUI SIT ARGENTUM OMNE LEGATUM,
UTRUM HOC MODO CONCLUDAS ARGUMENTUM: SI PECUNIA SIGNATA ARGENTUM EST, LEGATA
EST MULIERI. EST AUTEM PECUNIA SIGNATA ARGENTUM. LEGATA IGITUR EST; AN ILLO
MODO: SI NUMERATA PECUNIA NON EST LEGATA, NON EST NUMERATA PECUNIA ARGENTUM.
EST AUTEM NUMERATA PECUNIA ARGENTUM; LEGATA IGITUR EST. AN ILLO MODO: NON ET
LEGATUM ARGENTUM EST ET NON EST LEGATA NUMERATA PECUNIA. LEGATUM AUTEM ARGENTUM
EST; LEGATA IGITUR NUMERATA PECUNIA EST? Eum locum qui ex antecedentibus,
consequentibus et repugnantibus esset, unum recte uideri, eumque in conditione
esse positum, sed trina partiione distribui, superius explicatum est; idque M.
Tullius euidentius notat dicens, intellectum quidem eius considerationemque in
conditione positam unam esse sed per argumentationis tractationem tripartito
diuidi. Cuius rei per primum ac secundum et tertium hypotheticorum
syllogismorum modum, sicut paulo superius diximus, exempla subiecit. Quae
quoniam implicatiora uidentur quam ut primo statim auditu comprehendantur,
uisum paulisper est apertioribus exemplis animum lectoris imbuere, ut in
facilioribus primum exercitata intelligentia, sine magno negotio, qua sunt
difficiliora perpendat. Ab antecedentibus igitur argumentatio fit,
quoties enuntiata propositionis conditione sumitur id quod antecedit, ut id
quod sequitur inferatur, hoc modo: sit enim dubium an Tullius animal sit,
concedaturque eumdem Ciceronem esse hominem, et sit rata propositio haec:
Tullius si homo est, animal est; homo antecedit, animal sequitur; si igitur ex
antecedenti uelim facere argumentationem, assumam id quod praecedit, hoc modo:
sed homo est Cicero, consequitur animal esse Ciceronem; et est hic primus quem
supra diximus modus. Rursus a consequenti argumentatio fit quoties in conditione
proposita id quod consequitur tollit assumptio, ut id quod praecesserat
interimatur, hoc modo: si homo est Cicero, animal est. Antecedit homo, sequitur
animal. Si igitur ex consequenli facere argumentum uelim, dicam, atqui non est
animal, sequitur ne esse hominem quidem, sed id perspicue falsum est, esse enim
hominem constat falsum est igitur animal non esse. Tullius igitur animal est;
et hic dictorum superius secundus est modus. Quod si a repugnantibus
fiat, in tertio scilicet modo digestarum superius conclusionum, faciemus ita:
non si homo est Tullius, animal non est, repugnat enim esse hominem et animal
non esse; hic si assumamus esse hominem, animal quoque esse, recta ratione
concludimus, hoc modo: atqui homo est, animal igitur est, atque hic quidem
modus ex ea propositione connexa conuersus est, quae ex duabus coniuncta est
affirmatiuis. His igitur tribus modis Tullius qui homo esset, animal
quoque monstratus est esse: nunc quidem dum id quod antecedit assumimus, id est
esse hominem; nunc uero dum id quod consequitur, in assumptione denegamus, id
est non esse animal; nunc autem repugnantiam denegantes eorum quae sibi sunt
consequentia, posito quod praecedebat, id quod sequebatur intulimus.
Quibus ita precognitis, nunc M. Tullii tractemus exempla. Cum enim dixisset
loci in consecutione, antecessione et repuguantia positi, reperiendi quidem
argumenti simplicem esse intellectum, tractandi autem triplicem, adiecit: Nam
quid interest, cum tibi sumpseris ad demortstrandum, pecuniam numeratam mulieri
deberi, cui sit argentum omne legatum, utrum id ab antecedentibus, an a
consequentibus, an a repugnantibus probes? Namque eadem sententia in
conclusione colligitur, et argumentationum diuersitas non in re sed in
antecedenium et consequentium et repugnantium tractatu est constituta.
Primum igitur ponatur quod testamento aliquis omne suum argentum mulieri
legauerit, quaeraturque an numerata quoque pecunia mulieri legata sit,
concedaturque numeratam etiam pecuniam argentum appellari, argumentum igitur in
primo modo ex antecedentibus tali ratione contexitur: proponimus enim sic, si
pecunia signata numerataque argentum est, eadem pecunia signata numerataque
legata mulieri est; hic igitur praecedit numeratam atque signatam pecuniam
argentum esse, sequitur legatam esse mulieri; id igitur quod praecessit
assumimus dicentes: at est signata ac numerata pecunia argentum; concludimus
numeratam signatamque pecuniam mulieri esse legatam, eritque totius
argumentationis hic textus: Si pecunia signata numerataque argentum est, legata
mulieri est; At est pecunia signata numerataque argentum, Igitur
legata est mulieri. In quo si ad saepius praemissa plurimisque exemplis
superius enodata lectoris animus reuertatur, hanc argumentationem in primo modo
ab antecedentibus esse compositam non ignorabit. A consequentibus uero
hoc modo: Si numerata pecunia non est egata mulieri cui sit argentum omne
legatum, numerata peculia non est argentum. Hic igitur praecedit numeratam
pecuniam non esse legatam, cum sit argentum omne legatum; sequitur numeratam
pecuniam argentum non esse. Si igitur id quod est posterius auferamus, id est
numeratam pecuniam non esse argentum, dicemus: Atqui est numerata pecunia
argentum, affirmatio namque tollit negationem. Sequitur igitur ut pars
praecedens auferatur, ea quae erat non esse legatam mulieri pecuniam numeratam,
cum argentum ei fuisset omne legatum. Sed cum sit, omnis negatio affirmatione
consumitur, dicimusque in conclusione: Est igitur numerata pecunia mulieri
legata, cum ei sit argentum omne legatum; eritque huiusmodi argumentatio: Si
non est mulieri legata pecunia numerata, cum ei sit argentum omne legatum,
non est argentum numerata pecunia; Atqui est argentum numerata
pecunia, Legata est igitur mulieri numerata pecunia, cum ei fuerit
argentum omne legatum. Sed quod Tullius breuitatis causa
praeteriit, id est, illam partem propositionis quae ait: Cum sit mulieri
argentum omne legatum, nos apertioris intelligentiae causa subiunximus.
Nec perturbare lectorem debet, quod cum in superioribus exemplis in secundo
modo per negationem facta fuerit semper assumptio, et per negationem rursus
illata conclusio, nunc per affirmationem et assumptio et conclusio facta est.
Cuius rei euidentissima ratio est. Nam cum in superioribus exemplis prima
propositio ex affirmationibus fuerit constituta, atque in secundo modo
assumptio id quod sequebatur auferret, atque interimeret id quod praecedebat,
necessarium erat duplicem affrmationem geminata negatione consumi, hoc modo: Si
dies est, lux est, utraeque ex affirmatione sunt constitutae. Ut igitur
posterior pars, id est lux est, quae affirmatio est, interimatur, deneganda
est. Dicam igitur: Atqui non est lux, quo fit ut praecedentem quoque partem, id
est, dies est, quam affirmationem esse manifestum est, negatione tollamus,
concludentes, dies igitur non est. At in hoc Ciceronis exemplo utraque pars
primae atque hypotheticae propositionis negationibus enuntiata est, quae in
assumptione uel confusione non ab allis nisi ab affirmationibus auferuntur, hoc
modo. Est enim tale Ciceronis exemplum: si legata non est mulieri numerata
pecunia, non est numerata pecunia argentum, uides ut sit utraque negatio? Nam
et non esse legatam mulieri pecuniam numeratam, et non esse numeratam pecuniam
argentum, utraeque in negatione sunt positae; quod si auferenda est per
assumptionem propositionis consequens pars, quoniam negatio est, non esse
numeratam pecuniam argentum, dicendum est argentum esse pecuniam numeratam;
quod si in conclusione auferenda est pars praecedens, ea quae negatio est, id
est, non esse legatam mulieri pecuniam numeratam, dicendum est: Legata igitur
mulieri numerata pecunia est. Et secundus quidem modus rite a consequentibus
factus huiusmodi est. Illud tamen est diligentius adnotandum. quod
superius M. Tullius, cum locorum omnium breuiter exempla disponeret, loci
huius, qui a consequentibus ducitur, inconueniens secundo conditionalium
syllogismorum modo subiecit exemplum, potiusque primo conuenit modo quia non a
consequentibus conclusionem sed ab antecedentibus facit. Ita quippe posuit a
consequentibus, si mulier cum fuisset nupta cum eo quicum connubii ius
concessum non esset, nuntium remisit, quoniam qui nati sunt patrem non
sequuntur, pro liberis manere nihil oportet. Hic igitur cum quaeratur an dotis
pars apud uirum debeat permanere, id quod praecedit assumitur, ut fiat rata
conclusio hoc modo: Sed mulier cum eo nupta est qui cum connubii ius non fuit,
concluditur: Quoniam igitur qui nati sunt patrem non sequuntur, pro liberis
manere nihil oportet, et ita non est a consequentibus argumentum, quia non id
quod consequebatur assumptum est sed id quod praecedebat. Erat quippe
antecedens, nupta mulier praeter connubii ius; sequebatur, cum filii patrem non
sequebantur, pro eis nihil ex dote retineri. Sic igitur Tullius pro eo quod est
a consequentibus argumentum, ab antecedentibus potius dedit exemplum.
Potest uero ita fieri a consequentibus argumentum, si id de quo quaeritur prius
ponatur, et id quod assumendum; est posterius, hoc modo: Si quid ex dote pro
liberis manere oportebit, quia patrem liberi sequuntur, cum eo nupta est mulier
qui cum connubii ius esset. Sumo igitur id quod consequitur per negationem,
ita: Sed non est nupta mulier cum eo quicum connubii ius erat, atque ideo qui
nati sunt, patrem non sequuntur. Perimitur ergo in conclusione id quod in
propositione praecesserat. Ita pro liberis igitur manere nihil oportet.
Sed de secundo modo ista sufficiant, nihil namque, ut arbitror, praetermissum
est. Tertius modus a repugnantibus longe perspicuus hoc modo est: Non et
legatum omne argentum est, et non est legata mulieri pecunia enumerata. Hic
namque consequens erat: Si argentum esset omne legatum, pecuniam quoque
numeratam fuisse legatam; ut igitur fieret repugnans, huic consequentiae
interposita negatio est, dictumque est, si argentum omne legatum esset,
numeratam pecuniam non esse legatam; quod quia pugnat et falsum est, ad
ueritatem alia negatione sic reducitur: Non si legatum argentum est, non est
legata numerata pecunia, ut scilicet ei affirmationi conueniat, quae dicit, si
legatum argentum est, legatam esse pecuniam numeratam. Assumimus igitur huic
propositioni argentum omne esse legatum, et consequitur omne in numeratam
pecuniam mulieri esse legatam, ut sit forma argumentationis huiusmodi:
Non si legatum argentum est, non est legata numerata pecunia; Atqui
legatum argentum est, Legata est igitur numerata pecunia. M. uero
Tullius propositionem ita formauit: Non et legatum argentum est, et non est
legata numerata pecunia. Sed nos idcirco casualem coniunctionem apposuimus eam
quae est "si", ut ex quo esset genere talis propositio monstraremus.
Namque id ex consequenti connexo negatione addita fit repugnans. Connexum uero
nulla aeque ut sit coniunctio posset ostendere, quanquam idem efficiat et
copulatiua coniunctio. Nam quae connexa sunt, etiam coniuncta esse
intelliguntur, ex hoc quod paulo ante diximus, quod argumentum ex ea
propositione profectum est, quae duabus affirmationibus copulabatur, et iuncta
negatione insuper denegata est. In omnibus igitur illud est approbatum,
pecuniam numeratam mulieri deberi, cum sit argentum omne legatum. Sed nunc
quidem ex supradictis propositionibus, id quod antecedebat, assumpsimus; nunc
uero, id quod consequebatur; nunc autem, id quod repugnabat. Ac de explanandis
Ciceronis exemplis, ut arbitror, satis est. Illud autem dubitationem mouere
potest: nam si quis minus callidus ad Ciceronis exempla respiciat, eumdem locum
arbitrabitur esse a genere, quem ab antecedentibus, et consequentibus, et
repugnantibus esse diximus; illo falsus errore, quod in utrisque locis eodem
Cicero utitur exemplo, argenti uidelicet et numeratae pecuniae. Sed diligentius
intuenti, in eisdem rebus diuersus argumentationum uidebitar esse tractatus.
Aliud quippe est dicere, cum argenti species sit numerata; pecunia, si genus
legatum sit, et speciem esse legatam, quoniam nunquam species a genere
separatur, aliud est in conditione enumerationem proponere, et eisdem partibus
assumptis argumentationem uaria ratiocinatione formare, ut superius
demonstratum est, cum praesertim huiusmodi ex consequentibus, antecedentibus et
repugnantibus, argumentationes etiam praeter genera ac species fieri possint,
uelut nos superuns indicauimus in die atque luce. Nam neque dies lucis, neque
lux dici species, aut genus est. Sed id tantum in his considerari debet, quia
posito altero, alterum necessaria ratione subsequitur. Differunt igitur loci a
genere uel a specie ab eo loco qui in conditione est constitutus, quoniam illi
ex uniuersalitatis speciei ac partis ratione ducuntur, hic autem in
consequentiae ac repugnantiae ordine tractatur. Post haec igitur Tullius
hypotheticorum syllogismorum modos conclusionesque dinumerat hoc modo: [APPELLANT
AUTEM DIALECTICI EAM CONCLUSIONEM ARGUMENTI, [1141C] IN QUA, CUM PRIMUM
ASSUMPSERIS, CONSEQUITUR ID QUOD ANNEXUM EST PRIMUM CONCLUSIONIS MODUM; CUM ID
QUOD ANNEXUM EST NEGARIS, UT ID QUOQUE CUI FUERIT ANNEXUM NEGANDUM SIT,
SECUNDUS IS APPELLATUR CONCLUDENDI MODUS; CUM AUTEM ALIQUA CONIUNCTA NEGARIS ET
EX EIS UNUM AUT PLURA SUMPSERIS, UT QUOD RELINQUITUR TOLLENDUM SIT, IS TERTIUS
APPELLATUR CONCLUSIONIS MODUS. EX HOC ILLA RHETORUM EX CONTRARIIS
CONCLUSA, QUAE IPSI *ENTHYMEMATA* APPELLANT; NON QUOD OMNIS SENTENTIA PROPRIO
NOMINE *ENTHYMEMA* NON DICATUR, SED, UT HOMERUS PROPTER EXCELLENTIAM COMMUNE
POETARUM NOMEN EFFICIT APUD GRAECOS SUUM, SIC, CUM OMNIS SENTENTIA *ENTHYMEMA*
DICATUR, QUIA VIDETUR EA QUAE EX CONTRARIIS CONFICITUR ACUTISSIMA, SOLA PROPRIE
NOMEN COMMUNE POSSEDIT. EIUS GENERIS [1141D] HAEC SUNT:HOC METUERE, ALTERUM IN
METU NON PONERE! EAM QUAM NIHIL ACCUSAS DAMNAS, BENE QUAM MERITAM ESSE
AUTUMAS MALE MERERE? ID QUOD SCIS PRODEST NIHIL; ID QUOD NESCIS
OBEST? HOC DISSERENDI GENUS ATTINGIT OMNINO VESTRAS QUOQUE IN RESPONDENDO
DISPUTATIONES, SED PHILOSOPHORUM MAGIS, QUIBUS EST CUM ORATORIBUS ILLA EX
REPUGNANTIBUS SENTENTIIS; COMMUNIS CONCLUSIO QUAE A DIALECTICIS TERTIUS MODUS,
A RHETORIBUS *ENTHYMEMA* DICITUR. RELIQUI DIALECTICORUM MODI PLURES SUNT, QUI
EX DISIUNCTIONIBUS CONSTANT: AUT HOC AUT ILLUD; HOC AUTEM; NON IGITUR ILLUD.
ITEMQUE: AUT HOC AUT ILLUD; NON AUTEM HOC; ILLUD IGITUR. QUAE CONCLUSIONES
IDCIRCO RATAE SUNT QUOD IN DISIUNCTIONE PLUS UNO VERUM ESSE NON POTEST. ATQUE
EX EIS CONCLUSIONIBUS [1142A] QUAS SUPRA SCRIPSI PRIOR QUARTUS POSTERIOR
QUINTUS A DIALECTICIS MODUS APPELLATUR. DEINDE ADDUNT CONIUNCTIONUM NEGANTIAM
SIC: NON ET HOC ET ILLUD; HOC AUTEM; NON IGITUR ILLUD. HIC MODUS EST SEXTUS.
SEPTIMUS AUTEM: NON ET HOC ET ILLUD; NON AUTEM HOC; ILLUD IGITUR. EX EIS MODIS
CONCLUSIONES INNUMERABILES NASCUNTUR, IN QUO EST TOTA FERE *DIALEKTIKE*. SED NE
HAE QUIDEM QUAS EXPOSUI AD HANC INSTITUTIONEM NECESSARIAE. Etsi
multipliciter superius cuncta digessimus, nec expositionis indiget repetita
toties disputatio, erit tamen operae pretium, si quam breuissime potero M.
Tullii uerbis mediocris lucem commentationis interseram. Septem igitur modos
hypotheticos enumerans ait, cum in connexis propositionibus id quod est primum
assumitur, ut ostendatur secundum, primum a dialecticis modum uocari, hoc modo:
Si hoc est, illud est; quod dicit hoc, primum est, quod uero ait illud,
secundum. Assumatur ergo quod primum est, atqui hoc est; concluditur igitur id
quod secundum est, illud igitur est, uelut in his rursus exemplis: si homo est,
animal est, assumitur, atqui homo est, concluditur, animal igitur est.
Secundum uero modum ait esse Tullius connexis propositionibus textum, in quo si
secundum negatur, sequitur ut id etiam quod primum est abnuatur hoc modo;
Si hoc est, illud est; Illud autem non est, Igitur ne hoc quidem est.
In exemplis ita: si homo est, animal est; animal autem non est, homo igitur non
est. Sed Tullius ita dixit, cum id quod annexum est negaris, ut id quoque cui
fuerit annexum negandum sit, secundum esse modum, quasi connexa propositione
affirmatiuis partibus iuncta; uniuersaliter autem rectius diceretur, cum id
quod annexum est, id est secundum, perimitur, perimi iliud quoque cui annexum
est, id est primum, ut si affirmatiuum est id quod annexum est, negatione
perimatur; sin uero negatiuum affirmatione; et de eo quoque cui annexum est, id
est primum, idem est ut si in connexa propositione affirmetur, in conclusione
denegetur, secundum nunc propositum Ciceronis exemplum; si uero negatiua sit
propositionis prior pars, in conclusione contraria affirmatione tollatur.
Tertium uero modum ait esse Cicero cum ea quae coniuncta sunt, denegantur, et his alia negatio rursus ad
iungitur, ut quia animal homini coniunctum est, ita dicamus: Non et homo et non
animal est, atque ex his unum ponitur, ut quod relinquitur auferatur, hoc modo:
Ponimus hominem esse, dicentes: Atqui homo est; quod ergo relinquitur, non est
animal, aufertur, atque concluditur, animal igitur est. Fit argumentatio hoc
modo: Non et homo est et non animal; Atqui homo est, Animal
igitur est. Ex his nasci dicit enthymemata ex contrariis conclusa, quibus
plurimum rhetores uti solent; atque haec enthymemata nuncupantur, non quod
eodem nomine omnis inuentio nuncupari non possit (enthymema namque est mentis
conceptio, quod potest omnibus inuentionibus conuenire) sed quia haec inuenta,
quae breuiter ex contrariis colliguntur, maxime acuta sunt, propter
excellentiam speciemque inuentionis commune enthymematis nomen proprium factum
est, ut haec a rhetoribus quasi proprio nomine enthymemata uocentur. Sicut apud
Graecos quoque poeta Homerus tantum dicitur, et quisquis ex Homero aliquid
profert, ita dicere consueuit: Hunc uersum poeta locutus est, et tunc non alius
intelligitur praeter Homerum, non quod caeteri non sint poetae sed quod
excellentia huius commune nomen uertit in proprium. Fiunt uero haec enthymemata
hoc modo, ex contrariis uidelicet texta: Hunc metuere, alterum in metu non
ponere (uelut si de Lentulo et Cethego, caeterisque diceretur) Paucos
ciues interficere metuis, ne respublica intereat nihil laboras.
Connexum quippe est ut quicumque noluit interire paucos ciues, rempublicam
multo magis nolit exstingui. Quibus cum interponitur negatio, fit ex
repugnantibus argumentum. Sed hoc breuiter Tullius enuntiauit, nos uero
argumentum in syllogismum redigamus, a repugnantibus scilicet, ex quo
enthymemata nasci solent, hoc modo: Sit connexum, si quis metuit ciues paucos
interfici, is metuit interire rempublicam, hic interponitur negatio sic: Si
quis metuit ciues paucos interfici, is non metuit interire rempublicam,
iungitur alia negatio: Non si quis metuit paucos ciues interfici, non metuit
interire rempublicam. Quae duae negationes uni affirmationi partes sunt, quae
dicit: Si quis metuit hoc, metuit et illud, cuius quidem assumptio est, at
metuit hoc, conclusio sequitur, metuit igitur et illud, quae tantumdem ualet,
si negando interrogetur ita, hoc metuis, illud non metuis. Sed quia non totus
(ut supra posuimus) in his argumentationibus ponitur syllogismus sed
propositio, cuius assumptio et conclusio notae sunt, idcirco enthymema dicitur,
quasi breuis animi conceptio. Et in caeteris exemplis idem modus est. Sed
haec quidem Ciceronis similitudo non tam ex repuguantibus quam ex contrariis
argumentum intelligitur continere. Metuere quippe et non metuere contraria
sunt, nisi hoc ipsa uerborum prolatio a contrariis argumentum ad repugnantiam
retrahat. Nam quod dicit hunc metuere, alterum in metu non ponere, tale est ut
repugnantia uideantur. Etenim metuere et non metuere contraria sunt. In metu
autem non ponere, et metuere, prolatione ipsa tam contraria quam repugnantia
intelliguntur, licet eadem probetur esse sententia. His adiecit alia
rursus in exempla. "Eam quam nihil accusas, damnas." Huius
enthymematis talis est integer syllogismus: Non si nihil accusas
damnas; Sed nihil accusas, Non damnas igitur. Venit ergo hoc
argumentum ex ea propositione connexa, quae ex duabus componitur negatiuis,
ita: si nihil accusas, non damnas; posteriori uero parti detracta negatio est,
et insuper tota est propositio denegata hoc modo, non si nihil accusas, damnas,
et ex ea factum est argumentum, quod positum in interrogatione efficit
enthymema, hoc modo: quam nihil accusas, damnas, bene quam meritam esse
autumas, male mereri. Huius quoque enthymematis talis est ratio
</collectio>: Non et bene meritam esse autumas, et male
mereri; Atqui bene meritam esse autumas, Non male igitur
mereri. Quod enthymema ex ea propositione connexa perticitur, quae
constat ex affirmatione et negatione, ita: si bene meritam esse autumas, non
male mereri. Cuius ex posteriore parte dempta negatione, totaque propositione
denegata, fiet propositio: non si bene meritam esse autumas, male mereri; quod
in interrogationem deductum tacit enthymema: bene quam meritam esse autumas,
male mereri. Item: "Id quod scis prodest, nihil id quod nescis,
obest?" Hoc quoque enthymema tali nectitur syllogismo: Non id quod
scis prodest, et id quod nescis non obest; At id quod scis
prodest, Obest igitur id quod nescis. Hoc argumentum ex ea
propositione compositum est, quae duabus affirmationibus iuncta acceperit
mediam negationem et insuper denegata est. Quod interrogatum fit enthymema hoc
modo: "Id quod scis prodest, nihil id quod nescis obest?"
Omnium uero superius exemplorum ista sententia est. Nam quam quisquam nihil
accusat, eam damnare recte non potest; et eam quam bene meritam esse autumat,
male mereri de ea turpe est; et si id quod scit quisque in causa proderit,
oberit, si est contrarium id quod nescit. Hunc uero locum communem esse
oratoribus ac philosophis dicit sed apud illos tertium modum, apud rhetores
uero enthymema nuncupari. Reliqui, inquit, modi plures sunt, nam cum tres
superius enumerasset modo adiungens quatuor, plures dixit. Hi sunt in
disiunctionibus constituti hoc modo: Aut hoc aut illud; Hoc
autem, Non igitur illud qui est quartus modus a nobis quoque
suprapositus ita: Aut dies est aut nox est; Dies autem est, Non igitur nox
est et semper quod ait Cicero 'hoc' ad praecedens spectat; quod uero ait
'illud' ad consequens, siue inconnexis propositionibus siue disiunctis.
Item: Aut hoc aut illud Non autem hoc, Illud igitur. Hic
quoque quintus modus est, uelut in his exemplis: Aut dies est aut nox
est; Non autem dies, Nox igitur est. Quarum conclusionum,
necessitatem ex eo dicit euenire, quia quae in disiunctione posita, medium non
uidentur admittere, ut esse aliud praeter eorum alterum possit, atque ideo uno
sublato alterum esse, unoque posito alterum non esse concluditur. Quod si sit
medium, quod preter alterutrum esse possit, nec uera propositio, nec rata est
conclusio, uelut in his, aut album est, aut nigrum, id falsum est. Esse enim
praeter ea rubrum potest. Sed si ponamus esse album uel auferamus, non nec esse
erit non esse uel esse nigrum, quia quod rubrum est, medium esse potest.
Deinde, inquit Tullius, addunt coniunctionum negantiam, in disiunctiuis
scilicet propositionibus, hoc modo: Non et hoc et illud; Hoc
autem, Non igitur illud. Idem est: Non et nox et dies
est; Nox autem est, Non igitur dies est. Hic igitur sextus
modus esse praedictus est. Septimus autem est ex eadem ueniens
propositione, hoc modo: Non et hoc et illud; Non autem
hoc, Illud igitur uelut si ita dicamus: Non et nox et dies
est; Nox non autem est, Dies igitur est. Quae propositiones
nisi in disiunctis medioque carentibus rebus ratam conclusionem habere non
poterunt. Age enim ita dicamas, non et album, et nigrum, ponamusque non esse
album, non consequitur ut sit nigrum, potest enim esse quod medium est.
Huiusmodi igitur per negationem coniunctionum (ut Tullius ait) propositio si
ratas factura est conclusiones in disiunctis rebus, medioque carentibus
accommodetur, alias non erit rata conclusio. Distat uero propositio
tertii modi a propositione sexti et septimi, quod tertii modi propositio ex
coniunctis nascitur. Haec uero sexti et septimi ex disiunctis terminis existit,
ut in superioribus patet exemplis. Ex his igitur, inquit, modis
conclusiones innumerabiles nascuntur, unus enim quilibet eorum modus infinitis
conclusionibus aptari potest, ueluti primus ac secundus in omnibus quae sibi
connexa sunt, quorum nullus est numerus, si quis per. sequi uelit; itemque
repugnantium infinitaest multitudo, in quibus tertius modus est utilis; item
plura disiuncta sunt in quibus quartus, et quintus, et sextus, et septimus
pluriumum ualent. Atque in his, inquit, omnis fere est dialectica sed ad
topicos locos tres primi modi sunt necessarii, qui antecessionem, consecutionem
et repugnantiam tenent. Reliqui uero complendae disputationis magis gratia quam
quod ad hanc institutionem necessarii fuerint uidentur adiecti. PROXIMUS EST
LOCUS RERUM EFFICIENTIUM; QUAE CAUSAE APPELLANTUR; DEINDE RERUM EFFECTARUM AB
EFFICIENTIBUS CAUSIS. HARUM EXEMPLA, UT RELIQUORUM LOCORUM, PAULO ANTE POSUI
EQUIDEM EX IURE CIVILI; SED HAEC PATENT LATIUS. CAUSARUM [ENIM] GENERA
DUO SUNT; UNUM, QUOD VI SUA ID QUOD SUB EAM VIM SUBIECTUM EST CERTE EFFICIT, UT
IGNIS ACCENDIT; ALTERUM, QUOD NATURAM EFFICIENDI NON HABET SED SINE QUO EFFICI
NON POSSIT, UT SI QUIS AES STATUAE CAUSAM VELIT DICERE, QUOD SINE EO NON POSSIT
EFFICI. [15.59] HUIUS GENERIS CAUSARUM, SINE QUO NON EFFICITUR, ALIA SUNT
QUIETA, NIHIL AGENTIA, STOLIDA QUODAM MODO, UT LOCUS TEMPUS MATERIA FERRAMENTA
ET CAETERA GENERIS EIUSDEM; ALIA AUTEM PRAECURSIONEM QUANDAM ADHIBENT AD
EFFICIENDUM ET QUAEDAM AFFERUNT PER SE ADIUVANTIA, ETSI NON NECESSARIA, UT:
AMORI CONGRESSIO CAUSAM ATTULERAT, AMOR FLAGITIO. EX HOC GENERE CAUSARUM EX
AETERNITATE PENDENTIUM FATUM A STOICIS NECTITUR. ATQUE UT EARUM CAUSARUM SINE
QUIBUS EFFICI NON POTEST GENERA DIVISI, SIC ETIAM EFFICIENTIUM DIVIDI POSSUNT.
SUNT ENIM ALIAE CAUSAE QUAE PLANE EFFICIANT NULLA RE ADIUVANTE, ALIAE QUAE
ADIUUARI VELINT, UT: SAPIENTIA EFFICIT SAPIENTIS SOLA PER SE; BEATOS EFFICIAT
NECNE SOLA PER SESE QUAESTIO EST. Post eum locum qui in conditione est
constitutus, consequens erat is qui considerabatur ex causis; post hunc is
enumeratus locus est qui, in effectis causarum positus, argumenta praestabat.
Quorum quidem superius M. Tullius exempla proposuit, nunc rationem latius
tractat. Cum igitur Aristoteles quatuor posuerit causas, quibus unumquodque
conficitur: primam, quae mouendi principium est; secundam, ex qua fit aliquid,
quam materiam uocat; tertiam rationem ac speciem, qua unumquodque formatur;
quartam, finem propter quem quodlibet efficitur, at uero M. Tullius principalem
causarum diuisionem facit in ea quae efficiant aliquid et in ea sine quibus
effici nequeant, ut id quod efficit, ad eam causam referatur in qua motus
principium constitutum est, id uero sine quo non fit aliquid, tum ad
intellectum materiae transferatur, uel eorum quae coniuncta materiae
efficientis adiuuant facultatem, tum ad reliquas causas ducatur, ut paulo
posterius apparebit. Eius igitur causae, quae ui sua id quod subiectum
est efficit, tale proponit exemplum, ut ignis accendit: nam accensionis ipsius
causa ignis est, et id efficere potest, atque illud quod accenditur, mouet
atque permutat. Eam uero causam, sine qua id quod faciendum est fieri nequit,
ab una eius parte designat, ueluti cum dicit aes causam esse statuae, quod sine
eo status noc possit existere: hoc enim, ut per faciendam diuisionem clarescet,
non ea ipsa est causa sine qua non efficitur sed pars eius esse
monstrabitur. Eam uero causam sine qua id quod faciendum est, effici non
potest, diuidit hoc modo: alia enim sunt quieta, nihil agentia sed stolida
quodammodo, ac per se, nisi agendi extra motus accesserit, immobilia: horum
exempla, ut locus, tempus, materia, instrumentum. Omne enim quod fit, locum nec
esse est habere subiectum, in quo nisi aliquid fiat, locus ipse immobilis est,
ad aliquid explicandum. Itemque materia et instrumenta, nisi manu moueantur
artificis, ipsa naturaliter nihil egerint. Tempus quoquo operationi subiectum
est, quae si desit, nihil ipsum propriae naturae ratione perfecerit. Atque haec
quidem sunt quae nihil agentia, tamen causae sunt, si his efficiens operatio
superueniet. Alia uero quae in motu posita praecursionem quamdam ad
efficientiam ac praeparationem uidentur afferre, uelut amoris causa est
congressio, quae praecessit, et amor flagitii. Ex his, inquit, causis Stoica
disputatio fatum connectit. Fatum enim dicunt esse praecedentium causarum
subsequentiumque perplexionem quamdam et catenae more continentiam, hoc modo:
Ideo profectus est peregre, quoniam parentum iracundiam ferre non puterat;
idcirco parentum iracundiam successione non ferebat, quia amicae amore
detinebatur, idcirco amabat, quod saepe fuerat ante congressus; ideo congressus
est, quia aliquid ut congrederetur praecessit. Itaque ordine praecedentium
consequentiumque rerum fatum (ut dicit) a Stoicis nectitur. Item diuidit
eam causam quae ui sua efficit aliquid in eam quae ad etficiendum sibi
sufficit, eamque qua extrinsecus adminiculationis indigeat. Sufficit igitur
sibi ad efficiendum causa, ut sapientia efficere sapientes per se nullo penitus
adiuta solet. Sed haec an sola beatos efficere possit, quaeritur an ei sint
extrinsecus addenda quae iuuent, uel fortunae bona, uel corporis, itaque ea
causa quae ui sua efficit aliquid, aut talis est, ut ei nulla sint extrinsecus
adiuncta quaerenda, ueluti artifici instrumenta quaedam, quibus id quod
efficiendum est explicet atque conformet. Earum uero omnium quae Tullius
statuit in alterutra diuisione causarum, illa quidem quae ui sua explicant ea
quorum causae sunt, omnia tam per se ad efficiendum ualentia, quam quaesiti
extrinsecus iuuaminis indigentia, in ea Aristotelicae diuisionis causa
locabuntur, quae est principium motus. Quanquam de sapientia tali causae non
conuenit exemplum sed potius ad rationem formamque contendit Namque sapientia
ratione quadam atque forma efficit sapientes. Eius uero causae quam Tullius
refert, sine qua non fit aliquid, materia quidem, tempus et locus, id est, ex
quo fit, uel in quo fit, quae sunt efficienti substantia naturae: ut uno intellectu
comprehendantur, uel materia sunt, uel materiae uice supposita; instrumenta
uero ei causae sunt quae ad finem spectant sed non ipsa finis, quia non finis
instrumenta respicit sed haec tinem. Instrumenta namque propter aliquem
finem parantur. Sed mirum uideri potest cur congressionem amoris causam
non interea enumerauit, quae habent efficiendi uim sed inter eas posuerit
causas, sine quibus effici non potest, cum tamen agat aliquid atque moueat. Nam
ipsa congressio aliquid uidetur efficere, similisque est ei caasae quae ipsa
quidem habet efficiendi uim sed sine adminiculo non potest, ueluti cum
quaeritur de sapientia an sola beatum possit efficere. Sed Merobaudes rhetor
ita disseruit, earum causarum, quae efficiendi uim haberent, eam esse
facultatem, ut etiamsi adiumentis extrinsecus indigeant, effectus tamen earum
ad id spectet quod efficiendum est. At in his causis quae sunt praecursoriae,
etiamsi eis antecedentibus aliquid existit, non tamen id quod existere
intelligitur praecursio principaliter operatur. Sed ista quidem ueluti sub
quadam occasione praecurrit, illa uero res quae existeret dicitur, aliis
operantibus nascitur, uelut in congressione solum est fieri. Fortasse enim non
propter amorem quisque congreditur sed praecedente congressione amor existit,
quem non congressio principaliter appetebat. Itaque quoniam praeter
congressionem amor existere non potuit, recte intereas causas congressio locata
uidetur sine quibus non efficitur; quoniam uero non efficit ui sua,
quandoquidem nec principaliter ut efficiat, spectat sed tantum ea ante aliquid
existit, recte inter praecursorias, ac non inter efficientes causas est
collocata. QUA RE CUM IN DISPUTATIONEM INCIDERIT CAUSA EFFICIENS ALIQUID
NECESSARIO, SINE DUBITATIONE LICEBIT QUOD EFFICITUR AB EA CAUSA
CONCLUDERE. CUM AUTEM ERIT TALIS CAUSA, UT IN EA NON SIT EFFICIENDI
NECESSITAS, NECESSARIA CONCLUSIO NON SEQUITUR. ATQUE ILLUD QUIDEM GENUS
CAUSARUM QUOD HABET VIM EFFICIENDI NECESSARIAM ERROREM AFFERRE NON FERE SOLET;
HOC AUTEM SINE QUO NON EFFICITUR SAEPE CONTURBAT. NON ENIM, SI SINE PARENTIBUS FILII
ESSE NON POSSUNT, PROPTEREA IN PARENTIBUS CAUSA FUIT GIGNENDI NECESSARIA.
HOC IGITUR SINE QUO NON FIT, AB EO IN QUO CERTE FIT DILIGENTER EST SEPARANDUM.
ILLUD ENIM EST TAMQUAM: UTINAM NE IN NEMORE PELIO -- NISI
ENIM 'ACCIDISSENT ABIEGNAE AD TERRAM TRABES,' ARGO ILLA FACTA NON ESSET, NEC
TAMEN FUIT IN HIS TRABIBUS EFFICIENDI VIS NECESSARIA. AT CUM IN AIACIS NAVEM
CRISPISULCANS IGNEUM FULMEN INIECTUM EST, INFLAMMATUR NAVIS NECESSARIO.
Prima quidem causarum diuisio, secundum Tullium, fuit in ea quae efficerent
aliquid, et ea sine quibus effici non posset, atque illud quidem quod
efficeret, in gemina item partitus est, scilicet in id quod ad efficiendum
aliquid necessariam uim possideret, neque ullius indigeret extrinsecus
adiumenti, etinid quod nisi illis adiuuantibus operari atque efficere non
posset. Ac primum de ea loquitur causa quae efficiendi uim tenet, eius enim ea
pars cui efficiendi necessitas adest, statim secum conclusionem comitem trahit;
dicta enim causa, quae necessario ac quid efficit, effectus etiam nec esse est
consequatur, ueluti si solem adfuisse quis dixerit, lucem quoque adfuisse
monstrabit, aut cum alicui ad esse sapientiam dixerimus, sapientem nec esse est
fateamur. At in his causis efficientibus quae extrapositis indigent adiumentis,
non eadem ratio est; neque enim ut quaeque huiusmodi causa dicitur, ita nec
esse est affectum sequi. Non enim huiusmodi causa necessario efficit quod uult,
nisi extrapositis auxiliis adiuuetur; idem est etiam in ea causa quae ipsa
quidem efficiendi uim non habet sed sine ea non prouenit effectus. Nam, ut
Tullius quoque commemorat, nullam in efficiendis rebus adhibet necessitatem,
atque ideo dicta causa non statim sequitur effectus. Neque enim si congressus est,
mox amauit, nec si fuit aes, statuam quoque fuisse nec esse est. Ex quo
aliarum causarum partitio nascitur. Aliae namque causae sunt necessariae, aliae
minime. Non necessariarum aliae sunt efficientes, aliae sine quibus non
efficitur. Necessariarum uero causarum conclusio non solet conturbare: ut enim
haec causa fuerit dicta, statim in conclusione sequustur effectus. Non
necessariarum uero, quae sunt partim efficientes, quod nunc tacuit sed paulo
ante praedixit, non habent subsequentem effectae rei conclusionem. Neque enim
si liberi sine parentibus non sunt, idcirco in parentibus efficiendi causa
necessaria fuit, cum uideamus in hominum esse potest ate ne gignant. Ea uero
causa quae ipsa quidem non efficit sed sine ipsa effici non potest, huiusmodi
est quemadmodum Enniano uersu declaratur: NISI ENIM CECIDISSENT ABIEGNAE TRABES
AD TERRAM, ARGO ILLA FACTA NON ESSET. Ex trabibus namque Argo facta est sed
nulla inerat trabibus necessitas, ut ex eis fieret nauis; at uero ea causa quae
est efficiens, et quae in se suam continet necessitatem, talis est. Quale CUM
IN AIACIS NAVEM IGNEUM CRISPISULCANS FULMEN INIECTUM EST, statim enim accendi
nec esse est nauim, quia ignis accendend necessaria causa est. Et sensus
quidem est huiusmodi, ordo autem paulo confusior est, ait enim hoc modo: ATQUE
ILLUD QUIDEM GENUS CAUSARUM, QUOD HABET VIM EFFICIENDI NECESSARIAM, ERROREM
AFFERRE NON FERE SOLET; HOC AUTEM SINE QUO NON EFFICITUR, SAEPE CONTURBAT. Quod
cum dixisset, cumque uel utriusque uel alterius exemplum ponere debuisset,
neutro conueniens exemplum similitudine dedit. Namque cum uel necessariam
causam efficientem, uel eam sine qua non efficitur, proposuisset, eius causae
posuit exemplum, quae efficiat quidem aliquid sed non sine extrapositis
adiumentis, hoc modo: NON ENIM SI SINE PARENTIBUS FILII ESSE NON POSSUNT,
PROPTEREA CAUSA FUIT IN PARENTIBUS GIGNENDI NECESSARIA. Parentes enim et maxime
masculini sexus efficiens causa est sed non sine femina, id est non sine
materia quadam, et ea causa sine qua fieri non possit, cum ipsa uim efficiendi
non habeat. Itaque nec causa necessariae et efficientis posuit exemplum,
nec eius sine qua fieri nihil possit sed efficientis quidem, non tamen
necessariae sed uidetur tacuisse in propositione id cuius posuit exemplum; ita
enim apertius dici potuisset: ATQUE ILLUD QUIDEM GENUS CAUSARUM, QUOD HABET VIM
EFFICIENDI NECESSARIAM, ERROREM AFFERRE NON FERE SOLET; HOC AUTEM quod non
habet efficiendi uim necessariam; uel HOC SINE QUO NON EFFICITUR, SAEPE
CONTURBAT. Itaque sic intelligendum est quasi ita sit dictum; nam de necessaria
causa nullum posuit exemplum. Quod uero subiecit, utrisque causis conuenit
posterius enumeratis, tam efficienti non necessariae, quam eius sine qua nihil
efficitur. Parentes namque tam masculini sexus quam feminini esse dicuntur,
quorum quidem masculini sexus ea causa est quae efficiat sed non necessaria.
Feminini uero ea quae non efficiat sed sine qua effici [non possit. Quae
cum ita sint, discernendae sunt causae et peruidenda necessitas, nec omnis
causa praemittenda ut subsequatur effectus sed ea tantum in qua est efficiendi
necessitas, etiamsi extrinsecus adiumenta defuerint. ATQUE ETIAM EST
CAUSARUM DISSIMILITUDO, QUOD ALIAE SUNT, UT SINE ULLA APPETITIONE ANIMI, SINE
VOLUNTATE, SINE OPINIONE SUUM QUASI OPUS EFFICIANT, VEL UT OMNE INTEREAT QUOD
ORTUM SIT; ALIAE AUTEM AUT VOLUNTATE EFFICIUNT AUT PERTURBATIONE ANIMI AUT
HABITU AUT NATURA AUT ARTE AUT CASU: VOLUNTATE, UT TU, CUM HUNC LIBELLUM LEGIS;
PERTURBATIONE, UT SI QUIS EVENTUM HORUM TEMPORUM TIMEAT; HABITU, UT QUI FACILE
ET CITO IRASCITUR; NATURA, UT VITIUM IN DIES CRESCAT; ARTE, UT BENE PINGAT;
CASU, UT PROSPERE NAVIGET. NIHIL HORUM SINE CAUSA NEC QUIDQUAM OMNINO; SED
HUIUSMODI CAUSAE NON NECESSARIAE. Facit aliam rursus causarum diuisionem ita:
CAUSARUM enim ALIAE SUNT quae sua quadam ui, SINE APPETITIONE, SINE VOLUNTATE,
SINE OPINIONE unum atque eumdem in efficiendis rebus ordinem tenent, ut est
interire omnia quae orta sunt. Nam quia ortum est, idcirco etiam nec esse
interire, nec tamen ipse ortus, ut caetera intereant, uel appetitu aliquo, uel
uolutate uel opinione efficit; sed ita est ab aeterno rerum statu, ut quidquid
ortum est, quia accepit esse, aliquando etiam esse desistat. Item ALIAE sunt
causae quae AUT in VOLUNTATE AUT in PERTURBATIONE ANIMI AUT in HABITU AUT in
NATURA AUT in ARTE CASU ue consistunt. VOLUNTATE, ut si quaerat aliquis cur
Trebatius librum legat, respondebitur, quia legendi uoluntas est. PERTURBATIONE
animi, ut si quis timore pallescat, aut urbem fugiat, bellis ciuilibus
conturbatas. HABITU, UT si idcirco Trebatius FACILE. de iuris ratione
responderit, quoniam multo usu constantem ciuilis scientiae habitum tenet, uel
si quis idcirco irascatur facile, quia eius animus per iracundiae habitum
efferatus est. NATURA, ut si quis idcirco dicatur irasci, quia naturaliter
iracundus est, id quod in dies uitium crescat. ARTE, ut si idcirco bene quisque
pingat, quia eius artis peritus esse proponatur. CASU, ut quae in nostra
potestate nullo modo sunt, fiunt tamen, uelut in certo praesertim tempore,
prosperitas nauigandi. Atque horum omnium nihil a causa uacuum est, nec quidquam
est in rebus quod non aliqua causa perficiat. Omnia enim quae fiunt habent
aliquam rationem cur facta sint, quam si quis reddere possit, causam quoque
reddiderit. Id est enim causa propter quam unumquodque fit. Omnes uero
causae quae uel ex uoluntate, uel perturbatione animi intelliguntur, ad eam
causam pertinent quae est mouendi principium, ut in Aristotelica diximus
diuisione. Haec enim ut aliquid efficiatur, mouendi principium sunt, at in
arte, uel habitu, uel natura, illa causa est, quae in ratione consistit.
Species enim ac ratio uniuscuiusque efficiendae rei in arte et habituet natura
posita est. Casus uero exterior causa, nec inter principales annumeratur
secundum Aristotelem. Secundum uero M. Tullium casus est latens effectae rei
causa; quod quale sit paulo posterius designabitur. OMNIUM AUTEM CAUSARUM IN
ALIIS INEST CONSTANTIA, IN ALIIS NON INEST. IN NATURA ET [IN] ARTE CONSTANTIA EST,
IN CAETERIS NULLA. SED TAMEN EARUM CAUSARUM QUAE NON SUNT CONSTANTES ALIAE
SUNT PERSPICUAE, ALIAE LATENT. PERSPICUAE SUNT QUAE APPETITIONEM ANIMI
IUDICIUMQUE TANGUNT; LATENT QUAE SUBIECTAE SUNT FORTUNAE. CUM ENIM NIHIL SINE
CAUSA FIAT, HOC IPSUM EST FORTUNAE EVENTUS; OBSCURA CAUSA ET LATENTER
EFFICITUR. ETIAM EA QUAE FIUNT PARTIM SUNT IGNORATA PARTIM VOLUNTARIA;
IGNORATA, QUAE NECESSITATE EFFECTA SUNT; VOLUNTARIA, QUAE CONSILIO. QUAE
AUTEM FORTUNA, VEL IGNORATA VEL VOLUNTARIA.] NAM IACERE TELUM VOLUNTATIS EST,
FERIRE QUEM NOLUERIS FORTUNAE. EX QUO ARIES SUBICITUR ILLE IN VESTRIS ACTIONIBUS:
SI TELUM MANU FUGIT MAGIS QUAM IECIT. CADUNT ETIAM IN IGNORATIONEM ATQUE
IMPRUDENTIAM PERTURBATIONES ANIMI; QUAE QUAMQUAM SUNT VOLUNTARIAE --
OBIURGATIONE ENIM ET ADMONITIONE DEICIUNTUR -- TAMEN HABENT TANTUS MOTUS, UT EA
QUAE VOLUNTARIA SUNT AUT NECESSARIA INTERDUM AUT CERTE IGNORATA
VIDEANTUR. Rursus causarum diuisionem aliam claram ac perspicuam prodit.
Causarum namque aliae sunt constantes, alia uero inconstantes. Constantes sunt,
quarum non fereuariatur effectus; inconstantes uero, quae huc atque illuc
facilioribus mutationibus transferuntur. Omnia igitur quae ex natura
atque arte descendunt, constantia sunt. Natura quippe atque ars suum semper
opus efficiunt, nisi subiectae materiae obstet incertum. Nam quod unus idemque
artifex ex eadem saepe materia non admodum similes statuas format, non est haec
in arte uarietas sed tum in artificis manu, quae integritatem artis assequi non
potest, tum in ipsa materia, quae efficientiae atque formae non aequaliter
cedit. Idem est in natura, seruat namque constantiam suam, cum hominem format
ex homine. Itaque similia in caeteris ex similibus gignit: at cum monstrosum
aliquid effertur, non naturae uitio sed materiae potius applicatur, ex qua id
quod efficere contendebat, non ita potuit natura explicare. Sed inter
constantes causas habitus quoque debuit adiungi; nam quod habitu cuiusque lit,
id constans, nec mutabile esse solet; quandoquidem idcirco habitus dicitur,
quia diuturnitate habendi in naturae similitudinem uertitur. Sed forsan Tullius
uidit quod natura atque ars, non tam in effectibus constantes quam in propria
ratione esse intelliguntur, in tantum ut quod ars ac natura delinquit, materiae
saepius imputetur, habitus uero ipse consuetudine quadam collectus est, qui non
ratione aliquid et propria constantia sed usu facit, atque idcirco forsitan
habitum, qui inter caetera praeter artem et naturam uidebatur esse constantior,
a causis constantibus segregauit. Ea uero quae non sunt constantia, in ea
diuidit quae sunt perspicua, et in ea quae latent. Perspicua sunt quae ab animi
quolibet motu uel appetitione, uel iudicii ratione profecta sunt; latent uero
quae fortunae subiacent. Nam quia non ignorat animus in quam partem declinet,
qui tametsi boni aliquanio habet iudicium, nunquam tamen eius rei quam efficit
notionem relinquit, praetereos qui funditus mente capiuntur, et in quibus iam
nulla uoluntas est, nec esse est nota esse, quae ex uoluntate uel animi iudicio
fiunt. Fortuna uero atque casus semper ignotus est. Cuius quidem natura aeque
incerta est, atque ea quae casibus ipsis fiunt. Sed M. Tullius definit
esse casum, euentum causis latentibus effectum; quae non uidetur integra
definitio: quid enim, si adhuc lateret quibus causis solis defectus lunaeue
contingeret, num idcirco casu atque fortuna fierent, quae constantibus caeli
motibus administratur? An casus quidem putaretur ab his qui defectus
rationem reperire non possent, per se autem consideratus, nullo quidsm modo
esset casus. Sed M. Tullius non quod uideretur esse casus, his qui eius naturam
minime perspexissent sed qui omnino fortunae euentus esset definitionis
rationem monstrabat. Euentum uero latentibus causis Cicero casum esse ita
concludit: Cum omnia certis de causis fiant, quorum ratio cognoscitur, eorum
euentus casu fieri non posse monstrantur sed putantur aliqua fieri casu eorum
quorum causa nulla ratione cognoscitur. Ex quo euenit ut fortunae sit euentus,
qui latentibus causis efficitur. Hic igitur in rebus quidem ipsis constantiam
ponit, casum uero non re sed opinione metitur. Quo fit ut si aliter effectae
remouerit causam, id quod accidit fortunae non sit euentus, idem tamen sit
alteri fortunae euentus, si rationem alter ignoret. Quod uero omnium rerum
causas esse dicit, non determinat quales, atque ideo nec de fortuna ipsa, quorum
euentum causa sit, monstrat. Nec me saeuae hominum mentes arrogantiae
notent, quod uelut affectata auctoritate Tullianis sententiis pugnem, cum
aduersus eas si quid uidebitur non nostra sed ab antiquissimis tractata
compensem. Quod si nostra quoquo diceremus, oporteret tamen eos non personarum
uetustatem sed eorum quae opponuntur considerare rationem, nec odisse potius
quae aduersus magni nominis uiros dicuntur, quam contraria, si possent,
argumentatione reuincere. Nam si eis M. Tullius in definitione rerum nimium
placet, quaenam est inuidia nos quoque Aristotelicam rationem probare?
Quod si intemperanter molestissimi esse pergunt, audiant M. Tullium secundo
Tusculanarum disputationum libro adhortantem potius, atque ad certamen
uocantem, hoc modo: Sed tamen tantum abest ut scribi contra nos nolimus,
ut id etiam maxime optemus. Ipsa enim Graeciae philosophia nunquam in
honore tantum fuisset, nisi doctissimorum contentionibus,
dissensionibusque creuisset; quamobrem hortor omnes, qui facere id
possunt, ut eius quoque generis laudem iam languenti Graeciae eripiant, et
transferant in hanc urbem, sicut reliquas omnes, quae quidem erant
expetendae studio atque industria sua maiores nostri transtulere. Et
rursus, nos qui sequimur probabilia nec, ullraquam quod uerisimile occurrit,
progredi possumus, et refelli sine pertinacia et refellere sine iracundia
parati sumus. Quocirca quae malum ratio est ipsius M. Tullii uoluntatem
iudiciumque conuellere, cum eiusdem contra nos sententiis atque auctoritate
nitantur? Sed si cui commentarios nostros inspicere uacuum fuerit, sciat
haec nos ex Aristotelis secundo Physicorum uolumine aduertisse, quae tametsi
altioris philosophiae disputationes tangunt, non est tamen studiis inuidendum,
si rhetoricis quoque ac dialecticis disputationibus admisceamus, qua sunt
profundiora naturae, neque pigrescere ac dilassari animos dignum est, quos
intentiores ac uegetos ipsa rerum ambiguitas et uariarum cognitio speculationum
deberet efficere, eum praesertim ea librorum natura sit, ut ad legendum studiosos
teneat, nullum cogat ignauum. Dicamus igitur quid euentus sit fortunae, uel
quarum sors causa esse dicatur. Omnia igitur sunt uel immutabiliter ac
semper, ut quod sol oritur; uel saepius, ut quod equus quadrupes nascitur; uel
raro, ut si equus cum quinque uel tribus pedibus procreetur; uel aeque, ut in
quibus faciendarum rerum nihil interest, quo potius uoluntatem uergamus. Atque
illud quidem quod semper fit, nihil habet oppositum, quod ullo modo aliter
fiat; id uero quod saepe contingit habet ; aduersum, id quod rarius euenit,
neque enim saepius fieret, ac non semper, nisi diuersum raro quidem sed
aliquando contingeret. Quod igitur ex fortuna tit, in sempiternis non est; quis
enim casu solem dicat oriri? Ne in his quidem quae frequentius fiunt; nullus
enim casu equum dixerit esse quadrupedem. Nee uero in his quae fieri aequaliter
solent; nam quae uoluntaria sunt non uidentur esse fortuita. Restat
igitur ut in his fortunae euentus sit, quae rarius fiunt. Eorum uero quae
fiunt, partim finem aliquem spectant, partim minime. Quis enim finis esse
potest, si manum extendam, si genua complicem, atque aliquid iacens humi
tollam, quod nullis usibus applicem? At uero ea quae aliquem finem spectant
partim uoluntatis sunt, partim naturae. Voluntatis, ut siquis idcirco domo
egrediatur, ut uideat amicum. Naturae, ut quod est in animalibus. Omnia quae ab
ea fiunt certam animalis respiciunt utilitatem, atque ad eius salutem
conseruationemque omnium membrorum momenta sunt constituta. Casum igitur ac
fortuitos euentus in his esse ponimus, quae cum rarius fiant, in his tamen per
accidens eueniunt, quae propter aliquid fiunt. Veluti si quis egressus domo
ut amicum uideret, praeteriens cadente. desuper lapide ictus est: id
igitur quod euenit, in rariore causa ponendum est, accessit uero ei uoluntati,
quae certum respiciebat finem. Ea uero fuit domo egrediendi causa, ut amicum
uideret. Rursus, quoniam lapsis naturaliter grauis est, grauitas uero terram
petit, casus quidem lapidis propter aliquid naturaliter factus est; ad id enim
lapidis natura tendebat, ut in suum locum pondus ueniens conquiesceret. Sed
huic naturali intentioni accidit id quod rarius euenit scilicet ut percuteret
caput; quo fit ut sit secundum Aristotelem fortuna uel casus, causa per
accidens rarius eueuientum in his rebus quae propter aliquid fiunt. Quae cum
ita sint, cumque definitio Aristotelica a Tulliana plurimum discrepet, illud
tamen in utrisque constat, id quod fortunae subiectum est, incertis casibus
semper esse suppositum. Nam licet in his rebus saepe fortuna suos experiatur
actus, quae uoluntate sunt, et ad aliquem finem referuntur, extra tamen accidit
quod fortunae est, nec ab eo tine uenit, quem sibi animus ante
perspexerat. Sed cum Cicero diuisisset causas in eas quae perspicuae
sunt, et in eas quae laterent, cumque eas quae perspicuae sint diceret esse
quae appetitionem animi iudiciumque tangerent, manifestum est eum uel artem,
uel uoluntatem, uel perturbationem, uel habitum in his causis ponere quae
perspicu ac sunt; uoluntas quippe atque animi perturbatioin appetitione
ponitur, saepe enim ex perturbatione aliquid appetimus, artem uero uel habitum
in iudicio; arte namque iudicamus, habitus uero ad utrumque pertinet: nam et
uoluntates consuetudo ministrat, et multo usu peritiaque fit quaedan constantia
iudicandi. Casum in non perspicuis posuit. De natura incertum est utrum
inter perspicuas an inter latentes ipsam coliocet: nam si inter latentes
causas, ipsam naturam casum uideretur putare: cuius opinionis nulla ratio est
Quod si inter perspicuas, quaenam appetitio animi uel iudicium in natura est?
Neque enim appetendo aliquid uel iudicando facit natura, nisi forte quoniam ex
ipsa saepe habilitas quaedam mentis et corpori existit, quae habi lit as ad
unamquamque rem adiuuat uoluntatem; id enim maxime uolumus ad quod habiles
sumus. Sed natura inter perspicuas causas ponitur, quae iudicio quoque
coniuncta est, ut si naturaliter sano quisque iudicio compositus est:
appetitioni etiam, ut si naturaliter aliquid animus petat. His adiungit
aliam causarum diuisionem; ait enim alias causas esse uoluntarias, alias
ignoratas: uoluntarias, eas quaecumque ex iudicio ueniunt animi; ignoratas in
quibus necessitas domina est, id est in quibus aut omnino non uolumus, aut ne
si uelimus quidem aliter facere possumus, ut in natura atque casu. Necessitate
enim quadam naturae grauia deorsum feruntur, necessitate item factum dicimus,
ut aliquis ignorans iacto trans parietem lapide praetereuntem hominem
peremerit. Eaque necessitas talis est, non quod aliter fieri non potuisset,
nisi ut lapide iacto percuteret sed quia uoluntas defuit, et non idcirco, quia
uoluit, fecit. Prior uero necessitas iam talis est, in qua nulla uoluntas est,
uel ea quae est, ne id quod cupit efficiat, ualidiore necessitate
constringitur. Nam cum lapsis deorsum propria grauitate deponitur, nulla
uoluntas est sed tantum naturae necessitas; at si homo deorsum cadat, est
quidem non cadendi uoluntas sed ferri quo non uult, ualidior naturae causa
compellit. Voluntatem uero a fortuitis euentihus uno eodemque aptissimo
secreuit exemplo, ueluti si telum manu iaciat, nolensque feriat praetereuntem.
Nam iecisse ex uoluntatis principio nascitur. Idcirco enim iecit, quia uoluit.
Ignorauit uero quod perculeret; neque enim iecisset, si se percussurum
praeuidere potuisset. Neque iecit, quia uoluit percutere. Si autem non
ignorasset, non percutere potuisset. Unde etiam machinamentum quoddam atque
defensio in iuris peritoram responsionibus inuenitur, hoc modo: Si telum manu
fugit magis quam iecit; nam si quis caedis accusetur, optima solet esse
defensio, si alia non suppetit, fugisse manu telum, magis quam uoluerit
iecisse, ut non uoluntati, quae condemnatur in culpis sed ignorantiae factum
tribuatur. De perturbationibus autem animorum paulo confusius iudicium est.
Dubitari enim potest utrum ex uoluntate, an necessitate, an ex ignoratione
uenerit, quod perturbatione peccatur: uidentur enim uoluntaria esse peccata,
quoniam qui perturbatus est appetit aliquid, aut fugit. Sed in hoc perturbatio
eius apparet, quod non fugienda uitat, et non appetenda nimis exoptat. Porro
autem quoniam in perturbationibus sunt confusa iudicia (neque enim aliter id
quod fugiendum est saepe appetunt perturbati, nisi obcaecato obscuratoque
iudicio), quod uero fit animi confusione, saepe tale est ut nollet admisisse
qui fecit, et euenit ut non inter uoluntarias sed inter ignoratas uel
necessarias causas animorum perturbatio sit; in tantum uero qui perturbatus
est, a uera discretione discedit, ut in eam possit recta bene consulentium
admonitione reduci. Quo fit ut animorum perturbatio iure a causis uoluntariis
segregetur, et aut in ignoratione, aut in necessitate ponatur. Nam quod
ait: TAMEN HABENT TANTOS MOTUS, UT EA QUAE VOLUNTARIA SUNT, AUT NECESSARIA
INTERDUM, AUT CERTE IGNORATA VIDEANTUR, ita intelligendum est: quoniam omnis
animi passio iudicium conturbat, confundit uero rectam discretionem, si acrior
fuerit quam ut rationis retinaculis temperetur, et fit quaedam ex
perturbationibus ueluti uiolenta necessitas, ut dubium sit utrum is qui aliquid
perturbatus animo facit, ignorans faciat; ueluti cum casu ignorans delinquit,
cum futurum non prouidet casum, an sciens faciat, uel necessitate ducatur. Quod
igitur dixit: Aut necessaria esse, aut ignorata, et diuisit a neeessariis
ignorata, non pugnat contra id quod superius dixit, ea quae ignorata sunt esse
necessaria. Nam id quod est ignoratum ita quodammodo diuidit: ignoratorum alia
quadam necessitate fiunt, dum aut nulla uoluntas est, aut ea quae est,
necessitati nequit obsistere; alia casu, cum in his faciendis, quae ignorantur,
nulla uoluntas est. Quod igitur dixit, perturbationes animi, aut in
necessariis causis poni, aut in ignoratis, id sine dubio sensisse intelligitur,
perturbationes animi, aut in his esse ignoratis in quibus ea necessitas est, ut
uoluntas obsistere non possit, aut in his in quibus nalla uoluntas est sed sit
delictum caecitate iudicii, uelut in his qui immoderatius amoris cupiditati
deseruiunt: aut enim confuso iudicio ab honestate discedunt, et dum quasi bonum
appetunt, in malum decidunt ignorantes, atque ita in casu quodam atque errore
ponitur amor immodicus; aut nouit quidem quod appetit esse uitandum sed maioris
actu cupiditatis impellitur, atque ita inter ea necessaria ponitur, quae aut
non habent uolunt. Item, aut eam ita infirmam ac debilem, ut nullo modo
ualidioribus passionibus obnitatur. Fore quosdam, Patrici rhetorum
peritissime, non dubitauerim, qui hunc in Topicis altiorem ex philosophia
tractatum uaria obtrectatione reprehendant, quia inter logicam disputationem
physicam interposuit. Hi uero sunt, uel quibus hoc totum philosophari
displiceat, uel qui in argumentorum locis naturales admisceri causas oportuisse
non existiment. Sed contra priores quidem, et a M. Tullio, et ab ipsa
quodammodo humana ratione, quae in motu posita aliquid semper inquirit, atque
amore scientiae neque decipi patitur, neque ullo modo a ueritatis ratione
traduci, saepe multumque responsum est. His uero qui sequestrandas ab
oratorio facultate philosophiae disciplinas putant, respondendum breuiter
existimo. Ratione quidem reperiri quiddam potest sed melius atque facilius
artifex faciet, si in opere construendo artis facultatem atque elegantiam
comparet. In argumentis quoque idem esse manifestum esti ui namque
naturalis ingenii argumenta promuntur. Sed ars facultatem imitata naturae uiam
quamdam rationemque reperit, qua id effici facilius ac melius possit. In
qua re illorum nec esse est reprehendatur error, qui rhetoricam facultatem
naturalem esse dixerunt, quoniam quilibet totius artis alienus et intendere in
alterum crimen, et sese purgare solet, et argumento aliquid prohare contendit.
Reprehendendi etiam sunt qui eamdem facultatem in sola arte positam esse
dixerunt: oportuit enim eos animaduertere, omnem quidem artem sui materiam
effectus ex natura suscipere sed in ea tamen ratione propriam facultatem
elegantiamque experiri. Haec itaque quae artium ratio perficit, ab imperitis
etiam fieri, utcumque contigerit, possunt. Bene autem ac facile nemo efficit
nisi artis ratione fuerit instructus. Cum igitur totius operis haec sit
intentio, ut argumenta quae confusa et ueluti clausa natura suppeditat,
artificialiter uestigentur, quid sit per quod efficere id quod promittit ars
ualeat, sub exempli notatione demonstrat: ut enim facilius argumenta reperiantur,
illa res efficiet, si demonstrentur loci in quibus argumenta sunt collocata. Et
enim ut si quis aliquid quaerat, facilius id inuestigare possit atque inuenire,
si locus ei monstretur ubi sit positum id quod inquirit; ita etiam cum quis
argumentum inuenire conatur, si ei locus ubi argumentum sit positum,
declaretur, facilius argumentum quod quaerit ualebit inuenire. Ita enim
Aristoteles, et ita Tullius appellat eas sedes in quibus argumenta sunt collocata,
id est locos, qui ab Aristotele topica uocati sunt. Sed quoniam de
sedibus argumentorum loquimur, hi cuiusmodi sint paulo altius expediamus; locos
enim non uno modo intelligitur. Ac relinquamus quidem eos locos quos Victorinus
frustra atque inconuenienter interserit, uelut cos qui corpora concludunt, ac
simpliciter intelligamus eos locos argumentorum esse qui intra se continent
argumenta in quibus exponendis posterius quid sit quod dicimus clarius
apparebit. Nunc communiter de tota locorum ratione, deque argumentatione, ac de
quaestionibus et propositionibus earumque terminis uidetur esse
tractandum. Ac primum quoniam locus qui tractatur in Topicis, non
cuiuslibet rei sed tantum locus est argumenti, exposito prius argumenti
intellectu, deinceps de loci ratione tractabimus. Definit igitur Tullius argumentum
hoc modo: Argumentum est ratio quae rei dubiae faciat fidem. Sumpsit igitur
rationem ut genus. Omnes enim iniuriosi sunt qui orationis uirtutem a
sapientiae ratione seiungunt, aliamque esse dicendi artem uelint, aliam
intelligendi. Nam si nihil orationes aliud agimus, nisi interius cogitata
uulgamus, quae malum ratio est, orationis elegantiam a sententiarum grauitate
se ponere? Quae porro sententiarum grauitas esse potest, sine earum rerum de
quibus dicendum est comprehensione? Quae uero alia disciplina naturam
proprietatemque rerum omnium docet, uel quae omnino eorum quae intelligi
possunt, scientiam profitetur, nisi haec tantum ex qua nos pauca praesumpsimus
philosophia? quae longe aliter de his ipsis in proprio sapientium tractatu
disputare solet. Neque ita cursim ut nos, quae sint in illorum libris solet,
prolixius disserenda sumpsissem, quis ferret insolentium hominum temeritatem
prouectus suos culpare uolentium quibus prouectibus proficerent, si studiosi
potius quam queruli esse mallent? Sed his contentionibus neque antiqua caruit
aetas, nec nos ita delicati sumus, ut quibus patientia doctissimorum hominum
saepius obstitit, fere nolimus, dum et pluribus prod esse possumus, et
sapientium iudicia consequamur. Ad quem finem hic noster labor et totius operis
summa contendit. Sed haec hactenus. Nunc susceptae expositionis ordinem
persequamur. TOTO IGITUR LOCO CAUSARUM EXPLICATO, EX EARUM DIFFERENTIA IN
MAGNIS QUIDEM CAUSIS VEL ORATORUM VEL PHILOSOPHORUM MAGNA ARGUMENTORUM SUPPETIT
COPIA; IN VESTRIS AUTEM SI NON UBERIOR, AT FORTASSE SUBTILIOR. PRIVATA ENIM
IUDICIA MAXIMARUM QUIDEM RERUM IN IURIS CONSULTORUM MIHI VIDENTUR ESSE
PRUDENTIA. NAM ET ADSUNT MULTUM ET ADHIBENTUR IN CONSILIA ET PATRONIS
DILIGENTIBUS AD EORUM PRUDENTIAM CONFUGIENTIBUS HASTAS MINISTRANT. IN
OMNIBUS IGITUR EIS IUDICIIS, IN QUIBUS EX FIDE BONA EST ADDITUM, UBI VERO ETIAM
UT INTER BONOS BENE AGIER OPORTET IN PRIMISQUE IN ARBITRIO REI UXORIAE, IN QUO
EST QUOD EIUS AEQUIUS MELIUS, PARATI EIS ESSE DEBENT. ILLI DOLUM MALUM, ILLI
FIDEM BONAM, ILLI AEQUUM BONUM, ILLI QUID SOCIUM SOCIO, QUID EUM QUI NEGOTIA
ALIENA CURASSET EI CUIUS EA NEGOTIA FUISSENT, QUID EUM QUI MANDASSET, EUMVE CUI
MANDATUM ESSET, ALTERUM ALTERI PRAESTARE OPORTERET, QUID VIRUM UXORI, QUID
UXOREM VIRO TRADIDERUNT. LICEBIT IGITUR DILIGENTER ARGUMENTORUM COGNITIS LOCIS
NON MODO ORATORIBUS ET PHILOSOPHIS, SED IURIS ETIAM PERITIS COPIOSE DE
CONSULTATIONIBUS SUIS DISPUTARE. Diuiso causarum loco atque ordine suis
partibus distributo, de locis eiusdem facultate, quibusque uberius, quibusque
angustius accomodetur, uti saepe Ciceroni mos est, disserit. Primum enim
inquit, oratoribus ac philosophis, quorum in disputationibus larga materia est,
multa ex causarum loco argumentorum suppetit copia. Communis quippe oratoribus
ac philosophis hic locus esse prospicitur qui est a causis, his naturas rerum
quod est philosophiae proprium, illis quod oratoriae facultatis est, facta
probantibus. Nam et cum res quaelibet quaeritur, [eius causae a philosophis
uestigari solent. Quibus praemissis, ut superius dictum est, comitatur statim
quod concludendum est, et oratores ad suspicionem mouendam detergendamue
factorum causas requirunt. Hoc quippe stabile in hominum mentibus manet, quod
neque factum, neque res ulla praeter illam omnium principem naturam, sine
propriis causis possit existere. Quo fit ut uberrimus causarum usus sit in
rhetorum orationibus, philosophorumque tractatu. Sed ut hunc libellum M.
Tullius scribens, pleraque omnia Trebatio dedisse uideatur, hunc locum iuris
quoque consultis attributum esse demonstrat, dicens: Etsi non tam uberes
opportunitates habeat hic locus in iurisperitorum responsionibus subtilius certe
atque acutius pro ipsius artis natura tractari potest, scilicet ubertatem quae
deerat, subtilitate quae poterat inesse compensans. Habent enim etiam ipsi
proprium campum in quo eorum uirtus possit enitere. Est enim iurisconsultorum
prudentiae priuatarum quaestio causarum, maximeque in illis negotiis; hic
causarum locus examinabitur, in quibus bonae fidei iudicia nectuntur. In his
enim qui fuerit animus contrahentium quaeri solet, qui deprehendi uix poterit,
nisi praecedentibus causis intelligatur. In his igitur iudiciis in quibus
additur ut ex bona fide iudicent, id est ubi ita iudices dantur, ut non
strictas inter litigantes stipulationes sed bonam fidem quaerant, pluribus
causarum usus est: additur ut inter bonos bene agi oportet, considerantur
mores, inquiruntur consilia; statuitur quibus, quidque de causis, administratum
sit. In primisque in iudicio uxoriae rei uberrimus causarum tractatus
est. Est autem iudicium uxoriae rei, quoties post diuortium de dote
contentio est. Dos enim licet matrimonio constante in bonis uiri sit, est tamen
in uxoris iure, ut post diuortium uelut res uxoria poti potest. Quae quidem dos
interdum his conditionibus dari solebat, ut si inter uirum uxoremque diuortium
contigisset, quod melius a quius esset, apud uirum remaneret, reliquum dotis
restitueretur uxori, id est ut quod ex dote iudicatum fuisset melius aequius
esse ut apud uirum maneret, id uir sibi retineret; quod uero non esset melius
aequius apud uirum manere, id uxor post diuortium reciperet. In quo iudicio non
tantum boni [1158C] natura spectari solet, uerum etiam comparatio bonorum fit,
ut non tam quod aequum sed melius aequiusque est id sequendum sit. Quae omnia
ex precedentibus causis inuestigari solent. Nam si uiri culpa diuortium factum
est, aequiusmelius est nihil apud uirum manere. Si mulieris est culpa, aequius
melius est sextans retineri. In hisque omnibus peritissimi iurisconsulti
esse debent; quo fit ut Trebatium quoque hortetur ad studium. Multa enim esse
dicit, quae eorum operam exspectant. Illi enim, inquit, dolum malum, illi bonam
fidem, illi aequum et bonum, illi etiam quid socius socio praestare debeat,
quid is qui alienum in se gerendum sponte negotium suscepisset, ei cuius id
negotium fuerat, quid is qui mandauerit ei cui mandauerit suorum negotiorum actiones,
quid uir uxori, quid uxor uiro tradiderit; quae omnia ad posteriora causae
sunt, aique exinde iudicia sumuntur idcirco enim, uerbi gratia, quodlibet illud
iudex pronuntiare debet in uxoris ac uiri causa, quia uirum hoc praestare
oportet uxori; idcirco etiam mandato rei cui mandauerit, obligatus esse
iudicandus est, quia inter mandatorem susceptoremque negotii illud est
obseruandum, omnia quoque quae quisque alteri prmslare debet, ea in tractandis
iudicandisque negotiis causae sunt. Quocirca recte conclusit, diligenter
cognitis argumentorum locis, et oratoribus, et philosophis, et iurisconsultis
argumentorum copiam non defuturam. CONIUNCTUS HUIC CAUSARUM LOCO ILLE LOCUS
EST QUI EFFICITUR EX CAUSIS. UT ENIM CAUSA QUID SIT EFFECTUM INDICAT, SIC QUOD
EFFECTUM EST QUAE FUERIT CAUSA DEMONSTRAT. HIC LOCUS SUPPEDITARE SOLET
ORATORIBUS ET POETIS, SAEPE ETIAM PHILOSOPHIS, SED EIS QUI ORNATE ET COPIOSE
LOQUI POSSUNT, MIRABILEM COPIAM DICENDI, CUM DENUNTIANT QUID EX QUAQUE RE SIT
FUTURUM. CAUSARUM ENIM COGNITIO COGNITIONEM EVENTORUM FACIT. Omnia quae
ad se referuntur recte dicuntur esse cnniuncta; ipsa enim relatio rerum efficit
coniunctionem; quod si causa alicuius causa est, non alterius, nisi sui
effectus est causa, itemque si est aliquis effectus, ex causarum principiis
uenit; iure igitur ab effectis locus, causarum loco debet esse coniunctus.
Quoniam uero semper quae ad se referuntur aequantur, nec esse est, quae ubertas
sit causarum, eadem quoque sit effectorum. Quoniam enim causa praeter effectum
esse non potest, cum sit causa super effectum, nec esse est ut ex euentibus
quoque atque effectibus, plurima suppetant argumenta, siquidem ex causis etiam
plurima contrahuntur. Nam sicut cuiuslibet effectus potest causa tractari, si
ex qualibet causa potest, qui sit euentus ostendi, recteque, ait, causarum
cognitio euentuum cognitionem facit; ut enim in praedicamentis ostenditur, sciri
relatiuum aliquod non potest, praeter reliqui scientiam relatiui. RELIQUUS
EST COMPARATIONIS LOCUS, CUIUS GENUS ET EXEMPLUM SUPRA POSITUM EST UT
CAETERORUM; NUNC EXPLICANDA TRACTATIO EST. COMPARANTUR IGITUR EA QUAE AUT
MAIORA AUT MINORA AUT PARIA DICUNTUR; IN QUIBUS SPECTANTUR HAEC: NUMERUS
SPECIES VIS, QUAEDAM ETIAM AD RES ALIQUAS AFFECTIO. NUMERO SIC
COMPARABUNTUR, PLURA BONA UT PAUCIORIBUS BONIS ANTEPONANTUR, PAUCIORA MALA
MALIS PLURIBUS, DIUTURNIORA BONA BREVIORIBUS, LONGE ET LATE PERVAGATA ANGUSTIS,
EX QUIBUS PLURA BONA PROPAGENTUR QUAEQUE PLURES IMITENTUR ET FACIANT. SPECIE
AUTEM COMPARANTUR, UT ANTEPONANTUR QUAE PROPTER SE EXPETENDA SUNT EIS QUAE
PROPTER ALIUD ET UT INNATA ATQUE INSITA ASSUMPTIS ATQUE ADVENTICIIS, INTEGRA
CONTAMINATIS, IUCUNDA MINUS IUCUNDIS, HONESTA IPSIS ETIAM UTILIBUS, PROCLIVIA
LABORIOSIS, NECESSARIA NON NECESSARIIS, SUA ALIENIS, RARA VULGARIBUS,
DESIDERABILIA EIS QUIBUS FACILE CARERE POSSIS, PERFECTA INCOHATIS, TOTA
PARTIBUS, RATIONE UTENTIA RATIONIS EXPERTIBUS, VOLUNTARIA NECESSARIIS, ANIMATA
INANIMIS, NATURALIA NON NATURALIBUS, ARTIFICIOSA NON ARTIFICIOSIS.
[18.70] VIS AUTEM IN COMPARATIONE SIC CERNITUR: EFFICIENS CAUSA GRAVIOR QUAM
NON EFFICIENS; QUAE SE IPSIS CONTENTA SUNT MELIORA QUAM QUAE EGENT ALIIS; QUAE
IN NOSTRA QUAM QUAE IN ALIORUM POTESTATE SUNT; STABILIA INCERTIS; QUAE ERIPI
NON POSSUNT EIS QUAE POSSUNT. AFFECTIO AUTEM AD RES ALIQUAS EST HUIUS MODI:
PRINCIPUM COMMODA MAIORA QUAM RELIQUORUM; ITEMQUE QUAE IUCUNDIORA, QUAE
PLURIBUS PROBATA, QUAE AB OPTIMO QUOQUE LAUDATA. ATQUE UT HAEC IN COMPARATIONE
MELIORA, SIC DETERIORA QUAE EIS SUNT CONTRARIA. PARIUM AUTEM COMPARATIO
NEC ELATIONEM HABET NEC SUMMISSIONEM; EST ENIM AEQUALIS. MULTA AUTEM SUNT QUAE
AEQUALITATE IPSA COMPARANTUR; QUAE ITA FERE CONCLUDUNTUR: SI CONSILIO IUVARE
CIVES ET AUXILIO AEQUA IN LAUDE PONENDUM EST, PARI GLORIA DEBENT ESSE EI QUI
CONSULUNT ET EI QUI DEFENDUNT; AT QUOD PRIMUM, EST; QUOD SEQUITUR
IGITUR... Omnis comparatio duplex est: aut enim aequalia sibimet
comparantur, aut inaequalia; sed in his quae sunt aequalia, semper eadem esse
notatur aequalitas. Inaequalia autem ingemina ueluti membra diuiduntur, minoris
scilicet atque maioris. Nam quod minus est, non per se minus est sed com
paratione maioris. Itemque quod maius est, minoris comparatione dicitur maius.
Quae cum ita sint, diuidit atque ante oculos ponit omnium comparationem modos,
et quod raro in superioribus locis fecit, ipsas maximas propositiones ponit in
comparationibus constitutas, ut si quando loco sit nobis comparationis utendum,
habeamus quoddam, uelut inuentionis exemplar, ad quod quaerentem animum
possimus aduertere. Omnis igitur comparatio, aut in numero constat, aut
in specie aut in ui aut aliqua locata extrinsecus affectione. Nam quodcumque
conferre contendimus, aut numero comparamus, et secundum id aliud maius, aliud
minus esse decernimus; aut speciem ipsam intuentes, eamque alii comparantes de
excellentia iudicium damus; aut aliud consideramus, quid res quaeque possit
efficere, et in quantum eius progredi possit natura, aut ex aliorum quodammodo
continentia, et ex circumstantium affectione rem quam alii conferimus
intuemur. Numero igitur quae comparantur, si ex eodem sint genere, plura
paucioribus ante ponuntur, uelut ei bona omnia sit aequalia, iure quis
quamplura bona paucioribus anteponit. Et est haec maxima propositio: Plura
bona paucioribus anteponuntur et in caeteris quoque eadem ratio
perspicitur maximarum propositionum. At si omnia in contrario sint genere,
pluralitati paucitas praeferenda est, ut pauca mala pluribus malis, mala uero
ipsa bonis nullo modo conferuntur. Quae enim ullo modo compensantur, in eodem
esse genere debent, non in contrario. Nam cum aduersum se contraria e regione
locata sunt, conferri compararique non possunt, quod sibi intelligitur esse
inimica. Est etiam secundum numerum comparatio in temporis quoque ratione. Nam
cum tempuscertis quibusdam spatiis, diuidatur, uelut horae, diei, mensis atque
anni, ex aequalibus bonis ea magis eligenda sunt, quae diuturnius perseuerant,
quod in numero positum esse nullus ignorat. Ipsa enim diuturnitas plurimos esse
uel dies, uel menses, uel annos fatetur, quibus duret id quod eligitur. Longe
etiam peruagala bona, angustis et in unum minimum locum coarctatis numeri
comparatione praecedunt. Nam quae longe lateque peruagata sunt, ea in plurimas
gentes regionesque diffusa sunt; pluralitas uero cuiuslibet rei numerum
spectat. Iam uero ex quo plura propagantur bona, qui non iudicet esse meliora
his quorum est inops bonorum contractiorque fecunditas? Quis etiam bonum quod
plures imitentur ut faciant, caeteris quae ita non sint, excellere non
arbitretur, quae in numero constare quis nesciat, quando in numero pluralibus
constat? Specie uero comparantur, quae per seipsa considerata suae
quodammodo pulchritudinis merito caeteris anteferuntur. Meliora enim sunt quae
propter se, quam quae propter aliud expetuntur, ueluti salus quae propter se
excetitur, medicina propter salutem; quocirca melior est salus quam medicina:
atque haec non ad aliquem numerum, nec postremo ad aliquam quantitatem sed ad
ipsam speciem salutis ac medicinae considerationem referentes, iudicium
promimus. Illa quoque quae innata atque insita sunt, assumptis et aduentitiis
meliora iudicantur, unde innata moribus grauitas longe amplius excellit eam
quae per imitationem affectatur. Integra etiam potius quam contaminata melioris
rei iudicium ferunt. Nam quae integra sunt, suam speciem seruant, quae
contanimata sunt atque ex aliqua parte uitiata, si qua etiam inerat, speciei
pulchritudinem perdiderunt. iocunda minus iocundis meliora, communis omnium
animalium natura diiudicat. Honesta utilibus sapientes anteponunt; procliuia
laboriosis anteferri illa res monstrat, quod nemo ad eumdem finem per
laboriosam atque asperam uiam tendere cupiat, ad quem possit procliui facilique
itinere peruenire. Labor quippe omnis iniocundus est, iocunda est facilitas.
Necessaria etiam non necessariis partim praeferri, partim etiam postponi
debent, quod M. Tullius tacuit: necessaria quippe praeferuntur his non
necessariis, quae non boni ratione sed uoluptatis appetitione sunt constituta,
ueluti luxu regio parata conuiuia nullus sapiens iudicet esse meliora his quae
naturae expleant indigentiam. Quaedam uero sunt quae ipsa specie boni, cum non
necessaria sint, meliora sunt necessariis. Nam uiuere necessarium est, et sine
eo subsistere animal nequit. Philosophari uero non est necessarium, melius
tamen longeque excellentius est philosophum uiuere quam tantum uiuere: illud
enim raro paucisque etiam utentibus ratione concessum; illud pecudibus commune
nobiscum. Sua quoque alienis iure meliora esse dicuntur, ueluti hominibus ratio
potius quam uoluptatis appetitio: illud enim proprium est hominis, illud
alienum; rara quoque uulgaribus meliora sunt. (Atque hic locus approbat id quod
superius dictum est, philosophantem uitam ipsa uita esse meliorem: nam quae
rara sunt, facile id quod uulgare est antecedunt.) Desiderabilia etiam
his quibus facile carere possis, illa res approbat esse meliora, quod maxime
desiderantur, et sine his anxia uita est, ueluti ei quis capillis uisum
conierat. Aegrius enim toleramus carere uisu quam capillis; ita ex hoc meliorem
esse uisum capillis iudicamus, quod his facile, illo aequo animo carere non
possumus. Perfecta etiam imperfectis naturaliter excellunt, illa enim suam formam
adepta sunt, illa minime. Tota etiam partibus eodem modo excellentiora esse
arbitramur: nam quod totum est, habet naturae propriam formam. Quod uero pars
est et ad totius nititur perfectionem, nondum suae pulchritudinis speciem
cepit, nisi ad totius integritatem referatur. Iam uero ratione utentia rationis
expertibus nullus dubitat esse meliora. Voluntaria quoque necessariis iure
anteponuntur, namque uoluntaria libera sunt, quae necessaria quodam nos ueluti
dominio necessitatis astringunt, atque ideo meliora esse uoluntaria necessariis
existimamus; quanquam in hoc etiam illud intelligi possit, quod a nobis
superius dictum est, non necessaria saepe necessariis anteponi, quandoquidem ea
quae uoluntaria sunt non fuerint necessaria; uoluntaria uero meliora sunt
necessariis. Non necessaria igitur saepe necessariis excellunt; animata quoque
inanimatis. ipsius animae negatione considerata, anteponenda esse ratio
persuadet. Naturalia etiam non naturalibus, et artificiosa inartificiosis.
Optimusque hic gradus est, ut naturam arti, artem praeferas inertiae, ars
quippe imitatur naturam. Quo fit ut id quod in se retinet pulchri, ex natura
ueniat, cuius inmitari speciem cupit. Longe uero postrema sunt quae cum
artificio carent, non a specie solum naturae, uerum etiam ab imitatione
discedunt, atque haec quidem de specie in comparationibus considerantur. Vis
autem in eo consistit in quo consideratur quid unaquaeque res possit efficere,
nam quod quaeque res potest, ea uis eius rectissime dicitur. Efficiens igitur
causa grauiorem uim habet quam ea quae nihil efficit: uelut artifex melior quam
materia, illa quippe stolida est atque immota. Nec aliquid efficiens, nisi
formam ab artifice, id est ab efficiente causa, susceperit. Item quae se ipsis
contenta sunt, meliora esse his uidentur quae egent aliis: ueluti omnium Deus
optimus est, quia nullo indiget, et ipso cuncta sunt indiga. Item quae in
nostra sunt potestate magis eligenda sunt quam qua in aliena manu posita facile
labuntur. Quo fit ut sit uirtus meliorquam diuitiae; nam uirtus est in nostra
potestate, diuitiarum fortuna domina est. Iam uero stabilia incertis, quae
eripi non possunt, his quae possunt, si tamen bona sunt, quis non intelligat
esse meliora? Quorum tamen locorum pars contraria contrarium teneet: inspectis
quippe his quae meliora sunt, si horum aduersa uideamus, deteriora sunt.
Restat in affectione posita comparatio quae ita tractatur, ut non per
semetipsam res quae alii confertur sed ex alterius cuiuslibet consideratione
pensetur, uelut in tribus quibusdam rebus si duae ad seinuicem comparentur, eo
quod ad tertiam plus minueue iungantur. Sint enim duo quaedam humanis rebus
accommodata, quarum una principibus atque etiam ipsi reipublicae accommodatior:
hic igitur iudicabimus eam rem esse meliorem quae melioribus prodest, id est ut
reipublicae uel principibus non considerantes ut sese res habeat sed quantum
reipublicae uel principibus adiuncta sit. Haec igitur res ex affectione est
comparata, meliusque iudicatur id quod principibus commodum est, quam id quod
aliquibus priuatis, quoniam principes reliquorum etiam continent statum. Eodem
modo sunt quae sequuntur, ut quae iucundiora sunt pluribus, quae clariora inter
multos, quae pluribus comprobata sunt, meliora ducantur. Nam etiamsi minus ipsa
huius naturae sint, affectione tamen, ut dictum est, eorum quibus uel
iucundiora, uel inter quos clariora sunt, aut a quibus probantur, meliora
existimanda sunt. Sed quanquam id quod a pluribus bonum ducitur, superius in ea
comparationis parte posuerit in qua fiebat secundum numerum comparatio, nihil
tamen impedit eumdem locum secundum aliam atque aliam considerationem diuersis
generibus subdi: uelut ala auis cum substantia sit, eadem tamen ad aliquid esse
intelligitur, si ad alatum consideretur. Illa quoque ex affectione uidentur
esse meliora quae ab eo laudata sunt, contra quem dialectica oratione uel
rhetorica facultate disseritur. Nam ut reuincere ad uersarium possis, sat est si
eum tibi consensisse monstraueris, atque id aliquando uelut optimum
praedicasse, quod tu melius re proposita monstrare contendas. Dictis
igitur omnibus meliorum locis, his oppositi quae deteriora sunt
continebunt. Parium uero nulla discretio est. Neque enim quod par est,
aut intentionem sumere, aut remissionem potest. Quibus autem modis inter se
maiora minoraque penduntur, iisdem inter se paria conferuntur. Nam quae uel
numero, uel specie, uel ui, uel affectione fuerint, aeque paria esse dicuntur.
Commune autem cunctorum exemplum est, quod Cicero in qualitate constituit, quae
qualitas in cunctis paribus aequa est sed uel numero, uel specie, uel ui, uel
affectione paria sunt. Nam in eorum comparatione quae maiora uel minora sunt, una
quaedam qualitas est sed horum accessione uariantur. Nam quibus in eadem
qualitate maior numerus, pulchrior species, efficacior uis, ad pretiosiora
coniunctior affectio, ea meliora esse existimabuntur. Quae si aequa fuerint, in
eadem qualitate paria sunt. Exemplum uero quod proposuit, ad blandiendum
Trebatii animum ualet, cum propriam, id est oratoriam, facultatem cum
iurisperitorum laude coniungit hoc modo: Si consilio iuuare ciues, quod
iurisperitorum, est, et auxilio, quod oratorum est, aequa in laude ponendum
est, pari gloria debent esse que consulunt, id est periti iuris, et hi qui
defendunt, id est oratores. Atqui primum est, id est consilio iuuare ciues, et
auxilio, aequa in laude ponendum est. Quod sequitur igitur, id est -- supple:
pari gloria debent, esse qui consulunt, id est periti iuris, et hi qui
defendunt, id est oratores -- infertur. Ea uero conclusio est per quam dicimus:
hi igitur qui consulunt, et hi qui defendunt, pari gloria esse debent. Hoc
autem breuiter dialecticorum more protulit, qui sit enuntiaut: si dies est,
lucet. At quod primum est, id autem tantumdem est ac si dicatur, atqui dies
est. In propositione enim quae est, si dies est, lux est, prior est propositio,
dies est. Concludunt quod sequitur, igitur, id est, esse lucem. Id enim in
prima parte propositionis, quae erat, si dies est, sequebatur. Igitur hic
quoque Cicero sic protulit: Atqui primum est, id est, consilio et auxilio
iuuare ciues aequa in laude esse ponendum, id enim erat primum in ea
propositione quae dicebat si consilio et auxilio ciues iuuare aequa in laude
poneretur, pari gloria esse oratores iurisque consultos. Quod sequitur igitur,
id est, pari gloria debent esse qui consulunt ac defendunt; id enim erat
consequens in ea propositione quae statuebat: Si consilio et auxilio ciues
iuuare par esset, pares esse qui consulunt ac deltendunt. PERFECTA EST
OMNIS ARGUMENTORUM INUENIENDORUM PRAECEPTIO, UT, CUM PROFECTUS SIS A
DEFINITIONE, A PARTITIONE, A NOTATIONE, A CONIUGATIS, A GENERE, A FORMIS, A
SIMILITUDINE, A DIFFERENTIA, A CONTRARIIS, AB ADIUNCTIS, A CONSEQUENTIBUS, AB
ANTECEDENTIBUS, A REPUGNANTIBUS, A CAUSIS, AB EFFECTIS, A COMPARATIONE MAIORUM
MINORUM PARIUM, NULLA PRAETEREA SEDES ARGUMENTI QUAERENDA SIT. Tametsi ex his
quae dicta sunt intelligatur nullum argumenti locum esse praeteritum, breuiter
tamen Ciceronis conclusionem, qua se nihil omisisse commemorat, ad ampliorem
doctrinae fidem approbandam reor, in his enim nihil omnino praetermittitur quae
certa ratione tractantur. Nulla uero certior ratio diuisione; quod enim quisque
partitur a communibus in particularia deducens, cum rectum iter insistat, labi
atque in errorem duci noo potest. Locorum igitur omnium prima diuisio fuit in
ea quae in ipsis haererent, et ea quae assumerentur extrinsecus. Cuius
diuisionis nihil medium reperiri potest: aut enim in ipso est aliquid de quo
quaeritur, aut extrinsecus nec esse est assumatur. Videamus igitur nunc
quemadmodum disputatio per nihil omittentem diuisionem feratur. Eorum
igitur locorum, qui in ipsis sunt de quibus agitur, nunc ex toto, nunc ex
partibus, nunc ex uocabulo, nunc ex adectis sumitur argumentum. In his igitur
quoniam nihil relictum sit perspicue apparet; in eo enim quod coniunctum est,
duplex discretio est: una ex eo ipso quod formatum est atque compositum, quod
totum est, in quo etiam definitiones adhibentur: alia in eius partibus
inspiciendis, ex quibus compositi forma coniuncta est. Sed quoniam natura
hominum id quod intelligit, uoce saepius prodit, nec esse est ut nomen quoque
quod ad intellectus declarationem adhibetur, ostendat aliquam rei quam
significat proprietatem, intellectus quippe, qualitatem rei quam intelligit,
significat. Quocirca nomen quoque intellectus qualitatem designat. Iure igitur
dictum est proprietatem quamdam rei uocabulo significari, atque ita ex eo trahi
argumentum potest, quod uocatur a nota. (Horum uero locorum alias partitiones
dedit, quas paulo post breuius colligemus.) Affecta uero, quae, ut
superius dictum est, in relatione consistunt, ipsa etiam rite diuisa sunt. Nam
quae referuntur ad aliquid, aut substantialia sunt, aut accidentia.
Substantialia, ut coniugata, nam iusto, in eo quod iustus est, iustitia
substantiam facit. Nec id dico, quod homini esse ex iustitia conslituatur sed
iusto, qui iustitia discedente corrumpitur. Similis et de eo quod est iuste
aduerbio, ratio est. Est etiam substantiale, genus, species, differentia,
causa, effectus. Accidentia, ut contrarium, simile, adiunctum, paria, maiora,
minora. Consequentia uero atque repugnantia, quoniam, ut superius dictum est,
in conditione posita sunt, nunc substantialia reperiuntur, nunc uero in
accidentibus considerantur. Substantialia, ut cum genus antecedit speciem;
accidentia, ut cum nigredo praecedentem sequitur coruum, quanquam etiam in
causis aliquae accidentes esse possint. De quarum omnium proprietatibus Tullius
supra disseruit. Atque ut breuissima descriptione tota locorum diuisio
colligatur, erit hoc modo: Omne argumentum aut ex his locis ducitur qui in ipso
de quo quaeritur inhaerent, aut ex his quae extrinsecus assumuntur. Is uero
locus qui in ipsis de quibus ambigitus positus est, diuiditur in eum locum qui
est ex toto, et in eum qui est ex partibus, et in eum qui est ex nota, et in
eum qui est ab affectis. Is autem qui a toto est, a definitione locus uocatur.
Definitionum uero aliae sunt propriae, aliae non propriae. Non propriarum uero
aliae sunt quae singulis nominibus denotantur, aliae quae oratione panduntur.
Earum uero quae singulis nominibus fiunt, aliae sunt in quibus pro nomine
redditur nomen, quae dicununtur *kat' antilexin*, aliae quae exempli gratia
nomen subiiciunt, quae dicuntur *hos typos*. Earum uero quae oratione
declarantur, aliae fiunt a partitione, aliae a diuisione, aliae a differentiis
praeter genus, quae *ennoematike* dicitur; aliae quae ex pluribus qualitatibus
fiunt, etiam singulis totum id significantibus, quod omnis qualitatum collectio
declarat, quae uocantur *poiotes*; aliae quae ex accidentibus, non singulis sed
cunctis unum aliquid efficientibus constant; aliae quae ad differentiani
dantur; aliae per translationem, aliae quae ex priuatione contrarii, aliae quae
propriis nominibus aptantur quae etiam *hypotyposeis* dicuntur; aliae per
indigentiam pleni, aliae per proportionem, aliae per relationem, aliae per
causam. Item alia definitionis diuisio secundum Tullium principalis, quod aliae
corporalium rerum sint, aliae incorporalium, et definitionis quidem locus ita
diuisus est. A partibus autem locus diuiditur in partitionem et
diuisionem. A nota uero locus simplex est. Ab affectis autem, alii sunt a
coniugatis, aliia genere, alii a forma, alii a simili, alii a differentia, alii
a contrariis, alii ab adiunctis, alii a consequentibus, antecedentibus et repugnantibus,
alii a causa, alii ab effectis, alii a comparatione parium, maiorum uel
minorum. Genus uero diuiditur in suprema genera, et in ea quae etiam
species esse possunt. Species quoque diuiditur in ultimas species et in ea quae
etiam genera esse possunt. Similium quoque alia in singulis considerantur, et
uocantur exempla, alia in pluribus, et appellatur inductio; alia in coniunctis,
et uocatur proportio. Item differentiarum aliae sunt substantiales, aliae, etsi
non substantiales, inseparabiles tamen, aliae neque substantiales neque
inseparabiles. Contrariorum alia dicuntur aduersa, alia priuantia, alia
negantia, alia relatiua. Adiunctorum uero alia sunt quae ante rem existunt,
alia quae cum re, alia uero post rem.
Locus uero conditionalis diuiditur in antecedens, consequens et
repugnans. Causarum quoque multiplex locus est: aliae namque sunt quae ui
sua efficiunt, aliae sine quibus effici non potest. Earum uero quae ui sua
efficiunt, aliae sunt necessariae nihilo indigentes ut efficiant, aliae uero
indigentes ut efficiant, alis? uero indigentes et non necessariae. Earum
uero sine quibus non efficitur, aliae sunt mobiles, aliae immobiles. Item
causarum aliae sunt non spontaneae, aliae ex uoluntate, alia, ex perturbatione,
aliae ex habitu, alia ex natura, aliae ex arte, aliae ex casu. Rursus causarum
aliae sunt constantes, aliae inconstantes. Amplius, causarum aliae sunt
uoluntariae, aliae ignoratae. Ignoratarum pars in casu, pars in necessitate [1166B]
est constituta. Necessariarum pars in ui, pars in scientia posita est.
Effecta uero in tantum diuidi possunt, in quantum ad superius dictas causas
referuntur. Locus uero a comparatione minorum, parium atque maiorum,
diuiditur innumerum, speciem, uim, ad res alias affectionem. Quae cum ita
sint, cumque nihil sit in diuisione praetermissum, recte M. Tullius
partitione in conclusit, dicens nullam argumenti sedem esse praeteritam. Restat
igitur locus qui extrinsecus sumitur, quem, quoniam nihil iurisconsultis est
utilis, non Trebatii causa sed ne quid perfecto operi deesse uideatur,
adiungit. SED QUONIAM ITA A PRINCIPIO DIVISIMUS, UT ALIOS LOCOS DICEREMUS
IN EO IPSO DE QUO AMBIGITUR HAERERE, DE QUIBUS SATIS EST DICTUM, ALIOS ASSUMI
EXTRINSECUS, DE EIS PAUCA DICAMUS, ETSI EA NIHIL OMNINO AD VESTRAS
DISPUTATIONES PERTINENT; SED TAMEN TOTAM REM EFFICIAMUS, QUANDOQUIDEM COEPIMUS.
NEQUE ENIM TU IS ES QUEM NIHIL NISI IUS CIVILE DELECTET, ET QUONIAM HAEC ITA AD
TE SCRIBUNTUR, UT ETIAM IN ALIORUM MANUS SINT VENTURA, DETUR OPERA, UT QUAM
PLURIMUM EIS QUOS RECTA STUDIA DELECTANT PRODESSE POSSIMUS. Ne locus
nihil iuris perito profuturus negligentiam sui faceret, Trebatium ut in
prooemio magnus orator reddit attentum; ait enim ita sese diuisisse in
principio, ut; alios locos in ipsis haerere diceret, de quibus ageretur, alios
extrinsecus assumi, et eum de superioribus locis idonee disputatum sit,
intractatam reliquam partem non oportere praeteriri. Neque enim hunc esse
Trebatium, qui sua arte contentus, caeterorum studia negligat, uerum diligentia
atque ingenio plurimum ualens, cuncta ad se pertinere ducat, quae liberalibus
studiis annumerentur: simul dandam esse operam dicit, queniam beneuolo animo
Ciceronis opus Trebatius esset editurus, ut cum in multorum manus uenisset,
prodesse iis integrum posset, qui rectis studiis tenerentur, hoc quoque
Trebatio beneficii nomine concedens, quod ad eum scripta, et per eum edita
plurimis profutura conscriberet. HAEC ERGO ARGUMENTATIO, QUAE DICITUR ARTIS
EXPERS, IN TESTIMONIO POSITA EST. TESTIMONIUM AUTEM NUNC DICIMUS OMNE QUOD AB
ALIQUA RE EXTERNA SUMITUR AD FACIENDAM FIDEM... Extrinsecus positum argumenti
locum, quem M. Tullius uocat artis expertem, in testimonio positum esse
pronuntiat. Dubitari autem potest quid hic locus a superioribus differat,
quos in affectis locauit. Nam uti affecta semper in relatione sunt constituta,
ita etiam testimonia ad ea quorum sunt testimonia referuntur. Omne enim
testimonium testatae rei testimonium est. Quocirca, cur aut ea quae affecta
dudum uocata sunt, non extrinsecus collocentur, aut ea quae nunc uocantur
extrinsecus non inter affecta ponantur, quaeri potest, cum praesertim ea quae
adiuncta esse negotio superius diximus, ueluti quoddam testimonium saepe rebus
afferant, cum ex eorum quae praecesserunt, uel consecuta sunt signis, quod
gestum si considerari solet. Quorum omnium communis illa solutio est,
quod ex affectis argumenta quae fiunt, ab oratore inueniuntur, eiusque opera
atque industria nascuntur. Ea uero quae extrinsecus posita sunt, rei tantum
testimonium prrebent, non enim inueniantur ab oratore sed his orator utitur
positis atque ante constitutis. Namque a genere, uel a specie, uel a caeteris
affectis argumenta sunt, ab ipso quodammodo oratore reperiuntur. Testimonia
uero sibi ipse non efficit sed ad causam utitur ante praeparatis. Quo fit ut
argumenta ex affectis in eausa statim atque ex tempore nascantur; ea uero quae
in testimoniis posita sunt, ante rem praecurrentia confirmando usum negotio
posterius praestent, et in adiunctis ab oratore coniectura colligitur, et
auditorum mentibus intimatur. Testimonia uero non in coniecturio, aut in
suspicionibus sed in rei gestae narratione consistunt. Ostendit autem
uehementius quid esset testimonium, cum dicit, id a se testimonium uocari quod
ab aliqua externa re sumitur. Omnia quippe affecta, ab eis ad quae affecta
sunt, non uidentur externa. Testis uero cum re testificata nulla cognatione
coniungitur, nisi sola notitia, quae nihil ad rem quae gesta est attinet, cum
si gestum negotium nullus agnosceret, nihilominus tamen gesta res esset; sed id
poterit etiam ad similitudinem duci, quid enim minus esset aliquid, si ei
simile nihil reperiretur? Sed quod simile est, ei cui simile est eadem
qualitate coniungitur, quae qualitas utrumque conformat. Scientia uero quamuis
efficiat testem, nulla tamen qualitate coniungitur cum re cuius illa notitia
est. Neque enim scientis notitia, rei gestae qualitas dici potest, cum si
notitia, qualitas rei posset intelligi, pereuntibus his qui rem norunt, res uel
interiret, uel mutaretur, quod neutrum euenire rec esse est, quandoquidem,
absumptis scientibus, res ignorata poterit permanere. PERSONA AUTEM NON
QUALISCUMQUE EST TESTIMONI PONDUS HABET; AD FIDEM ENIM FACIENDAM AUCTORITAS
QUAERITUR; SED AUCTORITATEM AUT NATURA AUT TEMPUS AFFERT. NATURAE AUCTORITAS IN
VIRTUTE INEST MAXIMA; IN TEMPORE AUTEM MULTA SUNT QUAE AFFERANT AUCTORITATEM:
INGENIUM OPES AETAS [FORTUNA] ARS USUS NECESSITAS, CONCURSIO ETIAM NON NUMQUAM
RERUM FORTUITARUM. NAM ET INGENIOSOS ET OPULENTOS ET AETATIS SPATIO PROBATOS
DIGNOS QUIBUS CREDATUR PUTANT; NON RECTE FORTASSE, SED VULGI [1168A] OPINIO
MUTARI VIX POTEST AD EAMQUE OMNIA DIRIGUNT ET QUI IUDICANT ET QUI EXISTIMANT.
QUI ENIM REBUS HIS QUAS DIXI EXCELLUNT, IPSA VIRTUTE VIDENTUR EXCELLERE. SED
RELIQUIS QUOQUE REBUS QUAS MODO ENUMERAVI QUAMQUAM IN HIS NULLA SPECIES
VIRTUTIS EST, TAMEN INTERDUM CONFIRMATUR FIDES, SI AUT ARS QUAEDAM ADHIBETUR --
MAGNA EST ENIM VIS AD PERSUADENDUM SCIENTIAE -- AUT USUS; PLERUMQUE ENIM
CREDITUR EIS QUI EXPERTI SUNT. FACIT ETIAM NECESSITAS FIDEM, QUAE TUM A
CORPORIBUS TUM AB ANIMIS NASCITUR. NAM ET VERBERIBUS TORMENTIS IGNI FATIGATI
QUAE DICUNT EA VIDETUR VERITAS IPSA DICERE, ET QUAE PERTURBATIONIBUS ANIMI,
DOLORE CUPIDITATE IRACUNDIA METU, QUIA NECESSITATIS VIM HABENT, AFFERUNT
AUCTORITATEM ET FIDEM. CUIUS GENERIS ETIAM ILLA SUNT EX QUIBUS VERUM NON
NUMQUAM INVENITUR, PUERITIA SOMNUS IMPRUDENTIA VINOLENTIA INSANIA. NAM ET PARVI
SAEPE INDICAVERUNT ALIQUID, QUO ID PERTINERET IGNARI, ET PER SOMNUM VINUM
INSANIAM MULTA SAEPE PATEFACTA SUNT. MULTI ETIAM IN RES ODIOSAS IMPRUDENTER
INCIDERUNT, UT STAIENO NUPER ACCIDIT, QUI EA LOCUTUS EST BONIS UIRIS
SUBAUSCULTANTIBUS PARIETE INTERPOSITO, QUIBUS PATEFACTIS IN IUDICIUMQUE
PROLATIS ILLE REI CAPITALIS IURE DAMNATUS EST. [HUIC SIMILE QUIDDAM DE
LACEDAEMONIO PAUSANIA ACCEPIMUS.] [20.76] CONCURSIO AUTEM FORTUITORUM
TALIS EST, UT SI INTERVENTUM EST CASU, CUM AUT AGERETUR ALIQUID QUOD
PROFERENDUM NON ESSET, AUT DICERETUR. IN HOC GENERE ETIAM ILLA EST IN PALAMEDEM
CONIECTA SUSPICIPNUM PRODITIONIS MULTITUDO; QUOD GENUS REFUTARE INTERDUM
VERITAS VIX POTEST. Quoniam locum artis expertem in testimonio positum esse
dixit, in testimoniis uero personarum fidem suam interponentium auctoritas
quaeritur, necessarium fuit, quibus rebus fieri soleat auctoritas, expedire. Ac
caetera quidem clarissime atque apertissime dicta sunt. Sed quonium
auctoritatem in naturam tempusque diuisit, cumque in tempore, ingenium, opes,
aetatem, fortunam, artem, usum, necessitatem, concursionem etiam nonnunquam rerum
fortuitarum locauit, quaeri potest: Quid enim attinet ad tempus ingenium? quid
ars? quid usus? Nam aetus atque opes, fortuna et fortuitarum rerum concursio
subiecta sunt tempori, quoniam unumquodque eorum uariis temporum uicibus
permutatur. Ingenium uero naturae potius oportuit attribui artem atque usum
tertium quiddam, quoniam neque tempori neque naturae subiiciuntur. Quanquam
uirtus quoque ipsa, quam M. Tullius in naturae ratione constituit quibusdam non
naturalis sed tum doctrina, tum recta exercitatione uiuendi uideatur
ascita. Sed haec ita intelligenda diuisio est, quod omnis auctoritas aut
ex magnis atque excellentibus rebus et per naturam optimis uenit, aut ab his
quae inferiore loco sunt constituta, fidem non ex naturae qualitate sed ex uulgo
insitis opinionibus capit. Et maximas quidem excellentesque res in natura
constituit, quae semper, ut ipse Tullius multis in locis defendit, boni est
appetens. At uero quae posteriora sunt, in tempore posuit, idcirco quod omnia
tempori subiecta, principalis boni non retinent statim. Virtus quidem in
deterius flecti non potest. Ingenium uero atque opes, fortuna et ars atque usus
saepe non recta exercitatione deprauantur. Nam quidquid horum fuerit a uirtute
seiunctum, dignitatem uerae laudis anmittit. Et de uirtute quidem
distulit dicere. Posteriorem uero partem, id est in tempore positae
auctoritatis diuisit et euidentissimis patefecit exemplis. Nam et ingeniis
fides adest, atque ex ea praesto est auctoritas plurima. Eos quippe sapientius
loqui homines credunt, quorum ingenium ad expedienda quts proposuerint,
sufficit. Opibus quoque praepollentes, dignos fide iudicant, fortuna quoque et
dignitate praeclaris, maiestatem auctoritatis impertiunt, non recte fortasse;
sed et iudicium in negotiis, et existimatio uitae, opinione hominum maxime
continetur, quae quia mutari uix potest, ad eam cuncta diriget, eaque sibi
tractanda regendaque proponet orator. Ars etiam atque usus plurimum ualent. In
utrisque enim fidem notitia facit. Necessitas quoque, quasi id quod
latebat, extorquens, auctoritate subnixa est, quae tum ab animo, tum a
corporibus uenit: a corporibus, cum igni, ferro ac uerberibus uerum quod latet
aperitur; ab animo, cum mens quadam perturbationis uel ignoranti; e necessitate
confunditur. Tunc enim quid dici, quid taceri debeat, minime distinguens, uerum
quod occultum erat, prodit atque effundit in lucem. Nam iracundia saepe, et
quaelibet animi perturbatio, quod occultandum foret, haud continet, quae
idcirco habet auctoritatem ad fidem, quia simpliciter prodita sunt, nec ulla
calliditatis arte prolata. Quin etiam ignorantia puerorum, uinolentia, somnus
quaedam saepe produxit in medium, in quibus si iudicium fuisset ullum, prolata
non essent. Saepe etiam homines praeter ullam animi perturbationem imprudentes
propria confessione obligati sunt, dum cuncta simpliciter effundunt, quae sibi
nocitura non existimant, ut Staterio euenisse proposuit, qui interposito
pariete testibus audientibus ea confessus est, ignorane se ab insidiantibus
audiri, quibus uulgatis in iudiciumque prolatis, capitali sententia condemnatus
est. Atque haec quidem ignorantia in necessitate constituta est; nam qui nescit
id quod ignorat, ne si uelit quidem poterit euitare; quae autem necessitas
extorquet, ipso quodammodo uidetur ueritas dicere, atque ideo eis ueluti
auctoritate subuixis fides adhibetur. Concursio etiam rerum fortuitarum
facit fidem, quae cum aliquoties falsa designet, tamen ita est uehemens, ut se
ab ea ueritas explicare uix possit. Quale est quod de Palamede narratur. Phryx
exstinctus, qui quasi a Priamo missus uideretur, repertae Priami litterae
Phrygia manus imitata, quae concurrentia fidem lucerent proditionis. Hinc dicit
Cicero: TALIS ETIAM FORTUITARUM RERUM CONCURSIO EST. CAETERA DESUNT. Primum
dicendum circa quid et de quo est intentio, quoniam circa demonstrationem et de
disciplina demonstrativa est. Deinde determinandum quid propositio, et quid
terminus, quid syllogismus, quis perfectus, et quis imperfectus. Postea vero
quid est in toto esse, vel non esse hoc in illo, et quid dicimus de omni, aut
de nullo praedicari. Propositio ergo est oratio affirmativa, vel negativa
alicuius de aliquo. Haec autem aut universalis, aut particularis, aut
indefinita. Dico autem universalem quidem, cum aliquid omni, aut nulli inesse;
particularem vero, cum alicui, aut non alicui, aut non omni inesse. Indefinitam
autem, cum quid inesse, vel non inesse significat, sive universali, vel
particulari, ut contrariorum eamdem esse disciplinam, aut voluptatem non esse
bonum. Differt autem demonstrativa propositio A dialectica, quoniam
demonstrativa quidem sumptio alterius partis contradictionis est. Non enim
interrogat, sed sumit, qui demonstrat. Dialectica vero interrogatio
contradictionis est. Nihil autem refert ut fiat ex utraque syllogismus; nam et
qui demonstrat, et qui interrogat, syllogizat, sumens aliquid de aliquo esse,
vel non esse. Quare erit syllogistica quidem propositio, simpliciter
affirmatio vel negatio alicuius de aliquo secundum dictum modum. Demonstrativa
vero si vera sit, et per primas propositiones sumpta. Dialectica autem
percontanti quidem interrogatio contradictionis est, syllogizanti vero sumptio
apparentis et probabilis, quemadmodum in Topicis dictum est. Quid est ergo
propositio, et quid differt syllogistica A demonstrativa et dialectica,
diligentius quidem in sequentibus dicetur. Ad praesentem vero utilitatem,
sufficienter nobis determinata sint, quae nunc dicta sunt. Terminum autem voco,
in quem resolvitur propositio, ut praedicatum, et de quo praedicatur, vel
apposito, vel separato esse, vel non esse. Syllogismus est oratio in qua,
quibusdam positis, aliud quiddam ab his quae posita sunt ex necessitate
accidit, eo quod haec sunt. Dico autem eo quod haec sunt, propter haec
accidere. Propter haec vero accidere, est nullius extrinsecus termini indigere,
ut fiat necessarium. Perfectum vero voco syllogismum, qui nullius alius
indiget, praeter ea quae sumpta sunt, ut appareat necessarium. Imperfectum
vero, qui indiget aut unius aut plurium, quae sunt quidem necessaria per
subiectos terminos, non autem sumpta sunt per propositiones. In toto autem esse
alterum in altero, et de omni praedicari alterum de altero idem est. Dicimus
autem de omni praedicari, quando nihil est sumere subiecti, de quo non dicatur
alterum, et de nullo similiter. Quoniam autem omnis propositio est, aut de
inesse, aut ex necessitate inesse, aut contingere inesse; harum autem, hae
quidem affirmativae, illae autem negativae secundum unamquamque appellationem;
rursus autem affirmativarum et negativarum, aliae sunt universales, aliae
particulares, aliae indefinitae: universalem quidem privativam de eo quod est
inesse, necesse est in terminis converti. Ut si nulla voluptas est bonum, neque
bonum nullum, erit voluptas. Praedicativam autem converti quidem necessarium
est, non tamen universaliter, sed in parte, ut, si omnis voluptas est bonum, et
bonum aliquod voluptas. Particularem autem affirmativam quidem converti necesse
est particulariter. Nam si voluptas aliqua, bonum, et bonum aliquod erit
voluptas. Privativam vero non est necessarium. Non enim si homo non inest
alicui animali, et animal non inest alicui homini. Primum ergo sit privativa
universalis A B propositio, si ergo nulli B inest A, neque A nulli inerit B.
Nam si alicui inest ut C, non verum erit nullum B esse A. Nam C eorum quae sunt
B aliquod est. Si vero omni B inest A, et B alicui A inest, nam si nulli, neque
A nulli B inerit, sed positum erat omni inesse. Similiter autem et si
particularis est propositio, nam si inest A alicui B, et B alicui eorum quae
sunt A necesse est inesse; si enim nulli, nec A nulli inerit B. Si autem A
alicui eorum quae sunt B non inest, non necesse est et B alicui A non inesse,
ut si B quidem sit animal, A vero homo, homo enim non omni animali, animal vero
omni homini inest. Eodem autem modo se habebit in necessariis propositionibus,
nam universalis quidem privativa universaliter convertitur. Affirmativarum
autem utraque particulariter. Nam si necesse est A nulli B inesse, necesse est
et B nulli A inesse; si enim alicui contingit, et A alicui B continget. Si
autem ex necessitate A omni vel alicui B inest, et B alicui A necesse est
inesse, nam si non ex necessitate inest, neque A alicui B ex necessitate
inerit. Particularis vero privativa non convertitur, propter eamdem causam, propter
quam et supra diximus. In contingentibus vero, quoniam multipliciter dicitur
contingere, nam et necessarium, et non necessarium, et possibile contingere
dicimus; in affirmativis quidem, similiter se habebit secundum conversionem in
omnibus. Nam si A omni aut alicui B contingit, et B alicui A contingit, si enim
nulli, nec A nulli B, ostensum est enim hoc prius. In negativis vero non
similiter, sed quaecunque quidem contingere dicuntur, ex eo quod ex necessitate
non insunt, vel in eo quod non ex necessitate insunt similiter. Ut si quis
dicat hominem contingere non esse equum, aut album nulli tunicae inesse. Horum
enim hoc quidem ex necessitate inest, illud vero non ex necessitate inest, et
similiter convertitur propositio. Nam si contingit nulli homini equum inesse,
et hominem contingit nulli equo inesse, et si album contingit nulli tunicae, et
tunica contingit nulli albo, si enim alicui necessario, et album tunicae alicui
inerit ex necessitate, hoc enim ostensum est prius. Similiter autem et in
particulari negativa. Quaecunque vero ut in pluribus, et in eo quod nata sunt
dicuntur contingere secundum quem modum determinamus contingens, non similiter
se habebit in privativis conversionibus. Sed et universalis quidem privativa
propositio non convertitur, particularis vero convertitur. Hoc autem erit
manifestum quando de contingenti dicemus. Nunc autem nobis tantum sit cum iis
quae dicta sunt, manifestum, quoniam contingere nulli aut alicui non inesse
affirmativam habet figuram, nam et contingit ipsi est similiter ordinatur. Est
autem, quibuscunque adiacens praedicatur, affirmationem semper facit, et
omnino, ut: est non bonum, vel est non album, vel simpliciter, est non hoc.
Ostendetur autem et hoc per sequentia, secundum conversiones autem similiter se
habebunt in aliis. His vero determinatis dicemus iam per quae et quando et
quomodo fit omnis syllogismus, postea vero dicendum de demonstratione. Prius
enim de syllogismo dicendum quam de demonstratione, eo quod universalior est
syllogismus, nam demonstratio quidem syllogismus quidam est; syllogismus vero
non omnis demonstratio. Quando igitur tres termini sic se habent ad invicem, ut
et postremus sit in toto medio, et medius in toto primo vel sit, vel non sit,
necesse est extremitatum perfectum esse syllogismum. Voco autem medium quod et
ipsum in alio, et aliud in ipso est, quod et positione medium est; extrema vero
quod et ipsum in alio, et in quo aliud est. Si enim A de omni B, et B de omni
C, necesse est A de omni C praedicari. Prius enim dictum est quomodo de omni
dicimus. Similiter autem et si A de nullo B, B autem de omni C, quoniam A nulli
C inerit. Si autem primum quidem omni medio consequens est, medium vero nulli
postremo, non erit syllogismus extremitatum. Nihil enim necessarium accidit, eo
quod haec sunt, nam et omni et nulli contingit primum postremo inesse, quare
neque particulare, neque universale fit necessarium. Cum autem nihil est
necessarium, per haec non erit syllogismus. Termini vero eius quod est omni
inesse, animal, homo, equus; eius vero quod est nulli, animal, homo, lapis.
Quando vero nec primum medio, nec medium postremo ulli inest, nec sic erit
syllogismus. Termini vero ut inesse, scientia, linea, medicina; ut non inesse,
scientia, linea, unitas. Universalibus igitur existentibus terminis, manifestum
est in hac figura quando erit, et quando non erit syllogismus, et quoniam cum
est syllogismus, necessarium est terminos sic se habere, ut diximus, et sic se
habens manifestum quoniam erit syllogismus. Si autem hic quidem terminorum
universaliter, alius vero particulariter ad alium, quando universale quidem
ponitur ad maiorem extremitatem vel praedicativum, vel privativum, particulare
vero ad minorem praedicativum, necesse est syllogismum esse perfectum. Quando
vero ad minorem vel quolibet modo aliter se habeant termini, impossibile est.
Dico autem maiorem extremitatem quidem in qua medium est, minorem vero, quae
sub medio est. Insit enim A quidem omni B, B autem alicui C, ergo si est
de omni praedicari, quod in principio dictum est, necesse est A alicui C inesse.
Et si A quidem nulli B inest, B vero alicui C, necesse est A alicui C non
inesse, determinatum est enim et de nullo, quomodo dicimus, quare erit
syllogismus perfectus. Similiter autem et si indefinitum sit B C praedicativum,
nam idem erit syllogismus indefinito et particulari sumpto. Si autem ad minorem
extremitatem universale ponatur vel praedicativum, vel privativum, non erit
syllogismus neque cum affirmativa, neque negativa, neque indefinita, neque
particularis sit, ut si A quidem alicui B inest, vel non inest, B autem omni C
inest. Termini ut inesse, bonum, habitus, prudentia; ubi non inesse, bonum,
habitus, indisciplina. Rursum si B quidem nulli C, A vero alicui B inest, vel
non inest, vel non omni inest, nec sic erit syllogismus. Termini omni inesse,
album, equus, cygnus; nulli inesse, album, equus, corvus. Idem autem et si A B
indefinitum sit. Nec quando ad maiorem extremitatem quidem universale ponatur
vel praedicativum, vel privativum, ad minorem vero particulare privativum, non
erit syllogismus vel indefinito, vel particulari sumpto. Velut si A quidem omni
B inest, B autem alicui C non inest, vel non omni inest. Cui enim alicui non
inest medium, hoc omne et nullum sequatur primum.Ponantur enim termini, animal,
homo, album, deinde et de quibus albis non praedicatur homo, sumantur cygnus et
nix; ergo animal de uno quidem omni praedicatur, de altero vero nullo, quare
non erit syllogismus. Rursum A quidem nulli B insit, B autem alicui C non
insit, et sint termini, inanimatum, homo, album, deinde sumantur alba, de
quibus non praedicatur homo, cygnus et nix; nam inanimatum de hoc quidem omni
praedicatur, de illo vero nullo. Amplius: quoniam indefinitum est alicui eorum
quae sunt C non inesse B, verum est autem et nulli inest, et si non omni,
quoniam alicui non inest, sumptis autem his terminis velut nulli inesse, non
fit syllogismus (hoc enim dictum est prius) manifestum; ergo est quoniam in eo
quod sic se habent termini non erit syllogismus, esset enim et in his.
Similiter autem ostendetur, et si universale ponatur privativum. Neque enim si
ambo intervalla particularia praedicative, vel privative dicantur, aut hoc
quidem praedicativum, illud vero privativum, vel hoc quidem indefinitum, illud
vero definitum, vel ambo indefinita, non erit syllogismus nullo modo. Termini
vero communes omnium, animal, album, equus, animal, album, lapis. Manifestum
est igitur ex iis quae dicta sunt quoniam si sit syllogismus in hac figura
particularis, quoniam necesse est terminos sic se habere, ut diximus. Aliter
enim se habentibus, nullo [modo] fit. Palam autem quoniam omnes qui in hac sunt
syllogismi perfecti sunt, omnes enim perficiuntur per ea quae ex principio
sumuntur, et quoniam omnia problemata ostenduntur per hanc figuram: etenim omni
et nulli, alicui et non alicui inesse. Voco autem huiusmodi figuram, primam. Quando
vero idem huic omni quidem, illi vero nulli inest, vel utique omni, vel nulli,
figuram quidem huiusmodi voco secundam. Medium autem in hac dico quod de
utraque praedicatur; extremitates vero de quibus dicitur hoc, maiorem quidem
extremitatem, quae iuxta medium posita est, minorem vero, quae longius sita est
A medio. Ponitur autem medium foras quidem extremitatum, primum vero positione.
Perfectus igitur non erit syllogismus nullo modo in hac figura, possibile vero
erit et universalibus, et non universalibus existentibus terminis. Universalibus
igitur terminis erit syllogismus, quando medium huic quidem omni, illi vero
nulli inerit, etsi ad utrumvis sit privativum, aliter vero nullo modo.
Praedicetur enim M de N quidem nullo, de O vero omni, quoniam igitur
convertitur privativa, nulli M inerit N, at M omni O supponebatur, quare N
nulli O inerit: hoc enim ostensum est prius. Rursum si M N quidem omni inest, O
vero nulli, neque N O nulli inerit. Nam si M nulli O, neque O nulli N inerit,
at vero M omni N inerat, quare O nulli inerit. Facta est enim rursum prima
figura. Quoniam autem convertitur privativum, neque N nulli O inerit, quare
erit idem syllogismus, est autem ostendere haec et ad impossibile ducentes. Quoniam
ergo fit syllogismus sic se habentibus terminis manifestum, sed non perfectus,
non enim solum ex iis quae ab initio sumpta sunt, sed ex aliis perficitur
necessarium. Si autem M de omni N et O praedicetur, non erit syllogismus.
Termini inesse, substantia, animal, ratio; non inesse, substantia, animal,
lapis, medium, substantia.Nec quando de N nec de O nullo praedicatur M. Termini
inesse, linea, animal, homo; non inesse, linea, animal, lapis. Manifestum ergo
quoniam si fit syllogismus ex universalibus terminis, necesse est terminos sic
se habere, ut in principio diximus. Aliter enim se habentibus terminis non fit
conclusio necessaria.Si autem ad alterum sit universaliter medium, quando ad
maius quidem fuerit universaliter vel praedicative, vel privative, ad minus
autem et particulariter, et oppositae universali (dico autem oppositae, si
universale quidem privativum particulare praedicativum, vel si universale
praedicativum, particulare privativum), necesse est syllogismum fieri
privativum particulariter. Nam si M nulli quidem N, O autem alicui inest,
necesse est N alicui O non inesse. Quoniam enim convertitur privativum, nulli M
inerit, N M vero supponebatur alicui O inesse, quare N alicui eorum quae sunt O
non inerit. Fit enim syllogismus per primam figuram. Rursus si N quidem omni M,
O vero alicui non inest, necesse est N alicui O non inesse. Nam si O omni inest
N, praedicatur autem et M de omni N, necesse est M omni O inesse, supponebatur
autem alicui non inesse. Et si M N omni quidem inest, O autem non omni, erit
syllogismus, quoniam non omni O inest N. Demonstratio autem eadem. Si autem de
O quidem omni, de N vero non omni praedicatur M, non erit syllogismus. Termini
inesse, animal, substantia, corvus. Non inesse, animal, album, corvus. Nec
quando de O quidem nullo, de N vero aliquo. Termini inesse, animal, substantia,
lapis. Non inesse, animal, substantia, scientia. Quando igitur oppositum est
universale particulari, dictum est quando erit, et quando non erit syllogismus.
Quando autem similis figurae fuerint propositiones, ut ambae privativae vel
affirmativae, nullo modo erit syllogismus. Sint enim primum privativae, et
universale ponatur ad maiorem extremitatem, ut M N quidem nulli, O autem alicui
non insit: contingit ergo et omni, et nulli O inesse N. Termini quidem nulli
inesse, nigrum, nix, animal. Omni vero inesse, non est sumere, si M alicui
quidem O inest, alicui autem non. Nam si omni O inest N, et M nulli, N etiam M
nulli O inerit; sed positum erat alicui inesse, non igitur sic sumere contingit
terminos. Ex indefinito autem ostendendum est. Quoniam enim verum est M non
inesse alicui O, et si nulli inest, nulli vero cum insit non erit syllogismus,
manifestum quoniam neque nunc erit. Rursum si praedicativae, et universale
ponatur similiter, ut M omni quidem N, O autem alicui insit, contingit ergo et
omni, et nulli O inesse. Termini nulli inesse, album, cygnus, lapis. Omni vero
non erit sumere terminos, propter eamdem causam quam et prius, sed ex
indefinito monstrandum est. Si autem universale ad minorem extremitatem est, et
M O quidem nulli, N vero alicui non inest, contingit N, et omni et nulli O
inesse. Termini inesse, album, animal, corvus; non inesse, album, lapis,
corvus. Similiter autem et si praedicativae fuerint propositiones. Termini non
inesse, album, animal, nix; inesse, album, animal, cygnus. Manifestum est
igitur quoniam si similis figurae sint propositiones, et haec quidem
universalis, illa vero particularis, quoniam nullo modo fit syllogismus. Sed
nec si alicui, utrique inest, vel non inest, vel huic quidem inest, illi vero
non, vel neutri omni, vel indefinitae. Termini autem communes omnium, album,
animal, homo, album, animal, inanimatum. Manifestum est igitur ex praedictis
quoniam si sic se habent termini ad invicem, ut dictum est, fit syllogismus ex
necessitate, et si fit syllogismus, necesse est terminos sic se habere. Palam
autem et quoniam omnes imperfecti sunt, qui in hac figura sunt syllogismi;
omnes enim perficiuntur assumptis quibusdam, quae vel insunt terminis ex
necessitate, vel ponuntur velut hypotheses, ut quando per impossibile
ostendimus. Et quoniam non fit affirmativus syllogismus per hanc figuram, sed
omnes privativi, et universales, et particulares. Si autem eidem hoc quidem
omni, illud vero nulli inest, vel ambo omni vel nulli, figuram quidem huiusmodi
voco tertiam. Medium autem in hac dico, quo ambo praedicamus; extremitates
vero, quae praedicantur; maiorem autem extremitatem, quae longius est medio;
minorem vero, quae propius. Ponitur autem medium foras quidem extremitatum,
ultimum vero positione est. Perfectus igitur non fit syllogismus, nec in hac figura,
possibilis vero erit et universaliter, et non universaliter terminis
existentibus ad medium. Universaliter quidem quando et p et r inerunt omni s,
quoniam alicui r inerit p ex necessitate, nam quoniam convertitur praedicativa,
inerit s alicui r. Quare quoniam p inest omni s, et s alicui r, necesse est p
alicui r inesse. Fit enim syllogismus per primam figuram. Est autem et per
impossibile, et expositione facere demonstrationem: si enim ambo omni s insunt,
si sumatur aliquod eorum quae sunt s, ut N huic et p et r inerunt ex necessitate,
quare alicui r inerit p. Et si r omni quidem s, p autem nulli s inest, erit
syllogismus, quoniam p alicui r non inerit ex necessitate. Nam idem modus erit
demonstrationis, conversa r s propositione. Ostendetur autem et per
impossibile, quemadmodum in prioribus. Si autem insit r, s quidem nulli, p vero
omni s, non erit syllogismus. Termini inesse, animal, equus, homo; non inesse,
animal, inanimatum, homo, neque quando ambo de nullo s dicuntur, non erit
syllogismus. Termini inesse, animal, equus, inanimatum; non inesse, homo, equus
inanimatum, medium, inanimatum. Manifestum est igitur et in hac figura et
quando erit, et quando non erit syllogismus ex universalibus terminis. Quando
enim ambo termini sunt praedicativi, erit syllogismus, quoniam inest alicui
extremitas extremitati; quando vero privativi, non erit syllogismus; quando
autem hic quidem privativus, ille vero affirmativus; si maior quidem fuerit
privativus, alter vero affirmativus, erit syllogismus, quoniam alicui non inest
extremitas extremitati. Si autem e converso, non erit. Si autem hic quidem sit
universaliter ad medium, alter vero particulariter, si uterque sit
praedicativus, necesse est fieri syllogismum, et si alteruter sit universalis
terminorum; nam si r omni s insit, p vero alicui s, necesse est et p alicui r
inesse, nam quoniam convertitur affirmativa, inerit s alicui p, quare quoniam r
omni s inest, s autem alicui p, et r alicui p inerit, quare et p alicui r. Rursum
si r alicui s, p vero omni s insit, necesse est et p alicui r inesse, nam idem
modus demonstrationis. Est autem demonstrare et per impossibile, et
expositione, quemadmodum in prioribus. Si autem unus quidem sit praedicativus,
alius vero privativus, universaliter autem praedicativus, quando minor quidem
fuerit praedicativus, erit syllogismus; nam si r omni s, p vero alicui s non
inest, necesse est p alicui r non inesse, si enim p omni r, et r omni s, et p
omni s inerit, sed non inerat. Monstratur autem et sine deductione, si sumatur
aliquid eorum quae sunt s, cui p non inest. Quando vero maior fuerit
praedicativus, non erit syllogismus, ut si p insit omni s, r autem alicui s non
insit. Termini vero omni inesse, animatum, homo, animal. Nulli vero, non est
sumere terminos si r inest alicui quidem s, alicui autem non. Si enim omni s
inest p, r autem alicui s, et p inerit alicui r, sed positum erat nulli r
inesse. Sed quemadmodum in prioribus dicendum est; nam cum indefinitum est
alicui non inesse, et quod nulli inest, verum est dicere alicui non inesse,
nulli vero cum inesset, non erat syllogismus; manifestum ergo est, quoniam non
erit syllogismus. Si autem privativus sit universalis terminus, quando maior
quidem privativus fuerit, minor autem praedicativus, erit syllogismus. Si enim
p nulli s, r autem alicui inest s, et p alicui r non inerit. Rursum enim prima
erit figura, r s propositione conversa. Quando autem minor fuerit privativus,
non erit syllogismus. Termini inesse, animal, homo, ferum. Non inesse, animal,
scientia, ferum, medium in utrisque ferum. Nec quando ambo privativi ponuntur,
est autem unus quidem universalis, alter vero particularis. Termini inesse,
quando minor est universalis ad medium, animal, homo, ferum, non inesse, animal,
scientia, ferum. Quando autem maior, non inesse quidem, corvus, nix, album;
inesse vero non est sumere si r alicui quidem inest s, alicui autem non inest.
Si enim p omni r insit, r autem alicui s, et p inerit alicui s. Positum est
autem nulli, sed ex indefinito monstrandum est. Neque si uterque alicui medio
inest, vel non inest, vel unus quidem inest, alter vero non inest, vel hic
quidem alicui, ille vero non omni, vel indefinite, nullo modo erit syllogismus.
Termini autem communes omnium, animal, homo, album, animal, inani matum, album.
Manifestum est igitur, et in hac figura, quando erit, et quando non erit
syllogismus, et quoniam habentibus se terminis, ut dictum est, fit syllogismus
ex necessitate, et si sit syllogismus, necesse est terminos sic se habere. Manifestum
est etiam, quia omnes imperfecti sunt in hac figura syllogismi, omnes enim
perficiuntur quibusdam assumptis. Et quoniam syllogizare universale per hanc
figuram non erit, neque privativum, neque affirmativum. Palam autem et quoniam
in omnibus figuris, aliquando non fit syllogismus. Cum praedicativi quidem, vel
privativi sunt utrique termini, et particulares, nihil omnino fit necessarium. Cum
autem praedicativus, et privativus, et universaliter sumptus privativus, semper
fit syllogismus minoris extremitatis ad maiorem, ut si A quidem omni B vel
alicui, B autem nulli C; conversis enim propositionibus, necesse est C alicui A
non inesse. Similiter autem et in aliis figuris, semper enim fit per
conversionem syllogismus. Palam etiam quoniam indefinitum pro praedicativo
particulari positum, eumdem faciet syllogismum in omnibus figuris. Manifestum
autem et quoniam omnes imperfecti syllogismi perficiuntur per primam figuram.
Aut enim ostensive, aut per impossibile clauduntur omnes. Utrinque autem fit
prima figura. Et ostensive quidem perfectis, quoniam per conversionem
claudebantur omnes, conversio autem primam faciebat figuram, per impossibile
vero demonstratis, quoniam posito falso syllogismus fit per primam figuram. Ut
in postrema figura, si A et B omni C insunt, quoniam A alicui B inest, nam si
nulli et B omni C, nulli C inerit A, sed inerat omni. Similiter autem in aliis.
Est etiam reducere omnes syllogismos ad universales syllogismos primae figurae.
Nam qui sunt in secunda figura, manifestum quoniam per illos perficiuntur,
verum non similiter omnes, sed universales quidem privativa conversa;
particularium autem utraque per ad impossibile reductionem. Qui vero in prima
sunt particulares, perficiuntur quidem per se. Est autem et per secundam
figuram ostendere ad impossibile ducentes, ut si A omni B, et B alicui C,
quoniam A alicui C inerit. Si enim nulli, B autem omni, nulli C inerit B. Hoc
enim scimus per secundam figuram. Similiter autem et in privativo erit
demonstratio; si enim A nulli B, et B alicui C inest, A alicui C non erit, nam
si A omni C, B autem nulli inest, nulli C inerit B. Haec autem fuit media
figura; quare quoniam qui in media sunt syllogismi, omnes reducuntur in primae
figurae universales syllogismos, qui vero particulares sunt in prima, ad eos
qui sunt in media, manifestum est quoniam et particulares reducentur ad eos qui
in prima figura sunt universales syllogismos; qui vero sunt in tertia, cum
universales sint quidem termini, statim perficiuntur per illos syllogismos. Si
autem particulares, sumuntur per particulares syllogismos primae figurae, sed
hi reducti sunt ad illos, quare et tertiae figurae particulares. Manifestum
ergo quoniam omnes reducentur in primae figurae universales syllogismos. Igitur
syllogismi inesse vel non inesse ostendentes, dictum est quomodo se habent, et
ad eos qui ex eadem sunt figura, et ad invicem, et ad eos qui ex aliis sunt
figuris. Quoniam autem diversum est inesse, et ex necessitate inesse, et
contingere inesse (nam multa insunt quidem, non tamen ex necessitate, alia vero
neque ex necessitate, neque insunt omnino, contingit autem inesse), manifestum
quoniam et syllogismus in unoquoque horum diversus est, et non similiter
habentibus se terminis, sed hic quidem ex necessariis, ille vero ex iis quae
simpliciter insunt, ille autem ex contingentibus. Ergo in necessariis quidem
fere similiter se habet, et in iis qui insunt. Similiter enim positis terminis,
et in iis quae insunt, et in iis quae ex necessitate insunt vel non insunt, et
erit, et non erit syllogismus. Verum distabit in eo quod adiacet terminis ex
necessitate inesse, vel non inesse, nam et privativum similiter convertitur, et
in toto esse, et de omni similiter assignabimus. Ergo in aliis quidem eodem
modo ostendetur per conversionem, quoniam conclusio necessaria, quomodo in eo
quod est inesse. In media autem figura quando fuerit universalis affirmativa,
particularis vero privativa, et rursum in tertia quando universalis quidem
praedicativa, particularis vero privativa, non similiter erit demonstratio, sed
necesse est exponentes, cui alicui utrumque non inest, de hoc facere
syllogismum. Erit enim necessarius in hoc. Si autem de exposito est
necessarius, erit et de illo aliquo. (0648C) Nam hoc quod est expositum, ipsum
quidem illud aliquid est. Fit autem uterque syllogismus in propria figura. Accidit
autem quandoque et altera propositione necessaria, necessarium fieri
syllogismum, verum non utralibet, sed quae ad maiorem extremitatem est, ut si A
quidem, B ex necessitate sumptum est inesse, vel non inesse, B autem C inesse
tantum; sic enim sumptis propositionibus ex necessitate A inerit C, vel non
erit. Nam quoniam omni B ex necessitate inest, vel non inest A, C autem aliquid
eorum quae sunt B, est manifestum quoniam et C ex necessitate erit alterum
horum. Si autem A B quidem non necessaria, B C autem necessaria, non erit
conclusio necessaria. Nam si est, accidit A alicui B inesse ex necessitate, per
primam et tertiam figuram, hoc autem falsum, contingit enim tale esse B cui
possibile est A nulli inesse. Amplius autem et ex terminis manifestum quoniam
non erit conclusio necessaria; ut si A quidem sit motus, B autem sit animal, in
que autem C homo, namque homo animal est ex necessitate, movetur autem animal
non ex necessitate, quare nec homo. Similiter autem et si privativa sit A B;
nam eadem demonstratio. In particularibus autem syllogismis, si universalis
quidem est necessaria, et conclusio erit necessaria; si autem particularis, non
necessaria, sive privativa, sive praedicativa fuerit universalis propositio. Sit
autem primo universalis necessaria, et A quidem omni B insit ex necessitate, B
autem alicui C insit solum, necesse est ergo A alicui C inesse ex necessitate,
nam C sub B est, B autem omni A inerat ex necessitate. Similiter autem et si
privativus syllogismus sit, nam eadem erit demonstratio. Si autem particularis
est necessaria, non erit conclusio necessaria, nihil enim impossibile evenit,
quemadmodum nec in universalibus syllogismis, similiter autem et in privativis.
Termini, motus, animal, album. In secunda autem figura si privativa quidem
propositio universalis sit et necessaria, conclusio erit necessaria. Si autem
praedicativa, non necessaria. Sit enim primum privativa necessaria, et A B
quidem nulli contingat, C autem insit tantum; quoniam ergo convertitur
privativa, et B nulli A contingit, A autem omni C inest, quare nulli C
contingit B, nam C sub A est. Similiter autem et si ad C ponatur privativum,
nam si A C nulli contingit, et C nulli A poterit inesse, A autem omni B inest.
Quare nulli eorum quae sunt B contingit C, fit enim prima figura. Rursum non
ergo neque B ipsi C, convertitur enim similiter. Si autem praedicativa
propositio est necessaria, non erit conclusio necessaria, insit enim A omni B
ex necessitate, C autem nulli insit tantum, conversa ergo privativa, fit prima
figura. Ostensum est autem in prima quoniam cum non est necessaria quae ad
maiorem est privativa, nec conclusio erit necessaria, quare nec in his erit ex
necessitate. Amplius autem si conclusio est necessaria, accidit C alicui A non
inesse ex necessitate, si enim B nulli C inest ex necessitate, neque C nulli B
inerit ex necessitate, B autem alicui A necesse est inesse, siquidem et A omni
B ex necessitate inerat, quare C necesse est alicui A non inesse, sed nihil
prohibet A huiusmodi accipere, cui omni C contingat inesse. Amplius et si
terminos ponentes sit ostendere, quoniam conclusio non est necessaria
simpliciter. Et his existentibus, necessarium ut sit A animal, B vero homo, C
autem album, et similiter propositiones sumptae sint, contingit enim animal
nulli albo inesse, non inerit ergo nec homo nulli albo, sed non ex necessitate.
Contingit enim hominem fieri album, non tamen donec animal nulli albo insit,
quare cum haec sint, necessaria erit conclusio, simpliciter autem non necessaria.
Similiter autem se habebit et in particularibus syllogismis, quando privativa
quidem propositio, et universalis fuerit, et necessaria, et conclusio erit
necessaria. Quando autem praedicativa universalis fuerit necessaria, privativa
vero particularis non necessaria, non erit conclusio necessaria. Sit enim
primum privativa, et universalis necessaria, et A B quidem nulli contingat
inesse, C autem alicui insit, quoniam ergo convertitur privativa, et B nulli A
continget inesse, A autem alicui C inest, quare ex necessitate alicui eorum
quae sunt, C non inerit B. Rursum sit praedicativa, et universalis, et
necessaria, et ponatur ad B quidem praedicativum, si ergo A omni B ex
necessitate inest, C autem alicui non inest, quoniam non inerit B alicui C
manifestum, sed non ex necessitate. Nam iidem termini erunt ad demonstrationem,
qui in universalibus syllogismis: sed nec si privativa necessaria est
particulariter sumpta, erit conclusio necessaria. Nam per eosdem terminos
demonstratio. In postrema autem figura terminis quidem universalibus ad medium,
et praedicativis utrisque propositionibus, si utralibet sit necessaria, et
conclusio erit necessaria. Si autem haec quidem sit privativa, illa vero
praedicativa, quando privativa quidem fuerit necessaria, et conclusio erit
necessaria, quando autem praedicativa, non erit necessaria. Sint enim primum
utraeque praedicativae propositiones, et A et B omni C insint, necessaria autem
sit A C, quoniam ergo B omni C inest, et C alicui B inerit, eo quod convertitur
universalis particulariter. Quare si A inest omni C ex necessitate, et C alicui
B, et A alicui B necessarium inesse, nam B sub C est. Fit igitur prima figura.
Similiter autem ostendetur, et si B C est necessaria, convertitur enim C alicui
A, quare si omni C inest B ex necessitate, et A alicui B inerit ex necessitate.
Rursum sit A C quidem privativa, B C vero affirmativa, necessaria autem
privativa, quoniam ergo convertitur affirmativa, erit C alicui B, A autem nulli
C ex necessitate, neque A alicui B inerit ex necessitate, nam B sub C est. Si
autem praedicativa sit necessaria, non erit conclusio necessaria. Sit enim B C
praedicativa et necessaria, A C autem privativa et non necessaria, quoniam ergo
convertitur affirmativa, inerit et C alicui B ex necessitate. Quare si A quidem
nulli eorum quae sunt C inest, C autem alicui eorum quae sunt B et A alicui
eorum quae sunt B non inerit, sed non ex necessitate. Ostensum est enim in
prima figura quoniam privativa propositione necessaria, nec conclusio erit
necessaria. Amplius autem et per terminos sit manifestum, sit enim A quidem
bonum in quo B animal, C autem equus, ergo bonum quidem contingit nulli equo
inesse, animal vero necesse est omni equo inesse, sed non necesse est aliquod
animal non esse bonum, siquidem contingit omne esse bonum. Aut si non hoc
possibile, sed vigilare, vel dormire terminum ponendum. Omne enim animal
susceptibile est horum. Si igitur termini universaliter ad medium sint, dictum
est quando erit conclusio necessaria. Si autem hic quidem universalis, ille vero
particularis, praedicativus uterque, quando universalis fuerit necessarius, et
conclusio erit necessaria. Demonstratio autem eadem quae prius, convertitur
enim et particularis affirmativa. Si ergo necesse est B omni C inesse, A autem
sub C est, necesse est B alicui A inesse. Si autem B alicui A, et A alicui B
inesse necessarium, convertitur enim. Similiter autem et si A C sit necessaria
universalis, nam B sub C est. Si autem particularis est necessaria, non erit
conclusio necessaria. Sit enim B C particularis et necessaria, A autem insit
omni C, non tamen ex necessitate, conversa ergo B C prima fit figura, et
universalis quidem propositio non necessaria, particularis autem necessaria,
quando autem sic se habebant propositiones, non erat conclusio necessaria,
quare nec in his. Amplius autem et ex terminis manifestum. Sit enim A quidem
vigilatio, B autem bipes, in quo autem C animal, ergo B alicui C necesse est
inesse, A autem omni C contingit, et A non necessario B, non enim necesse est
aliquem bipedem dormire vel vigilare. Similiter autem per eosdem terminos
ostendetur etiam si A C sit particularis et necessaria. Si autem hic quidem
terminorum sit praedicativus, ille privativus et necessarius, quando
universalis fuerit privativus et necessarius, et conclusio erit necessaria. Si
enim A nulli C ex necessitate contingit, B autem alicui C inest, necesse est A
alicui B non inesse, quando autem affirmativa necessaria ponetur vel
universalis, vel particularis, vel privativa particularis, non erit conclusio
necessaria. Nam alia quidem eadem quae et in prioribus dicemus. Termini autem
cum universalis quidem affirmativa est necessaria, vigilatio, animal, homo,
medium homo: cum autem particularis praedicativa necessaria, vigilatio, animal,
album. Animal enim necesse est alicui albo inesse, vigilatio autem contingit
nulli, et non necesse est alicui animali non inesse vigilationem. Quando autem
privativa particularis est necessaria, bipes, motus, animal, medium animal. Manifestum
igitur quoniam inesse quidem non est syllogismus, si utraeque propositiones non
sunt in eo quod est inesse, necessaria vero est, et altera solum existente
necessaria. In utrisque autem affirmativis et privativis existentibus
syllogismis necesse est alteram propositionem similem esse conclusioni. Dico
autem similem, si inesse quidem, inexistentem, si autem necessaria,
necessariam. Quare et hoc palam, quoniam non erit conclusio neque necessaria,
neque inesse, non sumpta vel necessaria, vel quae inesse significet
propositione. Igitur de necessario quomodo fit, et quam differentiam habeat ad
inesse, sufficienter pene dictum est. De contingente autem post haec dicemus,
quando, et quomodo, et per quae erit syllogismus. Dico autem contingere, et
contingens, quo non existente necessario, posito autem inesse, nihil erit
propter hoc impossibile. Nam necessarium aequivoce contingere dicitur. Quoniam
autem hoc est contingens, manifestum ex affirmationibus et negationibus
oppositis. Nam non contingit esse, non possibile esse, et impossibile esse, et
necesse est non esse, vel eadem sunt, vel sequuntur se invicem, quare et
opposito his contingit esse, et non impossibile esse, et non necesse non esse,
eadem erunt, vel sequentia se invicem. De omni enim affirmatio, vel negatio
vera. Erit ergo contingens necessarium, et non necessarium contingens. Accidit
autem omnes quae secundum contingere sunt propositiones converti sibi invicem, dico
autem non affirmativas negativis sed quaecunque affirmativam habent figuram
secundum oppositionem, ut ea quae est contingit esse ei quae est contingit non
esse, et ea quae est contingit omni ei quae est contingit nulli, vel non omni,
et quae alicui, et quae non alicui, eodem autem modo et in aliis. Quoniam
enim quod est contingens non est necessarium, et quod non est necessarium possibile
est non esse, manifestum quoniam si contingit A inesse B, contingit et non
inesse, et si omni contingit inesse, et omni contingit non inesse. Similiter
autem et in particularibus affirmationibus, nam eadem demonstratio. Sunt autem
huiusmodi propositiones praedicativae, nam contingere ei quod est esse
similiter ponitur, quemadmodum dictum est prius. Determinatis autem his, rursum
dicimus quoniam contingere duobus modis dicitur: uno quidem, quod plerumque fit
et deficit, necessarium, ut canescere hominem, vel augeri, vel minui, vel
omnino quod natum est esse. Hoc enim non continuum habet necessarium, eo quod
non semper est homo, cum tamen homo est, aut ex necessitate, aut ut in pluribus
est. Alio autem modo infinitum, quod et sic, et non sic possibile, ut animal
ambulare, vel ambulante fieri motum terrae, vel omnino quod casu fit, nihil
enim magis sic natum est, vel econtrario. Convertitur ergo et secundum
oppositas propositiones utrumque contingens, non tamen eodem modo, sed quod
natum quidem est esse ei quod non ex necessitate esse. Sic enim contingit non
canescere hominem. Infinitum autem ei quod nihil magis sic, vel illo modo.
Disciplina autem, et syllogismus demonstrativus, ex infinitis quidem non est,
eo quod inordinatum est medium, ex iis vero quae nata sunt esse, pene orationes
et considerationes fiunt de sic contingentibus, ex illis autem possibile quidem
est fieri syllogismum, non tamen solet quaeri. Haec ergo definientur magis in
sequentibus, nunc autem dicemus quando et quomodo, et quis erit syllogismus ex
contingentibus propositionibus. Quoniam autem contingere hoc huic inesse
dupliciter est accipere, aut enim cui inest hoc, aut cui contingit ipsum
inesse, nam de quo B, A contingere, horum alterum significat, aut de quo
dicitur B, aut de quo contingit dici, de quo autem B, A contingere, aut omni B
possibile inesse A, nihil differt. Manifestum igitur quoniam dupliciter dicetur
A omni B inesse contingere. Primum ergo dicemus si de quo C contingit B, et de
quo B contingit A, quis erit, et qualis syllogismus, sic enim utraeque
propositiones sumuntur secundum contingere, quando autem de quo B est contingit
A, haec quidem inesse, illa vero contingens, quare A similibus figuris incipiendum,
quemadmodum et in aliis.Quando ergo A contingit omni B, et B omni C, syllogismus
erit perfectus, quoniam A contingit omni C inesse. Hoc autem manifestum est ex
definitione, nam contingere omni inesse sic dicebamus. Similiter autem et si A
quidem contingit nulli B, B autem omni C, quoniam A contingit nulli C. Nam de
quo B contingit, A non contingere, hoc erat nullum dimittere sub B
contingentium. Quando autem A contingit omni B, B autem nulli C, per sumptas
quidem propositiones nullus fit syllogismus, conversa autem B C secundum
contingere, fit idem quemadmodum et prius, quoniam enim contingit B nulli C
inesse, contingit et omni inesse. Hoc autem dictum prius. Quare si B quidem
omni C, A autem omni B, rursum idem fit syllogismus. Similiter autem etsi ad
utrasque propositiones negatio ponatur cum contingere (dico autem ut si A contingit
nulli B, et B nulli C ), igitur per sumptas quidem propositiones nullus fit
syllogismus, conversis autem rursus idem erit qui et prius. Manifestum est
igitur quoniam negatione posita ad minorem extremitatem, vel ad utrasque
propositiones, aut non fit syllogismus, aut fit quidem, sed non perfectus, ex
conversione enim fit necessarium. Si autem haec quidem propositionum
universalis, illa vero particularis sumatur, ad maiorem quidem extremitatem
posita universali, syllogismus erit perfectus. Nam si A omni B contingit, B
autem alicui C, A alicui C contingit, hoc autem manifestum ex definitione
contingentis. Rursum si A contingit nulli B, B autem contingit alicui C inesse,
necesse est A contingere alicui C non inesse. Demonstratio autem eadem quae in his.
Si autem privativa sumatur particularis propositio, universalis autem
affirmativa, positione autem similiter se habeant (ut A quidem omni B
contingat, B autem alicui C contingat non inesse), per sumptas quidem
propositiones non fit manifestus syllogismus, conversa autem particulari, et
posito B alicui C contingere inesse, eadem erit conclusio quae et prius,
quemadmodum in iis quae ex principio. Si autem quae ad maiorem extremitatem
particularis sumatur, quae ad minorem universalis, sive utraeque sumantur
affirmativae, sive privativae, sive non similis figurae, sive utraeque
indefinitae, vel particulares, nullo modo erit syllogismus. Nihil enim prohibet
B transcendere A, et non praedicari de aequis, in quo enim B transcendit A
sumat C, huic neque omni, neque nulli, neque alicui, neque non alicui contingit
A inesse, siquidem convertuntur secundum contingere propositiones, et B
pluribus contingit quam A inesse. Amplius autem ex terminis manifestum est, nam
sic se habentibus propositionibus primum postremo et nulli contingit, et omni
ex necessitate inesse. Termini autem communes omnium, inesse quidem ex
necessitate, animal, album, homo, non contingere vero, animal, album, vestis. Manifestum
igitur quoniam hoc modo habentibus se terminis, nullus fit syllogismus, nam
omnis syllogismus vel eius quod est inesse est, vel ex necessitate vel
contingere, non est autem eius quod est inesse, neque necessarii, manifestum
quoniam non est, nam affirmativus interimitur privativo, et privativus
affirmativo, relinquitur ergo eius quod contingere esse, hoc autem impossibile.
Ostensum est enim quoniam sic se habentibus terminis, et omni postremo primum
necesse inesse, et nulli contingere inesse, quare non erit eius quod est
contingere syllogismus, nam necessarium uno [sic] erat contingens. Manifestum
autem et quoniam cum universales sunt termini in contingentibus
propositionibus, semper fit syllogismus in prima figura, sive sunt praedicativi,
sive privativi. Verum ex praedicativis quidem perfectus, ex privativis autem
imperfectus. Oportet autem contingere sumere non in necessariis, sed secundum
dictam definitionem, aliquoties autem latet huiusmodi. Si autem haec quidem
inesse, illa vero contingere sumatur propositionum, quando quae ad maiorem
quidem extremitatem contingere significaverit perfecti erunt omnes syllogismi,
et contingentis secundum dictam determinationem, quando autem quae ad minorem,
et imperfecti omnes, et privativi syllogismi, non contingentis secundum dictam
determinationem, sed eius quod est nulli, aut non omni ex necessitate inesse.
Si enim nulli, aut non omni ex necessitate contingere dicimus, et nulli, et non
omni inesse. Contingat enim A omni B, B autem omni C ponatur inesse, quoniam
igitur sub B est C, A autem contingit omni B, manifestum quoniam et C omni
contingit A, fit ergo perfectus syllogismus. Similiter autem et cum privativa
est A B propositio, B C autem affirmativa, et haec quidem contingere, illa vero
inesse sumetur, perfectus erit syllogismus, quoniam A contingit nulli C inesse.
Quoniam ergo inesse posito ad minorem extremitatem, perfecti syllogismi fiunt,
manifestum. Quod autem contrariae se habentes erunt syllogismi, per impossibile
monstrandum est, simul autem erit manifestum et quoniam imperfecti, nam
ostensio non ex sumptis propositionibus.Primum autem dicendum quoniam si cum
est A, necesse est esse B, et cum possibile est esse A, possibile erit B ex
necessitate. Sit enim sic se habentibus rebus ut in quo quidem A possibile, in
quo autem B impossibile, si ergo aliud possibile quidem est, cum possibile
esse, ipsum fiet, hoc vero impossibile, quoniam impossibile, non utique fiet,
simul autem si A possibile, et B impossibile, continget fieri praeter B, si
autem fieri et esse. Nam quod fit, quando factum est, est. Oportet autem
accipere non solum in generatione possibile et impossibile, sed et in verum
esse, et in quod actu est, et quocunque modo simpliciter aliter dicitur
possibile, in omnibus enim similiter se habebit. Amplius cum est A, B esse, non
tanquam uno aliquo existente A, erit B, oportet opinari, nihil enim est ex
necessitate uno aliquo existente, sed duobus ad minus, ut quando propositiones
sic se habent (ut dictum est) secundum syllogismum, nam sic dicitur de D, D
autem de E, et C de E ex necessitate, et si utrumque possibile, et conclusio erit
possibilis. Quemadmodum ergo si quis ponat A quidem propositiones, B autem
conclusionem, accidet non solum A existente necessario, et B simul esse
necessarium, sed etiam possibili possibile. Hoc autem ostenso manifestum est
quoniam falso posito, et non impossibili, et quod accidit propter positionem
falsum erit, et non impossibile, ut si A falsum quidem est, non tamen
impossibile, cum autem sit A et B, et B erit falsum quidem, non tamen
impossibile. Nam ostensum est quoniam cum est A, est B, et cum possibile est A,
possibile est B. Positum autem est A possibile esse, et B erit possibile, si
enim impossibile est B, simul idem erit possibile et impossibile. Determinatis
autem iis, insit A omni B, B autem contingit omni C, necesse est A igitur
contingere omni C inesse. Non enim contingat, B autem omni C ponatur inesse,
hoc autem falsum quidem, non tamen impossibile, si ergo A quidem non contingit
omni C, B autem omni C insit, A non omni B contingit. Fit enim syllogismus per
tertiam figuram. Sed positum erat omni C contingere inesse, necesse est ergo A
omni C contingere. Falso enim posito, et non impossibili, quod accidit est
impossibile. Possibile est autem et primam figuram facere impossibile ponentes
B inesse C, nam si B omni C inest, A autem omni B contingit, et omni C
continget A, sed positum erat non omni possibile inesse.Oportet autem accipere
omni inesse non secundum tempus determinantes, ut nunc, aut in hoc tempore, sed
simpliciter (per huiusmodi enim propositiones et syllogismos facimus), quoniam
secundum nunc sumpta propositione, non erit syllogismus. Nihil enim fortasse
prohibet quandoque et omni moventi hominem inesse, ut si nihil aliud moveatur,
movens autem contingit omni equo, sed homo nulli equo contingit. Amplius: sit
primum quidem animal, medium vero movens, postremum vero homo, ergo
propositiones quidem similiter se habebunt, conclusio vero erit necessaria, non
contingens. Ex necessitate enim homo est animal, manifestum igitur quoniam
universale sumendum simpliciter, et non tempore determinantes. Rursum: sit
privativa propositio universalis A B, et sumatur A quidem nulli B inesse, B
autem contingat omni C inesse. His igitur positis necesse est A contingere
nulli C inesse, non enim contingat, B autem ponatur inesse C sicut prius,
necesse est igitur A alicui B inesse, fit enim syllogismus per tertiam figuram.
Hoc autem impossibile, quare contingit A, nulli C. Posito enim falso, et non
impossibili, impossibile est quod accidit. Hic ergo syllogismus non est
contingentis secundum definitionem, sed nulli inesse ex necessitate. Haec est
contradictio factae hypothesis. Positum est enim ex necessitate A alicui C
inesse, syllogismus autem per impossibile, oppositae est contradictionis. Amplius
autem et ex terminis manifestum quoniam non erit conclusio contingens, sit enim
A quidem corvus, in quo autem B intelligens, in quo autem C homo, nulli ergo B
inest A, nam nullum intelligens, corvus, B autem contingit omni C, omni enim
homini inest intelligere, sed A ex necessitate nulli C, non igitur conclusio
contingens. Sed nec necessaria semper: sit enim A quidem movens, B autem
scientia, in quo autem C homo, ergo A quidem nulli B inerit, B autem omni C
contingit, et non erit conclusio necessaria, non enim necesse est nullum
hominem moveri, sed necesse est aliquem. Manifestum igitur quoniam est
conclusio eius quod est nulli ex necessitate inesse. Sumendum autem melius
terminos. Si autem privativum ponatur ad maiorem extremitatem contingere
significans, ex ipsis quidem sumptis propositionibus, nullus erit syllogismus, conversa
autem secundum contingens propositione, erit quemadmodum in prioribus. Insit
enim A omni B, B autem contingat nulli C, sic ergo habentibus se terminis,
nihil erit necessarium. Si autem convertatur B C, et sumatur B contingere omni
C, fiet syllogismus quemadmodum prius, similiter enim habent se termini
positione. Eodem autem modo et cum privativa sunt utraque intervalla, si A B
quidem non inesse, B C autem nulli, contingere significat, nam per ea quidem
quae sumpta sunt nullo modo fit necessarium, conversa autem secundum contingens
propositione erit syllogismus, sumatur enim A quidem, nulli B inesse, B autem
contingere nulli C, per haec quidem nihil necessarium. Si autem sumatur B omni
C contingere, quod verum est, A B autem propositio similiter se habeat, rursus
erit idem syllogismus. Si autem non inesse ponatur B omni C, et non contingere
non inesse, non erit syllogismus nullo modo, sive privativa sit, sive
affirmativa A B propositio. Termini autem communes ex necessitate quidem
inesse, album, animal, nix. Non contingere autem, album, animal, pix. Manifestum
est igitur quoniam cum universales sunt termini, et haec quidem propositionum
inesse, illa vero sumitur contingens, quando quae ad minorem est extremitatem
contingere sumitur propositio, semper fit syllogismus, verumtamen quandoquidem
ex ipsis, quando autem propositione conversa, quando vero utrumque horum, et ob
quam causam, diximus. Si autem hoc quidem universale, illud vero particulare
sumitur intervallorum, quando ad maiorem quidem extremitatem universale
ponitur, et contingens sive negativum, sive affirmativum, particulare autem
affirmativum et inesse, erit syllogismus perfectus, quemadmodum et cum
universales sunt termini, demonstratio autem eadem quae et prius. Quando autem
universale quidem fuerit, ad maiorem extremitatem inesse, et non contingens,
alterum vero particulare, et contingens, sive affirmative, sive negative
ponantur utraeque, sive haec quidem negativa, illa vero affirmativa, omnino
erit syllogismus imperfectus. Verum hi quidem per impossibile ostenduntur, illi
vero per conversionem contingentis, quemadmodum in prioribus. Erit autem
syllogismus per conversionem, et quando universalis quidem ad maiorem
extremitatem posita significaverit inesse, vel non inesse, particularis vero cum
sit privativa, sumatur contingens, ut si A quidem omni B inest, vel non inest,
B autem alicui contingit non inesse, conversa enim B C, secundum contingere fit
syllogismus. Quando autem non inesse sumetur particulariter posita propositio,
non erit syllogismus Termini inesse, album, animal, nix; non inesse autem,
album, animal, pix, per indefinitum enim est sumenda demonstratio. Si autem
universale quidem ponatur ad minorem extremitatem, particulare autem ad maiorem
sive privativum, sive affirmativum, sive contingens, sive inesse utrumvis,
nullo modo erit syllogismus. Nec cum particulares, vel indefinitae ponentur
propositiones, sive contingere sumptae, sive inesse, seu permutatim, nec sic
erit syllogismus, demonstratio autem eadem quae in prioribus. Termini autem
communes inesse quidem, ex necessitate, animal, album, homo; non contingere
vero, animal, album, tunica. Manifestum est igitur quoniam universali posito ad
maiorem extremitatem semper erit syllogismus, ad minorem autem nunquam. Quando
autem haec quidem propositionum ex necessitate inesse, vel non inesse, illa
vero contingere significat, syllogismus quidem erit hoc modo habentibus se
terminis. Et perfectus, quando ad minorem extremitatem ponetur necessaria.
Conclusio autem, si praedicativi sunt quidem termini, contingentis, et non
inesse erit, sive universaliter, sive non universaliter ponantur, si autem sint
hoc quidem affirmativum, illud vero privativum, quando affirmativum quidem
fuerit necessarium, et contingentis erit conclusio, et non eius quod est non
inesse. Quando autem privativum necessarium, et contingentis non esse, et non
inesse, sive universales, sive non universales sint termini. Contingere autem
in conclusione eodem modo accipiendum est quo in prioribus. Eius autem quod est
ex necessitate non inesse, non erit syllogismus, aliud enim est non ex
necessitate inesse, et ex necessitate non inesse. Quoniam igitur
universalibus affirmativis existentibus terminis non fit conclusio necessaria,
manifestum: insit enim A omni B ex necessitate, B autem contingat omni C, erit
igitur syllogismus imperfectus, quoniam A contingit omni C inesse. Quoniam
autem imperfectus, ex demonstratione palam, eodem enim modo ostendetur quo et
in prioribus. Rursum A quidem contingat omni B inesse, B autem omni C insit ex necessitate,
erit itaque syllogismus, quoniam A contingat omni C inesse, sed non quoniam
inest, et perfectus quidem, sed non imperfectus, statim enim perficitur ex principio
propositionis. Si autem non similis figurae sint propositiones, sit primum
privativa necessaria, et A quidem nulli contingat B ex necessitate, B autem
contingat omni C, necesse est igitur A nulli C inesse. Ponatur enim A inesse
aut omni, aut alicui, positum autem est A nulli contingere B, quoniam ergo
convertitur privativa, et B nulli A contingit, A autem positum est inesse C aut
omni, aut alicui, quare nulli, aut non omni C continget B inesse, sed
supponebatur omni ex principio. Manifestum autem quoniam et eius quod est
contingere non inesse fit syllogismus, siquidem non inesse. Rursum sit
affirmativa quidem propositio necessaria, et A quidem contingat nulli B inesse,
B autem insit omni C ex necessitate. Ergo fit syllogismus quidem perfectus, sed
non eius quod est non inesse, sed eius quod est contingere non inesse. Nam et
propositio sic sumpta est, quae ad maiorem est extremitatem, et ad impossibile
non est ducere: nam si ponatur A inesse ulli C, positum est autem et A B
contingere nulli inesse, nihil accidit per haec impossibile. Si autem ad
minorem extremitatem ponatur privativum quando contingere quidem
significaverit, syllogismus erit per conversionem, quemadmodum in prioribus.
Quando autem non contingere, non erit ex necessitate, nec quando utraque quidem
propositio privativa, non est autem contingens quod ad minorem est. Termini autem
inesse quidem, album, animal, nix; non inesse quidem, album, animal, pix. Eodem
autem modo se habebit, et in particularibus syllogismis. Quando enim fuerit
privativa necessaria, et conclusio erit eius quod est non inesse, ut si A
quidem nulli B contingit inesse ex necessitate, B autem alicui C contingat
inesse, necesse est A alicui eorum quae sunt C non inesse. Si enim A omni C
inest, nulli autem contingit B, et B nulli A contingit inesse: quare si omni C
inest A, nulli C contingit B, sed positum erat alicui contingere. Quando autem
particularis affirmativa necessaria fuerit, quae in privativo est syllogismo,
ut B C, aut universalis in affirmativo, ut A B, non erit inesse syllogismus.
Demonstratio autem eadem quae in prioribus. Si autem universale quidem ponatur
ad minorem extremitatem vel affirmativum vel privativum contingens, particulare
autem necessarium, non erit syllogismus.Termini autem inesse quidem ex
necessitate, animal, album, homo; non contingere autem, animal, album, tunica. Quando
similiter universale quidem est necessarium, particulare autem contingens, cum
privativum quidem est universale, inesse quidem termini, animal, album, corvus;
non inesse, animal, album, pix. Cum autem affirmativum, inesse quidem, animal,
album, cygnus; non contingere autem, animal, album, nix. Nec quando indefinitae
sumuntur propositiones, aut utraeque particulares, non sic erit syllogismus.
Termini autem communes, inesse quidem, animal, album, homo; non inesse autem,
animal, album, inanimatum. Nam et animal alicui albo, et album inanimato alicui
est necessarium inesse, et non contingit inesse, et in contingenti similiter,
quare ad omnia utiles sunt termini. Manifestum ergo ex iis quae dicta sunt,
quoniam similiter habentibus se terminis, et in eo quod est inesse, et in
necessariis, et fit, et non fit syllogismus, verumtamen secundum inesse quidem
posita privativa propositione, eius quod est contingere erat syllogismus,
secundum necessarium autem privativa, et contingere, et non inesse. Palam autem
et quoniam omnes imperfecti syllogismi, et quomodo perficiuntur per praedictas
figuras.In secunda autem figura quando contingentes quidem sumuntur utraeque
propositiones, nullus erit syllogismus, sive sint affirmativae, sive
privativae, sive universales, sive particulares. Quando autem haec quidem
inesse, illa vero contingere significat, affirmativa quidem inesse
significante, nunquam erit syllogismus, privativa universali existente, semper.
Eodem modo et quando haec quidem ex necessitate, illa vero contingere assumatur,
oportet autem et in his accipere quod in conclusionibus est contingens
quemadmodum in prioribus. Primum igitur ostendendum quoniam non convertitur in
contingenti, privativa, ut si A contingit nulli B, non necesse est et B
contingere nulli A. Ponatur enim hoc et contingat B nulli A inesse, ergo
quoniam convertuntur quae sunt in eo quod est contingere affirmationes
negationibus, et contrariae, et contraiacentes, B autem contingit nulli A
inesse, manifestum est quoniam et omni A contingit B inesse. Hoc autem falsum
est. Non enim si hoc huic omni contingit, et hoc huic contingat necessarium,
quare non convertitur privativa. Amplius autem nihil prohibet A quidem
contingere nulli B, B autem alicui A ex necessitate non inesse, ut album quidem
contingit omni homini non inesse, nam et inesse hominem autem non verum est
dicere, quoniam contingit nulli albo, pluribus enim ex necessitate non inest,
necessarium autem non inerat contingens. Sed nec ex impossibili ostendet
convertens, ut si quis putet quoniam falsum est B contingere nulli A inesse,
verum non contingere nulli A, affirmatio enim et negatio, si autem hoc verum,
ex necessitate alicui A inesse B, quare et A alicui B inesse, hoc autem
impossibile. Non enim si A non contingit nulli B, necesse est A alicui B inesse.
Nam non contingere nulli dicitur dupliciter, hoc quidem si ex necessitate
alicui inest, illud vero si ex necessitate alicui non inest. Nam quod ex
necessitate alicui eorum quae sunt A non inest, non est verum dicere quoniam
omni contingit non inesse, quemadmodum nec alicui inest ex necessitate, quoniam
omni contingit inesse. Si ergo aliquis putet quoniam contingit C omni D inesse,
ex necessitate alicui non inesse ipsum, falsum sumet, omni enim inest, si
contingat, sed quoniam quibusdam ex necessitate inest, propter hoc dicimus non
omni contingere. Quare ei quod est contingere omni inesse, et ea quae est ex
necessitate alicui inesse, opponitur, et ea quae est ex necessitate alicui non
inesse, similiter autem et ei quae est contingere nulli. Palam ergo quoniam ad
sic contingens, et non contingens, ut in principio definivimus, non solum ex
necessitate alicui inesse, sed et ex necessitate alicui non inesse sumendum.
Hoc autem sumpto, nihil accidit impossibile, quare non fit syllogismus.
Manifestum ergo ex iis quae dicta sunt quoniam non convertitur privativa. Hoc
autem ostenso ponatur A, B quidem contingere nulli, C vero omni, per
conversionem ergo non erit syllogismus. Dictum est enim quoniam non convertitur
huiusmodi propositio. Sed nec per impossibile, nam posito B omni C contingere
inesse, nihil accidit falsum, continget enim A et omni et nulli C inesse. Omnino
autem si est syllogismus, palam quoniam contingens erit, eo quod neutra
propositionum sumpta est in eo quod est inesse, et hic vel affirmativus, vel privativus:
neutro autem modo possibile est, affirmativo enim posito, ostendetur per
terminos quoniam non contingit inesse; privativo autem, quoniam conclusio non
est contingens, sed necessaria. Sit enim A quidem album, B autem homo, in quo
autem C equus, ergo album A contingit huic quidem omni, illi vero nulli inesse,
sed B neque inesse contingit C, neque non inesse. Quoniam igitur inesse non
possibile, est manifestum, nullus enim equus homo, sed neque contingere non
inesse, necesse est enim nullum equum hominem esse, necessarium autem non erat
contingens, non igitur fit syllogismus Similiter autem ostendetur, et si e
converso ponatur privativa, et si utraeque affirmative ponantur, vel privative,
nam per eosdem terminos erit demonstratio. Et quando haec quidem universalis,
illa vero particularis, vel utraeque particulares, vel indefinitae, aut
quolibet modo aliter contingit permutari propositiones, semper enim erit per
eosdem terminos demonstratio. Manifestum ergo quoniam utrisque propositionibus
secundum contingere positis, nullus fit syllogismus. Si autem altera quidem
inesse, altera vero contingere significat, praedicativa quidem inesse posita,
privativa vero contingere, nunquam erit syllogismus, sive universaliter, sive
particulariter sumantur termini, demonstratio autem eadem, et per eosdem
terminos. Quando autem affirmativa quidem contingere, privativa inesse, erit
syllogismus. Sumatur enim A B quidem nulli inesse, C vero omnia contingere,
conversa ergo privativa, B inest nulli A, A autem omni C contingebat, fit ergo
syllogismus, quoniam B contingit nulli C, per primam figuram. Similiter autem
et si ad C ponatur privativa. Si autem utraeque sint privativae, significet
autem haec quidem non inesse, illa vero contingere non inesse, per ea quidem
quae sumpta sunt nihil accidit necessarium, conversa autem secundum contingere
propositione fit syllogismus, quoniam B contingit nulli C inesse, quemadmodum
in prioribus, erit enim rursum prima figura. Si autem utraeque ponantur
praedicativae, non erit syllogismus. Termini quidem inesse sanitas, equus,
homo. Eodem autem modo se habebit et in particularibus syllogismis. Quando
autem erit affirmativa inesse, sive universaliter, sive particulariter sumpta,
nullus erit syllogismus; hoc autem similiter, et per eosdem terminos
demonstratur, quibus et prius. Quando autem et privativa, erit per conversionem,
quemadmodum in prioribus. Rursum si ambo quidem intervalla privativa sumantur,
universaliter autem quod non inesse, ex ipsis quidem propositionibus non erit
necessarium, conversa autem contingenti sicut in prioribus, erit syllogismus.
Si autem inesse quidem sit privativa, particulariter quidem sumpta, non erit
syllogismus, neque praedicativa, neque privativa existente altera propositione.
Nec quando utraeque ponuntur indefinitae, vel affirmativae, vel negativae, aut
particulares; demonstratio autem eadem et per eosdem terminos. Si autem haec
quidem propositionum ex necessitate, illa vero contingere significat, privativa
quidem necessaria, erit syllogismus, non solum quoniam contingit non inesse,
sed et quoniam non inest, affirmativa autem non erit. Ponatur autem A B quidem
nulli inesse ex necessitate, C autem omni contingere, conversa ergo privativa,
et B nulli A inerit, A autem omni E contingebat. Fit igitur rursum per primam
figuram syllogismus, quoniam B contingit nulli C inesse. Simul autem manifestum
quoniam neque inest B nulli C, ponatur enim inesse, ergo si A nulli B
contingit, B autem inest alicui C, A alicui C non contingit, sed omni ponebatur
contingere. Eodem autem modo ostendetur, et si ad C ponatur privativum. Rursum.
Sit praedicativa quidem necessaria, altera autem privativa, et contingens, et A
B contingat nulli, C autem omni insit ex necessitate, sic ergo habentibus se
terminis, nullus erit syllogismus, accidit enim B ex necessitate non inesse. Sit
enim A quidem album, in quo autem B, homo, in quo vero C, cygnus, ergo album
cygno quidem ex necessitate inest, homini autem contingit nulli, et homo nulli
cygno ex necessitate. Quoniam igitur eius quod est contingere non est
syllogismus, manifestum est, nam ex necessitate non erat contingens. Sed tamen
non necessarii, nam necessarium aut ex utrisque necessariis, aut ex privativa
necessaria contingebat. Amplius et possibile est iis positis B inesse C. Nihil
enim prohibet C quidem sub B esse, A autem B quidem omni contingere, C vero ex
necessitate inesse, ut sit quidem C vigilia, B autem animal, in quo autem A
motus. Nam vigilanti quidem ex necessitate inest motus, animali autem nulli
contingit, et omne vigilans animal. Manifestum ergo quoniam non eius quod est
non inesse, siquidem sic se habentibus terminis, necesse est inesse, neque
autem oppositarum affirmationum, quare nullus erit syllogismus. Similiter autem
ostendetur, et e converso posita affirmativa. Si autem similis figurae sint
propositiones, cum privativae sint, semper fit syllogismus, conversa secundum
contingere propositione, quemadmodum in prioribus. Si sumatur enim A B quidem
ex necessitate non inesse, C autem contingere non inesse, conversis autem
propositionibus, B quidem nulli inesse A, A autem omni C contingit, fit igitur
prima figura, et si ad C ponatur privativum similiter. Si autem praedicativae
ponantur, non erit syllogismus, nam eius quod est non inesse, aut eius quod est
ex necessitate non inesse, manifestum quoniam non erit, eo quod non sumpta sit
privativa propositio, neque in eo quod est inesse, neque in eo quod est ex
necessitate inesse, sed neque eius quod est contingere non inesse, ex
necessitate enim sic se habentibus, B non inerit C, ut si A quidem ponatur
album, in quo autem B cygnus, in quo autem C homo, neque oppositarum
affirmationum, quoniam ostensum est B ex necessitate non inesse C, non ergo fit
syllogismus omnino. Similiter autem se habebit et in particularibus
syllogismis. Quando autem fuerit privativa, et universalis, et necessaria,
semper erit syllogismus, et eius quod est contingere non inesse, et eius quod
est non inesse, demonstratio autem per conversionem. Quando autem affirmativa,
nunquam, eodem autem modo ostendetur quo et in universalibus, et per eosdem
terminos. Nec quando utraeque sumuntur affirmative, nam et huius eadem
demonstratio, quae et prius. Quando utraeque quidem privativae, universalis
autem et necessaria, quae non inesse significat, per ea quidem quae sumpta
sunt, non erit necessarium, conversa autem secundum contingere propositione,
erit syllogismus, quemadmodum in prioribus. Si autem utraeque indefinitae, vel
particulares sumantur, non erit syllogismus, demonstratio autem eadem, et per
eosdem terminos. Manifestum igitur ex praedictis quoniam privativa quidem
universalis posita necessaria, semper fit syllogismus, non solum eius, quod est
contingere non inesse, sed et non inesse, affirmativa autem nunquam. Et quoniam
eodem modo se habentibus, et in necessariis, et in iis quae insunt, fit et non
fit syllogismus Palam et quoniam imperfecti omnes sunt syllogismi, et quoniam
omnes perficiuntur per praedictas figuras. In postrema autem figura, et
utrisque contingentibus, et altera, erit syllogismus. Quando ergo contingere significant
propositiones, et conclusio erit contingens. Et quando haec quidem contingere,
illa vero inesse, similiter erit syllogismus. Quando autem altera ponitur
necessaria, si affirmativa quidem non erit conclusio, neque necessaria, neque
inesse. Si autem privativa, eius quod est non inesse erit syllogismus,
quemadmodum in prioribus. Sumendum autem et in his similiter, quod est in
conclusionibus contingens. Sint ergo primum contingentes, et A et B contingant
omni C inesse, quoniam ergo convertitur affirmativa particulariter, B autem
omni C contingit, et C alicui B contingit, quare si A quidem omni C contingit,
C autem alicui B, et A alicui B contingit, fit enim prima figura. Et si A
quidem contingit nulli C inesse, B autem omni C contingat, necesse est A alicui
cui B contingere non inesse, erit enim rursum prima figura per conversionem. Si
autem utraeque privativae ponantur, ex his quidem quae sumpta sunt non erit
necessarium, conversis autem propositionibus erit syllogismus, quemadmodum in
prioribus. Si enim A et B contingunt C non inesse, si transmutatur contingere
non inesse, rursum erit prima figura per conversionem. Si autem hic quidem
terminorum est universalis, ille vero particularis, eodem modo se habentibus
terminis quo inesse, et erit, et non erit syllogismus. Contingat enim A quidem
omni C, B autem alicui C inesse, erit ergo rursum prima figura particulari
propositione conversa, nam si A omni C, C autem alicui B, et A alicui B
contingit. Et si ad B C ponatur universale, similiter. Similiter autem et si A
C quidem privativa sit, B C autem affirmativa, erit unum rursum prima figura
per conversionem, si autem utraeque privativae ponantur, haec quidem
universaliter, illa vero particulariter, per ea quidem quae sumpta sunt non
erit syllogismus, conversis autem propositionibus erit quemadmodum in
prioribus. Quando autem utraeque indefinitae vel particulares sumuntur, non
erit syllogismus, etenim necesse est A omni B, et nulli inesse. Termini inesse,
animal, homo, album: non inesse, equus, homo, medium album. Si autem haec
quidem propositionum inesse, illa autem contingere significet, conclusio quidem
erit quoniam contingit, et non quoniam inest, syllogismus autem erit eodem modo
se habentibus terminis, quo et in prioribus. Sint enim primum praedicativae, et
A quidem omni C insit, B autem omni C contingat, conversa ergo B C erit prima
figura, et conclusio quoniam contingit A alicui B inesse, cum enim altera
propositionum in prima figura significabit contingere, et conclusio erit
contingens. Similiter autem et si B C quidem inesse, A C autem contingit
inesse. Et si A C quidem privativa, B C autem praedicativa, insit autem
alterutra utrinque, contingens erit conclusio, fit enim rursum prima figura.
Ostensum est autem quoniam si altera propositio significet contingere in prima
figura, et conclusio erit contingens. Si autem contingens privativa ponatur ad
minorem extremitatem, vel si utraque ponatur privativa, per ea quidem quae
posita sunt non erit syllogismus, conversis autem erit, quemadmodum et in
prioribus. Si autem haec quidem propositionum sit universalis, illa vero
particularis, utrisque quidem praedicativis, aut universali quidem privativa,
particulari autem affirmativa, idem modus erit syllogismorum, omnes enim
clauduntur per primam figuram. Quare manifestum quoniam eius quod est
contingere, et non eius quod est inesse, erit syllogismus. Si autem affirmativa
quidem universalis, privativa autem particularis, per impossibile erit
demonstratio. Insit enim B quidem omni C, A autem contingat alicui C non inesse,
necesse est ergo A alicui B contingere non inesse, nam si omni B inest A ex
necessitate, B autem omni C positum est inesse, A omni C ex necessitate inerit.
Hoc autem ostensum est prius, sed positum est alicui contingere non inesse. Quando
autem indefinitae, vel particulares sumuntur utraeque, non erit syllogismus,
demonstratio autem eadem quae et in universis et per eosdem terminus. Si autem
est haec quidem propositionum necessaria, illa vero contingens, si praedicativi
quidem sunt termini, semper eius quod est contingere erit syllogismus. Quando
autem fuerit hic quidem praedicativus, ille autem privativus, si sit
affirmativus quidem necessarius, eius erit quod est contingere non inesse, si
autem privativus, et eius quod est contingere non inesse, et eius quod est non
inesse; eius autem quod est ex necessitate non inesse non erit syllogismus,
quemadmodum et in aliis figuris. Sint ergo praedicativi termini primum, et A C
quidem omni insit ex necessitate, B autem omni C contingat inesse, quoniam ergo
A omni C necessario inest, C autem alicui B contingit, et A alicui B contingens
erit, et non inerit, sic enim accidit in prima figura. Similiter autem
ostendetur, et si B C quidem ponatur necessaria, A C autem contingens. Rursum
sit hoc quidem praedicativum, illud vero privativum, necessarium autem
praedicativum, et A quidem contingat nulli C inesse, B autem omni insit ex
necessitate C, erit ergo rursum prima figura, et conclusio contingens, sed non
inesse. Nam privativa propositio contingere significat. Manifestum est igitur
quoniam conclusio erit contingens; cum enim sic se habebant propositiones in
prima figura, et conclusio erat contingens. Si autem privativa sit propositio
necessaria, et conclusio erit, quoniam contingit alicui non inesse, et quoniam
non inesse Ponatur enim A non inesse C, ex necessitate, B autem omni C
contingere, conversa ergo B C affirmativa, prima erit figura, et necessaria
privativa propositio. Cum autem sic se habebant propositiones, accidebat A et
contingere alicui C non inesse, et non inesse, quare et A necesse est alicui B
non inesse. Quando autem privativum ponitur ad minorem extremitatem, si
contingens quidem, erit syllogismus transsumpta propositione, quemadmodum! et
in prioribus. Si autem necessarium, non erit. Etenim necesse est omni et nulli
contingat inesse. Termini omni inesse, somnus, equus, dormiens homo. Nulli
inesse, somnus, equus, vigilans homo. Similiter autem se habebit, et si hic
quidem terminorum sit universalis, ille autem particularis ad medium, nam si
utrique sint praedicativi, eius quod est contingere, et non eius quod est
inesse erit syllogismus. Et quando hoc quidem privativum sumetur, illud vero
affirmativum, necessarium autem affirmativum, huius quod est contingere. Quando
autem privativum necessarium, et conclusio erit quod est non inesse, nam idem
modus erit demonstrationis, et cum universales et non universales sunt termini.
Necesse est enim per primam figuram perfici syllogismos, quare ut in illis, et
in his necessarium accidere. Quando autem privativum universaliter sumptum
ponitur ad minorem extremitatem, si contingens quidem, erit syllogismus per
conversionem, si autem necessarium sit, non erit, ostendetur autem eodem modo
quo et in universalibus, et per eosdem terminos. Manifestum ergo et in hac
figura quando et quomodo erit syllogismus, et quando eius quod est contingere,
et quando eius quod est inesse. Palam autem et quoniam omnes imperfecti, et
quoniam perficiuntur per primam figuram. Quoniam igitur qui in his figuris sunt
syllogismi perficiuntur per eos qui in prima figura sunt universales
syllogismos, et in hos reducuntur, palam ex dictis. Quoniam autem simpliciter
omnis syllogismus sic se habebit, nunc erit manifestum, cum ostensus fuerit
omnis qui fit, per aliquam harum figurarum fieri. Necesse est ergo omnem
demonstrationem et omnem syllogismum aut inesse quid, aut non inesse monstrare.
Et hoc aut universaliter, aut particulariter, amplius aut ostensive, aut ex
hypothesi. Eius autem quod est ex hypothesi, pars est per impossibile. Primum
ergo dicemus de ostensivis, his enim ostensis, manifestum erit et de iis qui ad
impossibile, et omnino de iis qui ex hypothesi. Si ergo oporteat A de B
syllogizare, vel inesse, vel non inesse, necesse est sumere aliquid de aliquo. Si
ergo A sumatur de B, quod ex principio erit sumptum, si autem A de C, C autem
de nullo alio, nec aliud de illo C, neque de A alterum, neque de altero A,
nullus erit syllogismus, nam in eo quod unum de uno sumitur, nihil accidit ex
necessitate, quare assumenda est altera propositio. Si igitur sumatur A de
alio, aut aliud de A, aut de C alterum, esse quidem syllogismum nihil prohibet,
ad B autem non erit per ea quae sumpta sunt, nec quando C inest alteri, et
illud alii, et hoc alteri, non copuletur autem ad B, nec sic erit ad B
syllogismus ipsius A. Omnino enim dicimus quoniam nullus nunquam erit
syllogismus alius de alio, non sumpto aliquo medio, quod ad utrumque se habet
quoquo modo praedicationibus. Nam syllogismus quidem simpliciter ex
propositionibus est, ad hoc autem syllogismus ex propositionibus, quae ad hoc,
qui autem est huius ad hoc, per propositiones huius ad hoc, impossibile est
autem ad B sumere propositionem, nihil neque praedicantes de eo, neque
negantes, aut rursum eius quod est A ad B, nihil commune sumentes, sed
utriusque propria quaedam praedicantes, aut negantes, quare sumendum, utriusque
quod copulet praedicationes, si erit huius ad hoc syllogismus. Ergo si necesse
est aliquod sumere ad utrumque commune, hoc autem contingit tripliciter, aut
enim A de C et de B praedicantes, aut C de utrisque, aut utraque de C, hae
autem sunt tres dictae figurae. Manifestum quoniam omnem syllogismum necesse
est fieri per aliquam harum figurarum. Nam eadem ratio est, etsi per plura
copuletur ad B, eadem enim erit figura et in pluribus. Quoniam igitur ostensivi
terminantur per praedictas figuras, manifestum est. Quoniam autem et qui ad
impossibile, palam erit per haec, omnes enim qui per impossibile concludunt,
falsum quidem syllogizant. Quod autem ex principio erat, ex hypothesi
demonstrant, quando aliquid accidit impossibile posita contradictione, ut
quoniam diameter est asymeter, eo quod fiunt abundantia aequalia perfectis,
posito symetro. Ergo aequalia quidem fieri abundantia perfectis syllogizant,
asymetrum autem esse diametrum, ex hypothesi monstrant, quoniam falsum accidit
propter contradictionem.Hoc enim fuit per impossibile syllogizare, ostendere
aliquid impossibile propter priorem hypothesin. Quare quoniam falsus fit
syllogismus ostensivus in his quae ad impossibile deducuntur, quod autem est ex
principio, ex hypothesi monstratur, ostensivos autem diximus prius, quoniam per
has terminantur figuras, manifestum quoniam et per impossibile syllogismi per
has erunt figuras Similiter autem et alii omnes qui sunt ex hypothesi, in
omnibus his enim syllogismus quidem fit ad transsumptum, quod autem est ex
principio, terminatur per confessionem aut per aliquam aliam hypothesin. Si
autem hoc verum, necesse est omnem demonstrationem et omnem syllogismum fieri
per tres praedictas figuras. (0666C) Hoc autem ostenso, palam quoniam omnis
syllogismus perficitur per primam figuram, et reducitur in huius universales
syllogismos. Amplius autem in omnibus oportet aliquem terminorum praedicativum
esse et universalem, sine universali enim non erit syllogismus, aut non ad hoc
quod positum est, aut quod ex principio est petet. Ponatur enim musicam
voluptatem esse studiosam, si ergo poposcerit voluptatem esse studiosam, non
addens omnem, non erit syllogismus, si autem aliquam voluptatem esse studiosam,
si aliam quidem, nihil ad hoc quod positum est, si autem eamdem, quod ex
principio erat, sumit. Magis autem fit manifestum in figuris, ut quoniam
aequicruris aequales sunt anguli, qui sunt ad basim: sint enim in centrum
ductae A B, si ergo aequalem sumpserit A C angulum ei qui est B D, non omnino
petens aequales eos qui sunt semicirculorum, et rursum C ei qui est D, non
omnem assumens eum qui est incisionis. Amplius, ab aequalibus existentibus
totis angulis, aequalibus demptis, aequales esse reliquos, scilicet E F, quod
ex principio est petet, nisi sumat ab omnibus aequalibus, aequis demptis,
aequalia relinqui. Manifestum igitur quoniam in omni syllogismo oportet
universale esse. Et quoniam universale quidem ex omnibus terminis universalibus
monstratur, particulare autem et sic, et aliter. Quare si conclusio sit
universalis, et terminos necesse est universales esse, si autem universales
sint termini, contingit conclusionem non universalem esse. Palam etiam quoniam
in omni syllogismo aut utramque, aut alteram propositionem similem necesse est
fieri conclusioni, dico autem non solum in eo quod affirmativa sit, vel
negativa, sed in eo quod necessaria aut inesse, aut contingens: considerare
autem oportet et alia praedicamenta. Manifestum autem et simpliciter quando
erit, et quando non erit syllogismus, et quando perfectus, et quoniam si est
syllogismus, necessarium est habere terminos secundum aliquem dictorum modorum.
Palam autem et quoniam omnis demonstratio erit per tres terminos, et non per
plures, nisi per alia et alia eadem conclusio fiat, ut E per A B, et per C D,
aut per A B, et A C, et B C, plura enim media eorumdem nihil esse prohibet,
haec autem cum sint, non unus, sed plures sunt syllogismi. Aut rursum, quando
utrumque A B sumitur per syllogismum, ut A per D E, et rursum B per F G, aut
hoc quidem inductione, illud autem syllogismo, sed et si plures erunt
syllogismi, plures enim conclusiones sunt, ut A B et C. Si igitur non plures,
sed unus (sic autem contingit fieri per plura media eamdem conclusionem, ut E
quidem per A B C D ), impossibile. Sit enim E conclusio ex A B C D, ergo
necesse est aliquid eorum, aliud ad aliud sumptum esse, hoc quidem ut totum,
illud vero ut pars, hoc enim ostensum est prius, quoniam si est syllogismus,
necesse est sic aliquos se habere terminorum. Habeat se ergo A sic ad B, est
itaque aliqua ex eis conclusio, aut ergo E, aut alterum eorum quae sunt C D,
aut alterum aliud quidem praeter haec. Et si E quidem, ex A B tantum, erit
syllogismus, C D autem quidem se habeant sic ut sit hoc quidem ut notum, illud
vero ut pars, erit aliquid ex illis aut E, aut aliquid eorum quae sunt A B, aut
alterum aliud quidem praeter haec. Et si E quidem, aut eorum quae sunt A B
alterum, aut plures erunt syllogismi, aut (ut contingebat) idem per plures
terminos concludi accidit, si autem aliud quidem praeter haec, plures erunt et
inconiuncti syllogismi ad invicem, si autem non sic se habeat C ad D ut faciat
syllogismum, vane erunt sumpta, nisi inductionis, aut celationis, aut alicuius
alius talium gratia. Si autem ex A B non E, sed alia quaedam fiat conclusio, ex
C D autem aut horum alterum, aut aliud praeter haec, et plures fiunt
syllogismi, et non eius quod positum est. Ponebatur enim eius quod est E esse
syllogismum. Si autem non fiat ex C D nulla conclusio, et vane sumpta esse ea
accidit, et non eius quod est ex principio esse syllogismum. Quare manifestum
quoniam omnis demonstratio et omnis syllogismus erit per tres terminos
solos.Hoc autem manifesto, palam quoniam et ex duabus propositionibus, et non
pluribus, nam tres termini, duae sunt propositiones, nisi assumatur aliquid
(quemadmodum in prioribus dictum est) ad perfectionem syllogismorum. Manifestum
igitur quando, ut in oratione syllogistica, non pares sunt propositiones per
quas fit conclusio principalis (quasdam enim superiorum conclusionum
necessarium est esse propositiones), haec oratio aut non syllogistica est, aut
plura necessariis interrogavit ad positionem. Secundum igitur principales
propositiones sumptis syllogismis, omnis syllogismus erit ex propositionibus
quidem perfectis, ex terminis autem abundantibus, uno enim plures termini
propositionibus, erunt autem et conclusiones dimidietas propositionum. Quando
autem per prosyllogismos concluditur, aut per plura media non continua, ut A B
per C D, multitudo quidem terminorum similiter uno superabit propositiones, aut
enim extrinsecus, aut medium ponetur intercidens terminus, utrinque autem
accidit uno minus esse intervalla quam terminos, propositiones autem aequales
sunt intervallis. Non tamen hae quidem semper perfectae erunt, illi vero
abundantes, sed permutatim, quia cum propositiones quidem sunt perfectae,
abundantes erunt termini, cum vero termini perfecti, abundantes erunt
propositiones, simul enim termino addito, una additur propositio, undecunque addatur
terminus. Quare quoniam hae propositiones quidem perfectae, illi vero
abundantes erant, necesse est transmutare eadem, additione facta.Conclusiones
autem non etiam eum habebunt ordinem neque ad terminos, neque ad propositiones,
uno enim termino addito, conclusiones adiungentur uno, pauciores
praeexistentibus terminis, ad solum enim ultimum non facit conclusionem, ad
alios autem omnes. Ut si eis quae sunt A B C, adiacet D, statim et conclusiones
duae adiacent, quae ad A, et ad B, similiter autem et in aliis. Si autem ad
medium intercidat, eodem modo, ad unum enim solum non faciet syllogismum, quare
multo plures conclusiones erunt et terminis et propositionibus. Quoniam autem
habemus ex quibus syllogismi, et quale in unaquaque figura, et quot modis
monstratur, manifestum nobis est, et quae propositio facile, et quae difficile
argumentabilis est. Nam quae in pluribus figuris et per plures casus
concluditur, facilis; quae autem in paucis et per pauciores, difficilius
argumentabilis. Ergo affirmativa quidem universalis per primam tantum figuram
monstratur, et per hanc simpliciter. Privativa vero et per primam, et per
mediam. Per primam quidem simpliciter, per mediam autem dupliciter.
Particularis autem affirmativa per primam et per postremam, simpliciter quidem
per primam, tripliciter autem per postremam. Privativa vero particularis in
omnibus figuris monstratur, verum in prima quidem semel, in media autem et
postrema, in illa quidem dupliciter, in hac vero tripliciter. Manifestum ergo
quoniam universalem affirmativam construere quidem difficillimum, destruere
autem facillimum, omnino autem est interimenti quidem, universalia quam
particularia facilius. Etenim si nulli, et si alicui non insit interemptum est,
horum autem alicui quidem non in omnibus figuris monstratur, nulli autem in
duabus. Eodem autem modo et in privativis, etenim si omni, et si alicui,
interemptum est quod ex principio. Hoc autem fuit in duabus figuris. In
particularibus autem simpliciter, aut omni, aut nulli ostendentem inesse.
Construenti autem, facilius est particularia, nam in pluribus figuris, et per
plures modos. Omnino autem non oportet latere quoniam destruere quidem per se
invicem est, et universalia per particularia, et haec per universalia;
construere autem non est per particularia universalia, per illa vero haec est.
Nam si omni, et alicui. Simul autem manifestum quoniam destruere quam construere
facilius. Quomodo ergo fit omnis syllogismus, et per quot terminos et
propositiones, et quomodo habentes se ad invicem, amplius autem quae propositio
in unaquaque figura, et quae in pluribus, et quae in paucioribus monstratur,
palam ex his quae dicta sunt. Quomodo autem idonei erimus semper syllogizare ad
propositum, et per quam viam sumemus circa unumquodque principia, nunc
dicendum. Non enim solum fortasse oportet generationem considerare
syllogismorum, sed et potestatem habere faciendi. Omnium igitur quae sunt, haec
quidem sunt talia, ut de nullo alio praedicentur vere universaliter, ut Cleon,
et Callias, et quod singulare, et sensibile, de his autem alia, nam et homo, et
animal uterque horum est. Illa vero et ipsa quidem de aliis praedicantur, de
illis autem alia prius non praedicantur, alia autem et ipsa de aliis, et de his
alia, ut homo de Callia, et de homine animal. Quoniam ergo quaedam eorum quae
sunt de nullo nata sunt dici, palam: nam sensibilium pene unumquodque est
huiusmodi, ut de nullo praedicetur, nisi, ut secundum accidens, dicimus enim
quandoque album illud Socratem esse, et hoc veniens Calliam. Quoniam autem in
sursum pergentibus statur quandoque, rursum dicemus. Nunc autem sit hoc
positum, de iis ergo praedicatum aliquod non est demonstrare nisi secundum
opinionem, sed haec de aliis, neque singularia de aliis, sed alia de ipsis.
Quae autem in medio sunt, manifestum quoniam utrumque contingit, nam et haec de
aliis, et alia de his dicuntur, et pene rationes et considerationes sunt maxime
de his. Oportet ergo propositiones circa unumquodque horum sic sumere
supponentem, ipsum primum et definitiones, et quaecunque propria sunt rei,
deinde post hoc quaecunque sequuntur rem. Et rursum quae res sequitur, et
quaecunque non contingit ipsi inesse, quibus autem ipsa non contingit, non
sumendum, eo quod convertitur privativa. Dividendum autem est, et eorum quae
sequuntur, quaecunque in eo quod quid est, et quaecunque ut propria, et
quaecunque ut accidentia praedicantur, et horum quae secundum opinionem, et
quae secundum veritatem. Quanto enim plurium talium abundaverit quis, citius
inveniet conclusionem, quanto autem veriorum, magis demonstrabit. Oportet autem
eligere non quae sequuntur aliquam, sed quaecunque totam rem sequuntur, ut non
quod aliquem hominem, sed quod omnem hominem sequitur, per universales enim
propositiones fit syllogismus. Cum autem est indefinitum, incertum si
universalis est propositio, cum vero definitum, manifestum. Similiter autem
eligendum et quae ipsum sequitur tota, propter dictam causam. Ipsum autem quod
sequitur, non est sumendum totum sequi, dico ut hominem omne animal, aut
musicam, omnem disciplinam, sed simpliciter solum sequi quemadmodum et
praetendimus, etenim inutile alterum et impossibile, ut omnem hominem esse omne
animal, vel iustitiam omne bonum, sed cui consequens est, in illo omni esse
dicitur. Quando autem ab aliquo continetur subiectum, cuius consequentia
oportet sumere, quae universale quidem sequuntur, vel non sequuntur, non
eligendum in his, sumpta enim sunt in illis quaecunque animal et hominem
sequuntur, et quaecunque non animali insunt, similiter. Quae autem in unoquoque
sunt propria, sumendum: sunt enim quaedam speciei propria praeter genus,
necesse est enim diversis speciebus propria quaedam inesse. Neque autem
universale eligendum iis quae sequitur quod continetur, ut animal iis quae
sequitur homo, necesse est enim si hominem sequitur animal, et haec omnia
sequi, convenientiora autem haec hominis electioni. Sumendum autem et quae
plerumque sequuntur ea quae consequuntur, nam et problematibus quae plerumque,
et syllogismus ex propositionibus, quae plerumque aut in omnibus, aut
aliquibus, similis enim est uniuscuiusque conclusio principiis. Amplius quae
omnibus sequentia sunt, non eligendum, non enim erit syllogismus ex ipsis, ob
quam autem causam, in sequentibus erit manifestum. Construere ergo volentibus
aliquid de aliquo toto, eius quidem quod construitur, inspiciendum ad subiecta
de quibus ipsum dicitur, de quo autem oportet praedicari quaecunque hoc
sequuntur. Si enim aliquod horum sit idem, alterum alteri necesse est inesse.
Si autem non quoniam omni, sed quoniam alicui, quae sequitur utrumque, si enim
aliquod horum idem fuerit, necesse est alicui inesse Quando autem nulli
oporteat inesse, cui quidem oportet non inesse, ad sequentia subiecti, quod
autem oportet non inesse, inspiciendum ad ea quae non contingunt illi adesse.
Aut conversim cui quidem oportet non inesse, ad ea quae non contingunt eidem
adesse, quod vero non inesse, inspiciendum ad sequentia. Nam si haec sint eadem
utrorumque, nulli contingi alteri alterum inesse, fit enim quandoque quidem in
prima figura syllogismus, quandoque autem in media. Si autem alicui non inesse,
cui quidem oportet non inesse, quae consequitur: quod vero non inesse, quae non
possibile est illi inesse. Si enim aliquid horum sit idem, necesse est alicui
non inesse. Magis autem fortasse erit sic, unumquodque eorum quae dicta sunt
manifestum. Sint enim sequentia quidem A, in quibus B, quae autem ipsum
sequitur, in quibus C, quae autem non contingunt ei inesse, in quibus D, rursum
autem ipsi E quae quidem insunt, in quibus F, quae autem ipsum sequitur, in
quibus G, quae autem non contingunt eidem inesse, in quibus H. Si ergo eidem
aliquid eorum quae sunt C, alicui eorum quae sunt F, necesse est A omni E
inesse, nam F quidem omni E, C autem omni A, quare omni E inest. Si autem C et
G idem, necesse est alicui E inesse A, nam id quod est E A, id vero quod est G
E, omne ei sequitur. Si autem F et D sint idem, nulli E inerit ex proprio
syllogismo, quoniam enim convertitur privativa, et F ei quod est D idem, nulli
F inerit A, F autem omni E. Rursus si B et H idem, nulli E inerit A, nam B A
quidem omni, ei autem in quo E nulli inerit. Idem enim erat ei quod est H, B; H
autem nulli E inerat. Si autem G et D idem, A alicui E non inerit, nam ei quod
est G non inerit A, quoniam neque D, G autem sub E est, quare alicui E non inerit.
Si autem G et B idem, conversus erit syllogismus, nam G inerit omni A, nam B ei
quod est A, E autem ei quod est B, idem enim erat ei quod est G, A autem ei
quod est E, omni quidem non necessarium est inesse, alicui autem necessarium,
eo quod convertatur universale praedicativum in particulare. Manifestum ergo
quoniam ad praedicta perspiciendum utrinque in unaquaque quaestione, per haec
enim omnes syllogismi. Oportet autem et sequentium, et quibus sequitur
singulum, ad prima et universalia maxime inspicere, ut E quidem magis ad k F
quam ad F solum, A autem ad k C magis quam ad C solum. Si enim ei quod est k F
inest A, et ei quod est F inest et ipsi E, si vero hoc non sequitur A,
possibile est id quod est F sequi. Similiter autem et in quibus idem sequitur,
considerandum, nam si primis, et iis quae sub ipsis sunt, sequitur; si autem
non his, et iis quae sub ipsis sunt, possibile. Palam autem quoniam per tres
terminos et duas propositiones consideratio, et per praedictas figuras
syllogismi omnes, monstratur enim omni quidem E inesse A, quando eorum quae
sunt C F idem, quiddam sumitur, hoc autem erit medium, extremitates autem A et
E, fit enim prima figura. Alicui autem quando C et G sumitur idem, hoc autem
postrema figura, medium enim fit G. Nulli vero quando D et F idem; sic autem et
prima figura, et media: prima quidem, quoniam nulli F inest A, siquidem
convertitur privativa, F autem omni E. Media autem quoniam D A quidem nulli, E
autem omni inest. Alicui autem non inesse, quando D et G idem fuerit, haec autem
postrema figura, nam A quidem nulli G inerit, E vero omni G; manifestum igitur
est quoniam per praedictas figuras omnes syllogismi. Et quoniam non eligendum
quaecunque omnibus sequuntur, eo quod nullus fiat syllogismus ex ipsis, nam
construere quidem non omnino erat ex sequentibus, privare autem non contingit
per ea quae omnibus sequuntur, oportet huic quidem inesse, illi vero non
inesse. Manifestum autem quoniam et aliae considerationes quae secundum
electiones, inutiles ad faciendum syllogismum. Ut si sequentia utrumque eadem
sint, aut quae sequitur A, et quae non contingit E inesse, aut rursum
quaecunque non possibile est utrique inesse, non enim fit syllogismus per haec.
Nam si sequentia sunt eadem, ut B et F, media fit figura praedicativas habens utrasque
propositiones. Si autem ea quae sequitur A, et quae non contingit E, ut C, et
H, prima erit figura privativam habens propositionem ad minorem extremitatem.
Si autem quaecunque non contingunt utrique, ut D et H, privativae utraeque
propositiones erunt vel in prima figura, vel in media, sic autem nullo modo
erit syllogismus. Palam autem et quae eadem, sumendum secundum considerationem,
et non quae diversa vel contraria, primum quidem quoniam medii gratia,
inspectio, medium autem non diversum, sed idem oportet sumere. Deinde et in
quibus accidit fieri syllogismum quod sumantur contraria, aut non contigentia
eidem inesse, in praedictos omnia reducuntur modos. Ut si B et F sint
contraria, aut non contingant eidem inesse, erit enim his sumptis syllogismus,
quoniam nulli E inest A, sed non ex ipsis, sed ex praedicto modo, nam B A
quidem omni, E autem nulli inerit, quare necesse est B idem esse alicui eorum
quae sunt H. Rursum si B et G non possint eidem adesse, erit quoniam alicui E
non inerit A, nam et sic media erit figura, nam B A quidem omni, G vero nulli
inerit, quare necesse est G idem esse alicui eorum quae sunt D, nam non
contingere G et B eidem inesse nihil differt, aut G alicui D idem esse, omnia
enim sumpta sunt in D, quae non contingunt A inesse. Manifestum ergo quoniam ex
istis quidem inspectionibus nullus fit syllogismus, et si B et F sint
contraria, idem esse B alicui H, et syllogismum semper fieri per haec. Accidit
ergo sic inspicientibus considerare viam aliam necessariam, eo quod quandoque
latet identitas horum quae sunt B et H. Eodem autem modo se habent et qui ad
impossibile deducunt syllogismi, ostensivis, nam et ipsi fiunt per ea quae
sequuntur, et quibus sequitur utrumque. Et eadem consideratio in utrisque, nam
quod monstratur ostensive, et per impossibile est syllogizare, et per eosdem
terminos, et quod per impossibile et ostensive. Ut quoniam A nulli E inest,
ponatur enim alicui inesse, ergo quoniam B omni A, A autem alicui E, et B
alicui E inerit, sed nulli inerat. Rursum quoniam alicui E inest A, si enim
nulli E inest A, E autem omni G, nulli G inerit A, sed omni inerat. Similiter
autem est in aliis propositis, semper enim erit in omnibus per impossibile
ostensio, ex sequentibus, et quibus sequitur utrumque. Et in uno quoque
proposito, eadem consideratio et ostensive volenti syllogizare, et ad
impossibile ducere, nam ex eisdem terminis utraeque demonstrationes. Ut si
ostensum est nulli E inesse A, quoniam accidit et B alicui E inesse, quod est
impossibile. Si sumptum sit E quidem nulli B, A autem omni B inesse, manifestum
est enim quoniam nulli E inerit A. Rursum si ostensive syllogizatum sit A
inesse nulli E, suppositis inesse per impossibile monstrabitur nulli inesse,
similiter autem et in aliis. In omnibus enim necesse est iis qui per impossibile
communem aliquem sumere terminum alium A subiectis, ad quem erit mendacii
syllogismus, quare conversa ea propositione, altera autem similiter se habente,
ostensivus erit syllogismus per eosdem terminos. Differt autem ostensivus ab eo
qui ad impossibile, quoniam in ostensivo secundum veritatem ambae propositiones
ponuntur, in eo autem qui ad impossibile, falsa una. Haec vero erunt magis
manifesta per sequentia quando de impossibili dicemus; nunc autem tantum nobis
sit manifestus, quoniam ad haec perspiciendum, et ostensive volentibus
syllogizare, et ad impossibile deducere. (0673C)In aliis autem syllogismis
quicunque sunt ex hypothesi, ut quicunque secundum transsumptionem, aut
secundum qualitatem in subiectis, non in prioribus, sed in transsumptis erit
consideratio, modus autem inspectionis idem: considerare autem oportet, et
dividere quot modis sunt ex hypothesi, monstratur ergo unumquodque propositorum
sic. Est autem et alio modo quaedam syllogizare horum, ut universalia per
particularem inspectionem ex hypothesi. Si enim C et G eadem sint, solum G
autem sumatur E inesse, omni E inerit A, et rursum si G et D eadem, solum autem
de G praedicetur E, quoniam nulli E inerit A, manifestum ergo quoniam sic
inspiciendum. Eodem autem modo et in necessariis, et in contingentibus, nam
eadem consideratio, et per eosdem terminos erit, eodemque ordine et
contingentis, et inesse syllogismus. Sumendum autem et in contingentibus et
quae non insunt, possibilia autem inesse. Ostensum est enim quoniam et per haec
fit contingentis syllogismus, similiter autem se habebit et in aliis
praedicationibus. Manifestum ergo ex praedictis quoniam non solum possibile est
per hanc viam fieri omnes syllogismos, sed etiam quoniam per aliam impossibile.
Omnis enim syllogismus ostensus est quoniam per aliquam praedictarum figurarum
fit, has autem non contingit per alia constitui quam per sequentia et quae
sequitur unumquodque, ex his enim propositiones, et medii sumptio, quare nec
syllogismum possibile est fieri per alia. Ergo methodus quidem de omnibus eadem
est, et circa philosophiam, et circa autem quamlibet disciplinam. Oportet enim
quae insunt, et quibus insunt circa unumquodque colligere, et his quamplurimis
abundare, et hoc per tres terminos considerare, destruentem quidem sic, construentem
vero sic, et secundum veritatem quidem, ex iis quae secundum veritatem scripta
sunt inesse, ad dialecticos autem syllogismos, ex propositionibus quae sunt
secundum opinionem. Principia autem syllogismorum universaliter quidem dicta
sunt, et quomodo se habeant, et quomodo oportet inquirere ea, quatenus non
aspiciamus ad omnia quae dicuntur, neque eadem construentes et destruentes,
neque construentes de omni aut de aliquo, destruentes ab omnibus aut ab
aliquibus, sed ad pauciora et determinata. Secundum singulum autem eorum quae
sunt eligere, ut de bono aut disciplina. Propria autem in unaquaque sunt
plurima, quare principia quidem quae sunt circa unumquodque, experimento est
crescere, dico autem ut astrologicam quidem experientiam astrologicae disciplinae,
sumptis enim sufficienter apparentibus, sic inventae sunt astrologicae
demonstrationes. Similiter autem et circa quamlibet aliam se habet et artem et
disciplinam. Quare si sumantur quae insunt circa unumquodque, nostrum erit iam
demonstrationes prompte declarare: si enim nihil secundum historiam omittatur
eorum quae subtiliter et vere insunt rebus, habebimus de omni (cuius quidem non
est demonstratio) hanc invenire et demonstrare, cuius autem non nata est
demonstratio, hoc facere manifestum. Universaliter ergo quo oportet modo
propositiones eligere pene dictum est, per diligentiam autem pertransivimus in
eo negotio quod circa dialecticam est.Quoniam autem divisio per genera parva
quaedam particula est dictae methodi facile videre: est enim divisio velut
infirmus syllogismus, nam quod oporteat quidem ostendere petitur, syllogizatur
vero semper aliquid superiorum. Primum autem idem hoc latuit omnes utentes ea,
et suadere conati sunt quoniam esset possibile de substantia demonstrationem
fieri, et de eo quod est quid; quare neque quoniam contingebat syllogizare eos
qui dividunt, intellexerunt, neque quoniam contingebat sic quemadmodum diximus.
Ergo in demonstrationibus quidem cum oporteat quid syllogizare, oportet medium
per quod fit syllogismus minus semper esse, et non universaliter de prima
extremitate. Divisio autem contrarium vult, nam universalius sumit medium. Sit
enim animal quidem in quo A, mortale autem in quo B, et immortale in quo C,
homo vero cuius terminum oportet sumere in quo D, omne ergo animal accipit aut
mortale, aut immortale: hoc autem est quidquid erat, omne esse aut B, aut C. Rursus
hominem semper qui dividit, ponit animal esse, quare de D sumit A esse, ergo
syllogismus quidem est, quoniam D, aut B, aut C omne erit, quare hominem aut
mortalem, aut immortalem oportet sumere, nam mortale quidem, aut immortale esse
necessarium est animal, mortale autem non necessarium est, sed petitur. Hoc
autem erat quod oportebat syllogizare. Et rursus qui ponit A quidem animal
mortale in quo autem B pedes habens, in quo autem C, non habens pedes, hominem
vero D, similiter sumit A quidem, aut in B, aut in C esse. Omne enim animal
mortale aut pedes habens, aut pedes non habens est, de D autem A, nam hominem
animal mortale sumpsit esse, quare habens pedes, vel non habens pedes esse
animal, necesse est hominem, pedes autem habens non necesse est, sed sumit, hoc
autem erat quod oportebat rursum ostendere. Et ad hunc modum semper
dividentibus, universale quidem accidit eis medium sumere, de quo oporteat
ostendere et differentias et extremitates. In fine autem quoniam hoc est homo,
aut quidquid erat quod quaeritur, nihil dicunt manifestum, quare necessarium
est esse, etenim aliam viam faciunt omnem, non quidem contingentes idoneitates,
opinantes esse. Manifestum est autem quoniam neque destruere hac via est, neque
de accidente aliquid, aut de proprio syllogizare, neque de genere, neque de
quibus ignoretur utrum hoc modo aut illo se habet, ut putasne diameter est
symeter, vel asymeter? si enim sumat quoniam omnis longitudo est symetros vel
asymetros, diameter autem longitudo, syllogizatum est quoniam symeter vel
asymeter est diameter. Si autem sumetur incommensurabile, quod oportebat
syllogizare sumetur, non ergo est ostendere, nam via quidem haec, per hanc
autem non est ostendere symetrum vel asymetrum, in quo A longitudo, B autem
symeter aut asymeter, diameter C. Manifestum est igitur quoniam neque ad omnem
considerationem congruit inquisitionis modus, neque in quibus maxime videtur
convenire, in his est utilis. Ex quibus ergo demonstrationes fiunt, et quomodo,
et ad quae perspiciendum secundum unumquodque propositum manifestum ex dictis. Quomodo
autem reducemus syllogismos in praedictas figuras, dicendum erit post haec,
restat enim consideratio haec, si enim et generationem syllogismorum
inspiciamus, et inveniendi habeamus potestatem, amplius autem factos reducamus
praedictas figuras, finem habebit quod ex principio propositum est, accidet
etiam simul quae praedicta sunt confirmari et manifestiora esse, quoniam sic se
habent per ea quae nunc dicenda sunt. Oportet enim omne quod verum est, ipsum
sibi ipsi manifestum esse omnino. Primum ergo oportet tentare duas
propositiones accipere syllogismi, facilius enim in maiora dividere quam in
minora: maiora autem compositiora sunt quam ea ex quibus componuntur. Deinde
considerare utra in toto, et utra in parte. Et si non ambae sumptae sint, eum
qui ponit alteram. Aliquoties enim universalem protendentes, eam quae in hac
est non sumunt, neque scribentes, neque interrogantes, aut has quidem
protendunt, per quas autem hae concluduntur, omittunt, alia vero vane
interrogant. Considerandum autem si quid superfluum sumptum sit, et si quid
necessariorum omissum, et hoc quidem ponendum, illud vero auferendum, donec
veniat quis ad duas propositiones, sine his enim non est reducere sic interrogatas
orationes. In aliquibus ergo facile est videre quod minus est, aliqui vero
latent, et videntur quidem syllogizare, eo quod necessarium quid accidit ex iis
quae posita sunt. Ut si sumatur, non substantia interempta substantiam non
interimi, ex quibus autem est, interemptis, et quod ex eis est corrumpi. His
enim positis, necessarium est substantiae partem esse substantiam, non tamen
syllogizatum est quod ea quae sumpta sunt, sed desunt, propositiones. Rursum si
cum est homo, necesse est esse animal, et cum est animal, substantiam, et cum
est homo, necesse est esse substantiam, sed nondum syllogizatum est, non enim
se habent propositiones ut diximus. Fallimur autem in talibus eo quod
necessarium quiddam accidat ex his quae posita sunt, quam et syllogismus,
necessarium est, in plus autem est necessarium quam syllogismus, nam omnis
syllogismus, necessarium, necessarium autem non omne syllogismus. Quare non (si
quid accidat positis quibusdam) statim tentandum est reducere, sed primum
secundum est duas propositiones. Deinde sic dividendum in terminos. Medium
autem ponendum terminorum, qui utrisque propositionibus dicitur, necesse est
enim medium in utrisque esse in omnibus figuris. Si ergo subiiciatur et
praedicetur medium, aut ipsum quidem praedicetur, aliud vero illo abnegetur,
prima erit figura. Si autem et praedicetur, et negetur ab aliquo, media erit
figura: si vero alia de illo praedicentur, aut hoc quidem praedicetur, illud
vero ab illo negetur, postrema, sic enim se habuit in postrema figura medium,
similiter autem etsi non universales sint propositiones, nam est eadem
determinatio medii. Manifestum igitur quoniam in qua oratione non dicitur idem
frequenter, non fit syllogismus, non enim sumptum est medium. Quoniam autem
habemus quod propositorum in unaquaque figura clauditur, et in qua universale,
et in qua particulare, manifestum est quoniam non ad omnes figuras
perspiciendum, sed in unoquoque proposito ad propriam. Quaecunque vero in
pluribus concluduntur, medii positione cognoscimus figuram. Frequenter ergo
falli accidit circa syllogismos propter necessarium, quemadmodum dictum est
prius: aliquoties autem propter similitudinem positionis terminorum, quod non
oportet latere nos. Ut si A de B dicitur, et B de C, videbitur enim sic se
habentibus terminis esse syllogismus, non fit autem neque necessarium quidquam,
neque syllogismus. Sit enim in quo A semper esse, in quo autem B intelligibilis
Aristomenes, in quo autem C Aristomenes, verum est autem A inesse B, semper
enim est intelligibilis Aristomenes, sed et B de C, nam Aristomenes est
intelligibilis Aristomenes, A autem non inest C, corruptibilis est enim
Aristomenes; non igitur fiebat syllogismus sic se habentibus terminis, sed
oportebat universaliter A B sumi propositionem: hoc vero falsum quod putabat
omnem intelligibilem Aristomenem semper esse, cum Aristomenes sit
corruptibilis. Rursum sit in quo quidem C Micalus, in quo autem B musicus
Micalus, in quo autem A corrumpi cras. Verum est ergo B de C praedicari, nam
Micalus est musicus Micalus, sed et A de B, corrumpetur enim cras musicus
Micalus, A autem de C falsum: hoc autem idem est priori, non enim verum est
universaliter, Micalus musicus quoniam corrumpetur cras. Hoc autem non sumpto
non erat syllogismus. Haec ergo fallacia fit in eo quod pene, ut enim nihil
differens dicere hoc huic inesse, aut hoc huic omni inesse, concedimus. Frequenter
autem mentiri evenit, eo quod non bene exponuntur secundum propositionem
termini, ut si A quidem sit sanitas, B autem aegritudo, C vero homo, verum est
enim dicere quoniam A nulli B contingit inesse, nulli enim aegritudini sapitas
inest; et rursum quoniam B inest omni C, omnis enim homo susceptibilis est
aegritudinis, videbitur ergo accidere nulli homini contingere sanitatem inesse.
Huius autem causa est quod non bene exponuntur termini secundum locutionem,
quoniam transsumptis quae iis sunt secundum habitudines, non erit syllogismus.
Ut si pro sanitate quidem ponatur sanum, pro aegritudine autem aegrum, non enim
verum est dicere quoniam non contingit aegrotanti inesse sanum esse, hoc autem
non sumpto, non fit syllogismus, nisi contingentis. Hoc autem non impossibile,
contingit enim nulli homini inesse sanitatem. Rursum in media figura similiter
erit falsum. Nam sanitatem aegritudini quidem nulli, homini vero omni contingit
inesse, quare nulli homini aegritudo. In tertia autem figura secundum
contingere accidit falsum, etenim sanitatem, et aegritudinem, et disciplinam,
et ignorantiam, et omnino contraria omni eidem contingit inesse, sibi vero
invicem impossibile, hoc autem confessum in praedictis. Cum enim eidem plura
contingere inesse, contingebant et sibi invicem. Manifestum igitur quoniam in
omnibus his fallacia fit propter terminorum expositionem, transsumptis enim his
quae sunt secundum habitudines, nihil fit falsum. Palam ergo quoniam secundum
huiusmodi propositiones semper quod est secundum habitum, pro habitu sumendum et
ponendum terminum. Non oportet autem terminos semper quaerere nomine exponi,
saepe enim erunt orationes quibus non ponuntur nomina, quare et difficile erit
reducere huiusmodi syllogismos, aliquot es autem et falli accidet propter
huiusmodi inquisitionem, ut quoniam immediatorum erit syllogismus; sit enim A
duo recti, B autem triangulus, C vero aequicrurus; ergo ei quod est C inest A
propter B; ei vero quod est B, non iterum propter aliud, per se enim triangulus
habet duos rectos, quare non erit medium eius quod est A B, cum sit
demonstrativum. Manifestum enim quoniam medium non sic semper est sumendum ut
hoc aliquid, sed aliquando orationem, quod accidit et in praedicto. Inesse
autem primum medio, et hoc postremo non oportet sumere, ut praedicentur semper
ad se invicem similiter, et primum de medio, et hoc de postremo, et in non
inesse similiter, sed quoties dicitur esse et verum dicere, hoc toties
arbitrari oportet significare et inesse. Ut quoniam contrariorum una est
disciplina: sit enim A unam esse disciplinam, B autem contraria sibi invicem, A
ergo inest B, non quoniam contraria unam esse eorum disciplinam, sed quoniam
verum est dicere de ipsis unam esse eorum disciplinam. Accidit autem quandoque
primum de medio dici, medium autem de tertio non dici, ut si sophia est
disciplina, boni autem est sophia: conclusio, quoniam boni est disciplina, et
non bonum quidem est disciplina, sophia autem est disciplina. Quandoque autem
medium quidem de tertio dicitur, primum autem de medio non dicitur, ut si
qualis omnis est disciplina, aut contrarii. Bonum autem est, et contrarium, et
quale: conclusio quidem, quoniam boni est disciplina. Non est autem bonum
disciplina, neque quale, neque contrarium, sed omnium disciplina. Non est autem
bonum disciplina, neque conclusio secundum rectum, neque quale, neque contrarium,
sed bonum haec. Est autem quandoque neque primum de medio, neque hoc de tertio,
primo de tertio quandoque quidem dicto, quandoque autem non dicto. Ut si cuius
est disciplina, huius est genus, boni autem est disciplina: conclusio, quoniam
boni est genus. Praedicatur autem nullum de nullo, si autem cuius est
disciplina, genus est hoc, boni autem est disciplina: conclusio, quoniam bonum
est genus: ergo de extremo quidem praedicatur primum, de se autem invicem non
dicuntur. Eodem autem modo et non inesse sumendum, non enim semper significat
non inesse hoc huic, non esse hoc, hoc; sed aliquando non esse hoc huius, aut
hoc huic: ut quoniam non est motionis motus, aut generationis generatio,
voluptatis autem est, non ergo voluptas generatio. Aut rursus quoniam risus est
signum, signi autem non est signum, quare non est signum risus; similiter autem
et in aliis, in quibus interimitur propositum, eo quod dicitur aliquo modo ad
id genus. Rursus quoniam occasio non est tempus opportunum, Deo enim occasio
quidem est, tempus autem opportunum non est, eo quod nihil sit Deo conferens.
Terminos enim ponendum est occasionem, et tempus opportunum, et Deum. Propositio
autem sumenda secundum nominis casum, simpliciter enim hoc dicimus de omnibus,
quoniam terminos quidem semper ponendum secundum declinationes nominum, ut
homo, aut bonum, aut contraria, aut hominis, aut boni, aut contrariorum.
Propositiones autem sumendum secundum cuiusque casus, aut enim quoniam huic ut
aequale, aut quoniam huius ut duplum, aut quoniam hoc ut feriens, vel videns,
aut quoniam hic ut homo, animal, aut si quolibet modo aliter cadit nomen
secundum propositionem, inesse autem hoc huic, et verum esse hoc de hoc, toties
sumendum, quoties praedicamenta divisa sunt, et haec aut aliquo modo, aut
simpliciter, amplius aut simplicia, aut complexa. Similiter autem et non
inesse. Considerandum haec autem, et determinandum optimum. Reduplicatum autem
in propositionibus ad primam extremitatem ponendum, non ad medium, dico autem
ut si fiat syllogismus, quoniam iustitiae est disciplina quoniam bonum, ad primam
extremitatem ponendum. Sit enim A disciplina quoniam bonum, in quo autem B
bonum, in quo autem C iustitia, ergo verum est A de B praedicari. Nam boni est
disciplina quoniam bonum. Sed et B de C, nam iustitia quiddam bonum est; sic
ergo fit resolutio. Si autem ad B ponatur, quoniam bonum, non erit, nam A
quidem de B verum erit, B autem de C non erit verum, nam bonum quoniam bonum
praedicari de iustitia falsum est, et non intelligibile. Similiter autem et si
salubre ostendatur, quoniam disciplinatum est in eo quod bonum, aut
hircocervus, opinabilis in eo quod existens, aut homo corruptibilis in eo quod
sensibile, in omnibus enim praedicatis ad extremum reduplicationem ponendum. Non
est autem eadem positio terminorum, quando simpliciter quidem syllogizatum
fuerit, et quando hoc aliquid, aut quo, aut quomodo. Dico autem ut quando bonum
disciplinatum ostensum erit, et quando disciplinatum quoniam bonum. Sed
simpliciter quidem disciplinatum ostensum est medium ponendum ens, si autem
quoniam bonum, quid ens. Sit enim A disciplina quoniam quid ens, in quo autem B
ens quid, in quo autem C bonum, verum est ergo A de B praedicari, erat enim
disciplina alicuius entis, quoniam quid ens, sed et B de C, nam in quo C ens
quid, quare et A de C, erit ergo disciplina boni quoniam bonum, erat enim quid
ens, proprie substantiae signum. Si autem ens medium positum sit, et ad
extremum ens simpliciter, et non quid ens dictum sit, non erit syllogismus,
quoniam est disciplina boni quoniam bonum, sed quoniam ens, ut si sit in quo A
disciplina quoniam ens, in quo B ens, in quo C bonum. Manifestum igitur quoniam
in particularibus syllogismis sic sumendum terminos. Oportet autem accipere
quae idem possunt nomina pro nominibus, et orationes pro orationibus, et nomen
et orationem et semper pro oratione nomen suscipere, facilior est enim
terminorum expositio, ut si nil differt dicere suspicabile opinabilis non esse
genus, aut non esse idem quiddam suspicabile, quod opinabile, nam si idem est
quod significatur, pro oratione dicta, suspicabile et opinabile terminos
ponendum. Quoniam vero non est idem voluptatem esse bonum, et esse voluptatem
quod bonum, non similiter ponendum terminos; sed si est syllogismus quoniam
voluptas quod bonum, terminum ponendum quod bonum; si autem quoniam bonum, bonum,
similiter autem et in aliis. Non est autem idem neque esse, neque dicere
quoniam cui B inest, huic quoque omni A inest, et dicere, cui omni B inest, et
A inest omni, nihil enim prohibet B inesse C, non autem omni. Ut sit B pulchrum
quid, C autem album, si igitur alicui albo inest pulchrum quid, verum est
dicere quoniam albo inest pulchrum, sed non omni fortasse. Si ergo A inest B,
non omni autem de quo B (neque si omni C, inest B, neque si solum alicui), non
necesse est ei quod est C inesse A, non quia non omni, sed nec inesse ei quod
est C. Si autem de quocunque B dicatur vere, huic omni inest A, accidet A de
quo omni B dicitur, de eo omni dici. Si autem A dicitur de omni de quo B
dicatur, nihil prohibet ei quod est C inesse B, non omni autem A, aut non
inesse omnino. In tribus igitur terminis manifestum est quoniam de quo B quidem
omni, et A dicitur, hoc est de quibuscunque B dicitur, de omnibus dicitur et A,
et si B quidem de omni, et A similiter, si autem non de omni, non necesse est A
inesse omni. Non oportet autem arbitrari propter expositionem accidere aliquod
inconveniens, non enim laboramus in eo quod aliquid sit hoc, sed quemadmodum
geometer pedalem, et rectam hanc esse et sine latitudine dicit quae non est,
sed non sic utitur, ut eis syllogizans. Omnino enim quod non est ut totum ad
partem, et aliud ad hoc ut pars ad totum, ex nullo talium ostendit
demonstrator, neque enim fit syllogismus, expositione autem sic utimur, ut et
sentiat qui discit dicentes, non enim sic ut sine his non possibile sit
demonstrare, quemadmodum ex quibus est syllogismus. Non lateat autem nos,
quoniam in eodem syllogismo, non omnes conclusiones per unam eamdem figuram
sunt, sed haec quidem per hanc, illa vero per aliam. Palam ergo quoniam et
resolutiones sic faciendum. Quoniam autem non omne propositum in omni figura,
sed in unaquaque disposita sunt, manifestum est ex conclusione in qua figura
sit quaerendum. Et ad definitiones orationum quaecunque ad unum quiddam sunt
argumentatae in eorum quae insunt termino, ad quod argumentatum est ponendum
terminum, et non totam orationem, minus enim contingit perturbari propter
longitudinem, ut si quis aquam ostendit quoniam est humidus potus, potum et
aquam terminos ponendum. Amplius autem ex hypothesi syllogismos non est
tentandum reducere, nam non est ex iis quae posita sunt reducere; non enim per
syllogismum ostensi sunt, sed ad placitum concessi sunt omnes. Ut si quis
ponat, si una quaedam potestas non sit contrariorum, neque disciplinam esse
unam; deinde disputet quoniam non est una potestas contrariorum, ut sanativi et
aegrotativi, simul enim idem erit sanativum et aegrotativum. Quoniam autem non
est omnium contrariorum una potestas, ostensum est, sed quoniam disciplina non
una, non est ostensum; quamvis confiteri sit necesse, at non ex syllogismo,
verum ex hypothesi; hoc igitur non est reducere, quoniam non una potestas est:
hic enim fortassee erat syllogismus, illud autem hypothesis. Similiter autem in
his qui per impossibile concluduntur, nam neque hoc est resolvere, sed ad impossibile
quidem reductio est; syllogismo enim monstratur; alterum autem non est, nam ex
hypothesi concluditur. Differunt autem A praedictis quoniam in illis quidem
oportet prius confiteri, si debet concedere, ut si ostendatur una potestas
contrariorum, et disciplinam es E eamdem; hic autem et non prius confessi
concedunt, eo quod manifestum sit falsum, ut posita dian etro symetro, eo quod
imparia esse aequalia paribus. Plures autem et diversi terminantur ex
conditione, quos prospicere oportet, et notare apte. Quae ergo horum
differentiae, et quoties fiunt, qui sunt ex hypothesi, postea dicemus. Nunc
autem tantum sit nobis manifestum quoniam non est resolvere in figuras
huiusmodi syllogismos, et ob quam causam diximus. Quaecunque autem in pluribus
figuris monstrantur proposita, si in altera syllogizetur, est reducere
syllogismum in alteram, ut eum qui in prima est privativum in secundam figuram,
et eum qui in media est in primam. Non omnes autem, sed quosdam, erit autem in
sequentibus manifestum. Si enim A nulli B, B autem omni C, A nulli C, sic ergo
prima figura; si autem convertatur privativa, media erit. Nam B A quidem nulli,
C autem omni inerit. Similiter autem et si non universalis, sed particularis
fit syllogismus, ut si A quidem nulli B, B autem alicui C, conversa enim
privativa media erit figura. Eorum autem syllogismorum, qui sunt in secunda
figura, universales quidem reducentur in primam figuram, particularium autem
alter solum. Insit enim A B quidem nulli, C vero omni, conversa privativa prima
erit figura, nam B quidem nulli A, A autem omni C inerit. Si autem
praedicativum quidem sit ad B, privativum autem ad C, primus terminus ponendus
est C, hoc enim nulli A, A autem omni B, quare nulli B inerit C, ergo et B
nulli C, convertitur enim privativa.Si autem particularis sit syllogismus,
quando privativum quidem erit ad maiorem extremitatem, resolvetur in primam
figuram, ut si A nulli B, B autem alicui C, conversa enim privativa prima erit
figura, nam B quidem nulli A, A autem alicui C. Quando vero praedicativum, non
resolvetur, ut si A quidem omni B, C vero non omni, non enim suscipit
conversionem A B, neque cum fit, erit syllogismus. Rursus qui in tertia quidem
sunt figura, non resolvuntur omnes in primam, qui autem sunt in prima, omnes in
tertiam. Insit enim A quidem omni B, B autem alicui C, ergo quia convertitur
particularis praedicativa, inerit et C alicui B, A vero omni B inerat, quare
fit tertia figura. Et si privativus sit syllogismus, similiter: convertitur
enim particularis affirmativa, quare A quidem nulli B, C autem alicui inerit. Eorum
autem sylogismorum qui sunt in postrema figura unus tantum non resolvitur in
primam, quando non universalis ponitur privativa, alii autem omnes resolvuntur.
Praedicentur enim de omni C, et A et B, ergo convertetur C ad utrumque
particulariter; inerit ergo A alicui B, quare erit prima figura, siquidem A
omni C, C vero alicui B; et si A quidem omni C, B autem alicui C, cadem ratio,
convertitur enim ad B C. Si autem B quidem omni C, A autem alicui C, primus
ponendus B, nam B omni C, C autem alicui A, quare B alicui A, quoniam autem
convertitur particularis, et A alicui B inerit. Et si privativus sit
syllogismus universalibus terminis, similiter sumendum. Insit enim B omni C, A
autem nulli C, ergo alicui B inerit C, A autem nulli C, quare erit medium C.
Similiter autem et si privativa quidem si universalis, praedicativa autem
particularis, nam A quidem nulli C, C autem alicui B inerit. Si autem
particularis sumatur privativa, non erit resolutio, ut si B quidem omni C, A autem
alicui C non inest, conversa enim B C, utraeque propositiones erunt
particulares.Manifestum autem quoniam ad resolvendum ad se invicem figuras,
quae ad minorem extremitatem est propositio, convertenda in utrisque figuris,
hac conversa, transitio fit; eorum autem qui in media sunt figura, alter quidem
resolvitur, alter vero non resolvitur in tertiam, nam cum sit universalis privativa,
resolvitur. Si enim A nulli quidem B, alicui autem C, utraque similiter
convertitur ad A, quare B quidem nulli A, C vero alicui, medium ergo A. Quando
autem A omni B, C autem alicui non insit, non fit resolutio, neutra enim
propositionum ex conversione universalis. Qui autem ex tertia sunt figura,
resolventur in mediam, quando fuerit universalis privativa, ut si A nulli C, B
autem alicui, aut omni C, nam C, A quidem nulli, B autem alicui inerit. Si
autem particularis sit privativa, non resolvetur, non enim suscipit conversionem
particularis negativa. Manifestum ergo quoniam iidem syllogismi non resolvuntur
in his figuris, qui nec in primam resolvebantur, et quoniam in primam figuram
reductis syllogismis, isti soli syllogismi per impossibile clauduntur. Quomodo
ergo oportet syllogismos reducere, et quoniam resolvuntur figurae in se
invicem, manifestum ex dictis. Differt autem in construendo vel destruendo
opinari, aut idem, aut diversum significare, non esse hoc, et esse non hoc, ut
non esse album, ei quod est esse non album; non enim idem significant, nec est
negatio eius quae est esse album ea quae est esse non album, sed non esse
album. Ratio autem huius haec est; similiter enim se habet possibile est
ambulare ad possibile non ambulare, id quae est esse album ad esse non album,
et scit bonum ad scit non bonum: nam scit bonum vel sciens bonum nihil differt,
neque potest ambulare vel est potens ambulare; quare et opposita, non potest
ambulare et non est potens ambulare. Si igitur non est potens ambulare idem
significat et est potens non ambulare, ipsa simul inerunt eidem, nam idem
potest ambulare et non ambulare, et idem sciens bonum et non bonum est.
Affirmatio autem et negatio non sunt oppositae simul in eodem. Quemadmodum ergo
non idem est, non scire bonum et scire non bonum, nec esse non bonum et non
esse bonum idem, nam proportionalium, si alterum sit, et alterum, nec esse non
aequale et non esse aequale idem, huic enim quod est non aequale subiacet
aliquid, et hoc est inaequale, illi vero nihil, eo quod aequale quidem vel
inaequale non omne est, aequale autem vel non aequale omne; amplius, est non
album lignum et non est album lignum non simul sunt, si enim est lignum non
album, erit lignum, quod autem non est album lignum, non necesse est esse
lignum: quare manifestum est quoniam non est eius quod est bonum, est non
bonum, negatio; si ergo de omni uno vel affirmatio, vel negatio vera, si non
est negatio, palam quoniam affirmatio aliquo modo erit; affirmationis autem
omnis, negatio est, et huius ergo, ea quae est non est, non bonum. Habent autem
ordinem hunc ad invicem, sit esse quidem bonum in quo A, non esse autem bonum in
quo B, esse autem non bonum in quo C sub B, non esse autem non bonum in quo D
sub A, omni ergo inerit aut A, aut B, et nulli eidem, et omni aut C, aut D, et
nulli eidem, et cui C inest, necesse est B omni inesse. Si enim verum est
dicere quoniam est non album, et quoniam non est album, verum; impossibile est
enim simul esse album et esse non album, aut esse lignum album et esse lignum
non album: quare si non affirmatio, et negatio inerit. Ei autem quod est B, non
semper C, quod enim omnino non est lignum, neque lignum erit album, nec non
album. E converso autem cui inest A, et D omni inest, aut enim C, aut D:
quoniam autem non possunt simul esse non album et esse album, D inerit, nam de
eo quod est album verum est dicere quoniam non est non album. De D autem non
omnino A erit, nam de eo quod omnino non est lignum, non verum est dicere A
quoniam est lignum album; quare D verum est, et A non verum, quoniam est lignum
album. Palam autem quoniam et A et C nulli eidem insunt sed B et D contingit
eidem alicui inesse. Similiter autem tem se habent et privationes ad
praedicationes eadem positione: sit enim aequale in quo A, non aequale in quo
B, inaequale in quo C, non inaequale in quo D. In pluribus autem quorum his
quidem inest, illis vero non inest idem, negatio quidem similiter vera fit, ut
quoniam non sunt alba omnia, aut quoniam non est album unumquodque, aut quoniam
est non album unumquodque, aut quoniam omnia sunt non alba, falsum est. Similiter
autem et eius quae est omne animal album, non haec (est non album omne animal)
negatio, ambae enim falsae, sed es, non omne animal album. Quoniam autem palam
quod aliud significat est non album, et non est album, et illa quidem
affirmatio, haec vero negatio, manifestum quoniam non est idem modus monstrandi
utrumque, ut quoniam quidquid est animal, non est album, aut contingit non esse
album, et quoniam verum dicere non album, hoc enim est esse non album. Sed
verum quidem dicere, est album, sive non album, idem modus. Constructive enim
ambae per primam ostenduntur figuram, nam verum ei quod est similiter
ordinatur, eius enim quae est, verum dicere album, non haec, verum dicere non
album, negatio, sed haec, non est verum dicere album. Si enim verum est dicere
quidquid est homo musicum esse, aut non musicum esse, quidquid est animal
sumendum musicum esse, aut non musicum esse, et ostensum est. Non esse autem
musicum quidquid est homo, destructive monstratur secundum dictos tres modos. Simpliciter
autem quando sic se habent A et B, ut simul quidem eidem non contingant, omni autem
de necessitate alterum, et rursum C et D similiter. Sequitur autem id quod est
C, A, et non convertitur, et id quod est B sequetur D, et non convertitur, et A
quidem et D contingunt eidem, B autem et C non contingunt. Primum ergo quoniam
id quod est B sequitur D, hinc manifestum quoniam eorum quae sunt C D alterum
ex necessitate omni inest, cui autem B non contingit C, eo quod simul infert A,
A autem et B non contingunt eidem, manifestum quoniam D sequetur B. Rursum
quoniam ei quod est A non convertitur C, omni autem vel C, vel D, contingit A,
et D eidem inesse; B autem et C non contingit, eo quod consequitur A id quod
est C, accidit enim quiddam impossibile. Manifestum est ergo quoniam nec B ei
quod est D convertitur, eo quod contingit simul A, D inesse. Accidit autem
aliquoties in huiusmodi terminorum ordine falli, eo quod opposita non sumantur
recte, quorum necesse est omni alterum inesse: ut si A et B non contingunt
simul eidem, necesse est autem inesse cui non alterum, alterum, et rursus C et
D similiter, cui autem C omni sequitur A, accidet enim cui D, B inesse ex
necessitate, quod falsum est; si sumatur enim negatio eorum quae sunt A B, ea
quae est in quibus F, et rursus eorum quae sunt C D, ea quae est in quibus G.
Necesse est igitur omni inesse vel A, vel F, aut enim affirmationem aut
negationem, et rursum, aut C, aut G; affirmatio enim et negatio, et cui C
omni A subiacet, quare cui F omni hoc quod est G. Rursum quoniam eorum quae
sunt F B omni alterum, et eorum quae sunt G D similiter. Sequitur autem G id
quod est F, et id quod est D sequitur B, hoc enim scimus. Si ergo A id quod est
C, et id quod est D sequetur B, hoc autem falsum; E contrario enim erat in his
(quae sic se habent) consequentia. Non enim fortasse necessarium omni inesse,
aut A aut F, nec F aut B: non enim est negatio eius quod est A hoc quod est F,
nam boni non bonum negatio; non autem est idem hoc quod est non bonum ei quod
est neque bonum neque non bonum; similiter autem et in C D, nam negationes quae
sumptae sunt, duae sunt. In quot ergo figuris, et per quales, et quot
propositiones, et quando, et quomodo fit syllogismus, amplius autem ad quae
perspiciendum construenti et destruenti, et quomodo oporteat quaerere de
proposito secundum unamquamque artem, amplius autem per quam viam sumemus, quae
in singulis sunt principia iam pertransivimus. Quoniam autem alii quidem
syllogismorum sunt universales, alii vero particulares: universales quidem
omnes semper plura syllogizant, particularium autem praedicativi quidem plura,
negativi vero conclusionem solam. Nam aliae quidem propositiones convertuntur,
privativa vero non convertitur. Conclusio vero aliquid de aliquo est, quare
alii quidem syllogismi plura syllogizant: ut si A ostensum sit omni aut alicui
B inesse, et B alicui A necessarium est inesse, et si nulli B inesse A, et B
nulli A, hoc autem aliud est A priore. Si autem A alicui B non insit, non
necesse est et B alicui A non inesse; contingit enim omni A inesse. Haec ergo
communis omnium causa universalium et particularium. Est autem de
universalibus, et aliter dicere, quaecunque enim aut sub medio aut sub
conclusione sunt, omnium erit idem syllogismus, si illa quidem in medio, haec
vero in conclusione ponantur, ut si A B conclusio per C, quaecunque sub B aut
sub C sunt, necesse est de omnibus dici A, nam D si in toto B, et B in A, et D
erit in A. Rursum si E in toto C, et C in toto A, et E in toto A erit. Similiter
autem et si privativus sit syllogismus. In secunda autem figura quod sub
conclusione erit, solum erit syllogizare, ut si A insit nulli B, et omni C,
conclusio quoniam nulli C inest B; si autem D sub C est, manifestum quoniam non
inest ei B, iis autem quae sunt sub A, quoniam B non inest, non palam est per
syllogismum, et si non inest B ei quod est E, si est E sub A, sed inesse quidem
B nulli C per syllogismum ostensum est, non inesse vero A hoc quod est B,
indemonstratum sumptum est, quare nec per syllogismum accidit B non inesse E. In
particularibus autem, eorum quidem quae sub conclusione sunt, non erit
necessarium. Non enim fit syllogismus, quando ea sumpta fuerit particularis,
eorum autem quae sunt sub medio, erit omnium, verumtamen non per syllogismum,
ut si A omni B, et B alicui C: nam eius quod sub C est positum, non erit
syllogismus, eius vero quod sub B erit, sed non propter eum qui prius factus
est syllogismum. Similiter autem et in aliis figuris, nam eius quidem quod sub
conclusione est non erit, alterius vero erit, verum non per syllogismum, eo
quod et in universalibus ex indemonstrata propositione quae sunt sub medio
ostendebantur; quare neque hic erit, vel et in illis. Est ergo sic se habere,
ut verae sint propositiones per quas fit syllogismus; est autem ut falsae, est
vero ut haec quidem vera, illa autem falsa, conclusio autem aut vera, aut falsa
ex necessitate. Ex veris ergo non est falsum syllogizare, ex falsis autem
verum, tamen non propter quid, sed quia, nam eius qui est propter quid non est
ex falsis syllogismus, ob quam autem causam in sequentibus dicetur. Primum ergo
quoniam ex veris non possibile falsum syllogizare, hinc manifestum. Si enim cum
est A, necesse est esse B, si non est B, necesse est A non esse; si ergo verum
est A, necesse est et B verum esse, aut accidet idem simul et esse et non esse,
hoc autem impossibile. Non autem quoniam ponitur A unus terminus, accipiatur,
contingere uno aliquo existente, ex necessitate aliquid accidere, non enim
potest. Nam quod accidit ex necessitate conclusio est, per quae autem fit ad
minimum tres sunt termini, duo autem intervalla et propositiones. Si ergo verum
est cui omni inest B et A, cui autem C et B, cui C, necesse est A inesse, et
non potest hoc falsum esse, simul enim erit idem et non inerit; ergo A ut unum,
positum est duas propositiones colligere. Similiter autem se habet et in
privativis, non enim est ex veris ostendere falsum. Ex falsis autem est verum
syllogizare, utrisque propositionibus falsis, et una; hac autem non utralibet
contingit, sed secunda, si quidem totam sumamus falsam, non tota autem sumpta
est utralibet. Insit enim A omni C, ei autem quod est B nulli, nec B insit C;
contingit autem hoc, ut nulli lapidi animal, et lapis nulli homini; si igitur
sumatur A omni B, et B omni C, A omni C inerit, quare ex utrisque falsis vera
est conclusio, omnis enim homo animal. Similiter autem et privativum: insit
enim C nulli, nec A, nec B, A autem B omni, ut si eisdem terminis sumptis
medium ponatur homo, lapidi enim nec animal, nec homo nulli inest, homini autem
omni animal; quare si cui quidem omni inest, sumamus nulli inesse, cui vero non
inest, omni inesse, ex falsis utrisque vera erit conclusio. Similiter autem
ostendetur et si in aliquo utraque falsa sumatur. Si autem altera ponatur
falsa, prima quidem tota falsa existente, ut A B, non erit conclusio vera, B C
autem erit. Dico autem totam falsam quod contrariam verae, ut si quod nulli
inest, omni sumptum est; aut si quod omni, nulli inesse. Insit enim A B nulli,
B autem omni C; si ergo B C quidem propositionem sumamus veram, A B autem
falsam totam, et omni B inesse A, impossibile est A C conclusionem veram esse,
nulli enim inerat A earum quae sunt C, siquidem cui B nulli, B autem omni
C. Similiter autem nec si A omni B inest, et B omni C, sumpta sit autem B
C quidem vera propositio, A B autem falsa tota, et nulli, cui B inest A,
conclusio falsa erit, omni enim C inest A, siquidem cui B omni C et A, B autem
omni C. Manifestum ergo quoniam prima tota sumpta falsa, sive affirmativa, sive
privativa, altera autem vera, non fit vera conclusio. Non tota autem sumpta
falsa, erit: nam si A C quidem omni inest, B autem alicui, B autem omni C, ut
animal, cygno quidem omni, albo autem alicui, album autem omni cygno, si
sumatur A omni B, et B omni C, A omni C inerit vere, omnis enim cygnus animal.
Similiter autem et si privativa sit A B; possibile est enim A B quidem alicui
inesse, C vero nulli, B autem omni C, ut animal alicui albo, nivi vero nulli,
album vero omni nivi; si ergo sumatur A quidem nulli B, B autem omni C, A nulli
C inerit. Si autem A B quidem propositio tota sumatur vera, B C autem tota
falsa, erit syllogismus verus, nihil enim prohibet A, et B et C omni inesse, B
autem nulli C, ut quaecunque eiusdem generis sunt species non subalternae, nam
animal et homini et equo inest, equus autem nulli homini inest; si ergo sumatur
A omni B, et B omni C, conclusio vera erit, tota falsa B C propositione.
Similiter autem cum universalis privativa est A B propositio, contingit enim A
neque B, neque C nulli inesse, et B nulli C, ut ex alio genere speciebus
diversum genus, nam animal nec musicae, nec medicinae inest, neque musica
medicinae. Sumpta ergo A quidem nulli B, B autem omni C, vera erit conclusio.
Et si non tota falsa sit B C, sed in aliquo, etiam sic erit conclusio vera. Nihil
enim prohibet A, et B et C toti inesse, B autem alicui C, ut genus speciei et
differentiae, nam animal homini omni et omni gressibili, homo autem alicui
gressibili, et non omni; si ergo A omni B, et B omni C sumatur, A omni C
inerit, quod quidem erat verum. Similiter autem cum privativa est A, B
propositio, contingit enim A nec B, nec C nulli inesse, B vero alicui C, at
genus ex alio genere speciei et differentiae, nam animal nec sapientiae nulli
inest, nec contemplationi, sapientia vero alicui contemplationi; si ergo
sumatur A nulli B, B autem omni C, nulli C inerit A, hoc autem erat verum. In particularibus
autem syllogismis contingit, prima propositione tota falsa existente, altera
autem vera, veram esse conclusionem, et A B in aliquo falsa existente, B C
autem vera, et A B quidem vera, particulari autem falsa, et utrisque
existentibus falsis. Nihil enim prohibet A B quidem nulli inesse, C autem
alicui, et B alicui C inesse, ut animal nulli nivi, albo autem alicui inest, et
nix albo alicui. Si ergo ponatur medium nix, primum autem animal, et sumatur A
quidem toti B inesse, B autem alicui C, A B tota falsa, B C autem vera, et
conclusio vera. Similiter autem et cum privativa est A B propositio, possibile
est enim A B quidem toti inesse, C autem alicui non inesse, B vero alicui C
inesse, ut animal homini quidem omni inest, album autem aliquod non sequitur,
homo vero alicui albo inest; quare si medio posito homine sumatur A nulli B
inesse, et B alicui C, vera fit conclusio, cum sit tota falsa A B propositio.
Et si in aliquo sit falsa A B propositio, B C vera existente, erit conclusio
vera. Nihil enim prohibet A, et B, et C, alicui inesse, B autem alicui C, ut
animal alicui pulchro, et alicui magno, et pulchrum alicui magno inest; si ergo
sumatur A omni B, et B alicui C, et A B, quidem propositio in aliquo falsa
erit, B C autem vera, et conclusio vera. Similiter autem et cum privativa est A
B propositio, nam iidem erunt termini, et similiter positi ad demonstrationem. Rursum
si A B quidem vera, B C autem falsa, vera erit conclusio. Nihil enim prohibet A
quidem toti inesse B, C autem alicui, et B nulli C inesse: ut animal cygno
quidem omni, nigro autem alicui, cygnus vero nulli nigro; quare si sumatur A
omni B, et B alicui C, vera erit conclusio, cum sit falsa B C. Similiter autem
et privativa sumpta A B propositione, possibile enim A B quidem nulli, C autem
alicui non inesse, et B nulli C, ut genus ex alio genere speciei et accidenti
eius speciebus, nam animal quidem numero nulli inest, albo vero non alicui,
numerus autem nulli albo; si ergo medium ponatur numerus, et sumatur A quidem
nulli B, B autem alicui C, A alicui C non inerit, quod fuit verum, cum A B
quidem sit propositio vera, B C autem falsa. Et si in aliquo sit falsa A B,
falsa autem et B C, erit conclusio vera. Nihil enim prohibet A alicui B et
alicui C inesse utrique, B autem nulli C, ut si B sit contrarium ipsi C, et
ambo accidentia eidem generi, nam animal alicui albo et alicui nigro inest,
album autem nulli nigro inest; si ergo sumatur A omni B, et B alicui C, vera
erit conclusio. Et privativa quidem sumpta A B, similiter. Nam iidem termini,
et similiter ponentur ad demonstrationem. Et ex utrisque falsis erit conclusio
vera. Possibile est enim A B quidem nulli, C autem alicui inesse, B vero nulli
C. Ut genus ex alio genere speciei, et accidenti speciebus eius, animal enim
numero quidem nulli, albo vero alicui inest, et numerus nulli albo. Si ergo
sumatur A omni B, et B alicui C, conclusio quidem vera, propositiones vero
ambae falsae. Similiter autem et cum privativa est A B. Nihil enim prohibet A B
quidem toti inesse, C autem alicui non inesse, et neque B nulli C, ut animal
cygno quidem omni, nigro autem alicui non inest, cygnus vero nulli nigro: quare
si sumatur A nulli B, B autem alicui C A non inerit; ergo conclusio quidem
vera, propositiones autem falsae. In media autem figura omnino contingit per
falsa verum syllogizare, et utrisque propositionibus totis falsis sumptis, et
hac quidem vera, illa tota falsa, utralibet falsa posita, et si utraeque in
aliquo falsae, et si haec quidem simpliciter vera, illa autem in aliquo falsa,
et in universalibus, et in particularibus syllogismis. Si enim A B quidem nulli
inest, C autem omni, ut lapidi animal quidem nulli, homini autem omni, si
contrariae ponantur propositiones, et si sumatur A B quidem omni, C vero nulli,
ex falsis totis propositionibus erit vera conclusio. Similiter autem et si A
inest B quidem omni, C vero nulli, nam idem erit syllogismus. Rursum si
altera quidem tota falsa, altera autem tota vera. Nihil enim prohibet A et B et
C omni inesse, B autem nulli C, ut genus non subalternis speciebus. Nam animal
equo omni, et homini inest, et nullus homo equus; si ergo sumatur animal huic
quidem omni, illi vero nulli inesse, haec quidem erit falsa, illa vero tota
vera, et conclusio vera, ad quodlibet posito privativo. Et si altera in aliquo
falsa, altera autem tota vera, possibile est enim A B quidem alicui inesse, C
autem omni, et B nulli C, ut animal albo quidem alicui, corvo autem omni, album
vero nulli corvo. Si ergo sumatur A B quidem nulli, C autem toti inesse, A B
quidem propositio in aliquo falsa est, A C autem tota vera, et conclusio vera,
et transposita quidem privativa, similiter. Nam per eosdem terminos
demonstratio. Et si affirmativa quidem propositio in aliquo falsa, privativa
autem tota vera, nihil enim prohibet A B quidem alicui inesse, C autem toti non
inesse, et B nulli C, ut animal albo quidem alicui, pici autem nulli, album
vero nulli pici: quare si sumatur A to i B inesse, C autem nulli, A B quidem in
aliquo falsa, A C autem tota vera, et conclusio vera. Et si utraeque
propositiones in aliquo falsae, erit conclusio vera, possibile est enim A, et
B, et C alicui inesse, B autem nulli C, ut animal, et albo alicui, et nigro
alicui, album vero nulli nigro. Si ergo sumator A B quidem omni, C autem nulli,
ambae quidem propositiones in aliquo falsae, conclusio autem vera; similiter
autem transposita privativa per terminos. Manifestum autem et in particularibus
syllogismis, nihil enim prohibet A B quidem omni, C autem alicui inesse, et B
alicui C non inesse, ut animal omni homini, albo autem alicui, homo vero alicui
albo non inerit. Si ergo ponatur A B quidem nulli inesse, C autem alicui
inesse, universalis quidem propositio tota falsa, particularis autem vera, et
conclusio vera. Similiter autem et affirmativa sumpta A B, possibile est enim A
B quidem nulli, C autem alicui non inesse, et B alicui C non inesse, ut animal
nulli inanimato, albo autem alicui, et inanimatum non inerit alicui albo Si
ergo ponatur A B quidem omni, C vero alicui non inesse, A B quidem propositio
universalis tota falsa, A C autem vera, et conclusio vera. Et universali quidem
vera posita, minori autem particulari falsa, nihil enim prohibet A nec B nec C
nullum sequi, et B alicui C non inesse, ut animal nulli numero nec inanimato,
et numerus aliquod inanimatum non sequitur. Si ergo ponatur A B quidem nulli, C
autem alicui, et conclusio vera, et universalis propositio vera, particularis
autem falsa. Affirmativa autem universali similiter posita, possibile est enim
A et B et C toti inesse, B autem aliquod C non sequi, ut genus speciem et
differentiam. Nam animal omnem hominem et totum gressibile sequitur, homo vero
non omne gressibile: quare si sumatur A B quidem toti inesse, C autem alicui
non inesse, universalis quidem propositio vera, particularis falsa, conclusio
autem vera. Manifestum autem quoniam et utrisque falsis erit conclusio vera,
siquidem contingit A et B et C huic quidem omni, illi vero nulli inesse, B vero
aliquod C non sequi, nam sumpto A B quidem nulli, C autem alicui inesse,
propositiones quidem ambae falsae, conclusio autem vera. Similiter autem et cum
praedicativa fuerit universalis propositio, particularis autem privativa,
possibile est enim A B quidem nullum, C autem omne sequi, et B alicui C non
inesse, ut animal disciplinam quidem nullam, hominem autem omnem sequitur,
disciplina vero non omnem hominem. Si ergo sumatur A B quidem toti inesse, C
autem aliquod non sequi, propositiones quidem falsae, conclusio autem vera. Erit
autem et in postrema figura per falsas totas, et in aliquo utraque, et altera
quidem vera, altera autem falsa, et haec quidem in aliquo falsa, illa autem
tota vera, et e converso, et quotquot modis aliter possibile est transumere
propositiones. Nihil enim prohibet nec A nec B nulli C inesse, A autem alicui B
inesse, ut nec homo, nec gressibile, nullum inanimatum sequitur, homo autem
alicui gressibili inest; si ergo sumatur A et B omni C inesse, propositiones
quidem totae falsae, conclusio autem vera. Similiter autem et cum haec quidem
est privativa, illa vero affirmativa. Possibile est enim B quidem nulli C
inesse, A autem omni, et A alicui B non inesse, ut nigrum nulli cygno, animal
autem omni, et animal non omni nigro: quare si sumatur B quidem omni C, A vero
nulli, A alicui B non inerit, et conclusio quidem vera, propositiones autem falsae. Et
si in aliquo fuerit utraque falsa, erit conclusio vera, nihil enim prohibet et
A et B alicui C inesse, et A alicui B, ut album et pulchrum alicui animali
inest, et album alicui pulchro; si ergo ponatur A et B omni C inesse,
propositiones quidem in aliquo falsae, conclusio autem vera. Et privativa A C
posita, similiter: nihil enim prohibet A quidem alicui C non inesse, B vero
alicui inesse, et A non omni B inesse, ut album alicui animali non inesse.
(0691A) Pulchrum autem alicui inest, et album non omni pulchro: quare si
sumatur A quidem nulli, C B autem omni, utraeque propositiones quidem in aliquo
falsae, conclusio autem vera. Similiter autem et haec quidem tota falsa,
illa vero tota vera sumpta. Possibile est enim A et B omne C sequi, et A alicui
B non inesse, ut animal et album omne cygnum sequitur, et animal non omni inest
albo; positis igitur his terminis, si sumatur B quidem toti C inesse, A vero
toti non inesse, B C quidem tota erit vera, A C autem tota falsa, et conclusio
vera. Similiter autem et si B C quidem falsa, A C autem vera, nam hi quidem
termini ad demonstrationem, nigrum, inanimatum, cygnus. Sed et si utraeque
assumantur affirmative, nihil enim prohibet B quidem omne C sequi, A autem toti
C non inesse, et A alicui B inesse, ut omni cygno animal, nigrum vero nulli
cygno, et nigrum inest alicui animali: quare si sumatur A et B omni C inesse, B
C quidem tota vera, A C autem tota falsa, et conclusio vera. Similiter autem et
A C sumpta vera, nam per eosdem terminos demonstratio. Rursum hac quidem
tota vera existente, illa vero in aliquo falsa, possibile est enim B quidem
omni C inesse, A autem alicui C et alicui B, ut bipes quidem omni homini,
pulchrum non omni, et pulchrum alicui bipedi inest. Si ergo sumatur A et B toti
C inesse, B C quidem tota vera, A C autem in aliquo falsa, conclusio autem
vera. Similiter autem et A C quidem vera, B C autem falsa in aliquo sumpta,
transpositis enim eisdem terminis erit demonstratio. Et cum haec quidem est
privativa, illa vero affirmativa, quoniam possibile est B quidem toti C inesse,
A autem alicui C, et quando sic se habeant, non omni B inesse A. Si ergo
assumatur B quidem toti C inesse, A autem nulli, privativa quidem in aliquo
falsa, altera autem tota vera, et conclusio erit vera. Rursum quoniam ostensum
est quod cum A quidem nulli C inest, et B alicui, evenit A alicui B non inesse,
manifestum igitur quoniam et cum A C tota est vera, B C autem in aliquo falsa,
contingit conclusionem esse veram; si enim sumatur A quidem nulli C, B autem
omni, A C quidem tota vera, B C autem in aliquo falsa. Manifestum autem et in
particularibus syllogismis quoniam omnino per falsa erit verum, nam iidem
termini sumendi, et quando universales fuerint propositiones, in praedicativis
quidem praedicativi, in privativis autem privativi; nihil enim differt, cum
nulli inerat, universaliter sumere inesse, et si alicui inerat, universaliter
sumere ad terminorum positionem; similiter autem et in privativis. Manifestum
igitur quod quando sit conclusio falsa, necesse est ea ex quibus est oratio
falsa esse, aut omnia, aut aliqua; quando autem vera, non necesse est verum
esse nec aliquod quidem, nec omne. Sed est cum nullum sit verum eorum quae sunt
in syllogismis, et conclusionem similiter esse veram, non tamen ex necessitate.
Causa autem quoniam cum duo sic se habent ad invicem, ut cum alterum sit, ex
necessitate esse alterum, hoc cum non sit quidem, nec alterum erit; cum autem
sit, non necesse est esse alterum; idem autem cum sit, et non sit, impossibile
ex necessitate esse idem. Dico autem, cum sit A album, B esse magnum ex
necessitate, et cum non sit A album, B esse magnum ex necessitate; quando enim
cum hoc sit (ut A ) album, illud necesse est (ut B ) esse magnum, cum autem sit
B magnum, C non esse album, necesse est, si A sit album, C non esse album. Et
quando duobus existentibus, cum alterum sit, necesse est alterum esse, hoc
autem cum non sit, necesse est A non esse, cum ergo B non sit magnum, A non
potest album esse, cum vero A non sit album, necesse est B magnum esse, accidit
ex necessitate cum B magnum non sit, idem B esse magnum: hoc autem impossibile,
nam si B non est magnum, A non erit album ex necessitate; si ergo cum non sit A
album, B erit magnum, accidit, si B non est magnum, B esse magnum, ut per tria.
Circulo autem, et ex se invicem ostendere est per conclusionem, et e converso
praedicationem alteram sumentem propositionem concludere reliquam, quam
sumpserat in altero syllogismo, ut si oportuit ostendere quoniam A inest omni
C, ostendat autem per C, rursus si monstret quoniam A inest B, sumens A quidem
inesse C, C autem B, et A inerit B, prius autem e converso sumpsit B inesse C,
aut si quoniam B inest C, oporteat ostendere si sumat A de C, quae fuit
conclusio, B autem de A esse, prius autem sumptum est e converso A de B. Aliter
vero non est ex se invicem ostendere, sive enim aliud medium sumetur, non
circulo, nil enim sumitur eorumdem, sive horum quiddam, necesse est alterum
solum, nam si ambo, eadem erit conclusio, at oportet diversam esse. In iis
igitur quae non convertuntur ex indemonstrata altera propositione fit
syllogismus, non enim est demonstrare per hos terminos, quoniam medio inest
tertium, aut primo medium. In iis autem quae convertuntur, erit omnia monstrare
per se invicem, ut si A, et B, et C convertuntur sibi invicem: ostendatur enim
A C per medium B, et rursum A B per conclusionem, et per B C propositionem
conversam; similiter autem et B C, et per conclusionem, et per A B
propositionem conversam; oportet autem et C B, et B A propositionem
demonstrare, nam his demonstratis usi sumus solis. Si ergo sumatur B omni
C inesse, et C omni A, syllogismus erit eius quod est B ad A. Rursus si sumatur
C omni A inesse, et A omni B, necesse est C inesse omni B. In utrisque ergo
syllogismis C A propositio sumpta est indemonstrata, nam aliae probatae erant:
quare si hanc ostenderimus, omnes erunt approbatae per se invicem; si ergo
sumatur C omni B, et B omni A inesse, utraeque propositiones demonstratae
sumuntur, et C necesse est inesse A. Manifestum est ergo quoniam in solis iis
quae convertuntur, circulo et per se invicem contingit fieri demonstrationes,
in aliis vero quemadmodum prius diximus. Accidit autem et in iis eodem quod
monstratur uti ad demonstrationem, nam C de B, et B de A monstratur sumpto C de
A dici, C autem de A per has ostenditur propositiones: quare conclusione utimur
ad demonstrationem. In privativis autem syllogismis hoc modo monstratur ex se
invicem: sit B quidem omni C inesse, A autem nulli B, conclusio autem quoniam A
nulli C. Si ergo rursum oporteat concludere quoniam A nulli B, quod prius
sumptum erat, erit A quidem nulli C, C autem omni B, sic enim e converso
propositio. Si autem quoniam B inest C, oporteat concludere, non iam similiter
convertendum A B, nam eadem propositio est B nulli A, et A nulli B inesse, sed
sumendum, cui A nulli inest, huic B omni inesse. Sit enim A nulli C inesse,
quod quidem fuit conclusio, cui autem A nulli B, si sumatur omni inesse,
necesse est ergo B omni C inesse: quare cum sint tria, unumquodque conclusio
est facta, et circulo demonstrare, hoc est conclusionem sumentem et e converso
alteram propositionem, reliquam syllogizare. In particularibus autem
syllogismis universalem quidem propositionem non est demonstrare per alias,
particularem autem est; quoniam autem non est demonstrare universalem,
manifestum, nam universale monstratur per universalia, conclusio autem non est
universalis, oportet autem ostendere ex conclusione et altera propositione.
Amplius, omnino non fit syllogismus conversa propositione, nam particulares fiunt
utraeque propositiones. Particulare autem est, ostendatur enim A de aliquo C
per B, si ergo sumatur B omni A, et conclusio maneat, B alicui C inerit, fit
enim prima figura, et est A medium. (0693C) Si autem fit privativus
syllogismus, universalem quidem propositionem non est ostendere, propter hoc
quod prius dictum est, particularem (si simpliciter convertatur A B quemadmodum
et in universalibus) non est, per assumptionem autem est, ut cui A alicui non
insit, B alicui inesse; nam aliter se habentibus non fit syllogismus, eo quod
negativa est particularis propositio. In secunda autem figura affirmativam
quidem non est ostendere per hunc modum, privativam autem est; ergo
praedicativa quidem non ostenditur, eo quod non sunt utraeque propositiones
affirmativae, nam conclusio privativa, praedicativa autem ex utrisque ostendebatur
affirmativis. Privativa autem sic ostenditur: insit enim A omni B, C autem
nulli, conclusio quoniam B nulli C; si ergo sumatur B omni A inesse, et nulli
C, necesse est A nulli C inesse, fit enim secunda figura, medium B. Si autem A
B privativa sumpta sit, altera vero praedicativa, prima erit figura, nam C
quidem omni A, B autem nulli C, quare B nulli A, ergo nec A B, medium C; ergo
per conclusionem quidem et unam propositionem non fit syllogismus, assumpta
autem altera erit. Si autem non universalis sit syllogismus, quae in toto
quidem est propositio non ostenditur, propter eamdem causam quam quidem diximus
et prius, quae autem in parte, ostenditur quando universalis sit praedicativa. Insit
enim A omni B, C autem non omni, conclusio B C; si ergo sumatur B omni A, C
autem non omni, conclusio A alicui C non inerit medium B. Si autem est
universalis privativa, non ostenditur A propositio, conversa A B, accidit enim
utrasque aut alteram propositionem fieri negativam: quare non erit syllogismus;
sed similiter ostendetur quemadmodum et in universalibus, si sumatur, cui B
alicui non inest, A alicui inesse. In tertia autem figura, quando utraeque
propositiones universaliter sumentur, non contingit ostendere per se invicem
propositionem. (0694B) Nam universalis quidem ostenditur per universalia, in
hac autem conclusio semper est particularis: quare manifestum quoniam omnino
non contingit ostendere per hanc figuram universalem propositionem. Si autem
haec quidem universalis sit, illa vero particularis, quandoque quidem erit,
quandoque vero non inerit; quando ergo utraeque praedicativae sumantur, et
universalis sit ad minorem extremitatem, erit; quando vero ad alteram, non
erit. Insit enim A omni C, B autem alicui C, conclusio A B. Si ergo sumatur C
omni A inesse conversa universali, et A inesse B, quod erat conclusio, C quidem
ostensum est alicui B inesse, B autem alicui C, non est ostensum, quamvis
necesse est si C alicui B, et B alicui C inesse; sed non idem est hoc illi, et
illud huic inesse, sed assumendum est, si hoc alicui illi, et alterum alicui
huic, hoc autem sumpto iam non sit ex conclusione et altera propositione
syllogismus. Si autem B quidem omni C, A autem alicui C, erit ostendere A C, quando
sumatur C quidem omni B inesse, A autem alicui; nam si C omni B inest, A autem
alicui B, necesse est A alicui C inesse, medium B. Et cum fuerit haec
praedicativa quidem, illa vero privativa, universalis autem praedicativa,
ostendetur altera. Insit enim B omni C, A autem alicui non insit, conclusio
quoniam A alicui B non inest. Si ergo assumatur C B omni inesse, inerat autem
et A non omni B, necesse est A alicui C non inesse medium B. Cum autem
privativa universalis sit, non ostenditur altera nisi sicut in prioribus, si
sumatur cui hoc alicui non inest, alterum alicui inesse, ut si A nulli C, B
autem alicui, conclusio quoniam A alicui B non inest. Si ergo sumatur cui A
alicui non inest, eidem C alicui inesse, necesse est C alicui B inesse, aliter
autem non est convertentem universalem propositionem ostendere alteram, nullo
enim modo erit syllogismus. Manifestum igitur quoniam in prima quidem figura
per se invicem est ostensio, et per primam, et per tertiam figuram fit: nam cum
praedicativa quidem est conclusio, per primam, cum autem privativa, per
postremam; sumitur enim cui hoc nulli, alterum omni inesse. In media autem, cum
universalis est quidem syllogismus et per ipsam, et per primam figuram, et per
postremam; cum autem particularis, et per ipsam, et per postremam. In tertia
vero per ipsam, omnes. Manifestum etiam quoniam in media et in tertia qui non
per ipsas fiunt syllogismi, aut non sunt secundum eam quae circulo est ostensionem,
aut imperfecti sunt. Convertere autem est transponentem conclusionem facere
syllogismum, quoniam vel extremum medio non inerit, vel hoc postremo; necesse
est enim conclusione conversa, et altera remanente propositione, interimi
reliquam; nam si erit, et conclusio erit: differt autem opposite aut contrarie
convertere conclusionem, non enim fit idem syllogismus utrolibet conversa;
palam autem hoc erit per sequentia. Dico autem opponi quidem omni inesse non
omni, et alicui nulli, contrarie autem omni nulli, et alicui non alicui
inesse. Sit enim ostensum A de C per medium B; si igitur
sumatur A nulli C inesse, omni autem B, nulli C inerit B, et si A quidem nulli
C, B autem omni C, A non omni B, et non omnino nulli, non enim ostendebatur
universale per tertiam figuram. Omnino autem eam quae est ad maiorem
extremitatem propositionem non est destruere universaliter per conversionem,
semper enim interimitur per tertiam figuram, necesse enim ad postremam
extremitatem utrasque sumere propositiones. Et si privativus sit syllogismus,
similiter: ostendatur, enim A nulli C inesse per B, ergo si sumatur A omni C
inesse, nulli autem B, nulli C inerit B. Et si A et B omni C, A alicui B, sed
nulli inerat. Si autem opposite convertatur conclusio, et alii syllogismi
oppositi, et non universales erunt, fit enim altera propositio particularis,
quare conclusio erit particularis. Sit enim praedicativus syllogismus, et
convertatur sic, ergo si A non omni C, B autem omni B, non omni C. Et si A
quidem non omni C, B autem omni A, non omni B. Similiter autem et si privativus
sit syllogismus, nam si A alicui C inest, B autem nulli, B alicui C non inerit,
et non simpliciter nulli, et si A quidem alicui C, B autem omni, quemadmodum in
principio sumptum est, A alicui B inerit. In particularibus autem syllogismis
quando opposite convertitur conclusio, interimuntur utraeque propositiones,
quando vero contrariae, neutra; non enim iam accidit quemadmodum in
universalibus interimere deficiente conclusione secundum conversionem, sed nec
omnino interimere. Ostendatur enim A de aliquo C per B; ergo si sumatur A nulli
C inesse, B autem alicui C, A alicui B non inerit, et si A nulli C, B autem
omni, nulli C inerit B; quare interimentur utraeque. Si autem contrarie
convertantur, neutra; nam si A alicui C non inest, B autem omni, B alicui C non
inerit, sed nondum interimitur quod ex principio, contingit, enim alicui
inesse, et alicui non inesse: universali autem sublato A B, omnino non fit
syllogismus. Si enim A quidem alicui C non inest, B autem alicui inest, neutra
propositionum universalis est. Similiter autem et si privativus sit
syllogismus, si enim sumatur A omni C inesse, interimuntur utraeque; si autem
alicui, neutra; demonstratio autem eadem. In secunda autem figura, eam quidem
quae est ad maiorem extremitatem propositionem, non est interimere contrarie,
quolibet modo conversione facta, semper erit conclusio in tertia figura,
universalis autem non fuit in hac syllogismus, alteram autem in hac
interimemus, similiter conversione. Dico autem similiter: si contrarie quidem
convertitur, contrarie; si opposite, opposite. Insit enim A omni B, C autem
nulli, conclusio B C. Si ergo sumatur B omni C inesse, et A B maneat, A omni C
inerit, fit enim prima figura. Si autem B omni C, A autem nulli C, A non omni
B, figura postrema.Si autem opposite convertatur B C, A B quidem similiter
ostendetur, A C autem opposite: nam si B alicui C, A autem nulli C, A alicui B
non inerit; rursum si B alicui C, A autem omni B, A alicui C, quare oppositus
fit syllogismus. Similiter autem ostendetur et si e converso se habeant
propositiones. Si autem particularis est syllogismus, contrarie quidem conversa
conclusione neutra propositionum interimitur, quemadmodum nec in prima figura,
opposite autem, utraeque. Ponatur enim A B quidem nulli inesse, C autem alicui,
conclusio B C. Si igitur ponatur B alicui C inesse, et A B maneat, conclusio
erit quoniam A alicui C non inest, sed non interimitur quod ex principio,
contingit enim alicui inesse et non inesse. Rursum si B alicui C, et A alicui
C, non erit syllogismus, neutrum enim universale eorum quae sumpta sunt, quare
non interimitur A B. Si autem opposite convertatur, interimuntur utraeque, non
si B omni C, A autem nulli B, nulli C, A erit autem alicui. Rursum si B omni C,
A autem alicui C, alicui B, A . Eadem autem demonstratio et si universalis sit
praedicativa. In tertia vero figura quando contrarie quidem convertitur
conclusio, neutra propositionum interimitur secundum nullum syllogismorum;
quando autem opposite, utraeque in omnibus. Si enim ostensum A alicui B inesse,
medium autem sumptum C, et sint universales propositiones, si ergo sumatur A
alicui B non inesse, B autem omni C, non fit syllogismus eius quod est A de C.
Neque si A B alicui non inest, C autem omni, non erit eius quod est B C
syllogismus. Similiter autem ostendetur et si non universales sint
propositiones, aut enim utrasque necesse est particulares esse per
conversionem, aut universalem ad minorem extremitatem fieri, sic autem non fiet
syllogismus, nec in prima figura, nec in media. Si autem opposite convertantur
propositiones, interimuntur utraeque, nam si A nulli B, B autem omni C, A nulli
C. Rursum si A B quidem nulli, C autem omni, B nulli C. Et si altera non sit
universalis, similiter; si enim A nulli B, B autem alicui C, A alicui C non
inerit. Si autem A quidem nulli, C autem omni, nulli C, B. Similiter et si
privativus sit syllogismus; ostendatur enim A alicui B non inesse; si autem
praedicativa quidem B C, A C autem negativa, sic enim fiebat syllogismus.
Quando igitur contrarium sumitur conclusioni, non erit syllogismus, nam si A
alicui B, B autem omni C, non fit syllogismus eius quod est A et C. Neque si A
alicui B, nulli autem C, non fuit eius quod est A B et C syllogismus, quare non
interimuntur propositiones. Quando vero oppositum, interimuntur; nam si A omni
B, et B omni C, A omni C, sed nulli inerat. Rursum si A omni B, nulli autem C,
B nulli C, sed omni inerat. Similiter autem monstratur, et si non universales
sint propositiones: sit enim A C universalis et privativa, altera autem
particularis et praedicativa, ergo si A quidem omni B, B autem alicui C, A
alicui C accidit, sed nulli inerat. Rursum si A omni B, nulli autem C, et B
nulli C. Si autem A alicui B, et B alicui C, non fit syllogismus. Neque si A
alicui B, et nulli C, nec sic. Quare illo quidem modo interimuntur, sic autem
non interimuntur propositiones. Manifestum est ergo ex iis quae dicta sunt
quomodo conversa conclusione in unaquaque figura fit syllogismus, et quando
contrarie propositioni, et quando opposite; et quoniam in prima quidem figura
per mediam et postremam fiunt syllogismi, et quae quidem ad minorem
extremitatem semper per mediam interimitur, quae vero ad maiorem per postremam;
in secunda autem, per primam et postremam, quae quidem ad minorem extremitatem
semper per primam figuram, quae vero ad maiorem, per postremam; in tertia vero,
per primam et per mediam, et quae quidem ad maiorem per primam semper, quae
vero ad minorem per mediam semper. Quid ergo est convertere, et quomodo in
unaquaque figura, et quis fit syllogismus, manifestum. Per impossibile autem
syllogismus ostenditur quidem, quando contradictio ponitur conclusionis, et
assumitur altera propositio. Fit autem in omnibus figuris, simile enim est
conversioni. Verumtamen differt in tantum quoniam convertitur quidem facto
syllogismo, et sumptis utrisque propositionibus. Deducitur autem ad impossibile
non confesso opposito prius, sed manifesto quoniam est verum. Termini vero
similiter se habent in utrisque, et eadem sumptio utrorumque, ut si A inest
omni B, medium autem C, si supponitur A non omni vel nulli B inesse, C vero
omni, quod fuit verum, necesse est C B aut nulli aut non omni inesse, hoc autem
impossibile, quare falsum est quod suppositum est. Verum ergo oppositum;
similiter autem in aliis figuris, quaecunque enim conversionem suscipiunt, et
per impossibile syllogismum. Ergo alia quidem proposita omnia ostenduntur per
impossibile in omnibus figuris, universale autem praedicativum in media et in
tertia monstratur, in prima autem non monstratur: supponatur enim A non omni B
aut nulli inesse, et assumatur alia propositio, utrolibet modo, sive A omni
inest C, sive B omni D (sic enim erat prima figura); si ergo supponatur A non
omni B inesse, non fiet syllogismus quomodolibet sumpta propositione. Si autem
nulli B, D quidem assumatur, syllogismus quidem erit falsi, non ostenditur
autem propositum; nam si A nulli B, B autem omni D, A nulli D, hoc autem sit
impossibile, falsum igitur est nulli B inesse A, sed non si nulli falsum, omni
verum. Si autem C A assumatur, non fit syllogismus, nec quando supponitur non
omni B inesse A; quare manifestum quoniam omni inesse non ostenditur in prima
figura per impossibile. Alicui autem, et nulli, et non omni ostenditur.
Supponatur enim A nulli B inesse, B autem sumptum sit omni aut alicui C, ergo
necesse est A nulli aut non omni C inesse, hoc autem impossibile. Sit enim
verum et manifestum quoniam omni C inest A, quare si hoc falsum, necesse est A
alicui B inesse. Si autem ad A sumatur altera propositio, non erit syllogismus,
neque quando subcontrarium conclusioni supponitur ut alicui non inesse;
manifestum ergo quoniam oppositum sumendum est. Rursum supponatur A alicui B
inesse, sumptum autem sit C omni A, necesse est igitur C alicui B inesse, hoc
autem sit impossibile, quare falsum quidem suppositum est; si autem sic, verum
est nulli inesse. Similiter autem et si privativa sumpta sit C A. Si autem ad B
sumpta sit propositio, non erit syllogismus. Si autem contrarium supponatur,
syllogismus erit et impossibile, non tamen ostenditur quod est propositum:
supponatur enim A omni B, et C sumptum sit omni A, ergo necesse est C omni B
inesse: hoc autem impossibile, quare falsum est omni B inesse A, sed nondum
erit necessarium, si non omni, nulli inesse. Similiter autem et si A D B
sumatur altera propositio: nam syllogismus quidem erit et impossibile, non
interimitur autem hypothesis, quare oppositum supponendum. Ad ostendendum autem
non omni B inesse A, supponendum omni inesse, nam si A omni B, et C omni A,
omni B inerit C; si ergo hoc impossibile, falsum quod suppositum est; similiter
autem et si ad B sumpta sit altera propositio. Et si privativa sit C A,
similiter, nam et sic fit syllogismus. Si autem ad B sumpta sit privativa,
nihil ostenditur. (0698D) Si autem non omni, sed alicui inesse supponatur, non
ostenditur quoniam non omni, sed quoniam nulli: si enim A alicui B, C autem
omni A, alicui B inerit C; si ergo hoc impossibile, falsum est alicui B inesse
A, quare verum nulli; hoc autem ostenso, interimitur verum, nam A alicui quidem
B inerat, alicui vero non inerat. Amplius autem non tam propter hypothesin
accidit impossibile, falsa enim erit, siquidem ex veris non est falsum
syllogizare: nunc autem est vera, inest enim A alicui B, quare non supponendum
alicui inesse, sed omni. Similiter autem et si alicui B non inest A, ostenderemus;
si enim idem est alicui non inesse, et non omni inesse, eadem in utrisque
demonstratio. Manifestum ergo quoniam non contrarium, sed oppositum supponendum
in omnibus syllogismis, sic enim necessarium erit et axioma probabile; nam si
de omni vel affirmatio vel negatio, ostenso quoniam non negatio, necesse est
affirmationem veram esse; rursum si non ponant veram esse affirmationem,
constat veram esse negationem; contrariam vero neutro modo contingit ratum
facere. enim necessarium, si nulli falsum, omni verum, neque probabile ut sit
alterum falsum, quoniam alterum verum. Manifestum ergo quoniam in prima figura
alia quidem proposita omnia ostenduntur per impossibile, universale autem
affirmativum non ostenditur. In media autem figura et postrema et hoc ostenditur.
Ponatur enim A non omni B inesse, sumptum sit autem omni C inesse A ; ergo si B
quidem non omni inest A, C autem omni, non omni B inest C, hoc autem
impossibile. Sit enim manifestum quoniam omni B inest C, quare falsum quod
suppositum est, verum est ergo omni inesse. Si autem contrarium supponatur,
syllogismus quidem erit ad impossibile, non tamen ostenditur quod propositum
est. Si enim A nulli B, omni autem C, nulli B, C, hoc autem impossibile, quare
falsum est, nulli inesse, sed non si hoc falsum, verum omni. Quando autem
alicui B inest A, supponatur A nulli B inesse, C autem omni insit, necesse est
ergo C nulli B inesse, quare si hoc impossibile, necesse est A alicui B inesse.
Si autem supponatur alicui non esse, eadem erunt quae in prima figura. Rursum
supponatur A alicui B inesse, C autem nulli insit, necesse est igitur C alicui
B non inesse; sed omni inerat, quare falsum quod suppositum est, nulli ergo B
inerat A. Quando autem non omni B inest A, supponatur omni inesse: C autem
nulli, necesse est ergo C nulli B inesse, hoc autem impossibile, quare verum
est non omni inesse. Manifestum ergo quoniam omnes syllogismi fiunt per mediam
figuram. Similiter autem et per ultimam. Ponatur enim A alicui B non inesse, C
autem omni B, ergo A alicui C non inerit; si ergo hoc impossibile, falsum
alicui non inesse, quare verum est omni. Si vero supponatur nulli inesse,
syllogismus quidem erit, et impossibile, non ostendit autem quod propositum
est; si enim contrarium supponatur, eadem erunt quae in prioribus.
Sed ad ostendendum alicui inesse, eadem sumenda est hypothesis, nam si A
nulli B, C autem alicui B, A non omni C; si ergo hoc falsum, verum est A alicui
B inesse. Quando autem nulli B inest A, supponatur alicui inesse, sumptum sit
autem et C omni B inesse, ergo necesse est A alicui C inesse; sed nulli inerat,
quare falsum est alicui B inesse A. Si autem supponatur omni B inesse A, non
ostenditur propositum: sed ad ostendendum non omni inesse, eadem sumenda
hypothesis, nam si A omni B, et C alicui B, A inest alicui C; hoc autem non
fuit, quare falsum est omni inesse, si autem sic, verum non omni. Si autem
supponatur alicui inesse, eadem erunt quae et in iis quae prius dicta sunt. Manifestum
ergo quoniam in omnibus per impossibile syllogismis oppositum supponendum.
Palam autem et quoniam in media figura ostenditur quodammodo affirmativum, et
in postrema universale. Differt autem quae ad impossibile demonstratio ab ea
quae est ostensiva, eo quod ponat quod vult interimere, deducens ad confessum
falsum, ostensiva autem incipit A confessis positionibus veris. Sumunt ergo
utraeque duas propositiones confessas, sed haec quidem ex quibus est
syllogismus, illa vero unam quidem harum, alteram vero contradictionem
conclusionis. Et hinc quidem non necesse est notam esse conclusionem, neque
prius opinari quoniam est, aut non est; illinc vero necesse est, quoniam non
est. Differt autem nihil affirmativam, vel negativam esse conclusionem, sed
similiter se habet in utrisque. Omnis enim quae ostensive concluditur, et per
impossibile monstrabitur, et quae per impossibile ostensive, et per eosdem
terminos, non autem in eisdem figuris. Nam quando per impossibile syllogismus
fit in prima figura, quod verum est in media erit, aut in postrema, privativum
quidem in media, praedicativum autem in postrema. Quando autem syllogismus in
media fit, quod verum est erit in prima figura in omnibus propositionibus,
quando autem in postrema syllogismus, quod verum est erit in prima et in media,
affirmativa quidem in prima, privativa autem in media. Sit enim ostensum A
nulli aut non omni B per primam figuram, ergo hypothesis quidem erat alicui B
inesse A, C autem sumebatur A quidem omni inesse, B autem nulli, sic enim
fiebat syllogismus ad impossibile. Hoc autem media figura, si C A quidem omni,
B autem nulli inest, et manifestum ex his quoniam B nulli inest A. Similiter
autem et si non omni ostensum sit inesse, nam hypothesis quidem est omni B A inesse,
C autem sumebatur A quidem omni, B autem non omni, et si privativa sit sumpta C
A, similiter etenim sic fit in media figura. Rursum sit ostensum alicui B
inesse A, ergo hypothesis quidem est nulli inesse, B autem sumebatur omni C
inesse, et A vel omni vel alicui C, sic enim erit impossibile. Hoc autem
postrema figura, si A et B omni C, et manifestum ex his quia necesse est A
alicui B inesse, similiter autem et si alicui C sumatur inesse B vel A. Rursum
in media figura ostensum sit A omni B inesse, ergo hypothesis quidem fuit, non
omni B inesse A, sumptum est autem A omni C, et C omni B, sic enim erit
impossibile; hoc autem prima figura, si A omni C, et C omni B. Similiter autem
et si ostensum sit alicui inesse, nam hypothesis quidem fuit, nulli B inesse A,
sumptum est autem A omni C, et C alicui B. Si autem privativus fit syllogismus,
hypothesis quidem A alicui B inesse, sumptum est autem A nulli C, et C omni B,
quare fit prima figura. Et si non universalis sit syllogismus, sed A alicui B
ostensum sit non inesse, similiter: nam hypothesis quidem omni B inesse A,
sumptum est autem A nulli C, et C alicui B, sic enim prima figura. Rursum in
tertia figura ostensum sit A inesse omni B, ergo hypothesis quidem fuit non
omni B inesse A, sumptum est autem C omni B, et A omni C, sic enim erit
impossibile, hoc autem prima figura. Similiter autem et si in aliquo sit
demonstratio, non hypothesis quidem erit nulli B inesse A, sumptum est autem C
alicui B, et A omni C. Si autem privativus sit syllogismus, hypothesis quidem A
alicui B inesse, sumptum est autem C A quidem nulli, B autem omni, hoc autem
media figura. Similiter autem et si non universalis sit demonstratio, nam
hypothesis quidem erit omni B inesse A, sumptum est autem C A quidem nulli, B
autem alicui, hoc autem media figura. Manifestum ergo quoniam per eosdem
terminos et ostensive est demonstrare unumquodque propositum, et per
impossibile. Similiter autem erit, et cum sint ostensivi syllogismi, ad
impossibile deducere in terminis sumptis, quando opposita propositio
conclusioni sumpta fuerit, nam fiunt iidem syllogismi iis qui sunt per
conversionem, quare statim habemus et figuras per quas unumquodque erit. Palam
ergo quoniam omne propositum ostenditur per utrosque modos et per impossibile
et ostensive, et non contingit separari alterum ab altero. In qua autem figura
est ex oppositis propositionibus syllogizare, et in qua non est, sic erit
manifestum. Dico autem oppositas esse propositiones, secundum locutionem quidem
quatuor, ut omni et nulli, et omni et non omni, et alicui et nulli, et alicui
et non alicui inesse; secundum veritatem autem tres, nam alicui et non alicui
secundum locutionem opponuntur solum; harum autem contrarias quidem
universales, omni nulli inesse, ut omnem disciplinam esse studiosam, nullam esse
studiosam, alias vero oppositas. In prima igitur figura non est ex oppositis
propositionibus syllogismus, neque affirmativus, neque negativus; affirmativus
quidem, quoniam oportet utrasque affirmativas esse propositiones, oppositae
autem affirmatio et negatio; privativus autem, quoniam oppositae quidem idem de
eodem praedicant et negant, in prima autem medium non dicitur de utrisque, sed
de illo quidem aliud negatur, idem autem de alio praedicatur, hae vero non
opponuntur. In media autem figura, et ex oppositis, et ex contrariis contingit
fieri syllogismum. Sit enim bonum quidem in quo A, disciplina autem in quo B et
C; si ergo omnem disciplinam studiosam sumpsit, et nullam, A inest omni B, et
nulli C, quare B nulli C, nulla ergo disciplina disciplina est. Similiter autem
et si omnem sumens studiosam disciplinam, medicinam vero non studiosam sumpsit,
nam A B quidem omni, C autem nulli, quare aliqua disciplina non erit
disciplina. Et si A C quidem omni, B autem nulli, est autem B quidem
disciplina, C autem medicina, A vero opinio, nullam enim disciplinam opinionem
sumens, sumpsit aliquam disciplinam esse opinionem. Differt autem A priore in
terminis converti, nam prius quidem ad B, nunc autem ad C affirmativum. Et si
sit non universalis altera propositio, similiter; semper enim medium est, quod
ab altero quidem negative dicitur, de altero vero affirmative. Quare contingit
opposita quidem perfici, non autem semper, neque omnino, sed sic se habeant,
quae sunt sub medio, ut vel eadem sint, vel totum ad partem; aliter autem
impossibile, non enim erunt propositiones ullo modo, neque contrariae, neque
oppositae. In tertia vero figura affirmativus quidem syllogismus nunquam erit
ex oppositis propositionibus propter causam dictam, et in prima figura. Negativus
autem erit syllogismus, et universalibus, et non universalibus terminis. Sit
enim disciplina in quo B et C, medicina autem in quo A; si ergo sumat omnem
medicinam disciplinam, et nullam medicinam disciplinam, B omni A sumpsit, et C
nulli A, quare erit aliqua disciplina non disciplina. Similiter autem et si non
universaliter sumpta sit A B propositio, nam si est aliqua medicina disciplina,
et rursum nulla medicina disciplina, accidit disciplinam aliquam non esse
disciplinam. Sunt autem universaliter quidem sumptis terminis contrariae
propositiones, si autem particularis altera sit, oppositae. Oportet autem scire
quoniam contingit opposita sic sumere quemadmodum diximus, omnem disciplinam
studiosam esse, et rursum nullam aut aliquam non esse studiosam, quod non solet
latere; erit autem per alias interrogationes syllogizare alteram, et
quemadmodum in Topicis dictum est, sumere. Quoniam autem affirmationum
oppositiones sunt tres, sexies accidit opposita sumere, aut omni et nulli, aut
omni et non omni, aut alicui et nulli; et hoc converti in terminis, ut A omni B
et nulli C, aut omni C et nulli B, aut huic quidem omni, illi vero non omni, et
rursum hoc converti secundum terminos; similiter autem et in tertia figura.
Quare manifestum est et quoties et in quibus figuris contingit per oppositas
propositiones fieri syllogismum. Manifestum est quoniam ex falsis est verum
syllogizare, quemadmodum dictum est prius; ex oppositis autem non est, semper
enim contrarius syllogismus fit rei (ut si est bonum non esse bonum, aut si
animal non animal) eo quod ex contradictione est syllogismus, et subiecti
termini aut iidem sunt, aut hic quidem totum, ille autem pars. Palam autem
quoniam in paralogismis nihil prohibet fieri hypotheseos contradictionem, ut si
est impar non esse impar, nam ex oppositis propositionibus contrarius erit
syllogismus; si ergo sumpserit hoc modo, hypotheseos erit contradictio. Oportet
autem considerare quoniam sic quidem non est contraria concludere ex uno
syllogismo (ut sit conclusio quoniam non est bonum, bonum aut aliud quiddam
tale), nisi statim huiusmodi propositio sumatur, ut omne animal esse album et
non album, hominem autem animal, sed vel assumere oportet contradictionem, ut
quoniam omnis disciplina opinio et non opinio, deinde sumere quoniam medicina
disciplina quidem est. , nulla autem opinio, quemadmodum redargutiones fiunt,
vel ex duobus syllogismis. Quare esse quidem contraria secundum veritatem quae
sumpta sunt, non est alio modo quam hoc quemadmodum dictum est prius. In
principio autem petere et accipere est quidem, ut in genere, sumere in eo quod
non est demonstrare propositum. Hoc autem accidit multipliciter, nam et si
omnino non syllogizatur, et si per ignotiora aut similiter ignota, et si per
posteriora quod prius est, demonstratio enim ex prioribus et notioribus est. Horum
ergo nullum est petere quod ex principio est, sed quia haec quidem nata sunt
per se cognosci, illa vero per alia (nam principia quidem per se, quae autem
sub principiis, per alia), quando quod non per se notum est, per se aliquis conatur
ostendere, tunc petit quod ex principio est. Hoc autem est sic facere
quidem ut statim postulet id quod propositum est: contingit autem et
transgredientes et ad alia eorum quae nata sunt per illa ostendi per haec
monstrare quod ex principio est, ut si A ostendatur per B, et B per C, C autem
natum sit ostendi per A, accidit enim idem A per se demonstrare eos qui sic
syllogizant, quod faciunt qui parallelas arbitrantur scribere, latent enim ipsi
seipsos talia sumentes quae non valent demonstrare, cum non sint parallelae. Quare
accidit sic syllogizantibus unumquodque esse dicere si est unumquodque, sic
autem omne erit per se notum, quod est impossibile. Si ergo aliquis dubitat
assumpto dubio quoniam A inest C, similiter et quoniam B, petat autem i inesse
B, nondum manifestum si quod in principio est petat, sed quoniam non
demonstravit manifestum, non enim est principium demonstrationis, quod
similiter est incertum. Si autem B ad C sic se habet ut idem sit, aut
manifestum quod convertuntur, aut inest alterum alteri, quod in principio est
petit, nam et quoniam A inest B, per illa monstrabit si convertantur, nunc
autem hoc prohibet, sed non modus. Si autem hoc faciat, quod dictum est faciet,
et convertet per tria, similiter autem et si B sumat inesse C, quod similiter
incertum sit, ut et si A inest C, nondum quod ex principio petit, sed neque
demonstrat. Si autem idem sit A et B, aut eo quod convertuntur, aut eo quod A
sequitur ei quod est B, quod ex principio est petit propter eamdem causam, nam
ex principio quod valet, prius dictum est A nobis, quoniam per se monstrabitur
quod non est per se manifestum. Si ergo est in principio petere per se
monstrare quod non per se est manifestum, hoc autem est non ostendere quando
similiter dubitantur quod monstratur et per quod monstratur, vel eo quod eadem
eidem, vel eo quod idem eisdem inesse sumitur, in media quidem figura et tertia
utrorumque continget similiter quod est in principio petere, in praedicativo
quidem syllogismo et in tertia figura, et in prima, negative
autem quando eadem ab eodem, et non similiter utraeque propositiones, similiter
autem et in media, eo quod non convertuntur termini secundum negativos
syllogismos. Est autem in principio petere in demonstrationibus quidem quae
secundum veritatem sic se habent, in dialecticis autem, quae secundum
opinionem. Non propter hoc autem accidere falsum (quod saepe in disputationibus
solemus dicere) primum quidem est in iis qui ad impossibile syllogismis, quando
ad contradictionem est huius quod monstratum est ea quae ad impossibile. Nam
neque qui non contradicit dicit non propter hoc, sed quoniam falsum est aliquid
positum priorum, neque in ostensiva, non enim ponit quod contradicit. Amplius
autem quando interimitur aliquid ostensive per A B C, non est dicere quoniam
non propter quod positum est factus est syllogismus, nam non propter hoc fieri
tunc dicimus, quando interempto hoc nihilominus perficitur syllogismus, quod
non est in ostensivis, interempta enim propositione, nec qui ad hanc est erit
syllogismus. Manifestum igitur quoniam in iis qui ad impossibile sunt dicitur
non propter hoc, et quando sic se habet ad impossibile quae ex principio est
hypothesis, ut cum sit, vel cum non sit haec, nihilominus accidit impossibile. Ergo
manifestissimus quidem modus est non propter suppositionem esse falsum, quando
ab hypothesi inconiunctus est A mediis syllogismus ad impossibile, quod dictum
est in Topicis; quod enim non est causa, ut causam ponere hoc est; ut si volens
ostendere quoniam asymeter est diameter, conetur Zenonis ratione quoniam non
est moveri, et ad hoc inducat impossibile, nullo enim modo continuum est falsum
locutioni quae est ex principio. Alius autem modus, si continuum quidem sit
impossibile hypothesi, non tamen propter illam accidat, hoc autem possibile est
fieri, et in hoc quod superius, et in hoc quod inferius sumenti continuum, ut
si A ponatur inesse B, B autem C, C vero D, hoc autem sit falsum B inesse D,
nam (si ablato A, nihilominus B inest C, et C D ) non erit falsum propter eam
quae ex principio est hypothesin. Aut rursum si quis in superiori sumat
continuum, ut si A quidem B, E autem A, F vero E, falsum autem sit F inesse A,
nam et sic nihilominus erit impossibile, interempta quae est ex principio
hypothesi. Sed oportet ad eos qui ex principio terminos copulare impossibile,
sic enim erit propter hypothesin, ut in inferiori quidem sumenti continuum ad
praedicatum terminum; nam si impossibile est A inesse D, interempto A, non
amplius erit falsum. In superiori autem de quo praedicatur; nam si F non possibile
est inesse B, interempto B non amplius erit impossibile; similiter autem et cum
privativi sint syllogismi. Manifestum ergo quoniam cum impossibile non ad
priores terminos, non propter positionem accidit falsum; an nec sic semper
propter hypothes in erit falsum? nam si non ei quod est B, sed ei quod est k
positum est inesse A, k autem C, et hoc D, et sic manet impossibile; similiter
autem et in sursum sumenti terminos, quare (quoniam cum est, et cum non est,
hoc accidit impossibile) non erit propter positionem, aut cum non est hoc,
nihilominus fieri falsum. Nec sic sumendum ut alio posito accidat impossibile,
sed quando ablato hoc idem per reliquas propositiones concluditur impossibile,
eo quod idem falsum accidere per plures hypotheses nihil fortasse inconveniens
est, ut parallelas, contingere, et si maior est qui interius est, eo qui
exterius, et si triangulus habet plures rectos duobus.Falsa autem oratio fit
propter primum falsum; aut enim ex duabus propositionibus aut ex pluribus omnis
est syllogismus; ergo si ex duabus quidem, harum necesse est alteram, aut etiam
utrasque esse falsas, nam ex veris non erat falsus syllogismus; si vero ex
pluribus (ut sic quidem per A B, hoc autem per D F G ), horum erit aliquid
superiorum falsum, et propter hoc oratio, nam A et B per illa concluduntur,
quare propter illorum aliquid, accidit conclusio et falsum. Ut autem non
catasyllogizetur, observandum, quando sine conclusionibus interrogat orationem,
ut non detur bis idem in propositionibus, eo quod scimus quoniam sine medio
syllogismus non fit, medium autem est quod plerumque dicitur. Quomodo autem
oportet ad unamquamque conclusionem observare medium manifestum est, eo quod
scitur quale in unaquaque figura ostenditur, hoc autem nos non latebit, eo quod
videmus quomodo submittimus orationem. Oportet autem quod custodire praecipimus
respondentes, ipsos argumentantes tentare latere, hoc autem erit primum quidem
si conclusiones non prius syllogizent, sed sumptis necessariis non manifestae
sint. Amplius autem si non propinqua interrogant, sed quam maxime longe media,
ut si sit opportunum concludere A D E F, media B E D E, oportet ergo inquirere
si A B, et rursum non si B E, sed si D E, deinde si B C, et sic reliqua, et si
per unum medium sit syllogismus, A medio incipere, maxime enim sic latebit
respondentem. Quoniam ergo habemus quando et quomodo se habentibus terminis fit
syllogismus, manifestum et quando erit, et quando non erit elenchus, nam
omnibus affirmativis, vel permutatim positis responsionibus (ut hac quidem
affirmativa, illa vero negativa), contingit fieri elenchum: erit enim
syllogismus, et sic in illo modo se habentibus terminis; quare si id quod
positum est contrarium sit conclusioni, necesse est fieri elenchum, nam
elenchus syllogismus contradictionis est. Si vero nihil affirmetur, impossibile
est fieri elenchum, non enim erat syllogismus, cum omnes termini erant
privativi, quare nec elenchus: nam si elenchus, necesse est syllogismus esse;
cum autem est syllogismus, non necesse est elenchum esse. (0706A) Similiter
autem si nihil positum sit secundum responsionem universaliter; nam eadem erit
definitio syllogismi et elenchi. Accidit autem quandoque (quemadmodum in
positione terminorum fallebamur) et secundum opinionem fieri fallaciam, ut si
contingat idem pluribus principaliter inesse, et hoc quidem latere aliquem, et
putare nulli inesse, illud autem scire, ut insit A B et C per se, et haec omni
D similiter. Si igitur B quidem putet omni A inesse, et hoc D, C autem nulli A,
et hoc omni D, eiusdem secundum idem habebit disciplinam et
ignorantiam. Rursum si quis fallatur circa ea quae sunt ex eadem
coniugatione, ut si A inest B, hoc autem C, et C D, opinetur autem A inesse
omni B, et rursum nulli C. Simul enim sciet, et non opinabitur inesse; ergo nihil
aliud existimat ex iis quam scit, hoc non opinari, scit enim aliquo modo
quoniam A inest C per B, velut in universali hoc quod est particulare; quare
quod aliquo modo scit, hoc omnino existimat non opinari, quod est impossibile. In
eo autem quod prius dictum est, si non ex eadem coniugatione sit medium;
secundum utrumque quidem mediorum ambas propositiones non possibile est
opinari, ut A B quidem omni, C autem nulli, haec autem utraque omni D; accidit
autem aut simpliciter aut in aliquo contrariam sumere primam propositionem. Si
enim cui B inest omni A opinatur inesse, B autem D novit, et quoniam A D novit,
quare si rursum cui C nulli, putat A inesse, cui B alicui inest, huic non putat
A inesse, quod autem omni putat cui B, rursum alicui non putare cui B, aut simpliciter,
aut in aliquo contrarium et; sic ergo non contingit opinari. Secundum utrumque
autem unam, aut secundum alterum utrasque, nihil prohibet A omni B, et B D, et
rursum A nulli C. Nam similis huiusmodi fallacia, veluti fallimur circa
particularia, ut si A omni B inest, B autem omni C, A omni C inerit; si ergo
aliquis novit quoniam A cui B inest omni, novit et quoniam ei quod est C; sed
nihil prohibet ignorare C quoniam est, ut si A quidem duo recti, in quo autem B
triangulus, in quo vero C sensibilis triangulus; opinabitur enim aliquis non
esse C, sciens quoniam omnis triangulus habet duos rectos: quare simul sciet et
ignorabit idem, nam scire omnem triangulum quoniam duobus rectis, non simplex
est, sed hoc quidem universalem habet disciplinam, illud vero singularem. Sic
ergo in universali novit C, quoniam duobus rectis, in singulari autem non
novit, quare non habebit contrarias. Similiter autem est quae in Menone est
oratio, quoniam disciplina est reminiscentia; nunquam enim accidit praescire
quod singulare est, sed simul inductione sumere particularium disciplinam,
velut recognoscentes. Nam quaedam scientes, statim scimus, ut quoniam duobus
rectis, si scimus quoniam triangulus, similiter autem et in aliis. Ergo
universali quidem speculamur particularia, propria autem non scimus; quare
contingit et falli circa ea, verum non contrarie, sed habere quidem universale,
decipi autem particulari. Similiter autem in praedictis, non enim contraria
quae est secundum medium ei quae est secundum syllogismum disciplinae, nec quae
est secundum utrumque mediorum opinatio, nihil enim prohibet scientem, et
quoniam A toti B inest, et rursum hoc toti C, putare non inesse, ut quoniam
omnis mula sterilis, et haec mula, putare hanc habere in utero; non enim scit
quoniam A, C qui non conspicit, quod est secundum utrumque. Quare
manifestum quoniam et si hoc quidem novit, illud vero non novit, falletur, quod
habent universales ad particulares disciplinas; nullum enim sensibilium cum
extra sensum fit scimus, nec si sentientes fuerimus scimus, nisi ut in
universali, et in eo quod habet propriam disciplinam, sed non in eo quod est in
actum. Nam scire tripliciter dicitur, aut ut universali, aut ut propria, aut ut
in actu, quare et decipi totidem modis, nihil ergo prohibet et scire, et
deceptum esse circa idem, verumtamen non contrarie. Quod accidit et ei qui
secundum utramque scit propositionum, et non pertractavit prius, nam opinans in
utero habere mulam, non habet secundum ac um disciplinam, neque propter
opinionem fallaciam contrariam disciplinae, syllogismus enim est contraria
fallacis in universali. Qui autem opinatur quod bonum esse est malum esse, idem
opinabitur bonum esse et malum. Sit enim bonum esse in quo A, malum autem esse
in quo B, rursum bonum esse in quo C; quoniam igitur idem opinatur et B et C,
et esse C B opinabitur, et rursum B esse A similiter, quare et C A, nam
quemadmodum si erat verum de quo C B, et de quo B A, et de quo C A verum erat,
sic et in opinatione. Similiter autem et in eo quod est esse. Nam cum idem sit
C et B, et rursum B et A, C A idem erit, quare et opinatione similiter; ergo
hoc quidem necessarium si quis det primum. Sed fortasse illud falsum opinari
aliquem quod malum esse est bonum esse, nisi secundum accidens; multipliciter
enim possibile est hoc opinari, perspiciendum autem hoc melius. Quando vero
convertuntur extremitates, necesse est et medium converti ad utramque; si enim
A de C per B est, si convertitur et inest cui A omni, C et B A convertitur, et
inest cui A omni, B per medium C, et C B convertitur per medium A. Et in non
esse itidem, ut si B inest C, A vero non inest B, neque A inerit C. Si ergo B
convertatur ad A, et C ad A convertetur: sit enim B nulli A inexistens, ergo
neque C, omni enim C inerat B, et si B convertitur ad C, et A convertetur ad C;
nam de quocunque omnino B, et C. Et si C ad A convertitur, et B convertetur ad
A: cui enim B inest, et C; cui autem C, A non inest; et solum hoc A conclusione
incipit, alia autem non similiter, ut in praedicativo syllogismo. Rursum
si A et B convertuntur, et C et D similiter, omni autem necesse est A aut C
inesse, et B et D sic se habebunt, ut omni alterum insit; quoniam enim cui A B,
E cui C D, omni autem A aut C, et non simul, manifestum quoniam et B aut D
omni, et non simul, ut si ingenitum, incorruptibile, et incorruptibile
ingenitum, necesse est quod factum est corruptibile et corruptibile factum
esse, duo enim syllogismi constituti sunt. Rursum si omni quidem, A vel B, et C
vel D, simul autem non insunt, si convertitur A et C, et B et D convertetur.
Nam si alicui non inest B, cui D, palam quoniam A inest; si autem A, et C,
convertuntur enim; quare simul C et D, hoc autem impossibile. Quando autem A
toti B et C inest, et de nullo alio praedicatur, inest autem et B omni C,
necesse est A et B converti, quoniam enim de solis B C dicitur A, praedicatur
autem B et idem dese et de C, manifestum quoniam de quibus A, et B dicetur
omnibus, verum et de A. Rursum quando A et B, toti C insunt convertitur autem C
B, necesse est A omni B inesse, quoniam enim omni C A, C autem B, eo quod
convertuntur, et A omni B inerit. Quando autem duo fuerint opposita, ut A magis
eligendum sit quam B, cum sint opposita, et D quam C similiter, si magis
eligenda sunt A C quam B D, A magis eligendum quam D. Similiter enim sequendum
A, et fugiendum B, opposita enim, et C ei quod est D, nam et haec opponuntur;
si ergo A ei quod est D similiter eligendum, et B ei quod est C fugiendum,
utrumque enim utrique similiter fugiendum eligendo; quare et haec ambo A C iis
quae sunt B D, quoniam autem magis, non possibile similiter, nam et B D
similiter erunt. Si autem D magis eligendum quam A, et B quam C minus
fugiendum; nam quod minus est minori opponitur; magis autem eligendum est maius
bonum et minus malum quam minus bonum et maius malum. Universum igitur B D
magis eligendum quam A C, nunc autem non est, ergo magis A eligendum quam D, et
C ergo minus fugiendum quam B. Si ergo eligat omnis amans secundum amorem A sic
se habere, ut concedere, et non concedere in quo C, aut concedere in quo D, et
non tale esse ut concedere in quo B, manifestum quoniam A huiusmodi esse, magis
eligendum est quam concedere; ergo diligi quam conventio magis eligendum
secundum amorem; magis ergo amor est in amicitia quam convenire. Si autem
maxime huius, et finis haec, ergo convenire aut non est omnino, aut diligendi
gratia, nam et aliae concupiscentiae et artes sic fiunt. Quomodo ergo se habent
termini secundum conversiones, et in eo quod magis fugiendum vel magis
eligendum sit, manifestum est. Quoniam autem non solum dialectici et
demonstrativi syllogismi per praedictas fiunt figuras, sed et rhetorici, sed et
simpliciter quaecunque fides est, et secundum unamquamque artem, nunc erit
dicendum. Omnia enim credimus per syllogismum aut ex inductione; ergo si inductio
quidem est, et ex inductione syllogismus per alteram extremitatem medio
syllogizare. Ut si eorum quae sunt A C medium sit B, per C ostendere A inesse
B, sic enim facimus inductiones. Ut sit A longaevum, in quo autem B choleram
non habere, in quo vero C singulare longaevum, ut homo, equus, et mulus. Ergo
toti B inest A, omne enim quod sibi cholera est, longaevum, sed et B non habere
choleram, omni inest C; si ergo convertatur C ei quod est B, et non transcendat
medium, necesse est C inesse B. Ostensum enim est prius quoniam, si duo aliqua
eidem insunt, et ad alteram eorum convertatur extremum, converso et alterum
inerit praedicatorum. Oportet autem intelligere C ex singularibus omnibus
compositum, nam inductio per omnia. Syllogismus autem huiusmodi est primae et
immediatae propositionis: quarum enim est medium, per medium est syllogismus;
quorum vero non est, per inductionem. Et quodam modo opponitur inductio
syllogismo, nam hic quidem per medium extremum de tertio ostendit, illa autem
per tertium extremum de medio. Ergo natura quidem prior et notior per medium
syllogismus, nobis autem manifestior qui est per inductionem. Exemplum autem
est, quando medio extremum inesse ostenditur per id quod est simile tertio.
Oportet autem et medium tertio, et primum simili notius esse, inesse. Ut sit A
malum, B autem contra confines inferre bellum, in quo autem C Athenienses
contra Thebanos, in quo autem D Thebanos contra Phocenses. Si ergo volumus
ostendere quoniam Thebanis pugnare malum est, sumendum quoniam contra confines
pugnare est malum, huius autem fides ex similibus, ut quoniam Thebanis contra
Phocenses. Quoniam ergo contra confines malum, contra Thebanos autem contra
confines est, manifestum quoniam contra Thebanos pugnare malum. Quoniam ergo B
C et D inest, manifestum, utrumque enim est contra confines inferre bellum, et
quoniam A D, Thebanis enim non fuit utile contra Phocenses bellum. Quoniam
autem A inest B, per D ostendetur, eodem autem modo et si per plura similia
fides fiat medii ad extremum. Manifestum ergo quoniam exemplum est neque ut
totum ad partem, neque ut pars ad totum, sed ut pars ad partem, quando ambo
quidem insunt sub eodem, notum autem alterum. Et differt ab inductione, quoniam
haec quidem ex omnibus individuis ostendebat inesse extremum medio, et ad
extremum non copulabat syllogismum, hoc autem et copulat, et non ex omnibus
ostendit. Deductio autem quando medio quidem primum palam est inesse,
postremo autem medium dubium quidem, similiter autem credibile aut magis
conclusione. Amplius, si pauciora sunt media postremo et medio, omnino enim
propinquius esse accidit scientiae. Ut sit A docibile, in quo B disciplina, C
iustitia, ergo disciplina quoniam docibilis, manifestum; iustitia autem si
disciplina, dubium. Si igitur similiter aut magis credibile sit B C quam A C,
deductio est, propinquius enim scientiae, per quod assumpserint A C,
disciplinam prius non habentes. Aut rursum si pauciora media sint B C, nam et
sic propinquius est scientiae. Ut si D sit quadrangulare, in quo autem E
rectilineum, in quo F circulus, si ergo eius quod est E F unum solum sit
medium, per lunares figuras aequalem fieri rectilineo circulum propinquius erit
scientiae. Quando autem neque credibilius est B C quam A C, neque pauca media,
non dico deductionem, neque quando immediata est B C, disciplina enim quod
eiusmodi est. Instantia autem est propositio propositioni contraria.
Differt autem A propositione, quoniam contingit quidem instantiam esse in
parte, propositionem vero aut omnino non contingit, aut non in universalibus
syllogismus. (0710B) Fertur autem instantia duobus modis et per duas figuras:
duobus modis quidem, quoniam aut universalis aut particularis omnis instantia;
per duas autem figuras, quoniam oppositae feruntur propositioni, opposita autem
in prima et tertia figura perficiuntur solis. Nam quando postulatur omni
inesse, instamus quoniam nulli, aut quoniam alicui non inest. Horum autem nulli
quidem ex prima figura, alicui autem non ex postrema. Ut sit A unam esse
disciplinam, in quo B contraria; proponit ergo unam esse contrariorum
disciplinam, aut quoniam omnino non est eadem oppositorum instant. Contraria
autem opposita, quare fit prima figura; aut quoniam noti et ignoti non una,
haec autem tertia. Nam secundum tertiam notum et ignotum contraria quidem esse
verum, unam autem esse eorum disciplinam, falsum. Rursum in privativa
propositione similiter: cum postulat enim non esse contrariorum unam
disciplinam, aut quoniam omnium oppositorum, aut quoniam contrariorum aliquorum
est eadem disciplina, dicimus, ut sani et aegri, ergo omnium quidem ex prima,
aliquorum vero ex tertia figura. Simpliciter autem in omnibus universaliter
quidem instantibus, necesse est ad id quod universale est proposito
contradictionem dicere (ut si non unam existimet contrariorum omnium, dicere oppositorum
unam; sic autem necesse est primam esse figuram, medium enim fit universale ad
hoc quod ex principio); quod autem ad hoc in parte est universale, dicitur
propositio, ut noti et ignoti non eamdem, nam contraria universale ad haec, et
fit tertia figura, medium enim in parte sumptum, ut notum et ignotum. Nam ex
quibus est syllogizare contrarium, ex iis et instantias conamur dicere, quare
et ex his solis figuris ferimus, nam in his solis oppositi syllogismi, per
mediam enim figuram non fuit affirmare. Amplius autem et si sit, oratione
indiget plurima, quae est per mediam figuram, ut si non concedant A inesse B,
eo quod non sequitur hoc C, hoc enim per alias propositiones manifestum; non
oportet autem instantiam converti ad alia, sed statim manifestam habere alteram
propositionem. Quapropter et signum ex sola hac figura non est. Perspiciendum
autem et de aliis instantiis, ut de iis quae sunt ex contrario, et simili, et
secundum opinionem, et si particularem ex prima, vel privativam ex media possibile
est sumere. Eicos autem et signum non idem est, sed eicos quidem est propositio
probabilis. Quod enim ut in pluribus sciunt sic factum; vel non factum, aut
esse vel non esse, hoc est eicos, ut odire invidentes, vel diligere amantes. Signum
autem vult esse propositio demonstrativa, vel necessaria, vel probabilis; nam
quo existente est, vel quo facto prius vel posterius res, signum est vel fuisse
vel esse. Enthymema ergo est syllogismus imperfectus ex eicotibus et signis. Accipitur
autem signum tripliciter, quoties et medium in figuris, aut enim ut in prima,
aut ut in media, aut ut in tertia: ut ostendere quidem parientem esse, eo quod
lac habeat, ex prima figura, medium enim lac habere, in quo A parere B, lac
habere mulier in quo C. Quoniam autem sapientes, studiosi, nam Pittacus est
studiosus, per postremam, in quo A studiosum, in quo B sapientes, in quo C
Pittacus. Verum igitur A et B de C praedicari; sed hoc quidem non dicunt quia
notum sit, illud vero sumunt. Peperisse autem quoniam pallida, per mediam
figuram vult esse; quoniam enim sequitur parientes pallor, sequitur autem et
hanc, ostensum esse arbitrantur quoniam peperit. Pallor in quo A, parere in quo
B, mulier in quo C. Ergo si una quidem dicatur propositio, signum fit solum, si
autem et altera sumitur, syllogismus. Ut Pittacus liberalis, nam ambitiosi
liberales, Pittacus autem ambitiosus. Aut rursus, quoniam sapientes boni,
Pittacus autem bonus, sed et sapiens, sic ergo fiunt syllogismi. Verum quidem
per primam figuram insolubilis, si verus sit, universalis enim est. Qui autem
per postremam, est solubilis, et si vera sit conclusio, eo quod non
universalis, est in tertia, nec ad rem syllogismus, non enim si Pittacus est
studiosus, propter hoc et alios necesse est esse sapientes. Qui vero per mediam
figuram est, semper et omnino solubilis, nunquam enim syllogismus fit, sic se
habentibus terminis. Non enim si quae peperit pallida, pallida autem et haec,
necesse est parere hanc; ergo verum est quidem in omnibus figuris, differentias
autem habent iam dictas. An igitur sic dividendum signum? horum autem medium
indicium sumendum, nam indicium dicunt esse quod scire facit, tale autem maxime
medium, an vero quae quidem ab extremitatibus signa dicenda, quae autem ex
medio indicium? probabilissimum enim et maxime veram est quod est per primam
figuram. Naturas autem cognoscere possibile est, si quis concedat simul
transmutare corpus et animam, quaecunque sunt naturales passiones; discens enim
aliquis fortasse musicam, transmutavit secundum quid animam, sed non earum quae
natura nobis insunt, haec est passio, sed ut irae et concupiscentiae, et
naturalium motionum. Si igitur et hoc det, et unum unius signum esse, et
possumus sumere proprium uniuscuiusque generis passionem et signum, poterimus
naturas cognoscere. Si enim est proprie alicui generi individuo existens
passio, ut si leonibus fortitudo, necesse est et signum esse aliquod, compati
enim sibi invicem positum est, et sit hoc magnas summitates habere, quod et
aliis generibus, non totis contingit. Nam signum sic proprium est, quoniam
totius generis propria passio est, et non solius proprium, sicut solemus
dicere. Erit ergo et in alio genere hoc, et erit fortis homo, et aliquod aliud
animal; habebit ergo signum, unum enim unius erat. Si ergo haec sunt, poterimus
talia signa colligere in iis animalibus quae solum unam passionem habent
aliquam propriam, unaquaeque autem habet signum, et quoniam unum habere necesse
est, poterimus naturas cognoscere.Si vero duo habet propria totum genus, ut
leo, forte et communicativum, quomodo cognoscemus utrum utrius sit signum,
eorum signorum quae proprie sequuntur? An si et alii alicui non toti ambo, et
in quibus non totis utrumque, quando hoc quidem habet, illud autem non? nam si
fortis quidem, liberalis autem non, habet autem duorum hoc, palam quoniam et in
leone hoc signum fortitudinis. Est vero naturas cognoscere in prima quidem
figura, eo quod medium priori extremitati convertitur, tertiam autem
transcendit, et non convertitur, ut sit fortitudo A, summitates magnas habere
in quo B, C autem leo; ergo cui C, B omni, sed et aliis, cui autem B, A omni,
et non pluribus, sed; convertitur si autem non, non erit unum unius signum.
Boethius. Boezio. Keywords “Boethian International Society”, Boethianism. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Boezio” – The Swimming-Pool Library.
Bolano (Catania).
Filosofo. Grice: “I was born at Harborne, but there’s no volcano there- Bolano
was born in Catania, and he is especially revered THERE, rather than at Oxford,
because he was able to see some monuments – notably the Naumachia and the
Hippodrome – before it was covered by ‘lava’ –“ –“Oddly, when he philosophised
on rhetoric – he used that as a blurb – many philosophers traveled to Catania
to be tutored by him – vide Salonia --. So he used the blurb of his expertise
on Catania to promote -- or rather his
editor did, since he is a gentleman, and a gentleman does not promote – his
work on rhetoric --.” “There are very few copies of this!” – “And Evola tired
in vain – ‘in vano’ – to find one!” Assai scarse sono le notizie sulla sua
vita. Quel poco che sappiamo viene riassunto nell'opera del Mongitore. Insegna
filosofia a Catania. Uno dei più eminenti esponenti dell'ateneo catanese:
chiamato “philosophiae peritissimus”, acquisce grande fama. Insegna a Palermo
come lettore con il "favoloso stipendio di ottocento onze annue"; Seguace
della tradizione aristotelica. Tipico esempio dell’umanista, unendo l'interessi
per la natura e la filosofia romana antica.
Stampa a Messina un “Opus logicum”, compendio di filosofia aristotelica
e frutto del suo insegnamento logico. Stampa anche di retorica e fisica ed
abbiamo notizie di un saggio naturalistica sull'Etna, il Discorso di
Mongibello. Ma l'opera cui maggiormente è legato è un “Chronicon urbis Catinae”,
in cui ci lascia preziose notizie e descrizioni su Catania e le sue vestigia
storiche prima di una catastrofica eruzione dell'Etna che profondamente ne
cambiò paesaggio, fisionomia ed urbanistica.
Il Chronicon rappresenta un raro esempio di indagine archeologica
diretta su Catania e rimase uno dei pochi lavori utili e seri sulle antichità
della città etnea. Riguarda, tra l'altro, la fondazione di Catania, l'anfi-teatro
romano, l'acquedotto romano, gli archi, il tempio di Cerere, la naumachia, l'ippodromo.
Per questi ultimi due edifici è la prima ed unica fonte a noi rimasta. Carrera
e Grossi attinsero direttamente dal manoscritto, traendone spunto per le loro
opere e pubblicando i pochi frammenti a noi rimasti. Eppure Bolano sube una grave umiliazione. Nell'anno
in cui si perdono le sue tracce, presentatosi a chiedere l'incarico di filosofia
nell'Università dove con onore insegnava da oltre quattri decenni, i filosofi
ecclesiastici lo contrastarono preferendo Riccioli. Il venerando filosofo riottenne
l'insegnamento solo per grazia del viceré Pietro Giron de Osuna, una nomina,
sottolinea Matteo Gaudioso, peggiore di una sconfitta, forse la prima e ultima
umiliazione del Bolano, scomparso successivamente dalla scena. Fu il suo ultimo
anno di insegnamento e forse di vita. Antonino Mongitore, Bibliotheca sicula, sive
de scriptoribus siculis, qui tum vetera, tum recentiora saecula illustrarunt. Storia
della filosofia in Sicilia da'tempi antichi al sec. XIX, libri quattro. Archivio
storico per la Sicilia. Catanense Decachordon..., Catanae. La Sicilia del
Cinquecento: il nazionalismo isolano, Roma, Mursia, Storia della filosofia in
Sicilia da' tempi antichi al sec. XIX, libri quattro. Rivista internazionale di
filosofia del diritto, Giorgio Del Vecchio, Società anonima poligrafica
italiana, Bibliotheca sicula, sive de scriptoribus siculis, qui tum vetera, tum
recentiora saecula illustrarunt
Osservazioni sopra la storia di Catania cavate dalla storia generale di
Sicilia,Vincenzo Cordaro Clarenza Riggio, Sopra uno rudere scoperto in Catania
cenni critici dell'arch. Mario Musumeci, pag. XXX, Mario Musumeci, dalla
tipografia della regia Università, L’indagine archeologica a Catania nel secolo
XVI e lBolano, in Archivio Storico per la Sicilia. Edilizia pubblica e privata
nelle città romane, pag. 94, Lorenzo Quilici, Stefania Quilici Gigli, L'ERMA di
BRETSCHNEIDER, Carrera, Delle Memorie historiche della città di Catania, I,
Catania, Catanense Decachordon, Archivio di Stato di Palermo, Tribunale del R.
Patrimonio, Memoriali. Modelli scientifici e filosofici nella Sicilia. Napoli,
Guida. L'Catania nel secolo XVII, in
Storia della Catania dalle origini ai nostri giorni, Catania, Zuccarello
e Izzi. Delle Memorie historiche della città di Catania, I, Catania. Catanense
Decachordon..., Catinae, Antonino Mongitore, Bibliotheca sicula, sive de
scriptoribus siculis, qui tum vetera, tum recentiora saecula illustrarunt, D.
Bua, Sopra uno rudere scoperto in Catania cenni critici dell'arch. Mario
Musumeci, dalla tipografia della regia Università. Storia della filosofia in
Sicilia da'tempi antichi al sec. XIX, libri quattro, Lauriel, Guido Libertini,
L'indagine archeologica a Catania nel secolo XVI e Bolano in Archivio Storico
per la Sicilia Orientale. Dizionario biografico degli italiani. 0
habmio L'imperatore Carlo V abdicando iltrono (a) lasciava nel re Filippo II
suo figlio un principe intento ad ingrandireil suo impero ed estendere isuoi
domini:I vicerèdisseminati La mente del vescovo Nicolò Caracciolo era rivolta a
liberare la cattedrale di Catania non ASTE Dorp (a) Vel 1556. per
BIOGRAFIA SICILIANA CataniaN.5- LORENZOBolano. Je secolo xvi scorreva per
Catania, , e forse per 1 Europa tutta , se la Sicilia di coltura , non in
iscevro di lustro o mancante tieramente purgatoperò ancora da'tristieffetti del
vandalica e della gotica barbarie , ed la ignoranza discipline mostravansi a
dito. icultoridelle buone le provin cie, e per mezzo de' quali lostato
de'sudditi pre come per 2 ' do stabile o sicuro di quanto operavasi da loro gli
animi di tutti erano irresoluți ed incerti, e Catania,vedevain alloraisuoi
cittadinioccupati soltanto del presente,interessarsi piùdicontese ed intestíni
partiti, che delle scienze e delle lettere. dalla diversi negli umori e nelle
in clinazioni,dgiotvernavanoipopoli con principi se non senza de'Cassinesi, ed
a riporvi in vece i canonici secolari. Il vicerè Lacerda fa diroccare la casa
del la Università degli studi'ed altre abitazioni per in
grandirelapiazzadelduomo.Marcantonio Colon na , successor suo , interpone la
sua autorità a c o n 20 pre ciliare le dispute del vescovo Vincenzo
Coltello colsenato(a).La cortediRomaè costrettaa chiamare ad ubbidienza il
vescovo che acremente contrastava col vicario apostolico Matteo Samiati
(b).Controversielunghe ed ostinaleinsorgono fra'i Catanesi e i Palermitani
ecclesiastici Se in tale condizione ditempi l'Università di Catania fioriva,ciò
debbesi alla sovrana protezione, che riguardar vuolsi per le lettere come il
raggio del sole che vivifica gli esseri e dà movimenti o p portuni al loro
sviluppo. Dietro le favorevoli rap presentanze di Marcantonio Colonna, il re
Filippo volge benigno lo sguardo al liceo catanese,ed il vicerèinterpetre della
sovrana volontà ,in com pensodeldevastamentoordinatodalsuo predeces sore
Lacerda da lui sì discorde , fa costruire un nobile edifizio per la Università,
corrispodente al la magnificenza di Catania(d),e forma i regola menti per gli
studi (e). Filippo provvede di più , p e r m e z z o d e l v i c e r è c o n t
e d i A l b a ( f ), c h e i s o l i laureati in Catania aspirar potessero alle
magistra (a) Ut perpetua jurgiorum semina inter episcopum patresque conscripti
collerentur.Amico, Cat.illustr.,lib. VIII, c. 2. ( Detti Constitutiones Marci
Antonii Columnde, 1576. per patria di s.Agata . I nostri magnati erano
tutti intesi a stabilire la loro sacra congregazione dei Bianchi , a loro
esempio (c) gli altri ceti aumen tano le rispettive confraternite. (b)Denuo
Romam illeinterpellatureorumquaeges serat rationem redditurus . Amico, loc.
cit. $ la 42 (c) Nel 1570 . (a)Ul urbismajestatiresponderet.Amico,loc.cit.
(f,Nel1591. ture: autorizza le ingenti speseche ilvescovo Pro spero
Reibiba,nonlascindosfuggirelefavorevoli disposizioni del governo , impiegava
nel portare a compimento l'edifizio, e non permette che alzasse Messina
un'altra Università (a). Accrescevasi in tal m o d o il n u m e r o dei
discenti in Catania ; e l ' o nore di ammaestrare nella sola Università del re
gno,ed isignificanti stipendidallasovranamuni ficenza aumentati ,
incoraggiavano i dotti a lasciar le brighe volgari, a rivolgersi alla coltura
delle lettere,edasegnalarsi nel pubblico insegnamento. (f Dopo averdettato
questo articolo ho saputo che nellabiblioteca de'PP.Benedettinidi questa città
avvi un esemplare dell'Opus logicum , Messanae 1597. 43 (b) Mongitore,
Bibl, sic. c) Grossis, Dec. ix, 151. Fra gli uomini scienziati che onoravano
illi ceo catanese nel finedel xvi secolodistinguevasi Lorenzo Bolano nato in
Catania circa l'anno 1550. Per più di anni 20 vi fu professore di medicina ( b
), d i c u i a v e a d a t o l e z i o n i a n c h e p r e s s o l ' e s t e r
o ( c ), eresoaveacelebreilsuonomeperlesuecono scenze matematiche ed
anatomiche, e pel gusto nella latina poesia (d ) . Seguendo le aristoteliche
dottrine, volle pnbblicare per le stampe di Brea in Messina un libro di
istituzioni filosofiche sotto il titolo di Opus logicum , ed un altro di
rettorica (e) libri divenuti oramai così rari da non petersi
trovarechineavessenotizie(f).Ma ciavanzanope rò i frammenti di opere più solide
che tanto ap prezzar seppe l'accurato Carrera . (a) Nel settembre del 1595.
Amico, loc. cit., pag, 428. P Amico,Cat.il.,lib.xu,c.v. e
)Mongitore,Bibl.sic. Un Discorso sopraMongibello conteneva la
descrizione fisica di questo vulcano, e la storia di molte sue eruzioni .
Carrera fa rilevare nel capi tolo della sua opera (a)in cui tratta del mont Et
na , aver ricavato da quel discorso quanto riguarda la misura dell'altezza del
vulcano,le sue regioni, la fertilità del suolo , la storia delle sue eruzioni;
e queste doveano dal Balano rapportarsi con som m a esattezza ,
imperciocchèegli giungeva a notare anche il tempo in cui l'Etna non eruttava,co
me avvenne per anni trenta dopo la grande eru zione del 1536 , durante la quale
, come dice lo stesso Bolano , formossi quel cratere oggi detto Monte negro .
Selesueideecircala origine degli incendî vulcanici non sono da riferirsi,è
colpadei tempi, in cui limitatissime erano le conoscenze de'feno meni naturali,
e basta il dire chei scriveva nel 1588 . Ma l' Quel pregevole manoscritto
conservavasi sino al1637 inmanideldiluifigliuoloGirolamo Bo Carrera , Notizie
istor.'di Catan.,lib.'11, c. 2. (b) Così dice il Grossis, ilMongitore eco.,ma
l'ab. Amico chiama quelmanoscritto Opusculum de rebus Catanae
.Tom.3,lib.14,42. 44 1 opera che principalmente gli fa meri tare il
rispetto e la riconoscenza de'suoiconcittadini fu quellascritta in latino nel
1592 per illustrare la storia di Catania , e che portava il titolo di Chronicon
urbis Catanae (b);ed abbenchè non fosse stata mai pubblicata per intero,fu
quella p e r ò d a c u i t a n t o g i o v a r o n s i l ' A r c a n g e l o ,
il C a r rera, il Grossis e molti altri che delle notịzie sto riché di
Cataniasi sono occupati. (b) Vetusta Catanae monumenta e lenebris
eruens p r i m u s v u l g a v i t . Amico , o p . c i t ., l i b , X 1 , c a p
. v . mare ilpianodelduomo(d),edaltempiodi Castore e Polluce quelli
presso il nuovo vico, die tro,ilForo lunare.Stimava essere statodiMar cello un
busto marmoreo di squisito lavoro,che conservossi per lunga serie di anni nella
chie as di s. Agata , finchè Ferdinando de Vega non lo regalasseal
chitaristaPietro Murabito da Mes sina (e). La sua descrizione poi
dell'anfiteatro èdistintaed eloqnente,(f)efa conoscere che il luogo ove erasi
fabbricato appellavasi Cam po stesicoreo Restavano sino ai suoi tempi tali
avanzi de'corridori e delle mura circolari, quanto potè misurarsi più dicento
piedi: calcolò cheil diametro dell'arena ascendeva a 290 piedi , ma colle
fabbrichede'corridoja490,coni470piedi di 45 for lano, da cui l'ebbeprestato il
Carrera,come egli stesso confessa (a): e quali cognizioni ne ab bia ricavato
questo storicolaborioso,può ben ve dersi in tutto il corso della sua opera , e
princi palmente ove trattasidegli antichi monumenti. Il Bolano che fu il primo
(b ) a descrivere le antichità catanesi , riconobbe ivestigi del tem piodi
Cerere,fuoril'antica Porta reale pressole müra della città,sulla collinetta
appellataTorre del vescovo,oggi covertadal Bastione deglinfetti (c). Credè
doversi riferire al tempio diBacco li ruderi a fianchi delle terme,oggi
demoliti per (a) Carrera, op. cit., lib. 1, cap. 3, pag.37. (C) Bolano presso
Carrera, lib. 1, pag. 37. (d) O p . c i t ., p a g . 4 9 . (e) Op.cit.,pag.70.
(f) Op. cit., pag. 81 e seg. circonferenza . Le porte della esterna
facciata era no larghe 18 piedi,e doveano essere60 in nu mero ,a 7 piedi
distanti una dall'altra. Con eguale esattezza rapporta le misure del
l'odeo,dettodaluipiccoloteatro,edelgran tea tro (a),da cui furono svelte molte
colonne di marmo, oltre ai materiali tolti per le fabbriche moderne. Situa la
naumachia presso l'antica por ta della decima, e descrive non solole mura ed i
ruderi che esistevano allora,ma dell'uso della naumachia da archelogo
ragiona(b),come fa per ilcontiguo ippodromo (c). Tutti descrive i resti delle
terme che scopri vansi a'suoi tempi in Catania (d),riforisce lemi sure della
fabbrica dell'arco diMarcello,ed ammi ra la solidità del cemento( e) e
l'architettura. Ma sopratutto elegantissima è la descrizione degli acquedotti
che portando le acque soprala collina oveoggièilquartieredelCorso,le
distribuiva no perlacittà;edalcorsodelleacquequelsito trasse il nonne che fin
oggi conserva (f). Zelantissimo il Bolano del vero decoro della sua patria mal
soffiriva il poco conto in che tene vansi que resti del di lei antico splendore.
I cit tadini catanesi , pochissimi eccettuati , in quel t e m
po,comeabbiamoosservato,pocoonulla calco (e) Moles sane calcis ubertate et
aelneorum lapidum concinnitate tamcelebris,utmiraripotiusquam obser vare
debeamus.Loc.cit. 46 (a) Op . cit., pag. 84. (b)Op.cit.,pag.86 (c Op.
cit., pag. 88 (dOp.cit.,pag.93. (1) Op. cit. pag. 99.
(d)Quingentoscirciterannosab Ansgerioepisco po catanensi dirutum est , ut
divae Agathae , comitis Rogerii sumptibus,struerentur aedes:cujus et gratia theatra
ruinam experta sunt. Loc. cit. (e) Columnarum plurimae et concinnati lapides ab
Ansgerio translati sunt omnes,ut decorticatum jure pos sit appellari theatrum
istud . Loc. cit. 47 lar potevanoil valore di sì veneranda antichità: e
l'arco di Marcello dopo il tremuoto del 1633 soffriva la ultima sua rovina per
la fabbrica della chiesa di s. Caterina , poi confraternita de' Bian chi.Le
pietreintagliatedell'anfiteatroedelteatro servirono al vescovo Angerio per la
costruzione del duomo (a) , ed il resto impiegossi in appres so alla fabbrica
delle cortine delle muraglie (b).Il duomo stesso alzavasiin gran parte sopra
antiche terme: sull'anfiteatro ergeansi chiese ed abitazioni di privati,come
ugualmente sopra la scena ed i corridori del teatro . I Assisoeglisu'ruderidiqueigloriosimonu
menti, simileal franco viaggiatorea vistadelle rovine di Palmira, meditava a
quale insultante di menticanza condannavali il tempo, (c) , come egli
contentasididire,pernon urtardifronte,iocre do , la ignoranza e la barbarie : e
da pertutto nel lasuaopera,fatralucere ilsuorammarico,quan do
parladelteatro(d)e dell'anfiteatro(e). (a)Nel 1094 (b) Nel 1553 . Scorgesi nel
dilui manoscritto la grande ac curatezzache egliusava nelleosservazioni,ela
diligenza nelle misure . Animirando la maestà di quegli avanzi scriveva quasi
entusiastato , par che (c) Quae sola temporisdiuturnitate sunt perpeluae
oblivioni tradita. Op. cit., lib. 1, pag. 109 , L la lingua
prestavasi allora, al suo genio , e lo stile d e l s u o C h r o n i c o n f a
i n c e r t o m o d o a m m i r a r s i ( a ). LIR. Nè ilsuo zelo per la patria
limitato erasól tanto a mettere in luce ladi leianticagloria; Bolano lo
estendeva a tutta possa alla di lei effet tiva prosperità nell'.
vistadeipositivi dannicherecavanoallasalutepub blica le acque dell'Amenano ,
raccoltenell'antica Piazza dell'erbe,perusodialcunimuliniiyisesi
stenti,caldeistanzeavanzòalsenato onde:toglie re quel fomite d'infette
esalazioni, e seppe tanto insistere colla sua medica autorità,cheriuscita
diroccareimuliniedar,liberocorso alleacqueper appositi canali sino al mare ( b
) . Charts ! Tutto misein opera in fineonde ricostruisse Catania il suo molo .
U n ragionato discorso scris sealsenato,incuifeconoscerecomeperlamu mficenza
del re Alfonso il magnanimo la fabbrica del molo erasi cominciata ip.Catanianel
1452 , che si era dell'opera desistito alla morte diquel 48 i fundiores
ductus concinnatis lapidibus confectosaqua maredelata,atqueomniperniciosa
humiditatesublata. Op. cit.,'lib 2. cap. 1, intero (a)Non sarà fuor diluogo
ilrapportare'per quel passo ove il Bolano parla della magnificenza di G a t a n
j a 'n e l l ' a v e r t r a s p o r t a t o d a L i c o d i a l e a c q u e i
n c i t t à : <e.Hinc mirari non desino priscam illam urbis rosirae
majestatem pene incredibilem , quae tot pariter quot h o die insignita fontibus
ac putealibus aquis BE op A ,refertissima, effatudignissimissumptibus aquamhanc
eLicodia, milliaribus sexdecim distantem , qua Naumachiąm et
Thermescompleret,domos pariteretdetergeretet or, naret est emerita, ut qui et
situ ei climale pro studiorum domicilio purissimusaer est defecatus,insuper in
cię vium columitatem vel arte eficeretur : cit. ad Se la memoria
degl'illustritrapassatiservir debbedi modello alla condotta de'viventi,Loren zo
Bolanoèuno diqueipochi alcertocheimitar dovrebbonsi da'veri
cittadini:imperciocchè einon giovossi delle scienze per sola coliura del súd
spi rito,ma curò dirivolgerle ad utilepubblico,e efece onore alla
patriamettendo in luce imonu menti del di lei antico splendore : diè opera onde
cessassero i fomiti che il puro aere ne infettavano, e procurò, per quanto
valevano le sue forze, che ampie ricchezze ritraese Cataniadalcommerciom a
Prof. CARLO GEMMELLARO . b) 41, at titis (a) Quippequipro
statuendamolenihil'non'ani madvertit utile et commodum publicis civitatum et'op
pidorum adjacentium sumptibus pro publiciaeris copia
struendumregiapotestatepraecepit.Mortepraeventus suo tempore exorsus non
perfecie.Posteri vero pelfucata
negotiidificultateperterriti,velreimomentum"tam ada mirabilenon
agnoscentesaversiprimordiorumruinam nonrepararunt.Op.cit.lib.1.c.38.!.:!! >
í(6)Nel160o,poinel16obecc.)!. Opus
logicum Laurentii Bolani Siculi Catanensis philosophiae, ac medicinae
professoris candidissimi, nec non in almo studio vrbis Catinæ lectoris
celeberrimi. In quo scientias cum callentibus, tum adepturis necessaria
duntaxat, ex Aristotelis vberrimo fonte recepta breuiter, ac peripatetice
traduntur -- OPVS LOGICVM LAVRENTII
BOLANI SICVLI CATANENSIS PHILOSOPHII
CANDIDISSIMI NEC NON IN ALMO STVDIO
VRBIS CATINÆ CELEBERRIMI IN QVO
SCIENTIAS CVM CALLENTIBVS TVM ADEPTVRIS
NECESSARIA DVNTAXAT EX ARISTOTELIS
VBERRIMO FONTE RECEPTA PERIPATETICE
TRADVNTVR OPVS LOGICVM LAVRENTII
BOLANI SICVLI CATANENSIS PHILOSOPHII CANDIDISSIMI NEC NON IN ALMO
STVDIO VRBIS CATINÆ CELEBERRIMI IN QVO SCIENTIAS CVM CALLENTIBVS TVM
ADEPTVRIS NECESSARIA DVNTAXAT EX ARISTOTELIS VBERRIMO FONTE
RECEPTA PERIPATETICE TRADVNTVR Bolani Laur., cat. Opus logicum. Mess.1597 in 8. Quatuor
volumina. videlicet Metaphysica, Naluralis Philosophia, Praedicamenta, nec non
Theologia Naturalis.Ven.1505 in fol. OPVS LOGICVM LAVRENTII BOLANI SICVLI
CATANENSIS PHILOSOPHII CANDIDISSIMI NEC NON IN ALMO STVDIO VRBIS CATINÆ
CELEBERRIMI IN QVO SCIENTIAS CVM CALLENTIBVS TVM ADEPTVRIS NECESSARIA DVNTAXAT
EX ARISTOTELIS VBERRIMO FONTE RECEPTA PERIPATETICE TRADVNTVROpus logicum
Laurentii Bolani Siculi Catanensis philosophiae, ac medicinae professoris
candidissimi, nec non in almo studio vrbis Catinæ lectoris celeberrimi. In quo
scientias cum callentibus, tum adepturis necessaria duntaxat, ex Aristotelis
vberrimo fonte recepta breuiter, ac peripatetice traduntur
Lorenzo Bolano. Keywords: i romani a
Sicilia – sicilia regione dell’impero romano, filosofia romana antica –
filosofia romana nella monarchia; filosofia romana nella repubblica, filosofia
romana nell’impero. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bolano” – The Swimming-Pool
Library.
Bonatelli (Iseo). Filosofo. Grice:
“Bonatelli is undoubtedly a Griceian – like me, he merges psychologia – ‘psychologia
rationalis or metaphysica’ as he puts it – with logic -. He makes fun of
‘inglese,’ which by lacking inflections, disallows complex thought – He
distinguishes, in ways the Oxonian really cannot – unless he is into ‘Italian
studies’! – between ‘linguaggio,’ and THEN ‘’lingua.’” Grice: “Within the
lingua he distinguishes a primary stage which he genially calls ‘patognomico,’
or pathognomic, as Strawson would prefer, i. e. to ‘know the emotion’ of your
co-conversationalist – Italians never take ‘conoscere’ as sacred as we at
Oxford take ‘know’ – He considers the copula in something like “Fido is
shaggy,” there is the ‘nome’ – and within it the ‘nome aggetivo’ – this he
says, and rightly so, is the stuff of ‘il filosofo delle lingue’ – and the
copola which is the ‘is.’ He grants that he’ll only be concerned with lingua of
‘cepo indeuropeo,’ literally ‘indo-germanic vintage’!” – Grice: “Bonatelli is a
Griceian because he is into ‘significato’ – how an utterance becomes a vehicle
by which an utterer can SIGNIFY – il segno patognomico, as it were --.” Grice:
“Like me, he allows for ‘utter’ to be used broadly – ‘sordomuti’ have a
‘linguaggio di gesti e moti’ as ‘signo patognomico.’” Figlio di Filippo (n.
1789m. 1844), -- un commissario distrettuale al servizio del governo austriaco
-- e da Elisabetta Bocchi. Si trasferì a Chiari per compiere gli studi
ginnasiali presso uno zio materno: il canonico Annibale Bocchi. In questo
periodo studiò con Carlo Varisco, che, in seguito, diverrà suo cognato. Il
Varisco, infatti, sposò Giulia, sorella del Bobatelli e, dopo la morte di
questa, convolò a seconde nozze con un'altra sorella del Bonatelli:
Laura. Dall'unione fra Carlo e Giulia nacque Bernardino Varisco, insigne
filosofo anch'egli, e senatore del Regno d'Italia. Terminato il ginnasio,
proseguì gli studi a Brescia, frequentando il locale liceo, ed iniziando
precocemente l'attività didattica presso il Liceo Classico Arnaldo. Nel
frattempo si rese protagonista del grande fermento politico della sua
epoca. Troviamo conferma del suo fervente patriottismo in ciò che ne
scrisse Michele Rosi nel “Dizionario del Risorgimento nazionale” del
1937: «Venuti i tempi nuovi, ebbe incarico di istruire gli ufficiali
della guardia nazionale; continuando nello stesso tempo nel proprio
insegnamento, cercò di suscitare nell'animo dei giovani i più fervidi
sentimenti patriottici. Per questo cadde in sospetto della polizia austriaca,
alla quale sfuggì (…) in Svizzera». Rientrato in patria, nel 1849,
ottenne l'abilitazione all'insegnamento della filosofia, della matematica e
della fisica, che alternò tra Milano, presso l'istituto ginnasiale “Sorre”, e
Chiari. La sua prima pubblicazione, di interesse psicologico, risale al
1852, ed ha titolo “Sulla sensazione”. Nel 1853 si unì in matrimonio con
Laura Formenti. Nel medesimo anno, venne privato del posto di lavoro per
motivi politici. Per riottenere l'ammissione all'insegnamento, dovette
avvalersi dell'intercessione della nobildonna e benefattrice clarense, Ottavia
Bettolini, col maresciallo Josef Radetzky- In cambio di questa
concessione, avvenuta soltanto nel 1855, il governo austriaco gli impose di
seguire un corso di studi superiori a Vienna, che abbandonò forzatamente
soltanto qualche mese dopo, essendosi ammalato di tifo. Fu durante questa
breve esperienza che il Bonatelli venne in contatto coi maggiori esponenti
della filosofia tedesca, da cui rimase profondamente influenzato. Resta
incerto se, nella capitale austriaca, conseguì o meno la laurea, come
ipotizzato da alcuni autori (Giulio Alliney, “BONATELLI”, Brescia, La Scuola,
1947). Nel 1858 insegnò presso il liceo di Mantova, dove rimase fino al
Giugno '59, dopo lo scoppio della Seconda Guerra d'Indipendenza, quando quella
città fu messa in stato d'assedio. Le imprese guerresche del sovrano
sabaudo, supportato da francesi e volontari garibaldini, vennero celebrate dal
B. con la composizione di un carme: “Il servaggio e la liberazione”, scritto a
Chiari il 13 agosto 1859, con dedica a Vittorio Emanuele II. Successivamente,
l'attività didattica del B. proseguì al liceo di Brescia (1859-60) ed al
Carmine di Torino sino al 1861, anno in cui si trasferì a Bologna per insegnare
filosofia teoretica, nonostante avesse appena vinto un concorso presso l'Genova
che gli avrebbe permesso di ricoprire la stessa cattedra. Nell'ateneo
felsineo, il B. ebbe modo di conoscere Giosuè Carducci, che vi era professore
di Letteratura Italiana. Lo stretto legame fra i due cattedratici è
testimoniato da una ventina di lettere, scritte fra il 1862 ed il 1881,
conservate nell'archivio della Casa Carducci di Bologna. Gli anni
trascorsi a Bologna furono particolarmente proficui per l'elaborazione del
pensiero filosofico del Bonatelli: nacque allora una delle sue opere
principali, “Pensiero e conoscenza”, pubblicata nel 1864. Nel dicembre
1867, il B. passò alla cattedra di filosofia teoretica dell'Padova; impiego che
manterrà fino alla morte. Nell'ateneo lombardo ebbe diversi incarichi,
fra cui quello di insegnare filosofia della storia (dal 1878 al 1910) e di
tenere per qualche anno i corsi di antropologia, pedagogia e storia della
filosofia. Divenne anche preside della facoltà di lettere e filosofia. A
Padova scrisse la sua opera maggiore: “La coscienza e il meccanesimo interiore”,
nel 1872. La fama del B. iniziò negli anni '70, specialmente negli
ambienti del “platonismo” legati a Terenzio Mamiani, ottenendo anche ruoli di
alto prestigio al di fuori della propria attività didattica. Fu membro
del comitato di redazione del periodico “La filosofia delle scuole italiane”,
fondato dal Mamiani nel ‘69; posizione che mantenne fino al 1874, quando
rassegnò le proprie dimissioni in seguito alla pubblicazione di alcuni articoli
del filosofo Giovanni Maria Bertini che, contenendo aspre critiche al
cattolicesimo, urtavano con le sue solide convinzioni religiose. Nonostante
ciò, il B. proseguì la propria collaborazione con la rivista, curandone la
rubrica “Conversazioni filosofiche” dal 1870 al 1872. Il 18 aprile 1880
fu nominato socio corrispondente nazionale dell'Accademia dei Lincei per la
classe di Scienze morali, storiche e filologiche; mentre, il 5 febbraio 1882
divenne socio corrispondente della Reale Accademia delle Scienze di Torino,
nella sezione di Scienze filosofiche. Nell'ultimo decennio del secolo XIX
pubblicò un altro saggio importante: “Percezione e pensiero”. Bonatelli
fu anche un brillante verseggiatore ed autore di alcune pregevoli opere
letterarie, fra cui: il carme “In morte di Tommaso Grossi” (Milano, 1853), il
poemetto “Alfredo” (Lodi, 1856), il carme precedentemente menzionato “Il
servaggio e la liberazione” (Brescia, 1860) e numerose composizioni in lingua
dialettale. Il filosofo Giovanni Gentile ne lodò le doti letterarie,
apprezzando la forma netta e quasi sempre precisa della sua espressione ed il
linguaggio vivo ed immaginoso; affermando addirittura che gli scritti del
Bonatelli potranno essere sempre cercati e letti con profitto. (G. Gentile, “La
filosofia in Italia dopo il 1850”, su “La Critica. Rivista di Letteratura,
Storia e Filosofia diretta da B. Croce” n. 533, 1907). Inoltre, non esitò
ad esporre il proprio pensiero su tematiche politiche d'attualità.
Ricordiamo, a proposito, due saggi sulla possibilità di allargamento del
diritto di voto: “Intorno al fondamento naturale del diritto di voto” (Padova;
Tip. Rendi, 1882) ed “Intorno al diritto elettorale” (Atti del Reale Istituto
veneto di scienze, lettere ed arti; 1897). Con l'avanzare dell'età, si
manifestò inevitabilmente qualche acciacco fisico, che egli accolse
stoicamente, confortato da una fede sincera e tenace. È significativo
quanto scrisse al nipote Bernardino Varisco, in una lettera datata 25 Gen.
1906. «Carissimo Dino, l'aver io tardato a congratularmi teco della
riuscita non deriva certo dall'essermene io poco rallegrato, bensì dal cumulo
di noie, di pensieri, di tribolazioni che ora più che mai m'è piombato addosso
e che quasi mi schiaccia. Non entro nei particolari, perché a cosa
servirebbe? […] Basta, [sia] quello che Dio vuole!». (Massimo Ferrari,
“Lettere a Bernardino Varisco (18671931)”77, La Nuova Italia, Firenze,
1982). Malgrado ciò, il filoso d'Iseo proseguì l'attività di docente ed
accademico anche nei primi anni del '900, senza affatto abbandonare l'indagine
speculativa, grazie ad una lucidità mentale che mai lo abbandonò, dedicando i
suoi ultimi sforzi alla traduzione del primo volume dell'opera “Microcosmo” di
Hermann Lotze, che sarà pubblicato postumo. Morì il 13 maggio 1911, a
Padova, all'età di 81 anni. Aveva insegnato fino a due giorni precedenti alla
morte. Le sue spoglie mortali riposano nel piccolo cimitero di Longiano
(FC), dove furono traslate da Padova, negli anni '80 del secolo scorso, per
volontà del nipote Gualtiero. Pensiero Filosofo spiritualista, Pose al
centro della sua speculazione l'uomo e ne difese la spiritualità contro il
positivismo materialista. Sulla scia di Hermann Lotze valorizzò il sentimento e
pose in esso la principale rivelazione dell'essere per mezzo del giudizio di
valore. La psicologia e la logica furono sempre risguar date o come parte
integrante della filosofia o almeno come una preparazione essenziale allo
studio di questa. E in vero essendo la filosofia la ricerca dei fon damenti
ultimi d'ogni cosa conoscibile all' uomo e una tale ricerca suddividendosi in
due grandi rami, che sono l'uno l'inves jigazione de' supremi prin cipii
dell'essere e l'altro quella dei supremi prin cipii del conoscere, questa
seconda parte della filo sofia domanda necessariamente lo studio del sub bietto
conoscente e della funzione conoscitiva, cioè la psicologia, e lo studio delle
forme e delle leggi della conoscenza, cioè la logica. Ecco perchè al breve
trattato che precede si fanno qui seguire questi elementi di logica. 264 1 La
logica poi differisce essenzialmente dalla psicologia per questo, che mentre la
seconda studia il fatto del pensare e del conoscere ( oltre agli altri fatti
interni o psichici) come effettivam ente avviene, la logica in cambio
studia le norme secondo le quali deve essere conformato e diretto, perchè rag
giunga il fine dell'attività conoscitiva che è il pos sesso della verità. Essa
quindi è una scienza nor mativa o precettiva e potrebbe non male definirsi la
scienza delle forme del pensiero in quanto sono ordinate alla conoscenza. La
verità, oggetto della conoscenza, è di tre ma niere : a ) verità materiale,
cioè la conformità del pensiero con la cosa a cui si riferisce ; b ) verità
formale, che è l'armonia del pensiero con se stesso ; c ) verità melafisica o
ideale od obbietliva in senso as soluto, che è l'intrinseca ragionevolezza
degli esseri o delle essenze . La seconda, cioè la formale, è l'ob bietto
speciale della logica ed è una condizione necessaria, sebbene non sufficiente,
anche della prima. In quanto alla verità nel terzo significato, ella, come s'è
visto, riguarda più presto l'essere che non il pensiero ; ma il pensiero è
pensiero razio nale solo a condizione di partecipare a quella. La logica,
secondo alcuni , è scienza puramente forinale cioè considera esclusivamente la
forma del pensiero che è quanto dire il modo in cui gli ele menti di questo
sono tra loro combinati) ; secondo altri essa è anche materiale, cioè risguarda
anche la contenenza del pensiero. 265 Senza discutere qui una tal questione
assai sottile e intricata noi ossserveremo : 1. ° Che una logica strettamente
formale è possibile, benchè così se ne restringa il campo e si debbano lasciare
insoluti de' problemi ch'essa medesima solleva. In questo campo ella è scienza
rigorosamente esatta e offre delle affinità colla matematica. • 2.º Che a voler
trattare a fondo le questioni logiche , è mestieri entrare in attinenze del pen
siero, che oltrepassano la pura forma e toccano da una parte alla psicologia
dall'altra alla metafisica. Il pensiero poi , oltre alle forme logiche, ne ha
delle altre che si riferiscono vuoi all ' esercizio dell'attività pensante (
forme psicologiche) , vuoi al sentimento del bello ( forme estetiche ) , vuoi
al l'espressione del pensiero per mezzo della parola ( forme grammaticali e
retoriche) . Tutte queste non riguardano la logica ; ma le psicologiche e le
grammaticali hanno colle logiche delle attinenze strettissime. Il valore della
logica è doppio ; cioè essa ha in primo luogo un valore assoluto in quanto è un
complesso sistematico di verità, una scienza per sé stante ; poi ha un valore
relativo in quanto serve a dirigere il pensiero e gli addita le norme, a cui
deve conformarsi se vuol raggiungere il suo fine. Il primo è nn valore
puramente teoretico , il secondo è un valore pratico e in questo senso la logica
chiamasi anche arte del pensiero. 266 Le parti principali della logica si
possono ri durre a due, che sono 1.º il trattato delle forme logiche elementari
, cioè del concetto , del giudizio e del raziocinio ; 2.º la metodologia logica
ossia. l'applicazione delle forme logiche a ' fini speciali delle scienze .
Questo manualetto si circoscrive quasi unica mente alla parte prima ; per la
seconda dovremo contentarci di qualche breve cenno. SEZIONE PRIMA CAPITOLO I.
Del concetto Il pensare , come funzione conoscitiva, è sem pre un giudicare
(come s'è veduto nella psicolo gia) ; quindi la sua forma primitiva è il
giudizio . Perciò il concetto , come forma del pensiero , nonché şia anteriore
al giudizio, lo presuppone . Onde, con formemente alle dottrine esposte nella
parte psicolo gica ( 1 ) , s ' ha a stimar falsa l'opinione di quelli che
considerano il concetto come una rappresenta zione generale ; prima perchè una
rappresentazione non può esser mai generale, poi perchè il concetto si compone
di giudizi e questi non si possono in verun modo ridurre a rappresentazioni. Il
concetto, psicologicamente considerato, è un sistema di giu dizi reso
fisso , la cui unità solitamente è legata a un vocabolo o ad una
espressione equivalente 2 ). ( 1 ) Cf. Sez. prima, cap . XX e XXIII. ( 2) Di
qui lo sforzo delle lingue per foggiare nomi composti, come ferrovia ,
cromolitografia, Strafrecht ( diritto penale) ecc. 268 Obbiettivamente poi il
concetto è l'essenza della cosa, che in esso si pensa, o vogliam dire la cosa
in quanto pensabile. Ma per la logica il concetto è un tutt' insieme di più
determinazioni o note . Conviene per altro che le note (caratteri) ineriscano a
qualche cosa , di cui siano note e questo substratum si può chia mare la
sostanza logica del concetto ; questa è sempre presupposta in ogni concetto ,
quando sia considerato in sè e come per sè stante (1) . Per altro il concetto,
benchè sia un prodotto del pensiero e non della sensibilità, ha bisogno di un
elemento rappresentabile (sensibile) a cui s'ap poggi . A questo fine servono
principalmente quelle rappresentazioni sommarie, che abbiamo chiamato schemi
fantastici (2) , e la parola ; talvolta la sola parola. Ci sono poi nelle
nostre rappresentazioni, di qualunque specie sieno , delle relazioni le quali
alla lor volta si riflettono nelle relazioni intrinseche dei concetti . Tra
codeste relazioni principalissime sono quelle d'omogeneità e d'eterogeneità. Le
rappre sentazioni omogenee formano generalmente una scala di disgiunzione,
ossia una serie ordinata, in cui la differenza va aumentando dall'uno all'altro
termine . Le rappresentazioni omogenee (disgiunte) ( 1 ) Sostantivamente e non
aggettivamente direbbe la gram matica. (2) Cf. Psicologia, Sez. prima, cap .
XVI. 269 non si escludono non solo le une dalle altre, ma possono nemmeuo
inerire a un tertium quid identico ; le eterogenee o disparate, com'anco si
chiamano, non possono immedesimarsi tra loro , ma ben pos sono inerire
simultaneamente a una stessa cosa. Per quanto si proceda innanzi nel cercare la
ragione delle differenze tra le rappresentazioni, non si può fare a meno
d'arrestarsi finalmente davanti a delle differenze originarie, di cui non si
può ren dere altra ragione se non il fatto. Il concetto è logicamente perfetto
quando tut tociò che in esso si pensa armonizza seco stesso ; ma sotto il
rispetto epistemologico ed obbiettivo il concetto per essere perfetto deve
adeguare piena mente la cosa, cioè quel quid qualsiasi a cui si ri ferisce. Ciò
non si avvera quasi mai in senso asso luto per l'uomo, anzi nella più parte de'
casi i nostri concetti sono molto inadeguati . E qui vuolsi notare un equivoco,
in cui spesso si cade per non aver distinto il concetto, in quanto è da noi
effet tivamente pensato, dal concetto nella sua perfezione obbiettiva. Perocchè
inteso in quest'ultimo signifi cato esso contiene già tutte le sue
determinazioni e non è suscettivo di svolgimento e di perfeziona mento . Le
qualità che il concetto deve possedere per accostarsi alla sua perfezione sono
: 1.° la determinalezza. Se questa manca, esso è un frammento, un abozzo di
concetto, non un con cetto compiuto. La determinatezza poi contiene 270 1 1
anche la chiarezza e la perspicuità ; la prima ri chiede che il concetto sia
pensato in modo che si possa distinguere da ogni altro ; la seconda si ot tiene
quando si distinguono perfettamente tra loro i suoi elementi e questi sono
pensati nelle loro vere relazioni. 2.° L'universalità . E questa è di due
maniere , cioè il concetto deve essere valido per tutti i pen santi e deve
potersi applicare a tutti gli oggetti , che cadono entro il suo àmbito. 3.0
L'armonia ossia l'intrinseca congruenza ; la quale sotto l'aspetto negativo è
l'assenza d'ogni contraddizione tra le parti del concetto , sotto l'aspet to
positivo è la reciproca esigenza, il mutuo lega me delle parti stesse.
Osservazione: -- Dall'universalità del concettto deriva ancora la sua
indipendenza dal tempo ; onde si può dire immutabile ed eterno ( estra
-temporario ). Nè a ciò osta punto se la materia del concetto sia per natura
sua mutabile e soggetta al tempo. Il concetto di cosa che muta e passa, anche
di ciò che ha l'esistenza appena d'un istante ( p . es. della vita umana, del
temporale, dalla caduta dei corpi, ecc . ) non muta e non passa, anzi, è
eternamente identico a se stesso . - 271 CAPITOLO II . . Comprensione ed
estensione del concetto ; astrazione e determinazione Il concetto, come di
sopra notammo, conside rato logicamente è l'unione di più determinazioni o
note, le quali ineriscono a quella che fu detta sostanza logica del concetto .
Si vedrà più innanzi che cosa sia e quel che importi codesta sostanza logica ;
qui si osservi che essa pure può essere con siderata come una nota o un gruppo
di note, on dechè il concetto si potrà risguardare come l'in - sieme di tutte
le sue note . Ora il complesso di tutte le note d'un concetto costituisce
quella che chia masi comprensione o tenore o contenenza del con . cetto stesso
. Siccome poi un concetto si può pensare come determinazione di altri ( siano
concetti , siano en tità quali si vogliano, per. es . il concetto mammi fero è
determinazione de' concetti : cavallo , cane, topo, ecc. e cosi dei singoli
cavalli, cani ecc. ) , l'in sieme di tuttoció, di cui quel concetto è una de
terminazione, forma ciò che chiamasi estensione o sfera o ámbito del concetto
medesimo . Così, posto che il concetto A riunisca in se soltanto le note a, b,
c, queste nella loro totalità formeranno la comprensione di A. Se poi A è una
272 determinazione di in , n , pe nulla più, la totalità m , n , p, costituirà
l'estensione di A. A significare il rapporto, che collega tra di loro le parti
della comprensione ossiano le note di un concetto, si suole usare il simbolo
algebrico della moltiplicazione ; onde comprensione di A = axbxc, o abc. Il
rapporto invece delle parti dell' estensione tra di loro suolsi esprimere col
simbolo dell'addi zione, onde estensione di A = m + n + p , E non a torto,
perchè come nella moltiplica zione ogni fattore moltiplica tutti gli altri ,
così ogni nota determina l'insieme di tutte le altre ; mentre le parti
dell'estensione si escludono tra di loro, come gli addendi, e sommate insieme
costi tuiscono il tutto. Questa relazione, che corre tra le note del concetto,
fu da molti disconosciuta e se ne accusò la logica, quasi essa pretenda ridurre
i concetti più differenti tra di loro a un tipo unico, ignorando anzi
cancellando le attinenze molto più essenziali che in ciascun concetto ne
collegano tra di loro i vari elementi. Ma a torto, perchè non tutti gli ele
menti, che entrano a comporre un concetto, possono per ciò dirsi note di
questo. Nota veramente non 273 - è se non ciò che può legittimamente applicarsi
a un concetto come un suo predicato . (Così p. es . nel concetto di triangolo
entra senza fallo anche l'idea della linea ; ma siccome non può dirsi : il
triangolo è una linea, così linea non è nota di triungolo. Il medesimo dicasi
del numero tre). Ciò che entra in un concetto e non è nota di esso, sarà
elemento d'una sua nota ; elemento che per costituire que sta nota deve essere
pensato in certe speciali rela zioni con altri elementi ; ma queste non sono re
lazioni logiche e appartengono alla materia, non alla forma logica del
concetto. Se da un concetto si toglie qualche nota ( o, a , parlar più
propriamente, se nel pensare un concetto si esclude dal nostro sguardo mentale
qualche nota) questo processo si chiama astrazione. Il processo contrario, che
consiste nell'aggiungere qualche nota a un concetto, prende il nome di
determina zione, L'astrazione poi può essere di due maniere, ascendente o
verticale l ' una, laterale od orizzon tale l ' altra . La prima si fa quando
si tien fermo il concetto nella sua parte sostanziale e si abban dona una o più
note del medesimo ( 1 ) . Per es , dato il concetto animale vertebrato
mammifero, si lascia ( 1 ) La locuzione propria in tal caso è astrarre da, Nel
l'esempio addotto di sopra si dirà : astraggo dal carattere mammifero. 18 274
da parte la nota mammifero e si mantiene il con cetto animale vertebrato. La
seconda si effettua ritenendo del concetto dato una nota ( o un gruppo di note)
, che viene cosi a costituire un nuovo con cetto , e lasciando andare tutto il
resto . Per ciò fare è d'uopo comporre alla nota che si astrae una nuova
sostanza logica ( 1 ) . Ad es . dato il concetto giglio, io ritengo la nota
bianco e abbandono il rimanente ; qui il nuovo concetto non avrà più per
sostanza logica fiore, ma colore o qualità. La determinazione è il processo
contrario , come s'è veduto ; ma di regola si contrappone non all ' astrazione
orizzontale , bensì alla verticale. Per essa da un concetto più generico, cioè
di minor comprensione, se ne forma uno meno generico os sia di maggiore
comprensione, aggiungendovi col pensiero qualche nuova nota. Per es. se al
concetto governo io aggiungo il carattere costituzionale, for mando così il
nuovo concetto meno generale go verno costituzionale, ho eseguito
quell'operazione che dicesi determinazione. Tale aggiunta di nuove note non è
del resto arbitraria del tutto ; occorre che il carattere aggiunto sia
compatibile colla sostanza logica del concetto dato e col resto de'suoi
elementi . Per es . non si potrà aggiungere al concetto triangolo la nota
quadrilatero, al concetto virtù la nota verde, ( 1 ) In questo caso si usa il
verbo astrarre transitiva mente. Nell'esempio di sopra : astraggo la
bianchezza. 275 ecc . Donde si vede che la determinazione, per esser valida,
presuppone la conoscenza della materia del concetto e della reale dipendenza
de' suoi elementi tra di loro ; criteri che la logica formale è impo tente a
somministrare. É poi chiaro che per l'astrazione ascendente si impicciolisce la
compressione e con ciò si au menta l'estensione del concetto ; all'incontro per
la determinazione si accresce la comprensione e si diminuisce l'estensione .
Questo rapporto tra le estensioni e le compren sioni di due concetti , l'uno
più l'altro meno astratto, si esprime dicendo , che la comprensione e l'esten
sione stanno tra di loro in ragione inversa . Rap porto il quale perciò suppone
che i due o più con cetti , che si considerano, appartengano allo stesso tronco
ossia abbiano la stessa sostanza logica, in altri termini. appartengano alla
medesima categoria. Di qui ci nasce il bisogno di considerare bre vemente che
cosa s'intenda in logica per categoria. I concetti , considerati puramente
sotto il ri . spetto della forma logica, si distinguono tra di loro solamente
per la ricchezza maggiore o minore della comprensione e per la maggiore o
minore am piezza dell' estensione, che è quanto dire pel vario grado della loro
generalità e particolarità. Pure ci sono delle differenze fondamentali tra i
concetti, che non si possono trascurare, sebbene propriamente riguardino più la
materia loro che non la forma. Tali differenze vengono espresse anche 276 dal
linguaggio (1) colla differente forma dei voca boli, significandosi per es.gli
oggetti concreti in dividuali coi nomi propri, le classi di questi co'nomi
comuni, le qualità cogli aggettivi, le azioni co' verbi e cosi via. Di qui i
tentativi tante volte rinnovati per determinare le specie originarie de
concetti os . siano le categorie. I più famosi tra codesti tenta tivi furono
quello d'Aristotele fra gli antichi e del Kant fra i moderni. Le categorie
aristoteliche sono dieci : oủoia (che contiene un' ambiguità, potendosi
tradurre per so stanza e per essenza ), nogóv ( quantità), nolóv (qua lità)
noóo ti ( relazione , noú ( il dove) , noté (il quando) , nemogai ( la
giacitura) , èzelV ( l'avere, l ' abitus), TOLETV ( azione), náoxelv (passione)
. In quanto alle categorie kantiane si noti che esprimono più presto le forme
generali a priori, sotto le quali la nostra intelligenza è , necessitata a
pensare qualunque dato ( stando alla teoria del Kant) che non le specie supreme
dei concetti . Esse sono dodici , ripartite a tre a tre sotto quattro dif ferenti
rispetti . Eccone il quadro : secondo la quantità Unità Pluralità Totalità
secondo la secondo la secondo la qualità relazione modalità Realtà
Sostanzialità Possibilità Limitazione Causalità Esistenza Negazione Az.
reciproca Necessità ( 1) Parliamo qui delle lingue del ceppo indoeuropeo, &
cui appartengono le classiche e quasi tutte le moderne europee. · 277 Il Kant
le dedusse dalle varie forme del giu dizio, come apparirà della trattazione di
queste. Ad Aristotele le sue furono suggerite dall'analisi delle forme
grammaticali della lingua. Le categorie aristoteliche possono comodamen te
ridursi alle quattro seguenti : 1.0 Sostanza. 2.º Proprietà ( che comprende la
qualità e la quantità) . 3. Stato ( che comprende la giacitura, l'abito, il
fare, il patire) . 4.° Relazione (che compende il n1980 ti, il luogo, e il
tempo) . Finalmente alcuni le ridussero tutte a due ; sostanza e accidente. E
qui voglionsi notare due cose, ciò sono : 1. Che la categoria costituisce
propriamente quel che abbiamo chiamato sostanza logica o tronco del concetto,
dimodochè levando via coll'astrazione ascendente tutte le note d'un concetto,
quello che resta sarà in ogni caso una delle categorie. 2.º Che il nostro
pensiero, pe ' suoi fini parti colari, usa sovente spostare la categoria
de'concetti , concependo per es. una qualità quasi fosse una so stanza oppure
un'azione, una relazione come qua lità ecc. L'astrazione orizzontale di solito
implica uno spostamento di categoria. Di qui i così detti nomi astratti della
grammatica, come bianchezza dall'aggettivo bianco, conoscenza del verbo cono
scere, ecc. Del resto non sempre quando una pa 278 rola muta la categoria
grammaticale ( facendo per es . d'un verbo un sostantivo, d'un aggettivo un
verbo, ecc. ) si muta veramente anche la categoria logica. S'è creduto da molti
che tutti i concetti po tessero essere così distribuiti o ordinati tra loro,
salendo via via dagli infimi ( più concreti e parti colari ) ai superiori ( più
astratti o generali) e da questi a uno supremo, che venissero a formare quasi
una piramide appuntantesi in codesto concetto su premo . Ma questo a rigore è
impossibile, perocchè: 1.0 Dato il concetto supremo ( che indicheremo con A) ,
donde si avrebbero le differenze che occor rono a costruire i concetti
inferiori ? Poniamo in fatti che il concetto supremo A si divida in due, M ed
N. In tal caso M dovrebbe essere A più una differenza d, N sarebbe = A più una
differenza d' . Ma ded dunque non contengono la nota A ; dunque sono concetti
anch'essi e originari al pari di A. . 2.° Il concetto supremo sarà l'ente o il
qualche cosa . Ma in tal caso ci sarà almeno il concetto del nulla e della
negazione, che ne saranno esclusi. Oltredichè sarà un far violenza non solo
alle pa role ma anche al concetto, se si considerino come enti" p. es. le
relazioni, come l'eguaglianza, la dif ferenza , ecc. Se poi vogliasi
risguardare come concetto as solutamente supremo il pensabile ( lasciando stare
che abbiamo pure il concetto dell'impensabile), è 279 bensì vero che tutti i
concetti , (tranne appunto quello dell'impensabile ) si potranno subordinare a
questo ; ma il pensabile è un genere puramente analogico, ossia non riguarda il
contenuto de' con cetti , bensì soltanto la loro relazione estrinseca verso il
subbietto pensante ( Come se v . gr. tutti gli oggetti ch'io posseggo li
volessi ridurre al ge nere supremo : il mio ). Le note dei concetti furono
distinte dai logici in essenziali e non essenziali ossia accidentali. Le
essenziali si suddivisero in costitutive o primarie e consecutive o attributi.
Per altro queste e altre distinzioni analoghe appartengono più presto alla
metafisica che non alla logica, essendochè questa non ci fornisce criteri
sicuri per siffatte distinzioni . Infatti se noi dichiariamo essenziali a un
con cetto quelle note, tolte le quali il concetto non è più quello di prima,
tutte diventano essenziali . Se poi si dichiarino essenziali solamente quelle
note, levate le quali il concetto non solo si muta , ma si sfascia del tutto
(come p. es . se dal concetto trian golo si tolga la nota figura o la nota
trilatero), noi usciamo dalla logica. ? 280 CAPITOLO III Delle relazloni
logiche che possono intercedere tra due concetti Affinché due concetti possano
essere paragonati logicamente tra di loro all' uopo di determinarne la relazione,
bisogna che abbiano la stessa sostanza logica ossia appartengano alla stessa
categoria. Ciò fermato, le relazioni in cui possono tro varsi tra loro due
concetti si ridurranno alle in frascritte. A. RELAZIONI DETERMINATE : 1.°
Equipollenza . Alcuni chiamano equipollenti due concetti quando sono un
medesimo concetto espresso in due differenti maniere . Questa denomi nazione
crediamo sia impropria . Altri più esatta mente dicono equipollenti que'
concetti , che hanno la stessa estensione, ma una differente compren sione.
Tali sono p. es . triangolo equilatero e trian golo equiangolo . Ente infinito
e spirito assoluto, ecc. 2.0 Sopra e sott'ordinazione. Questa relazione si
avvera tra due concetti , quando l'estensione dell' uno fa parte dell '
estensione dell'altro ; per conseguenza la comprensione del secondo fa parte di
quella del primo. - 281 ! Il più generale ( ossia quello che ha l'estensione
maggiore e minore la comprensione) dicesi sopra ordinato, il più particolare
subordinato. ( Per es. figura è sopraordinato, triangolo è subordinato ). Il
superiore o sopraordinato dicesi anche genere, l' in feriore o subordinato
specie. Ogni genere poi è alla sua volta specie rispetto ad uno che gli sia
supe riore, ogni specie è genere rispetto a' suoi inferiori, e ciò finchè
s'arrivi al supremo, che non può es sere più specie e all'infimo che non può
essere mai genere. Notisi per altro che il concetto di un ente individuale, per
es . di Tizio, logicamente non è per necessità infimo e può considerarsi ancora
come genere in rispetto al medesimo come concetto preso con ultertori
determinazioni. Così Tizio è genere riguardo a Tizio seduto, a Tizio
addormentato, ecc. 3.0 Coordinazione. Sono coordinati tra di loro i concetti
che sono subordinati in pari grado a uno stesso concetto superiore . Alcuni
logici, col Wundt alla testa, distinguono cinque maniere di coordinazione . Noi
le riportiamo qui sotto, osservando nel tempo stesso che la vera e propria
coordinazione è soltanto la prima. Code ste varie specie di coordinazione
pertanto hanno luogo : a) Quando due o più concetti, subordinati in pari grado
a uno più generico, sono tra di loro di sgiunti, vale a dire quando le loro
estensioni si escludono reciprocamente. Per es. rosso, verde, az zurro, ecc. ,
che sono tutti subordinati a colore. 282 b) Quando tra due concetti v' ha una
relazione vicendevole ; per es. maschio e feminina, padre e figlio, agente e
paziente, ecc. Questi si chiamano propriamente concetti correlativi. c) Quando
due concetti, compresi sotto un terzo comune, hanno la massima differenza possi
bile tra loro. Per es. buone e cattivo, bianco e nero , angolo acuto e ottuso,
ecc . Tale relazione dicesi di contrarietà . d) Quando tra due concetti ,
compresi sotto un terzo comune, passa la minima differenza possibile . Per es.
tra i sette colori dello spettro , giallo e verde ; tra i poligoni , pentagono
ed esagono, ecc. Perché ciò avvenga occorre che la serie sia discreta ; chè se
in cambio è continua, potendosi tra due termini qua lunque concepirne sempre
uno intermedio, questa , relazione a rigore non si avvera mai . Tale rela zione
si dice di contiguità ( 1 ) . e) Quando due concetti s'incrocicchiano, ossia le
loro estensioni hanno una parte comune. Per es. figura rettangolare e figur'il
equilatera , europeo e cattolico . Codesta relazione è detta da alcuni d' in
ter: ferenza . 4. Dipendenza, che può essere unilaterale o reciproca. Ha luogo
tra concetti , che senza essere tra loro nè coordinati nè subordinati , sono
tali ( 1 ) Il termine contingenza adoperato da taluno in que st'uso è ambiguo.
283 che l ' uno determina l'altro ; e questa dipendenza può essere o non essere
mutua. Per es . pena o colpa hanno una dipendenza unilaterale, perchè la pena
dipende dalla colpa, ma non questa da quella ; fra il tempo occorrente a
eseguire un dato lavoro e la quantità del lavoro v'è dipendenza reciproca, ecc
. R. RELAZIONI INDETERMINATE 1. Concetti positivi e concetti negativi. Tale
relazione ha luogo tra un concetto qualsiasi e la sua negazione ; essi si
chiamano anche contradit torii. Il concetto negativo non si trova qui, come
accade del contrario, in una opposizione determi nata verso il positivo, anzi ,
preso a tutto rigore, esprime l’indefinita sfera di tutto il pensabile ad
esclusione del solo positivo opposto. Perciò Aristo tele chiama le espressioni
non -uomo, non -albero, ecc . nomi indefiniti . Ma ne' casi concreti il
concetto negativo si pensa solitamente come tale , che, in sieme col suo
opposto positivo, costituisca l'esten sione d'un concetto prossimamente superiore.
Così ad es . non -verde non verrà pensato come equiva lente a tutto il
pensabile ad eccezione del verde ( 1) ; ma bensì sotto il superiore colore, di
cui insieme col suo opposto verde costituisce tutta l'estensione. ( 1 ) In tal
supposto il non - verde comprenderebbe i con cetti più disparati, per esempio
giustizia , strada ferrata , mu sica, cilindro, balena , ecc. 284 2.º Concetti
disparali. Si può dire che la re lazione che passa tra questi concetti consiste
nel non avere tra loro veruna relazione . Del resto la disparatezza non è si
può dir mai assoluta, po tendosi sempre trovare un qualche rispetto, sotto del
quale i due concetti cessano d'essere tra loro disparati. - Per rappresentare
graficamente le relazioni lo giche de' concetti tra di loro si ricorre
solitamente al simbolo dei circoli tracciati in un piano . Per A es. la
congruenza di due circoli simbo B leggia l'equipollenza. La subordinazione
viene significata con l'in O o B clusione d'un circolo in altro dove A è il A
subordinato e B il sopraordinato. La coordinazione dei concetti disgiunti in ge
nerale è simboleggiata con vari circoli entro un D altro. B Questa
rappresentazione per altro Oc è imperfetta, perchè esprime bensi l'inclusione
delle estensioni di A, B, C in quella di D e la loro vi cendevole esclusione ;
ma non già che la somma 285 delle tre estensioni degli inclusi eguaglia quella
dell'includente . Se tuttavia i coordinati disgiunti sono due soli, tale
relazione è significata meglio colla divisione d'un circolo per mezzo del dia с
metro, А B Tra le varie maniere di coordinazione, che noi consideriamo come
improprie, solo l'interferenza A B si rappresenta bene con questo sistema, O
> Il Wundt propone degli altri simboli, consi stenti in linee rette, de'
quali daremo qui una suc cinta idea per mezzo della figura seguente : n b с e f
m Dove 1.° l'equipollenza è significata dal rap porto d'un segmento con se
stesso ; per es . ad : ad. 2. ° La sopra- ordinazione del rapporto d'una retta
con una sua parte : per es . ag : ab, e la su bordinazione inversamente, ab :
ag. 286 3.0 La coordinazione a) di disgiunzione, dal rapporto di una parte del
segmento totale con una qualunque altra parte, per es . ab : de. a) di
correlazione, dal rapporto tra due parti collocate simmetricamente ; per es. bc
: ef. c) di contrarieti, dal rapporto tra i due seg menti più distanti ; per es
. ab : fg. a ) di contiguità, dal rapporto tra due porzioni contigue, per es .
de : ef. e) d' interferenza , dal rapporto tra due seg menti che in parte
coincidono ; per es . bd : ce. 4.° La dipendenza si esprime col rapporto di una
retta ad un'altra, la cui situazione dipenda dalla prima, per es . ag : am . Se
la dipendenza è reciproca, tale relazione è rappresentata meglio dal rapporto
tra due rette , le quali si suppone che si determinino reciprocamente ; per es
. am : an . CAPITOLO IV Della definizione A ben intendere la natura di questa
operazione logica giovi considerarne i fini. E anzi tutto quando l ' uomo
possedesse de' concetti obbiettivamente per fetti , non ci sarebbe bisogno di
definizioni ; dun que la definizione sovviene in primo luogo alle imperfezioni
del nostro pensiero . Le imperfezioni principali , a cui ripara la de
finizione, sono a) l'incertezza del vincolo tra il 287 concetto e la parola con
cui lo si esprime ; ) l'in debolimento del nesso psicologico tra gli elementi
logici del concetto . Rispetto al primo fine la definizione è sempre nominale,
perchè serve a fissare il senso del voca bolo, a far sì che a quel dato
vocabolo si unisca sempre quel dato concetto. Rispetto al secondo fine la
definizione è reale, perchè serve a fissare e chia rire l'organismo interno del
concetto . Si aggiunga che la definizione ( per es. nelle scienze puramente
formali, come le matematiche pure) spesso equivale alla formazione del concetto
. Infatti l'unità concettuale , come individuo logico , è spesse volte
arbitraria . In una moltitudine d'ele menti pensabili , la definizione ne fissa
un certo gruppo per iscopi vuoi scientifici, vuoi didattici. La definizione
pertanto è l'esposizione o me glio la determinazione della comprensione d'un
con cetto e prende la forma d' un giudizio, il cui sog getto è il concetto di
cui si tratta (detto il defi niendo ovvero definito) e il predicato ( che
chiamasi definiente) è quel gruppo di note mediante le quali il primo viene
definito. Non è per altro necessario e nemmeno oppor tuno che il concetto da
definirsi si risolva in tutte le note che contiene ; bensì basta si indichino
quelle che sono sufficienti a determinarlo perfetta- · mente, ossia a
distinguerlo e dai concetti conge neri e da quelli che appartengono ad altri
generi. A tal uopo servono il genere prossimo (cioè il con 288 cetto
prossimamente superiore al definiendo ) e la differenza specifica cioè quel
carattere che lo con traddistingue dai concetti coordinati ) . Non s' inten de
tuttavia con ciò che ogni definizione debba es ser fatta per mezzo di due soli
elementi ; soltanto si avverte che il tutt' insieme dei caratteri, che
costituiscono il definiente, dee comprendere due parti, cioè le note generiche
e le specifiche. L'in dicazione del genere serve anche a indicare a qual
categoria il definiendo appartenga. Anche la regola del genere prossimo non
vuole esser presa con pedantesco rigore. Una definizione può essere vera e
logicamente irreprensibile anche servendosi d'un genere che non sia il
prossimo. Del resto non è nemmeno sempre possibile il de terminare in via
assoluta quale sia il genere pros simo a cui appartiene un dato concetto. Per
es. nella definizione dell'uomo si suol as segnare come genere prossimo
l'animale ; mentre senza fallo ve n'è di più prossimi , come a. verle bralo,
mammifero, ecc. I logici , come già s'è accennato più sopra, sogliono
distinguere varie maniere di definizione, come la nominale, che determina soltanto
quel che si deve intendere sotto una data espressione, e la reale, che si
riferisce all ' intrinseco valore del con cetto . Una sottospecie della
definizione reale è la genelica, che esprime il processo onde la cosa de finita
si forma. 289 Si noti per altro che la distinzione delle de finizioni in
nominali e reali non è rigorosa, per che ogni definizione è reale, in quanto
indica le note dell'oggetto ed è nominale, in quanto il con cetto così
determinato si collega con un dato nome. Alcuni tuttavia intendono la
distinzione tra la de finizione reale e la nominale in un senso alquanto
differente ; e dicono la definizione essere nominale, quando ha per fine
solamente di assegnare un dato vocabolo a un gruppo d'elementi pensabili ,
senza curarsi se codesto gruppo abbia poi un' intima con nessione ed unità, se
quindi sia un concetto ob biettivamente valido ; chiamano invece reale una
definizione, quando in essa apparisce anche la va lidità obbiettiva del
definito . Gli errori , da cui conviene guardarsi per dare una buona
definizione sono principalmente quelli che seguono : a ) L'angustia. Una
definizione è angusta quando il definiente contiene qualche nota che non appar
tiene a tutta l'estensione del definito . 0) L'ampiezza, la quale ha luogo
quando, per mancanza di note specifiche sufficienti, il definiente oltrecchè al
definito, conviene anche ad altri con cetti congeneri. c) La sovralbondanza,
che consiste nell'aggiun gere note non essenziali e superflue rispetto al fine
di distinguere il concetto dato da tutti gli altri . d ) La tautologia, che ha
luogo quando il con cetto stesso da definirsi è contenuto, sia manifesta 19 290
mente sia copertamente, nel definiente. ( Per es. la legge è il comando del
legislatore). " e ) Il circolo o diallele, che consiste nel defi nire A
per mezzo di Be B daccapo per mezzo di A ; ovvero anche nel definire A per B, B
per C , C per D, ecc . e D daccapo per A. Questo errore uel definire è analogo
e spesso si confonde col pa ralogismo detto ysleron - proteron , pel quale si
fon damenta una dottrina o un concetto sopra una dot trina o un concetto, che
hanno bisogno dei primi per essere scientificamente validi. f) Le definizioni
metaforiche. g ) Le definizioni negative, che è quanto dire quelle che si
servono unicamente di negazioni. Pure la definizione negativa talvolta è giusti
ficata, sia perché il concetto da definirsi è esso medesimo negativo, sia
perch' esso è semplice e però non si può determinare in altro modo che di
stinguendolo per via di negazioni da quelli coi quali potrebbe essere confuso .
CAPITOLO V. Della divisione logica A determinare l ' estensione d'un concetto e
insieme a mettere in chiaro le attinenze intrinseche di più concetti
subordinati ad un altro serve la divisione logica . Essa consiste in un
giudizio, di 291 - cui il soggetto è il concetto da dividersi (detto il
dividendo o il diviso, secondochè la divisione si considera come già fatta
oppure da farsi), e il pre dicato è una serie di concetti subordinati al primo
o coordinati disgiuntivamente tra di loro (membri dividenti). In altre parole
il soggetto è il genere e il predicato è l'enumerazione delle specie com prese
sotto quel genere. Siccome le specie nascono dalle varie determi nazioni di cui
il genere è suscettivo, quindi in ge nerale occorre per la divisione che il
concetto da dividersi possegga una nota, la quale sia suscetti bile di varietà.
Codesta nota chiamasi fondamento della divisione, che dicesi anche il rispetto
, sotto cui il concetto dato si divide. Cosi il concetto uomo possiede la nota
colore e questa essendo capace di varietà, se n'avrà una divisione dell'uomo
sotto il rispetto o il fondamento del colore, in bianchi, neri, gialli, ecc .
Lo Herbart pel primo fece osservare che, do vendo la nota, la quale serve di
fundamentum di visionis, essere un concetto già diviso, ne segue che ogni
divisione ne presupporrebbe un'altra già fatta . Ora è chiaro che per tal modo
s' andrebbe all ' in finito e quindi niuna divisione sarebbe possibile . Donde
segue che ci debbono essere alcnne di visioni primitive cioè senza un
fondamento asse gnabile. Tale è per es. la divisione del colore in rosso,
verde, ecc.; la divisione del numero in 1 , 2, 3 , ecc. 292 Secondo il numero
de' membri dividenti la di visione chiamasi dicotomia , tricotomia, ecc. Ogni
divisione può essere ridotta a una dico tomia, ponendo come primo membro il
genere, col . l'aggiunta d'una differenza specifica e a questo contrapponendo
il genere stesso più la negazione di quella. Così la divisione degli uomini
sotto il rispetto del colore sarà sempre possibile nella forma dico tomia così
: gli uomini sono bianchi o non bianchi . In generale A ¢ A b o A non b. Per
altro, se le specie sono realmente più di due, il termine nega tivo resta
indeterminato. La dicotomia presenta dei vantaggi ; per il che alcuni l'hanno
considerata come la divisione più rigorosamente logica ; infatti in essa i
membri dividenti costituiscono una perfetta contrarietà. Altri preferiscono la
tricotomia, per la ragione che questa ci dà due termini opposti e uno che serve
di mediatore tra essi . Queste considerazioni per altro, valide per certi casi
e per certi determinati fini scientifici, non sono d'ordine generale nè
applicabili a tutti i casi . La dicotomia però può considerarsi come un utile
processo preparatorio affine di trovare tutte le spe cie d'un concetto. La
divisione dicesi naturale, se il fondamento è preso tra le note essenziali del
concetto ; artifi ciale ove sia preso tra le accidentali. Notisi tutta via che
per gli speciali fini scientifici può riuscire 293 importantissima una
divisione, la quale per il pen sar comune parrebbe frivola e artificiosissima.
Quando tutti i membri dividenti d' una data divisione vengono divisi alla loro
volta, si ha la suddivisione. Per la quale non è necessario che i membri
dividenti della prima siano suddivisi tutti sotto lo stesso fondamento . Se
all'incontro un concetto viene successiva mente diviso sotto più d'un
fondamento, il com plesso di queste divisioni ci dà una codivisione. I membri
di questa saranno in numero eguale al prodotto del numero di termini che si
ottengono da ciascuna delle singole divisioni. Perché la co divisione sia
possibile bisogna che ciascuno dei termini ottenuti con una delle divisioni sia
atto a esser diviso sotto il medesimo fondamento . La divisione logica, per
essere corretta, deve rispondere ai seguenti requisiti : 1. ° Ella dev'essere
adeguata ; il che vuol dire che i membri dividenti presi insieme devono ri
produrre tutta intera l'estensione del diviso. 2.° Membra sint opposita, vale a
dire che le estensioni dei membri dividenti debbono escludersi tra di loro .
3.° Si deve sfuggire il saltus in dividendo, os sia la divisione dev'essere
continua. Il salto con siste nel passare da termini ottenuti colla divisione
fatta dietro un fondamento a termini ricavati da 294 una suddivisione fatta
sotto un altro fondamento . (Come v. gr. se uno dividesse i verbi in
transitivi, intransitivi e passivi) . 4.° La divisione non deve scendere a
minuzie. se Osservazione. - Una divisione per essere logi camente compiuta domanderebbe
che tutte le parti in cui il fondamento è già diviso, fossero applicate al
concetto da dividersi . Ma in realtà ciò non si avvera se non rade volte ,
perchè spesso il dividendo non è suscettivo di assumere non alcune di quelle
varietà ; perciò il numero effettivo delle spe cie d'un dato genere non è dato
dal puro schema tismo logico, ma dalla natura delle cose. Così per es . gli
uomini non possono dividersi , sotto il ri spetto del colore, in tante specie
in quante é di viso il fondamento colore. Assai difficile a determinarsi
logicamente è l'esclusione reciproca delle estensioni di più con cetti tra loro
e quindi dei membri dividenti , quando l'uno' non sia la pura negazione
dell'altro . In par ticolare manca la reciproca esclusione e perciò i concetti
sono interferenti, quando sono risultati da una divisione fatta sotto più d'un
fondamento ( Per es . europeo e musulmano, russo e marinaio, qua drilatero e
figura regolare sono, a due, a due, con cetti interferenti e perciò non si
escludono tra di loro ; il che deriva da ciò che la prima coppia fu ottenuta
colla divisione di uomo sotto i due fon damenti parte del mondo e religione ;
la seconda 295 colla divisione sotto i fondamenti nazionalità e pro fessione ;
la terza sotto i fondamenti numero dei tati e grandezza relativa degli angoli e
dei lati). Ma l'escludersi dei termini , in cui un concetto originariamente si
divide ( i quali servono poi di fondamento a tutte le divisioni) è un fatto
primi tivo, su cui la logica nulla può dire . CAPITOLO VI Del giudizio Le
difficoltà incontrate dai logici ne' tentativi fatti per definire l'atto
giudicativo o il rapporto obbiettivo che a quello corrisponde , nascono da ciò
ch'esso è l'atto primitivo del pensiero e però as solutamente sui generis. Se
per es. lo si definisce quell'atto per cui si afferma o si nega qualche cosa di
qualche cosa, in realtà abbiamo fatto una definizione tautologica, perché
l'affermare o negare è appunto ciò che co stituisce il giudizio, ond' è come
dire : il giudizio è l'atto per cui si giudica. Riporteremo qui alcune altre
definizioni del giudizio . Per es. questa : Il giudizio è la determinazione
d'un concetto per mezzo d'un altro . E quest'altra : Il giudizio è il
congiungimento o la disgiunzione di due elementi del pensiero in 296 corrispondenza
all'unione o alla separazione delle cose . O anche : È la coscienza d'un
rapporto esi stente tra due concetti . 0 : La rappresentazione o la coscienza
del l'unità o della non unità di due concetti . Oppure : La decomposizione
d'una rappresen tazione ne' suoi elementi, ecc. , ecc. • A proposito di queste
due ultime definizioni ( la seconda è del Wundt) si noti il fatto, parados sale
in apparenza, che la stessa cosa, cioè il giu dizio , possa essere definita in
modi diametralmente opposti . Ma questo fatto appunto rivela meglio di ogni
altra considerazione la vera natura del giu dizio, che è di essere sintesi e
analisi ad un tempo, di dividere unendo e unire dividendo. E ciò è pro prio e
caratteristico del pensiero, perchè io non posso separare mentalmente due
elementi senza pensarli insieme l'uno e l'altro col medesimo atto indiviso, nè
posso mentalmente riunirli senza te nerli al tempo stesso l'uno fuori
dell'altro . Nel giudizio si distinguono tre parti o elementi che sono 1.º il
soggetto, che è il concetto da de terminarsi ossia ciò di cui si afferma o nega
qual che cosa. 2.' Il predicato , che è il concetto che serve a determinare il
soggetto . 3.° La copula, che è la relazione tra il soggetto e il predicato, o
guar dando il giudizio come atto della mente , è l'affer mazione stessa . La
copula è espressa dalla lingua 297 propriamente ed esplicitamente colla voce è,
ovvero è significata dalla flessione del verbo. Il giudizio senza fallo è una
forma propria del pensiero ; nelle cose, a cui il pensiero si riferisce, (
tranne il caso in cui l'oggetto del pensiero con sista esso medesimo in
pensieri) non ci sono giu dizi ; ma se il pensiero è vero , esso deve rappre
sentare le cose, quindi in queste ci ha da essere alcun che, il quale
corrisponda alla forma del giu. dizio. Che cosa è questa ? Un tal problema è
metafisico e però esce dai termini della logica ; crediamo tuttavia opportuno
di farne un brevissimo cenno. Ricordiamoci che l'atto di coscienza, base del
pensiero , è essenzialmente reduplicazione, la cui forma più semplice è questa
A è A. Ciò posto la prima occasione obbiettiva dei no stri giudizi potrebbero
essere le differenze e i can giamenti delle cose e la loro costanza o
persistenza ; le differenze come occasione che ne fa avvertire la costanza .
Ora la costanza delle cose, la loro fedeltà per così esprimerci , a sè stesse ,
sono l'equivalente ob biettivo del giudizio d'identità e in generale del
giudizio affermativo. La differenza è di regola il corrispondente del giudizio
negativo. Il cangiamento poi , che del resto non può esser mai totale e as
soluto, ma che si fa sopra un fondo che rimane identico a sè stesso, è
rappresentato dai giudizi narrativi , p. es, il cane corre ( mentre prima era
298 fermo) ; l'albero perde le foglie (mentre prima era fronzuto) ece . Insomma
le cose, con la loro essenza immuta bile, le qualità, gli avvenimenti, le
relazioni , sono categorie obbiettive, che trovano il loro riscontro nel
giudizio. Di più il giudizio, come s'è visto nella Psico logia, è per l'essenza
sua un riferire ; ora le cose possono essere riferite o al subbietto pensante
(p. es. io vedo, io percepisco, io penso la cosa A ) ; O a sè stesse (A è A,
l'uomo è uomo, ecc. ) ; o le une alle altre ( come : la terra gira intorno al
sole, ecc. ) ; o anche le parti tra di loro (p. es . le colonne so stengono la
volta ) ; la cosa alle sue proprietà, a' suoi stati successivi , alle azioni e
passioni e via via. Le relazioni poi si partono in due classi , cioè reali o
del pensiero. Reali diciamo quelle che in teressano il modo d' esistere delle
cose (p. es. cau salilà , paternità, reciproca azione ecc . ) ; diciamo ideali
o del pensiero quelle che non interessano le cose, ma solo il nostro pensiero
intorno alle cose , come uguaglianza, somiglianza, differenza , maggioranza.
Per es. la grandezza relativa dei lati e quella degli angoli sono in una
relazione reale ; all'incontro la relazione ch' io pongo fra un trian golo,
pognamo, e un quadrilatero quando dico che questo ha un lato di più di quello ,
è del pensiero. 1 299 CAPITOLO VII . Giudizi analitici e sintetici ( 1 ) . E.
Kant chiama analitici que' giudizi, il cui predicato si cava dalla semplice
analisi del soggetto, che cioè anche prima del giudizio faceva parte del
pensiero del soggetto ; sintelici quelli , il cui pre dicato è preso fuori del
soggetto . Contro questa dottrina si sono sollevate fino dal tempo del Kant
molte obbiezioni , alcune delle quali insussistenti. Tra cui questa : se il
giudizio ha da esser vero, per necessità il soggetto deve contenere il
predicato ; dunque tutti i giudizi sono analitici . Ora questa obbiezione
suppone che il giu dizio sia anteriore a sè stesso . Quel predicato che dopo il
giudizio, appartiene al soggetto, ha pure abbisognato d'un primo giudizio che
glielo appli casse. Così io potevo ad es. conoscere la capra ab bastanza per
distinguerla da ogni altro animale, eppure non sapere che è un ruminante.
Quando vengo a scoprire questa sua proprietà, tale scoperta prende la forma del
giudizio : la capra è un ru minante, il quale perciò è sintetico . D' allora in
( 1) So il professore crede la sua scolaresca immatura per questa questione,
potrà o saltare questo capitolo o tras portarlo in fondo al trattato del
giudizio. 300 poi, dato ch'io ripensi lo stesso giudizio, questo sarà per me
analitico. Ciò mostra che, almeno per molti giudizi, la differenza tra l'
essere sintetici o analitici, è relativa allo stato delle cognizioni di chi li
fa . Ma la distinzione tra giudizio analitico e sin tetico potrebbe fondarsi
sopra, un altro rispetto ; analitici sarebbero quelli, il cui predicato è un
ele mento cosi essenziale al concetto del soggetto, che questo senza di esso
non possa affatto esser pen sato . Tale sarebbe p. es . la trilateralità
rispetto al concetto triangolo. Sintetici al contrario saranno quelli , il cui
soggetto può essere pensato anche senza il predicato (p. es. Tizio scrive, il
tale pro getto di legge è stato approvato dal Parlamento, ecc. ) . La dottrina
del Kant del resto non coincide perfettamente nè colla prima interpretazione ,
nė colla seconda ; egli insiste sulla differenza tra l'es ser preso il
predicato entro la comprensione del sog getto o fuori di essa. L'esempio di
giudizio sinte tico addotto da lui e tanto criticato (7 + 5 12) , è realmente
sintetico, perché chi pensa il numero 7 e il numero 5 e anche l'operazione
significata dal +, non per questo ha già il concetto dell'unità nu merica 12,
numero che è formato con quell'addi zione e che è quindi posteriore ad essa. In
generale su questa contro versia e anche sul l ' altra che ne dipende, se cioè
( dato che ci siano de' giudizi sintetici ) altri di questi siano a poste 301
riori e altri a priori, ci contenteremo qui di que. sta osservazione . È chiaro
che acciò siano possibili delle analisi , quindi dei giudizi analitici, fa
d'uopo che anteriormente ci siano state delle sintesi. Ora codeste sintesi non
sono opera del pensiero ? E il pensare non è sempre un giudicare ? Dunque ci
devono essere dei giudizi sintetici . E siccome c'è un pensare , a posteriori e
uno a priori, cosi pare innegabile che ci dovranno essere anche de' giudizi
sintetici a priori ( 1 ). CAPITOLO VIII . Classificazione logica dei giudizi I
giudizi rispetto alla forma si sogliono distin. guere anzitutto in semplici e
composti. E qui si noti che debbono considerarsi come composti sol tanto quei
giudizi , che si possono senza alterarne il valore risolvere in due o più
giudizi semplici. I semplici si dividono primamente sotto il ri spetto della
qualità in affermativi e negativi. Af fermativi sono quelli in cui il predicato
è posto come, relativamente, identico al soggetto ; negativi quelli in cui il
predicato è escluso dalla compren ( 1 ) Del resto la distinzione de' giudizi in
analitici e sin tetici non è veramente logica, ma psicolog da un lato, dal l '
altro metafisica. 302 sione del soggetto ; ovvero, avendo riguardo alle
estensioni, pel giudizio affermativo il soggetto vien posto nell'estensione del
predicato, pel negativo ne è escluso . Osservazione 1. – A queste due specie si
po trebbe aggiungerne una terza, ch' io proporrei di chiamare dei giudizi di
disparatezza o per più bre vità disparanti ; e sono quelli i quali non esclu
dono il predicato dalla comprensione del soggetto nė ve lo includono, ma
affermano soltanto che il soggetto per sè non implica quel dato predicato,
benchè lo possa ricevere. Per es . se io prendo per soggetto il ferro e per
predicato ossidato, io non posso affermare che un tal soggetto includa un tal
predicato e nemmeno che lo escluda e un tale rap porto ove sia affermato (p.
es. colla formola : il ferro per sè, o in quanto ferro, non è ossidato )
costituisce un giudizio disparante. Del resto nes sun logico, per quanto mi
consta, ha tenuto conto di questa classe speciale di giudizi. Osservazione 2. -
Secondo alcuni logici la ne gazione, ne' giudizi negativi, non affetta la
copula, ma bensì il predicato ( A non è B equivarrebbe al giudizio : A è non -
B) . Ma questo modo di consi derare il giudizio negativo non è naturale nè rap
presenta l'intenzione di chi pronuncia il giudizio, salvo in rari casi .
Osservazione 3. – Oltre a' giudizi affermativi e negativi taluni col Kant
ammettono una terza specie di giudizi , sotto il rispetto della qualità, cioè
303 - gl' indefiniti. Tali sarebbero quelli in cui è nega tivo il predicato ( A
è un non B) . Ma è una classe superflua, perchè in realtà questi giudizi
coincidono coi negativi. In secondo luogo i giudizi si distinguono sotto il
rispetto della quantità, vale a dire secondo la estensione in cui è preso il
concetto che fa da sog getto. Se l'estensione del soggetto è presa in tutta la
sua totalità, il giudizio dicesi universale. ( Tutti gli A sono B o più
brevemente A è B ; nessun A è B, o più brevemente A non è B) . Se in cambio il
soggetto è preso solo con una parte della sua estensione, il giudizio è
particolare (Alcuni A sono B ; alcuni A non sono B ). Stando a una teoria
propugnata dallo Hamilton e da altri e oonosciuta sotto il nome di teoria della
quantificazione del predicato, nel giudizio sarebbe determinata non solo
l'estensione in cui si prende il soggetto, ma anche quella del predicato. Cosi
nel giudizio : tutli gli uomini sono mor tali, il soggetto sarebbe preso in
tutta l'estensione e il predicato solo in parte della sua estensione, cosicchè
la forma rigorosamente logica sarebbe : tutti gli uomini sono alcuni mortali
(vale a dire parte dei mortali ). Nel giudizio : alcuni animali sono mammiferi,
il soggetto sarebbe preso in parte della sua esten sione e il predicato in
tutta la sua estensione ; sic chè la sua forma rigorosa sarebbe : alcuni
animali sono tutti i mammiferi. Così ogni giudizio affer 304 merebbe una
congruenza di estensione e corrispon derebbe sempre ad un'equazione. Ma questa
teoria non è accettabile, perché se anche la determina zione dell'estensione
del predicato si può artificio samente dedurre da ogni giudizio , essa è
innaturale non essendo effettivamente pensata da chi forma il giudizio, tranne
certi casi speciali che la lingua suole esprimere con qualche suo spediente .
Osservazione 1. – Secondo Aristotele a' giu dizı universali e particolari si
dovrebbe aggiungere per terza la classe degli indefiniti o aorisli ( 1 )
sarebbero quelli, in cui al soggetto si attribuisce o si nega un predicato
senza aver riguardo all'esten sione ( P. es. la virti merita premio ; concepito
senza pensare se ci siano o no molte virtù e se il predicato meritevole di
premio convenga a tutte o no) . Questa forma di giudizio coincide con quello
che alcuni moderni chiamano giudizio della com prensione, per distinguerlo da
quelli , in cui il pre dicato viene determinatamente attribuito a tutti o solo
a una parte dei termini che formano l ' esten sione del soggetto e ch'essi
denominano giudizi dell' estensione. Noi non accogliamo codesta classe di
giudizi ; perchè, sebbene sia vero che chi forma il giudizio ' ora ha di mira
la comprensione del sog getto ora l ' estensione, pure l ' una relazione trae (
1 ) Da non confondersi cogli indefiniti del Kant, che sa rebbero una classe nel
rispetto della qualità. Vedi sopra la Osservazione 3. 305 con sè l ' altra
anche se non esplicitamente pen sata. Osservazione 2. – Altri , col Kant, a'
giudizi universali e particolari aggiungono i singolari , quelli cioè in cui il
soggetto ha il minimum pos sibile di estensione cioè è un individuo. Ma se que
st' individuo è determinato, esso costituisce tutta l'estensione del concetto (
p. es . Giulio Cesare) e pertanto il giudizio è universale ; se é indetermi
nato (p . es. un soldalo ), esso rappresenta una parte dell'estensione e perciò
il giudizio cade nella classe dei particolari . Osservazione 3. - I giudizi
particolari possono ricevere ulteriori determinazioni secondochè la parte che
si prende dell'estensione del soggetto o è più o men determinata o si lascia
affatto indeterminata (Per es. molti A sono B , pochissimi A sono B , la più
parte degli A sono B, dodici A sono B , ovvero semplicemente parte degli A sono
B ). Ma per la logica queste specificazioni hanno di regola poca importanza,
salvo il caso che l'interesse del pen siero cada appunto su esse , come p. es .
nel numero de' voti d'un corpo deliberante . Osservazione 4. – Il giudizio
particolare dif ferisce d'assai quanto al suo valore secondochè preso
indeterminatamente o determinatamente. In fatti il giudizio : alcuni A sono B ,
può significare o che almeno alcuni A sono B, o che soltanto al cuni A sono B.
Nel primo significato esso è vero anche se tutti gli A sono B, nel secondo
senso il 20 306 giudizio universale, tutti gli A sono B , è necessa riamente
falso . I primi giudizi si chiameranno giudizi parti colari in luto senso , i
secondi particolari in senso stretto. I giudizi in terzo luogo si distinguono
in ri spetto alla relazione, vale a dire secondochè affer mano ( o negano)
l'inerenza del predicato al sog getto ( g. categorici), oppure: la dipendenza
del pre dicato dal soggetto ( g. ipotetici), o, finalmente, se al soggetto
viene come predicato attribuita l'alter nativa fra due o più membri d'una
disgiunzione, p. es. A è o Bo CoD (g . disgiuntivi). Osservazione Questa
classificazione de' giu dizi sotto il rispetto della relazione, sebbene comu
nemente accettata, pecca gravemente contro le leggi della divisione logica. E
invero i giudizi disgiun tivi non sono veramente una specie coordinata alle
altre due, ma piuttosto una sottospecie di quelle ; difatti tanto il giudizio
categorico quanto l'ipotetico possono essere disgiuntivi ( Il tipo del y.
categorico disgiuntivo è : A è o B o C , dell'ipotetico -disgiun tìvo : se A è
B , o C è D, o M N ). In quarto luogo finalmente i giudizi o sono tali che il predicato
si pensa come necessariamente pertinente al soggetto , e questi chiamansi
giudizi necessari o apoditlici ; o sono tali che il predicato si pensa come di
fatto appartenente al soggetto, senza necessità, e diconsi giudizi della realtà
o as sertorii ; o, in terzo luogo, sono tali che il predi 307 cato si pensa
come possibile ad appartenere al sog. getto e diconsi giudizi possibili o
problematici. Que sto rispetto chiamasi modalità del giudizio. Osservazione. –
Veramente in questa classifi cazione della modalità si confondono due rispetti
differenti . I giudizi considerati obbiettivamente , sono o necessari, o della
realtà, o possibili ; con siderati obbiettivamente sono apodittici, assertori o
problematici. Vale a dire che nel primo rispetto si considera la necessità, la
semplice realtà o la possibilità delle cose ; nel secondo rispetto si con
sidera l'intensità della nostra affermazione. La dif ferenza tra i due rispetti
apparisce principalmente nella terza classe, in cui il giudizio della possibi
lità afferma che un concetto è suscettivo d'una data determinazione, benchè
possa non averla ( Per es . una casa può essere di nove piani ) , mentre il
problematico afferma soltanto la nostra incertezza (A è B ? ). Tuttavia ,
affine di non moltiplicare eccessiva mente le suddivisioni, nella logica si può
prescin dere dal considerare queste differenze. Riassumendo, i giudizi si
dividono : 1.º rispetto alla qualità , in affermativi e ne gativi ; 2.º
rispetto alla quantità, in universali e par ticolari ; 3.º rispetto alla
relazione, in categorici, ipo tetici e disgiuntivi (categorico -disgiuntivi e
ipote tico - trovano il loro riscontro nel giudizio. Di più il giudizio,
come s'è visto nella Psico logia, è per l'essenza sua un riferire ; ora le cose
possono essere riferite o al subbietto pensante (p. es. io vedo, io percepisco,
io penso la cosa A ) ; O a sè stesse (A è A, l'uomo è uomo, ecc. ) ; o le une
alle altre ( come : la terra gira intorno al sole, ecc. ) ; o anche le parti
tra di loro (p. es . le colonne so stengono la volta ) ; la cosa alle sue
proprietà, a' suoi stati successivi , alle azioni e passioni e via via. Le
relazioni poi si partono in due classi , cioè reali o del pensiero. Reali
diciamo quelle che in teressano il modo d' esistere delle cose (p. es. cau
salilà , paternità, reciproca azione ecc . ) ; diciamo ideali o del pensiero
quelle che non interessano le cose, ma solo il nostro pensiero intorno alle
cose , come uguaglianza, somiglianza, differenza , maggioranza. Per es. la
grandezza relativa dei lati e quella degli angoli sono in una relazione reale ;
all'incontro la relazione ch' io pongo fra un trian golo, pognamo, e un
quadrilatero quando dico che questo ha un lato di più di quello , è del
pensiero. 1 299 CAPITOLO VII . Giudizi analitici e sintetici ( 1 ) . E. Kant
chiama analitici que' giudizi, il cui predicato si cava dalla semplice analisi
del soggetto, che cioè anche prima del giudizio faceva parte del pensiero del
soggetto ; sintelici quelli , il cui pre dicato è preso fuori del soggetto . Contro
questa dottrina si sono sollevate fino dal tempo del Kant molte obbiezioni ,
alcune delle quali insussistenti. Tra cui questa : se il giudizio ha da esser
vero, per necessità il soggetto deve contenere il predicato ; dunque tutti i
giudizi sono analitici . Ora questa obbiezione suppone che il giu dizio sia
anteriore a sè stesso . Quel predicato che dopo il giudizio, appartiene al
soggetto, ha pure abbisognato d'un primo giudizio che glielo appli casse. Così
io potevo ad es. conoscere la capra ab bastanza per distinguerla da ogni altro
animale, eppure non sapere che è un ruminante. Quando vengo a scoprire questa
sua proprietà, tale scoperta prende la forma del giudizio : la capra è un ru
minante, il quale perciò è sintetico . D' allora in ( 1) So il professore crede
la sua scolaresca immatura per questa questione, potrà o saltare questo
capitolo o tras portarlo in fondo al trattato del giudizio. 300 poi, dato ch'io
ripensi lo stesso giudizio, questo sarà per me analitico. Ciò mostra che,
almeno per molti giudizi, la differenza tra l' essere sintetici o analitici, è
relativa allo stato delle cognizioni di chi li fa . Ma la distinzione tra
giudizio analitico e sin tetico potrebbe fondarsi sopra, un altro rispetto ;
analitici sarebbero quelli, il cui predicato è un ele mento cosi essenziale al
concetto del soggetto, che questo senza di esso non possa affatto esser pen
sato . Tale sarebbe p. es . la trilateralità rispetto al concetto triangolo.
Sintetici al contrario saranno quelli , il cui soggetto può essere pensato
anche senza il predicato (p. es. Tizio scrive, il tale pro getto di legge è
stato approvato dal Parlamento, ecc. ) . La dottrina del Kant del resto non
coincide perfettamente nè colla prima interpretazione , nė colla seconda ; egli
insiste sulla differenza tra l'es ser preso il predicato entro la comprensione
del sog getto o fuori di essa. L'esempio di giudizio sinte tico addotto da lui
e tanto criticato (7 + 5 12) , è realmente sintetico, perché chi pensa il
numero 7 e il numero 5 e anche l'operazione significata dal +, non per questo
ha già il concetto dell'unità nu merica 12, numero che è formato con quell'addi
zione e che è quindi posteriore ad essa. In generale su questa contro versia e
anche sul l ' altra che ne dipende, se cioè ( dato che ci siano de' giudizi
sintetici ) altri di questi siano a poste 301 riori e altri a priori, ci
contenteremo qui di que. sta osservazione . È chiaro che acciò siano possibili
delle analisi , quindi dei giudizi analitici, fa d'uopo che anteriormente ci
siano state delle sintesi. Ora codeste sintesi non sono opera del pensiero ? E
il pensare non è sempre un giudicare ? Dunque ci devono essere dei giudizi
sintetici . E siccome c'è un pensare , a posteriori e uno a priori, cosi pare
innegabile che ci dovranno essere anche de' giudizi sintetici a priori ( 1 ).
CAPITOLO VIII . Classificazione logica dei giudizi I giudizi rispetto alla
forma si sogliono distin. guere anzitutto in semplici e composti. E qui si noti
che debbono considerarsi come composti sol tanto quei giudizi , che si possono
senza alterarne il valore risolvere in due o più giudizi semplici. I semplici
si dividono primamente sotto il ri spetto della qualità in affermativi e
negativi. Af fermativi sono quelli in cui il predicato è posto come,
relativamente, identico al soggetto ; negativi quelli in cui il predicato è
escluso dalla compren ( 1 ) Del resto la distinzione de' giudizi in analitici e
sin tetici non è veramente logica, ma psicolog da un lato, dal l ' altro
metafisica. 302 sione del soggetto ; ovvero, avendo riguardo alle estensioni,
pel giudizio affermativo il soggetto vien posto nell'estensione del predicato,
pel negativo ne è escluso . Osservazione 1. – A queste due specie si po trebbe
aggiungerne una terza, ch' io proporrei di chiamare dei giudizi di disparatezza
o per più bre vità disparanti ; e sono quelli i quali non esclu dono il
predicato dalla comprensione del soggetto nė ve lo includono, ma affermano
soltanto che il soggetto per sè non implica quel dato predicato, benchè lo
possa ricevere. Per es . se io prendo per soggetto il ferro e per predicato
ossidato, io non posso affermare che un tal soggetto includa un tal predicato e
nemmeno che lo escluda e un tale rap porto ove sia affermato (p. es. colla
formola : il ferro per sè, o in quanto ferro, non è ossidato ) costituisce un
giudizio disparante. Del resto nes sun logico, per quanto mi consta, ha tenuto
conto di questa classe speciale di giudizi. Osservazione 2. - Secondo alcuni
logici la ne gazione, ne' giudizi negativi, non affetta la copula, ma bensì il
predicato ( A non è B equivarrebbe al giudizio : A è non - B) . Ma questo modo
di consi derare il giudizio negativo non è naturale nè rap presenta
l'intenzione di chi pronuncia il giudizio, salvo in rari casi . Osservazione 3.
– Oltre a' giudizi affermativi e negativi taluni col Kant ammettono una terza
specie di giudizi , sotto il rispetto della qualità, cioè 303 - gl' indefiniti.
Tali sarebbero quelli in cui è nega tivo il predicato ( A è un non B) . Ma è
una classe superflua, perchè in realtà questi giudizi coincidono coi negativi.
In secondo luogo i giudizi si distinguono sotto il rispetto della quantità,
vale a dire secondo la estensione in cui è preso il concetto che fa da sog
getto. Se l'estensione del soggetto è presa in tutta la sua totalità, il
giudizio dicesi universale. ( Tutti gli A sono B o più brevemente A è B ;
nessun A è B, o più brevemente A non è B) . Se in cambio il soggetto è preso
solo con una parte della sua estensione, il giudizio è particolare (Alcuni A
sono B ; alcuni A non sono B ). Stando a una teoria propugnata dallo Hamilton e
da altri e oonosciuta sotto il nome di teoria della quantificazione del
predicato, nel giudizio sarebbe determinata non solo l'estensione in cui si
prende il soggetto, ma anche quella del predicato. Cosi nel giudizio : tutli
gli uomini sono mor tali, il soggetto sarebbe preso in tutta l'estensione e il
predicato solo in parte della sua estensione, cosicchè la forma rigorosamente
logica sarebbe : tutti gli uomini sono alcuni mortali (vale a dire parte dei
mortali ). Nel giudizio : alcuni animali sono mammiferi, il soggetto sarebbe
preso in parte della sua esten sione e il predicato in tutta la sua estensione
; sic chè la sua forma rigorosa sarebbe : alcuni animali sono tutti i
mammiferi. Così ogni giudizio affer 304 merebbe una congruenza di estensione e
corrispon derebbe sempre ad un'equazione. Ma questa teoria non è accettabile,
perché se anche la determina zione dell'estensione del predicato si può
artificio samente dedurre da ogni giudizio , essa è innaturale non essendo
effettivamente pensata da chi forma il giudizio, tranne certi casi speciali che
la lingua suole esprimere con qualche suo spediente . Osservazione 1. – Secondo
Aristotele a' giu dizı universali e particolari si dovrebbe aggiungere per
terza la classe degli indefiniti o aorisli ( 1 ) sarebbero quelli, in cui al
soggetto si attribuisce o si nega un predicato senza aver riguardo all'esten
sione ( P. es. la virti merita premio ; concepito senza pensare se ci siano o
no molte virtù e se il predicato meritevole di premio convenga a tutte o no) .
Questa forma di giudizio coincide con quello che alcuni moderni chiamano
giudizio della com prensione, per distinguerlo da quelli , in cui il pre dicato
viene determinatamente attribuito a tutti o solo a una parte dei termini che
formano l ' esten sione del soggetto e ch'essi denominano giudizi dell'
estensione. Noi non accogliamo codesta classe di giudizi ; perchè, sebbene sia
vero che chi forma il giudizio ' ora ha di mira la comprensione del sog getto
ora l ' estensione, pure l ' una relazione trae ( 1 ) Da non confondersi cogli
indefiniti del Kant, che sa rebbero una classe nel rispetto della qualità. Vedi
sopra la Osservazione 3. 305 con sè l ' altra anche se non esplicitamente pen
sata. Osservazione 2. – Altri , col Kant, a' giudizi universali e particolari
aggiungono i singolari , quelli cioè in cui il soggetto ha il minimum pos
sibile di estensione cioè è un individuo. Ma se que st' individuo è
determinato, esso costituisce tutta l'estensione del concetto ( p. es . Giulio
Cesare) e pertanto il giudizio è universale ; se é indetermi nato (p . es. un
soldalo ), esso rappresenta una parte dell'estensione e perciò il giudizio cade
nella classe dei particolari . Osservazione 3. - I giudizi particolari possono
ricevere ulteriori determinazioni secondochè la parte che si prende
dell'estensione del soggetto o è più o men determinata o si lascia affatto
indeterminata (Per es. molti A sono B , pochissimi A sono B , la più parte
degli A sono B, dodici A sono B , ovvero semplicemente parte degli A sono B ).
Ma per la logica queste specificazioni hanno di regola poca importanza, salvo
il caso che l'interesse del pen siero cada appunto su esse , come p. es . nel
numero de' voti d'un corpo deliberante . Osservazione 4. – Il giudizio
particolare dif ferisce d'assai quanto al suo valore secondochè preso
indeterminatamente o determinatamente. In fatti il giudizio : alcuni A sono B ,
può significare o che almeno alcuni A sono B, o che soltanto al cuni A sono B.
Nel primo significato esso è vero anche se tutti gli A sono B, nel secondo
senso il 20 306 giudizio universale, tutti gli A sono B , è necessa riamente
falso . I primi giudizi si chiameranno giudizi parti colari in luto senso , i
secondi particolari in senso stretto. I giudizi in terzo luogo si distinguono
in ri spetto alla relazione, vale a dire secondochè affer mano ( o negano)
l'inerenza del predicato al sog getto ( g. categorici), oppure: la dipendenza
del pre dicato dal soggetto ( g. ipotetici), o, finalmente, se al soggetto
viene come predicato attribuita l'alter nativa fra due o più membri d'una
disgiunzione, p. es. A è o Bo CoD (g . disgiuntivi). Osservazione Questa
classificazione de' giu dizi sotto il rispetto della relazione, sebbene comu
nemente accettata, pecca gravemente contro le leggi della divisione logica. E
invero i giudizi disgiun tivi non sono veramente una specie coordinata alle
altre due, ma piuttosto una sottospecie di quelle ; difatti tanto il giudizio
categorico quanto l'ipotetico possono essere disgiuntivi ( Il tipo del y.
categorico disgiuntivo è : A è o B o C , dell'ipotetico -disgiun tìvo : se A è
B , o C è D, o M N ). In quarto luogo finalmente i giudizi o sono tali che il
predicato si pensa come necessariamente pertinente al soggetto , e questi
chiamansi giudizi necessari o apoditlici ; o sono tali che il predicato si
pensa come di fatto appartenente al soggetto, senza necessità, e diconsi
giudizi della realtà o as sertorii ; o, in terzo luogo, sono tali che il predi
307 cato si pensa come possibile ad appartenere al sog. getto e diconsi giudizi
possibili o problematici. Que sto rispetto chiamasi modalità del giudizio.
Osservazione. – Veramente in questa classifi cazione della modalità si
confondono due rispetti differenti . I giudizi considerati obbiettivamente ,
sono o necessari, o della realtà, o possibili ; con siderati obbiettivamente
sono apodittici, assertori o problematici. Vale a dire che nel primo rispetto
si considera la necessità, la semplice realtà o la possibilità delle cose ; nel
secondo rispetto si con sidera l'intensità della nostra affermazione. La dif
ferenza tra i due rispetti apparisce principalmente nella terza classe, in cui
il giudizio della possibi lità afferma che un concetto è suscettivo d'una data
determinazione, benchè possa non averla ( Per es . una casa può essere di nove
piani ) , mentre il problematico afferma soltanto la nostra incertezza (A è B ?
). Tuttavia , affine di non moltiplicare eccessiva mente le suddivisioni, nella
logica si può prescin dere dal considerare queste differenze. Riassumendo, i
giudizi si dividono : 1.º rispetto alla qualità , in affermativi e ne gativi ;
2.º rispetto alla quantità, in universali e par ticolari ; 3.º rispetto alla
relazione, in categorici, ipo tetici e disgiuntivi (categorico -disgiuntivi e
ipote tico -disgiuntivi) ; 308 4.º rispetto alla modalità , in apodittici,
asser torii e problematici. Secondo alcuni logici poi la modalità nor non
appartiene alla forma logica del giudizio, ma alla sua materia. Alle distinzioni
sopra enumerate alcuni vogliono aggiunta anche questa in : a) giudizi
narrativi, nei quali il predicato esprime un fatto e suol essere rappresentato
da un verbo ; b ) descrittivi, nei quali il predicato è una pro prietà del
soggetto e suole grammaticalmente essere espresso da un aggettivo ; c )
esplicativi, nei quali il predicato è un con cetto più generale, per se stante,
nella cui esten sione viene collocato il soggetto e solitamente si esprime
mediante un sostantivo (Esempi di queste tre specie : Cesare fu ucciso in
Senato, il gelsomino è odoroso, il triangolo è una figura ). La qualità e
quantità de' giudizi vengono de . signate per brevità colle lettere a, e, i, o,
secondo i versi mnemonici : Asserit a negat e, sed universaliter ambo ; Asserit
i negat o, sed particulariter ambo . Altri preferiscono i seguenti segni : a =
72 19 ta = giudizio universale affermativo negativo particolare affermativo Pр
negativo. P 79 72 309 Osservazione sul giudizio ipotetico . - Codesta forma di
giudizio è stata interpretata in quattro maniere, ciò sono : 1.º Come un
giudizio, il cui soggetto e predi cato sono il soggetto e il predicato del
conseguente, ma la copula è subordinata all' antecedente come a condizione.
(Dato p . es. il giudizio ipotetico : Se A é B, C è D , il soggetto sarebbe C ,
il predicato D , e la copula ( ė ) è posta sotto la condizione che A sia B ).
2.º Come un giudizio, il cui soggetto è il con seguente e il predicato è il suo
dipendere dall'an tecedente . Ossia, dato il tipo precedente, del nesso (Cé D)
si afferma ch'esso dipende dal nesso (A é B) . 3º. Come un giudizio , in cui l
' antecedente fa da soggetto ed il conseguente equivale al predicato . Cioè del
nesso (A è B) si afferma che da esso di pende la realtà del nesso ( CUD) .
Questa interpre tazione, che è la preferita dalla scuola erbartiana, è comoda
specialmente per la trattazione dei sillo gismi . 4.° Come un giudizio, il cui
soggetto è il nu mero dei casi in cui si avvera l'antecedente, e di questo si
afferma ch'esso coincide o non coincide, in tutto o in parte, col numero de
casi in cui si avvera il conseguente, che costituisce il predicato. Secondo
quest'ultinia interpretazione il giudi zio ipotetico non esprime la dipendenza
o condi zionalità dell'un membro rispetto all'altro, ma sol tanto la loro
connessione di fatto ossia la coincidenza. 310 Prendendo i giudizi ipotetici
secondo una delle tre prime interpretazioni, questi non possono esser mai
particolari. Infatti, posto un giudizio di questa forma : qualche volta , se A
è, B'è che sarebbe la forma del giudizio ipotetico particolare) , non si po
trebbe più dire che B dipenda da A. Un'altra questione sorge a proposito del
giu dizio ipotetico , vale a dire quand' esso debba dirsi negativo. Secondo
taluni il giudizio ipotetico ne gativo è quello, col quale si nega che il
conseguente dipenda dall'antecedente. Ma hanno torto, o per lo meno questo modo
di vedere sconvolge tutta la teoria del giudizio. Noi diremo a miglior diritto
essere negativo quello, in cui è negativo il conse guente (p. es . se A è, B
non è, oppure se A è B, C non è D) . Se fosse negativo l'antecedente e po
sitivo il conseguente, il giudizio sarà ancora affer mativo (p. es . se A non è
B, C è D, è un giudizio affermativo ). Quell' altra maniera di considerare il
giudizio ipotetico negativo ( se A è, non ne segue che B sia , oppure se A è B,
non ne segue che C sia D ) sarebbe più presto una forma di giudizio ipotetico
parallela a quella dei giudizi categorici da noi chiamati disparanti. - 311 -
CAPITOLO IX. Relazioni logiche possibili tra due giudizi considerati in
rispetto alla loro qualità e quantità Perchè due giudizi possano essere
paragonati logicamente tra di loro, occorre che abbiano la stessa materia, cioè
che contengano i medesimi concetti. Osservazione. -- Ci sono relazioni logiche
an che tra due giudizi , che hanno la stessa materia solo in parte ; per es .
tra questi A è Be A è C ; oppure A è B, C è B. Ma queste speciali relazioni qui
non si considerano, come quelle di cui si dovrà trattare nella teoria del sillogismo
. Ciò posto, divideremo tutte le relazioni formali, che possono aver luogo tra
due giudizi contenenti gli stessi concetti e considerati in rispetto alla loro
qualità e quantità secondo lo schema seguente : Indicando con a la medesima
posizione dei concetti ; con P la posizione inversa de' concetti ; con y la
medesima qualità ne' due giudizi ; con 8 la qualità contraria ne' due giudizi ;
con & la medesima quantità ne' due giudizi ; con Ġ la quantità differente
ne' due giudizi, avremo : 312 E aye relazione d'identità (A è B , A è B ). 12 Ś
- ays relazione di subalternazione ( A è B, qualche A. è B, A non è B , qualche
a non è B) ; dove l'universale si chiama subalternante é il par ticolare
subalternato. a E ada relazione di contrarietà ( se i giudizi sono uni versali
) ( A è B, A non è B ; di subcontrarietà ( se particolari ) qualche d è B,
qualche A non è B ). 8 Ś = ad relazione di contradditorietà (tutti yli A sono
B, qualche A non è B ; oppure : nessun A è B, qualche A è B ). E = Byɛ
relazione di conversione semplice ( A è B, B è A; qualche A è B , qualche B é A
; A non è B, B ༡༨ non è A ; qualche A non è B, qualche B non è A ). Ś = By5
relazione di conversione accidentale ( A è B , qualche B é A ; A non è B,
qualche B non è A). Bdɛ relazione di contrapposizione semplice ( A è B, ciò che
non è B non è A ; qualche A è B , qual che non - B non è A; A non è B, ciò che
non è Bè A ; qualche A non è B, qualche non- Bè 4). d Ś = 386 relazione di
contrapposisione accidentale (A è B, qualche non - B non è A ; Anon è B, qual
che non - B è A ; qualchè A è B , ciò che non è B non è A ; qualche A non è B,
ciò che non è B è A ) ( 1 ). ( 1 ) La conversione e la contrapposizione si
chiamano semplici, se i due giudizi , hanno la stessa quantità, cioè sono o
ambedue universali o ambedue particolari; si dicono acci dentali ( per
accidens) ove la quantità sia differente, cioè l'uno sia universale e l'altro
particolare. 313 contra vorietà Le relazioni 2a, 3a, e 4a, cioè tutte le
relazioni formali possibili tra due giudizi, data la stessa po sizione dei
concetti (escludendo la 1a, d'identità, che non è veramente relazione tra due
giudizi, giac che i giudizi identici non sono che un giudizio solo) furono
dagli antichi simboleggiate nel se guente diagramma: a contrarietà e
subalternazione subalternazione subcontrarietà Dove convien rammentarsi che a
significa un giudizio universale affermativo, e un g. universale negativo, i un
g. particolare affermativo, o un g. particolare negativo ( 1) . ( 1 ) Sarà un
esercizio utile pei principianti di trovare esempi concreti per ciascuna delle
relazioni di giudizi sopra indicate. Noi ce ne siamo astenuti per non
ingrossare senza necessità il volume. Il medesimo diciamo in riguardo ai
capitoli seguenti che trattano delle inferenze immediate e delle forme sillogi
314 CAPITOLO X. Delle inferenze immediate a) specie prima (dipendente dalla
qualità e quantità) Quando da un giudizio dato se ne può rica vare un altro
immediatamente, cioè senza uopo di un terzo giudizio, ha luogo quella che
dicesi infe renza immediata . Noi distingueremo tre specie di tali inferenze :
a) quelle che nascono dai rapporti formali tra due giudizi , dipendenti dalla
qualità e quantità loro ; b) quelle che procedono dalla relazione ; c) quelle
che dipendono dalla modalità . Noi indicheremo qui sommariamente le infe renze
della specie accennata sub a, le quali dipen dono dai rapporti formali, che
possono intercedere tra due giudizi, svolti nel capitolo precedente, omet tendo
quello d'identità. 1.º Dalla subalternazione. Dal gudizio subal ternante si
deduce legittimameute il subalternato, ossia se il subalternante è vero, sarà
vero anche il stiche. Noi per brevità abbiamo dato il nudo schematismo ;:
l'insegnante potrà proporre o far cercare agli alunni gli esempi opportuni a
illustrarlo . – 315 1 subalternato. (Se è vero il giudizio : tutti gli A sono B
, sarà vero anche il giudizio : alcuni A sono B. Se è vero : nessun A è B, sarà
vero anche che qual che A non è B ). Ma dalla verità del subalternato non segue
la verità del subalternante. I alla falsità invece del subalternato segue la
falsità del subalternante. Ma dalla falsità del su balternante non segue la
falsità del subalternato. Osservazione. Questa legge della subalter nazione è
valida soltanto ove il giudizio partico lare sia preso in senso lato (cioè nel
senso dell'al meno non in quello del soltanto ). Se invece il giu dizio
particolare si prenda in senso stretto , dalla verità del subalternante segue
la falsità del subal ternato e dalla verità del subalternato segue la falsità
del subalternante ; ma dalla falsità del su balternante nulla segue rispetto al
subalternato. 2.° Dalla contrarietà . Due giudizi contrari non possono essere
amendue veri, ma possono bensì es sere amendue falsi; ossia dalla verità
dell'uno segue la falsità dell'altro, ma dalla falsità d'nino nulla segue
rispetto all'altro . 3. ° Dalla subcontrarietà . Due giudizi subcon trari
possono essere amendue veri , ma non amendue falsi. Ossia dalla verità dell'
uno nulla segue ri spetto all'altro ; ma se l'uno è falso, l'altro deb b'
essere vero . Osservazione. Anche questa legge vale so lamente prendendo i
giudizi particolari in lato - 316 senso. Prendendoli in senso stretto dalla
verità del l'uno segue la verità anche dell'altro; ma dalla falsità di uno
d'essi nulla segue rispetto all'altro . 4. Dalla contradittorietà . Due giudizi
contra dittorii non possono essere nè amendue veri ne amendue falsi. Quindi
dalla verità dell' uno segue la falsità dell'altro, dalla falsità dell'uno la
verità dell' altro. 5.º. Dalla conversione. Un giudizio universale affermativo
può essere convertito solo accidental mente ; l'universale negativo può essere
convertito e semplicemente e accidentalmente. Un giudizio par. ticolare
affermativo può essere convertito solo sem plicemente. Il particolare negativo
non ammette conversione. Osservazione. -- Anche qui si prende il giudizio
particolare in senso lato. Prendendolo in senso stretto, l'universale negativo
non può essere con vertito accidentalmente e il particolare affermativo non si
può convertire. 6.° Dalla contrapposizione. Il giudizio univer sale affermativo
può essere contrapposto semplice mente e accidentalmente. L'universale negativo
solo accidentalmente. Il particolare affermativo non ammette contrapposizione ;
il particolare negativo può essere contrapposto semplicemente. Osservazione 1.
– Anche per questa legge vale l'osservazione precedente . Osservazione 2. - La
dimostrazione di tutte le inferenze, così valide come invalide, indicate in -
317 questo capitolo , è assai facile, qualora si ricorra al paragone delle
estensioni , nel che serve di grande aiuto l'uso delle rappresentazioni
simboliche. Pren dasi per es . la relazione di contrarietà . Tutli gli A sono B
, nessun A i B. Che non possano essere amendue veri risulta intuitivamente
dalla figura . Sia B vero il primo si avrà ; ora il contrario А non è
compossibile col B. primo. Che poi possano essere falsi entrambi lo mostra il
caso , che i due concetti A e B siano in A terferenti O ; il qual caso esclude
B tanto che tutti gli A siano B , come che A А B nessun A sia B Però la O
dimostrazione di tutte le leggi delle inferenze immediate può essere un utile
esercizio da farsi dagli alunni. 318 CAPITOLO XI . b ) specie seconda (
inferenze della relazione) Diconsi inferenze della relazione quei giudizi che
possono dedursi da un altro con mutamento della relazione. Così da un giudizio
categorico affermativo si può dedurre un ipotetico affermativo e uno nega tivo
. Infatti dato il giudizio : A e B si ha diritto d'inferirne che : se A è, B é,
ed anche che, se B non è, A non é. La ragione è facile a intendersi ; perchè se
B é un predicato di A , la realtà di A trarrà seco quella di B ; e togliendo B,
la cui esten sione comprende quella di A, si toglie anche A. Dal giudizio
categorico disgiuntivo si possono dedurre parecchi ipotetici , che qui
brevemente in dicheremo. Sia dato il giudizio A é o M o N o P , ne segue : 1º.
Se A è, Ô M o N o P è. 2." Se A è M, esso non è nè N nè P. 3.° Se A non è
M , esso è o N o P. 4.° Se A non é nė M né N , esso é P. 5.° Se nè M nè N nè P
è, A non é. 319 CAPITOLO XII . c ) specie terza ( inferenze modali) Chiamasi
inferenza o conseguenza modale la deduzione d'un giudizio da un altro per mezzo
di un cangiamento di modalità. Il principio che giustifica tali inferenze è que
sto, che affermando il più si afferma implicitamente anche il meno e negando il
meno si nega impli citamente anche il più : ma non inversamente. Quindi dalla
verità d'un giudizio apodittico s' inferisce legittimamente la verità
dell'assertorio e del problematico ; ma non in ordine inverso. Dalla falsità
poi d'un giudizio problematico segue la falsità dell'assertorio e tanto più
dell'apo dittico ; dalla falsità del giudizio assertorio segue la falsità
dell'apodittico ; ma non viceversa . OSSERVAZIONE 1. – Le leggi precedenti sono
giustificate da ciò che la negazione d'un giudizio problematico è un giudizio
apodittico, mentre la ne gazione d'un apodittico, è un giudizio problematico.
OSSERVAZIONE 2. Si avverta che il giudizio problematico negativo ha la forma A
può non esser Be non già questa : A non può esser B. Quest'ul timo è un
giudizio apodittico. . 320 Queste relazioni appariscono intuitivamente nella
tabella seguente. 1 2 3 dover essere essere poter essere 4 5 6 non dover essere
non essere non poter essere ! Dove si vede che le formole 4, 5, 6 sono le
formole 1 , 2, 3 ' coll' aggiunta della negazione. Ora mentre il n. 1 è
apodittico, il n. 4 è problematico : mentre il n . 3 è problematico, il n . 6 ė
apodittico . Osservazione 3. -- Le formole 1 , 2, 3, potreb bero essere anche
negative ; in tal caso la tabella precedente si trasforma in quest'altra. 1 1 2
3 dover non essere non essere poter non essere 4 6 non dover non essere non non
- essere che equivale a poter essere che equivale a non poter non essere che
equivale a essere dover essere Col confronto delle due tabelle è facile riscon
trare le formole che si equivalgono : così il n. 6 della prima tabella equivale
al n . 1 della seconda ; il n. 5 della prima è identico al n. 2 della seconda ;
il n . 4 della prima equivale al n. 3 della seconda. Gli equivalenti dei numeri
4, 5, 6, della seconda tabella sono già stati indicati nella tabella stessa.
321 CAPITOLO XIII . Giudizi composti 1 Il giudizio disgiuntivo falsamente da
taluni fu considerato come composto ; esso non è una somma di giudizi, ma un
giudizio unico indecomponibile. Giudizi veramente composti sono : 1º. i
copulativi, i quali possono essere : a ) copulativi nel soggetto. Es . A, B , C
sono M. b ) copulativi nel predicato. Es. A è M , N , P. c ) copulativi in
ambedue i termini . Es. A, B, C , sono M , N , P. 2.° I remotivi. Questi alla
loro volta possono essere : a ) remotivi nel soggetto. Es. nè A, nè B , né C À
M. b ) remotivi nel predicato Es. A non è nè M , nè N , nè P. In quanto ai
giudizi complessi in forma attri butiva, logicamente considerati, sono giudizi
sem plici, perchè l'attributo non è che una nota sia del soggetto sia del
predicato . Essi o 1.º sono complessi nel soggetto ; es. A ( che è M) è N. o
2.º sono complessi nel predicato ; es . A è un M (che è N) ; o 3.º sono
complessi in amendue i termini ; es. A (che è B) è un M ( che è N). 21 322
CAPITOLO XIV. Del sillogismo Il problema generale che un sillogismo si pro pone
di risolvere è : dati due giudizi indipendenti tra di loro, i quali contengono
un termine comune, ricavarne un terzo eliminando il termine comune. Se noi
paragoniamo la forma rigorosamente sillogistica col processo reale del nostro
pensiero, vedremo che di rado il secondo combacia esatta mente colla prima. Le
cause principali di questo fatto sono le due infrascritte. 1.º Che i nostri
pensieri e i discorsi con cui li significhiamo, anche se indirizzati a
dimostrare qualche tesi , di solito contengono più sillogismi
svariatissimamente intrecciati e allacciati insieme. 2.º Che molti giudizi,
benchè formino una parte essenziale de' nostri ragionamenti, sono sottintesi e
solo implicitamente pensati, ossia pensati senza averne piena coscienza. Ora la
logica, non può e non deve proporsi di seguire i meandri psicologici del
pensiero , sibbene di determinare le forme esatte, le quali debbono essere
almeno implicitamente osservate se il nostro ragionamento ha da essere
concludente. Contro il valore del sillogismo furono emesse, massime dai
moderni, varie obbiezioni. Qui si ac I 323 cennano brevemente le più speciose,
unendo a cia scuna una concisa risposta. 0b . 1. - Il sillogismo non produce
verun au mento di cognizione, perché la conclusione era già racchiusa nelle
premesse. Risposta Codesta obbiezione potrebbe tutt'al più esser valida se il
pensare umano fosse istan taneo e tutto abbracciasse con uno sguardo. Ma
siccome è discorsivo, quindi successivo , la combi nazione del soggetto col
predicato della conclusione ha mestieri d' essere esplicitamente pensata ; il
che è per 1 appunto ciò che si fa per mezzo del sillo gismo. 05. 2. - Il
sillogismo è una pura petizione di principio, perchè la verità della premessa
mag giore dipende dalla verità della conclusione, anzi chè questa da quella.
Infatti non può esser vero per es. che tutti gli uomini sono mortali, se già
non sia vero che Pietro, Paolo, Antonio ecc. sono mortali. Risposta. – Codesta
obbiezione si fondamenta sul falso concetto che un giudizio universale altro
non sia che la somma di tanti giudizi particolari . Ora ciò nella massima parte
dei casi non è nem meno possibile, come se per es . io dovessi aspettare a
formulare il giudizio : gli uomini sono mortali, d'aver prima verificato la
morte in ciascun uomo. È vero invece che le premesse universali parte ri
sultano dall'analisi del soggetto considerato nella sua comprensione, parte da
nessi necessari tra un 324 concetto e un altro, parte da legittime induzioni.
In generale sono indipendenti dai singoli giudizi particolari e il sillogismo
applica a questi la regola già riconosciuta nel generale. 06. 3. - Il
sillogismo potrà servire tutt'al più a rischiarare o ad esporre
sistematicamente ve rità già note, ma non mai a scoprirne, perché la scoperta
del nuovo si fonda su processi psicologici . Risposta. Prima di tutto è da
notarsi, che tra i processi psicologici, onde può risultare la sco perta di nuove
verità, ce ne sono anche di quelli che coincidono col sillogismo. Ma quel che
più importa si è che un processo psicologico, in quanto tale, non ha alcun
valore scientifico e quello che può avere è giustificato soltanto dal processo
logico che lo informa. Finalmente contro tutte le predette obbiezioni e altre
analoghe sta questa osservazione fondamen tale, che le premesse d'un sillogismo
contengono la ragione della conseguenza. Certo se è vero che tutti gli uomini
sono mortali e che Pietro è uomo, è già vero che Pietro è mortale ; ma questa
pro posizione è vera appunto perché sono vere le prime due e il valore del
sillogismo consiste nel mostrare questa dipendenza. 325 CAPITOLO XV.
Classificazione dei sillogismi Tutti i sillogismi semplici possono ripartirsi
nelle cinque classi seguenti : 1. ° categorici puri, e sono quelli in cui tanto
le premesse come la conclusione sono giudizi ca tegorici ; 2.° categorico -
ipotetici o ipotetici spurii, nei quali si le due premesse come la conclusione
sono giudizii ipotetici ; 3.0 ipotetico -categorici o ipotetici in senso pro
prio, che sono quelli la cui premessa maggiore è un giudizio ipotetico, la
minore un giudizio cate gorico e la conclusione ordinariamente non sempre) un
giudizio categorico ; 4. ° categorici disgiuntivi, nei quali la maggiore è un
giudizio categorico disgiuntivo, la minore un giudizio categorico semplice o
anche.categorico di sgiuntivo, la conclusione un giudizio categorico semplice o
anche categorico - disgiuntivo ; 5.° ipotetici disgiuntivi, in cui la premessa
mag giore è un giudizio ipotetico disgiuntivo, la minore è un giudizio
categorico semplice o categorico di sgiuntivo, la conclusione un giudizio
categorico semplice o disgiuntivo. - 326 Osservazione 1 . Alcuni considerano
l'indu zione e l'analogia come forme speciali d'argomen tare distinte dal
sillogismo ; ma noi vedremo a suo luogo che non sono se non casi particolari di
questo. Osservazione 2. – C'è chi distingue prima di tutto i sillogismi in
semplici e composti . Ma i così detti sillogismi composti non sono che serie di
sil logismi semplici , i quali ricevono la loro unità dalla forma stilistico -
grammaticale . CAPITOLO XVI. Del sillogismo categorico (puro) I due giudizi, da
cui si cava il terzo , qui come in tutte le forme di sillogismo, si chiamano
pré messe ; il terzo conclusione . I concetti o termini, che esso contiene, non
possono essere nè più né meno di tre, perché le due premesse debbono avere un
termine comune. S'intende da sè che i concetti o termini del sillogismo possono
essere significati verbalmente o con una parola o con parecchie. Di questi tre
concetti quello che è comune ad ambedue le premesse e che dev'essere escluso
dalla conclusione dicesi medio , gli altri due diconsi - 327 estremi ; dei
quali il soggetto della conclusione chiamasi minore, il predicato della
conclusione, maggiore. Delle due premesse l ' una si dice maggiore e suol
essere più generale, l'altra minore. Quella, nel sillogismo ordinato, si
enuncia per prima, que sta per seconda. Per altro la premessa maggiore è
distinta rigorosamente dalla minore solo nella fi gura prima, come si vedrà a
suo luogo. Il sillogismo può avere diverse figure (oxńuara) secondo la
posizione che occupa il termine medio. Se questo funge da soggetto nella
maggiore e da predicato nella minore si ha la figura prima. Se è predicato in
entrambe le premesse, si ha la figura seconda. Se è soggetto in tutte e due, si
ha la fi gura terza. Fnalmente se è predicato nella mag giore e soggetto nella
minore, avremo la quarta figura. Le tre prime furono scoperte da Aristotele ;
la quarta è attribuita a Galeno. Eccone qui i tipi ; dove si noti che con S si
indica il termine minore , con M il medio, con P il maggiore. Fig. 1. Fig. 2.a
Fig . 3.a MP PM MP Fig . 4.8 PM SM Ş M MS MS SP SP SP SP - 328 SM Osservazione.
– L'ordine in cui vengono enun ciate le premesse è indifferente rispetto al
produrre la conclusione ; questo per altro è l'ordine normale. Ma rispetto alla
figura 1.a alcuni, col Leibniz, so stennero come più naturale l'ordine inverso
come quello in cui apparisce intuitivamente la con tinuità della
subordinazione, conformemente al tipo matematico (S < M < P ). Codesta
continuità però è intuitiva anche nell'ordine tradizionale, quando come appunto
suol fare Aristotele, nell'enunciare il giudizio si parte dal predicato (P
compete ad M , M ad S) . Siccome poi le premesse possono variare di qualità e
di quantità, cosi si hanno tanti modi (τρόποι των σχημάτων ) quante sono le
combinazioni che due giudizi possono presentare sotto questo rispetto. Queste
in effetto sono sedici per ciascuna figura a a e a ia оа a e e e ie ое ( 1) αι
ei i i o ¿ α Ο e o io 00 e pertanto sessantaquattro per tutte le figure. ( 1)
Cioè amendue le premesse universali affermative ( a a) , la maggiore universale
affermativa e la minore universale negativo (a e ), la maggiore universale
affermativa e la minore particolare (a i) , ecc. 4 329 Ma dei 64 'modi
possibili, ce n'è 41 che non danno conclusione ; sicchè i modi concludenti e
quindi validi si riducono a 19 tra tutte le figure ; dei quali 4 appartengono
alla figura prima, 4 alla seconda, 6 alla terza e 5 alla quarta. Essi sono
enumerati nei seguenti versi barbari, che con qual che leggera variante si
trovano per la prima volta nelle Sunmulae logicales di Petrus Hispanus , il
quale fu poi papa Giovauni XXI. Barbara , Celarent, primae, Darii, Ferioque ;
Cesare, Camestres, Festino , Baroco , secundae ; Tertia grande sonans recitat
Darapti, Felapton , Disamis , Datisi, Bocardo. Ferison. Quartao Sunt Bamalip,
Calemes, Dimatis, Fesapo, Fresinon . L'artifizio di questi versi mnemonici (
tante volte messi in ridicolo, eppure anche a ' giorni no stri reputati
utilissimi, come sussidio alla memoria, da filosofi insighi d'oltralpe)
consiste in questo : che le vocali di ciascun vocabolo denotante un modo
indicano la qualità e quantità delle premesse e della conclusione. Per es. i
tre 4 di Barbara significano che nel 1.º modo della 1.a figura sono universali
afferma tive le due premesse e la conclusione ; l'e, i, o, di Festino
significano che nel 3.º modo della 2. figura la maggiore è universale negativa
(e ), la minore particolare affermativa (ë ), la conclusione particolare
negativa (0) , ecc. In quanto alla consonante iniziale, questa nella figura
prima esprime il numero d'or 330 dine nel modo (B essendo la prima consonante
del l ' alfabeto, C la seconda, D la terza, F la quarta ) ; ma nelle altre
figure indica a qual modo della 1.8 figura quel dato modo venisse ridotto nella
logica aristotelico - scolastica per dimostrarne la validità. (Per es.
l'iniziale di Cesáre e Camestres nella fi gura 2.a e di Calemes · nella
4.&, indicano che tutti e tre questi modi si dimostrano con ridurli al modo
Celarent della 1.a figura ). Le altre consonanti, nella figura 1. sono
puramente eufoniche ; ma nelle re stanti figure le lettere s, m , p, c,
significano l'ope razione logica, che si deve eseguire per dimostrare la
validità di quel dato modo riducendolo a un modo della figura 1. Così s
significa conversio Sim plex, p conversio Per accidens, m Metathesis prae
missarum , c ductio per Contradictoriam proposi tionern . Che se si chiedesse
con qual metodo e secondo quali criteri siansi trascelti fra i 6+ modi
possibili i 19 dati come concludenti, si risponde che Aristo tele e in generale
gli antichi e gli scolastici si servirono a tal uopo d'un processo differente
da quello che preferiscono i moderni . Aristotele di mostra dapprima quali modi
siano validi e quali no nella figura 1.a ; e ciò fa sia partendo da' prin cipi
generali del ragionamento, sia per via d'esempi. Per le altre figure procede in
parte riducendone i modi a quelli della figura 1.“, in parte per via di esempi,
ossia mostrando che, se si ammettesse la validità di certi modi, si avrebbero
conclusioni ma 331 nifestamente false. Questo processo non è rigoro samente
logico. I moderni in generale procedono per via d'eli minazione, cioè scartano
via via tutti quei modi ne' quali dalle relazioni tra gli estremi e il medio
contenute nelle premesse non risulta determinata la relazione tra i due
estremi. E ciò fanno col con fronto delle estensioni, nel che ci si può giovare
anche dei simboli grafici. Contro questo metodo si può obbiettare che è
meccanico e che suppone che le premesse siano sempre giudizi di subassunzione e
che il predicato sia sempre un concetto sostantivo, mentre in realtà esso può
rappresentare anche un'attività, una pro prietà, uno stato del soggetto. A ciò
si risponde 1.º che ogni giudizio, anche se narrativo o descrit tivo, contiene
pur sempre una subassunzione ( 1) ; 2.º che per mezzo dello spostamento di
categoria è sempre possibile concepire il predicato sostanti vamente. Ora
applicando il detto processo d'eliminazione, si ripudiano 1.º i modi e e, eo, o
e , oo in tutte o quattro le figure. Con che si giustifica l'antica re gola : ex
mere negativis nihil sequitur. I rapporti tra le estensioni degli estremi e del
( 1 ) Pietro ieri passeggiava in giardino equivale alla subassunzione di Pietro
sotto gli esseri che ieri passeggiavano in giardino. Indichiamo con P il
complesso di tutti quelli che ieri passeggiavano in giardino e abbiamo Pietro e
P. 332 medio si possono simboleggiare come segue nella ipotesi e e, ossia che
entrambi le premesse siano universali negative. Mм P S M M S Dove si vede a
colpo d'occhio , che stando ferma la esclusione re ciproca tra M e Pe tra Se M
, la relazione di S con P può concepirsi in tutti i modi possi bili ; il che
val quanto dire che niuna conclu. sione è legittima. Se poi una delle pre messe
(come in eo e in o e) od amendue ( 0 o) siano particolari, l ' in
determinazione è anco ra maggiore. Così sono scartati 16 modi. 2.° In guisa
analoga si eliminano i modi che hanno amendue le premesse particolari e ciò per
tutte le figure. Donde la regola : ex mere particu laribus nihil sequitur. I
modi che per questa legge vengono esclusi sono i i, io, oi, oltre ad oo, che fu
già eliminato in forza della legge precedente. Sono così espunti altri 12 modi.
3.° Si rifiutano similmente per tutte le figure M M SP 333 io, quei modi che
hanno una maggiore particolare e insieme una minore negativa. Così si elimina i
e in tutte le figure (giacchè io, o e, 00 sono già stati eliminati) e così
altri 4 modi sono dimostrati in concludenti . 4.° In figura 1.a se la maggiore
è particolare e del pari se la minore è negativa, non si ha con clusione.
Restano cosi esclusi per la figura 1a, oa, o e , a o ( essendochè gli altri
modi che cadono sotto questa legge sono già stati esclusi in virtù delle leggi
precedenti ) . Ecco dunque eliminati altri 4 modi. 5.° In figura 2.a sono
invalidi i modi , ne ' quali la premessa maggiore è particolare e quelli in cui
entrambi le premesse sono affermative. Così, oltre a' già esclusi, sono
eliminati dalla totalità dei 64 gli altri 4 modi i a , o a, a a, ai in fig . 2.
* 6. ° In figura 3." sono esclusi i modi , che hanno la minore negativa ;
quindi, oltre a' già esclusi , si espungono a e , a o. Altri due della
totalità. 7.° In figura 4. non sono concludenti quei modi in cui sia contenuta
una premessa particolare negativa. Sicché , oltre a' già esclusi, vengono eli
minati i modi o a e ao. Di più in questa figura è invalido anche il modo che ha
la maggiore univer sale affermativa con una minore particolare affer mativa ( a
i) . Eliminati così altri tre modi, che coi precedenti sommano a 45, restano i
19 concludenti. 334 Con un processo simile si dimostra la validità di questi (
1 ) . Dall'ispezione comparativa di tutti i modi con cludenti si ricavano le
infrascritte regole per tutte le figure. 1.° Se amendue le premesse sono
affermative, la conclusione sarà pure affermativa. 2. ° Se una delle premesse è
negativa, negativa è pure la conclusione . 3.° Se ambe le premesse sono
universali, la conclusione sarà universale nelle figure prima e se conda e
talvolta nella quarta ; nella terza e talvolta nella quarta particolare. 4. °
Se una delle premesse è particolare, è par ticolare anche la conclusione. 5.°
La figura prima ha conclusioni di tutte le forme; la figura seconda solamente
negative, la terza solamente particolari . Le regole quassù esposte sono
compendiate nel detto : conclusio sequitur pártern debiliorem ( dove s'intende
che un giudizio negativo è più debole d'uno affermativo, uno particolare più
debole d'uno ( 1) Un 'esercizio che potrà essere utilmente fatto dagli alunni,
sarà di dimostrare quali siano i modi concludenti e i modi non concludenti per
ciascuna figura, sia col metodo di raffrontare le estensioni dei termini , di
cui s'è dato un esem pio rispetto a quelli che hanno ambedue le premesse nega
tive, sia col metodo aristotelico - scolastico della riduzione alla figura
prima. 335 universale ). Questa legge poi vale non solamente per la qualità e
quantità delle conclusioni, ma an che per la loro modalità. Vero è che
Aristotele in segna che con una premessa apodittica e una as sertoria si può
avere una conclusione apodittica. Ma ciò non è rigorosamente vero, come già
rico nobbero gli antichi. CAPITOLO XVII . Del sillogismo per sostituzione Se un
dato concetto fa parte comecchessia (at tributivamente od obbiettivamente) del
soggetto o del predicato d' un giudizio , servendo a determi narli , e se da un
secondo giudizio risulta che quel concetto è equipollente a un altro, questo
potrà es sere sostituito a quello nel primo giudizio. Così s'avrà un sillogismo
che chiamasi di sostituzione. Eccone il tipo . 1 2 Am è P A è Pm in S m S
dunque As è P dunque A è Ps. Ma se il giudizio, che funge da premessa mi nore
non è un giudizio d'identità, sibbene di sub assunzione, in quali casi sarà
lecito sostituire nella premessa maggiore il nuovo termine della minore ? 336 Se
il dato concetto fa parte del soggetto della maggiore, potrà essere sostituito
da qualunque con cetto che sia subordinato al primo . Se in cambio esso fa
parte del predicato, vi si potrà sostituire qualunque concetto, che contenga il
primo cioè che gli sia logicamente superiore. Così : 3 4 Am é P s è m A è Pm m
è s dunque As è P ( 1 ) dunque A è Ps Questa regola vale se il concetto dato
entra nella maggiore sotto forma positiva ; che se v'entra negativamente,
allora vale la regola inversa 5 6 A non mè P m és A è P non m s è m dunque A
non s è P dunque A è P non s La dimostrazione di queste leggi si trova fa
cilmente col confronto delle estensioni e potrà as segnarsi per esercizio agli
scolari, come pure l'esco gitare degli esempi concreti. ( 1) Si avverta esser
facile a cadere in equivoco riguardo a questa formola, qualora si ritenga che
la conclusione af. fermi che A è s, mentre afferma soltanto che se A è s, esso
è P. 337 Noi daremo un esempio del tipo N. 3 . Lo studio delle lingue classiche
giova a formare la mente. Il latino è una lingua classica. Dunque: Lo studio
del latino giova a formare la mente. La logica aristotelico - scolastica ha
trascurato questa forma di sillogismo , che pure è quella di cui si fa uso più
frequente. CAPITOLO XVIII . Dei sillogismi ipotetici spurii o categorico-
ipotetici Se entrambe le premesse d’un sillogismo sono giudizi ipotetici, si
avrà una conclusione del pari. ipotetica e, quando s'adotti il sistema di
risguar dare l'antecedente come soggetto e il conseguente come predicato, anche
la posizione dei termini sarà identica a quella dei sillogismi categorici .
Anzi , secondo alcuni trattatisti di logica, si avranno esat tamente tutte le
figure e i modi del sillogismo ca tegorico. Figura 1. Figura 2.2 modo BARBARA
modo CAMESTRES Se A è B, C è D Se E è F , A è B Se A e B, C e D Se E è F , C
non è D Se E è F , CD . Se E è F, A non è B 22. · 338 Figura 3.2 Figura 4.a
modo DARAPTI modo BAMALIP Se A e B, C D Se A i B, E È F se A è B , C i D se c è
D, E è F Talvolta, se E é F, C è D. Talvolta, se E é F , A è B. E così dicasi
degli altri modi delle varie figure. Senonchè contro questa dottrina si solleva
una gravissima difficoltà ; poichè come abbiamo veduto, un giudizio ipotetico,
ove s'interpreti come espri mente la dipendenza del conseguente dall'antece
dente, non può esser mai particolare . Resterebbero quindi escluse le figure
3.8 e 4.a e tutti i modi delle altre due, in cui o nelle premesse o nella
conclusione entri un giudizio particolare. Se in cambio s'interpreti il
giudizio ipotetico come semplice coincidenza dell'antecedente col con seguente,
tutte le figure e tutti i modi del sillo gismo categorico si potranno applicare
anche ai giudizi ipotetici. Perocchè in tale ipotesi il giudizio ipotetico
universale affermativo significa che la to talità dei casi, in cui s'avvera
l'antecedente, coin cide con una parte almeno de' casi in cui s ' avvera il
conseguente ; e il giudizio ipotetico particolare affermativo significa che una
parte dei casi , in cui s'avvera l'antecedente, coincide con una parte al meno
de' casi, in cui s'avvera il conseguente. Ana logamente dicasi dei negativi.
Così p. es. nel modo Darapti in figura 3. recato qui sopra, la maggiore 339
significa che il numero totale dei casi , in cui A è B coincide con una parte
almeno dei casi, in cui C è D ; la minore significa che la totalità dei casi,
in cui A e B.coincide anche con una parte almeno dei casi , in cui E è F.
Sicché è legittima la con clusione che una parte dei casi in cui E é F coin
cide con una parte almeno de' casi in cui C e D. Conclusione espressa dal
giudizio : Talvolta se E è F, C e D. Se pertanto al giudizio ipotetico voglia
man tenersi il suo significato tradizionale, di esprimere cioè la dipendenza
del conseguente, come condizio nato, dall'antecedente, come condizione, questa
teo ria deve essere rigettata. Siccome per altro anche la semplice coincidenza
o connessione è una rela zione , che effettivamente ha luogo tra i fatti, è pur
legittimo anche il sillogismo inteso in questo senso. Solo a togliere gli equivoci,
sarebbe neces sario farne una classe a parte e designarlo con un nome
particolare. E ciò basti per la presente que stione, che il diffonderci di più
sarebbe violare le proporzioni di questo trattatello elementare. 1 CAPITOLO XIX
. Dei sillogismi ipotetici propriamente detti ossia ipotetico- categorici Sono
questi quei sillogismi, di cui la maggiore è un giudizio ipotetico , la minore
è un giudizio 340 categorico che afferma l'antecedente o nega il con seguente
della maggiore e la conclusione è un giu dizio categorico il quale afferma il
conseguente o nega l'antecedente della maggiore. Sicché questo sillogismo ha
due modi fonda mentali, il modo ponente ( ponendo ponens) e il modo tollente (
lollendo -tollens). 1 2 MODO PONENDO PONENS MODO TOLLENDO - TOLLENS Se A e B, C
è D A è B Se A è B, C e D C non è D Dunque CD Dunque \ non i B Il modo ponente
segue il tipo della prima fi gura del sillogismo categorico, il tollente quello
della figura seconda. La conclusione poi si giusti fica col metodo della riduzione
all'assurdo ; perchè , supponendo falsa la conclusione, ne segue esser falsa
una delle premesse . Onde la regola : posta la condizione, è posto il
condizionato, ma non vice versa ; tolto il condizionato, è tolta la condizione,
ma non vice versa. Che se nella premessa maggiore il conseguente sia negativo,
si hanno due modi po nendo tollentes. . 3 4 MODO PONENDO TOLLENS MODO PONENDO
TOLLENS Se A ¿ B, C non ¿ D A e B Se A è B, C non ¿ D Сер Dunque C non è D
Dunque A non è B 341 Se l'antecedente è negativo e affermativo il conseguente,
si hanno due modi lollendo ponentes. 5 6 MODO TOLLENDO PONENS MODO TOLLENDO
PONENS Se A non è B, C è D A non è B Se A non è B, C è D C non è D Dunque C è D
Dunque A è B Finalmente, ove siano negativi tanto l'antece dente quanto il
conseguente, si avranno i due modi seguenti : 7 8 MODO TOLLENDO TOLLENS MODO
PONENDO PONENS Se A non è B, C non è D A non è B Se A non è B , C non è D C è D
Dunque C non è D Dunque A è B Un caso particolare di sillogismo ipotetico, che
merita considerazione, sebbene per quanto a me consta non sia stato mai
trattato dai logici , è il seguente. Sia la premessa maggiore un giudizio
ipotetico copulativo nel soggetto, ossia tale che il condizio nato dipenda da
più condizioni riunite ; se la mi nore afferma la realtà d'una o più di tali
condizioni , non però di tutte , la conclusione sarà un giudizio ipotetico, nel
quale il conseguente dipenderà da quella o quelle condizioni, che non sono
state poste nella premessa minore. Tipo 342 1 MODO PONENTE Se A è B, C e D, ed
E è F S è P A è B e C è D dunque Se E è F , S è P Ora siccome il progresso
scientifico consiste per gran parte nel trasformare i giudizi ipotetici in
categorici , è chiaro che questa forma d'argomen tazione non ha piccola
importanza, come quella che tende ad eliminare via via le ipotesi, da cui
dipende il conseguente e si accosta così sempre più allo scopo. Se poi la
premessa minore sia negativa, avremo un modo tollente, in cui la conclusione
affermerà la mancanza di tutte o d' alcune o almeno d' una delle condizioni .
Tipo 2 MODO TOLLENTE Se A è B, C è D é E è F S è P S non è P dunque o nè A è B
, nè C è D , né E é F o né A é B, né cé D o né A é B, né E é F oné C é D, né E
é F O A non é B o C non ¿ D O E non é F 343 CAPITOLO XX . Sillogismi disgiuntivi
a) CATEGORICI Il sillogismo categorico disgiuntivo ha per pre messa maggiore un
giudizio categorico disgiuntivo, per premessa minore un giudizio categorico sem
plicemente o categorico remotivo e per conclusione un giudizio categorico,
disgiuntivo o no secondo i casi. I tipi principali di questa maniera di
sillogismo possono ridursi ai quattro seguenti : 1 1 2 A è o BoCoD A é o Bo COD
F non è nè B nè C nè D dunque Fio Bo CoD dunque F non é A 3 4 Аёо восор A non è
nè B mè C A è o Bo COD A non è B dunque A è D dunque A è o COD b) IPOTETICI Il
sillogismo ipotetico disgiuntivo è quello che ha come premessa maggiore un
giudizio ipotetico 344 disgiuntivo . I principali suoi tipi sono i seguenti: 1
2 Se A ¢ B, o C é Do E é F A é B Se A e B, o C é Do E é F né Cé D, né E é F
dunque o C é Do E é F dunque A non é B 3 4 Se A e B, o C é Do E é F А ё Весё D
Se A é B, OC é Do E é F A é B e C non é D dunque E non é F dunque Eé F In tutte
poi le forme dei sillogismi disgiuntivi, se la minore nega tutti i membri
disgiunti della maggiore, la conclusione nega il soggetto ( o l'an tecedente)
della maggiore. 1 2 A É O MONOP Né Mné N né P sono Se' A é B, o C é Do E é Fo G
é H C non é D, E non é F , G non é H dunque A non é dunque A non é B Forma che
dicesi dilemma, trilemma, quadri lemma, ecc. secondo il numero dei membri
disgiunti . 345 CAPITOLO XXI. Dell induzione L'induzione ( erayoyń ) non è se
non un sillo gismo , nel quale in luogo del termine medio (M) è data la serie
completa o incompleta delle sue specie ( u , u' , u ' , u ' ', ecc. ) . Il suo
tipo pertanto è questo : M, u ', u ' .... sono P My u ', u ' .... sono S dunque
S è P Il quale è un sillogismo in figura 3.a, colla differenza che la
conclusione è (o tende ad essere) universale. Se la serie delle specie di Mè
completa così nell' una come nell'altra premessa, l'induzione di cesi completa
o perfetta e , potendosi la minore con vertire , equivale a un sillogismo in
Barbara : ( u, u ' u '') sono P Séoul, ou ou" dunque S e P Ma se i
concetti specifici, in cui il medio ė risoluto, non esauriscono l'estensione di
S , l'in duzione dicesi imperfetta e, stando alle leggi for 346 mali, non può
dare se non una conclusione più o meno probabile. Infatti la conclusione
attribuisce a tutta l'esten sione del genere di S quella proprietà P, che se
condo la premessa maggiore è riconosciuta appar tenere a un certo numero delle
specie di S. Perciò suol dirsi che, a differenza del sillogismo propriamente
detto, il quale conchiude dall'univer sale al particolare, l'induzione dal
particolare con chiude all ' universale. Ma per grande che fosse il numero dei
casi particolari u , u' , u ', ecc . non si avrebbe giammai il diritto d'
estendere il carattere P ai rimanenti che con quelli costituiscono tutta
l'estensione di S , quando non s'avesse fondamento di supporre che P competa ai
primi non accidentalmente, sibbene in forza della loro comune natura. Quindi la
pro babilità della conclusione aumenta di molto qualora My u ', U " , ecc.
, anzichè concetti specifici del genere S, siano esemplari d'un'unica specie .
In tal caso può bastare che la proprietà P si scopra anche in un solo . Il
principio fondamentale, su cui si appoggia l'induzione, è la ferma nostra
persuasione dell'uni formità e della costanza delle leggi naturali. Que sto
principio tuttavia non basterebbe a fondamen tare l'induzione senza la
supposizione sopra accen nata : perché ove non si supponga che il carattere P
appartenga a M, u' , u ', ecc. appunto in forza d'una legge di natura, non
saremmo in diritto di attri buirlo ad S. 1 347 Ma stando ad alcuni empiricisti
e positivisti moderni l'induzione è l'unica sorgente d'ogni no stra cognizione
; quindi anche il principio della uniformità e costanza della natura non
potrebb’es sere ottenuto se non per mezzo dell'induzione. Ora ciò è contradittorio,
e per fuggire questa contrad dizione si ricorse a uno spediente poco migliore
della stessa contraddizione . Si disse che le prime nostre induzioni , non
potendo appoggiarsi a un principio che non è ancora dato, si sostengono pu
ramente sul numero dei casi, che presentano la proprietà P ; onde furono dette
induzioni per enu meralionem simplicem . Ma se la semplice enumerazione basta
per le prime induzioni, per quelle in particolare da cui poi risulterà il
principio dell'uniformità di natura, perché non dovrebbe bastare per tutte,
rendendo così inutile il detto principio ? E se non basta per le altre, come
basterà per quelle ? Se la nostra credenza nell ' uniformità e costanza delle
leggi di natura non ha fondamento logico, quindi è irragio nevole, come
potranno aver valore le induzioni fon date sopra di essa ? Non si esce da
questo laberinto di contraddi zioni e di assurdi se non si riconosca che l'uomo
è particeps rationis, cioè possiede delle verità ori ginarie , le quali poi
cumunicano il loro valore an che a quelle che si acquistano coll'esperienza, in
quanto contengono la giustificazione dei processi sperimentali e in particolare
del processo induttivo . 348 CAPITOLO XXII . Dell’analogia Con questo nome
suole designarsi un raziocinio, che va da un particolare ad un altro
particolare coordinato, ossia più specificatamente, un raziocinio, pel quale
date due cose aventi un certo numero di caratteri comuni, un nuovo carattere
che si co nosca appartenere all'una di esse viene attribuito anche all'altra.
Il suo tipo è questo A (che è m , n, q ) é P S é m, n, a dunque S é P
Paragonando questa formola col sillogismo pro priamente detto si vede ch'essa
risulta di due sil logismi, che sono : 1 2 A é m , n , 9 S é m, n, 9 A é P S é
A ( Dunque S ė A ?) Dunque $ é P È chiaro che il n . Í non autorizza a conchiu
dere che Sè A, essendo un sillogismo in figura 24 con le premesse amendue
affermative. Perchè la conclusione ( S è A), la quale deve servire di pre messa
minore al n . 2, sia legittima e certa, biso gnerebbe che la premessa maggiore
del n . 1 fosse 319 convertibile semplicemente ciò, che è m , n , q, è A) . Ora
ciò di regola non si avvera e perciò le con clusioni dell'analogia non possono
essere se non più o meno probabili a seconda che l'enumerazione dei caratteri m
, n , q si accosta più o meno al tipo : ciò che è m , n, q, è A , ossia secondo
che essi ser vono più o meno perfettamente a caratterizzare A. È restato
celebre il raziocinio per analogia, col quale Franklin nel novembre 1749
argomentò che il fulmine dovesse essere attirato dalle punte me talliche. Esso
risponde esattamente al tipo proposto di sopra. L'elettricità ( la quale è
condotta dai metalli , dà una luce d'un certo colore, ha un movimento
velocissimo, ecc. ) è attirata dalle punte metalliche. Il fulmine è condotto
dai metalli , dà una luce di quel dato colore, ha un movimento velocissimo,
ecc. Dunque : il fulmine sarà attirato dalle punte metalliche . Anche
l'analogia, come l'induzione, si fonda menta sul principio dell'uniformità delle
leggi della natura e della costanza dei tipi naturali. Vuolsi poi notare che se
il fatto del riscon trarsi i medesimi caratteri m , n , q in S ed in A non
basta a provare che S sia specie e A genere o viceversa , indicherà che almeno
deve esserci tra loro una correlazione e una corrispondenza ; sicchè se non
potremo a rigore attribuire ad $ il carat tere P , potremo attribuirgliene uno
analogo Pin modo che s'abbia la proporzione : 4 : P = S : P' . 350 E il
carattere P' sarà il prodotto di ciò per cui A coincide con S e di ciò per cui
differiscono. Così in fatti ha considerato l'analogia il Dro bisch. Il quale
istituisce questo ragionamento : Po niamo che G sia un genere di cui A e B
siano specie . Dato che in A scoprasi una nota ", questa potrebbe spettare
ad A per una di queste tre ra gioni: 1.° Perché y sia un carattere del genere
G. In tal caso y competerà anche a B. 2. Perché y sia nota specifica di 4
(quella per cui esso si distingue da B) . In questo caso y non si può
attribuire a B. 3.° Perché y sia il prodotto o la risultante della natura
generica di A ( cioè di G) e della sua tura specifica. In tal caso a B si dovrà
attribuire non già y , ma una nota y ' , che sia il prodotto della natura
generica che B ha comune con de delia sua peculiar natura speclfica . Questo
terzo caso sarebbe la propria e vera aualogia. Così un naturalista, che abbia
scoperto in una specie animale un dato carattere, p. e . un certo organo, non
attribuirà a un'altra specie con genere alla prima l'identico carattere (
organo) ; ma ben piuttosto uno analogo, cioè tale che raccolga , in sè la
natura del genere e risponda insieme alla particolar natura della seconda
specie. na 351 CAPITOLO XXIII . Della prova o dimostrazione Chiamasi con questo
nome un ragionamento, il quale si propone non solamente di vedere quali
conseguenze dipendano logicamente da certe pre messe, ma bensì di dedurre da
premesse vere la verità di una conclusione. La verità da dimostrarsi dicesi
tesi o anche teorema, le premesse si chia mano argomenti. La prova è di due
specie, di cui l'una è la diretta, l'altra l ' indirelti o apagogica. Diretta è
quella che, partendo dalla verità delle premesse, ne deduce per via
sillogistica (sia poi qualunque la forma e il concatenamento dei sillo gismi)
la verità della tesi . Indiretta o apagogica quella, che muove dal supporre
falsa la tesi e da questa supposizione de duce una proposizione assurda in sé o
tale che stia in contraddizione con una verità già riconosciuta. Dicesi anche
riduzione all'impossibile o all'assurdo (ab assurdis, duà tõv aduvátov) . È una
dimostrazione indiretta anche quella che, partendo da una premessa disgiuntiva,
esclude ad uno ad uno tutti i membri di questa disgiun zione meno uno ; di che
resta provato solo valido essere quell' uno che rimane. 352 La dimostrazione
diretta ha un pregio maggiore in quanto, non solamente produce la certezza
della verità della tesi, ma ne fa vedere anche la ragione. Codesto pregio è
massimo quando il fondamento logico, da cui la prova è ricavata, coincide col
fon damento reale della cosa ( dimostrazione dalla causa . L'indiretta in
cambio ha il vantaggio d'essere, per dir così, più violentemente necessitante ;
essa, in forza del principio di contraddizione, ci strappa l'assenso, benchè
noi non vediamo il perchè della cosa. Osservazione: -- La dimostrazione detta
ad ho minem , non è una vera dimostrazione, ma piuttosto un artifizio della
discussione . Essa parte da un principio, non in quanto sia vero in sé, ma in
quanto è accettato e ritenuto vero dall'avversario, onde questi è forzato ad
accettare la tesi sotto pena di cadere in contraddizione con se stesso . Gli
errori da fuggirsi nella dimostrazione o 1.º risguardano il modo in cui la
conclusione fu dedotta dalle premesse ; o 2.º risguardano le pre messe (gli
argomenti) ; o 3.º stanno nella conclu sione. Gli errori della prima specie
consistono nella violazione di qualghe legge logica, in particolare delle leggi
del sillogismo; e ad' evitarli, oltre la conoscenza pratica delle dette leggi,
conviene por mente sopratutto al valore logico delle espressioni. In quanto
agli errori della seconda classe, il principale è la falsità d'una o più delle
premesse . 1 ! 353 E siccome questo per lo più si nasconde nel modo in cui il
medio è connesso cogli estremi, così prende il nome di fallacia falsi medii.
Nelle dimostrazioni apagogiche è assai fre quente l'errore della disgiunzione
incompleta della premessa maggiore. Altro errore riguardante le premesse è la
pe tizione di principio, la quale ha luogo quando si assume come principio una proposizione,
che può anche esser vera, ma la cui verità dipende da quella della tesi che si
vuol dimostrare. Gli errori della 3.* specie consistono in ciò che la
proposizione effettivamente dimostrata non è quella che si suppone d'aver
dimostrato ( éregosumnos ). Codesta differenza tra la conclusione realmente ot
tenuta col nostro ragionamento e la tesi da dimo strarsi puo essere qualitativα
( μετάβασις εις άλλο γένος) ovvero quantitativa ( il provar troppo o troppo
poco) . Nella disputa un vizio frequente è la consape vole o inconsapevole
ignoratio elenchi ( ή του ελέγχου äyvora ) ; vale a dire il non avvertire o non
voler avvertire qual sia il punto in discussione. Un caso particolare di
quest'ultimo difetto della prova è lo scambiare la confutazione d'una data
dimostrazione con la confutazione della tesi. Per rispetto al provar troppo o
troppo poco notisi che si prova troppo poco quando la conclu sione effettiva è
un giudizio meno ampio ossia meno generale della tesi ; quindi in tal caso la
prova è senza fallo insufficiente . 354 Ma il provar troppo, se veramente
esatto, non nuoce al valore della prova, anzi fornirebbe una dimostrazione a
fortiori della tesi. Tuttavia accade generalmente che la proposizione, con
quella gene ralità con cui sarebbe dimostrata se la prova fosse realmente
corretta, è manifestamente falsa ; di che risulta ch'essa è destituita di
valore anche per la tesi, che è più ristretta . Ogni dimostrazione poi suppone
che le pre messe siano certe. Ora questa certezza o è il resul tato di altre
dimostrazioni o converrà sia immediata . Quindi coloro che negano che ci sia
verun princi pio immediatamente certo, tolgono con ciò la pos sibilità di
qualsiasi dimostrazione e però d'ogni certezza. Il medesimo avviene anche per
chi non am mette Verità se non relative ; perocchè anche la verità relativa,
perche si possa dimostrare, abbisogna di qualche principio che sia vero di
verità assoluta. Chi invece nega alcuni principii amnettendone altri , può
essere convinto per via di ragionamento ; il che per lo più si ottiene
mostrando che il ne gare la certezza immediata di quelli ch'egli nega conduce
per logica necessità a negare anche quelli che ei riconosce per veri. Ma in
genere si tratta più ch' altro di dissi pare un'illusione. L'avversario crede
di ammettere soltanto questo o quel principio, ma poi ne' suoi ragionamenti
presuppone tacitamente la verità an che di quelli ch'egli professa di non
riconoscere . 355 L'argomentazione allora deve essere rivolta a pro vargli che
implicitamente egli ammette anche que sti . (Cosi ad es . il famoso cogito ergo
sum di Car. tesio, che egli pretendeva essere l'ultima e unica åncora di
salvezza contro il dubbio universale, per aver valore e servire di base alle
deduzioni ch'egli ne trae, richiede la verità anche del principio di identità e
in genere de' principii logici) . CAPITOLO XXIV. Delle fonti da cui si ricavano
le premesse dei nostri ragionamenti e in particolare del me todo sperimentale.
La logica non può avere per ufficio di enume rare tutti i principii de' nostri
ragionamenti ; ogni scienza particolare si occupa di quelli che la ri guardauo.
Tuttavia ella può offrire delle norme generali valide per qualunque ordine di
ricerche. I principii in genere consistono in un giudizio che può essere o
analitico o sintetico. Un giudizio analitico è per sè evidente ogni qualvolta
il con cetto di cui si tratta ( il soggetto del giudizio) sia valido (il che
importa 1.º che non contenga ele menti contradittorii tra di loro ; 2.0 che
rappresenti una sintesi legittima di elementi) e il predicato sia evidentemente
contenuto nel soggetto . L 356 I giudizi sintetici o sono a priori ( e in
questo caso essi debbono esser tali che il negarli conduca alla negazione della
ragione e dello stesso pensiero) , ovvero sono a posteriori (e in tal caso
l'ultimo criterio è l'esperienza si interna che esterna, si diretta che
indiretta (storica] ) . Per rispetto alle cognizioni che provengono da
quest'ultima fonte, cioè dall'esperienza, si vuol di stinguere l'osservazione
dall'esperimento propria mente detto. L'osservazione non dipende da regole
logiche o almeno quelle che vi si possono assegnare hanno ben poca efficacia ;
essa dipende sopra tutto dalle attitudini naturali, che per altro possono
essere educate e guidate. Uno de' maggiori ostacoli, che si oppongono alla
buona osservazione è la facilità a vedere nelle cose più di quello che
realmente c'è , ossia le false integrazioni della percezione . Un altro sta nel
non distinguere le parti d'un tutto o, con tendenza con traria, nel concentrare
e isolare l'attenzione sulle parti in guisa da perdere di vista il loro nesso
ed il tutto ( che è quello che il proverbio tedesco esprime dicendo che gli
alberi non lasciano vedere il bosco ). Nella grande complessità dei fenomeni
naturali, la massima difficoltà, che s'incontra per distinguere le cause dagli
effetti e a ciascun effetto assegnare la sua causa propria, nasce il più delle
volte dal l'impossibilità, in cui siamo, di osservare gli uni separatamente
dagli altri . 357 A superare questo scoglio l'osservazione si giova, sempre che
lo possa, delle circostanze varie in cui un medesimo fatto si presenta. Ma a
questo fine serve sopratutto l'esperimento con produrre artificialmente il
fatto, che si vuol studiare, in circostanze differenti e isolandone fin dove è
possibile i vari elementi. E l'esperimento s' avvantaggia sopra l'osser vazione
non solo col variare le circostanze del fatto, ma col produrre per l'appunto
quelle varietà che meglio servono all'uopo. ( Si confrontino p. es . le
cognizioni intorno all'elettricità che si potrebbero ottenere dalla semplice
osservazione dei temporali, dei lampi, dei fulmini, ecc. , con quella che il
fisico ricava dagli esperimenti istituiti sistematicamente nel suo laboratorio
). Ma la via comoda e fruttuosa dell'esperimento non ci è sempre aperta ;
moltissimi esperimenti per la natura della cosa e per la limitazione dei nostri
mezzi sono impossibili (come sarebbe per es . il produrre una cometa
artificiale, un uomo due teste, ecc . ) ; molti , benchè possibili , sono ille citi
, come quelli che lederebbero dei diritti e vio lerebbero le leggi della morale
( P. es. l'allevare un bambino in un ambiente viziato, spaventare un uomo con
una falsa notizia ecc. ) . Il famoso esperi mento di Psammetico, narrato da
Erodoto nel 2.º libro delle Storie, sui due fanciulli, cui non fu in segnato a
parlare e che probabilmente è una favola, sarebbe stato illecito . con 358 In
generale se l'esperimento, quando è possi: bile, è superiore all'osservazione
nello scoprire gli effetti di date cause, l'osservazione supera l'espe rimento
nel determinare le cause di dati effetti. Perocchè se d'un effetto, che la
natura ci presenta noi ignoriamo la causa o le cause, di dove potremmo muovere
per produrlo artificialmente ? Se per altro l'osservazione ci mostra certi
fatti preceduti sempre da certi antecedenti, si avrà ra gione di congetturare
che tra questi antecedenti ci sia la causa, che cerchiamo. Allora interviene
l'espe rimento e provando e riprovando scopre se e quale sia la vera causa.
L'investigazione sperimentale, a cui la scienza della natura deve i
meravigliosi progressi che ha fatto da due secoli in qua, si giova massimamente
di due metodi, che secondo lo Stuart Mill, sono i seguenti : 1. ° Paragonare
tra loro differenti casi , in cui il fenomeno che si studia, avviene. 2.°
Paragonare i casi, in cui il fenomeno ay viene, con altri (simili nel
rimanente) in cui quello non avviene. Il primo chiamasi metodo della
concordanza, il secondo metodo della differenza. E qui si avverta che altra
cosa è se si cerca la causa, altra se si cerca l'effetto d'un fenomeno
qualsiasi , quantunque nella maggior parte dei casi queste due ricerche
procedano per la stessa via. 359 Ciò posto, le regole del primo metodo si rias
sumono in questa : Se due o più casi d'un dato fenomeno hanno comune una sola
circostanza, que sta circostanza, ch'è la sola in cui tutti i casi combinano,
conterrà la causa (oppure l'effetto) di quel fenomeno. Pel secondo metodo si
assegna la regola se guente : Se un caso, in cui il fenomeno da esami narsi s'
avvera, e un caso , in cui il medesimo non ha luogo, hanno comuni tutte le
circostanze ad ec cezione d'una sola e quest'una s' incontra solo nel primo
caso, questa circostanza, per la quale sol tanto i due casi differiscono, sarà
l'effetto o la causa o una parte necessaria della causa del feno meno.
Osservazione. -- Il metodo della concordanza serve specialmente ne' casi in cui
l'esperimento è impossibile ; quello della differenza nei casi in cui è
possibile . Siccome poi s'incontrano spesso' de' casi, in cui nè l'uno nè
l'altro dei due metodi accennati , preso da sè , ci potrebbe condurre allo
scopo, cosi l'uno può integrarsi per mezzo dell'altro ricor rendo a un terzo
metodo, che è la riunione di que' due e che si formola in questa regola : Se due
o più casi in cui un dato fenomeno ( A ) si avvera , hanno comune una sola
circostanza (a) , mentre due o più casi , in cui quello non s'avvera, non hanno
comune l'assenza di verun altro fra gli antecedenti di A, tranne quella di a,
questa circostanza in cui 360 le due serie di casi unicamente differiscono,
sarà l'effetto o la causa o una parte necessaria della causa del fenomeno ( 1 )
. Questo dicesi il metodo della concordanza e della differenza riunite. Altri
due metodi della ricerca sperimentale sono : a) quello che dicesi dei residui,
il cui canone può essere così formulato : Se da un fenomeno si detragga quella
parte , che in forza di anteriori in duzioại si sa essere effetto di certi
antecedenti , il ( 1 ) Lo Stuart Mill, da cui abbiamo preso la teoria sopra
esposta dei metodi per la ricerca sperimentale, ha formolato questo terzo
canone in altro modo, cioè precisamente cosi : Se due o più casi, in cui il
fenomeno avviene, hanno sol tanto una circostanza comune, mentre due o più casi
, in cui quello non avviene nulla hanno di comune tranne l'assenza di questa
circostanza ; la circostanza in cui solamente le due serie di casi
differiscono, è l'effetto o la causa o una parte indispensabile della causa di
quel fenomeno (A system of Logic 5. edit. London 1862, pag. 435) . Ora noi
abbiamo già osservato fino dal 1867 in una recensione della detta logica del
Mill ( Rivista bolognese, novembre e dicembre 1867 ) che qui era corso un
errore o ne abbiamo proposto la correzione colla formola riportata nel testo. 6
Perocchè scrivevamo - più casi che differiscano in tutto meno nella mancanza di
una sola circostanza ( a) sono nonch'altro inescogitabili ; le coincidenze
puramente negative sono infinite. » E a giustificare la mia formola io
soggiungeva : « Supponiamo che si avverino i casi A B C , A DE, A FG, le
conseguenze dei quali siano per or dine abc, ad e, afg ; noi non siamo ancora
in diritto di ri tenere A come l'antecedente costante di a, potendo questo O
361 resto del fenomeno sarà l'effetto degli antecedenti che sopravanzano. b) Il
metodo delle variazioni concomitanti. Il suo canone è questo . Se un fenomeno
varia in qual siasi modo ogniqualvolta un altro fenomeno varia in una certa
particolar maniera, quello sarà una causa o un effetto di questo o sarà connesso
col medesimo per qualche vincolo causale . essere una volta l'effetto di B,
un'altra di D, una terza di F , ecc. Se ora siano dati i casi G HL, MNO, ecc. ,
che non sono seguiti dal fenomeno a, il coincidere essi nella man. canza di A
non prova nulla ; ma ben maggiormente provereb bero i casi BCH, DEL, FGM,
perchè non avendo essi co mune l'assenza di nessuno tra gli antecedenti di a,
tranne quella di A, ne risulta che nè B, nè C , nè D, nė E, nè F, nė G sono la
causa di a, ossia che in tutti i casi osservati, in cui a ebbe luogo, esso fu
sempre dovuto ad A. Il Mill ha notato essere difficile applicare il metodo
della concordanza ai casi negativi, cioè ai casi in cui quel determinato
fenomeno non succedo, ma non avverti che è ancora più enorme per non dire infinita
la difficoltà di determinare la coincidenza nei caratteri negativi, vale a dire
d'aver comuni delle mancanze. » ( Riv. bol. dicembre, pag. 594, 595). Nella lezione precedente [v.
sommario] abbiamo ricercati i principii generatori della lingua italiana;
venendo ora a parlarvi dell’importanza che il medesimo ha rispetto al pensare,
noteremo prima di tutto su che falso terreno si pongono coloro, che vogliono
fare una separazione assoluta tra il pensiero e la parola [greco ‘parabola’,
cf. romano ‘per-ferenza], per esaminare poscia se questa riesca a quello di
aiuto ovvero d’impedimento. La quale disamina, qualora venga istituita in
questa maniera, conduce quasi inevitabilmente alla seconda soluzione, cioè a
considerare la lingua italiana come un impaccio e nulla più, come un traino
inutile e pesante che il pensiero e costretto a trascinarsi dietro e che ne
impedisce il libero volo. Noi faremo ragione un’altra volta di queste opinion.
Quello che qui vogliamo si avverta si è che la parola [parabola, transferenza] e
il pensiero sono talmente concresciuti e fusi nella vita dello spirito, che non
si può movere un passo nella storia di questo senza trovarli l’uno nell’ altro
inviluppati. Come non e concepibile la lingua italiana in un essere che fosse
destituito dell attivitta pensativa, così non possiamo dire che cosa sarebbe il
pensiero senza la lingua italiana. Nè si dica che i sordo-muli ce ne porgono un
esempio vivente, giacché prima di tutto ogni educazione di questi infelici e
solo possibile per mezzo d' un sistema di comunicazione arbitrario, convenzionale,
e artifiziale che viene sostituito a quello negato a loro dalla natura, e iu
secondo luogo anche quel poco disviluppo intellettuale, che essi possono
raggiungere senza una siffatta educazione, è evidenlemenle conneso colla lingua
italiana, via un sistema di comunicazione di gesti e di moti, che sebbene
imperfettismo in confronto della parola, pure ne tien loro le veci comechessia.
Affine di formarci un’idea dell’ importanza che ha la lingua italiana per lo
svolgimento spirituale dell’uomo, noi esamineremo i seguenti punti. Come la
lingua italiana cooperi alla formazione delle prime nozioni che noi
acquistiamo. Qual ufficio la lingua italiana adempia nel collegamento di queste
in sistemi di cognizioni. Qual parte abbia nelle produzioni dello spirito via
le implicature. Questo argomonlo lu Iraltalo in Ire lezioni, delle quali diamo
qui solo la seronda j rispetto alle allre due, vedi il Sommario in lino. Quanto
al punto della cooperazione basti richiamare quanto si è dotto allorché
esaminammo il processo psicologico, onde la singola intuizione sensitiva danno
origine ad una nozione generale. Una nozione generale risulta da moltissimo
intuizioni singolari fuse insieme o collegale in serie. Ma come avviene poi che
tanti elementi psichici formino una unità? Come avviene che l’anima nostra
componga a sò stessa di quella pluralità una sola rappresentazione? Sta
benissimo che rinforzandosi reciprocamente le parti identiche, mentre le parti
diverse per la loro opposizione si oscurano a vicenda, quelle predominino sopra
di queste in modo da comparire esse sole nella coscienza; ma che cosa è poi
finalmente che dà a quelle il valore di una unità? Che cosa ò ciò che le tiene
insieme stabilmente congiunte di modo che non solo compariscano sempre unite,
ma compariscano come una cosa sola? Evidentemente non è altro se non la parola
(greco: parabola). La parola (greco: parabola) forma il nocciolo stabile,
intorno a cui si aggruppano tutti i singoli caratteri, che presi insieme
costituiscono una nozione, essa è come l’apice d' una piramide o d’un cono, la
cui base ò formata da tutte le singole intuizioni ond’ò risultata l’idea
generale. In tal modo poi, se ben si avverta, è spiegata non solamente l’unità
della nozione, ma anche la sua universalità, che ne è il carattere essenziale.
Niuna intuizione sensibile infatti, niuna imagine della fantasia può mai
vestire questo carattere della universalità; sia pure che l’imagine stessa, non
contenendo se non quei caratteri che sono comuni a molle intuizioni e quindi a
molli oggetti, possa risguardarsi corno il tipo generico di questi; la ò questa
una relazione che non è contenuta nell’ imagine stessa , ò una relazione
aggiuntavi dal pensiero che la considera in rapporto a quelle intuizioni e a
quegli oggelli. Conviene pertanto che essa imagine ridivenga oggetto della
coscienza riflessa, e questo accade solo per mezzo della parola (Steinlhul.
Gram. Log. u. Psych.). Un’ intuizione si colleghi psicologicamente con un suono
vocale – il sistema fonologico della lingua italiana. Ora il ricomparire di
quest’ultimo nella coscienza trae seco il ricomparire anche di quella e cosi
nel suono — cioè nella parola (greco: parabola) — è di nuovo intuita l’intuizione,
ossia l’intuizione è divenuta alla sua volta oggetto d’un’altra intuizione –
l’imagine -- vale a dire è divenuta oggetto della coscienza riflessa. Per tal
guisa nella intuizione riflessa, ossia nella parola (greco: parabola), non
solamente una somma di intuizioni viene aggruppata in una unità, ma anche tutte
le unità simili (cioè tutte le somme di intuizioni, che sono intuite dalla coscienza
riflessa sotto una sola intuizione) vengono comprese nella unità d’una sola
specie. Così la nozione o parola della lingua italiana, “albero”, è una sola,
qualunque sia il numero degl’oggeti a cui può applicarsi, qualunque il numero
delle singole intuizioni di alberi reali o dipinti che noi possiamo avere avuto,
e in questa sua unità “albero” ha il potere di essere il “rappresentante”
(segnante) di tutti gli infiniti alberi possibili. Io debbo per altro farvi
avvertire una cosa, acciocché non abbiale ad attribuirmi dottrine che non sono
le mio. Io ho mostrato come il processo psicologico onde i diversi tratti
rappresentativi si unificano in una sola
rappresentazione complessa e la universalizzazione di questa sono strettamente
connessi colla parola “albero” (greco: parabola). Con ciò io non ho inteso
affermare clic le idee delle cose — prese in sò — altro non sieno che parole,
ossia che quella sia mera unità fìttizia tenute insieme dalla parola (greco:
parabola). No, io conosco le enormi conseguenze che si trarrebbe seco questa
teoria. Essa riuscirebbe nientemeno che alla negazione assoluta delle idee e
con ciò alla negazione dell' ordine morale, dell’ ordine logico e dell' ordine
estetico del mondo; alla negazione assoluta del vero, del bello, del bene e del
giusto. Vedete pertanto se in questa materia occorra camminare guardinghi e
come un passo falsi dato in una investigazione apparentemente secondaria puo far
precipitare noi sistemi più spaventevoli. Io dico pertanto: l’idea di una cosa
e in se quello che e, eterna, immutabile, assoluta, norma e archetipo del
tutto. Essa si trovano più o meno realizzate nella natura e nell' uomo, ma non
per questo esaurite o scemate d’efficacia. Noi sappiamo che essa vi e, perchè
vediamo il creato e ogni processo che si compiono in esso soggetto a certa
legge, perchè nell’ente organici sopratutto viamo una rispondenza di fini e di
mezzi, troviamo un ordine, una proporzione, un’armonia, una bellezza, che rivelano
evidentemente un disegno. Noi sappiamo che essa e assoluta ed eterna perchè il
nostro pensiero si rifiuta a pensarle distrutto o alterato, perchè noi
concepiamo che gli assiomi, che valgono per noi, non potrebbero non valere per
qualunque altro essere in qualunque altro mondo a qualsiasi enorme distanza ili
tempo. Ma noi sappiamo altresì che solo un piccolo numero di tali idee è accessibile
alla nostra mente, che difficilmente la pensiamo nella sua purezza e
integrita), che molte nostre concezioni, che noi crediamo di poter mettere nel
novero di quelle, non sono che informi aborti della nostra imaginazione. Noi
argomentiamo finalmente che una idea assoluta, archetipo, eterna non possono
esistere completamente che nel pensiero divino; giacché altrimenti dove
esisterebbero esse? Sarebbero forse anteriori alla mente che dee concepirle,
come suona la paradossale sentenza di Hegel? Esisterebbero da sè, in aria,
aspettando che finalmente dopo molte evoluzioni e ri-assorbimenti sorga dal
loro seno un essere capace di afferrarle col suo pensiero? Essa esistoe dunque.
Na non e il patrimonio ereditario dell’uomo. Questi dee faticare tutta la sua
vita, anzi le intere generazioni devono a poco a poco accumulare il fruito
delle loro fatiche, perchè l’uomo giunga al possesso d’ una parte di quelle.
Ora in questo lavoro, l'uomo è sostenuto e guidato per mano dalla parola. L’impressione
sensibile e la ri-produzione (coppia) di queste forniscono il materiale
greggio, da cui lo spirito colle strumento della lingua italiana distilla i
suoi concetti: o questi non sono addirittura e comunque generati l’equivalente
di quelle, ma si hanno il compilo di avvicinarvisi sempre più e noi abbiamo
veduto, allorché parlammo degli elementi a priori dell'intelligenza dell’uomo,
come nella natura stessa dell’ anima sia deposta la norma istintiva, la misura
originaria. a tenore della quale un prodotto dello spirito viene a mano a mano
depurato e condotto a quel punto in cui possono aver valore di assoluta verità.
E tanta è 1’importanza della parola in questo procosso, che noi non sappiamo
altrimenti concepire nò anche il pensiero divino, che come una intima parola
che il pensiero divino dice a sè stesso. La parola è per noi il “rappresentante”
della cosa in sè, dell’intima natura d’ogni essere, appunto perchè i nostri pensieri
non possono sollevarsi a quei concetti universali, che rappresentano non più le
accidentalità della cosa, ma la loro stabile essenza, se non nella parola e per
mezzo della parola. Dove si vede la causa d' un fatto a prima giunta
inesplicabile, cioè di quelle credenze superstiziose, giù altre volte tanto
diffuse e comuni a quasi tutti i popoli, sulla potenza magica di certe parole.
Tornando ora al nostro argomento osserveremo un altro importantissimo ufficio
che fa la parola per il pensiero. Benché l’attività del pensiero puro sia in sè
altra cosa dalla rappresentazione sensibile è tuttavia per la nostra natura
impossibile o per lo meno estremamente difficile di pensare senza l’appoggio
d’un elemento sensibile (l’imagine – di un segno). Basta la più leggera
riflessione sopra di sè per convincersi come anche un concetto astrattio non
viene mai pensato da noi senza un qualche fantasma sensibile che ad essi si
accoppia, anzi che fa l’ufficio di darcene a dir così un “segnale” che li
contraddistingua. Così l’idea di minaccia suole accompagnarsi all’ imagine
visiva – il gesto, il moto -- d’un dito brandito in alto. L’idea di frazione a
quella di due numeri o lettere separati da una linea orizzontale. L’idea di
morte a quella dell’oscurilt e va dicendo. Questo fallo, che si spiega
osservando il processo psichico che ha luogo nel pensare un concetto astratto, mentre
consistendo questi in una moltitudine grandissima di singole rappresentazioni fuse
e complicale insieme e che non possono più ri-comparire ad una ad una o non lo
possono che successivamente, conviene che vi sia nella coscienza qualche
elemento chiaramente re-presentabile e congiunto con quelle, il quale porta con
sè la tendenza alla successiva evoluzione di quella massa. Questo fatto mostra
ad un tempo l’utilità della parola. La parola infatti è un’magine sensitiva –
uditiva, ma cf. segno per l’altri quattro sensi -- facilmente re-presentabile,
distinta da ogni altra e perciò acconcia mirabilmente a quello suopo. Per la sua
chiarezza e distinzione la parola (o espressione o segno patognomico) evita il
pericolo di ri-chiamare altre serie di rappresentazioni da quelle che si
vogliono, ossia altri concetti, mentre per la sua semplicità e vivezza è facile
a tenersi presente nella coscienza. In tal modo, assicurali che noi siamo che
ogni espressione è il re-presentante d’un dato complesso di idee, noi non
abbiamo più mestieri di affaticarci a richiamare questo e colla rapidità del
baleno percorrendo colla mente diversi espressioni, compiamo un processo
cogitativo complicatissimo, che altrimenti op primerebbe il nostro pensiero
colla sua spaventevole molliplicità. Un altro fallo psicologico che dimostra
l’intimo nesso del pen¬ siero colla parola, si è questo che noi non crediamo
mai aver piena cognizione d’ una cosa finché non ne sappiamo il nome, mentre
al1' opposto molte volte ci sembra di conoscerla, quando in realtà ne
conosciamo solo l’espressione (nominale,
il nome) e nulla più. Noi avremo esaminato un oggetto (o cosa) sotto
ogni aspetto, ce ne saremo fatti un’imagine completa, ma finché non sappiamo il
“nome” (l’espressione nominale, alpha) che ha nel sistema di comunicazione
della lingua italiana, esso ci sembra pur sempre avvolto in una certa oscurità.
Dato poi che ci venga appreso un tal “nome”, quell’ oscurità pare dilegui al
risonare di esso, e sembra che l’oggetto o la cosa acquisti allora
definitivamente il suo posto fra le cose esteriori, che diventi allora qualche
cosa di stabile e indipendente (1). Quante volte passeggiando pei campi ci
abbattiamo a considerare un fiorellino, che forse abbiamo già spesso veduto, ma
senza che mai l’imagine del fiorellino pigliasse nella nostra memoria un luogo
stabile e fisso. Dopo averlo guardato e riguardato noi stiamo per gettarlo e
così esso rimarrebbe anche questa volta un oggetto perduto per noi, quando l’amico
che ne accompagna, studioso coni’ è di botanica, ce ne insegna il “nome”; ed
ecco che questo fiorellino ha preso per noi una consistenza e individualità
nuova. Noi sappiamo oramai -- che cosa ? Se alle nostre cognizioni non si è aggiunto
altro che un puro “nome”? Un puro “nome” sì. Ma questo nome è un testimonio che
quel fiorenillo è già noto all’uomo. Testimonio che ha ricevuto un posto
determinato nell’ordine degli esseri. Quel nome ci attesta che esiste pari a
quello una intera *specie*, che gl’uomini possiedono questo concetto come cosa
oramai stabilita e indubitabile. Tanta è la forza d’ un nome! L’osservazione
che facemmo or ora intorno ai servigi che ci presta la lingua per
re-presentarci un concetto astratto ci introduce ad altro punto che ci siamo
proposti di esaminare. Per essere la parola il re-presentante del concetto, noi
possiamo operare sulla parole o il segno patognomico quasi fossero esso
medesimo il concetto, e i risultati riescono esatti al pari di quelli che
ottiene l’ algebrista, il quale designando arbitrariamente, artificialmente,
colle lettere dell’alfabeto le quantità, su cui vuole istituire le sue
investigazioni, ne cava fuori dei risultati non meno rigorosi di quel che se
avesse operato sulle effettive quantità. Che immensa facilitazione sia questa
per i processi del pensiero non occorre ch’io mi fermi a osservarlo. Una frase,
un *periodo*, un breve discorso equivalgono a dei mondi intieri di idee con
tutti i loro rapporti reciproci ! idee e rapporti che, ove non fossero nella
coscienza re-presentali da un’espressione, richiederebbero un enorme sforzo
mentale e un tempo non breve per venire effettivamente pensati. Bastici
ricordare quello che a ciascuno di noi certamente sarà più volte intervenuto,
cioè la difficoltà che si prova per concepire un’idea chiara di qualche cosa,
non trovando un vocabolo appropriato che la significhi (che e segno). Non è
pertanto da disprezzare — come fanno leggermente ta¬ luni — la tendenza di
tutte le scienze a crearsi una determinata e minuta terminologia, mentre senza
di questa è impossibile la sveltezza e la libertà di moversi del pensiero. E sotto
questo rispetto mi sembrano ridicoli coloro che, per un concètto esagerato
della purità della lingua, vorrebbero tolto alle scienze il più potente loro
stromento, i vocaboli. Che altri si provi a scrivere di fisica o di fisiologia
o di chimica o di psicologia nella lingua dei trecentisti! Anzi tutto io sono
certo che egli avrà pensato prima ciò che scrive sotto altri termini e altre
forme linguistiche e poi si sforzerà di sostituirvi alla meglio quelli del
Cavalca e del Villani; e poi che lentezza, che strascico, che indeterminatezza,
che equivoci, che confusioni! Non c’è via di mezzo, (I) Lolze, Mikrokosmus. E.
I. 8 i) pensare coinè <jaelli di cui volete copiare il linguaggio o servirvi
d’ altro materiale linguistico. Certo ogni novità ha da essere giustificata da
duo ragioni, l’insufficienza del materiale preesistente e la novità del
pensiero; ove manchi l’una o l’altra di queste due condizioni, avremo o
licenziosi corrompitori della lingua o miseri ammantatori di idee vecchie solto
spoglie novelle. Per mezzo della lingua italiana il pensiero ricostruisce entro
di sè il mondo esterno, col suo ordinamento, le sue graduazioni e lo sue
reciproche attinenze; gli esseri stabili c permanenti si distaccano dalle
accidentalità mutabili e passeggere, le sostanze si distinguono dalle qualilà,
gli avvenimenti si distribuiscono nel tempo, gli citelli mostrano il loro
concatenamento colle cause, le azioni e le passioni si contrappongono agli enti
che agiscono o che patiscono, i correlativi si fronteggiano e va dicendo, e
tuttociò sotto l’influsso c per l’opera della parola. E che la cosa sia così
voi lo vedete nelle forme gramaticali della lingua italiana e anzi tutto nelle
cose dette parti del discorso. Mentre la lingua italiana comprende un concetto
sotto la forma di “nome sostantivo”, la lingua lo riconosce è lo caratterizza
come una cosa che sta da sè, che si appoggia a sè stessa c che è idonea a
servire di punto di partenza por una seconda, di oggetto ad una terza. Il
sostantivo è la forma natu¬ rale con cui la lingua riproduce la cosa e elio
però in origine essa impiega solamente a designare ciò che come oggetto stabile
e indi¬ pendente si presenta alla intuizione sensibile. Se essa ad un altro
concetto impronta la forma di aggettivo, con ciò lo denota corno cosa che non
islà da sè e che riceve esistenza, grandezza, forma, circoscrizione solu da un
altro concetto sostantivo, a cui è pur sempre costretto appoggiarsi: e le
qualità sensibili delle cose sono le prime che la lingua italiana comprende
sotto forma di “nome aggettivo”. A questi elementi la lingua italiana aggiunge
il terzo, che è il più indispensabile, cioè il “verbo” o la copula, aflìne d’esprimere
il passaggio, con cui l’avvenimento collega fra loro quello imagini immote (1).
Anche questa forma serve da principio solamente a denotare i cangiamento
sensibile, ma poi ben presto venne estesa anche ad esprimere la relazione
stabile della cosa, mentre il movimento interno del nostro pensiero che va
dall’una all’altra e per coi solo noi possiamo concepire la relazione, viene
riguardato come un movimento reciproco che abbia luogo fra le cose stesse
paragonale. Senza tener dietro allo svolgimento delle altre forme gramaticali —
ciò che è ufficio della “filosofia della lingua italiana” — osserviamo qui che
queste tre forme — nome sostantivo (alpha), nome aggettivo (beta), e verbo o
copula (“il alpha e beta”)— presentano il minimo di organizzazione e di
distribuzione nel contenuto del pensiero, senza di cui sarebbe a questo
impossibile di intraprendere le sue operazioni. Nè è da opporre a queste considerazioni
che parecchie lingue non distinguono le parti del discorso con particolari *modificazioni*
di suono (amare, amante, amato, l’amante ama l’amato, l’amato e amato
dall’amante); perocché non è necessario che ogni forma del pensiero abbia il
suo corrispondente nella forma del suono, basta bene che questo sia pensato con
quella relazione (l) 111. ibiil. 9 Cogitativa. So un “idioma” non possiede, a
cagione di esempio, alcun distintivo esteriore per caratterizzare il nome sostantivo,
però la sua parola, sintatticamente informe, nell’anima di chi parla (il
mittente), per il pensiero concomitante dello stare da sè , è trasformata in
nome sostantivo. Ma se v’hanno alcune lingue che difettano dei mezzi per
rendere esternamente sensibile il concatenamento dei pensieri, le più di esse
invece inclinano all'altro estremo, producendo da sè una quantità di forme
gramaticali e sintattiche che evidentemente soverchiano il bisogno logico del
pensiero (1). E questo sia il luogo di richiamare una verità non mai abbastanza
ripetuta, cioè che la forma della lingua italiana è in sè diversa dalla “forma
logica”. La “forma logica” non conosce altri rapporti che quello di universale
e particolare, di subordinazione, coordinazione, inclusione ed esclusione,
posizione e negazione, mentre le forme linguistiche oltre di queste relazioni
ne esprimono infinite altre che si attengono vuoi alla natura delle cose, vuoi
alla maniera con cui queste fanno impressione sulla nostra sensibilità. La qual
ultima attinenza essendo suscettiva di infinite e finissime gradazioni ha dato
origine a tutte quelle delicate e svariatissime tinte (o implicature) della
lingua italiana?, di cui non possiamo farci un’ idea se non collo studio dei
filosofi più perfetti. In particolare la antica lingua latina usata dai romani
ha sotto questo rispetto dispiegalo un lusso e una ricchezza di forme, che il pensiero
italianao più arido e severo ha abbandonato come superflue. Basti ricordare le
ricchissime flessioni del verbo. Aggiungiamo a queste considerazioni l’immenso
vantaggio che l’antica lingua latina usati dai antichi romani all'individuo in
grazia del tesoro di pensieri che nella antica lingua latina già si
improntarono e che egli riceve come in eredità dalle generazioni precedenti col
solo apprendere la lingua latina. Quante intuizioni, quanti giudizi, quante
riflessioni, quanti confronti e raziocinii di infiniti uomini romani si sono a
dir così depositati nella lingua di un po¬polo! e il bambino che viene alla luce
nuovo a tutlociò che lo circonda, col solo apprendere la lingua italiana si
risparmia una fatica che supererebbe enormemente le forze del genio più
potente. Venendo da ultimo a considerare l'influenza che la lingua esercita
sulle produzioni dello spirito in generale e in particolare sulle creazioni
letterarie e poetiche, dobbiamo prima di lutto avvertire che la lingua italiana
non è già solamente una veste esteriore del pensiero, alla quale sia
indifferente di sostituire qualsiasi altro segno, ma sibbene la forma stessa in
cui il pensiero è fuso e concresciuto: che a volergliela strappare per aver
nudo il contenuto, gli'è come se si volesse togliere a una foglia o ad un fiore
la sua forma lasciandone intatta la sostanza. Noi avremmo in tal caso un dato
miscuglio chimico di materie, ma non più una foglia nè un fiore. Ma quello che
più imporla, considerando la lingua italiana sotto l’aspetto letterario, si è
che qualsiasi concetto può venir pensalo in varie maniere, in diverse
attinenze, con una maggiore o minor ricchezza di (1) Irt. iblei. 2 10
contenuto, con un accompagnamento più o meno ricco di fantasie e di sentimenti.
Conviene qui distinguere il valore del concetto strettamente logico od
obbiettivo che dir si voglia dal valore psicologico o subiettivo. Il primo deve
essere eguale per tulli e in tutte le circostanze, a menochè l'idea di cui si
tratta non sia addirittura falsata — il che equivarrebbe a dire che in vece di
un' idea se n' ha un- altra. Il secondo invece varia a seconda della persona (mittente)
che lo pensa, del lernpo, delle circostanze, dell' unione con altri e va
dicendo. Chi dice per esempio “la primavera”, certo intenderà quella data
porzione dell'anno che è determinata dal calendario. Ma questo non è che il
valore assoluto obbiettivo di tal concetto; quanti diversi aspetti non vestirà
esso invece nella mente delle varie persone che lo pensano! Per uno è la stagione
dei fiori, delle aure miti e feconde, del ringiovanimento delia natura, per
altri è il ritorno delle giornate del lavoro, delle opere campestri, pel
pastore è 1’epoca di ricondurre le gregge su pe’monli, per la giovinetta la
stagione della gioia e dell' amore e va dicendo che non finiremmo sì presto. E
basti questo esempio per mille che potremmo addurre a conferma delle nostre
parole. Ora la lingua italiana non si limita a denotare quel concetto astratto
e nudo, ma per lo più lo colora in una data guisa, lo lumeggia a suo modo, ne
mette in risalto un aspetto, ne accenna una profondità, ne tratteggia un
attinenza con altri, gli dà uno sfondo particolare, una positura determinala.
Tultociò senza dubbio la parola lo ottiene per mezzo diquella che chiamammo
forma interna (1) e che è contenuta nell' etimologia dell’espresione; ed è per
questo altrettanto vero che scomparendo l’etimologia od origine, come si è dello,
dalla coscienza del mittente e del recipiente col procedere della coltura, la
lingua italiana dei moderni non presenta a gran pezza quella vivacità di
colorito, quella vita che sembra un eco ili quella elio si agita nel seno delle
cose stesse, quella freschezza d'imagini, che sono proprietà delle lingue e dei
popoli primitivi. Ma è pur vero che in sostiluzione di quella forma interna,
perdutasi insieme colla etimologia del vocabolo, nei tempi storici ognuno che
parla se ne vien formando un’altra, spesso indipendente dalla perentela
gramaticnle di quello e dalla sua primitiva derivazione. Chi dicendo per
esempio “cannone” pensa, come porterebbe la etimologia a noi pur vicinissima
del vocabolo, ad una grossa “canna”? 0 non si è egli piuttosto formata un’altra
forma interna, dovuto forse all'analogia tra il suono di questa parola e il
rimbombo solenne, e cupo dello sparo? lo forza di questa il cannone non è più
per noi la grossa canna, ma sibbene quello che tuona e rimbomba; ragione per
cui questo vocabolo da qual che poeta moderno si è potuto introdurre nel verso,
a malgrado della eccessiva schiiìltosilà della poesia italiana. Giù posto è
facile argomentarne con quanta forza debba la parola influire sul nostro
pensiero; posciachè a tenore delle speciali rappresentazioni e de’sentimenti
che ogni I) Questo concetto messo in luce specialmente dallo Sleinlhal. Qui
basii notare che la forma interna è l’anello intermedio che congiunge il
significato (il segnato) della parola (l’espressione) colla forma eslerna di
questa cioè col suono. Il vocabolo e ogni giro di frase e ogni costruito porla
seco nella coscienza, anche le ideo, che formano per così dire lo scheletro d’
un dato pensiero, rivestonsi di polpe e di vene, e indossano ora un manto
sfarzoso e sfolgorante, ora una lugubre gramaglie, ora sprizzano vivaci e
saltellanti come la gragnola sui tetti, ora fluiscono tranquille e compatte
come l’onda d’un ruscello. Ben si accorgono di questa verità coloro che si
provano a voltare un poeta d'ima in altra lingua; chè mentre la lettura di un
passo dell’originale li esalta e li rapisce, quel medesimo passo reso colla
massima proprietà e purezza nell’altro idioma non appare che un pensiero
dozzinale e senza effetto. E certi poeti non Sono mai propriamente gustati
fuori della propria nazione italiana! Ecco eziandio perchè la poesia nei tempi
di progredito incivilimento è costretta ad abbandonare una gran parte del
comune materiale linguistico, come quello che si è logorato ed è divenuto senza
effetto in grazia dell' uso cotidiano nelle bisogne triviali e prosaiche della
vita, per attenersi a quella parte che è ancora fresca di giovinezza e che
porla seco nell’animo del recipient quelle tinte fantastiche, quelle speciali
rappresentazioni e quei sentimenti, che debbono contribuire all'effello della
comuniccazione. Nè però è solamente l'uno o l’altro vocabolo che sia capace di
questa efficacia; la medesima voce riceve dal contesto, cioè dall’insieme di
quelle idee a cui è associata, un valore tutt’affatto particolare; e mentre in
un caso non desta in noi che un concetto astratto, in un altro eccita un’
imagine triviale e bassa, in un terzo è capace di vestire la più splendida
corona di superbe fantasie. Prendiamo ad esempio l’espressione “ala”. Chi
dicesse; la lunghezza dell’ala deve avere la tale o tal’altra proporzione col
peso del volatile , non mi desta che il concetto astratto di quella parte del
corpo del Uccello che serve al volo; è un concetto scientifico. Se altri invece
dica: “Ami meglio l'ala, la coscia o il petto?” risveglierà nel recipient delle
irnagini gastronomiche eia rappresentazione per esem pio d’ un cappone
arrostilo. Allorché invece Ogo Foscolo canta di chi vede il suo spirito ricovrarsi
sotto le grandi ale Del perdono di Dio (metafora). Foscolo è forse l’estremità
anteriore del volatile, o la gustosa polpa del cappone che si muovono nella
nostra fantasia? o non piuttosto qualche cosa di indefinito e misterioso che si
stende sul creato come un gran manto e tutto lo copre e lo avvolge? L'oggetto
non è per noi se non ciò, per cui lo percepiamo, e siccome la parola, come si è
veduto, è l'organo della percezione, così ogni cosa è per noi quello che la
parola ce ne annunzia (1). Or chi non vede come tutte le produzioni dello
spirito saranno intimamente legate alla natura della lingua italiana e non solo
della lingua in generale. ma sì particolarmente della lingua italiana in cui si
pensa. Se poi lo scopo della composizione non sarà unicamente di trasmettere un
certo numero d'idee insieme colle loro attinenze, ma più di tutto di commovere
gli animi, di suscitare gli affetti, mettere in gioco la fantasia — ciò a cui
mirano appunto i prodotti della letteratura, nessun dubbio che la lingua italiana
sarà l’elemento predominante. E come essa guida per mano il poeta e gli conduce
innanzi questa o quell’altra imagine, questa o quell'altra serie di pensieri e
di fantasie, così alla sua volta il poeta per guidare e signoreggiare gli
uditori dovrà essere padrone di tutti i segreti, di tutti gli espedienti della
lingua italiana. La storia 'della letteratura lo conferma. Sommario di
tutto il corso: il segno patognomico. PROLUSIONE. LA PSICOLOGIA,E LA
LETTERATURA. Dfferenti opinioni intorno al concetto della filosofia. Se la
Filosofìa sia una scienza, ovvero una speciale tendenza del pensiero, un
bisogno dello spirilo umano sempre linascente e non inai appagabile. La
Filosofia è una scienza in formazione. Oggetto della filosofia. La filosofia è
la scienza della verità assoluta, degli ultimi fondamenti del tutto. Quindi
essa investiga i principii su cui si fondano la altre scienze ed è la scienza
suprema (la regina delle scienze). Dottrina della cognizione. I problemi
fondamentali di questa. Lo scetticismo. Il criticism. L’idealismo. La dottrina
della cognizione vuol essere preceduta dalla psicologia. La Psicologia è una
parte della filosofia propriamente detta? Pensar volgare, pensar scientifico,
pensar filosofico. Esperienza e cognizione assoluta e loro rapport. La Psicologia
abbraccia questi due ordini di cognizioni. Partizione di essa , materia, metodo,
fonti, difficoltà, scopo e importanza. PSICOLOGIA EMPIRICA O FENOMENOLOGIA
DELLO SPIRITO. Se quesla parie della psicologia sia indipendente dalla
questione intorno all’ esistenza dell’ anima. Si ammette qui l’esistenza dell'
anima come un’ipolesi, senza però che una tale supposizione influisca sullo
sludio dei fenomeni spirituali. Primi passi della (I) /. pubblicata a parte. r,o r.rj.a, *?1
Complessili dei fenomeni psichici _ i, vii» Zu T lrasf0rmazione d«' corpo,
coscienza — classilìcazione provvisoria dei fenomeni psicWci “na "Ua SUCC0ssione
~ Sirss- descriz!°ne – re-presentazione, percezione — fattori
dell’intuizione ali .sensazione»
intuizione, re-ppresentazione co!,.plesso ed elementideHe med» me"-~a~e .
77 1 intuizione lolale e per cui gli elementi ranni-esenti,ivi si S P . . Sl
spezza in piu in cui questi clementi si compongono è un nun-1 ele,nen?n ° ~ la
fo,ml.’ ficazione della sensazione. Sentimento fondamentale di
Rosmini**'-"duncoHà°d' s ClaSSI' ‘ 'golosamente l’elemento re-presentativo
dal sentimento „ fi. dira?011,1 d' separare distingue la materia dalia forma da
che sia data " una 7v aZ m ^ " grandezza , "forma' c solidità
d;i°cro%i0in%S „"rson7Mi pel Ziio~ *?".,,ÌT0 aMa vtne„ùr?c,'ia s
s^no1: “-JM materia - suoni o romori - scala musicalo - seHIkinn^ r’ ‘ncdl° f,
p,ocesso ~ ^5?*“ SSS - materia - manca ogni dislinzione di parti - se si «a una
mCd'° ° P''?Cesso ^assu riarr.. ~.%sa sar* delle sensazioni. ’g CSl6"C' “
r,gorosa '"dividualità c incoi,,unicabililà mSmSVSfiS, iÌ^SSSS£ --—1
itipioduzione — meccanismo doli’anima — si» i« „ . . . o scsi debba ammettere
un principio suneriore ( r/i U f p,,n.c,p,° atl,vo in essa della dottrina di
Ile, hai ! ( la re-presentazione consi. ef /lé”'"' 0 J r~ prinClp"
fondamentali ra,nonio reciproco residn eauiE 1 T,, ' ?omc fori!c ~ contrasto,
oscue soglia meccanica - con,piloni c fusioni l°1'0i„ ed8S,!ne ~ coscienza,
soglia statica incrocicchia,ncnto delle serie ed elTetli del medesimo -nSdTmnn,
T •*“ “ percezione - appercezione interna) Il sentir.» o t> r • f,1?
f1alazl0;M - eli¬ porti di re-presentazione appetire ■■ciotti da llerbart a
rap¬ ai. stabile a^ufslo ta *« — - «ebba ritenere codella re-presentazione c al
gradualo oscuramento deMc^s etsc"6'''^-!0 '"‘-T al!anforza produzione
- memoria e imaginazione. 1 0 “ ggl clnP*ricl,e della ricirca^la'realtà"^^*tiiva*dello*spazio
c *«7 Zr't'T Si**".-* «- - « -TS5S *r-s.%SS Intelligenza caratteri che la
distinguono dalla sprmihititò , • cartesiana, maiebranchiana (e giobe,-liana ,
egeliana e rosa,intana) P'egaZ,°"e plat0nica’ Il giudizio come allo
foridamcnlale del pensiero — sli.iii • , , luizione , riconoscimento ,
classiflcazione giudizio logico ! - „iT ' da,- T T"0 ( in- - formazione
del concetto generic. Il giudizio implicito ed il giudizio esplicito. .»''*:1"-
; .*««« « «- falli senza consapevolezza di una o d’ambedue le ‘
-""" . raziocinii tasr*. - - «*— « » ~Wssutnsr--^.^.«• •,» mm*
pili le idee innule se una tale ipolesi sia aminrsihile i> •'
pi'e"d?ssero Pel' lo risolvere queslo problema - lendcnze innata de, pensiero
os^g^I“nT'in! r.i consapevolmente nelle sue operazioni e che poi la riflessione
discopre sceverandole dalla materia accidentale e riconoscendone la necessilà
ed il valore assoluto. Il pensiero e la lingua italiaa. Importanza dei problemi
che si riferiscono alla lingua italiana. S’elimina il problema circa l’origine
storica della lingua italiana. La disposizione fisiologica e psichica che concorrano
alla produzione di un sistema di comunicazione – un sistema – il segno patognomico
– della lingua italiana. Ripercussione dalla sensazione al movimento.
L’associazione del movimento fra loro e colla sensazione. Come l’anima si
scarichi della sua “affezione” (pathos) per via del movimento. Il segno
articolato.—onomatonee. Come un segno (segnante, signans) acquisti un
significalo (segnato, signatum), ossia diventi parola [parabola] espressione o
segno patognomico. Il periodo o la fase patognomico – il segno patognomico. Il
periodo patognomico. La fase patognomica. Periodo patognomico, onomatoeico e
caratteristico-- nella formazione o
costituzione della comunicazione -- di un sistema di comunicazione -- linguaggio
— Signo patognomonico. Periodo patognomonico. Il processo linguistico nei tempi
storici che cosa s’ intenda per forma interna della lingua. Come la lingua
italiana coopera alla formazione della nozione generale.. L’dea eterna e i
concetti umani — lorza dei non» ordinamento sistematico delle nostre idee per
mezzo della parola — influenza della lingua sui prodotli letterarii — la lingua
non è solamente I’ espressione del pensiero — spiritualizzazione progressiva
del linguaggio - la lingua è uno dei prin¬ cipali elementi che costituiscono le
nazioni — danni che a dello di alcuni la lingua arreca al pensiero dilesa della
lingua — organismo indipendcnle di questa. La mitologia considerata nella sua
origine psicologica. L’nfanzia dell’ umanità. Come si possa scoprire il
processo psicologico che dà origine alla mitologia ( tre cose ser¬ vono a
questo fine: I. la cognizione generalo delle leggi psichiche. Lo studio della
mitologla comparata, o la mitologia dei bambini e le superstizioni popolari.
Che cosa sia la Mitologia - fasi per cui passa - rapporti tra la biologia e la
morale - due opposte opinioni (tei pensatori intorno all’ origine della
mitologia. Della coscienza di sà - distinzione di questa dalla coscienza dei
propri stali. Se si possa ammettere un senso interno stadii che il pensiero
percorre per arrivare alla concezione del proprio io - pretesa contraddizione
nel concetto dell’ io tre gradi o potenze della coscienza. Lo fenomenale e lo
trascendente - lo, soggetlo puro* pura attivila c lo realtà — l' lo e il centro
mobile delle cose. Egoismo primitivo e’come 1 uomo ne esca — raddoppiamento
dell’ Io nel sogno. .. Scnl"-"<» >nipossibilità di dedurlo da
altre attività , quindi è un’ attività primil'va. 7- J°, S‘ rPICg? cssenza ’ ma
bensi *’ or'Sine del sentimento - le due forme ladicali de sentimento - cause
della varietà dei sentimenti - intreccio di questi - che cosa impedisca la loro
fusione in un sentimento unico indistinto — efTctti della progredì a col ura
sulla varietà dei sentimenti sentimenti inavvertiti. Influenza del sentimento
sulla fantasia e sulla ragiono. Classificazione dei sentimenti sentimenti
estetici - il bel o d .liburne U ridicolo e 1 loro opposti - due diverse teorie
estetiche senlimenli mo all -- clementi innati della inoratila - idea formale
del dovere - contraddizioni intrin¬ seche ne I egoism. Lo sviluppo dei
sentimenti morali. La civiltà. Il sentirnent1 religiosi — origine di questi -
depurazione progressiva del sentimento religioso — come il terrore passi in
venerazione. Il sentimento simpatico — spiegazione meccanica di questi. Con
quale uomo un uomo po simpatizzzare — crudeltà dei bambini e degli desimi'. T°m
lmportan2a del sentimento simpatico per la morale - educazione dei
meRiproduzione dei senlimenli — associazione di questi fra loro e colle
re-presentazione dC ° 'ggl che ,e?olano la re-produzione e tras-missione del
sentimento per la concezione fantastica dell’universo per le arti, per la
comunicazione coll’altr’uomo. ec" Affetti in che differiscano dai
sentimenti - classificazione dei medesimi. Appetizione - distinzione fra
1’appetito e il sentiment. Analisi dell’appetizione appetizione cieco c
desiderio accompagnato dalla re-presentazione dell’ oggetto Vamato iTtinb g eia
n Pr',na °. de' S,‘C°n<l0 - classificazione degli appetiti «ratiere degH
sbassi? bi“8ni "“b‘“ - Volontà - in che differisca dall’ appetito -
fattori della volontà - due alti di (me¬ sta - fine e mezzo - molivi della
volontà - so il motivo sia da confondere colla caule efficiente spontaneità e
liberta la volontà è sempre spontanea . non sempre liberà _ Jra .Ps*cologica e
libertà morale — Schiavitù del volere procedente dallo passioni se VI siano
passioni buone, nobili, ecc. — effetti delle passioni sull’anima ine so'uzione -
fine supremo - carattere morale e immorale) - in che consta „ Zi Svolgimento
progressivo della vita psichica — vifa del sentimenlo vita delti »ni
::r.'.ivsr.s4 PSICOLOGIA RAZIONALA 0
METAFISICA 0) Problema circa 1’ esistenza dell' anima — so non sia un vero di
evidenza immediata — perchè si debba dimostrare - contraddizione inerente al
materialismo in quanto vuol essere teoria — il fallo di coscienza diversità dei
fenomeni fisici c psichici — pretesa spiegazione materialistica della coscienza
- come la natura del fenomeno psichico non Permetta di attribuirlo ad un
principio materiale unità della coscienza incompatibile con un ente composto —
altri argomenti in favore dell» esistenza dell’ anima — obiezio¬ ne idealistica
conilo l’esistenza dell’anima monismo spirituale. Dell’unione dell’anima col
corpo so si possa spiegare il commercio fra due so¬ stanze se la spiegazione
del nesso fra anima c corpo sia più facile supponendo I* anima materiale - come
si spieghino le sensazioni c i movimenti (sp. volontari!, del corpo ammollendo
1’ anima di naura soprasscnsiliva. Fin dove sia conoscibile l’essenza
dell'anima. Sede dell’anima nel corpo che senso possa avere questo quesito
organo centrale dell’ anima presenza dell- anima in (ulto il corpo. (Il Di
i/iieslu seconda parie non si fecero per mancanza rii tempo se non tre sole
lezioni, delle finali si dà qui il sommario. Altre opere: “Pensiero e
conoscenza” (Bologna, G. Monti); “La coscienza e il meccanismo interiore. Studi
psicologici, Padova, Minerva); “Discussioni gnoseologiche e note critiche,
Venezia, Antonelli); “Elementi di psicologia e logica, ad uso dei licei, Padova,
Tip. F. Sacchetto); “Percezione e pensiero” (Venezia, Tip. Ferrari);
“Percezione e pensiero”; “La percezione interna”; “Il pensiero”; “Intorno alla
conoscibilità dell'io” (Venezia, Officine grafiche di C. Ferrari); “Studi
d'epistemologia, Venezia, C. Ferrari); “Sentire e conoscere, Prato, Tip.
Collini). Note G. Calogero, Enciclopedia
Italiana, riferimenti in . Francesco De
Sarlo, Francesco Bonatelli, Firenze, Ufficio della «Rassegna Nazionale» 1900.
Erminio Troilo, Il pensiero filosofico di Francesco Bonatelli, estratto dagli
«Atti del Reale Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti» LXXXIX (1929-30),
Venezia, Ferrari 1930. Davide Poggi, La coscienza e il meccanesimo interiore.
Francesco Bonatelli, Roberto Ardigò e Giuseppe Zamboni, Padova, Poligrafo
2007. 978-88-7115-568-5. Altri progetti
Collabora a Wikisource Wikisource contiene una pagina dedicata a Francesco
Bonatelli Guido Calogero, «BONATELLI,
Francesco», in Enciclopedia Italiana, Roma, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana, 1930. , «BONATELLI, Francesco», in Dizionario Biografico degli
Italiani, Volume 11, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1969. Filosofia
Filosofo del XIX secoloFilosofi italiani Professore1830 1911 25 aprile 13
maggio Iseo PadovaMembri dell'Accademia delle Scienze di Torino. Francesco
Bonatelli. Keywords: segno patognomico, period patognomico-periodo
onomatopoieco-periodo caratteristico – patognosis, patognomia, tratto da
Volkmann, “Lehrbuch der Psychologie” astrattio, imagine sensibile, vehicolo di
communicazione, segno, segnante, segnato, ‘fiorinello’ – concetto, giudizio –
percezione – comunicazione pathognomica – pathognomia reciproca -- -- logica.
Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bonatelli” – The Swimming-Pool Library.
Bonavino (Pegli).
Filosofo. Grice: “In fact, Bonavino is the same – vide my ‘Personal identity’ –
he changed his name when he ‘lascio l’abito,’ and teaches philosophy – his
essays are slightly rationalistic – he endorsed Thomistic orthodoxy at a later
point.’” -- Grice: “I love Bonavino, but
not every Oxonian would – for one, he used a pseudonym, since he was a priest –
we cannot imagine Copleston doing that – or Kenny! As a philosopher he was a
‘rationalist,’ and indeed, the editor of a journal called ‘Reason’ (like my
Carus lectures), as a priet, he was ‘irrationalist.’ – My favourite of his
tracts is his ‘storia della filosofia,’ – which concentrated on Rome (Ancient
Rome, that is) and Croce --!” Nacque in
una casa che sorgeva sulla via Aurelia, successivamente demolita per la costruzione
del lungomare. Entra in seminario. A Bobbio, entra nella congregazione degli
oblati di Alfonso Maria de' Liguori, fondata, in quella stessa città da Gianelli.
Venne accolto nella diocesi di Bobbio da Gianelli il quale lo riteneva persona
dotata di ottime qualità. Venne ordinato sacerdote in tre feste consecutive,
dallo stesso Gianelli il quale lo accolse tra i suoi oblati, da poco fondati in
Bobbio alla Madonna dell'Aiuto. Il vescovo lo costitue vicesuperiore. In tale
posizione Bonavino indusse Gianellio ad irrigidire molto la regola che aveva
loro data. Usav con i colleghi un rigore che essi reputarono intollerabile,
tanto che molti ne rimasero disgustati e parecchi se ne andarono. Qualche suo
compagno nota in lui uno spirito di superbia inoltre in una disputa filosofica,
mostra una dottrina diametralmente opposta a quella di Alfonso Maria de'
Liguori, tanto che Gianelli dovette intervenire per richiamarlo, dicendogli:
"se continuate in questa guisa, voi non potrete recare che gravi
dispiaceri alla Chiesa e voglia Iddio che non diventiate apostata". Dapprima
rispose positivamente al richiamo, ma poi nuovamente ritornò sulle sue
posizioni. Attinto dallo spirito giansenista, tenacemente combattuto da Gianelli
e non ancora assopito, sia leggendo opere spregiudicate sia discorrendo con
qualche filosofo ancora seguace di quella dottrina. Gianelli o chiamò
nuovamente a sé e gli chiese paternamente se e vero quanto gli viene riferito.
Audacemente risponde di sì e dice che persiste nel suo sentimento e che non vi
era alcuna speranza che si potesse ricredere. Le sue parole sono: "No,
neppure se mi trovassi innanzi alla bocca di un cannone e mi si minacciasse di
darmi fuoco!" Allora Gianelli dovette cacciarlo da Bobbio, dubitando della
buona riuscita del nuovo istituto. Sube, anche, l'influenza del positivismo e
del criticismo. Venne espulso dalla congregazione per le sue dottrine che si
allontanavano dal probabilismo alfonsiano.
A Genova apre una scuola. Partecipa nelle lotte contro i gesuiti,
collaborando alla redazione de “Il gesuita moderno” e e con due saggi, “I
gesuiti” e “Autentiche prove contro i gesuiti”. Vive in prima persona la
rivoluzione condividendo gli ideali
risorgimentali, e stando in contatto, al punto di arrivare alle polemiche,
colli filosofi più rappresentativi di esso. E sospeso a divinis per la difesa
degl’errori del suo Corso di religione all Bernardo, e lascia il ministero sacerdotale.
Us ail nome di Ausonio Franchi, cioè "italiano libero". Su consiglio di Gioberti, verso il quale si
orienta politicamente, si dedica agli studi filosofici. In questo periodo
scrisse “Lla filosofia delle scuole italiane”, ove giustifica la propria
filosofia; “La religione del secolo XIX”, “Studi religiosi e filosofici”, “Del
sentimento; “Il razionalismo del popolo”. Trasferitosi a Torino, divenne
mazziniano. Fonda “Ragione, un bimestrale di critica politica e sociale. Si
trasferì a Milano dove diresse La gente latina. Ottenne la cattedra di storia
della filosofia a Pavia. Venne trasferito all'Accademia di Scienze e Lettere di
Milano. Membro della loggia massonica "Insubria" di “rito simbolico
italiano”, che con altre, di numero minore rispetto alle prevalenti di rito
scozzese antico e accettato, si strinsero intorno alla Loggia madre torinese
"Ausonia" e si organizzarono all'obbedienza del Gran Consiglio
Simbolico, sorto da un'assemblea tenuta a Milano. Membro onorario della Loggia "Azione
e Fede", di Pisa. Il Gran Consiglio
Simbolico ha sede prima a Torino e poi a Milano e con la sua presidenza si une
al Grande Oriente Italiano con un atto firmato per il Gran Consiglio tra gli altri
dallo stesso, che fu strenuo e auterevole propugnatore della fusione nel nuovo
Grande Oriente. In questo periodo
scrisse i saggi, “Soria della filosofia moderna,” “La teoria del giudizio”, “Saggi
di critica e polemica”. Inizia poi un periodo in cui rimise in discussione la
propria attività filosofica. Ciò lo portò a scrivere “L'ultima critica”. Dice
di voler essere la confutazione del paralogismo che mi conduce al razionalismo”
ed esposizione degli argomenti che mi hanno ricondotto prima alla filosofia
d’Aquino e poi alla fede Cristiana. Vive isse l'esperienza della conversione
filosofica e religiosa. Iniziò facendo visita al Santuario di Virgo Potens in
Sestri Ponente, dove è collocata una lapide in ricordo dell'evento. TRA QUESTE
SACRE MURA LA VERGINE POTENTE CON UN PRODIGIO DI MATERNA PIETÀ IL FIERO NEMICO
D'OGNI CRISTIANA RIVELAZIONE AUSONIO FRANCHI TRAMUTA IN CRISTOFORO BONAVINO
RIDONANDO ALLA VERA SCIENZA UNO TRA I PIÙ PROFONDI FILOSOFI DELLA NOSTRA ETÀ
DAL VORTICE DELLA RIVOLUZIONE MISERAMENTE TRAVOLTO PERCHÉ IL RICORDO DI SÌ BEL
TRIONFO DELLA POTENZA DI MARIA SI PERPETUASSE A CONFORTO E A SPERANZA DELLE
FUTURE GENERAZIONI IL COMITATO LIGURE DEI CONGRESSI CATTOLICI.” L'ultima critica venne da lui annunciata a Magnasco. Manifesta, inoltre, l'intenzione
di ritirarsi nel santuario di Rho per confessarsi e riconciliarsi con la
Chiesa. Il saggio fu terminato nel convento carmelitano di Sant'Anna, a Genova.
Ha un buon rapporto con i frati, anche se conduce vita molto ritirata. Dopo il
ritorno alla fede confida che anche negli anni in cui sembrava più lontano
dalla Chiesa cattolica e più imbevuto di positivismo, non aveva mai abbandonato
la pratica quotidiana di recitare tre Ave Maria e non era mai venuto meno al
celibato sacerdotale. Sulla casa natale di Pegli e apposta questa lapide,
trasferita alla piazzetta della Giuggiola al Vico Condino). “Filosofo tra i
primi dell'età nostra [a] professa[re] il razionalismo più aperto.”Dizionario
biografico degli italiani. Giuseppe Bonavino. La storia delle scienze
è un portato del pensiero moderno. Nel suo stesso conceito essa involge un
periodo di tempo e un grado di riflessione, che doveano per condizion di natura
mancare agli antichi romani. Perocchè, prima di poter comporre una storia
scientifica, bisogna aver costituita ed attuata la scienza che d e v'esserne la
materia. Onde l'epoca, in cui lo spirito umano in tende alla costruzione del
suo sapere, ha necessariamente da precedere a quella, in cui esso, raccogliendo
i monumenti e idocumenti, le tradizioni e le memorie, ne rintraccia l'origine,
ne studia i progressi, ne descrive le trasformazioni. Quello era il compito
assegnato agli antichi romani; questo era riserbato ai moderni. Ed a Francesco
Bacone si deve, se non la prima idea, certo l'idea più chiara e distinta, più
larga e profonda d'una storia delle scienze, lettere, ed arti, e dello scopo
ch'era in essa da prefigersi, delle leggi da seguire, dei servigj da rendere,
dei frutti da produrre. Quel Bacone, a cui communemente si attri buisce la
gloria di tante risorme ch'egli non ha mai fatte ne sognate, e di tante
scoperte ch'erano già belle e fatte assai prima di lui, ha non dimeno un gran
merito, che pur li stessi suoi ammiratori non mostrano d'apprezzare abbastanza;
ed è quello di aver proposto il disegno e stabilito il programma di varie
scienze nuove, che non tardarono in effetto ad arricchire il patrimonio
intellettuale dell'umanita. Ora fra le nuove discipline, ch'egli additava ai
posteri in forma di desiderj (desiderata), primeggia la storia letteraria,
senza della quale, diceva egli argutamente, la storia del mondo rassimiglia
troppo bene alla statua di Polifemo privo dell'occhio; giacchè la parte
mancante è quella appunto, che potrebbe ritrarre meglio il carattere ed il genio
del personaggio. Vero è, che in certe scienze particolari, nella
giurisprudenza, nella matematica, nella retorica, nella *filosofia*, sole già
darsi un qual che ragguaglio assai magro delle sette e delle scuole, degli
filosofi e dei saggi, delle vicende e degl'incrementi loro; ma una storia
propriamente detta della letteratura, come la concive Bacone, dove essere ben
altra cosa. Essa deve, per usare le sue parole, rovistare li archivi di tutti I
tempi,e indagare quali scienze e quali arti fiorissero nel mondo , in quali
tempi e luoghi fossero più o meno cultivate; notare con la più minuta esattezza
possibile la loro antichità, i progressi, le migrazioni nelle varie parti della
terra; poi la loro declinazione, e il loro risurgimento; specificare, per
rispetto a ciascuna scienza od arte, l'occasione che la fece inventare; le
regole e le tradizioni, secondo le quali venne via via trasmessa; i metodi e i
processi, con cui si esercita; registrare poscia le varie scuole, in cui si
divisero i suoi cultori; le più famose controversie, che occuparono l'ingegno
dei filosofi; le calunnie, a cui la scienza e esposta; li elogj e i premj, onde
viene onorata; indi. care i principali filosofi e i migliori saggi in ciascun
genere; le academie, i collegj, li instituti, tutto quanto insomma concerne lo
stato della letteratura; e massime chè in ciò consiste propriamente la vita e
la bellezza della storia accoppiare li eventi con le loro cagioni, notando la
natura dei paesi e del popolo romano, che mostrarono più o meno di idoneità
alle scienze; le circostanze storiche che tornarono loro propizie o contrarie;
lo zelo, il fanatismo religioso, che vi si immischio; li ostacoli, onde le
leggi attraversarono loro il cammino, e le agevolezze che loro procurarono. Infine
li sforzi generosi, l'energia magnanima, di cui fecero prova i più illustri e
potenti ingegni per migliorarne la condizione e promuoverne l'avanzamento. Nè
il frutto di si mili lavori ha da essere una vana pompa di minuzie erudite, bensì
un ajuto alla sagacia e alla prudenza degli studiosi nella cultura del sapere; poichè
in una storia cosi fatta puo evocarsi quasi per incanto il genio letterario
d'ogni èra passata; osservarsi i movimenti e le perturbazioni, le virtù e i
vizj del mondo intellettuale, non altrimenti che del mondo politico; e
ricavarne ammaestramenti e conforti per un miglior indirizzo futuro. Tal
era, giusta il concetto grandioso di Bacone, l'indole, l'oggetto, e l'officio
d'una storia letteraria in generale. Or applicandolo alla storia della *filosofia*,
che è una porzione rilevantissima di quel gran tutto, convien determinare in
nanzi tratto, entro quali confini essa vada circoscritta; chè al trimenti si
correrebbe rischio o di escluderne certe materie che le appartengono, o di
includervene altre che non le spettano punto, come la teologia. E siccome i
confini della storia d'una scienza sono prestabiliti nel concetto specifico
della scienza stessa; cosi non c'è altra via da circoscrivere ilcampo de'nostri
studj,se non quella di risalire all'idea medesima della filosofia, per
definirne il con tenuto in guisa da comprendere nella sua storia tutte e sole
le materie, che ne fan parle. Ma questa determinazione è più difficile assai di
quel che a prima giunta si crederebbe. V'ha nel concetto della filosofia, come
indica lo stesso nome (amore alla sapienza), un'ampiezza originaria cosi indefinita
e quindi variabile, che se pur ammette certi limiti, lascia sempre al filosofo
una gran latitudine di fissarli a tenore del proprio sistema. Così dopo venticinque
secoli di speculazione filosofica, si desidera ancora una definizione della
filosofia che possa dirsi generalmente accettata da'suoi cultori. Tacio degli
antichi romani, i quali per lo più stando all'interpretazione etimologica del
nome, pigliavano la filosofia in senso latissimo, e comprendevano sotto di essa
ogni specie di scienze. Ma anco tra i moderni, sebbene tanta confusione non
potesse più aver luogo, dac chè varj rami del sapere si sono affatto staccati
dall'albero filosofico, ed hanno costituito altre tante scienze particolari;
pure il concetto definitivo della filosofia non è ancora di commune accordo
stabilito, e ogni scuola lo stabilisce un po'a modo suo. Chi considera la
filosofia sotto l'aspetto meramente *ontologico*, la riguarda come la scienza
dell'ente, la scienza del reale, la scienza dell'assoluto; e perciò nella sua
storia non deve abbracciare fuorchè le prette dottrine speculative,
trascendenti, o metafisiche. Chi all'incontro contempla la filosofia dal lato
puramente *logico* o psicologico, la qualifica per scienza del pensiero, scienza
della ragione, o scienza dello spirito umano; e quindi nella sua storia non
avrebbe da esporre se non le dottrine formali della cognizione. Chi
poi studia la filosofia sotto il rispetto *morale* e sociale, la tiene in conto
di scienza del bene, la scienza della vita , o la scienza dell'umanità; onde
nella sua storia non potrebbe raccogliere fuorchè la dottrina pratiche del
dovere e diritto umano. Egli è manifesto, che simili concetti e definizioni
della filosofia peccano per difetto, in quanto che non comprendono l'intero suo
campo, ma solo alcune parti; talche, ove si pigliassero a guida d'una storia
della filosofia, essa riu scirebbe per necessità parziale, esclusiva, inetta ad
adeguare il suo oggetto e conseguire il suo scopo. Nell'estremo opposto cadono
le scuole, che formandosi un concetto della filosofia più vasto, ma più vago
insieme ed indeterminato, peccano d'eccesso; poichè la confundono con la
scienza in genere, e la sforzano ad entrare nella messa di ogni dottrina, che
per qualche rispetto sieno da qualificarsi d'indole razionale: la sua storia,
in tal caso, deve invadere quasi tutta l'enciclopedia. A scansare questo doppio
errore fa dunque mestieri di allargare il concetto dei primi, e di restringere
quello dei secondi, per poter comprendere nella storia della filosofia tutto il
necessario, che li uni a torto ne escludono, ed escluderne tutto il superfluo,
che li altri v'introducono senza ragione. Ora: se da un lato è assai malagevole
di circoscrivere l'objetto della filosofia mediante una definizione logicamente
rigorosa. Dall'altro però la difficultà vien meno, ove basti determinarlo per
via di semplice classificazione o enumerazione di parti. Perocchè confrontando
insieme i termini varj e disparati, onde le varie scuole concepiscono la
filosofia, apparisce tosto come la ragione del loro contrasto sia una
condizione della sua natura medesima, la quale non è, come quella delle altre
scienze particolari, tutta subjettiva o tutta objettiva, cioè esclusivamente
razionale o empirica, ideale o positiva; ma è mista, e partecipa dell'uno e del
l'altro carattere, e tocca ai due poli opposti della cognizione. Ed invero, la
cognizione consiste in quel rapporto, che scaturisce dal combaciarsi, dal compenetrarsi
dei due termini intellettivi: subjetto conoscente ed objetto conoscibile; e la
filosofia ha per officio principale di investigarne l'indole, le proprietà, le
forme, le leggi più intime e più generali. E siccome le determinazioni di un rapporto
non possono ricavarsi se non dal mutuo riscontro de’ suoi termini costitutivi;
cosi la filosofia dee necessariamente addentrarsi nello studio del subjetto e
del l'objetto della cognizione, per poter giungere ad una teorica universale
della scienza, Ora, in quanto essa scruta la natura del subjetto conoscente,
anima, spirito, intelletto, mente, o Io che dir si voglia, prende forma di
scienza subjetliva; si traduce in *logica*, psicologia, e antropologia; e
riesce ad una dottrina generale del pensiero. Sotto questo solo aspetto la
considerano le scuole, che mostrano di ridurla ad una semplice ideologia.
All'incontro, in quanto essa studia la natura dell'objetto conoscibile,
acquista il valore di scienza objettiva. Ma l'objetto stesso può trattarlo in due
modi. O nella sua massima universalità, come ente in genere; e allora essa
diviene una schietta ontologia, protologia, o metafisica generale: ovvero sotto
certe speciali determinazioni, a cuirispondono le varie parti della *metafisica
speciale*; come di ente *assoluto* o Dio, oggetto della teodicea; di Cosmo o
universo, oggetto della *cosmologia*; di uomo o Umanità, oggetto della morale.
All'una o all'altra soltanlo di coteste parti la restringono le scuole, che
intendono di ridurre il suo campo all’uno o all'altro di simili objetti. Il che
spiega bensi, ma non giustifica punto il loro procedere esclusivo: lo spiega,
poichè assegna la ragione che li muove ad appigliarsi rispettivamente al
proprio metodo; ma non lo giustifica, poichè il considerare un oggetto da un
lato solo, per vero e giusto che sia, non vale mai a conoscerlo intero; e il
non conoscerlo intero implica necessariamente due condizioni, che repugnano
troppo all'indole del sapere scientifico. La prima, che alcune parti
dell'oggetto rimangono fuori della trattazione, e quindi ignote. La seconda,
che la cognizione delle parti stesse trattate e chiarite rimane inadequata,
incompiuta, e quindi più o meno erronea e fallace; onde i giudizi coşi discordi,
e non di rado contrarj circa il valore di un sistema o il carattere di un'epoca:
veri tutti in parte, per quel rispetto Se noi pertanto vogliamo esporre
nella sua integrità propria e specifica la storia della filosofia, dovremo
abbracciare, nel quadro delle varie epoche e de’varj sistemi, due ordini di dottrine
filosofiche: quelle che si riferiscono alla determinazione del subjetto stesso,—
logica, psicologia, antropologia; e quelleche concernono le determinazioni
dell'objetto, in quanto appartiene al regno della speculativa: cioè, o nella
sua universalità assoluta,— ontologia, protologia; o sotto certe forme razionalie
metafisiche di Infinito, di Universo, di Umanità, teodicea, cosmologia, e
morale. Ecco le materie, che direttamente fanno parte della filosofia, e per
conseguente della sua storia. Ma nessuna scienza può dirsi compiutamente
esposla, finchè si considera in sè stessa unicamente, e come segregata da tutte
le altre. L'unità del pensiero da un lato, e dell'universo dall'altro,
stabilisce un cotal nesso intrinseco sra i varj ordini di cognizione, che sono
quasi i rami del grand'albero del sapere: nesso, che fra alcuni ordini più
affini, più omogenei introduce relazioni cosi strette e necessarie, che l'uno
non si potrebbe adequatamente conoscere senza contemplarlo eziandio nelle sue
attinenze con l'altro. Laonde per ciascuna scienza, come per la sua storia,
oltre le materie di sua diretta spettanza, ve n'ha certe altre che indi
rettamente le appartengono, siccome quelle che per una loro particolare ed
essenziale relazione con essa, valgono a meglio rilevare il suo valore e la sua
efficacia, a spiegare le sue evoluzioni e le sue trasformazioni, ad apprezzare
il suo influsso, cosi nello svolgimento teoretico del sapere, come
nell'incremento pratico della civiltà. Questa condizione ha luogo sopratutto
nella filosofia, la quale appunto per il suo carattere di *scienza prima* ed
universale, tocca ai principj supremi della cognizione, e con essi porge li
ultimi fondamenti a tutte le scienze. Non sarebbe difficile quindi a trovarle
qualche attinenza, prossima o remota, con le singole parti dell'intera enciclopedia;
ma volendo pur contenere il tema sotto cui riguardano questa o quello ma tutti in parte falsi, per li altri
rispelti da cui prescindono,e di cui non fanno caso. Primeggia fra esse la *religione*
cattolica, che ha con la filosofia medievale una tal affinità, da scusar quasi
l'errore assai commune di chi le confunde ambedue insieme. Ed infatti,
l'oggetto proprio di ambedue è in sustanza lo stesso; poichè si travagliano del
pari nello studio dell'ente infinito ed assoluto, e delle sue relazioni
metafisiche e morali con l'universo e con l'uomo. Diversificano bensi
profondamente nel metodo, onde ciascuna piglia rispetti vamente a trattarlo:
giacchè l'una procede per via di intuito, di sentimento, d'affetto; l'altra
invece per via di riflessione, d'analisi, e di raziocinio. Quella traduce l’ideale
in un *simbolo*, e questa in una formula. La prima ne fa un dogma di fede, e la
seconda un sistema di scienza. Tuttavia coteste differenze non tolgono punto,
anzi confermano li influssi scambievoli, che l'una deve esercitare nel corso
della storia su l'altra. La religione cattolica sta alla filosofia,come il sentimento
alla ragione; e nella guise medesima che questa prende da quello la materia
prima de'suoi concetti, la filosofia trae dalla religione cattolica il primo
abbozzo de' suoi teoremi. Vediamo infatti dovunque il simbolo cattolico andare
innanzi ai sistema filosofico; e la fede cattolica governare l'uomo prima che
la scienza; e i miti e le leggende pascere la sua fantasia lungo tempo prima
che il suo intelletto li sapia discernere dal reale e dal vero. E quando la
ragione, fatta adulta e robusta, comincia ad aver coscienza di sè ed a provare
il bisogno d'una cognizione più chiara, più pura, e più soda, non può pigliare
d'altronde le mosse che dallo stato mentale, a cui l'uomo è educato dalla sua
fede cattolica instintiva o tradizionale; si che i primi passi della filosofia
non sono altro che tentativo di tradurre una credenza religiose in un concetto razionale.
E siccome in quest'opera di semplice riduzione esso incontra bentosto difficultà
insuperabili, incontra cioè elementi al tutto fantastici e ribelli ad ogni
forma scientifica; cosi la filosofia perde in breve quel carattere primitivo
d'interpretazione del simbolo cattolico o dogma ne'suoi più rigorosi confini,
come mai si potrebbe disconoscere il mutuo vincolo, che lega intimamente la
filosofia con alcune dottrine ed instituzione della Chiesa cattolica romana, nelle
quali la ragione speculativa rinviene o i suoi più importanti materiali,o le
sue più solenni applicazioni religiosi, ed assume per necessità, verso di
essi, quello di critica, di scetticismo, di negazione. Indi le prime lutte fra
la leggenda e la storia, la mitologia e la scienza, la fede e la ragione; e indi,
per legge naturale e quasi organica deli’intelletto umano, le prime vitlorie
della verità schietta e positiva su i pregiudizj idoleggiati dall'imaginazione
o dal cuore. Disfatta però la prima forma d'un simbolo non è già distrutta
l'idea ch'esso adombra e preconizza; nè tanto meno è eliminata la questione,
ch'esso mirava a troncare, se non a risolvere. La fede della chiesa cattolica è
una funzione psicologica cosi con-naturata all'umanità come la ragione: quella
può e dee formare, riformare, e trasformare il suo simbolo, come questa I suoi
sistemi; ma nell'organismo mentale l'una è cosi irreduttibile e indistruttibile
come l'altra. Sotto il Martello della critica adunque cadono e scompajono la
credenza della Bibbia semita, mitologica e leggendaria, che non rispondono più
al grado superiore di cultura, cui un popolo ha raggiunto; ma danno luogo ad
altre credenze meno grossolane e fantastiche, e più consentanee alle nuove
idee, alle nuove dottrine, che la ragione fa prevalere. E allora, su quei
simboli rinovati la filosofia ripiglia da capo il suo lavoro: in prima teoretico,
finchè il pensiero speculativo armonizza con essi, e cerca solo di
interpretarli in guisa da cavarne, un significato o costrutto razionale; e
poscia critico, quando, grazie al progresso del pensiero e all'incremento del
sapere, quell'interpretazione riesce vana, quell'armonia impossibile. Indi
un'altra èra di conflitto, e un'altra serie di teoriche e di critiche
filosofiche, di riforme e di ricostruzioni religiose, rispondenti ad un periodo
superiore dell'educazione umana. E cotesta vicenda non è cessata, ne cesserà,
infino a che l'objetto ultimo della fede e de’ suoi simboli, della ragione e
de'suoi sistemi, che è l'assoluto, non sia adequatamente conosciuto e compreso;
e il subjetto commune di questi e di quelli, che è l'io, non sia pervenuto a
concertare e identificare tutte le sue facultà o funzioni psicologiche in una
si perfetta unità, da cancellare ogni specie di antagonismo fra il cuore e la
mente, fra il senso e l'intelletto, fra l'imaginativa e il raziocinio, fra quei
due elementi, insomma, uno animale e l'altro divino, che in modo si
misterioso e ad un tempo si manifesto concorrono a costituire l'umanità . E
vale a dire , che per quanto a noi è dato di conghietturare, quel processo del
pensiero, svolgentesi in una serie di azioni e di reazioni tra il dogmatismo
della religione e il criticismo della filosofia, è la sua condizion naturale, e
durerà finchè l'uomo sia uomo; poichè e il dualismo subjettivo dell'io e
l'incomprensibilità objettiva dell'assoluto sono due leggi, che hanno il loro
fondamento nella stessa natura umana, essenzialmente finita e limitata, e come
risultante di due forze, indefinitamente perfettibili e armonizzabili, ma non
capaci di acquistare giammai una perfezione infinita ed un'unità perfetta.
Simiglianti, per non dire identiche, sono le relazioni che ha la filosofia con
la poesia, presa nel suo più ampio significato di arte, e rappresentata nella
sua moltiforme varietà dai varj ge neri della letteratura. La poesia, come la
religione, precede alla metafisica. Nasce anch'essa dal sentimento dell'infinito,
che è innato ed immanente nell'uomo; anch'essa tenta di ritrarre l'Assoluto, e
i rapporti che seco hanno la natura e l'Umanità; e i suoi canti primitivi sono
teogonie e cosmogonie, poco differenti dai libri sacri della Biggia. Anch'essa,
come la religione, traduce l’Assoluto in un Ideale simbolico; ma i simboli
religiosi pigliano bentosto l'aspetto di dogmi rivelati, che s'impongono alla
fede; laddove i simboli poetici serbano il carattere di imagini spontanee, la
cui efficacia risiede nella loro idoneità estetica à soddisfare la fantasia ed
il cuore, senza offendere la ragione. Quindi sotto l'inspirazione religiosa
l'Ideale veste una forma o affatto impersonale, o d'una persona como Gesu cosi
posta al di fuori e al di sopra del mondo, che apparisce al rivelatore stesso
come un Ente sovrintelligibile e sovranaturale; laddove sotto l'inspirazione
poetica l'Ideale tiene sempre dell'umano, del subjettivo, e ritrae della
persona stessa dell poeta, che lo immedesima con sé, mentre s'immedesima con
esso.La filosofia pertanto, nelcorso deila sua storia, s'intreccia col
movimento letterario, quasi come col religioso. Trora pure nei primitivi poemi
l'addentellato della speculazione; incomincia a farne l'esegesi, e poi la
critica; e conduce l'arte a dover creare una nuova forma dell'Ideale,che
possa appagare il gusto di genti più culte, e più avvezze a non iscompagnare il
Bello dal Vero. Nascono cosi e si succedono via via progressivamente le forme
letterarie, a quel modo che i simboli sacri, sotto l'influsso critico della
filosofia; la quale, determinando in modo sempre più razionale il concetto
dell'Assoluto, prescrive all'arte, come alla fede, di effigiare l'Ideale con
imagini d'età in età più pure, più atte a conciliare il sensibile con
l'intelligibile, l'intuito con la riflessione, l'affetto col pensiero. La qual
conciliazione tuttavia, per quanto venga informando l’arte ad un tipo
gradualmente più filosofico, non può togliere via il carattere differenziale,
che distingue l'opera poetica dal sistema speculativo,come due specie di
cognizione, che muovono da facultà diverse, procedono con diverso metodo, e mirano
a diverso fine. L'arte è figlia principalmente dell'intuizione e
dell'imaginazione; la filosofia invece, dell'analisi'e del raziocinio. L'arte
riveste le idee di forme sensibili, fantastiche, dramatiche, le dispone con
libera scelta, le connette a suo gusto, non vincolata ad altre leggi che alle
convenienze estetiche, e licenziata ad abbandonarsi in grad parte all'impeto
spontaneo e quasi autonomo dell'inspirazione, dell'estro, del genio, che agli
antichi pareva il soffio prepotente d'un nume. La filosofia, all'incontro,
scevera dalle figure poetiche il concetto puro, passa l’ imagine sensibile al
suo crogiuolo per cavarne le idee, e con le idee costruisce un sistema
regolare, modellato rigorosamente su i canoni della logica, e ridutto ad unità
scientifica mediante quell'intreccio dialettico di principj, applicazioni, e
conseguenze, che è prestabilito dall'indole stessa del tema, deduttivo o indut ivo,
razionale o sperimentale che sia. La poesia ha per iscopo la rappresentazione
del bello; non esclude il vero, ma neppure il finto; subordina l'uno e l'altro
egualmente al suo disegno; e se ne vale come di mezzi per colorirlo con più di
varietà, di vivacità, di efficacia. Lafilosofia, all'opposto, ha per oggetto la
dimostrazione del vero; tiene il bello in conto di accessorio, e non di
principale; lo tratta da mezzo, e non da fine; e lo ammette solo in quanto non
repugni alle condizioni della scienza. La sua storia adunque non
potrebb'essere compiutamente descritta, se non avesse riguardo, come allo stato
religioso, così allo stato letterario di ciascun'epoca, per apprezzare
equamente liinflussi scambievoli della poesia su la speculativa e della
metafisica su l'arte, e per meglio dilucidare la legge progressiva che dirige
lo spirito umano nello svolgimento armonico delle sue facultà conoscitive. Se non
che, nelle sue attinenze verso della letteratura, la filosofia procede più
all'amichevole che non verso della teologia; perocchè il simbolismo estetico non
pretende mai all'impero dottrinale, che si arroga il simbolismo teologico; non
invoca per sè l'autorità di una rivelazione divina; non si usurpa nessun
privilegio d’infallibilità assoluta: canta, e non decreta; narra, e non
dogmatizza; inventa, instruisce, diletta, commuove, e non oracoleggia. La
filosofia pertanto può scorgere in esso un errore da emendare, ma non un nemico
da combattere; delpari che l'arte può rinvenire nella filosofia una censura un
po'se vera, ma non una guerra dichiarata ed implacabile. Le religioni adunque,
le letterature, e le scienze, come hanno contribuito per qualche rispetto
all'origine ed al progresso della filosofia, devono parimente fornirci utili
sussidi e schiarimenti per la sua storia. Ma non basta il porre mente alle sue
relazioni intrinseche con le varie discipline d'ordine dottrinale. Essa inoltre
ha moltiplici attinenze con quelle instituzioni d'ordine pratico, che si
comprendono sotto il nome di condizioni politiche e sociali di un'epoca o di
una nazione: attinenze estrin seche, è vero, ma non per ciò men necessarie ad
intendere e spiegare levicende storiche de'suoi sistemi. I quali, per trascendenti
che sieno, ritraggono pur sempre qualche cosa delle cre. Per quello poi che
spetta alle attinenze della filosofia con altre scienze, e particolarmente con
le scienze fisiche e naturali, e massime con quelle loro parti, che trattano
dei primi principj delle cose e delle leggi generali dell'universo, gli è un
fatto cosi per sè manifesto e notorio, che appena è mestieri di accennarlo per
sentire la necessità di farne gran caso in una storia del pensiero filosofico.
credenze e delle dottrine, che predominano nei tempi e nei luoghi, in cui vive
il loro autore; siccome questi, per novatore che sia, non può mai rompere ogni
communione intellettuale con la società, in mezzo a cui è nato, cresciuto,
educato; e il suo pensiero, esplicandosi in un dato ambiente mentale, dee imbe
versi più o meno delle idee communi e prevalenli. I filosofi stessi più
originali precorrono bensì per un verso alla loro generazione, ed anticipano il
futuro; ma rimangono, per l'altro, figli del loro secolo, e raccolgono,e
riassumono nel loro genio, in modo più chiaro, ordinato, e complessivo, tullo
quanto v'ha di più eletto, di più sodo e secondo nel suo sapere. Essi partecipano
della vita scientifica di due età, poichè sono alunni del presente e
institutori dell'avvenire. Laonde ciò che v'ha di nuovo no'loro sistemi, ha sempre
il suo germe nello stato intellettuale de’loro contemporanei; talchè questo è
la chiave della genesi di quello. Ora dello stato intellettuale di un secolo o
di un popolo qual documento v'è egli più reale ed autentico, più vi vente e
parlante che la sua costituzione politica e sociale, e i suoi costume domesticie
civili. Nei costume esso incarnai suoi principj di morale; nella costituzione,
i suoi principi di diritto: e con la notizia de'suoi principj di diritto e di
morale si ha la guida sicura per penetrare nei recessi della sua coscienza e
della sua ragione, e per delineare un quadro fedele delle sue cognizioni. La
storia politica e civile dovrà quindi porgere an ch'essa il suo ajuto alla
storia della filosofia; la quale appren derà tanto meglio a conoscere i grandi
filosofi ed a giudi care i loro grandiosi sistemi, quanto meglio avrà
conosciuto i tempi e i luoghi a cui appartenevano , e le idee e le instituzioni
che reggevano le genti, di cui erano dessi prima discepoli, e poi maestri.
Circoscritta in tali termini la materia, che direttamente e in direttamente
spetta alla storia della filosofia, vede ognuno da sé quanto sia vana e falsa
l'accusa di chi la spaccia a dirittura per un'arida e vuota farraggine di
metafisicherie, l'una più astrusa e stravagante ed incomprensibile dell'altra.
Essa è invece il racconto delle più eroiche lutte e delle più nobili conquiste
del ל M acciocchè la contenga di
fatto, bisogna dare a quella materia, che è il corpo della storia, la forma
conveniente, che ne sia l'anima. Chi si contentasse di narrare la vita ed
esporre la dottrina di ciascun filosofo, ma separatamente, a guisa di fatti o
eventi diversi, sconnessi, indipendenti l'uno dall'altro, senza un principio
organico che li coordini, e riduca la loro varietà fenomenica ad un'unità
sistematica, e mostri il perchè ed il come l'uno sia causa dell'altro, e questo
effetto di quello: fa rebbe una cronaca,e non una storia della
filosofia.Ilcompito della storia si è di riprodurre i fatti nel loro intreccio
origi nario. E siccome ogni serie di fatti non è altro che l'atluazione
successiva d'una legge naturale, ed ogni legge della natura si riscontra con un
principio della ragione; così il racconto dei fatti od eventi filosofici non
può acquistar il valore di storia,se non in quanto li riordina, li classifica,
li accentra sotto della legge psicologica, che ne ha determinato l'origine, il
processo, e la trasformazione; di guisa che lo svariato contrasto di afferma
zioni e negazioni , di tesi e antitesi, di teoriche e critiche, o n 15
genio umano nel campo del pensiero, che sovente,pur troppo ! ebbe a convertirsi
in campo di battaglia. Le questioni, venti late dai sistemi in essa esposti,
toccano agli affetti e ai desi derj più intimi, ai bisogni e agl'interessi più
gravi dell'animo : la cognizione di noi medesimi e delle nostre facultà, del
mondo e delle sue leggi; il criterio del vero e l'amore del bene; l'educazione
dell'intelletto e il persezionamento del cuore; l'os servanza del dovere e la
rivendicazione del diritto; le condizioni della felicità privata e della
prosperità publica; la missione della vita presente e la speranza della futura.
Li autori, ch'essa prende a commentare, sono l'ingegni più potenti e su blimi
ed ardimentosi che vanti l'Umanità : sono propriamente i legislatori del
pensiero e li instauratori dell'incivilimento. Ed infine, per le sue attinenze
con tutte le vicende religiose, let terarie, e scientifiche, con tutte le forme
e le riforme politiche e sociali, essa diviene lo specchio verace della vita
interiore dell'Umanità; onde può dirsi fondatamente, che la Storia della
Filosofia contiene in sustan.za la Filosofia della Storia. E il
fondamento di questa legge d'unità storica non è fitti zio o arbitrario, ma
concreto e positivo, siccome quello che ri posa su la doppia unità del subjetto
conoscente e dell'objetto conoscibile. Il subjetto è lo spirito umano , l'Io;
il quale se per rispetto agl'individui ammette infinite graduazioni e differenze,
al pari d'ogni altro essere , serba pure in riguardo alla specie tutta la unità
e identità di natura , che si osserva in ciascun altro tipo. Quindi ,per
diverse e discordanti che sembrino le m a nifestazioni della sua attività
individuale, non escono però mai fuori del limite, che segna la cerchia delle
sue funzioni speci fiche; e vanno tutte comprese sotto certe categorie, le
quali pure non rappresentano altro che certi aspetti o rapporti di un unico
principio attivo. L'objetto poi è ilvero in genere,o quelle specie di vero che
formano la materia della filosofia. Ora che può egli mai concepirsi di cosi
identico ed uno , come il vero in sè stesso e nella sua forma universale ed
assoluta? E quanto agli ordini particolari di verità, che danno luogo alle singole
parti della filosofia, o si tratta dell'Io stesso, qual ente p e n sante; e
allora l'unità dell'objetto s'immedesima con quella del subjetto, ed è tanto
una la scienza,quanto uno è il pensiero: o si tratta invece di objetti esterni,
della società umana, del mondo, dell’Assoluto; e allora l'unità della scienza
ha pure il suo fondamento nell'unità del principio protologico, cosmologico, e
morale, di cui quelle dottrine sono rispettivamente una m e todica
esplicazione. La legge di unità adunque,che deve infun dere la vita, l'anima,
la forma nella storia della filosofia, sus 16 d'è intessuta la storia
della filosofia, apparisca, non quasi un caos informe e fortuito, ma come un
mondo ideale, in cui i varj sistemi tengon luogo di elementi o forze integranti,
che rappresentano nel loro complesso la moltiforme attività di un principio
unico, del pensiero; e producono col loro antagonismo un'armoniá simile a
quella del mondo reale. Indagare e veri ficare questa legge primitiva, che
sotto l'infinita varietà dei si stemi stabilisce l'unità di un organismo
dottrinale, e dirige la vita interna del pensiero, è dunque l’officio proprio d'una
sto ria della filosofia. A trovarla però occorre sopratutto di
saperla cercare; onde nella storia della filosofia, non altrimenti che in
qualsiasi di sciplina, ha un'importanza capitale il metodo. Or qual è il m e
todo da seguire per giungere con maggior sicurezza al nostro scopo ? chè v'è
anche qui disparità e contrarietà d'opinioni. In generale, li storici antichi,
vale a dire quelli dei due ultimi secoli scorsi, e dei primi anni del corrente
procedevano con metodo quasi affatto empirico edescrittivo; badavano solo a far
la biografia dei filosofi e il sommario delle loro dottrine, sen z'altro legame
che la successione cronologica, o la parentela etno grafica, o la
classificazione scolastica ; raccoglievano la materia dellastoria,ma
netrasandavanolaforma.Fra imoderni,al cuni e de'più rinomati si gettarono
nell'estremo opposto , e precut ă tesero di costruire la storia della filosofiacon
metodo specula- láhystal tivo ed a priori. Costoro, ove mai fossero venuti a
capo d'una simile impresa,avrebbero disegnato una cotal forma idealedella
storia, m a vuota di contenuto reale; avrebbero mostrato ciò che, nel loro
concetto , doveva essere la filosofia, m a non mai cið che fu nella sua realtà;
insomma avrebbero costruita una teorica, ma non già narrata una storia.
Perocchè oggetto della storia sono i fatti; e i fatti si apprendono per via
d'esperienza e d'os servazione, di memorie e di documenti, e non già per opera
di deduzioni dialettiche e di evoluzioni metafisiche. Del resto, la scuola che
tentò di introdurre le costruzioni a priori anche nella storia, obediva
necessariamente al principio cardinale della sua filosofia, che identificando il
pensiero con l'essere , affer m a risolutamente, i fatti e le leggi della
storia, della natura , dell'universo doversi cercare nei fatti e nelle leggi
del pensiero stesso.Ma quando essa volle passare dalla teorica allapratica, e
chiarire col proprio esempio la superlativa bontà del suo m e todo, a che è
riuscita? A null'altro fuorchè a provare lavanità 17 siste non meno nel
subjetto che nell'objetto del pensiero spe culativo. Potrà in qualche caso
riuscire malagevole a scoprirsi e significarsi; potrà eziandio rimanere ancor
ignota : m a sarà per difetto nostro, e non per mancanza sua; e vorrà dire sol
tanto, che non si è ancora trovata, e non già che non esista. delle sue
speculazioni; giacchè tutto quanto v'ha di slorico noi suoi lavori, è attinto
dai monumenti ordinarj, e non fabricato a priori; è ciò che v'ha di
propriamente dedutto a priori , è ipotesi , poesia, romanzo , ogni cosa,
fuorchè storia. Tra l'empirismo degli uni e il trascendentalismo degli altri
s'apre nondimeno una via di mezzo, che è quella indicata dalla ragione, e
battuta dalla scienzaUn metodo non è altro che un mezzo di cognizione: il suo
valore è dunque relativo,e con siste nella sua rispondenza al fine , cui dee
servire. L a sto ria della filosofia consta di due elementi : d'una materia
positiva. e d'una forma razionale ; dunque il metodo di studiarla vuol essere
misto : positivo, quanto all'esposizione dei fatti; e razio nale, quanto alla
investigazione delle leggi. A questo metodo si potrebbe meritamente appropriare
il nome di critico; poiche esso è ilsolo,in cui una critica sagace e sapiente
riconosca mantenuti i suoi principj, ed osservate le sue regole. C o m u n que
però si chiami, esso è quello che noi ci studieremo di se guitare
costantemente. Le regole di questo metodo sono le stesse, che la logica pre
scrive generalmente negli studi storici. Le principali, per quanto spetta in
particolare al nostro tema, saranno. 2.° Equilà nel giudizio delle dottrine ; e
perciò aver s e m pre riguardo alle condizioni de'luoghi e de'tempi, in cui
vivea l'autore; apprezzare le sue idee in relazione con quelle d'allora, e non
con quelle d'adesso; discernere accuratamente le veré. 1.° Fedeltà nel
ragguaglio dei fatti ; - e quindi , anzitutto lasciare a ciascun autore la
fisionomia sua propria; non aggiun gere , nè togliere nulla alla sua parola ;
riferire il suo sistema tal quale piaque a lui di comporlo , e non come
piacerebbe a noi di rifarlo: chè primo officio della critica si è di non far
dire ad alcuno nulla più e nulla meno di quel ch'egli ha detto: officio, a cui
mancano tutte le scuole esclusive e parziali, che vanno a cercare nella storia
della filosofia, non una notizia del sistema altrui, m a una giustificazione
del proprio; e in luogo di farsi interpreti degli altri, costringono -li altri
a farsi loro apologisti. dalle false; non assolvere queste in
grazia di quelle, nè con danpar quelle in odio di queste; e cosi
nell'approvazione come nella riprovazione procedere con tutto il rigore, non so
lamente della logica, ma anche della giustizia:chè debito della critica si è di
esercitare il diritto di lode e di biasimo come una funzione non meno morale
che letteraria: debito,a cui fal liscono del pari e i panegiristi fanatici e i
detrattori arrabiati; poichè li uni, predisposti a lodar tutto, scambiano la
storia in adulazione ; e li altri , prerisoluti a tutto biasimare , conver tono
la critica in maldicenza: e questi e quelli tanto più rei, in quanto che
d'ordinario trattasi di giudicare personaggi, che non partecipano più alle
nostre dispute, e non sono più in grado di difendersi nè dalle cortigianerie
de’partigiani,nè dalle calun nie degli avversarj. Terzo, Cautela
nell'assegnazione delle leggi; - e però non in durre da fatti particolari, nè
dedurre da dozioni generali più di quel che contengano ; professare il dubio,
dove ragioni pro e contro interdicono la certezza; é confessare l'ignoranza,
dove il difetto di notizie e di documenti non lascia penetrare alcuna luce di
scienza; tener conto dell'elemento variabile, che la li bertà introduce nella
storia; e non ostinarsi a geometrizzare tutta la vita dell'Umanità, quasi che
ilpensiero fosse suggetto alla regolarità di una combinazione chimica o di una
produzione b o tanica; evitare con egual diligenza l'errore dell'empirismo, che
non sa riconoscere verun nesso causale tra li eventi umani , e rimette la
storia in balia del caso; e l'errore del trascendenta lismo, che vuole
incatenare anche i fenómeni volontarj all'im pero di una fatalità inesorabile,
e ragguaglia tutti liattimorali alla condizione di effetti fisici: che dovere
della critica si è di studiare la natura in sè stessa, e non di foggiarsela a
proprio gusto; e perciò di apprendere da essa le sue leggi, e non di det tare
ad essa le proprie. Ora, che il regno umano non sia inte ramente governato
dalle forze necessarie , a cui obediscono ine Juttabilmente lialtri regni della
natura,ed in quello operi una forza libera,che in questi non ha luogo:eglièun
fatto,lacui sussistenza ci è cosi nota e,certa, come la coscienza di noi
stessi. 1Ben si potrà disputare dell'essenza, dell'origine, della costitu
zione di questa potenza superiore, che crea il mondo morale; si potrà allargare
o restringere si la cerchia della sua compe tenza nella vita interna ed esterna
del pensiero, e si quella de'suoi rapporti con le altre funzioni della natura
umana ed universa: ma simili questioni, che riguardano la spiegazione teoretica
del fatto, non detraggono punto all'evidenza della sua positiva realtà, nè
valgono a revocare menomamente in dubio l'ingerenza, che spetta alla libertà
nell'andamento delle cose umane. E con la libertà entra nella storia un
principio,ilquale per rispetto agli altri elementi, tutti fatali ed
invariabili,assume ilcarattere di irregolare,anomalo,perturbativo,e dà origine
ad una serie particolare di fenomeni, assai più complessi, poichè ten gono
insieme del necessario e del libero, del fisico e del m o rale. Questa serie
pertanto, se è determinata per una parte, è indeterminabile per l'altra;
giacchè libertà e predeterminazione sono concetti, che scambievolmente si
escludono. La storia ammette dunque leggi fisse ed immutabili, in quanto essa
procede a tenore di cause fisiche e fatali; e ammette solo divinazioni,
conghietture, probabilità, più o meno plausibili e ragionevoli, m a non leggi
anticipatamente definibili e indecli nabilmente effettuabili, in quanto essa
dipende da cause m o rali e libere.E la sagacia della critica consisterà nel
raccogliere la maggior s o m m a possibile di probabilità induttive , a fine di
trarre dal passato un qualche lume per rischiarare un po' l'avvenire; e non già
nel trascurare tutto ciò che non quadra alla simmetria preconcetta di un
sistema, per procacciarsi la vana soddisfazione di aver compassato ogni cosa
alla stregua del proprio cervello. Egli è quindi manifesto, come dicendo noi,
la storia della filo sofia,presa nell'ampio giro del suo
significato,convertirsi davvero in una filosofia della storia, non sia questa
da intendersi nel senso dogmatico degli aprioristi, secondo i quali applicar la
filo sofia alla storia equivale a trasformare la storia in una cotal metafisica
imaginaria, che fa dell'uomo un concetto astratto e dell'Umanità una formula
matematica. Un tal genere di specu 20 lazione potrà per
avventura intitolarsi ancor filosofia, m a certo non merita punto il nome di
storia; di quella disciplina, cioè, a cui non è lecito di acquistare un
carattere filosofico, fuorchè a palto di non ismettere mai il carattere
storico,che costituisce la sua stessa natura. E poichè, come storia, è una
dottrina es senzialmente positiva e sperimentale, dee 'pure, come filosofia,
serbare la forma medesima,e procedere con metodo sperimenlale e positivo. Essa,
in luogo di narrare i fatti particolari,ad uso della pretta storia descrittiva,
baderà a raccogliere da ciascuna serie di falli leleggi psicologiche,morali,e
sociali,che ne rampollano; m a le raccoglierà con quello stesso metodo
induttivo , onde le varie scienze naturali ricavano dall'osservazione e dalla
classifi cazione dei fenomeni fisici, chimici, fisiologici, le leggi dell'uni
verso. Solo a questa condizione ci sembra possibile di innestare la filosofia
nella storia, e sopratutto di effettuare l'innesto m e diante la storia della
filosofia. Alla quale ritornando ancora per poco, ci resterebbe da chia rirne
brevemente l'importanza, l'utilità, la necessità,così per sè stessa, come per
le sue atlinenze con le altre discipline. Ma bastano a tal uopo, in tesi
generale, li argumenti stessi, che ci valsero a stabilirne la materia,la forma,
ed ilmetodo;giacchè sono ben poche,per fermo, le scienze a pro delle quali si
possa no addurre titoli eguali per provarle importanti, utili,e necessarie. Per
altro, ciò che sarebbe al tutto superfluo sotto il rispetto teoretico ed in
astratto, può di leggieri tornare assai conveniente in qualche caso pratico e
concreto, che da un singolare con corso delle circostanze di tempo e di luogo
riceva un'impronta tutta sua propria. Ed è il caso nostro. Commendare lo studio
della filosofia colà, dove il pensiero filosofico è nel pien vigore del suo esercizio,
e fiorisce sotto tutte le sue forme, e si svolge largamente , liberamente in
tutta la svariata energia delle sue funzioni, saprebbe di anacronismo o di
paradosso. M a oggi, tra noi,- a che dissimularlo?— pon
ècosì.L'Italia,chealtrevolte s'ebbe il primato in ogni genere di studj; che
nell'antichità ebbe tanta parte al progresso della filosofia per opera delle
scuole della Magna Grecia; e che al cadere del medio evo suscitò nel mondo
intellettuale quel gran moto del Risurgimento, e con di esso rimise l'Umanità
su la via di ogni riforma e di ogni sco- tu perta: non occupa più da lungo
tempo il seggio,che le pareva che assegnato dalla natura medesima nel regno del
sapere. Le ca gioni, che le hanno rapita la corona scientifica, possono ben vie
tarci di imputarle a colpa la sua caduta;ma non già disentire in questa caduta
il peso di una tremenda sciagura. Si, la per dita della libertà, le sette
politiche, le persecuzioni religiose, dominazioni straniere, le tirannidi
nostrali, rendono più che sufficiente ragione delle misere condizioni, a cui
venne dannato negli ultimi tre secoli il pensiero italiano ; e spiegano
abbastanza come il genio filosofico, perseguitato a morte in questa regione che
parea divenuta sua patria, dovesse emigrare in altre con trade, e cercare
ospitalità presso altre genti , che li avi nostri chiamavano barbare, e che a
noi tocca invece di salutare mae- al stre. Ma spiegare il fatto non è
distruggerlo; e sieno pur evi. di denti, necessarie, irrefragabili le sue
cagioni, sta sempre vero , che nella storia della speculativa moderna l'Italia
non occupa più, dinanzi alla culta Europa, uno de'primi, bensì uno degli ultimi
posti. p Ed è tempo oggimai, che una tanta umiliazione abbia fine. di Per lo
passato potevamo sopportarla senza troppo rossore,come ni una conseguenza
fatale dell'oppressione, sotto di cui il bel paese di gemeva ; m a d'ora in poi
la cesserebbe di essere una sventura, e diventerebbe un'ignominia. Perocchè la
massima parte delle fo barriere, che divideano e smembravano l'italica famiglia
, sono cancellate; li spegnitoj, che l'arte o la violenza avea sovrapostizie
all'ingegno,sonocaduti:anche a noi siapre ilgloriosoarringo dei nobili e liberi
studj; e possiamo correrlo anche noi con ge- in nerosa gara e con nuovo e più
fortunato ardore. Sta dunque a noi di dar l'ultima mano a questo prodigioso
rinovamento d'I talia. Il valor militare e il senno civile l'hanno redenta
dalla servitù politica, e la van componendo a nazione indipendente, libera, e
forte; m a questo risurgimento stesso o non sarebbe d u raturo, o rimarrebbe
sterile e vano, ove non avesse il suo de N le a 20 210 zid Sg TO de SE gno
riscontro in una restaurazione scientifica e letteraria , capace &
1 - in di redimerla pure della sua minoranza intellettuale, e di resti
On tuirle nel mondo delle idee il luogo corrispondente a quello , Ta che si è
rivendicato nel mondo degli Stati. -a Ed invero, la vita dei popoli, non
altrimenti che degli indi eu vidui, proviene dal complesso di un doppio ordine
di fatti e di re leggi: l'uno fisico, e l'altro morale, di cui ciascuno
risponde ad una serie di forze rispettivamente analoghe. E nella costituzione
le sociale del genere umano egli è fuori di dubio, che le forze he fisiche
vanno subordinate alle forze morali,siccome lo strumento 10 all'opera, il mezzo
al fine. Che se da un lato è verissimo,non alla ragione il suo impero ; o sono
esse medesime effello d'un i disordine morale, produtto dall'ignoranza e
dall'errore nelle co ; 'scienze, e il loro rimedio non può venire se non da un
grado à superiore di educazione e di cultura publica, cioè da un pro li gresso
intellettuale. L'indipendenza, la libertà, la grandezza dei popoli hanno dunque
il fondamento della loro durata e la ra B.;dice del loro incremento nelle
idee,nelle credenze,nelle opi é nioni, in cui sono essi allevati;vale a
dire,insomma,nelle con je dizioni della loro vita mentale. Ora l'alimento più
sano, più sustanzioso del pensiero non è e forse la filosofia ? Non è dessa lo
studio più idoneo ed efficace 0 a svelare, a combattere,a distruggere i
pregiudizj, le supersti tizioni, li errori d'ogni fatta, che mantengono i
popoli nello stato o di fanciullezza, e li conducono troppo spesso ad esser
vittime - infelici e strumenti inconsapevoli di servitù ? Non è dessa il ti a
rocinio più sicuro per informare l'intelletto al riconoscimento .del vero,la
ragione al culto della scienza, l'ingegno al gusto a del bello, l'animo
all'annore del bene , la coscienza all'adempi mento del dovere e al rispetto
del diritto, e tutto l'uomo all'e sercizio delle virtù private e publiche,
domestiche e sociali? . Non è dessa la fonte viva, da cui tutte le altre
scienze attin za > sempre quest'ordine naturale reggere in effetto le sorti
delle n a nezioni, e non di rado prevalere la violenza al diritto e alla giu 1
stizia; dall'altro però non è men vero, che o simili perturba rizioni sociali
sono temporanee, e alla lunga lasciano ripigliare 1, . e gono i principj, i
metodi, i criterj del loro insegnamento ? Non è dessa pertanto ,
in ogni periodo della storia , la misura più certa del grado di potenza , di energia
, e di fecondità, a cui per venga d i m a n o i n m a n o il pensiero? Nella
grand' opera della restaurazione scientifica d'un popolo spetlano dunque alla
filo sofia le prime parti; e sarà quella tanto più pronta,prospera, e
permanente, quanto più vasta e profonda sarà la cultura di questa. Laonde, oggi
che l'Italia, sciolto il voto di tante gene razioni, e raccolto il frutto di
tanti martirj, saluta finalmente l'alba di un'êra nuova, deve insieme provedere
alla sicurezza e stabilità del suo riscatto politico mercè di un rinovamento in
tellettuale e morale , cioè prima e sopra di tutto, filosofico. Del quale poi,
chi potrà mai e chi dovrà pigliarsi il carico precipuo, se non quell'eletta
gioventù che si consacra di pro fessione agli studj? Essa, che ha già pagato
eroicamente il d e bito suo alla patria col valore del braccio, si ricordi che
la p a tria stessa attende da lei altre prove di devozione,più pacifiche e
riposate, ma non meno ardue e magnanime,col valore dell’ ingegno. Essa, che ha
mostrat , fra l’ammirazione e d il plauso del mondo civile, come nel sangue
italiano sia ridesto il ge nio della guerra; s'accinga a provare, con egual
entusiasmo di fede e di sacrificio, come riviva é rifiorisca del pari nell’in
telletto ilaliano il genio della sapienza. E poichè le due grandi e culte
nazioni, che al di là delle Alpi ricingono l'Italia, hanno oggimai dovuto
persuadersi, che al di quà è risurto un popolo degno di star loro a fianco o di
fronte coll'armi; oh ! possano apprendere bentosto, che questo popolo stesso
intende di emu lare le loro glorie, non solo marziali, ma anche scientifiche;
intende di gareggiare con esse, non solo di coraggio e di p o tenza, ma anche
di studio e di sapere; intende che d'ora in nanzi,quando
essedescriverannoilmappamondo filosofico,non abbiano più a dividerlo , con
orgoglio purtroppo da lunga pezza non affatto temerario,in
duesoleregioni:FranciaeGer mania ; ma debbano , buono o mal loro grado,
disegnarvi una terza divisione, e chiamarla Italia. Due
parti essenziali del metodo : la critica , e la teorica. Ordine tenuto
dall'Autore nella pu blicazione de' suoi scritti . Questione preliminare dei
rapporti fra la filosofia e la religione . pag. S 2. Sistema che nega il primo
termine del rap porto , cioè la filosofia. - Dottrina fondamentale del
cristianesimo. Spoglia la filosofia d'ogni carattere di scienza razionale.
Circolo vizio Filosofia e cristianesimo son termini, che si escludono a vicenda
S3. Sistema che nega il secondo termine del rap porto , cioè la religione. –
Dottrina degli Enci clopedisti . – La scuola rivoluzionaria . Espo sizione
della teoria di C. Lemaire , di G. Fer rari , di Proudhon , -di Feuerbach , -
di C. Marx e A , Ruge . so . VII XII 396 INDICE - e >> XXXVII S 4. Critica
di questo sistema . Vero stato della questione . Universalità e perpetuità
della re ligione . Non se ne può attribuire l'origine al l'arbitrio degli
individui . — È un elemento natu rale dell'Umanità. Testimonianze di 0. Müller,
-di P. Leroux, e di Lamennais. Objezione di Proudhon. - Risposta. - La
religione si tras forma sempre , ma non muore mai . Confessione di Feuerbach.
Giudizio di G. Villeneuve pag. XXVII S 5. Sistema che confunde i due termini
insieme. Alcuni riducono tutta la religione alla sola mo rale . Dottrina di
Kant, di Saint- Simon , d'altri Riformatori . S 6. Critica di tale sistema. -
Necessità d'una dot trina teoretica per la morale. La morale della. carità e
della fratellanza non fu un trovato dell'E vangelio . - Lo han confessato li
scrittori eccle siastici antichi . Documenti. Li Esseni ei Terapeuti . -
Parallelo di Reynaud. - Giudizio di De Potter. La carità e la fratellanza del
cristianesimo sono il rovescio del socialismo . Sentenza di D. Stern " . S
7. Altri immedesimano affatto la religione con la metafisica e la scienza.
Esposizione e critica dei sistemi di Leroux, di Reynaud, di La mennais , e di
Comte . $ 8. Sistema che separa affatto i due termini l'uno dall'altro . -
Professione di fede dell'ecletticismo . Contradizioni di E. Saisset, già ben
notate da F. Génin. La bandiera dell'ecletticismo di sertata . Altre
contradizioni di E. Martin . Vani tentativi per conciliare il razionalismo col
sovranaturale . XLV • LVIII » LXXXI INDICE 397 scenza . S 9. Conclusioni che
derivano dalla critica di questi sistemi. — Condizioni generali del problema da
risolvere. — Significato preciso dei due termini : la religione come dogmatica,
e la filosofia come metafisica . -Il rapporto d'unione fra loro è nell'u nità
del loro oggetto. Il rapporto di distinzione non può dedursi che da una teorica
della cono Conoscenza sensibile e razionale . Sensazioni, imaginazioni , e
sentimenti . Per cezioni , credenze , e concetti . Sentimento pri mitivo
dell'Assoluto . — Cognizione razionale , che ne proviene . La credenza ,
propria della reli gione. Il concetto , proprio della filosofia . Simboli e
teoriche . Influenza reciproca della filosofia e della religione . Perpetuità
di am bedue . Giudizio di Strauss . pag . S 10. Sistemi che mantengono tutti e
due i termini ; ma pongono fra essi un rapporto inesatto. Ana lisi critica dei
sistemi di Constant , di Trul di Villeneuve , di Mamiani. Filoso fia della
religione di Hegel , esposta da A. Véra. » S 11. Varj significati, in cui si
prende il raziona lismo. Razionalismo teologico. Dogma tismo. Ontologismo .
Idealismo . Il solo sistema , che il razionalismo escluda, è il dogma tismo.
Caratteri positivi e negativi del razio nalismo . Parte scientifica e parte
critica , Conclusione CIV - lard , CXX L CXL 398 INDICE 팅 DEL
SENTIMENTO. >> 13 1. Carattere objettivo della filosofia antica , e
subjettivo della moderna. Necessità e importanza della psi cologia. pag . 1 II
. Classificazione incompleta delle facultà umane. = Trascuranza del sentimento
nelle scuole italiane 4 III-IV. Classificazione proposta dagli autori
scolastici » 6 V. Sistema del Galluppi 9 VI. Sistema del Mancino 10 VII . Vizio
commune di questi due sistemi 12 VIII-IX. Analisi critica della teoria del Poli
X - XII. Esposizione e censura della teoria di Gioberti » 18 XIII. Pregio
commune di queste due teorie 26 XIV-XVIII. Analisi dei due sistemi del Rosmini.
Assurdità e contradizioni . Rosmini confutato da Rosmini 27 XIX . Saggio della
sua modestia. Suoi giudizj in torno alle scuole tedesche, alla filosofia
moderna, e al nostro secolo . — Il calculo degl'interessi mate riali . Come
Rosmini intenda la storia 44 XX - XXII. Danni , che recò alla filosofia la
negligenza del sentimento . - Principio della classificazione psi cologica. -
Non si può riporre nel subjetto . E ne pure nell'objetto 53 XXIII . Se il senso
abbia un oggetto. Giochi di pa role del Rosmini. Contradizioni e sofismi . XXIV
-XXV. Il principio della classificazione sta nel rapporto del subjetto con
l'objetto , cioè nella fun zione . La classificazione delle funzioni deriva
> » 57 1 IN DICE 399 pag. 62 - dai caratteri de' fenomeni conoscitivi,
Metodo induttivo di Bacone. Avvertenze e canoni di Garnier XXVI-XXVII.
Tradizione filosofica su la divisione delle facultà in senso e ragione 65
XXVIII-XXIX. Se fra il sentire e l'intendere passi una differenza generica , o
specifica soltanto . Strane contradizioni di Gioberti e di Rosmini 69
XXX-XXXIV. Non havvi una differenza generica ed essenziale fra il sentire ed il
conoscere . Prova filologica. Valore di certe locuzioni ammesse an che dai
filosofi. Il senso commune. Séguito delle contradizioni di Rosmini . - Il buon
senso. Il senso intimo . 73 XXXV - XXXVIII. Sofismi di Rosmini circa la natura
della sensazione . Il senso e l'intelletto si identi ficano nel genere , e si
distinguono nella specie . Dottrina di Tomaso d'Aquino , e del Poli .. La
funzione generica della conoscenza si divide in due funzioni specifiche : il
sentimento e la ragione . » 83 XXXIX - XLVI. Tre serie di fenomeni del
sentimento . Sensazioni. Errore della scuola psicologica francese , Dottrina di
Matthiae . Imaginazioni. Sentimenti. Elemento proprio , ed elemento commune dei
varj modi della conoscenza sensibile . Sono spontanei , immediati , concreti 92
XLVII-LIV. Tre serie di fenomeni della ragione . Percezioni. Credenze.
Concetti. Elemento proprio ed elemento commune dei varj modi della conoscenza
razionale . Sono riflessi, - mediati, - astrattivi. – Ricapitolazione LV - LVI.
Assurdità del Rosmini su lo sviluppo cro nologico della conoscenza . I bambini
filosofi . La nipote di venti mesi . Curiosa confessione - 2 » 108 » 114 400
INDICE Funzioni pra pag. 124 » 139 LVII-LVIII. Unità dello spirito umano.
Intimo nesso delle funzioni conoscitive. tiche . Classificazione generale LIX
-LXII. Analogie e differenze tra questo sistema e quello di Franck , di Garnier
, di Lamennais, di Leroux. Elogio e critica della teoria di A. Martin . >
128 LXIII-LXVI. La divisione delle facultà in attive e pas sive è falsa e
contradittoria. Li atti attivi , e li atti passivi del Rosmini. È erronea del
pari la di visione in facultà objettive e subjettive. Sofismi del Rosmini circa
la subjettività del sentimento e l'objettività dell'idea . Quali sieno le
conoscenze reali ed oggettive , e quali le suggettive ed astratte . Dottrina di
G. Ferrari. Antitesi del dogma tismo LXVII - LXIX . Objezioni e risposte . Che
cosa sia la verità. S'ella esista in sè stessa, fuori della mente. Paralogismi
del Rosmini . Egli non si prende cura e timore delle conseguenze. · Non ha
paura dell'assurdo . Assurdità e contradizioni della sua teorica delle idee .
LXX -LXXII. Caratteri , che differenziano l'uomo dal l'animale . Della
cognizione delle essenze . Come il Rosmini fa ragionare i moderni . Come
ragionino davvero. Storchenau , Dmowski . - Scempiaggini che Rosmini affibbia
agli antichi . Conoscere l'essenza d'una cosa, per lui , vale saperne il nome .
LXXIII-LXXV. Origine delle idee . Confini della scienza umana. Divisione delle
scienze . Due specie diverse di credenza. Elogio di Alfonso Testa. Saggio delle
sue dottrine . » 154 Kant , » 169 » 183 INDICE 401 - . pag. 196 LXXVI-LXXXIV.
Esame della teorica del Bianchetti. Şuoi meriti. - Critica delle sue objezioni
contro la dottrina del sentimento . -Egli stabilisce la que stione in termini
contradittorj. - Equivoco dell'as soluto . Se siano più mutabili i sentimenti ,
o le idee. Certezza della cognizione . Conseguenze della teoria platonica delle
idee . Guida sicura del | l'Umanità è la natura. In qual senso la verità , la
giustizia , e la bellezza sieno assolute . Cognizione dell'io fenomeno e
dell'io sustanza. Qual parte abbia il sentimento nella morale . L'assoluto
formale , e l'assoluto reale . La regola delle azioni LXXXV- XC. Applicazione
della teoria psicologica alla pedagogia , e alla storia. - Il sentimento del
Vero e la filosofia della conoscenza. Il sentimento del Bello e la filosofia
dell'arte . - Il sentimento del Bene e la filosofia della morale e del diritto
. · Il senti mento dell'Infinito e la filosofia della religione e del
l'assoluto . . XCI-CXII. Critica degli argumentidel Rosmini contro la teorica
del sentimento religioso . Se possano collocarsi tutte le religioni sotto una
stessa cate goria. La prova rosminiana è logicamente un so fisma. Storicamente
è una falsità . Dottrine cristiane anteriori al cristianesimo.- Carattere del
l'Evangelio. — Un filosofo inquisitore . – L'accusa d'empietà. –Logica
buffonesca del Rosmini. - Sua storia dell’empietà. Contradizioni ed assurdità
del suo catechismo. Insulti all'Umanità. Ca lunnie in luogo di ragioni . Verità
assoluta e ve rità relativa della religione . · Il Dio vero e il Dio falso . -
L'infallibilità del dogmatismo. Rosmini - » 223 402 INDICE - dichiara bestia
chi non pensa come lui. - Il fondo e le forme della religione . Chi ammette il
senti mento non lascia la via della ragione . La ragione e il sentimento non
sono contrarj. Subjettività della religione. Trasformazioni dell'idea di Dio. -
L'uomo ha una religione perchè è uomo. -Come nella dottrina del sentimento vi
sia la verità , la cer tezza, e la morale . I motivi della fede. Con tradizioni
del Rosmini intorno alla natura. Là legge e l'obbligazione morale . - Dove
cominci l'im moralità delle religioni. –La credenza non precede il sentimento.
Avvertimento ai giovani stu diosi CXIII-CXIV. Programma d'un corso di
Filosofia. Il razionalismo e la fede . Distruttore d'ogni fede è il dogmatismo.
- Differenze reali e pratiche fra il razionalista e il dogmatico . - 1 . pag.
236 » 313 NOTE. . 2 » 321 » 346 A. Analisi e critica dell'opera di G. A. Nallino
: Del Sentimento . B. Dottrina di C. Lemaire intorno alla verità . C. Esame di
una lettera del vescovo d'Annecy all'Ar monia su l'educazione D. Legge storica
del progresso , giusta il sistema di Comte e di Ferrari . E. Inno di Cleanto a
Giove tradutto dal Pompei F. Dottrina di Franck intorno alla fede . » 351 » 367
» 376 » DELLE DOTTRINE FILOSOFICHE DI VINCENZO GIOBERTI PARTE PRIMA
SOMMARIO DELLE DOTTRINE FILOSOFICHE DI VINCENZO GIOBERTI. Teorica del
Sovranaturale Pag. 9 Introduzione allo studio della Filosofia. Della formula
ideale . Del necessario e del contingente. - Dell'intelli gibile. Della
esistenza dei corpi. —Dellaindividuazione. Dell' evidenza e della certezza .
Dell'origine delle idee. De' giudizj analitici e sintetici . Della natura del
raziocinio Pag. 20 Della universalità scientifica della formula ideale. -Della
matematica. Della logica e della morale. Della co smologia Della estetica Pag.
27 Tavola delle trasformazioni ontologiche della formula ideale, corrispondenti
ai vari stati psicologici dello spirito umano Pag. 33 Teorica dei Primi.' –
Della dialettica Pag. 38 PARTE SECONDA CRITICA DELLE DOTTRINE FILOSOFICHE DI
GIOBERTI. La grande innovazione, che Gioberti portò nella filosofia , è quella
dei vocaboli e delle locuzioni. - Il suo sistema però è sempre il vecchio
dogmatismo della scolastica. -Egli 328 - 1 s'era proposto di ricondurre la
scienza ideale alle credenze catoliche e all'obedienza della chiesa, onde
l'aveano sviata; il metodo, il principio , e il criterio della filosofia moderna,
e volea sostituire : I. Come metodo, l'ontologismo al psicologismo. — Defi
nizione dei due metodi. — Il psicologismo osserva, e l'on tologismo viola il
primo canone di una buona metodica, che è di procedere dal noto all' ignoto ; -
parimente il secondo, che è di camminare dal certo all'incerto . - Li miti del
psicologismo. - Conseguenze , che il filosofo ne dee tirare. Gioberti ba
ragione contro i psicologisti dogmatici, e noncontro i psicologisti critici. -
Il processo psicologico non è ipotetico . L'ontologismo invece non può essere
che una ipotesi. L'uomo di Gioberti, e l'intuito diretto, immediato della
creazione Pag. 42 II . Come principio , la creazione al panteismo. –Che valore
debba attribuire la filosofia al panteismo, ed ai varj sistemi ontologici e
cosmogonici. Anche la creazione, nel sistema di Gioberti, è una ipotesi. - Non
la stabilisce su d'alcuna prova. Tutti i sistemi possono appropriarsi il suo
ragionamento. Gioberti non prova il fatto capi tale del suo sistema, che è la
notizia della creazione nel l'intuito primitivo . Anziquesto fatto medesimo, in
virtù de' suoi principj , non è ammissibile. Scambia la que stione
dell'esistenza con quella del modo. - In luogo di tre termini ne abbiamo un
solo. Differenza essenziale fra l'azione dell'Ente e quella degli esistenti -
Il sistema di Gioberti si risolve o in una contradizione formale, o in
un'asserzione gratuita Pag. 52 III. Comecriterio , il sovranaturale al
razionalismo. cosa intenda Gioberti per sovrintelligenza.-Un commento favoloso
di Achille Mauri. – La sovrintelligenzaèuna facultà contraditioria ed assurda.
Stato della questione fra il razionalismo ed il teologismo. Per la filosofia,
la fede non può esser altro che una maniera di cognizione. La distinzione dei
sovranaturalisti fra la certezza o evi denza estrinseca ed intrinseca non
giova. Il sovrana turale o non è oggetto di conoscenza , o il suo criterio è la
ragione. I fatti sovranaturali, a cui ricorre Gioberti, o non sono fatti, o non
conchiudono punto. La crea zione. La parola . La beatitudine. La rivelazione.
Il sovranaturalismo consiste nel fondare il noto su l'ignoto , o nel dedurre
l'evidente dall' incomprensibile. 329 Una confutazione efficace del
razionalismo non è pos sibile, fuorchè a patto di ammettere due specie diverse
e contrarie di verità e di ragione Pag. 60 IV. Come risultato finale , la
teologia alla filosofia . --- È un corollario . Gioberti stesso lo ha
dichiarato in mille luoghi.- Suamoltiforme definizione della filosofia. —
Saggio di commenti, con cui Gioberti laspiega. — Anche per lui, come per
Rosmini, la filosofia è la serva della teologia. Il signor Mauri lo nega
formalmente ; formalmente lo afferma. Egli vede lucidamente il 'nulla. —E
mostra d'intendersi cosi bene di teologia , come di filosofia . - Ar gumento di
Gioberti per conciliare il primato della teo logia con la libertà della scienza
. E un controsenso. L'unico principio di ordine nel regno delle idee e la
Gioberti con la sua teorica del magisterio e della regola autorevole condanna
il proprio sistema. – Egli non credeva alla filosofia, non era filosofo. - Suoi
impro bi . E contro Descartes, como rappresentante di essa . Pag. 69 verità.
PARTE TERZA LI AVVERSARJ DI GIOBERTI. Varie classi d' avversarj. -La critica
presente si rife risce ai soli avversarj delle dottrine filosofiche di Gioberti
. Nella questione del metodo, suoi avversarj naturali do vean essere i
psicologisti critici. -Ma'in Italia una scuola critica non esiste. – Nicolò
Tommaseo. Salvatore Man cino - Terenzio Mamiani. - I psicologisti rosminiani.
Questione fondamentale tra Gioberti e Rosmini. La critica di Gioberti distrusse
la metafisica del psicologismo. E la critica de' rosminiani disfece la
metafisica dell'on tologismo. —Il sistema di Kant riceve una nuova conferma dal
fatto stesso de' suoi detrattori. Lato comico della controversia fra Gioberti
Rosmini. Conclusione , che ne dee trarre la filosofia e l'Italia . Pag. 88
Nella questione del principio , avversarj di Gioberti avrebbero dovuto essere i
panteisti. - Ma nella patria di Giordano Bruno il panteismo non ha una scuola .
Si levarono inyece contro Gioberti i difensori officiali della - - 330 Pag. 91
Pag . 98 creazione, e lo accusarono di panteismo. Mala fede di
questiaccusatori. - Protesta diGioberti. - Il panteismo é inevitabile nel sistema
psicologico del dogmatismo —La critica dei teologi era una cavillazione ed una
sofistiche ria. Gioberti non è panteista. Il che però non gli torna a lode
Nellaquestione del criterio , avversarj di Giobertinon furono i razionalisti,
ma i teologi. E l'accusarono di razionalismo. Favole, che un frate diede ad
intendere a otto vescovi degli Stati Romani. Gioberti ebbe il torto di
prenderle sul serio . - Sua protesta. - L'accusa non è giustificata dalla
guerra , ch'egli mosse ai gesuiti. — Ma in virtù de suoi stessi principj egli
non poteva lagnarsi della sentenza de' teologi L'ordine degli avversarj,
eziandio quanto al risultato ultimo della controversia, apparvorovesciato .
Gioberti non fu combattuto in nome della filosofia . Vera filosofia , nel senso
moderno , non esiste ancora in Italia . Quivi regna tuttora la scolastica. Fu
in quella vece combat tuto dai teologi. - E con ragione. - Problema della con
ciliazione fra la ragione e la fede. Soluzione dei razio nalisti, o dei
teologi. - Gioberti s'era condannato da sè stesso con la sua professione di
fede . Il catolicismo era la sua religione, e lo trattavada catolico. - Opposi
zione assoluta della fedee della ragione.- 0razionalismo, o teologismo :
nessuna via di mezzo. L'esempio di Gioberti è una conferma di questa verità o
di questo fatto Opere postume di Gioberti. Riforma catolica della chiesa
Filosofia della rivelazione - 11 - Pag . 103 Pag. 108 . Pag. 159 II . TERENZIO
MAMIANI. E LA SUA ACADEMIA DI FILOSOFIA I. PROGRAMMA DELL'ACADEMIA . 1
Divisione del programma. False accuse , che Mamiani dà all'età nostra . - Egli
nega i fatti più notorj ed evi 331 denti. – Afferma, che oggidi la mente umana
ha perduta una sua facultà naturale . Se ella sia diventata inetta a conoscere
i sommi principj Mamiani taccia l'età nostra d'inettitudine a conoscere le
dottrine, che ogni pro fessore insegna, ed ogni studente impara . -Anche l'ac
cusa di empirismo è vana. - L'influenza dell'empirismo grosso e cieco non
esiste. V' ha però un empirismo no grosso , nè cieco, a cui la scienza rende
omaggio . E una volta Mamiani lo riconosceva anch'egli come il metodo naturale.
Testimonianze del Rinovamento , dell'Onto logia , e dei Dialoghi. Egli ora nega
perfino i pro gressi dell'industria. Per questo rispetto, lo scopo del Ľ Academia
è inutile o dannoso Il titolo dell' Academia. È un idiotismo. A che razza di
patrioti possa piacere , Abuso che Mamiani fa dell'espressioni di filosofia
italica , e italiana - L'antico moderno. Ritratto ch'egli fa di questa
filosofia. È un'amplificazione retorica da declamatore. - Che Ma miani 'abbia
inventato o scoperto una nuova storia ? Il suo giudizio è falso, o si riferisca
alla scuola pitagorica : -Testimonianze diFréret, -Tennemann. - Degerando,
Ritter, e del Dizionario delle scienze filosofiche . O s'intenda della scuola
eleatica. O anche delle dot trine de' nostri filosofi riformatori al principio
dell' era moderna. — Conseguenze del giudizio di Mamiani intorno all'eccellenza
della filosofia antica. Risposta di Mamiani a Mamiani Pag. 183 - Pag. 194 § II.
PARTE PRIMA. ADUNANZE DEL 1850. Discussioni non filosofiche. Altre, di cui
s'accenna il titolo solo o si fa un indice sommario. Paragone, che Mamiani
instituisce fra l'Academia di scienze morali e po litiche , e la sua. Strana
censura dell'Academia fran cese . I difetti del secolo e della nazione. Se un'A
cademia li possa correggere. A chi appartenga questo officio educativo. Al
carattere del secolo e della nazione partecipano paturalmente l'individui. - E
il Genio stesso , Se l'Academia francese dipendesse troppo dal potere
ministrativo. Fondazione Statuto . Soppressione , - C 332 rinovazione, e stato
attuale, - Le moltitudini di Francia . -Mamiani rinfaccia loro ingiustamente la
preoccupazione dei materiali interessi. Che cosa farebbe il Conto della Rovere,
qualora si trovasse nel caso di quello moltitudini, Forma dell'intelligenza
francese . - Mamiani la taccia di poco idonea agli studi speculativi. Falsità o
calun nia. Se moltidell'Instituto seguilino ancoraledottrino superficiali del
secolo andato. L'Academia di Mamiani. -Stato personale dei fondatori e socj
primarj. – Sono tutti indipendenti d' un nuovo genere: impiegati. -Pro blema,
cheMamiani dovrebbe proporre a 'suoi colleghi. Un elogio degl' Italiani
peggiore d'ogni insulto . Pag. 207 Nuove materie di filosofia italica antica .
Mamiani ac cusa di superficialità e leggerezza tutti i fisiologi. – E liene per
sodezza e profondità l'ignoto e l'assurdo. Domanda di un illustre scrittore
piemontese. Risposta degna di un casista. - La religione di Mamiani e della sua
Academia è un enigma. - Questione della sovranità e del diritto. Teoria di
Mamiani. Li ottimati. Formula : Dio e la legge. Critica di questa teoria e di
questa formula . Doppio senso del problema intorno alla sovranità . Un fatto di
natura , che non s'è mai effet tuato . Il diploma d'ottimo e di sapiente. Dio e
Dio. Anche Mamiani crede alla favola , che di Tomaso d'A quino fa un dottore
della democrazia. E cita lopu scolo De regimine principum . -Ad ognuno il suo .
- Ana lisi del famoso opuscolo. Mamiani dunque non l'avea letto –
Un'impertinenza del segretario Boccardo. - II suo discorso su la filosofia
della storia è un tessuto di contradizioni, d’arzigogoli, e d'assurdità Pag.
219 $ III. PARTE SECONDA. ADUNANZE DEL 1851. Discussioni che non meritano il
nome di filosofiche. Discorso proemiale di Mamiani. -Sommario . –Critica. La
censura filosofica , che Mamiani fa dei tedescbi, è ingiusta ed assurda. –
L'esperienzae l'Assoluto . - Fede e temerità dei filosofi tedeschi. Così ne
avessero un po' l'Italiani. - I tilosofi e la rivoluzione. - I Tede hi e
l'Italici . Errori di Mamiani intorno allo scetticismo. 333 È erro Se debbano
querelarsene i savj e li onesti. Quali siano i suoi confini. Chi reca guasti
nelle intelligenze e nei cuori è il dogmatismo, e non lo scetticismo. Nuova
descrizione , che Mamiani fa dello scetticismo. pea . Mamiani grida allo
scetticismo senza conoscerlo. Che cosa dee fare per circoscrivere la vera
signoria dello scetticismo. - Ideo confuse e stravolte circa la reli gione. L'asserzione
di Mamiani , che il secolo torna a religiosità per impulso di ragione , è un
doppio contro senso . Prove che non provano nulla. - La pianta e le radici
della fede. Mamiani chiama religione ciò che tutte le religioni chiamano
empietà ed ateismo. Dev'essere un' ironia . La piaga © la peste dell'epoca
nostra è l'ipocrisia di certi scrittori. Sarebbe tempo che Ma miani cessasse
dall'equivocazione e dall'anfibologia. - E facesse una professione di fede
chiara e precisa . Almeno la gioventù conoscerebbe le sue guide. Pag. 238
Dottrina di Mamiani su la filosofia della storia. Qual mezzo rimanga ad un
popolocorrotto per tornare alla li bertà e alla virtù civile. - Il popolo, Le
politiche in stituzioni, - I metodi educativi, L'incremento del sa pere commune,
non pajono a Mamiani una ragione suffi ciente. — Egli muoveda un'ipotesi
assurda. - E da un'enu merazione incompiuta. —Donde possa ricavarsi la
soluzione delproblema. -Questione del progresso – Definizione di Mamiani.
Sommario del suo primo discorso. - Con tradizione fondamentale. - Sommario del
secondo discorso . Una conclusione che rovescia le premesse Se Ma miani ammetta
, o no, il progresso , è un mistero. Lo affermae lo nega ad un tempo . Due
grandi scoperte del professore Garelli. Un'altra del professor Torre. - Li
applausi dell Academia. L'eletto parto d' un gio vine e raro ingegno. Altra e
più mirabile scoperta del signor Bonghi.– Ê riescito a capire che i filosofi
antichi non erano teologi cristiani. Fuori della chiesa catolica l'anima catolica
non può trovarsi. Concetto ch'egli s'è formato della filosofia italiana. Le
viscere e le croste dei dogmi cristiani. L'estremo della loro possapza re
stauratrice. Il signor Bonghi lo hanno già restaurato perfettamente . Pag. 254
334 § IV. PARTE TERZA. COMITATO ACADEMICO DI TORINO. . . Discorso proemiale del
signor Boncompagni, su li officj civili della filosofia . Sommario . Diritti
della ragione. Libertà della filosofia . Libero esame. Lite fra li ettici e la
umana generazione. Origine e causa dello scetticismo. -Eccesso dei dogmatici
edegli scettici. Me todo di combattere lo scetticismo -Se la filosofia moderna
lo posseda – La filosofia e il paganesimo. — Il cristiane simo e la filosofia.
Accordo della fede e della ragione. Torti del secolo XVIII. Filosofia scozzese
e tedesca. La filosofia moderna non ha finora adempiuto i suoi officj. Speranza
fallace di un riposo. Dove si la vera, sana , ed utile filosofia Pag. 267
Critica di questo discorso.. Il figlio degno della ma dre. - Il discorso di
Boncompagni è un paralogismo. - Le premesse confutano la conclusione. La
conclusione ro vescia le premesse - Diritti della filosofia verso il cristia
nesimo. Boncompagni dee riformare le premesse , o la conclusione. L'esempio
degl'instauratori della filosofia moderna non prova nulla . · Il metodo
italianissimo dei filosofi italici ministri di Stato. — Lo scetticismo è la pie
tra d'inciampo anche per Boncompagni. - Cinque affer mazioni, che son cinquo
falsità . Contro di chie di che combattano li scettici. Di che dubitino. Se
ricono scano il progresso del pensiero umano verso la verità. Che verità e che
scienza impugnino. Pag. 274 Un altro discorso di Boncompagni su la libertà
d'inse gnamento. Perchè non se no facia l'analisi. Conci liazione della libertà
del pensiero con l'autorità . -Tre parole convertite in principi essenziali
alla vita intellet iuale e morale dell'uomo Per Boncompagni la massima parte
degli uomini sono bestie . E l’Inquisizione è un Ufficio veramente santo. –
L'autorità veneranda dei birri. Che risposta e che trattamento dovrebbe
aspettarsi Boncompagni, se i suoi avversarj gli applicassero i suoi stessi
principj Pag. 283 Discorso di Bertrando Spaventa su i principj della filo sofia
pratica di Bruno. La prima e l'unica lodė data a chi la meritava. - Quel dotto
discorso è la critica e la satira 335 . C Pag. 287 più acerba della filosofia
italica. Sommario. — Il proe mio. Fondamento della filosofia pratica. Forme
della moralità e del diritto : la verità. La prudenza. La filosofia . - La
legge. – La giustizia pupitrice. -Il go verno. Il lavoro. La religione. —
Sviluppo della idea di Bruno nella storia della filosofia . Spinoza. - Kant.
Hegel. Il principio essenziale del cristianesimo. L'identità della natura
divina e della natura umana è un'eresia , e non un dogma. - I dogmi cristiani
della creazione e del l'incarnazione l'escludono. Il cristianesimo avrebbe
regnato per sedici secoli, senza nè pur esistere. Ne seguirebbe che una
religione nasce allorchè muore. - Lo religioni orientali non avrebbero
cominciato a trionfare che su la fine del secolo passato . La rivoluzione
francese e il cristianesimo. La filosofia moderna e la rivoluzione non possono
dirsi una realizzazione dell'Evangelio . - I germi delle idee. — Il criterio
comparativo delle religioni non è il germe o la sustanza dell'idea, ma la forma
del sentimento . Analogia del cristianesimo conle religioni antecedenti e con
la democrazia moderna. Non bisogna chiedere, nè attribuire ad un'instituzione
ciò ch'essa non è destinata a dare. Rapporto del razionalismo co ' l cri
stianesimo. Legge di successione e di progresso nella storia delle religioni. -
Importanza d'una questione di parole. - Bandiera dell'autorità e della libertà
Pag . 305 Cicalata di un principe Torella. - E il segretario la chiama
elegante. Giunta peggiore della derrata. La moderazione dei sedicenti moderati.
Origine e defini zione del socialismo, secondo l'onesto e moderato principe
Torella. Risposta per le rime . Conclusione. Mamiani con la sua Academia non ha
recato nessun vantaggio alla filosofia. Ha fatto grave torto all'Italia .
Patriotismo fanatico ed esaggerato. — E un errore nelle questioni politiche. On
assurdo nelle scientifiche. Scambia l'amor della patria con una vile
piacenteria. L'Italia e la filosofia moderna. - Il pri mato dell'ignoranza. -
Quale dovrebb’ essere il programma filosofico di un ' Academia , che volesse
meritar bene del l'Italia . Ma in Italia non si potrebbe attuare. Che cosa
dovrebbero fare i politici e i filosofi patrioti. Pag. 316Occasione e argumento
dell'opera. II . Nuova genía di filosofanti. III . Vanità de' loro sforzi , e
consola zione della filosofia . IV . Se la divisione de' giudizj in analitici e
sintetici fosse già fatta da Aristotele (Ro smini ) , V. O da S. Tomaso (
Balmes ), VI. O da Locke (Galluppi). VII. O da Hume ( Kuno Fischer ). VIII.
Divario fra la teorica di Hume e di Kant , IX , Dichiarato da Kant stesso pag .
3 470 INDICE E SOMMARIO. LETTERA SECONDA . KANT. 1 DIVISIONE DEL GIUDIZIO IN
ANALITICO E SINTETICO. 1. Due edizioni della Critica della Ragione Pura. II .
Stato della questione. III . Valore della formula : A è B ; la differenza tra i
giudizj analitici e sintetici non dipende dall'essere contenuto , o no , il
predicato nel subjetto ; IV. Nè dall'essere identico , o no , il pre dicato co '
l subjetto. V. I giudizj: Tutti i corpi sono estesi , e Tutti i corpi sono
pesanti , non differiscono formalmente tra loro. VI. Il giudizio analitico di
Kant è il giudizio categorico in genere , ed il giudizio sintetico è un
giudizio impossibile . – VII. Relazioni dei concetti in ordine alla loro
estensione e comprensione. VIII . Il concetto di corpo include la nota della
gra vità non meno che dell'estensione. IX. Vale la stessa legge per i giudizj
empirici e particolari. X. Con fusione che fa Kant dell'analisi con la sintesi
, e della forma sintetica con la forma contingente del giudizio. XI.
Inesattezza del divario ch'egli stabilisce fra la cognizione a posteriori, a
priori, e pura. – XII. Co gnizione propriamente empirica , propriamente pura ,
e mista ; universalità e necessità del giudizio. XIII. A INDICE E SOMMARIO .
171 quale classe appartenga il giudizio : Tutti i corpi sono estesi. XIV. E
della stessa classe è il giudizio : Tutti i corpi sono pesanti. XV. Erroneo
commento che fa a Kant il suo traduttore italiano. XVI. Determi ne del doppio
processo intellettuale d'analisi e sintesi. XVII. Carattere differenziale dei
giudizj ana litici e sintetici; concetti e giudizj primi. XVIII. II carattere
analitico e sintetico non può ridursi nè alla mera conversione de' giudizj, nè
ad una semplice diver sità di funzione del subjetto e del predicato. ΧΙΧ. Due
testimonianze di Kant. XX. Importanza della teorica del giudizio sintetico per
la questione dell'ori gine delle idee . pag. 33 LETTERA TERZA . KANT. SUDDIVISIONE
DEL GIUDIZIO SINTETICO IN A POSTERIORI ED A PRIORI. I. Sorte diversa ch'ebbero
le due parti della dottrina kan tiana. II . Officio dell'esperienza ne' giudizj
analitici e sintetici di Kant, III. Nella sintesi empirica e pura. IV. Valore
del giudizio : Tutto ciò che avviene ha la sua causa ; e necessità de' giudizj
sintetici a priori in tutte le scienze . V. Valore de'giudizj matematici: 7 +5
= 12 ; VI. La linea retta è fra due punti la più breve ; VII. Il tutto è eguale
a sè stesso , e maggiore della sua parte. VIII . Carattere logico di 472 INDICE
E SOMMARIO. tali giudizj. IX. Principj della fisica , X. E della metafisica .
XI. Il mistero de' giudizj sintetici. XII. Il problema universale della ragione
pura : Come sono possibili i giudizj sintetici a priori? XIII, Se da esso
dipenda l'esistenza della metafisica pag. 115 LETTERA QUARTA. COUSIN E TESTA .
COUsil, 1. Seguaci e spositori di Kant. II . Prima divisione che fa Cousin del
giudizio ; medesimezza logica e psicolo gica delle due specie. - III . Riduzione
del giudizio ana litico al categorico in genere , e del sintetico all'im ·
possibile. IV. Suddivisione del giudizio sintetico. V. Errori di Cousin
nell'interpretazione de' giudizj : Tutti i corpi sono pesanti, e Ogni mutamento
ha una - VI. Non tutti i giudizj analitici sono i priori. VII. Due corollarj di
Cousin su l'origine delle co gnizioni e su la natura de' giudizj. VIII. Scambio
che fa il Testa del giudizio sintetico con l'empirico e dell' analitico co ' l
pur'o. IX. Objezione e risposta ; confusione del carattere sperimentale con la
contin genza , e del carattere puro con la necessità . X. Pos sibilità
de'giudizj sintetici a priori; principio di cau salita . XI. Le definizioni
sono giudizj analitici sintetici. XII. Definizioni geometriche e costruzioni.
XIII. Definizioni genetiche e concezioni. non pag. 167 INDICE E SOMMARIO . 473
LETTERA QUINTA. GALLUPPI E VACHEROT. 1. Erronea nozione del giudizio sintetico
proposta dal Gal luppi con l'esempio: La nere è fredda . II. Erroneo paragone
di questo giudizio con l'altro : triangolo ha tre angoli; assurdità del
giudizio sintetico kantiano dimostrata dallo stesso Galluppi. III . La
divisione del giudizio in analitico e sintetico non può desumersi nè dalla
necessità o contingenza della relazione fra su bjetto e predicato , nè
dall'impossibilità o possibilità dell'opposto . IV . Non v'ha differenza per
questo rispetto fra i giudizi empirici e puri. -- V. Altro pa ragone fallace
tra il giudizio : La nere è freddo , e Due quantità eguali ad una terza sono eguali
fin loro. - VI. Tolto il predicato , può essere distrutta o no l'idea del
subjetto cosi nei giudizj empirici come nei puri. VII. Erra il Galluppi non
meno di Hune nel determi nare quali sieno i giudizj, di cui è inconcepibile
l'op posto. VIII. Confunde l ' intelletto speculativo con l'intelletto pratico.
IX . Fallacia della sua argumen tazione contro la possibilità de ' giudizj
sintetici a priori. -- X. S'aggira in un circolo vizioso . XI. Necessita fisica
e necessità logica , repugnanza assoluta e repu gnanza ipotetica o relativa .
XII . Contingenza del giu 474 INDICE E SOMMARIO . dizio ; predicati di qualità
e predicati di azione. -- XIII . Al giudizio sintetico non conviene
propriamente il ca rattere di necessità , XIV. Nè il carattere di contin genza.
XV. Ed al giudizio analitico appartiene il ca rattere di necessità , e repugna
quello di contingenza. XVI. Fra i concetti di cavallo alato e di monte senza
valle non c'è differenza d'ordine razionale , ma d'ordine imaginativo. XVII. Le
nozioni di possibi lità ed impossibilità han valore logico e non fisico .
XVIII. Erronea dottrina del Galluppi su la natura della definizione , XIX. E su
' l divario ch'egli fa tra de finizione e proposizione , XX. E tra idea e segno
dell'idea . XXI. Li esempj , con cui Vacherot spiega la nozione kantiana del
giudizio analitico e sintetico , valgono a scalzarne il fondamento. XXII. Sua
ridu zione di tutti i giudizj analitici in puri e di tutti i sin tetici in
empirici. XXIII. Merito e difetto della cri tica ch'egli fa del giudizio 7 + 5
= 12 . pag. 211 LETTERA SESTA. ROSMINI. 1. Sua perspicacia nell'avvertire il
difetto capitale della teorica kantiana e il vero punto della questione . II.
Erronea tuttavia è la nozione che ha il Rosmini del giudizio sintetico
empirico. - III . Sua formula del pro INDICE E SOMMARIO . 475 blema
dell'ideologia : Come si formino i concetti; e del giudizio primitivo : Esiste
ciò che io sento. IV . Suoi giudizj con un subjetto -sensazione ed un predicato
-idea . V. Non sono un fatto della .coscienza , ma un'illu sione del Rosmini;
VI. Nè possono dirsi giudizj sin tetici . VII. False supposizioni ch'egli
imputa vana mente a Kant. VIII . Teorica rosminiana della per cezione
intellettiva de' corpi. IX. Strana distinzione fra subjetto e concetto del subjetto
; X. E strane conclusioni che il Rosmini ne trae . XI. I giudizj, con cui egli
vuol risolvere il problema dell'ideologia , non sono nè primitivi, nè sintetici
, nè a priori. XII. Condizioni del problema e della sua soluzione pag . 289
LETTERA SETTIMA. GIOBERTI. 1. Sua nozione del giudizio sintetico , guasta dalla
clau sula ch'esso debba avere per subjetto un'idea sem plice. - II.
Applicazione che ne fa il Gioberti ai giu dizj matematici. III . Valore del
giudizio : A è eguale ad A. IV. Eccezione del giudizio : L'essere è l ' es V.
Se la realtà de ' giudizj sintetici a priori di penda dalla struttura dello
spirito umano o dalla sin tesi objettiva del Gioberti. VI. Sua tesi circa i
giudizj a priori, tutti analitici rispetto alla cognizione rifles sere. 476
INDICE E SOMMARIO . siva , e tutti sintetici rispetto alla cognizione intuitiva
; VII. Contraria a' suoi principj, in virtù de quali appartengono all'ordine
della riflessione e non dell' in tuito così i giudizj sintetici come li
analitici. VIII . Analisi della percezione primitiva fatta dal Reid e ri fatta
da Kant. IX. Spiegazione che dà il Gioberti del giudizio primo ; mistero sopra
mistero. X. Sua divisione de' giudizj sintetici a priori in assoluti e re
lativi . - XI. Se il problema kantiano sia psicologica mente insolubile . XII.
Fallacia dell' argumentazione giobertiana contro il processo psicologico. XIII.
Que stione dell'origine delle idee ; differenza tra il fatto e la sua
spiegazione pag. 333 LETTERA OTTAVA. MAMIANI. I. Principio della sua teorica .
II . Divisione che fa il Mamiani del giudizio analitico ; III . Piena di repu
gnanze ; IV. E inefficace contro la teorica kantiana. V. Altra divisione del
giudizio non meno inesatta . VI. La differenza tra le due specie non sussiste ,
VII. Nè quanto al carattere di necessità o contingenza , nè quanto al
riferimento dell'idea all'essere attuale o all'eterna possibilità. VIII. La
materia attuale e la materia possibile. IX. Sequela di repugnanze , che 3
INDICE E SOMMARIO. 477 deriva dalla classificazione de' giudizj secondo che
hanno objetto finito od infinito. X. Critica infelice che il Mamiani fa de'
giudizj sintetici a pricri di Kant con vernenti la matematica , XI. E la
metafisica . pag. 381 LETTERA NONA. IL PROFESSORE GIAMBATTISTA PEYRETTI. 1.
Divisione ch'egli fa del giudizio , e che disfà con li esempj. II. Fallacia
della definizione dall'accidente . III . Il carattere di essenzialità o
accidentalità del predicato verso del subjetto è d'ordine logico e rela tivo ,
non già d' ordine reale ed assoluto. IV. Si ri duce alla relatività dei
concetti di genere e di specie . --- V. Il giudizio sintetico del Peyretti è
intrinseca inente falso e logicamente impossibile. VI. Non si può mai negare
ciò che si afferma senza contradirsi. VII. Paralogismi del Peyretti a prova
della tesi che tutti i giudizj empirici sono sintetici ; – VIII. E della tesi
che tutti i giudizj analitici sono puri. IX. Tesi disdette dalla sua stessa
teorica dell'opposizione de' giudizj. X. Caso di un predicato non incluso nel
su bjetto . XI. La teorica dell'analisi e della sintesi , professata dal
Peyretti , mal s'accorda con le sue teo riche dell'apprensione analitica e
sintetica ; XII. Del l'affermazione artificiale e naturale ; del giudizio primi
tivo o intuitivo , e secondario o razionale ; della distin TORIO 478 INDICE E
SOMMARIO , zione intensiva ed estensiva delle idee. XIII. Nozione dell'analisi
e della sintesi e teorica della definizione , con cui il Peyretti s' accosta
alla vera idea del giudi-. zio analitico e sintetico. XIV. Sua divisione anche
del giudizio falso in analitico e sintetico , XV. Fon data in una differenza
affatto arbitraria e fallace tra due giudizj, XVI. Che paragonati a dovere fra
loro non differiscono punto pag. 419Autori da omettersi. II. Errori del Toscano
circa la forma negativa del giudizio analitico e sintetico ; - III. E circa il
carattere spontaneo della sintesi e riflesso dell'analisi. IV . Critica ch'egli
fa della dottrina di Kant su i giudizj sintetici a priori; – V. E delle obje
zioni mosse contro di quella dottrina dal Galluppi , VI. E dal Rosmini . VII.
Teoria ontologica del To scano, condannata dal Gioberti ; - VIII. E distrutta
da gli esempj stessi , con cui il Toscano crede d'illustrarla . - IX.
Vanagloria della scuola degli ontologi. X. Dot. 534 INDICE E SOMMARIO . trina
del Romano su i giudizj necessarj e contingenti ; XI. Su la necessità assoluta
e condizionale ; XII. E su la sintesi e l'analisi pag. 3 LETTERA UNDECIMA. IL
PROF . SIMONE CORLEO. 1. Assimilazione e dissimilazione spontanea tra le perce zioni.
II . Erronea definizione dell'analisi e della sin tesi. III. Esempj con cui il
Corleo non chiarisce, ma distrugge la sua teorica dell'assimilazione , — IV.
Della. sintesi, V. E dell' analisi. VI. Nesso ch'egli sta bilisce fra l'analisi
e la sintesi ; VII. E contempora neità delle due funzioni. VIII. Forme
principali della cognizione . IX. Ordine di priorità e posteriorità fra la
sintesi e l'analisi. X. Dottrina del Corleo su la sintesi riflessa ; disdetta
da' suoi esempj ; XI. E da fatti d' esperienza commune. XII. Differenza ch'
egli fa tra il giudizio e la sintesi ed analisi. XIII. Giu dizj che per lui non
sono veri giudizj. XIV. Censura ch'egli muove alla maggior parte dei filosofi
per aver confuso la sintesi ed analisi riflessa co'l giudizio. – XV. Sua
scoperta della conversione de' giudizj empirici in necessarj. XVI. Analisi del
giudizio : Ogni corpo è grave ; XVII. E confronto coʻl suo reciproco : Ogni {
INDICE E SOMMARIO . 533 grave è corpo. - XVIII. Correzioni e giunte del Corleo
alla teorica kantiana de'giudizj analitici e sintetici , a priori ed a
posteriori. XIX . Altra sua scoperta della priorizzazione de' concetti. -- XX.
Effetti prodigiosi della quinta percezione d'un libro . — XXI. E conseguenze
davvero nuove della priorizzazione de'concetti. pag. 39 LETTERA DUODECIMA. IL
PROF . LUIGI BARBERA. 1. Critica delle definizioni del giudizio date da varj
filo sofi ; II. Da Stuart Mill e dal Rosmini. III. Defi nizione che ne dà il
Barbera. IV. Sua teorica del giudizio analitico V. Identità manifesta ed
occulta. VI. Esempio del quadrato di 13. — VII. Teorica del giudizio sintetico.
VIII. Officio della copula. IX. Esempio del campanile di Pisa. X. Teorica della
for mazione delle idee. XI. Risoluzione dell'idea ne'suoi elementi mediante il
giudizio . XII. Attributi del su hjetto ideale e del subjetio reale. XIII.
Esempio del peso dei corpi. XIV. Teorica del giudizio sintetico a priori. – XV.
Vocaboli che dinotano l'ignoto. XVI. Subjetto ignoto ed attributi noti. XVII.
sempio del yocabolo Dio pag. 117 536 INDICE E SOMMARIO . LETTERA DECIMATERZA.
LI STUDJ LOGICI IN INGHILTERRA , FRANCIA , E ITALIA . RENOUVIER , DELBEUF ,
STUART MILL . I. Declinazione degli studj logici in Inghilterra. - II . Nota di
Stuart Mill su la questione de'giudizj analitici e sin tetici. III. Condizione
degli studj logici in Francia . IV. A. Garnier e C. Bailly. V. Dottrina di Re
nouvier intorno al giudizio in genere , al giudizio cate gorico, e al giudizio
analitico e sintetico. - VI. Se ogni giudizio sia analitico e sintetico insieme.
VII. Delbouf: sua teorica del giudizio sintetico , VIII. E dell'ana litico . ·
IX. Confusione ch'egli fa dell'uno con l'altro , X. Confermata da' suoi esempj
. XI. Una nuova riforina dell'insegnamento filosofico in Italia. XII. Ses guaci
ed avversarj di Kant in Germania XIII. Que stione de’giudizj analitici e
sintetici ripigliata da Stuart Mill nella sua critica della Filosofia di
Hamilton. XIV. Sue objezioni contro la teorica commune del giu dizio . XV.
Teorica sua propria ; divario ch'egli am mette tra il concetto ed il fatto.
XVI. Relazione tra giudizi e concetti; come i fatti possano esser materia dei
giudizj. — XVII. Proposizioni ch'egli trova nei fenomeni INDICE E SOMMARIO. 537
esterni; ed elementi o momenti della sua teorica del giudizio. - XVIII. Giudizj
nuovi e giudizj ripetuti; Co pernico e Tolomeo. XIX. Attributi che racchiude il
concetto . XX. Attributi impliciti nel senso del nome ; teorica della
definizione . XXI. Esempio del vocabolo XXII. Precisione del linguaggio
filosofico di Stuart Mill nella divisione del giudizio in analitico e sintetico
20N10 . pag. 183 LETTERA DECIMAQUARTA . KRUG , FRIES , TWESTEN, BRANISS. ! I.
Objezioni del Krug alla teorica kantiana ; esposizione della teorica sua
propria. II . Contenenza originaria del predicato nel subjetto ; astrazione
della logica dal pensiero sintetico. III. Altre definizioni del giudizio
analitico e sintetico . · IV . Relazione del concetto con l'objetto . - V.
Esempi che non confermano punto la tesi. VI. Differenza tra ' giudizj sintetici
ed analitici mal fondata dal Krug nell'opposizione fra objetti determinati e
concetti già esistenti ; VII. E fra objetto , idea del l'objetto , e nota della
sua idea. VIII. Distinzione fra il valore objettivo e subjettivo de'giudizj ,
male appli cata . IX . Ultima esposizione che fa il Krug della sua teorica ,
non guari migliore delle altre. X. Sistema *538 INDICE E SOMMARIO . del Fries.
XI. In luogo di correggere , egli aggrava l'inesattezza che riconosce nelle
dottrine altrui. XII. Valore teoretico e pratico della sua divisione ; forme
vuote della logica e forme piene della metafisica. XIII , Confusione del
giudizio analitico con l'a priori. ~ · XIV . Teorica del Twesten , XV. E del
Braniss. XVI. Officio della sintesi e dell'analisi; giudizj esistenziali ed
essenziali ; cognizione empirica e razionale ; necessità assoluta e relativa .
pag. 253 LETTERA DECIMAQUINTA . TROXLER , KRAUSE , DROBISCH , TRENDELENBURG .
I. Brevi e giuste ossservazioni del Troxler su la classifi cazione kantiana del
giudizio. II . Teorica del Krause : nozione inesatta del giudizio sintetico ,
III . E del l'analitico. – IV. Giunta del Tiberghien . V. Dottrina del Drobisch
intorno al giudizio categorico ed ipotetico. VI. Classificazione del giudizio
analitico e sintetico fondata nell'opposizione arbitraria fra le note interne
ed esterne de concetti. VII. Teorica del Trendelen burg. VIII . Sua critica del
sistema kantiano ; meca 1 nismo ed organismo , composizione e sviluppo . - IX.
Valore materiale e formale del giudizio. X. Errore del Trendelenburg nel fare
analitici tutti i giudizi posi 1 INDICE E SOMMARIO. 539 tivi, e tanto più i
negativi. — XI. Divario essenziale fra il giudizio positivo e negativo. — XII.
Carattere sin tetico attribuito erroneamente dal Trendelenburg ad ogni giudizio.
XIII. Sue variazioni circa la natura < lel giudizio sintetico. — XIV .
Giudizj sintetici a priori; giudizj tetici ed esistenziali. — XV. Valore
sintetico ed analitico de'giudizj tétici. XVI. Doppio valore anche de' giudizj
esistenziali 1 pag. 303 t LETTERA DECIMASESTA. REINHOLD , BENEKE , ZIMMERMANN ,
ULRICI. 1. Oscurità e confusione della teorica del Reinhold . - II. Sistema del
Beneke : differenza tra subjetto e predicato del giudizio. III. Nozione
dell'analisi e della sintesi. IV. Contenenza qualitativa e quantitativa del
predi cato nel subjetto. V. Aumento della cognizione me riante il giudizio ,
determinato assai male dal Beneke. VI. Critica ch'egli fa della divisione.
kantiana : enigmi sopra enigmi. - VII . Applicazione del principio d'iden tità
a' giudizj analitici e sintetici. VIII. Non ogni giudizio sintetico è fittizio.
IX. Lacuna nel sistema del Beneke. X. Teorica singolare e stravagante della
validità del giudizio esposta dallo Zimmermann. XI. Applicazione non meno
strana ch ' egli ne fa al giudizio 540 INDICE E SOMMARIO . analitico e
sintetico. XII. Assurdità della sua classi ficazione . XIII. Sistema dell'
Ulrici : sua tesi dell'iden tità de'giudizj analitici e sintetici. XIV. Ammessa
pure la differenza a parole , ma cancellata in effetto. XV. Critica savia
ch'egli avea già fatta della dottrina kantiana. XVI. Nuova teorica dello
Zimmermann. XVII. Sintesi a priori ed a posteriori. XVIII. For mazione di nuovi
concetti mediante una nuova osserva zione. XIX. Soluzione del problema dei
giudizj sin tetici a priori, XX. Fondata in falsi supposti. XXI. Conclusione
che rinega il suo principio. pag. 351 LETTERA DECIMASETTIMA. RITTER , UEBERWEG
, LINDNER. I. Differenza che il Ritter introduce fia proposizione e giudizio ,
fra giudizio e concetto , fra concetto e rap presentazione. II . Significato
de' vocaboli. III . In telligibile diretto e riflesso ; valore del vocabolo e
della proposizione. -- IV . Se le proposizioni analitiche espri mano un solo
concetto . V. Proposizioni analitiche e sintetiche , le quali, secondo il
Ritter , non esprimono giudizj analitici e sintetici. VI. Proposizioni analiti
che e abolizione de giudizj analitici. VII. Bizzarra no zione del giudizio
sintetico . VIII . Censura che fa il INDICE E SOMMARIO. 541 Ritter de giudizj
sintetici a priori di Kant. — IX. Va lore objettivo e subjettivo de concetti ;
determinazione delle essenze individuali. X. Note essenziali e neces sarie , e
note accidentali e contingenti dell'individuo. - XI. Diversità della forma
analitica de' giudizj neces F 1 sarj e contingenti. XII. Autorità di Platone
mal in vocata dal Ritter. XIII. Valore variabile delle sue proposizioni
sintetiche ; negazione della scienza . - XIV. Teorica dell' Ueberweg. XV.
Teorica del Lindner : giunte alla nozione kantiana de' giudizj analitici e sin
tetici. XVI. Se campo proprio della logica sia il giu dizio analitico e non il
sintetico. XVII. Altre definizioni 1 1 del Lindner, che sopprimono ogni
differenza logica fra i giudizj analitici e sintetici. — XVIII. Relatività
naturale della sintesi e dell'analisi . pag. 415 LETTERA DECIMOTTAVA. EPILOGO.
I. Questioni da trattare; criterio e divisione. II. Appli cazione del carattere
analitico e sintetico ai giudizj uni versali , particolari , e singolari . –
III. Ai positivi e negativi . -- IV. Agli infiniti . – V. Ai categorici, ipo
tetici , e disgiuntivi . – VI. Riduzione del giudizio ca tegorico in ipotetico
, e dell'ipotetico in disgiuntivo. 542 INDICE E SOMMARIO . VII . Modalità de '
giudizj secondo la scuola kantiana , VIII, E secondo la scuola peripatetica.
IX. Esclusione del carattere sintetico ed analitico da' giudizj modali. X.
Origine , scopo , fondamenti del criticismo kan tiano . XI. Suè relazioni con
li altri sistemi , e suoi pregi. XII. Suoi difetti: dualismo fra subjetto ed
objetto della cognizione. XIII. Unità e dualità ori ginaria della coscienza ;
identità e distinzione del su bjetto e dell' objetto. — XIV. Altre forme del
dualismo kantiano ; attinenze della ragione co ' l senso nell' unità dell' io.
XV. Realtà ed objettività , materia e forma della cognizione. XVI. Il
criticismo kantiano e il problema capitale della filosofia. – XVII. Esempio del
principio di causalità . XVIII. Conclusione. pag . 479 Ausonio Franchi. Cristoforo di Giovan Battista Bonavino. Cristoforo
Bonavino. Keywords: i due massoni, giudizio, sentimento, storia della
filosofia, storia della filosofia italiana, risorgimento, rito italiano
simbolico, name index in Austonio Franchi’s works. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Bonavino” – The Swimming-Pool Library.
Boniolo (Padova). Filosofo. Grice: “I like
Boniolo; especially that he takes ‘antichita’ seriously – he is right on the
emphasis on ‘argomentare’ but obviously the balance shoud be between epagoge
and diagoge – I would like to see more diagoge! He has philosophised on other
topics, too!” Cresciuto nel Petrarca Basket, debutta in prima squadra diventando
in quell'anno il più giovane giocatore di Serie A. Giocò con il Petrarca
Basket. Presidente. Laureato a Padova, insegna a Padova, Roma, Milano, e
Ferrara. Studia I fondamenti filosofici della biomedicina e sulle loro
implicazioni etiche, in collaborazione con diversi istituti e fondazioni mediche
milanesi. Svolge ricerca in ambito filosofico, in particolare sulla filosofia
della ricerca biomedica e della pratica clinica, nonché di etica pubblica e
individuale. Si è occupato anche di filosofia della scienza di filosofia della
fisica, di storia della filosofia e della fisica contemporanee. Il suo lavoro è documentato da saggi pubblicati su riviste.
Membro dell'Accademia dei Concordi di Rovigo. Altre opere: “Mach e
Einstein. Spazio e massa gravitante” (Armando Editore); “Linguaggio, realtà,
esperimento” (Piovan); “Metodo e rappresentazioni del mondo. Per un'altra
filosofia della scienza” (Bruno Mondadori); “Filosofia della scienza” (Bruno
Mondadori); “Questioni di filosofia e di metodologia delle scienze sociali” (Borla);
Introduzione alla filosofia della scienza” (Bruno Mondadori); “Il limite e il
ribelle: etica, naturalismo, darwinismo” (Cortina);. Argomentare” (Bruno
Mondadori); “Individuo e persona. Tre saggi su chi siamo” (Bompiani); “Strumenti
per ragionare: logica e teoria dell'argomentazione” (Bruno Mondadori); “Il
pulpito e la piazza. Democrazia, deliberazione e scienze della vita” (Cortina);
“Le regole e il sudore. Divagazioni su sport e filosofia” (Raffaello Cortina);
“Strumenti per ragionare” (Pearson Italia spa); “Conoscere per vivere.
Istruzioni per sopravvivere all'ignoranza” (Meltemi); “Filosofia della fisica,
Bruno Mondadori, J. von Neumann, I fondamenti matematici della meccanica quantistica,
Il Poligrafo); Storia e filosofia della scienza. Un possibile scenario
italiano” (Le Scienze); “La legge di natura. Analisi storico-critica di un
concetto” (McGraw Hill); “Laicità. Una geografia delle nostre radici”
(Einaudi); “Filosofia e scienze della vita. Un'analisi dei fondamenti della biologia
e della medicina” (Bruno Mondadori); “Passaggi. Storia ed evoluzione del concetto
di morte cerebrale” (Il Pensiero Scientifico Editore); “Etica alle frontiere
della biomedicina. Per una cittadinanza consapevole” (Mondadori); Consulenza
etica e decision-making clinico. Per comprendere e agire in epoca di medicina
personalizzata” Pearson Italia spa, .Poincaré, Opere epistemologiche, Mimesis. Mimesis,
. Etica alle frontiere della biomedicina. Per una cittadinanza consapevole (Mondadori).
Giovanni Boniolo. Keywords: sweat, sudore, instrument to oil, and get sweat
off, strigila, strigil, cricket, golf, football. Grice, captain of the football
team at Corpus Christi. His philosophy tutor taught him to play golf. Competed
in cricketshire for Oxfordshire. Founding member of the Demi-Johns,
‘philosopher and cricketer’, ‘cricketer and philosopher’. Sluga learns cricket
from Grice. References to cricket in THE TIMES. ‘rules of games’ – “The
conception of values” – rule, “we don’t like rules, except rules in games and
to keep quiet in colleges!” -- Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Boniolo” – The Swimming-Pool Library.
Bonomi (Roma).
Filosofo. Grice: “Bonomi is undoubtedly a Griceian – my favourite is his
account of the copula – as in ‘The wrestlers are good’ – in terms of what
Bonomi, after Donato, calls ‘aspetto’ – S is P, S was P, S will be P, Be P!,
and so on – Most of his philosophising is Griceian, such as his explorations on
what he calls ‘the ways of reference,’ ‘image’ and ‘name’ in terms of ‘significato,’ and ‘rappresentazione,’ – he
is a Griceian in that he respects ‘la struttura logica’ and leaves whatever
does not fit to the implicaturum!” Insegna
a Milano. Nei lavori di filosofia del linguaggio (“Le vie del riferimento” –
Milano, Bompiani – “Universi di discorso” – Milano, Feltrinelli) concentra il
proprio interesse verso il ruolo che l'apparato concettuale svolge nella
determinazione dei contenuti semantici grazie ai quali ci riferiamo a oggetti
ed eventi del mondo circostante. Il suo
saggi teoreticamente più impegnativo (“Eventi mentali”, Milano, Il Saggiatore)
tratta invece delle modalità logiche che sono alla base delle procedure con
cui, nel linguaggio, rappresentiamo i contenuti cognitivi di altri soggetti. Si
è poi occupato della struttura semantica degli universi narrativi,
concentrandosi in particolare sul ruolo che hanno le cosiddette espressioni
indicali nel determinare la struttura spazio-temporale di un testo (“Lo spirito della narrazione”,
Bompiani). Un saggio di semantica
formale è dedicato alla struttura degli enunciati temporali (“Tempo e
linguaggio. Introduzione alla semantica del tempo e dell'aspetto verbale”, Bruno
Mondatori). A metà strada fra realtà autobiografica e immaginazione si colloca
invece la opera narrativa (“Io e Mr Parky”, Bompiani), nella quale si
descrivono i mutamenti che intervengono nella vita di una persona che scopre di
essere affetta da una patologia neurodegenerativa. Altre opere: “Esistenza e struttura, saggio
su Merleau-Ponty, il Saggiatore, Milano); “Sintassi e semantica nella
grammatica tras-formazionale” (Milano, Il Saggiatore); “Le immagini dei nomi” (Milano,
Garzanti). “Gli analitici lo fanno meglio. Le ragioni di un successo crescente
anche tra i filosofi italiani cresciuti nella tradizione continentale, in La
Stampa. Scuola di Milano. Andrea Bonomi. Keywords: “minimal use of
transformations” (Grice), chronological logic, time-relative identity, The
Grice-Myro theory of identity, A. N. Prior, Chomsky, ways of reference,
referring, existence and structure, imagery and naming, universe of discourse,
mental event, psychological inter-subjectivity, indicale, Grice on embedeed
psychological attitudes Operator, Addressee, Sender, propositional content. I
want you to know that p, Iinform you that p, I want you to want to do p, I
force you to do P, etc. Symbols in “Aspects of Reason”, Op1 Op2 Op3 Op4
judicative volitive indicative informative intentional imperative interrogative
reflective inquisitive reflective Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bonomi” – The
Swimming-Pool Library.
Bontadini (Milano). Filosofo. Grice: “I would call Bontadini a Griceian;
first, he likes sports, like I do; second he is a neo-classical (as I am) and a
anti-anti-metaphysicist, as I am!” -- “Se
Dio non ci fosse, il mondo sarebbe contraddittorio» (G. Bontadini, Saggio
di una metafisica dell'esperienza). Esponente di spicco del movimento neotomista,
che ebbe presso Milano uno dei suoi più importanti punti di riferimento e
diffusione. Iscrittosi presso Milano quando essa aveva iniziato le sue attività,
ma non era ancora riconosciuta dal governo italiano, egli fu il terzo laureato
assoluto dell'ateneo, presso il quale fu poi professore di filosofia teoretica.
Ha insegnato anche presso l'Urbino, Milano e Pavia. Pur rifacendosi alla
metafisica classica, quella aristotelica e tomistica, Bontadini si dichiara
"neoclassico" intendendo evidenziare il nuovo ruolo che quell'antica
metafisica può svolgere nella filosofia contemporanea. Egli infatti
definisce se stesso come «un metafisico radicato nel cuore del pensiero
moderno». Rifacendosi alla filosofia idealistica ne apprezza soprattutto
la «verità metodologica» che ha evidenziato il ruolo della coscienza, del
cogito cartesiano, nel cogliere il significato dell'essere pur considerandolo
come altro, diverso dalla soggettività della coscienza stessa, realizzando cioè
una identità tra il soggetto e l'oggetto, tra l'intelletto e la sensibilità che
riporta in luce l'antica teoria parmenidea dell'identità di Essere e
Pensiero. Un Parmenide, quello di Bontadini, che non esclude la
constatazione del divenire, da un lato, e la denuncia della sua
contraddittorietà, dall'altro. Due protocolli che fanno capo rispettivamente ai
due piloni del fondamento: l'esperienza e il principio di non contraddizione
(primo principio). I due protocolli sono tra loro in contraddizione, e tuttavia
godono entrambi del titolo di verità sono verità, però, che in quanto prese
nell'antinomia (antinomia dell'esperienza e del logo) si trovano a dover
lottare contro un'imputazione di falsità. Giacché l'esperienza oppugna la
verità del logo e il logo quella dell'esperienza». Il sapere Una nuova
concezione del sapere è alla base del pensiero di Bontadini che ne ribadisce
l'origine nell'esperienza che però va intesa non più come risultato delle operazioni
della ragione (razionalismo) o come ricezione passiva dei dati empirici
(empirismo), ma come "presenza": mentre la gnoseologia contemporanea
continua a concepirla nell'ambito di un dualismo dell'essere e del conoscere,
correlando così il problema metafisico a quello del conoscere e facendo nascere
la questione, di difficile soluzione, di quale correlazione possa esserci tra
il pensiero e la realtà. Ma ogni qual volta si considera ciò che si
ritiene sia "al di là" del pensiero, questo inevitabilmente è nel
pensiero, appartiene al pensiero stesso. Quindi ogni esperienza come
presenza è assoluta, perché non costruita, ed è totale, poiché ogni singolo
fatto empirico fa parte di essa. L'unità dell'esperienza Si arriva quindi
alla concezione di "unità dell'esperienza" dove tra l'esperienza e il
pensiero si sviluppa quel rapporto di circolarità che costituisce il
sapere. Ma secondo l'insegnamento di Parmenide l'essenza dell'esperienza
è il divenire che si presenta come contraddittorio nella sua realtà di essere e
di esistere inteso come opposto al non essere. Come può il sapere allora
basarsi su una struttura contraddittoria di essere e divenire? «Il
divenire si presenta cioè contraddittorio; anzi come la stessa incarnazione
della contraddittorietà (l'identificarsi del positivo e del negativo), come la
smentita alla suprema e immediata identità: l'essere è. La soluzione in Dio
creatore «L'ente, che è temporale in quanto empirico, è eterno in quanto
divino». La contraddizione insita nel divenire cioè può essere superata nell'esistenza
di Dio creatore. La contraddizione del divenire è superata con la dottrina
della creazione, in quanto quella identificazione dell'essere e del non essere,
che riscontriamo nell'esperienza, è ora vista come il risultato dell'azione
dell'Essere, di Colui che crea dal non essere l'essere. Ma l'essere poi
non ricade, divenendo, nel nulla? Non si può, risponde Bontadini, pensare
assurdamente che l'essere sia distrutto dal nulla ma il mondo creato da Dio è
diverso da Lui ma insieme coincide nella sua creazione non alterando la sua
essenziale immutabilità. Severino, traendo le conclusioni dalla concezione
del suo maestro Bontadini in un saggio
pubblicato su la Rivista di filosofia neo-scolastica dal titolo “Ritornare a
Parmenide” elimina ogni differenza tra l'immutabilità di Dio e quella del mondo
soggetto al divenire per cui ogni cosa è eterna come è eterno Dio.
Rispose con toni duramente ironici Bontadini in un articolo dal titolo“Sozein
ta fainomena”. Io mi chiesi con quale barba si trovi, nel mondo dell'essere, il
mio alter ego immutabile. Giacché, da quando ero matricola venendo fino ad
oggi, di barbe io ne ho cambiate molte centinaia. Ora, se poniamo che tutte
sono immutabili, mi pare che non troverei abbastanza superficie sul mio
corpoquello fissato per l'eternitàper fare posto a tutte. Ribadì quindi la sua
concezione del principio di creazione che permette di superare la
contraddittorietà del divenire tramite l'azione creatrice di Di, «in quanto
quella identificazione dell'essere e del non-essere, che riscontriamo
nell'esperienza, è ora vista come il risultato dell'azione dell'essere (azione
indiveniente dell'essere indiveniente). Altre opere: “Saggio di una metafisica
dell'esperienza” (Milano, Vita e pensiero); “Studi sull'idealismo” (Urbino, A.
Argalia); “Dall'attualismo al problematicismo. Studi sulla filosofia italiana
contemporanea” (Brescia, La scuola); “Studi sulla filosofia dell'età
cartesiana” (Brescia, La scuola); “Dal problematicismo alla metafisica. Nuovi
studi sulla filosofia italiana contemporanea, Milano, Marzorati); “Indagini di
struttura sul gnoseologismo moderno” (Brescia, La scuola); Il compito della
metafisica” (Milano, Fratelli Bocca); “Studi di filosofia moderna, Brescia, La
scuola); “Conversazioni di metafisica” (Milano, Vita e pensiero); Metafisica e
de-ellenizzazione” (Milano, Vita e pensiero); “Appunti di filosofia, Milano,
Vita e pensiero), “Metafisica e de-ellenizzazione”; “Sull'aspetto dialettico
della dimostrazione dell'esistenza di Dio”. Espulso per le sue posizioni
filosofiche dalla Cattolica di Milano. Sembra qui tornare il Deus sive Natura
di Spinoza. “Sozein ta fainomena”. Dal diveniente all'immutabile. Studio sul
pensiero di Gustavo Bontadini, prefazione di Emanuele Severino, Venezia : Cafoscarina,.
Bontadini e la metafisica. L'Essere è
Persona. Riflessioni su ontologia e antropologia filosofica in Gustavo
Bontadini, Orthotes, Napoli-Salerno . Francesco Saccardi, Metafisica e
parmenidismo. Il contributo della filosofia neoclassica, Orthotes,
Napoli-Salerno. Dizionario di filosofia. Gustavo Bontadini. Keywords: storia
della filosofia, storia della filosofia italiana, deellenizzazione”,
“conversazioni metafisiche”, “conversazione metafisica”, “gneseologia”,
“gnoseologismo”, “problematicismo”, “metafisica dell’esperienza”, ens,
essential, l’essere, essere, verbo, nome, sostantivo, copula, parmenideismo,
severino, la porta di Velia, Grice Vx, x izz x. Grice, RAA, Reductio ad
absurdum. Refs.: Luigi Speranza, “Grice
e Bontadini” – The Swimming-Pool Library.
Bontempelli (Pisa). Filosofo. Grice: “Bontempelli
knows that the Romans never liked the Greek ‘symptom,’ but ‘coincidence’ seems
weak: x means y if y coincides with x, or if x is a symptom of y.’ (‘those
spots mean measles’ – and ‘dog’ means that there is a dog.”” -- “I suppose my
favourite Bontempelli is his section on Roman philosophy in his history of
philosophy series!” -- There is the other Massimo Bontempelli, nato a Como. Como-born
Massimo Bontempelli had a son, called Massimo Bontempelli. Massimo Bontempello
ha un cugino, nipotte di Massimo Bontempelli: Alessandro Bontempelli. Nato a
Pisa, dopo il conseguimento della laurea in filosofia, Bontempelli
dedica all'insegnamento negli istituti superiori, alla realizzazione di
manuali scolastici di storia e filosofia e alla stesura di saggi di argomento
filosofico. Storico di impostazione marxiana, e originale pensatore filosofico
di orientamento neoidealista, realizza i suoi più importanti contributi
imperniando lo studio dei processi storici attorno alla categoria di "modo
di produzione". Tematizza con attenzione le strutture sociali entro i modi
di produzione neo-litico, nomade-pastorale, prativo-campestre,
antico-orientale, asiatico, africano, meso-americano, schiavistico, colonico,
feudale e capitalistico, elaborando su queste basi una ri-costruzione della
genesi sociale dei fenomeni filosofici. Rilevante è la sua interpretazione
della figura storica di Gesù, ricostruita entro una totalità sociale a partire
dalla analisi dell'economia pianificata del modo di produzione antico-orientale
palestinese, sulla scorta di una prospettiva metodologica storico-scientifica
nei confronti dei vangeli. Come storico della filosofia ha studiato in
particolare il pensiero platonico, neo-platonico e la dialettica hegeliana.
Come pensatore filosofico originale viene collocato da Costanzo Preve
all'interno della corrente del neo-idealismo italiano, essendo il suo pensiero
fortemente influenzato dalla Scienza della Logica hegeliana. Muove dalle
profonde critiche al nichilismo contemporaneo e al relativismo anti-metafisico
per approdare ad un tentativo di rifondazione onto-assiologica degli orizzonti
di senso dell'esistenza umana sulla scorta di una indagine della natura
trascendentale dell'uomo, alla luce di un superamento della polarità dualistica
empiria/trascendenza. Si dedica alla critica serrata della sinistra politica e
allo sviluppo del tema della decrescita. Altre opere: “Il senso della
storia antica. Itinerari e ipotesi di studio” (Milano, Trevisini); “Antiche
strutture sociali mediterranee” (Milano, Trevisini), “Storia e coscienza storica”
(Milano, Trevisini); Per il triennio; “Civiltà e strutture sociali
dall'antichità al medioevo” (Milano, Trevisini); “Antiche civiltà e loro
documenti” (Milano, Trevisini); “Civiltà storiche e loro documenti” (Milano,
Trevisini, Per il triennio); “Filosofia: Il senso dell'essere nelle
culture occidental” (Milano, Trevisini); Filosofia, Napoli, Istituto Italiano
per gli Studi Filosofici PRESS, . [riedito nel
in versione aggiornata dalle edizioni Accademia Vivarium Novum] “Eraclito
e noi”” (Milazzo, Spes); “Percorsi di verità della dialettica antica” (Milazzo,
Spes); “Nichilismo, verità, storia” (Pistoia, CRT); “Gesù. Uomo nella storia,
Dio nel pensiero” (Pistoia, CRT); “La conoscenza del bene e del male, Pistoia,
CRT); “La disgregazione futura del capitalismo mondializzato, Pistoia, CRT); “Tempo
e memoria, Pistoia, CRT); “Il concetto di realtà e il nichilismo contemporaneo,
Pistoia, CRT); “L'agonia della scuola italiana” (Pistoia, CRT); “Un sentiero attraverso
la foresta hegeliana, Pistoia, CRT); “Eraclito e noi. La modernità attraverso
il prisma interpretativo eracliteo, CRT, Diciamoci la verità, "Koiné"
n.6, Pistoia, CRT, Le sinistre nel capitalismo globalizzato, Pistoia, CRT, Un
nuovo asse culturale per la scuola italiana, CRT, Pistoia, L'arbitrarismo della
circolazione autoveicolare, Pistoia, CRT, -- very Griceian: Grice: “D. K. Lewis
drew his example of the arbitrariness of a convention from Massimo
Bomtempelli.” Il sintomo e la malattia. Una riflessione sull'ambiente di Bin
Laden e su quello di Bush” (Pistoia, CRT, -- cf. Grice: “I took the example,
‘those spots mean measle’ from Bontempelli, “Il sintomo e la malattia” – “Il
sintomo” -- [ristampato nel dalla casa editrice
Petite Plaisance] Diciamoci la verità, CRT, Pistoia); “Il respiro del
Novecento. Percorso di storia del XX secolo. 1914-1945” (Pistoia, CRT, Il mistero
della sinistra’ (Genova, Graphos, La
Resistenza Italiana. Dall'8 settembre al 25 aprile. Storia della guerra di liberazione,
Cagliari, CUEC, La sinistra rivelata” (Bolsena, Massari, Il Sessantotto. Un
anno ancora da scoprire, Cagliari, CUEC [ristampato nel ] Civiltà occidentale” Genova,
Il Canneto, . Marx e la decrescita, Trieste, Abiblio, . Platone e i
preplatonici. Morale in Grecia, introduzione di Antonio Gargano, Napoli,
Istituto Italiano per gli Studi Filosofici PRESS); “Un pensiero presente: scritti su Indipendenza, Roma, Indipendenza Editore
Francesco Labonia, . Capitalismo globalizzato e scuola, Roma, Indipendenza Editore
Francesco Labonia, La sfida politica della decrescita, Roma, Aracne, . Gesù di
Nazareth, Pistoia, Petite Plaisance; “Il respiro del Novecento, "Koiné"
n.6, Pistoia, CRT); “Metamorfosi della scuola italiana, "Koiné" n.4,
Pistoia, CRT, Visioni di scuola. Buoni e cattivi maestri, "Koiné"
n.5, Pistoia, CRT, Scienza, cultura, filosofia, "Koiné" n.8, Pistoia,
CRT, 2002. I cattivi maestri, in I Forchettoni Rossi, Roberto Massari, Bolsena,
Massari. Addio al professor Massimo Bontempelli, Il Tirreno. Bontempelli individua, in diverse epoche, un
feudalesimo ario, cinese, indiano, iranico del regno dei Parti, del Vicino
Oriente islamico, del Ghana e infine il feudalesimo occidentale. Gesù uomo nella storia, Dio nel pensiero
(uaar) Costanzo Preve, Ideologia
italiana. Saggio sulla storia delle idee marxiste in Italia, Milano,
Vangelista, 1993 (p. 201 sgg.) Marxismo
modo di produzione. Una vita semplice, una mente scintillante,Le idee forti di
Massimo Bontempelli. Il bene come processo possibile concreto: natura umana e
ontologia sociale. Massimo Bontempelli. Keywords: “la filosofia pre-platonica
secondo Diogene”, “il viaggio di Platone in Italia”, “Il parricidio parminedeo
di Platone”, “il platonismo latino” “Boezio e l’aristotelismo”, “ficino”,
“telesio e campanella”, “galilei”, “storia e ragione in Vico” “Hegelianismo
italiano” “Vera”, “Spaventa” “Jaja” – “idealism italiano” “Croce” “Gentile” “il
concetto di stato in Gentile” “Severino e il neo-parmenedismo”, Vattimo e l’implicatura
debole, la debolezza della communicazione in Eco”, implicatura sintomatica,
sintoma. “feudalesimo ario” --. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Bomptempelli” – The Swimming-Pool Library.
Bonvecchio (Pavia).
Filosofo. Grice: “Bonvecchio is a good one; of course, he has philosophised on
what Italian philosophers have philosophised most: ‘e amore’ – only he calls it
eros --.” “This is strange: this Italian
fascination with the Hellenism: one BAD thing about the Hellenic or Grecian
lingo is that they have FOUR words for ‘love’: philos, eros, agape, charitas –
Cicero followed William of Ockham’s razor, ‘do nott multiply words’ – and
translated them all by ‘amore’ – Now, with Bonvecchio, it’s not just, as with
Tonny Bennett, just ‘amore,’ – iit’s amore ‘come simbolo’, that is, as used in
communication – as per Socrates with Alcebiades – the daemon, Amore, is the
metaxu – so there is a communication of Apollo and Dioniso via love – all VERY
philosophical, and actually very Oxonian – vide Walter Pater!” Laureatosi in
Filosofia Teoretica presso l'Pavia inizia la sua carriera accademica come
borsista, contrattista e ricercatore presso la Facoltà di Lettere e Filosofia
della stessa Università. Dal 1987
insegna "Filosofia della Politica" nella Facoltà di Lettere e
Filosofia dell'Università degli Studi di Palermo. Nello stesso ambito
dottrinale insegna nel 1990 nell'Università degli Studi di Trieste sino al
2001. Da questo stesso anno è Professore di Filosofia delle Scienze Sociali nel
Corso di Laurea di Scienze della Comunicazione della Facoltà di Scienze MM. FF.
NN. dell'Università degli Studi dell'Insubria dove dal 2003 diviene
vicedirettore del Dipartimento di Informatica e Comunicazione. Claudio Bonvecchio è stato iniziato alla
Massoneria presso la loggia del Grande Oriente d'Italia Cardano di Pavia nel
1992, dove ha ricoperto varie cariche. Dal 6 aprile è Grande Oratore del Grande Oriente d'Italia
in seno alla Giunta guidata dal Gran Maestro Stefano Bisi, nel è stato eletto Gran Maestro aggiunto . Dal 5 dicembre è componente del Cda della Fondazione Luigi
Einaudi Onlus. Altre opere: Particolarmente
dedito agli studi sulla simbologia e sulla mitologia politica. “Immagine del
politico. Saggi su simbolo e mito politico” (Cedam, Padova); “Imago imperii
imago mundi” (Cedam, Padova); “L'ombra del potere. Il lato oscuro della
società: elogio del politicamente scorretto” (Red, Como); “La lanza di Marte; o
il simbolico nella guerra” (Cedam, Padova). “La spada e la corona: studi di
simbolica politica” (Barbarossa, Milano); Gli’arconti di questo mondo. Gnosi:
politica e diritto” (Edizioni Trieste, Trieste); “Il pensiero forte, Settimo
Sigillo, Roma); “Apologia dei doveri dell'uomo” (Terziaria, Milano); “La
maschera e l'uomo” (Franco Angeli, Milano); “Il coraggio di essere” (Dadò,
Lugano); “Europa degli Eroi Europa dei mercanti. Itinerari di ribellione”
(Settimo Sigillo, Roma); “Inquietudine e verità” (Giappichelli, Torino); “Dove
va l'idea di Tradizione” (Settimo Sigillo, Roma); “Il sacro e la cavalleria”
(Mimesis Edizioni, Milano); “Esoterismo e Massoneria, Mimesis Edizioni,
Milano); “I Viaggi dei Filosofi” (Mimesis Edizioni, Milano); “La Filosofia del
Signore degli Anelli” (Mimesis Edizioni, Milano); “Ripensare l'identità. Per
una geopolitica dell'anima europea” (Settimo Sigillo, Roma); “Il Cavaliere, la
Morte e il Diavolo. Un percorso nella post-modernità” (ScriptaWeb, Napoli); “La
Magia e il Sacro: saggi Inattuali” (Mimesis Edizioni); “Eros come simbolo”
(Amore, Cupido). AlboVersorio, Milano); L'orologio dell'Apocalisse. La fine del
mondo e la filosofia” (AlboVersorio, Milano, . Scritti in onore Simboli,
politica e potere. Scritti in onore di Claudio Bonvecchio, Paolo Bellini,
Fabrizio Sciacca ed Erasmo S. Storace, AlboVersorio, Milano. Università
dell'Insubria[collegamento interrotto]
Grande Oriente d'Italia Convegno
a Matera: Europa, Libera muratoria, cultura
Claudio Bonvecchio scheda nel sito dell'Università degli Studi
dell'Insubria. Filosofia Filosofo del XX secoloFilosofi italiani Professore1947
20 gennaio PaviaMassoni. Claudio Bonvecchio. Keywords: simbolo della repubblica
romana, simbolo dell’impero, imago impero, imago mundi, Romolo, primo re, la
corona del re. La spada, il guerriero. Guerra, longobardo, guerra ostrogoto,
bellum romanum, bellum civile, etimologia di ‘mascara’, il concetto di eroe,
Europa degl’eroi, italia degl’eroi, gl’eroi, Bruno, furore eroico, Vico, eta
eroica, equites, cavalleria, massima stirpe guerriera romana, Mars, Marte,
marziale, Marte, padre di Romolo, Marte, emblema della guerra, marziale, campo
marzio, Marte, l’archeologia di Boni, mistica fascista, imago imperi,
guerriero, Romolo re corona, emblem della republica, eta degl’eroi, fascism,
fascist imagery. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bonvecchio” – The
Swimming-Pool Library.
Bordoni (Rocca di Riva, Riva di Garda). Filosofo.
Grice: “Bordon is a genius; my favourite tract is his ‘ludi romani,’ in a piece
he philosophised for Silvio’s figlio, whoever he is – but he also philosophised
on ‘communication’ – and surely a game is a kind of communication – cf. my
‘conversation-as-game’!” Figlio di Benedetto. L’imperatore Massimiliano I
d'Asburgo lo nominò suo pagge. Si dstinguendosi come soldato. Nella battaglia di Ravenna, in cui padre e suo
fratello sono uccisi, mostra grandi doti di coraggio. Riceve i più alti onori
della cavalleria dal suo imperiale cugino che gli conferì con le proprie mani
l'Ordine dello Speron d'oro, aumentato con il collare e l'aquila d'oro. Lascia
la corte. Dopo un breve impiego presso il duca di Ferrara, decise di abbandonare
la vita militare, e s'iscrisse come studente di filosofia a Padova. Laureato,
reside al castello di Vico Nuovo, in Piemonte, come ospite dei Della Rovere, dividendo
il suo tempo tra spedizioni militari in estate e la filosofia in inverno. Ha quindici
figli, tra i quali Giuseppe Giusto Scaligero Bordone. Stampa una invettiva
contro Erasmo da Rotterdam, in difesa di Cicerone e dei Ciceronianus. È un
pezzo di invettiva vigorosa, che mostra una retorica brillante, anche se carica
dell'abuso del volgare, che forse non inquadrava affatto la vera essenza dei
ciceroniani di Erasmo. Una seconda invettiva, più violenta e abusive. Un
trattato “De comicis dimensionibus” (Delle dimensioni comiche) e “De causis linguae
Latinae” (“Delle cause della lingua”) lo resero il primo grammatico che segue
principi e metodo scientifici. Ha acute critiche basate sulla Poetica di
Aristotele, “imperator noster; omnium bonarum artium dictator perpetuus”. Considera
Virgilio moltissimo superiore ad Omero. Lode le tragedie di Seneca. I suoi
saggi sono tutti sotto forma di commenti. Considera “De insomniis” di
Ippocrate. Stampa “De plantis”. Stampa “Exercitationes” su De subtilitate di
Cardano. Altre opere: “Commentari su Teofrasto De causis plantarum” “Commenti
alla storia degli animali di Aristotele”. Combina autentica conoscenza,
ragionamento acuto, e osservazione dei fatti e dei dettagli. Anticipa il
ragionamento induttivo del metodo scientifico. Non si può mettere in discussione che non
abbia anticipato in qualche maniera il ragionamento induttivo del vero metodo
scientifico, anche se i suoi studi di botanica non lo condussero a qualche
forma di idea su un sistema naturale di classificazione. Rigetta la scoperta di
Copernico. Rimase ancorato ai dogmi di Aristotele nella metafisica e nella
storia naturale, così come a quelli di Galeno. Corregge alcune dichiarazioni di
Aristotele utilizzando i principi aristotelici. Le sue Exercitationes
basate sul libro De subtilitate di Cardano è il libro che dà a Scaligero la sua
notorietà come filosofo. Si lo riconoscoe come il migliore esponente della
fisica e metafisica di Aristotele. “Poetices libri septem”.“Oratio pro
Cicerone contra Erasmum” nel quale liquidava Erasmo come un parassita letterario,
un mero correttore di bozze. In queste Scaligero analizza il corretto stile di
Cicerone e indica 634 errori commessi da Valla e i suoi predecessori umanisti. "Imperatore
nostro, dittatore perpetuo di ogni buona qualità nelle arti". Dizionario biografico degli italiani. Quem ad
modum natura frescante nascir non uno modo circa unam cine isina soubine
verfaturrem, ita nec ars. Na sicuti solis vis quercum educit, atque firmat aqua
putrefacit ignis absumit. Sic faber eidem quercui formam abaci imponit:
statuarius, lovis: architectus; tigni. Par item ratio in scientiis est. Hominem
contemnplatur philosophus naturalis ut movetur: Geometra quatenus eum metiri
debet. Medicus que a morbis aut vindicet aut tueatur. Natura enim est ut es
tartifex quasi quidam eorum quæ molitur: ita artifex tanquam natura quædam
eorum, quæ Ampalaya figurat. Hoc igitur quod est materia prima naturæ vt ei
formam imponat, id est artifici naturalis vogures cui figuram indat. Res autem
quum duplices mralint: aut materiales aut immateriales. Et immate n'arece
riales aut extra intellectu ut deus, aut inintelle etu ut notions. Notiones
appello rerum species mente comprehensas, Quod utique manus agit in materiam,
hoc intellectus agit in notiones. Ergo, ut manibus subiectam materiam habet,
aurum faber. Ita, intelleettu notiones philosophus moderatur. Et enim quo pacto
manus instrumentorum instrumentum est. Sic ratio scientiarum. Est autem ratio
vis animæ, qua id, quod ea præditum est, boncinema comprehendit universalia.
Comprehedimus au cinst tem vel per inventionem vel per disciplinam. Ac per
inventionem quidem paucis darum est ut divinitus fierent sapientes. Per
disciplinam autem pluribus. Sane disciplina est scientia acquisita in Sdiscete.
Discimus vero ab alio per auditu tanqua per instrumentum, et per voces tanquam
per nostas. Est enim vox nota caru notionu, quæ in ani voce coulmasunt. Vocis
affectiones tres: formatiositio, compositio, et veritas. Veritas est orationis
æquatio cum re cuius est nota. Compositio est unio partium procarum proportione.
Formatio est creation et figuratio. Itaque orationem eiusque partes duo
artifices diversis modis conteplantur. Dialeetticus sub *ratione* veritatis
tanquam subsine. Grammaticus sub figurationis et compofitionis modo, vocarunt
conitructionem, tanquam materiam. Nam tamet si grammaticus etiam considerat si-
gold move gnificatum, qui quasi forma quædam est, non ta men propter se id
agit, sed ut veritatis indagatori subministret. Accidit autem ei postea ornatus
ab oratore, et numerus a Poeta. Nam historia parum ab utroque differt, sed ex utroque
potius mista est. Grammatici igitur unus finiset, recte grammas loqui. Quare in
duo intendit: in partes ut parios tienen una funt, et in easdem ut interferes
pondincat compositione. Nam quod addunt, creía vitedi arte esse: bis peccant. Neque
enim ars est, sed scientia neque necesse habet scribere. accidit. Scriptura
voci. Neque aliter scribere debemus, quam loqua mur .Illa quo que tertia parte,
qua afribunt, iudicandi, non recte attribuêecncque na ettio distinguitur a
potestate per differentias forma costitutas. Et enim eo de modo, quo scio,
iudico. Fostre mo quod cfficiu interpretando ruautothandu merar ut, id sane
grammatici non est, sed lapietis procuiusque rei captu. Est enim oratoru
poetarumque, atque historicorus lectio disserta variis artibus, atque scietiis
non ad ipsos literatores potius qua in ad veros artifices pertiner. Na quod ad
interpretationem ipsam atrinei eadem ratio est; et componendi et composita
cognoscendi. Quippe orationem qui interpretatur codem modo eam resolvit in
partes quomodo eam qui construxit ex iisdem partibus comparavit. Tresigitur cum
sint rationes literaturæ. Prima figurandi. Secundaria significandi. Tertia
componendi. Prima quidem diligentissimi viri receviores exactiflimetra
ettarunt. Secundam non ita plane. Tertiam exautorum observationibus satis
admodum sunt assecuti. Verum quunon solum vsu, atque autoritate partes hæc
onftenç sed etiam ratio ipsa naturalis magna multaque loca sibi vindicet. Quæ illi
ipsi diligenter sunt executi, nullius nostrum opera indigere arbitrabamur. Quæ
vero rationes ab his sunt omislæ vel quasi ignoratæ vel quasi relictæ nobis,
necessario hoc opere erunt perscrutandæ. Non solum materia opus est, certify
limitibus, sed etiam ordine atque instrumentis. Ordinem duplicem esse. Unum ab
elementis ad composita, alterum huic contrarium. Instrumenta item duplcra:
altera naturæ notiora, nobis vero mie nous nota: altera bis contraria. Anale
Hitler imptam materiam certisque limitibus cir per se ettenosse possimus. Duo
sunt docedi, totidem queii dem discendi modi. Alter quo quid suas in partes
resolvimus, ut si navim ignoranti cuipiam, primum nome edam. Deinde quid sit
edifferam: postremo cuius rei causa structa sit, ostedam, partibus enumeratis.
Hæc via resolutoria ab Aristotele dicta est. Is modus nobis notior est, quippe moim
totum ipsum repræsentatum specie primum in note scit, a quo ad partes
indagandas ipsas possea fya ducimur. Alter modus huic cotrarius est, naturæ ha
infille quidem notus atque certus, quem componentem dicimus. Propter ea quod
acceptis partibus totum ipsum ex ædificamus. Galenus frustra ad didit tertium
quem definitivum vocat. Cum ta men a resolutorio nihil differat resolvimus enim
totum res est ipsa definita, definitio autem notio speciei. Præstantior autem
via utique cela ea est, quæ componere docet: tum quia naturam imitatur, tum quod
excellentiam tradentis ostendit ingenii, quod necesse est omnia habeat in numerato
atque ordine disposita ante, quam ani mum ad dicendum appellat. Ad hoc, nisi a
primoribus elementis ordinare, necessfario cogêris idem, sæpius repetere. Universus
igitur docendi ordo rls is quum lit, singulæ partes quo consilio quamperte se
et iffime recenferi tractarique possint videamus. Discere dicimur cum ignotum
per *indicia* quædam percipimus animo. Hoc bifariam esse potest. Nanque *indicium*
illud interdum est po-Apossterius co, quoddiscimus, veluti cum significatio
vocis huius, gloriosus intelligitur posse accipi in bonam partem per exempla
lumpta de Cicerone. At sane id prius significavit quam sic Cicero utendum
sumeret. Et tamen per Ciceronem ita mihi notum fit. Est alterum in diciorum
genus A hun natura prius. Et caussa quasi quædam eiuscerei thi quam discimus, ut cum per gloriæ
significatum acper flexum illius vocis descendo ab origine ad usu meum, quem in
Ciceronis libris deprehendi ac prior quidem notior ac facilior est. Alter ut
paulo obscurior, ac minus sæpe notus nobis, ita excellentior tanto quanto
certius scimus quum per causam quam per accidentia cognoscimus. Hoc igitur duce
abipfa philosophia in Latinarum vocum naturam, ad rationes investigandas, deducamur.
Duplices partes: alie ex quibus vox constituitur ut ex materia. Ab a tangu
species sub genere perfectam scientiam, non definusone acquire sed etiam ex
affectuum cognitione. page Sligitur est a partibus incipiendum, propter ea quod
causæ sint iplius totius, quodnunc tractanas: 11offeinter est, earum rationem
duplicem esse. Et enim cum dicimus, in, Dictione, partes esse alias simplices,
cuiusmodi literæ func, ar lias compositas quales videmus syllabas. Ex his
iudico elementis integram vocem fieri, atque coalescere. Cum vero dicimus.
Dictiones aliæ sunt nomina, aliæ verba. Non has altendo partes Wycius eile modi
ut per eas concrescat nomen, sed quæ ipso genere tanquam re universali quadam
comprehendantur inde recte pronuciamus, tam nomen, quam verbum dicttionem esse.
Cum aute PH*2.poilim genus ipsum intelligere etiam seclufss par mi ne tibus
his, quasi pecies appellanimus. Necessario fatebimur, inapte natura i pecies
esse illas post genus. Si quidem genus materia quasi quædam spe cieru v cít. Contra,
quoniam genus ipsum animo perfecte capere nequeamus, niii partes, quibus
constat, perspexerimus. Necesse erit ut primua de his partibus, deinde de
genere, hoccli de diction quæ est materia nostræ operæ subie et ta, tumde
speciebus fermo noster instituatur. Videndum igitur, quid litera: mox quid
syllaba. Tertio quid diction. Postremo quæ species dictionis. Quoniam vero
perfecta Scientia non ex sola ha si betur definitione, sd omnes quoque rei affecttus cognoscere
oportet: de ipsis affectibus cuiusque partis quid veteres prodiderint quid nos
sentiamus, perspiciendum erit. Definituro litera, nominis prius originem
querendam. More peripatetico inde errures multos ecolligit igo corrigit. Ante
vero quam literam definimus, sicuti sie ce in omni definitione, nomen ipsum
estex- Nimm an plicandum. Quippe ex cuius interpretatione facilius rei ratio
nota sit. Togam.n. definiturus, cam si norim ategendo dietam, sane vestigando
cius genus sic inveniemus. Esse lana text ad tegendo, ita de litera acturi,
vera eiusce nominis rationem ex figura emergere căperiemus, quu eas certis lia
Ale! neis contineri videbimus exeptis nanq; cx prisca mily nominis origine
aliquor elementis, quu primum di ettæ essent lincaturæ, literæ possea fa ettæ
sunt. Scut apud græcos redivirala otlew sexuuris. Euenitde inde ut quoniam
album nigre dinea spergeretur, atquei quasi officeretur, ut ea sgnificatio
latius fufa fit, et litura inde etiam macula diceretur. Obliterare autēverbum
no a literis ut dixere sed a lituris deductu est, versa scilicet vocali. Quem ad
modu a fænus fæneror et a pignus pigneror, et a têpustepero: fica lincando,
linere, unde lineaturæ, et literæ, etlituræ, ex code fonte æque omnia. Neq enim
alituris literæ quiade lerentur. Prius enim factæ, quam deletæ sunt. At formæ
potius atque cueras rationem, quam intea ritus habeamus. Ex his constat eosdem
veteres, non recte quasi legiteram commentos esse:vtex crema pars vocis ab
itinere fingatur. Atque id A iiij. que Huskha Om quoque non geminata consonante
ut consueue re, scribendum esse: sub sux nanque originis for ma produxit primam
natura. Si igitur a lineis di eta est, et linea minima corporis dimensio est. Erit
profecto litera minima pars dictionis. Accidit enim dictioni cuipiam, unica ut
litera contineatur, ibi enim est pars et totum idem. Sed sicuti ex elementis
constant mista naturalia, sic ex lite mlaliris dictions, unde elementorum quoque
no men fortitæ merito sint. Simul ut hinc refellatur veterum sentential, qui
falso literas notas dixere, elementa autem pronunciationes. Nam ut litera sola
nota sit, satis habemus at elementum et
i plum hoc sit quod pronunciatur non autem ipsa pronunciation et ipla nota
æque, siquidem est pars dictionis ipsam constituens sicuti ignis, aer, aqua,
terra, corpora naturalia hæc nostratia. Sed et par corūdem error in literæ
definitio. Primo nan que partem vocis dixere quare aut non eruntli teræ, quæ
script nõdum pronunciantur, aut falso definierint vocem, esse aerem percussum.
Sed neque recte neque necessario adducut vocis de carregare finitionem. Neque
enim ad literatorem sed ad mus philosophum spe ettathoc, aquo id quod ipse sta
tuat accipere debemus. Quin ipse quoque vocem in libro de interpretation non
definivit: quum alioqui et coniunctior esset pars illa cum cætera philosophia,
et interpretatio vocem habeat pro instrumento, itaque divinus ille vir per
vocem definitiones attulit, vocis contemplationem ad philosophum naturalem
retulit. Quod si quis pertinacius contendat, necessario definiendam vocem esse
in literæ definitione, quasi genus quoddam: cogetur idem fane, quid aer sit
quid, percussio, definire, atque porro, quemad modum frat auditus, ostendere.
Verum ii ignorarunt, no omnia principia discutienda esse, sed quibusdam eorum
certis in scietiis simplici intellectione acquiescendum, ipsam que principiorum
rationem ad solum metaphysicum pertinere. Quam obrem grammaticus hic fatis
habet vocis tantum nos se significatum: non est igitur necessaria. Non est item
vera quum dicit aerem tenuissimum: te a dor Larmes nuenet crassum significat
partium positionem. Samorato tenue enim quum opponitur crasso significatrarum.
Sic dicimus crassum aerem, raru aerem esse nuem. In aere igitur Bæotio non
pronunciabitur litera quem aerem crassum fuisse proverbio quoque circunfertur.
Sed illi ut minimam pare name tem literam esse ostenderent eius materiam
scilicet aerem, tenuissimu esse voluere ut minimum significarent. Sed tenue non
excludit longitudinem. Itaque non erit aer minimus. Præterea in codem genere
nullum minimum minus alio minimo est: at litera alia aliis minor quædam enim
unico tempore fluit alia pluribus constat, et quædam dimidium alterius est. Nam
1 est duplex ad 0, et ipsa interdum sui ipsius, cuius modi sunt communes vocales
apud græcos. Ad hæc aiunt definitionem esse a substantia: at eer vocis
substantia non est, sed materia subiecta. Accidit enim vox aeri. Hic enim
substantiam pro essentia capiunt at essentia vocis non est aer: neque enimgenus
fius est, aut differentia: sed percussio, aut elisio ge AV. nu IvL. nys est
summum proximum autem genus, est fo nusis enim ordo est. Sonus e percussione
corpo vor a wheru, vox, sermo. Est enim sermo dispositio vocu articulataram ad
interpretandum animum.Vox, sonus ex ore animalis. Sonus qualitas obiecta au
ditui ex occursu corporu. Ita que n eid quide re et e, strepitum vocem esse
inarticulate. Strepitus es nim est sonis pecies, sicut et vox. Neq divisio
proba est, cum dicutin articulatas voces eas, quæ nul con lo proferutur affectu:
nãomnis vox est ab animi affectu. Est enim data animalibus ad expressione
voluntatis ut in quinto historiaru latius disputa uimus. Et multæ voces ab esse
et u proficiscuntur quæ sunt inarticulatæ, ut gemitus et sibilus venatorum. Sed
neque recte a brutis excludut articulatas: ouiu enim voces adeo clare scribe
possunt ut ab ipsis verbum apud nos formatum sit, balare. Literatas aute voces
aut illiteratas perinde atque scribi possent vel no possent, etia do et iores
dixe re, ut est apud Gelliu lib.xi. Non decreto, inquit, iussoque, sed tacito,
illiteratoque atheniensium consensu. Quare articulata sit quæ scripto excipi
atque exprimi valeat. Inarticulata, quæ no. Possit Vorige meo autem quis
dubitare, an necessaria sit definitio dimisour ettionis syllabæ, literæ per
vocem: præfertim cum philosophus in libro siegulweias sic egerit. Quibus
respodemus id eu fecisse quonia de elocutione feribebat, qua vocat interpretationem,
Sic nos vocem in his libris, prodictiöe scripta accipimus, quoniam vox esse
possit: idque ex usu vetera Latinorum. Atisti vocis partem cum dicantlitera,
voce ma; acrem percussum litera tantum in aere ponunt. Ergo cum scripta erit
non ei competer definition neq; cum in intelle et um recipietur. Poteste nim
nunquam fuisse in pronunciationc. Litere definitio. Differentie generica,
quibus species litera rum constituuntur. Affecttus generice proprio communes.
Quid primum horum natura fa, quid primo loco tradedum. Itera igitur est pars
dictionis indiviisibilis comuni Nam quanquam sunt literæ quæ de duplices una
tamen tantum litera est sibi quæque certum sonum unum servans. Ita 12 magnum
dietum est non autem compositum neque enim duo parva cotinettanqua partes sed duabus
temporibus v pas tra et us indivisibilis. Litera ergo genus quoddam est, cuius
specics primariæ duæ, vocalis et consonans, quarum natura et constituțio non
potest percipi, nisi prius cognoscantur differetiæ forma Eles, quibus factum
est, vtinter se non convenirent. Quire de ipsis differentiis in communi, deq affectibus
prius dicendum est. Litere differentia generica est, potestas quam nimis rudi
consilio veteres accidens appellarunt, est enim forma quæ dami plefexus in voce
quasi in materia propter quem flexum sit ut vocalis per se possit pronunciari,
muta non possit. Ex hac potestate ortūno men est, qui est affectas proprius, cuiusque
literæ, ce consequens cam vim quæin pronuntiatione sita est. Figura autem cít
accidens ab arte inftitutum: potestenim etle litera sine figura: pote itque
attributa mutari, acque solum per nationcs sed etiam eidem cidem genti aliam
atque aliam diversis seculis in usu suifle. Neque vero quod veteres fecere, hæ
Olyfolæaffe et iones assignandæ sunt literis sed etor do. Quædam enim natura
sua aliis priores sunt neque hac ferie qua eas accepimus ab antiquis Ordgaut
ortæ, aut disponendæ. De potestat cigitur pri ha trasmum deinde de aliis
scribendum esset. Veru quia a facilioribus semper est incipiendum a figuris,
notulis que ipsi spingendis auspicabimur quaru causas possea explicare
instituemus simul et numerum et ordinem ex priscis historiis narrabimus quem suo
loco tandem corrigemus. Historia literarum, Figura, Numero, Ordine. Iteræ
primum fuere sexdecim numero, a more on spiciis receptæ: his notulis, A, B, C,
D, E, I, K, L, M, N, O, P, Q, R. Palamedem autem duas adieciffe bello Troiano Duabus
ab Epicharmoaudu numerum: 0 Duæ ad Simonidem, tanquam ad autorem, referutur: Alii
autem aliter fen sere, duasque eiusdem inuento appositas: Z, Latinæ haud magnopere ab his abhorrent, his
notis -- A, B, C, D, E, F, G, I, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X, Y, Z. Summari
adiuifio literarum. Nomina singularun. Arumquæper feipfas possent pronunciari,
vocales appellarunt: quæ non, nisi cu aliis, consonantes. Ita que etiam
vocalium nomina, simplici sono nec differente a potestate, statuerut, at
consonantibus, quæ egerent adminiculo, appel- osa' lationes mistas ex ipsarum
fono, et ex certo adminiculo indidere. Itaque vocales sic nominarunt, cu ut
scribebant: “A”, “E”, “I”, “O”, et “V”. At consonantes additis vocalibus. Idque
non uno modo quibusdam enim præ-posuere aliis post-posuere. Sunt autem hægt “A”,
“BE”, “CE” DE, “E” “EF”, “GE”, “I”, “EM”, “EN”, “PE”, “QV”, “ER”, “ES”, “TE”,
“IX”. Duas autem reliquas “Y” et “Z”, propte rea quod non, nisi in græcis
vocibus scriberent, non mutarunt earum figuram neque aliud no men impofuerunt.
Item duabus vocalibus “I” et “V” cum
fiunt confonantes, nullum est nomen factu a Latinis sed a Græcis. Æolicum elementum
appellatum est: et vau:habuitquefiguram hanc, 1, Claudio inventam, inuerla, r,
atque duplicata. Verum nominis rationem (“di-gamma” enimin denominarunt cum ipsa
nominis potestate non conuenire, suo loco dictum est. Ex his constat, quare in
verbo Des, necessario inter priorem et posteriorem consonantem interponi debeat
e vocalis: cum tamen nomen et mutæ in fine, et sibili in principio eam habeant
vocalem. Nequce nim nomina ingrediunturc ompositionem sed potestas tantum. Sola
“Q” eadem et poteftate et nomine semper est. Semper enim et pronunciatur, et
nominatur fociata obscuræ vocali: sic, pv. Eftigitur proprium tam figuræ, quam
no - smo minis, nunquam mutari, potestatis autem mu- poem tari, vt mox videbimus.
Hoc autem dico apud veteres tum Latinos tum Græcos. Nam nostra tempestate
certis notulis malunt inchoare et ducere dictionem aliis autem terminare.
Hebræi autem chaldæique et armenii, et arabes sema per aliquot literarum
figuras mutarunt, quibus clauderêt voces suas. A nominum ratione porro diviserunt
Consonantes in mutas, atque Semi vom, vocales vt quarum nomen inciperet a
consorante; cx Muta essent: quarum a vocali, essent Semi-vocales (“V”,
“I”). Quam sententiam qui essent auto
resipfi, nihilo prudentius corrupere. Ita vt mutis ascriberent “EF” quum tamen inciperet a vocalis verum et hanc
fuo loco explodimus, ethicillam emendamus. Principio, non a nominibus species
fa ettæ sunt, sed a potestate ,a qua etiam nomina fluxere. Igitur iam
fundamentum destructum est. Præterea quo modo fregere se ipsos quum rin mutas
abiccerunt, ita ctiam sibi luntaduer fati, quum hac cadcm sua regula cogurtur ean
dem literam quæ apud græcos sit Muta, apud fe facere semi-vocalem. Nam îi verum
est, mutas effe, quarum nomina incipianta conionaia te: E1 græca muta erit ea ratione,
quæ tamen apud nossitsemiuocalis: fi quidem huius figurr; qua vtimur, x, pro,
cil, nomen Latinis cit, is, Immo vero fi a nomine petas argumentum, multo sint
Motæ clariores, quam Scmiuocaics. Quis enim ncfciat clarius pronunciari posse,
EE, quam en, aut EL? Ucrum ita faetum eit, vt MuTra tædicerentur, quarum
poteftas fine vocali focia, nulla effet. Neque enim quisquam aut, “B” aut, €,
aut alias mutas, nulla vocali addita, clare possit one pronunciare: Contra
semi-vocales, propterea quod aliquam haberent pronunciationem. Vocalium enim
fecutæ integritatem nominis dimi dium obtinuere: nemo enim interposito inter
labia spiritu ipsum “F”. nequeat efflare: item sibi lumins, et mistuminx: linguæ
autem vibratio nem in r:leniorem autem atque hærentem in “N”. longeleniorem, et
libiloaffinem,in “Z”, mugitum vero vel facilimum, atque craffiffimum in ipfo m.
Ex his patet error alius corundem quifcripfe re- x, abi, vocali nomen feum apud
nosincho are propterea, quod apud Græcos eadem vocali Fillorum proferatur. Etenim
fi ea ratio fatisef- Crop set, etiam im, et IN, etif, dixiffemus, qua has
vocali græci nominant. Sediccirco fa et um est, ut a præpositione Ex,
differret. K, autem lite ram quare is præsentia omiserimus, suo loco di
sputainus. Ex his fatis constat, prudentius, quam aut Græci, aut Syri fecerint,
fecisse nos; quum vo calium nomina simplicissimo fono eduxerimus, quasi fuo
fibi fatu ortæ effent: neque confo nantium fublidiis indigere, ad suas opes
decla. fandas, quas consonantes ipfæ fane sua fouerent autoritate. Singularum
literarum potestates. Rebus suas species constituebat s affectiones genericas, rationem
fpecierum conditaru diximus: superest, vt vnicuiusque literæ vim deinceps ex
vsu, atque ratione, eiufque causas ftatuamus: quod negotium non sine magno labore,
variaq; controversia expediri potest. Adeo enim dege ' nerauimus a prisca
pronuciandi ratione, vt etvix extentipfoin vfu vestigia: etfiquid afferas, quod
emendet vulgus,tanto vero ipfipertinacius obfi ftant.Acfuit quidem tempus, quum
vsui dabatur aliquid:erat enim inter Latinos. Nunc vero, cum etiam Itali ipfi
in patria sua peregrini sintadeo, vt etiam studiose inuenta noua a prisca detor
queant Latinitate. Nihil aut Barbaris dandum, aut nobi sindulgendum esse
cenfeo. A vocalibus autem incipiamus. Singularum literarum potestates labioru
maxime conformatione dignoscuntur. Quemadmo dum non folum ex Martiani ac
Prisciani, Victorini, Gellii, Quintiliani, Varronis, Nigidii, Ciceronis
præceptionibus, verum etiam variarum usu nationum aliqua ex parte percipi
potest. Duobus autem modis potestas variatur,velsonus ipse, vt quum “I” vocalisaliter
in voce “Ira”, aliter in voce Optimus,pronunciatur: vel soni modus, veluti quæ
exempla a veteribus adducuntur, quibus deni modi eidem vocalis sono
attribuuntur: qui ni afpiratæ, et totidem tenui. Brevi fub acuto, et
graui:longæ sub iisdem, et fub circunflexo: ex empla sunt hæc: “Hamus, Hamorum,
Hami: Arae, Ararum,Ara: Habeo, Habemus: Abed, Abimus. Sed efttertius quoque
modus, quum in fine clausulæ aut verlus longam breuemque in differenti sono
accipiturita, ut etiam prolongis breues habeantur: etfi auribus suis aliter
respondere, dixit Quintilianus. Ac de fecundomodo in historia syllabarum
scriptum satis est. de primo is mo autem
sic agendum est. A, non eodem semper apud græcos fuisse via the name detur
fono: fiquidem Æolenses iplum pro, Hypo fuere,vixa. contra, Iones pro eo, h,
menyua. Ve- Inha rum mihi videtur apud latinos eius literæ sem per idem sonus
extitisse, qui etiam nunc auditur vulgo Romæ. Atnon ficcæteræ. Namquee, latius
sonat in aduerbio, Bene, quam in aduerbio, Here: huius enim posteriorem vocalem
exilius pronuntiabant, ita vt etiam in maxime exilein tranfierit sonum, Heri.
Id quod latius in multis quoque patet:vt cum ab Eo, verbo, deducis Irc. Et in
eodem casu. dicimus enim, et lis, et Eis: ficut et “diis” et “deis”; “turrim”
et “turrem”, “priore” et “priori”. Sicutiigitur hæc inter se com mutabant, fic
et v, cum eorum altero habuit af.2 " finitatem: quod est animaduersum in
illis vocibus, Optimus, Maximus, Monimentum. Quæ ni hilominus etiam per v,
scriberentur. Igiturha buit 1, vocalis sonos tres, suum exilem alterum,
latiorem, propioremque ipsi £, et tertium obscu riorem iplius v.inter quæ duoy,
Græcæ vocalis sonus continetur, ut non inconsulto Victorinus ambiguam illam,
quam adduximus vocem, per “Y”, scribendam esse putarit “Optymus”. Quem so num
etiam agnouere veteres græcæ prolatio nis,poft, 1, velv, consonantes, et ante “D”,
“M”, “R”, “T”, x,cuius rei exempla sint “video”, “vim”, “virtus”, “vitium”,
“vix”. Cæterum neque id nunc deprehendi mus ex vfu noftro, neque illi afferre
exemplum possunt, in quo “I” vocalis sequatur 1, consonantem, ante eas literas
quas in propofito apote 1. lesmate constituebant: sed de v ; accipiendurte eft:
cuius erunt exempla “iudex”, “iumentum”, “iuro”, “iuturna”. Verum ante x, non
habeas: ne que enim præpositio Iufta, per laanc duplicem scribenda eft: et
puto, si Iuro certum fibisonum habuit, Ius, quoque eundem habiturum. Ne “V” que
tamen semper codem sono profertur v, sed aliquando pleniore obscuritate, quo
modo vulgus italicum dicit “dux”. Interdum hiatu rotun diore, vt in verbo
Columna, et Alumnus. quidam sunt ex Umbra et Etruria qui propius o ad ipfius o,
accedunt mollitiem. Omnino autem latini cum græcos casus verterent, consiteri
coegere nos,fonos illos esse cognatos, au, Priamus. Quo etiam modo nunc
pronunciant romani. Quare, quod illi I lEds, noslu ba, Æoles secuti, qui ou
oux,wvvia dicebant. Ita que o, duplicem quoque fonum habuit: latio rem, et
exiliorem, ut cum ipfo y, conueniret. Productis enim labiis et cohærentibus, “Y”
est pronuntianda, quomodo gallorum quidam pro ferunt aduerbium, Nunc. Graca
enim vox est yuŰge. Sic etiam in multis aliis, quorum v, breue est, ea prolatio
feruari debet, ut Numa, w uãs: Romulus, puur G. Habet igiturv, tot fo
nos,exilein ipfius 1, latiorem ipsius o, obscurio rem fuum et medium quendam
ipfius y, Græcæ. Quamobrem cumfuum fonum feruare il li volebant veteres,
addebant o, ne in exilita tem illam Græcæ vocalis degeneraret: fic enim
scribebant, Oufentina: autor Feftus eft. Restat Ali etiam sonusalius, poft G,
et Q. et s, a superiori bus valde diuersus, implens scilicet confortan tium
illarum vim,Lingua,Aqua,Suadeo. quan quam poft fibilum hoc tertio exemplo etiam
a prioribus distet fane: auditur enim aliquantum, ac propius accedit ad
consonantis lineamenta'. In prioribusautem exemplis, aut nihil, aut vis
auditur: fed craffitudineñ quandam apponit duntaxat: aliter enim dicas Tingo,
aliter Tin guo. Germani noftrates pene per digamma Æolicam proferunt, fufpenfo
ipso 'c, parum per: Rhenani, et qui in Belgio funt, longe mollius, et fatis
Romane.' At Erasmus in libro pri de pronunciatione falso putauit v, eodem ino
dolubiiciipfi c, ficutet ipfit, in exemplo pro nominis cv I. eft enim ibi y,
vera vocalis: 1, au tem consonans, vt suo loco dictum eft.' Illud quoque igitur
falfum erit, quod veteres prodi dere v, cum pofta, velo,præcedit, aut E, aut 1,
aut 2, Græcæ vocalis.Y, vim obtinere ne que enim vllum sonum fimilem gerit. Si
eniin ita effet, Græci ipfinon tam laborarent: 'habe rent enim ad manus fuam
literam, et fcriberent KTINTOE, quod apud nos eft,Quintus. Sedip fi et
fcribunt, KONTOL et pronunciationem il lam nullo modoqueuntaffequi. Quemadmo
dum autem i, et v,fiantconfonantes,fuo loco dia ctum eft. Diphthongoru
quoq;ratio non constat:ho-cu's die nullam enim ex pronuciatu noftro percipias:
lego neque tamen fruftra inucetæ funt. verum non est nunc laborandum ; yt ora
distorqueantur, ad Bij. ciuf 1 i IvL. I. 1 ciusmodi explendam ambitionem. Satis
tamen $ ex constat, “Æ” proximam fuiffc Græcæ “AI” et oe, an vocaliv. Nam et Maros,
et Muros, legimus, AV, autem non vt nunc pronuntiant Itali, a quibus audias
sonos duarum explicatum, sed declinauit olim ado, quomodo Franci nunc re et
iffimey tuntur. Quorum siquis dicat Caurum, etiam Co rum audias. Græci nescio
an bene pronuncient: a quibus intelligas priorem vocalem:alteram au tem fono
fimiliore consonantis Æolicæ, Sic et WEY,iidem. Nosæquemale,atqueipfam av.Græ
cam vero oy,ridicule Galli pene per o,proferüt, them et ineptius adhucmagis cum
diphthongos diui dunt ac diffoluunt,earum vt fonus audiarur. Nec defucre qui
Græcam inueherent in Latinos, quo niam veteres
licenunciabant,Terrai,Frugiferai. Item alteram, EL, iis in vocibus sono tum
e,tum 1, ederentur, vt Treis, Parte is: Verum priscos vnica adidlitera
contentos fuisse idem Nigidius autor est. ܀ quæ
vtriufuis Origo etcauffa,quare 1, etv, e
vocalibus faettæ fintconfonantes. Vanquam igitur mutantur soni, manet il lis
tamen priftinæ genus potestatis: at tam 1, quam v, penitus amiffa priori vi, in
aliam cefunt transmutata. Nam cum fequente vocali vellenteas pronunciare
difundim, fic, Viet or, Iųftus,fubist fane vocalis illa, ac præcedentismu tauit
vim. Quorum altero vt Græci carentsci, 12 licet 1, ita ipsum multæ nationes
retinuere hebraica, arabica, germanica, scythica, armeniea, illyrica. Quod
iccirco a Græcis factam non est, quia longiore femper tractu vterentur, in
pronunciando,ipfoque in hiatu confifterent: quod vel ex eo declaratur, fiquis
animaduertat la eam literam etiam ante vocales frequentisfime contra communem
cæterarum naturanaprodu ci: quare non potuit in alium sonum spurium degenerare.
At Latini paruo posito momento obToni gracilitatem facilimeinfubeuntem pro
ximam transiliere, vt non penitus abesset ab sono ipfius G, a qua tamen quantum
distet,** falo loco videbimus. Quemadmodum illud quo que, An Græci alteram
habeant: v, scilicet. ne que enim hîc de his cognofcere possumus ante, i quam
etipfius G, cui estı, proxima: et ipfarum 0, acPH, atque a naturam
perspexerimus. Hoc i igitur'iam agamus. Consonantium potestates. ACB; quidem
Græci hodicaliter,aliter pro «« nunciant Latini. Nam pressislabisLatini, at
Græci laxiore labro fuperiore, et inferiore ap plicato dentibus
fuperioribus;quanquam veteres Græcos non aliter, quam nos vtimur, vfos effe
palam est. Varro nanque cum noftrum balare, verbum magis commendat, quam
Græcorum peñdo, fane vtrunque fa ettitium a sono pecudum contendit: ostenditque
cos debuifle imitari. Biij. VOS??1P 22 AN vocem auis Balantis, vt Bínov, non
uñaov nomen įmponerent. Quod fi vt ipsi loquuntur nunc, nonvtnos proferimus,
olim pronuntiaffent, sic quali propemodum per Æolicum digairma, na recte
corrigeret eos Varro: nequeenim valant tace Semente pecudes,fed balant.
Vafconibusquoquehoc eft vitium peculiare, vt eo modo pronuncient B, quo et
Græcos dicimus. Itaque lusimus in cos epigrammate,vt eorum “vivere” “bibere” fit.
Con tra quædam nationes nimis crafse pronunciant per p, vt Puliam, praco quod
effedeberet, Bull lam, dicant. Multo diuerfior vsus est ipsius c, idque non
folum in diuerfis nationibus, fed etiam ipfa in I elktalia. Ac laneidem effe
noftrum c, quodGræco rum fitx,iam receptum est:explosaquecorû fen gêtia,qui
aliter autumarent. Tantaq magis Scau cow hari Grammatici, qui putarit nomina,
in quibusA, scamm secunda effet statim fede, perk, scribenda effe: fic:
Kalendæ, Karus. Etenim fi propterea fiat quod Kappa, nomen includit vocalem
illam, fa nenulla eiufmodi vocalisaddaturin contextu di et ionis: aut ca
consonans nulli præterea voci ab aliis vocalibus incipienti apponerur. Họcautem
falsum effe vel ipli oftendunt Græci. præterea ipfum c, eadem ratione non
apponeretur nis fequenti E, vt Cepe,cæterorumque elemen torum par item effet
ratio. Quin Kappa no men maius eft, quam quanta fit hæcpotestas, ad quam
arctare conatur ipsum.Aliiita censuere, em Græcis tantum vocibus attribuendam,
qui æ que falfi sunt. Etenim id fi verum esset, etiam Chremetem, per x, Græcum
scriberent. Quod sola afpiratione ab ipfok, distat. Nulla igitur ra tio eft.Ipfius
ergo sonus c, cum fit idem cu sono ipsius k, cauendum nobis maxime
est,neaddatur volan aspiratio ( id quod Thuscorum non paucifaciut: sed ii
frequentius, qui Arnum flumen accolunt) sed ficcissime eft pronunciandum,non
mucrone, sedlatiore parte linguæ interioris adducta ad pa latum,atque
aftrietta,vt quamtenuissimus quam que expeditissimus fonus transabeat. Galli
turer, alle piffimeper fibilum edunt: vtnon discernas, Cel-tali lamne, an
Sellam, audias. Germani noftrates non tam crasso sibilo: at Germani Belgæ, et
Hi spani,non aliter,quam galli Circumpadani, et Veneti, etFlaminii, et Ligures,
libilo tenuissimo, et balbo. Qui omnes redarguuntur eo, quod in fine di et
ionum Græcum seruari fonum fatis patet: ut Hic, Nec, Ac, Alec: nequeenim fi
bilo terminantur, fed in ficciorem sonum, qui apposita vocali debuit
perpetuari. Acquirit ta- Crayon men craffiorem sonum pro vocalium ratione:
çrassius enim dicas, Carus, Collum, Cuma, pro pter latiorum vocalium hiatum,
quam Cera, Cippus, propter exilitatem. Eandem inibimus imme "rationem
addita aspiratione, ut crațiusaliquan- lagimens to pronuncies zuers xep, quam
xew.xic. In tem diphthongos prout ad vocalium certarum sonum propius accedent.
Si autem “s”, præcedat se ipsum c, vulgo non audias: atqui yoluntcose mendare,
etiam ineptis conatibus vastant pro nunciationem,quamtu e Thuscorum consuetum
dinecommodiustemperabis. Şiini 4. 3 B iiij. Similima huic eft, atque adeo, vt
ineptiuf cule quidam eandem essecontenderent. " Galli nihilo fecius eam
proferunt, atque ipfum, at que etiam craffius, horumque imitatores Ligue res
Taurini.Qui vero caste atque integre in pro uincia verfantur
pronunciationis,includuntali quantum potestatis ipfius,v, sine quo ca de cauf
fa Q, nunquam scribitur. Non minor aliorum error, qui cum hujus vim fimilem
esse prode rent potestati ipfius C, male cauffam afsignarunt, menim propterea
quod mutuo inter se conuerterentur: hb w quoniam diceremus, “coquus”, “coci” et
Arcus, Arquites, et “cum”, “quum”, et Sequor, Secu tus. Etenim mutationis ratio
fallaciffima eft, Omittoflexionum terminationes, quibus in m, s,mutarividcas, “Titus”,
“Titum” et in D, “Paris”, “Paridis”. hoc enim factum sit discriminis gra tia in
cafibus. At pro R,s:pros, t,inuenias: appavy a coev, Jeasanos, Jetlonos. Non
igitur a muta tione, fed a fono ducendum eft argumentum. Sed neque, yt ex
Varronis authoritate conten r:Aldunt, e, erit a literis potius excludenda, quam
aliæ literæ quærendæ: Nam in elementis ita c uenit, quemadmodum in rebus: vt
plures ef sent foni, quam corum notæ. Quæ fuit cauffa, vt etiam diphthongos
comminiscerentur. Ita que frustra litigant, sıc: fi alia eft, ab ipfoc,
propterea quod v, fequente alium percipimus sonum: ergo erit G, quoque alia a
seipfa,vel cum necessario sequatur v, vel fi fortuito. Intelligo neceffario
propter ipsam, vt Lingua: fortui to, propter vocem, vt Ligus. Hic enim dicimus
nos, consultius quærendam aliam figu sam, ipfi, qua hanc capiamus potestatem,
quam prudentiffime inuentum, excluden dum. Fatemur enim,, aliud, atque aliud
effo non minus, quamipsum v, cum fequitur vel's vel g, aut alias
consonantes.Non erit igituridem cum c. Nam si sit: ergo alterum pro altero pona
tur. idem igitur erit et Qui, et Cui. cum tamen vtrunque sit monofyllabum: et
alterum clauda tur vocali, posterius autem consonante. in priore non audiatur
secundi sonus elementi, in altero autem audiatur. Neque vero potiffimus autor
Catullus initio statim pulcherrimi, ac diuini poc matis,fiçsçripfiffet, Peliaco
quondamprognata vertice pinus. neque enim idem fonat ac fi dicas, Peliaco
collissurgitde vertice. Eftautem lonusis et Græcis, et Gallis inimicus.
Hispaninon femper, Vascones semper, Itali fa cilime obseruant, Proximum ipfi c,
est. Itaque Cneum et Gneum,dicebant;fic Curgulionem et Gurgulio nem. appulfa
enim ad palatum lingua, modicello relicto interuallo,fpiritu tota pronunciatur.
At Calabri, etCampani, Vmbrigue, atquealiieius tractus, etiam fibilo cius fonum
faciunt craffio rem: Contra Flaminii., et extremaPicenorum pars, ac togata
Gallia versus z, vt quantum distat Lombardorum c,abipfoc, Thuscorum,tantum
Flaminiorum, ab ipfog, aliorum: medio inter vtrofque nos proferimus rectiffime.
D, tam Græci, quam Vascones, atqueetiam B V Ara G I Iul. I. Arabesaspiratius
pronunciant, subdita fcilicet, dentibus lingua. Nos ficcius, vix appofita ac ce
T'leriterabduđa. Huic affinis est t,pertinaciusap $ pulla lingua.at Græca cu
his coniun ettae,non ve Galli proferunt,excito degutture fpiritu craffio re,fed
vt Græciipfi interpofito fuauiore flatu sub ieet a lingualaxiorespatio
dentibus, quamin D. F, PH, V, quum est consonans, tressonos, fuum quæque
edunt:fed ita,vt et cõgeneresintelligas, et non vnu. Acdigamma quidem Æolicu,
quod noftrum eftv, ab ipfa differre palam eft. Æoles enim, qui haberent, etiam
digammaquæli gere. Ita f,ab ipfo o, distare videamus, cum ante F,, ponamus N,
atante, et PH, noftrum pona musM. etM. Tullius irrisit Græcum testem, qui
primam literam Fundanir, nesciret exprimere. Itaque no defucre, qui Phamam,
quam Famam fcribere mallent, propterea quod Græca effet $***vox. Puto autem
fuisse F, validiflimum aftrieta fuperioribus dentibus labio inferiore. Mox
sequi, dilutiore vi. Quo more etiam in præ fentia vtuntur Græci ipsi. Tertio
locomollifli mum v, quomodo nunc quoque dicimus, aut non multo attentius. Par
enim eft: vt retincat etiamnum quippiam veteris vocalis, vnde or tum
habuit.Quare notat Viętorinus fic fcriptum inueniffe, Seras: quasi duplicis wv,
nota elet,ve SERVVS, diceretur. Sed multamarmora barban, riffima fuere
innouantibus.posteris in veterum? ram contemptum. Quod autem aiunt v,femper
effe fimplicem, nunquam duplicem consonantem, fiuein principio, liucin medio
fit: et ipfis habere debeemus fidem, qui tucincorruptas pronuncia: di
tenebantleges: et facit ad id, quod statuebamus mollifimofono esse. Quod fi
quis obiiciat, præ terițum Audiui, dịcamusmediam fyllabam illam sua, non
consonantis natura produci: fic enim 1- Audire,ficOuum quoniam av. Itaque non
pro, duxit primam in Que,quoniã non potuit: fuerat enim, šis. quaresonus no
fuit multus interpofitæ. L, geminant atque aspirant etiam cum solum er
est,Gabali,Aruerni, et Ligures Taurinilocisali o quot. cotra nostrum vulgus vix
adducipoteft, vt geminent.Græcinuncsic pronuciant, vt aliquid et aliud
intelligas, quali fuccedati, consonans ipfi 1, etsequente præeat vocalem:qua
pronuciatia. ņem audias hodie apud Thuscos, quum dicunta ! Gli: et apud
Vascones, quum postpanunt aspira tionem:apudHispanos,quu geminant.Sicigitur
sebep Græcus,xinasa: Tuscus,Agliada: Vasco,Alhada.. Hispanus.
Allada:omnesæquemale,fi ad Latini, tatem sofe conferant. Sed Græcis hoc
corrupte dici puto. Quin veteres obseruabant exiliuseffe 46 quum geminaretur,
Mella: plenius quum finit fyllabam, aut ante sein eadem syllaba habet cona
sonanțem,vt Sol, Flavius:medio sono esse,quum inchoat,vtLux, Cælius, Huicaliquo
modo similis estr,fed longinqua com tamen: codeenim oris modo editur. Sed vda
est “L” at R, spirituosa: illa simplicifertur tra ettu,hæc vibratur. Itaque ob
ea vibrationeaspirationeaca cepit a Græcis,exit enim quasi bulliente voce.A
pudnostrate vulgus vix duplicata vsquam audias, Quidă distenta acrigida lingua
ignauius efferüt. Inma IvL. LIB.‘L minne Inm,nullam vocem Græciaterminauit: Bar
baris,nobisquc modusnullus.Tres sonos habere animaduerterunt: craffiffimum in
principio,mi nimum in medio, mediocrem in fine. Sitom nium vnicum
exemplam,Mimum: et figemina ta mutatur, Mammam. Initio enim collecta Vox
adinteriora narium, mugit;in medio penitus fal lit,obsessa scilicet ac ftipata
vocalibus: in fine au ditur mediocriter,abeunteiam voce: etquum ge minatur, prior
implet aures etiamnum magis, quam quum est in fine di et ionis. Eft et aliusro
nus quum terminat diettionem,et altera di ettio fe qyens incipita vocali: vt,
Equidem cgo:neque e Barcnim aut Galli,autLombardireettetum proferut: ita enim
proferunt, vt firiem alterius cum initio sequentis coniungant. Nos mediocri
sono, et fa nedimidiato,vt intelligas, fi voles, poffeelidi: percipiasque
differentiam si dicas Multum ille: et, Multaille. neque enim totum fonum
abolebant: neque enim intelligeres,sitne,Multum, an Mul ta,an Multi, an
Multæ,anMulto, an Multam, Ita quelibato tantum sono, ftatim transabit yox, et
in fubeuntem sese dat. * Nabm, differt gracilitate: claufo enim ore, et
effufofono in nares m conformatur: at N, aperto ore, etlingua in palatum
repercutiente vocem. BriffSplendidiflimo sono estin fine, et fubtremulo,
pleniore in principiis,mediocriin medio, Nino. præcedes aüt feipfum penedimidio
minor eft: vt Brenus, etfequete,vel c, fiue exili, fiue aspirato, longe
adhucmutilatior,Ancile, Angustum, An çhora. ita vero, yt etiam diuersam literam
puta BE rent: nec dignarentur vulgari figura,sed aliam · quærerent,
exemploGræcoru: qui vtaliam often derent,inepte alienifsimi soni figura
substituere, ipfius fcilicecr. Hæcigitur cum G,aut c, præcedi tur: atquum pręceduntipfum
N,optime aGræcis i pronunciatur. Redea Germanis, a Gallismale: fic enim
proferunt, vt nihilinterfit,vtrum dicas, Magnus, an Mannus. Itali hoc
committuntinn, quod Græciin 1, suo:vt nescio quid fpuriiinue xerint, quod
literis exprimi nonpoffit. Videntur cnim omittereipsum G, et aspirare ipsum n:
ficuti Infulani Græci faciunt vulgo, fequenter, aut II, autor, auty.Nam
Bysantios ego ita loquentes audiui,vt nos pronuntiamus. S,facitima omniu
literaru, neq; enim sineipfa eflare posfimus. Quare non estmeritavt a Pin daro
diceretur Lavxibdynor. Dionysius quoq; ca Rygenerosissimam vocat,at ipfums,
expellit,re-, ïcitg; ad serpentes, maluit canem irritatam imi tari, quam
arborum naturales susurros sequi. Pro nunciada vero eft mafculo ac coftanti
tenore, no dimidiato, vt Itali, etGalli, quiper z,proferunt. Idem.n.sonus eftin
Misi,qui in Miffus:sed duplo maior: non cftigitur alia vis, sed
duplicata:distat enim no substantia, sed quantitate. Itaqueipfum x,Latinum male
pronuntiant, præsertim Itali in Flaminia, vt parum distet az. Quin iidem
pessimo consilio atque vsu adduntiņ pronunciationc, posts,in quoddesinat diet
io, et postx. AnT fempercodem fit fono. Acde C de literarum quidem potestatibus
hæc Quonia autê quæda funt controuerfæ, eas seorsum tra et arecommodius visum
est nobis. As primum quidem de t.Eius,vt diximus, fonus fit Vam appulla lingua
ad radices dentium quemsonum apudGræcos receptum est variare cum fequitur N, vt
ANTONINO 2. emollitur e nim atqueaccedit ad D, noftrum. Eius rei caufla eft,
quiafufpeditur pronuciatio in ipfon, ad pa latum, vt lingua non ita cito
demittaturad deti tes: ita potius D,quam T.exprimitur.Sicetiam no 2 tam plene
efferatur, quum lequituripfum, Al tus. Ergo quum non semper eodemsono vsuisit;
At ayon quæsitum eft, quum præcedit vocalem Ì, atque hanc alia fequitur
vocalis, an recte cõsuetudo te neat, vt aut Galliper integrum libilum, aut
Itali per dimidiatum edant: vt in exemplis, Iustitia, bo Amicitia. Igitur
quimutari contendunt,nitun tur consuetudine, ac præterea Grammatico rum
quorundam autoritate, qui Litium, et vi tium, obliquos a Lite, et vite,
finefibilo iubent pronunciari, vt a rectis duobus Vitius, et Li. cium
differant. Vtuntur præterea argumento de Græcis fumpto: Nam fiillini, suum in
8, fo ni fleatunt polt m: fi apud cofdem r, esttransa aliud formatur: li
denique t,ipsum apud Græcoś poft Nfonum mutata poterit et hic mutare. Poterant
etiam fubtilius addere: fic, et Ć, crassius ante A, 0, v: exilius ante e, et 1,
editur: eodem modo Con etiam t. Contra aliqui ita sentiunt,vsum nunc minimi
esse et precii ; et autoritatis, multaque 2 > mini 31 ud 4 ). 100 ! 4
minimeintegra haberi.M.quoque Tullium, cum vsui quidda dedit,id iccirco
fecisse, quoniã apud populum dicebat quem sibi attentum,non recla mantem
volebat: atquenihilominus sibi scien tia reseruaffe. Neque enim, quæ barbaries
admi fit,foueda: fed quæ omisit vindicada. Neque nuc extare vfum quempia nobis:
Barbaros enim om nes esse nos:atque,vtminimum dicant, peregrinos. Consuetudine,quæ
legem habeatreclaman tem,corruptelam effe,non confuetudinem.Non jü, negare fese
tenuiorem esse sonum ipfius T, ante 1,quam ante A, auto: sed eundem tamen
fonum. effe. Nunc vero nullam effe rationem, quare in fibilum transeat: neque
proba esse argumenta superiora. Consonantes enima sequenti vocali au mai nullas
mutari, fed a præcedentibus consonanti bus,aut a fequentibus ob sonorum
diffimilitudi nem.ficutilonicrassitie quæ in B, et P,fit,effici venjin M,
mutetur. Græcos quoque habuiffe au tores linguæ noftræ nos, quinihileiusmodicom
autto menti fint: sed a Gotthis,Vandalis, Longobardis. inuectum sibilum illum.
Præterea pudere vehe menter debere illosquiquum alios veniuntop pugnatum, ipfi
vitiofa arma afferunt; quorum culpa conuincantur. Licium enim a ligando di et
um Gcutet Lictorem, nõ iisdem literis quibus obliqui huius vocis,
Lis,scribuntur,scribi.Ratio nem autem huius prauitatis esse, propterea quod
Barbari omni in pronunciatione multum po nunt spiritus,ita vt pleraque
insibilum degenen rent necessario. Quoerrore ctiam ipfum c,dixi mus ab ipfispronunciari.Hy
1 ma:: ) • 32 IvL. Cas. Scal. I. Cenice. De I, confonante. Consonantem 1,
semper in principio fimpli cem effe obferuarunt: in medio autem non femper
duplicem: nam in Periurus, simplex eft, in aliis autem multis pro duplici
accipitur: Maius, Pompeius. Adducunt argumentum ab antiqua scriptura,
pergeminum enim 11, scribebantur, Mailus, Pompeilus, quoru prius priorem
claudat fyllabam: quomodo etiamnuncquidam pronun ciant Lombardi: fic etiam, vt
supra di et um eft, claudit tertium casum relatiui Cui: alterum au tem sequens
fequentem inchoabat. Igiturnoso lum quumincipit ab eo fyllaba,vt dixere,confo
nanserit:sed etiam,quod omisere,quum termi nabit,esse possit. Quin etiam
fequenteconfona. te vtin pronomine Huic.neq; enim v. hic est co fonans,afpiratur.ni.neque
est diphthongus, et eft monofyllabum, atqueidem Iest, quodpriusfuit in fecundo
casu,Huius,sicut in Cuiest,quod erat in Cuius. Ad hanc autem naturam non potuit
v, aspirare, sed transiit in pleniorem, scilicetin B, celebs. neque enim temere
a cælo et vita dedu xitCaius,minimemeritushoc,qui a Quintiliano notaretur:sed
sibilussequensincausa fuit:quem admodum e cotrario in eiussonum aliquemmu
tatumeftipsum B, Aufero,Abstuli.Proprium au Filipotem eft ipfius Inconfonantis,
in pristinam vocalis care formam redigi: etaugere numerum fyllabarum. Hocque
communehabet cum v,consonante,vt diximus. Martialis verfus eft: sed Tum rum.
Sed norunt cuiseruient. Leones. Ftin obfcæno farmine ita pofitü eft: fed
detestadu nõ meruitre citari.In Virgiliano auteversu etiã omissum est,
Tityrepascentes a fluminereice tapellas. Fecit enim verbum illud Tribachum
extrita A, quæ fueritin origine simplici, lacio. qua sublata, neceffario in
veterem vocalis naturam reftitu tum fuit I, quo exemplo etiam in Bilugo, et
Quadrisugo,idem euenit. Non recte igitur an- Rajce tiqui,cum Reilce,ita legunt,
vt primam cor - quab. pripiant, ftatuuntque i, simplicem ibi consonan tem effe:
redarguutur enim quum aliorum, tum ciufdem poetæ autoritatee tertio Georgicon,
v rad bi producitur illa fyllaba:consonantis igitur ra com tione duplicis,nam
fuapte natura breuiseft: Rejcene maculis infufcet vellera pullis. die Inuenias
etiam, quumnatura media quasi quali dam sit inter consonantem, et
vocalem:legimus enim Stellio apud poetam bisyllabum, et apud Terentium Iniuria,
trisyllabum:item Oppressio, et Beneficio, quadrisyllabum, aliaque talia ple
taque,oppresso sono ipfius I, ficut etiam in voce illa Dies,facta monofyllaba.
Accidit autem hoc aliis quoq; vocalibus. Ea, Mea, Tua,Sua, mono fyllaba apud
eosdem comiços facere cogimur: et apud alios poetas: Unoeodemque tulit partu.
Et Propertium: Eofdemhabuit fecum, quibusest elata, capillosa I,indifferens eft
nunc consonans, nunc vocalis apud Comicos in aduerbio, lam. 7 tona cel us TlUSE
hodk OIL CA a di pleine ma VOC CAP. XIII. Affeettus finalisapoteftate. с Quo
ante 34 IYL. 1. Q Voniam vero literarum finis eft, constitues rediet
ioncs,iccirco secundum earum pote ftatem factum eft, vt certis
significationibus aliæ Sparemmaliis potius seruirent:in metu enim,ac doloreef
flamus:itaque A,A, dictum est,multum enim hi atum præstat:eadem decauffa,etiam
afpirationes interie et ionib.afcitæ funt, affe ettum enim notat, confertus
enim fpiritus editur. Ita consonantib. fietitia nomina suis quæque facta
sunt.Quid.n. mollius,quam vox ipla hoc significans:quid im peditius,quam
Bambalio, habes, et Baubare? paffiua voca quum protulit Lucretius, etiam plus
tumultusexcitauit, Baubantur.s, valde fer, uit ad spiritus elifionem: -
Salefaxa fonabant. R,autem rudiotem atquo asperiorem, vtMurmur. vtrunque coniun
et tum implent valde, Stridere. et magis cum terminant diâionem, Stridor.
Aspiratæ consonantes mul to acrius vrgent his adiunctæ, Fragor.quippe er tiam
molliffimam omnium literarum etiam ex asperant, orcio6os, Praw,za01@ {w.Cyseruit
hæfi. tantiæ. T, timori, AT, AT. M, vafticati, Malum, Mons, Mirum. etiam
fonumipfum audias,quafi præsentem, in quibusdam vocibus,nízze. et apud.
Virgilium cuius diligentiam non affectatam, ac diuinum iudicium nemo est
affequutus omni um ynquampoetarum: percipies enim lignato rum operamillis
vocibus: --fonat i£ta fecuribus ilex.etillud quantumeft --tremitietibus area
puppis. Illa autem etiam cum naui dilabuntur. Labitur vnela vadis abies.- $ R 1
Tinni. 35 o Tinnitui fefe datn, Canere,Hinnire.Sed omnia exequi non eft
præfentisoperæ, nequein omni u bus hoc inuenias: fortuitæ enim multæ funt vo
ces;vtin yltimo libro est disputatum. Vitia potestatum allata vocalibus, aut
confonantibus. TOn solum id, quod recteatque ex officio fa ciundum
eft,cognoscere oportet,fed etiam quod prauum est cauere: ita in scientiis
quoque perfeette proficimus. Ergo postqua meras pote fates perscrutati sumus;
ipsa quoquevitia, quæ vitemus ex antiquoru obseruatione, fed moreno fro,hoc
est,Peripatetico,sunt declaranda.Depra queste uantur aut vocales, aut
consonantes singulæ,aut coniunctæ. Omneautem vitium fit autDefcctu, aut
Excessu, autMutatione.Mutatio duplex,aut i literarum, aut locorum. Ita fit
peccatum,aut in ubstantia, cum altera pro altera ponitur: aut in quantitate,cum
maior,minorve efficitur: autin i qualitate, cumsono suo defraudatur, detorque E
turq.in degenerē,aut peregrinū:autin loco, cum trasfertur,vt odayavor,
Ox'oryavov.Igitur cum alia spalia subditur,quod faciuntParisienses,comuni »
nomine, non proprio,Rusticitatem veteres Lati ni,Barbariem Græciappellarunt. In
quantitate autem error per excessum, Labdacismus: cum *** craffius ponitur, ýt
diximus, L Locus, pro Low e cus: fic Metacismus, cum m, mugiunt:fiçin voca
libus Platyasmus, quum hiatu vasto putantgraui tatem afferri actioni.Huius
eftgeneris etiã,lota cismus.cum ipsū I, exiliter maximeproferüt:atq; C2 21 ed
CO ita,vtetiam fupercilia collat: eftenim exceffus in Sono:ac quanquam exilitas
sit defectus,tameetiã defeetus capit incremetu. Sic cu alias cosonantes
aspirant,aut crassius edunt,dicitur Saouras, Cra tes,pro Grates: Bibo, pro
Viuo,aut etiam 'Fifo,, sic etproillo, Pipo. Contraria huic io xorysscum defectu
peccamus: fice,et o, exiliter nimis pro munciant quidam Germani,quum tamen 1,
ver fus et.deuoluant. Eftautem excessuset ille, quum addunt literarn,
quemadmodum E,addunt Hil pani,et Valconesipfis, fi coniunctum fir, Escri bere,
Esperare,Estare:vt vitarens overyuov; quod vitiuni est cum ipfum s,
craffisfimum, ac pene fibilantcs cdimus. Eftetiam in defectu,kond6Wocy id eft,mutilatio,
quum aliquid omittimus: quod Galli faciunt, qui multas literas inculcant, vto
riginem, vnde deprauatum eft verbum, repræ fentent: paucas autem exprimunt.
Contra est Battologia,quiet Battarismus, a Barto, qui Cy renas
condidit,hominelinguæ impeditioris.Ge minant enim aut initia, fic, Popons pro
Pons. aut fines, Paulala, pro Paula. hoc etiam dicitur jyros, et nouos ab
Echo.Vitium autem initio rum vocaturab Erafino Titubantia:commodius Hälitantiam
dicastu: hærent enim primæ fta tim consonanti: falso ab eodem rsauriouds.qua-,
imf litatisenim vitium eft tecunotu-,fiuc osaurouess cum cauts,non quimus recte
efferre:sicutnob. femper defuit linguaadipfius R, asperitatem. hi Latine Balbi
diet ifunt: quo vitio laborauit Ari ftoteles. Et Alcibiadcs qui R,in L,
detorquebat quanquain substantia poffis etia peccata dicere. X v. UN 10 =2 Sed
hi Balbi ab Erasmo male appellantur Blæsi. Eft.n. Blæsıtas vitium oris, ficut
et Xo11o5ouía: sed blæsidiftorquet literas,exoris tortura: xoirosopoz aute e
palato loquuntur aut e naribus. Brasoos au tēet wbos, funt vitia cruru
distortoru, valgiorum etvacciorum, vt apud Galenum videreelt. СА Ртт Vtrum
F,fimula, aniemiuoralis. Poftquam vidimus poteftatem,quæ eftforma dicare iarn
poterimus F, mutane sit, an semiuoca lis: sic enim Galenus quoque tlw
zeciarpriorem mol Toćnepyeżą dicit. Ac mutam quidem effe, veteres med at
ficpote contendunt: Principio,inquiunt,nome ! habet tantum semiuocalis, at
noinen non mutat fubftantiam: Item si esset semiuocalis, di ettionem 2.. į
quampiam clauderet, at nullam claudit: Præte-, 1:a reanullasemiuocalis ante I,
aut R, in eadem fyl- **** laba ponipoteft,fed f,ponitur. Quarto,nulla se - t
miuocalis ante L, aut R, pofita communem facit fyllabam,at F,facit.Ad hæc,
Græcisidem esto, 95 nobis F: fed o apud illosmuta est:igitur et apud nos F.
Sextum argumentum, præteritorum ini tia finesque non geminari nisi a muta
incipiant: quare cum Fallo geminetfic, Fefelli, non erit femiuocalis. Poftremo
F, pro p, et aspiratione acy cipitur,vt olim Phuga, Phama:at P,mutaeft: igi tur
et F. Hæcargumenta fepte numero, vtqualia sint videamus,meinoria eft
repetendum, quod fupra diet umeft:Murasnon inde appellatas, quod pa-ssou rum
sonarent,fed quod nihilnullo: cnim conatuta? ad 11 باز C3 38 IVL. I.
adduciqueas, vt B, nulla addita vocali proferas. Neque quod pro ratione
adducunt,ratio est:Mu » liere informediettã,pro deformi: est. n. in eo voca
bulo, Forma,çquiuoca vox: Nam et prospecicac cipitur, et procerta partium
proportione, quib. figura constituitur perfe et ior. Hanc igitur negat
præpofitio non illa. Sic formosu, a formato aliud eit:fic locutus eit
Euripides: 1īpötov refieidas dēžiov Tupevvidos, Açmutæ nomen penitusvocem
tollit, Græcoru fane imitatione, qui d Owe,nõlvoQwva dixere: nό κακόφωνα, non
μικρόφωνα, quonia nul lam fibi retinerent vocem. Ea enim funt natura, yt magna
pars, nisi clausis labiis, aur dentibus, aut vtrinque conformentur, vox edi
nequeat: Idque declarat Mato quoque in Theæteto: αι βήτα,inquit, 'τε
Φωνη,δεψάφος, επ των πλείσων stani hysoig eiw. Semiuocales autem fclo eduntur
fpiri metodentu:adducta nanque ad palatum,vti diximus,lin gua solo fpiritu
pronuciatur:tremula,atquevi brata paulo inferius, R: si spiritus ad nares af
cendat introrsum, vt idem vult Plato in Craty lo, n, pronūciatur: fimplici mugitu
editurm: i. psum vero fibilum, fatis constat,nullius ope vo calis indigere',
quare factum est,vt etiam afpira tionis loco poneretur, leos, sedes. Ex quibus
in fumma illud constat, spiritu pene solo enunciari semiuocales, ficut vocales
fane solo, a quibus hoc illæ differant: quoniam vocales hiatu simplici,
ferniuocales operosiuscula efflatione pronun çiențur, mutę nulla.Hanc autem
horum nominū aptissimam cauffam,noftręscientię magistra au toritas Græcorum
ostcdit, Nasi propterea essent semiuocales, quodincipiant a vocalibus: pfe et o
cum a vocalibus non incipiant apud Græcosea rum nomina, non erut semiuocales.
Igitur Lati ni priscicum animaduerterent P,quiděnullu pe nitus habere fonu,
nifi vocalis addatur:addita ve ro aspiratione,haberevel maximum, intellexere:
quippeinferioribus dentibus ad labia leniter ap: plicatis exiens spiritus,
libilum imitatus, ipsius F, imaginereddidit:quo fa et um eft, yt propter:oni
sui facilitate, obiret plerunque munera, quæipli s,debebantur. Id quod ite
agnofcimus in semiuo calibus: Siquidē paspiratione quoq.positüfuit,,, vt
Felena, pro Helena. Atque iccirco etiam, etx, a Græcis semiuocalium in numerü
suntre latæ: quarum tamen tenues essent mutæ. Aspira tio enim tenuium literarum
naturam animarat ita, vt nullius indigensadiumentisonusappofi tusin aliam
speciem ad sese traheret. Eft enim aspiratio quali vocalis quædam, aut etiam vo
calium anima ipfa: quare mutæ appofita femisse consonantis illi reliquit,
alterum semissem fibi vindicauit, vnde et semiuocaliu nomē fit fecutu. Soluuntur
ex his argumenta: Ac primum ato afferuntnon debere vim a nomine mutari: tantu
”, abest,vt, negemus vt affeuerem antiquos ppen sa huiusliteræ potestate,
summostudio nomen, quod a Græcis acceperant,inuertisse:ídque indi diffe fecudum
vim,quä сompertam habuere. Ne que talem putaffe, quia ficappellaretur: sed no.
men impofitum propterea,quod talis effet, Aduerfus secundu argumentu:negamus
necef Atz fe efle,omnia nomina omnib.claudi lemiuocalib, Neque vero re ette fic
cosargumetari: Cæteræfe miuocales claudunt nomina:igitur fi F, est semi
uocalis,clandereitem debet. Neque.n. dictiones efficiunt vt litcræ semiuocaliu
aut mutarum natu ra foitiantur: fcd literæ faciuntvtdictiones fint: partes cnim
totius caufla funt. Neque fiquali tcra non claudat continuo no fit
femiuocalis.Sed caregula constituta eft abijs, qui hanc mutam pu tab-it effe.
Præterea hoc eodem argumento a mutis excludam: Cæterarum pleræque mutæ claudunt
Lac, Adad, Volup,Caput:at F non clau dit: non estigitur muta. Quid, quod
priscorum testimonia aduerfantur neganţibus nomina clau di ipfok.nam vt omitta
eos ysosesseAf pae præ politione: ipfius sane literæ nomen suo libifono F,
claufere,etia cotra quam a Gręcis acccpiffent, * Tertia ratio negabat vllam
semiuocalem ante I aut r in eadem fyllaba ponipolle. At hoc tibi negamus nos:
quis enim hoc fibi persuasit, nifi quimutam putaret F? petitigitur,quod proba
re debet. Sed et hoc falsum est: scmiuocales enim Græcianteposucre Sadw zepce,
Quartü argumentu quo aiunt,Nulla femiuo #calem antelet R pofitam cfficere
syllabam com * muneridiculum est.Si nanquefuperius argume tuin verum eft,hoc
erit falsum: hoc.n.abilio tolli tur, nam et ibinegabant,nunchicponunt. Quo
eniin modo communem fyllabam efficit, quæ ne syllabam quidem facit? Quid? li
femiyocalis fa çilitas in cauffa eft,vtmutæ postposita, mora tain pofilla
trahatur in fyllaba, vt etiam corripi por tiç, in qua tamen muta sit; quanto
aptius atque comin commodius id inter duas semiuocales fiat? Mu tarum enim
rationeminimefiericonstat: liqui dem vbi duæ funt mutæ,non id euenit, vtin ver
bo, Tracto,quod natura sua dibrachum eft. Sed v bi muta cumsemiuocali vtin
verbo, Agrum. aut duæ feruiuocales, vt in verbo ourvui. Quintam rationem, ex
iis, quæ diximus,solu-,Asy tam videmus:?,nanquesemiuocalis eit,immuta: ta ipsius
P, per spiritum potestate. Sicut etiam, etx, cum tamen T, et K, mutæ fint, vt
diceba mus. Quoinstitutoinalias quoque species eædē mutanturmutæ. Addito enim
sibilo ipfis C, D, P, fiunt semiuocales, præfertim cum fateantur ip: fius Y,
quam ipforum Ps ; esse sonum faciliorem. Sexta obiectio seipsam damnat: nam
sumpta regula hac, Non geminari præterita, nisiid per 486 mutas fiat: cocludit
per, Fefello,mytam esse F, cu tamen inueniamus,Šteti,Spopondi,Scicidi, quæ
incipiunt a semiuocali. Nequevero ad id confu giendum eft, vts, nullam ibivim
habere dica mus: liquidem eius sibili tanta est vis, etiam ipsis in præteritis
Græcis,a quibus hic fluxit mos,at- p? que adeo in verborum initiis ita viget,
vtiplam impediat geminationem s« {wěscexd.Atlis,nul lum erat,vtique eo
abiectogeminatio admiffa fuisset. Sed quid agunt hi? nonne Momordi,ge minauit?
quid enim aliud eftm, hic dicere,mutæ vice fungi, vt aiuntipfi ;quam dicerem,
mutam non esse sed semiuocalem? Quæ quia diruebat i sum canonem, ad mutæ
functiones,atqucvices eos miserrime compulit. Quaresi eis neges verű effeillud
apotelesma,probandum erit ea ratione: quia CS 42 Ivl. I. > quia non admittit
femiuocales. At ego contra, non folum Momordi, hoc obiiciam: fed illud ip fum
etiam, Fefelli. Igiturid, per quod probauit, maiore estin controuersia, quam
hoc,quod quæ rimus: vt omittamus Græcorum et prudentiam, etinstitutum, a quibus
morem noftrum induxi. mus, quiσε σηπε, dicunt, et λέλαπε, et μέμηνε, et vevu
qe, atque alia eiusmodi. puerile enim est abducere a geminandi poteftate
semiuocales, mutífque alperioribus attribuere: cum aspe riores literæ
prohibcant in quibusdam gemi nationem. AlyPoftrema pertinacia,vtcum quinta
cohæret, ita cum illa quoque foluitur spiritu mutatum, in F, etmutatam fpeciem,
argumento etiam ip se ordo eft coniun et arum in diet tionibus: quippe ipsum
r., ante senon patitur N: at F, patitur, ita vt etiam ipsum m, in fe mutet,
Anfractus, erate nim AM, abuol. Ludicrum quiddam additum ne res quidem meretur,
vt diluamus: Audentenim fingere mo som dum nescio quem,vndeF,geminetur:scilicet
per albumutationem:vt Offendo.at semiuocales non per, mutationcm, fed fuapte
natura geminari, Olla, Flamma, Ennius, etalia. Quafi verointerfit po testatis
per mutationemne,an per naturam gemi netur: geminatur enim, quia eius natura
ita fert. Quali vero non cæteræ quoq.mutægeminentur: Obba, Acca, Reddo,
luppiter, Rettulit: qua fi vero ipsum quoque F, non idem patiatur, Offa. Quafi
vero omnibus femiuocalibus idem eueniat ylu: Non enim duplicibus, Quali vero E
half somewea la veteres vllam consonantem geminarint. Hoc enim negat cum
Feftus, tum Varro: et ta men eo quoque tempore et mutæ erant, et fe miuocales. Viram,,
an, H, fit longior, O Vanquam 2, et, Græcæ funt:tamen quią nostratium dietionum
aliquæ ab illis profe ettæ, harum vocalium femina retinent: feftiua, nobis
quæstio tractanda eft, vtra scilicet longior 9 fit. Duas fententias
constituamus: alteram ab origine, philofophice: alteram ab focietate,
mathematice. Aborigine, fic: Quæ proportion | materiæ ad alterius proportionem,
eadem et compositiad compositum: sed e, est materia ip * fush: et o, ipfius i:
ergo fi o, est longius quam E, ita, quamH. Quod autem o, lit longius, quam e,
probantper regulam: Quinti cafus fyl.: labam vltimam aut eandem effe cum
poftrema - Reetti fyllaba, aut minorem. Igitur wioge, cum non siteadem cum
nogos, minor erit. Ratioau, tem Mathematicaestcontra hanc,a proportio- oefening
I ne societatis: Quæ est proportio totiusad to en tum, eadem est partium ad
partes: fi æqualia in æqualibusdemas, quæremanent, sunt inæqua [ lia:Ergo cum
ei, diphthongus sit longior quam 01: exempta vtrobiques, communi vocali; erit:
quod remanet E,longiusquamo. Quod autem F1, sit longior quam oIs patet
ex'accentu. Nam.p fine polyra Er, nunquam aut antepenultima acuetur, autpenultimacircumfleet
etur:at fi o 1, sitin fine,vtrunque fiet. oixos, Pinorogol, Afferre etiam illud
poffumus,E, ante L, apud Homerum produetumaliquando,uenwserwera. O autem nu
quam: repugnat enim naturæ eius productio. Sole Hæcargumenta etsi sunt magis
exercitatoria, quam neceffaria:tamen etiam pertinent ad veri tatem:neque enim
illud Quintiliani recipiendu eft: Grammatico expedire etiam fi quædam ne sciat.
Nam quem tandem ille fingite quadriuio extra encyclopædian? Dicamusigitur, e,
esse breuius, quam o,plus enimtemporisin hac poni zur proferenda.Diphthogorum
autem obie et tio illa nulla eft. Nemoenim ignorat, A, esse longius, 1 quam o,
ettamen idem eucnit ipsi a i,quodipfi * 01, eucnire dicebant, pofita enim in
fineacuitur antepenultima. Præterea eidem o 1, non id con tingit femper:non
enim Aduerbiis, non Optati uis, cikol, a novo.Et in fecundo libro vsus is repro
batus eft: nam si iccirco non acuitur antepenulti ma, cum poftremaeft longa,
quia refolui potest: igitur accentus acutus in quartam a fine recipere tur:
quod eft absurdum: fic, turlygues participio fæminino in quarto cafu: idem
monstrum se quetur etiam si penultima longa resoluatur, fic 3uTlx00, Nec tamen
ad id refpexere. Vfustamen Atticorum, fiaccentu rem metiare, huic fenten tiæ
aduerfatur, et fauet priori: dicunt enim, μενέλεως. Locorum affe et u a
poteftatibus inueftigantur. Hacferefunt poteftates cuiusque fonifin gulares: ex
quibus fi quid præterea in me dium afferatur, pofsit tolli controversia. Neque
enim optimi artificis est ( vt ait Galenus) omnia persequi. Nunc fecundum loca
sedes cuiquede- Loui bitas videamus.estenim potestatispars, comitem aut vicinam
literam aut pati,aut nonpati.Igitur efftemed 7 literx'aut funt in dictionibus,
aut no funt. Ti sunt, patiuntur mutationem aut in substantia, autin loco. In
substantia bifariam: nanque autabolen tur a principio,amedio,a fine.Sic nomina
triain uenta sunt, Aphæresis,Latineablatio:Syncope, Latine concilio:Apocope,
Latine abscisso.Aut. transmutaturin aliam,Græce,uel Gonne Patiun 1. turin loco.
Latinetranslatio, Græce MetJ8075, transpositio. Si non funt,addunt,
autprincipiis, Desaters, Latine appolitio: autmediis,ervers Latine
interpositio:autfini, Græci dixerunt hac abgerywoles, productionem. Hæc funt
genera. Species autem, fic:Nartque aut sunteiusdem no tæ, et
poteftatis,autdiuerfæ. Item a numero:vna, aut plures, Affectus autem non
omnibus iidem, aut æquales:neque enim eiusdem generis conso aans aut
principiis,aut finibus additur:nequedu ptices geminantur, vt nunc
vsurpantItali,vt ex primant vitia linguæ degeneris a Latina:ponunt enim
duplexzz. Acciduntautem hæc; aut ex v- Aca " fu:vt quafe, quafi: aut ex
arte, et hocautex infle xione:vt, ago,egi:aut ex deductionc, et hîc bifa
siam:naaut a peregrina,vtPatroclus, margoxiosa Auo, 31 Space kus ) 46 IvL. Cæs.
SCAL·Io Auo, Punicum, vnde noftrum, Aue: Marathi Hebræum, vnde Mare, noftrum:
aut a Lati nos et hincdupliciter: autenim simplex fluxits vt, a Titulo,
Tutus:non, vt aitVarro, e con trario:nam Titulus, age' the rule, vnde et tiey.
aut compositum,a luisparţibus,vtabigo. Dequi bus suo quoqueordine, agendum est.
Sed quia transpositio facilior est, ab ipfa ;cumvenią, inci piamus: nihil enim
nocet. Transpositio. Ranspofitione fane interest ytrum intelli pages gas,
relatas in prioressedesliteras, an dila tas in posteriores. Nam fi dicas
Fretum, quafi Fertum, a Feruendo: vtrum intelligas R, ante latum ipfi E,an E,
postpositum ipfi r? Sed omit tamus exemplum: fortaffe enim fuit Feruetum, atque
inde nulla transpositione, sed extritio ne, fa et um Fretum. In rem ipfam
intenda iusvocalisne,an confonans transponatur. Re etius fane iudicemus,
consonantem, non voca lem transferri. Differuntur enim difficilia: difs
ficultas autem in consonantibus:quare qui fta tim non poffent,moxin proximam
sedem tran ftulere. Eft etiam a Græcis exemplum, opa jev dicimus, vnde Qayavov.
quare cum cac gyavov dicatur,consonans, non vocalis tranflata videtur, Abolitio, Ablatio, Concifio, Abscisso.
Propofitio, Interpo fitio; Appofitia Bolitie est, cumtollitur litera.genushoc
#beli A ho prius tractandafunt, quam Præpositio, Interpolitio, Appofitio:
propterea quod tollimusquod สีOro eft: at quod est,
prius eft, quam quod non eft:est enim habitus prius priuatione. Si autem ita
con. sideres,iam ablatas effe: tuncecotrario et Synco pametalias primo tractesloco.Nesitigiturfrau
di, fiue quali ablatas, siue quasi auferendas con templemur. Additur ergo
diuersa in principio:Aals Edurus,apud poetam, pro Durus." In medio,
Mederga. quæ cuitandi hiatus cauffa inuenta V eft. maximeque pertinet ad V, vocalem:
Alcu · mena, Aesculapius, Hercules. I, quoque eius 1 vsus sit particeps:
Nauita, Nautris, Nauta enim C primum fuit. et, C, consonans, Sicubi, Combu ro.
et 'aspiratio vehemeris: Mihi, Prehendo. et # ante medium, poft principium:
Loumen,,P Lumen.et in fine: vt, Comperior,pro Comperio. Additurautem fimilis, A
HI AM, in principio:in medio, Reddo: in fine Nausicaa. Quod autem ve teres
adducunt pro exemplo ex Horatio: Reducet in sedem vice. itemex Terent.
Phormione, Sectari in ludum:ducere, acreducere. hoc est, librariorum manum, non
autoris fidem implorare, neque crim in his iambicis velin illo dimetro; yel j
hoc tetrametrozneceffaria spodco fedes eft. Sed e Lucretii libro primo poterad
afferre: Redducit Venus: aut redductum Dadala tellus. Quemadmodum autem s s,etR
R, et L L, ge minata debeantur superlatiuis, suo loco dictum est: contra quam
recentiores deprauarunt. Con iner tra autem tolliturab initiis: vt Natus. fuit
enim Gnatus, Generor. De medio: vt, Periculum.de loco ante medium qui
est:Pratum,quod fuit Pa ratu. Hæc a Nigidio Figulo Intercilio diet ta fuit
poteft etiam Concisio dici, vt, fermo breuis, qu vocabitur concisus. Rationc
carminis interdum fa et um eft,vtapud Homerum, qums, pro aique πος. etαγροτητα,
pro ανδρότητα. etapud Oppiani, μόλυβος, pro μόλυβδος. Ιnterdum ob tedium pro
lixæ diet ionis: Periculum. Aliquando ob difficul tatem:vt, eonos, quodaliis
eftesãos.Alias ob vtru que:Bruma,ßpoczurua. Aufertur a fine: vt in ple risque
verbis, etlusit Ausonius: Qui reminisco putatse dicere poffe Latinė: Hic,vbi
Co, fcriptüeft,faceret Corficorhaberet. Sed etin vsu communi a fiiciebantM, et
appella batxantar, extritionem. Items, Multi modis. Sed in scribendo. nanque
aiunt M Catonem fic fcripfiffe: Die hanc,pro Diem. Pindarus poeta non folum
eligit, s, fedetiam eiecit exulem: cum poematium condidit, in quo nullus penitus
fi bilus reperiebatur. Mutatio in communi. Vtatio est parte incolumi vel manifefta,
10 qui* M ptioque extranei: neque enim mutaretur fine fymbolo. Appello nunc
symbolum, quod philo fophi, communem quandam rem anatura colla tam. Quanqua
enim elementum indiuiĝbile eft: tamen quia fonos quofdam latentes inter fe affi
nes habent:iccirco ea foni parte incolumi, altera inducta eft. Ac manifesta
quidem eftin duplici- nani bus. Etenim, 2, cum fit exs, et D, in Medentio,D,
fila remanfit: fibilus abiit hæcmutatio per ablatio. nem, non per
transmutationem facta est. At ve riorin verbo Plautino,Siciliffo,s, remanet:
Din alterum s, abit.osenicacia Occulta autemia Cari circon - santra, ex
Cassandra.communis nanquesonuseft quidam D, T. neque differunt,nisi mollitie
qua dam,autexilitate. Alia unutario, ex infle et endi Ja fleiri modo, haud ita
vera eft. Cum mutantur ea, quæ habent inter se cognationem, aut genericam: vt
vocalis in vocalem, consonantisin consonan tem:aut quæ secundum fpeciem fit:
vt,certa vo calis in certam. At participium aetiuum præsen tis temporis a
præterito perfeet o cum deduci mus: duas diuerfas consonantes recipi,vocalem
que transmutari conftat. Mutatio,qua fit ex consuetudine. Vocales. G.Enerica
mutatio hæc,atquehuiusmodi eft: cætcras nunc fecundum fpecies exequa-, mur: ac
primum cam, quæex vlufacta est: cer tissimis enim fonis cognationem
oftenderunt: nam quod veteribus fuit, Magefter,Amecus,Me- 1 derua, Quase
Misc.Sibe Here:puncper1,Magi D fter, ; ܀ so Ivl. I ster, et
reliqua. Sic olim Leparenfes, postea Li zparenses, autor Feftus. Contra 1,
ponebant,vbi nose:Niapud Plautum,et Vergilium,quodnos Ne. et
E,prov:Auger,nosAugur: illi Hemona, nos Humana. et pro o,illicompes,nosComjos:
Eolummore,vttoties diximus:qui Sortu, quod Attici, isívtz. Siceriam Hilus,
proHolus.et He Pmone,pro Homine. Vbi etiam o, pro i, quo niain Homonem,
dicebant: NuncHomincm. € etiam E, quod nos, A, Cato enim Dicem, Fa o ciem: quæ
poft illum Dicam, Faciam. Item o, in A,vt iam oftendimus. Hemona, pro Humana Et
pro e, Amplođi, pro Amplecti: nam eiuf dem fontis eft texa, et wazr. Sed etiam
in a liis. Voftris, Vorti,nunc Vestris,Verti: vt primus omnium Africanus
emolliuit: nam quod erat Vortex, et Vorfus: ipse Vertex, et Versus, ma luit.
Sic etiam in 1, Olli, nunc illi. Item quod Isthuc, nos Isthoc. contra il li
Voltis, nos Vultis. illi e contrario Fulguri bus, vt apud Lucretium, nos
Fulgoribus, Cun cha, Gungrum, Fretu, Lauru, Huminem, Fruns, Acheruns: nos hæc
omnia per o. Dev, et 1, fatis fupra di etum est: aiunt enim €. Cæ farem primum
omnium Optimum, et Maxi mum, quod erat apud priscosOptumum Maxu mum
pronunciaffe. o, Thuscos, Vmbrosque caruiffe,memoriæproditum est. Quarequi Epi
fulam, et Adulescentesmaluntdicere, Vmbros fese, non Romanos profitentur. Nam
contra Romani Polchrum, etHercolem, etDauom, et Scruom,protulere. Ex
diphthongis autem, illi oe, nos v, Moeri, o aosMuri. adhuc antiquitatis
vestigia remanent in Mænia, pofteritatis autem in Munus. origo autem erat ab
or: uchege, rata fcilicet cuiusque mouletto civis pars. Apud eosdem Æ,
integramanfit,quam nos ini, mutauimus: Exquære, apud Plautuma nos Exquire. Av,
in o, ete contrario: Claudius, AV Clodius:Aula, Qila:Plostrum, Plaustrum. Mutatio
Consonantium ess confuetudine." Onsonantes autem veterum fic mutauitp.
fus: posuiteoim b, prod, Duonum, Bow 3 { num: Duellum, Bellum. quod etin Græcis
no I tauimus, dis, Bis. et eandem,pro f:illi AF,nos AB: ( illi Sifilum, nos
Sibilum. Sicut e contrario, illi Bruges, nos Fruges. 1 D.posuimuspro R, illi
Aruena, nos Aduena: illi s Aruocati,nos Aduocati. et eandem pros:illi Af
uerfa,nosadversa. Fypofuimus pro PH,Fama, quodfuit Phama. * et Fuga, quad
fuit,Phuga. 6, posuimuspro R, Argerilli, nos Agger. il- G. li Argrego, nos
Aggrego. Itali die Arger dicunt.curiosenimisVictorinus, vt diximus, Anger:sicut
contra, Agchora,non An M,posuimuspro s.Committere,quod illiCofam. mittere. R,
posuimus prod, Meridies, olim Medidies..R D 2 quia quoque ho chora. $ IvL. CAS
SCAL. L quia uteo, et uloor, et mcdium, cognata crant. Elifimus, Carmena,
Camena. et candem pros Odor, Vapor,atque eiusmodi: olim Odos. Sed et abillis
Passes,di ettum fuit: quod nos Passer. Vul gatum quoqueillud
eft,Valesius,Fufius:nos Va ferius. Item illi Carmena, quod poftea Carme na,
quod retinuimus in carmine. ItemUfrcna, posteri Orrena, Æolensium imitatione
qui non dicunt opw egw ; fed pow. S ś pofuimus pro C.Suscepit, olim Succepit:
sed ita puto, a veteri voce pofteros deduxisse, quæ fuerit Sus: priscos autem a
communi Sub. Et eandem pro aspirationc: nam quod est no bis mufa, illis fuit
Muha. Etpro M, Prorsus,quod eratProrsum. Etiam elifimus: nam illi Calmil
la,Celna,Dulmus: nos detraximus sibilum. In quibufdam tamen manfit folus,
Strenna: fed cum aliis, Stlites, Stlatum, pon manfit: Litics, Latumi. T,
posuimus prop. Adqueilli dixere, nosAt que. fane melior priscorum ratio: nam et
mollior fonus eft, etorigo seruatur. præpofitionis enim vis adhuc manet, ut
dicamus, Tu atque ego: et sit, Tu et ad teego. Sed voluere discrimen effein ter
præpofitionem, etconiun et ionem. Eiusdem modifuit,Sed:nam e contrario olim
erat, SeEt: difiungit enim, Tucurris,Se Et ego sedeo. Sepa rata enim efta et io
meaab operetuo. adversatur cnim vox illa,Se, ut seorsum, fecurus, segrego,
separo, et aliainnumera.Etiam Aud, non aut, et illi dixere, et nos dicere
deberemus: nam fi negatiux Haud, addita cft afpiratio differentia cauffa: sane
cætera elementa ad quærendum di fcrimen non funt mutanda. quin fortasse potius
vtrunque ficciore elemento scribendum fit, Aut, Haut. Græcum enim fuit, art.
Omnis autem difiun et io vim obtinet negationis. v,pofuimus, pror, Seruus. at
Æolice ficleri - V bebant, Serfus. Aspirationem supposuimus: illi,
Belena:noszl. Helena, detraxinus autemmultis, Charum scri bebant,nos
Carum,vndeet Carere:quoniam de ficiente annona carebant, atque ibitum illa cara
erat, Aiunt remanfiffe in tribus, Orchus, Pul cher, Lurcho. Orchus tota Græca
fuerat, et trans lata aspiratione a vocali ad consonantem špxos.vi. detur ex
epitaphio Næuii poetæ, aspirate preto, nunciatum: Poftquam est Orchio
traditusthefauro. Lurcho, contra analogiam afpiratum fuit: nam Mucco, a muccis:
et Bucco, a buccis: ita Lur co, a lura, ob ingluuiem: fed ratio significatio
ais potiorfuit, ob fonitum voratoris. Sic Quốir, aspirationem admißt. At quare
pulcher aspi retur, ratio declarat: fuitenim Græcum10 auxere, id est, fortis:
fic omnium do et iffimus poeta. --fatns Hercule pulchre. PulcherAuentinus.
Igitur Romani qui omnia ponerent in fortitu dine, cum demum bonum, et formosum
puta runt, qui effet fortis. Itaque fortis quoque pro pulchro positum eft apud
Plautum in Milite:AC que sine ratione: exemplo enim Græcorum fa, et um est, qui
nænor, æque et formofum, et bonum fignificarunt. at bonus fortis eft: malus au
tem,caxos,imbellis:vndeCaculæ,quiin numero militum non effent,age' to xaltats;
quod eft ce dere. χαζεο τυδείδη. lidem veteres multa inuertêre: Catamitum, pro
Ganymede: Melonem, pro Nilo:Lubedon tem, pro Laomedonte. etiam inueni vbi Sagun
tum pro Zacyntho dixerint: quæ nos omnia funditus euertimus,non solum elementa
immu tauimus. Mutatio per inflexionem. Vocales. Oteramus fine flagitio, non
exequi partem hancabinflexionibus:nequeenim certa niti. tur ratione, etpuri
Grammatici interest. Sed ne quidomitteremus,appofuimus: non tam vt om sia
comple etteremur, quam vt principia ipfa fta tueremus. ز A. Igitur A, breue in
longum mutatur, ve Re et us fert primæ declinationis, et sextus cafus: e
contrario longum in breue, Par, Paris. A, breue in, breue, Parco, Peperci: nam
parco eft, partem arceo: id eft, continco: Pars autem nagura corripitur, a nop
@, quoniam pars præ cedit totum: fumptum nomen a mefforibus, et
vindemiatoribus, et lignatoribus, et paftori bus. A, breue in e, longum, Facio,
Feci. A, lon gumine, longum, Fallo, Fefelli. A, longum in E, breue, Stas,
Steti. A, breue in 1, breue, Ca do, Cecidi. A, breue in 1, longum, Peccata,Pec
catis. A, longum ini, longum, liasexto fingu- i 1 " Iari 51 EN T 1 lari
primæ deducas sextum pluralem, Bona,Bo nis. E,breuein E, longum, Scro,Seui. e,
longum E in E, breue, Fides, Fidei. E, longum in a, bre ue, etlongum Anchises,
Anchifa, fexto casu, et Anchisa quinto. E, in 1, breue, Culinen,Culmi nis: ini,
longum, Eo, lui., breuein v, breue, • Pello,Pepuli. i breve in 1, longum,
Audio, Audiui.1,lon- g. gumin i, breue, Ainbire ambitus. I, breue in A, breue,
Siquis, Siqua, rectus fæmininus: in A, longum, Siqua,aduerbium. 1, longum in A,
; longum, Qui, Quas aduerbium: fuere enimo lim casus quarti, posteafacti
suntaduerbia. I,bre ue in e, breue, Rapio,Rapere:in E, productum, Turris,
Turres. 1 breuein v,breue, Rapio,Ra pui: fic enim volunt: nam nos putamus
fuiffe olim Rapiui. Sed sunt alia exempla, Alitis, ali tum: in v,longum,
Quis,Cuius. 1,longumin v, longum, Qui, Cuius. Sed et in o, quod etprius
fuit,Quoius. o, breue in longum, Pulmo, Pulmonis. O, 1 breue in A, longum, Amo,
Amaui: in Aj bre = ; ue, Do, Dare: in E,produ ettum, et correptums Lego,
Legere, Legerunt: in i.correptum, Hon mo, Hominis: in 1, productum, Scindo,
Scia di: in v, correptum, Domo, Domui, in v, pro du ettum, Sequor, Sequutus. 0,
productum in v produetum, Erato, Eratus: in 1, breue agni 1 * 3 I tum. 7. V 2
v, breucin longum, Domus, Domu.v, logum in v,breue, Penu, Penuris. Sicenim
fcripfere pri D 4 mun, s 56 IvL. I. mum, quod nos Penoris. Sed eft et aliud
exem plum, Cornu, Cornua. v, breue in A, breue, Cor aum, Corna: in 1,
correptum,Genus, Generis: in 1,longum, Bonus,Boni: in breuc, Caput, Ca pitis:
in o,breue, Fenus, Fænoris: in o,longum, “bonus”, “bono”. Mutatio Dephthongorum
ex inflexione. FOOrtasse etaliæ quædam sint mutationes, quæ addentur, fiquis
inueniat:fed fi quæsunt, non Epi multæ superlint. Diphthongi autem fic trans
eunt: et in A, Quæ, Quarum:in 1,longumCædo,, Cecidi,diphthonguscnimibi fuit, a
Græco kai ww. Contra ex 1,factumestoe,Incipio, Incæpi: quoniam fuit, Cæpio.
Inuenias autem etiam interiplas mutationes, fi Nigidium fequare,cui re
ettuspluralis fuit, Bonei, ad differentiam fe. cundicafus fingularis Boni.et
fecit l'urreis quar tum pluralem,neesset, Turris vnuse singulari bus. Quod fi
ita debuit, debuit et variari quar tus pluralis fic, Domous, ne esset vnus e
singu faribus, Domus. Sed nos præclara ingenia ad miramur, confuetudinem
fequimur. Sic etiam relatiuum variabis: re et us fingularis, Qui: ter tius
cafus, Quoi: reetus pluralis, Quei. Vete tes autem etiam tertium fimplicissimefcripfe
re, Qui,non Quoi. sic enim legimus illud Ver gilianum: --qui non rifere
parentes: Nec Deushíc mensa,Dea necdignata cubili est. eft enim pofitum pro,
Quoi fiue Cui. Scriptura autem communis etiam reco, fecit vt etfenfum inuerterent
Grammatici, et peffime Hiftoriam, aut fabulain, quam afferunt, adaptarent. CA
P. XX V. Mutatioconfonantium exinfexione. Aior adhuc reftat labor: sed fane sit
cum venia,figratia carebit. Boni enim artificis partes funt, quam paucissima
possit, omittere.B, B lemi C, D, G, M, N, Q,R, T,mutanturins. lubeo,lulli: Pard
co, Parsi: Lædo,Læsi:Spargo Spars: Premo.Pref fi:Pono,Pofui: Torqueo,Torsi:Vro,
V ffi:Fle et o, Flexi. Videretur autem etiam aspiratioin s,muti tari in ' I
rabo, Traxi: sed acutiusinfpicienti par lam erit, aspirationem in gutture
mansisse, at que induiffc proximi elementi pronunciatio nem, ipfius fcilicet c,
additumque potius effeli bilum, sicutin,Prefli,m, mutatum, libilum addi tum: in
Torqueo autem q.ablatum, atque in cæ teris alia. Contra,s,in D:Paris,Paridis.Item
fic di xere: quemadmodum B,ingeminum ss, Iubeo, luffi:ita et D, Cedo,Cefli: et
T,Concutio, Concus fi. Scd profe et o prudentius contemplabimur,
cosonantesillas in simplexs,mutatas, alterum au tem esse præteriti ipsius. Ita
G, mutatur in suam - comparem: vt, l'ingo, Pioxi:nam in ct, mutari quod
aiunt,falsumeft,in verbo, Agor, A ettus.Sed eadem proportione affinitatis in C,
mutata as fumit t: ficut faciebatin verbo Fingo, in præte rito assumebat s, in
supino T, Finxi, Fiet um. apparet id e contrario: namque c, in G, “grex’,
“gregis”. Quod autem ftatuunt, c, in v, coe - xemplo, Pasco, Paui, abie et o
fibile, puto E DS nou 58 I'vL. I. nonita effe: sed verbum vetus fuit now, quod
fi gnificauit et fequi, et assequi: vnde etiam satws: quafi iuwi, vt org: yes.
Æoles enim et decurta bant, et tollebant aspirationem:iidem vero adde bant onw,
indefactum eftnoftrum Pasco. Eiur dem originis fuit etToo', quoniam in pacato,
non in hoftico pascebant:vnde etiam Pax. Aby trouis autem præteritum illud
fluxit: neque e nim Palco, fuit primigenium: ficutincqueNo sco,Noui:fedqoxu,
fuitgrow,grão Sic ncque in T,mut:tur, vtputabant in verbo, Irascor,Iratus: Fuic
enim iralcitus,quod poftca deficum est: etab iecit fibilum, quiretcncuscft alio
verbo, Pascor, Partus. Non clt igiturs, quod mutetur in T, vt prodidere:in
conanque verbo mansitincolume: a neque c,in t,mutatum: etenim fuit Pascitus. N,
abiicitur, Scindo, Scidi. neque mutatur in v, vt scripsere,in verbo
Sino,Siui.Aliquadoenim fuit, 27Siniu.Q in suagermanam, ScquorSecutus.Nec trasitin
x,vtvoluere,in Coquo,coxi:sed assumit K fibilum. NequeR,in v, quodaiunt, in
Sero, Seui: fuit enim Serui: quodextritu est,ad differentiam eiusdem verbiin
alio significatu: vix enim muta tam eam literam inuenias inflectendo. Ats,mu.
tatur in n.Sanguis,Sanguinis:quoniam fuit San-, guen. In D, ycdiximus,
Paris,Paridis. abiicitur ex duplici remanente altera parte,Perdix, Perdicis.
Trastin R,Flos, Floris:in T,Nepos,Nepotis.Sed non eft verum, quod
profitentur,in v.confonan temmutarisibilum eo exemplo, Bos,Bouis: as fumpsit
enim Æolicum digamma, vt in Oue, et Quo. Nequemutariia I, in verbo Paciscor, Pa
et tusy etus,vt sensere,jam colligi poteft ex iis, quæ fupra. diximus, fed t,
eft peculiaris ipsi participio, Ama tas, Doctus, Lectus, Auditus, Latus: fedin Pos
Poris, t,in x,tranfire, üidem male docuerunt, illor exemplo,Fle et o, Flexi,fed
in fibilu,vt fupra dixi mus: quod coaluit cumc, et fccit duplice,xin vox
confonatem æque male mutari arbitrantur,in ca voceNix,Niuis: Verum vietw, et
Denis, ogTo vína, vnde etiam nostrum Neptunus:non,vtCi cero prodidit, a nando.
Inde noftrum,Ninguo,et.. Ninguis in reeto: et niuis,concisum: et aliud con
cisum,Nix, mutato in c, etconcreto cum fibi • loin x, in obliquis autem
mansirprisca vox. Ne- H: quercetesen scre, afpirationem in CT,transferri, Veho,
Vecum: fed ita fuit,vt diximus. Habetaf piratio aliquid fimile cum c: itaq;
alicubi in Va fconia quod alii Hodiedicunt,ipfi fua linguaGo die. Ergo Veho,
facerer Vehfi, affumto libilo, vt Ć Duco, Ducli.postea,Vecfi: et fupinomutatofi
bilo in c, vt diximus, Veettum. v,quoqueabiici v notauere. Citant Solinum in
colle et aneis: quali vero is fit antor veteris Latinitatis: eius verba · funt:
Tatius hominem exiit,quasi vero apud pro bariffinum quenque Kedilt, Exilt,
Adilt, Pre-. " terilt, desideretur. et fortaffe apud Solinu Exuit, 1
legendum est. Mutatur quoque in feipfam, rece į pra vocalis pristina natura: et
econtrario, Gau deo, Gauiius: et Persoluiffe apud Tibullum:quo niam Soluo, fuit
örovava. Mollescit vero adeo, vt ctiam abeat, vt apud Catullum eundem, Nonita
me dini, vera gemunt.iuerint,pro Iuuc rint. quemadmodum etiam in libro de
Camicis s dimensionibus obseruauimus 1 1 Pres IvL.Proprium trium liquidarum
L,R, N,C, T,non Ligmamutari in quibusdam nominibus:Sal,Salis: Ci cur, cicuris:
Tita, Titanis:Halec,Halecis:Caput, LR.Capitis. Proprium et l, et Raffumere fibi
alte c ram:Mel,Mellis,Far, Farris. Ipfius autem c, assu mr.sme etiam t:
vt,Lac,Laettis: nisi lita reeto pri sco:dicebant enim Lađe, a Græco, amputatis
duabus litcris, ranentos. Obfervarunt etiam id, EDO 1.,2,5,x,in præteritisnon
mutari:Caelo,Caclaui: Stupeo, Stupui:Laffo,Laffaui: Laxo Laxavi. Sed his
adderentetiam R, Torquco, Torli.et c, Dico, Dixi:coaluitenim,non autem mutatum
est. et P, Scalpo,Scalpfi: pam si duplicis literæ figuramha beremus in hoc, vt
habuimus in Dixi, poluifle Bmus.B autem non mansit semper, ledig compa rem suam
mutatum eft:Scribo,Scripfi. X Proprium x, quod mutatumfuerit in compo fitione
in declinatione elidi: Effero, Elatus:quo niam verbum quoquemutatum eft. 1
costs » Q que Mutasio in deductis Gracis. Vocales. VæaGræcisdeducuntur, in
iisita fiunt vo calium mutationes: Breues autlongæin en æquales:aut in
inæquales:contra natura commu nes in illas. Igitur longæ Græcæ in longas no
ftras, woy, Quum:breues in breues švos, onus:bre ues in longas,me,ab eo quod
fuit ue.longæin bre ues,opoinaAxov, orichalcum: rgra crepida:origo FERA: in
natura comunes, qul.Corripitur ma ximæ parti poetarum: producitur Statio,Gatul
lo, Cornelio Gallo.Item verba dyw. Communes natura in natura comunes: vt,
Pharfalia,Sicania. Eædem in breues perpetuo, Humus, ab i'w.vua' et in longas
perpetuo,Vdus,ab eadem origine.sic Whou,sputuin. Idque non solum ob vsum,fedet
iam obpartes, nanq; positioneinterdum fithoc: vt co a qua In, natura breuis,aliquando
fit pofi tione longa: vt Indigena. aliquando fit natura, propter naturam pofitæ
consonantis: vt, Infelix, infolens:abs, aut F,incipientibusquum coniun gitur.
Hæfuntin communi præceptiones:sigilla tim autem fic recenfeas. Ain A
mutatur,κάλαθος Calathus: in 1, κανατρον, Α caniftrum: in o, fi Copo,azarnos
venit:in v,9şi au6ss, Triumphus: payyanilev,stragulare: xpære many,
Crapula:non,vtdixere, quod caput graua ret.Quodautem aiunt a, in y, apud Græcos
verti co exemplo,savuno,qualionos naufw, falli sunt, eftenimότι όλων πόδας,
3λιτρις, montis nomenob altitudinem: quem quum afcenderent, interro gati
quoirent,dicebat,in cælum,vndecæloco municata yox, A, etiam sibi assumit I.
more Æo lico, φαισιν, φασίν. Ιta αίσκηπιός,nos Efculapium. E,in e,breue, feos,Deus:in
longum,ido Sedes: et per abscissionem.dew,De:fic enun dicunr cixos, "Subir
deivtov: nos duodeuiginti. In 1,ryyu, Tin go: In o, et uw, Vomo: in v,dvos,
Vnus.Abiicitur #polyw, Rudo: fed puto Erudo, fuiffe fimplex non compositum. H,
vt diximus in sui dimidium.xennis,Crepida: H news,Herus.In se
totam,tlwenom,Penelope.Nun quam autem h, in I, transit, vt barbari invertere,.
atq; etiam corripuerein Paracletus, Eleeson, E leemo 1 IvL. I. 1
leemofyna,Iordanes.Nequequod poffent suspi cari,Vestis ab iis, fed ab Vae, et
vuota, Græca origine,Latina terminatione. Male corripuitlu uenalis in Satyra
xun CALPE: neque enim fuit vt zpeurs. In Æ, diphthongum nonmutatur Ħ,vt
dixcre,fedin E, illo exemplo, ozler, SCENA: si enim dipthongum quispiam
comminiscatur, id nulla faciat ratione. fed in A, frequens eius tranfirus est
apud Dorienses, et nos folcnsium imitatores, xiboensn's, Citharista. 1, in A,
9.ygoeves, Tango:in e, cx diphthongo, suivr', Pæna: etiam folum:? apriva,
Cancer, in I, longū,ai liuidus, Qi G, Filius: etvoce vsitata malit, omnix,
Homilia:falso enim transmutandu iudicarunt.fic notes,Litus,quod effet terra
tenuis: etnoftrum mitto, au tov wizer, quoniã qui mit tit elongat. Abiicitur,
quaesia, Norma,emedio: fic etiam a fine, ei, Per. Additur rau't, Nauita. ' o, in
feipfam breue ci,ouis:in logam, G-,So las:in,decreov.Aratrum, ve voluere: fed
commo dius a sup.Aratū:ficut Rutrūaruendo.neq ;bonu cstexemplum, ab
iļus,acus:fed acus, ab a žueor, ta pro arista excuffa, Acus, Aceris proprie,
quam metaphorice pro instrumento sutorio. In e, joriy Genu, Æolum more, qui
idrs, quod aliiodx.fic Euander, l'avdeo: In 1934620,Imber.in vibles, Iuba:
rozpoxa, Patroclus:.ivaseus, Vlyffes.Sicin principio,medio,fine.In vlongum,
Boords, Bru tus. In Avdiphthongum, opeixa Axor,Aurichalcũ. Abiicitur ab
initiis, odi's,Dens. A fine,Si,AB. Y Y,in v, rusplevos, Turrhenus:
Truppos,Purrus: in Avend, Illurius: duw,duo: duw, verbũ, Dumus, tam brevem,
quam longum cthis exõplis.In o,cyniex, Anchora: Duici, Folium.In E,
zAwue's,Aicedo.in 2,brcue, 270,vimen,vnde no?rum Ligae,non a legendo, vt
Varro.In a, muo,Canis. s, in fe totam,woy, Quum, inuidimidium.de fyc. ;Ego. In
vlongum,oue, Fur: non ve Varosa Furuo. In Ave, Æolicum, scommunc, Aurs, Latinc.
In v,brcucije Herus.In e, fparu, F12 tcr: fic enimmutaruntXolcs,quod erat Dp,
integrum, Deizturpinon autem plagiariorum fal fæ etymologiæ. Dithehongorum
mutationes. A Gracis. AL Æ,cencia ', Ænças.In A, longu, repertuan,Cra At
pula,extritor,more Æolensium:ficute contrario quoque, vt diximus. In e,
breue,faire,venio.Im perite nanque verbum hocita funtinterpretati, quasi versus
nos eo. Habes deductionis noftræ exemplum, in Fenestra,adTo Calvetar. autmu
tata,aut abscissa, faltem ab e povov. Non licin Ple gethonte, et Phaethonte.
nequc enim ab GeoJo's, diphthongum traxere, fed agese feer, vt ex Cra tylo
Platonis, et Ariftotelein primodecoelo, et M. Tullii multis locis diximus in
libris de infom niis: neque diphthongum illam redigiad sonum breuem: quippe
dai,dixere: sicut etiam 9: etgea, Gcut gaia. Abiccta a, remanet i longum, quo
niam Æolenfium more facta est diphthongus.er: a Xands,Achiuus:Æoles enim aze,
vndeetiam fine digamma inuenias Acheus.quod ego non per diphthongum scripferim
Latinis Ar, fed per, E,exdiphthongo Æolensium, vt Lyceum, que xtos:cos caim
maximefequimur. AY, 64 IvL. 1. A ' Ay, manet in Taurus, turīgo:mutaturin v.cau.
pec,Surus:qucm et lacertum piscem vocant. Abii citur, haipos, Parum: nisi a
parteducatur: nam Pauluin, inde venit omning. E1 E I, ante consonantem,semper
in I, filit naru ralis verbo, inces, Thefidcs.at Beveowono fic, nifi Græce
loquamur fyllabæ gratia,vtnosin he decafyllabo dactylum fecimus Xeinia.hæcautem
mutatio femper fit fequente consonante, non autem L,tantum,vt dixere,illo
exemplo, Nilus, Eing. Diximus autem literam naturalem, quæ effer ipsius
dictionis, onrai,Grociên: nam in zettw, aduentitia etsiccirco non feruatur a
Latinis. An te vocalem ipsum isolitariuin nunquam muta
tur,Sophia,Comedia:nequediphthongus sem. per, 1 halia, Alexandria, Nicomedia,
Langia, Lampia, Argia,Lycius: sunt enim Goemmel, et ciur. modi: et nuxeios, li
Lycie apud Statium scriptum eft: nam ctiam Lycee, legimus. At fæpius in E,
productum, vtin Acheus, dicebamus. Dareus, Penelopea, Adrastea, et Seruius
Thaleam, dici debere autumat. Eft auteme,longum Æolen fium imitatione, qui
Snuosterns pro imposterer din cunt, et nde!, pro idei,et uñov, pro ucior. vnde
et her sexinterpretatione Platonis: ettrov,pro W16 ox. Interdum mutatur in
E,correptum,more Do rico,expuncto 1: To vixsov,Puniceũ,vt apud Ver gilii
πυφωέα,Typhoea, pro τυφώeια, et φοινίκειον, in fine vocum quoque vnica litera
scriptum fuit in vetustissimis codicibus,Orphi Calliopea:et V lyffi,quod erat
őPeñaduasti. Horatius diuisit, Laboriof nec cohors Vlyfsei. Itaque etiam in
meris Latinis pronunciandum monent, Idem, Eidem:lfdem,pro Eisdem,eorundem niore
Aco lenfium. Ey, manet, Qeü heu.Abiicity,Achilles,axona v acus. Itaque etiam
Achilleus legitur, cuius obli. quum secundum posuit Horatius. Heu peruicacis ad
pedes Achillei. Neque e nim verum est, vtaiunt, in v, mutari, illius ver- ymหา biexemplo,Peuzw,fugio:nam
ab aoristo ductum fuit Ouzov.lic epau yw,Ructo,dempto E, etpofito
frequentatiuo. oi, inoć, naivino Poena. Patitur autem multa di- 0 phthongus
hæc:diuidunt eam Aeolenses,rorov, zoinov. Eorum legib. nos Troia reoło, sicut
Maia, z wała, Aiax, sas. Interdum mutatur eius pars,in terdum aufertur,
arbitrio eorüdem,month,Poe ta.Vertiturin Ei, vt of her: in v, Poivixetov, Puni
19 14 ceum, 1 and 71 oy, in vnostrum, Musa, uolls. In v, breue, Bu s bulcus.In
olongum more Aeolensium,38,3ūsy Bos.In breue, Borqu.co Volo:abiccto y, moreco
4. rundem, qui αμπέλος, dicunt pro αμπέλες. dico, ei abieeto in mora,non in
scriptura.nam oynon est illis consonans.Sicenim dicunt Asgatup, sicut lo. nies
Buzoriupo Quiautem putant hanc diphthon gum ad Gallos manaffe ex us, et Tou:
non femel ineptiunt.Eorundem enim in aliis vitium est, E, vocalem ficdeprauare.
Sic enim corrupêre no mina mutarum:fic vulgo quum voluntinterro gare Quid?aut
Quæ?sic Rex,Fides, Vicem etalia infinita pene o y eademin E, '885, Dens it's '
Pes, etiam aliquo modo mutata est, cum ex 18'w, E Lauo lu L.E. B Lauo factum
est. 121, diphthongus spuria in legitimam o ujxclien Mesidía. Comedia.In o, w8,
Ude. 71 T.eiufdem nocæ atque ordiniseft. recipitur in vocibus Græcis integra Harpyia,
d'oc. Y sr,Latinivalde distortam, ionib. r'eliquera. Confonantium mutatioin
deductisa Gracis. B Græcorum et facile et legitime tranfit: idem enim effe
fupra oftendimusBwi, Bos. In v, di gamma, z36x, Auus.In affinem huiusPH: 9play
Goss Triumphus. ryingi,zorvs Genu: aut in fimilem'vt Työss, Cam ius. nam
quemadmodum apud Athenienses aus Toxhoreca etapud Thebanos ouaplois ita
Latinis? vetustate, etOpici, et Indigenæ, et Cail dieti funt. In n, aut ei
propinquam, azgeros, Angelus. Abiicitur, gumentua, Norma. A,in D,onos, Dolus.
In 2, odvartucy Viyffes. In B, C, Bis. In's » n'am quoflexu illi, tepare.coem,
nos eorum exemplo, Arenosum. z, in z, iccirco apud nos etiam figura eadem cum
eadem poteftate recepta est. LtPusos, Zephy• rus. In ssuaisa, Massu.In i, tuzo,
lugum. e,in TH, tptow ', Thraso. In D beasyDeus. Itt 1,θρίαμβος, Triumphas. K.
K ; in c, Calare, nonet: Caloncs, varov. In co. gaatam fuam et, Quatuor, xxxpd.
prorojen na, line aspiratione apud acoles. nam quum dixiffent,
Vnum,Alterum,Tria: pro quarto di mere, et alterum. Sicapud poetam, Alter ab
vndecimo. Slove urce Aurea mala decem misi: cras altera mittan Sic etia,
Quinque deduxere: vt effet, et vnam præter quatuor; cêrze. In G, xutpvcew
;Guberno, Ain L, nit, Libs.In Difeneto, Meditari: falso A enim ncgarunt.
Mnegarunt mutari, attulerunt exemplum il - M lud, tabua xes, Telemachus: fed
fruftra fuere: nam ex uñnce, Balare factum eft. Etextritum eft ayudc. Amenta:
oyuao, Sagus,Sagitta. Nin N, nostrum; Ninus, vīvošo In Djnajvw, Cx- * do,
έκανεπ, όκάεπ τον έλλίωων τον αριστν, ex Εu ripide. In L, nam quinquagenarii
numeri nota fuit Græcis N, nobis L, fic quod illi veuQxr, nos Lymphas: et apud
Virgilium fic legêre quidam: Dant famalimanibus Nymphas. In M ; wal gusov,
Pægnium. Additur a Græcisnoftris nomine nibus, xatwy Cato. Demitura nobis in
illorum commune riuwv, Simo: et in nostris ab illis defluxis addi- sonho Borda
tur, idx, Dens: =, falso negaruntmutari:nanq. etbovec, Afleres, non ab
aslidendo, vt dixere. Supra declarauimus Acum et Acuruin,vndeduccrerur:itaq. ab
Oc; non putauimus fieri Acor: nam potiusabwav'. 11, in B, Tubor,Buxus: mubas,
Barrus: 70, Ab: 11 Caij sub: accipit aspiratione:gownlo's Trophrű. P, nimis
iprudeter mutari negarut,vtaip,aer: na mutatur, 20 pxūves, Cacer, ne effet
Carcer, et in. 1, a cupov, Paulum: sed potius eft diminutiuu, In D, fi raveriw
fit, vnde fiat nostrum Gaudeo. 2 2, in D, uesov, Medium.Tollitur non foluin in
prima inflexione,vt dixere; quipias, Býrria:sed e tiarn in aliis, aas Sal: et
in principio, ouu't s, Cu tis: alibi feruatum Scutum. In x, amo, Aiax. E ij
Contra quidam fcripfere Vlyxes.In R, κυβερνήτης, Gubernator: quoniam Aeolenses
xubEphy Trip, et xubepvýrwp, qua forma verbalia nostra funt. Quin Eretrieses,
vfque ad proverbium dicebant, ouan potm-, quod alis effetsunypotus.quod et in
Francis Be notabis. E cotrariossin x,noftrum uc osow, Ma xilla: nam Mala per
fyncopam curtatum fuit. Mandere quoque a ux'asw ductum fuit, sed fane non pauca
eget interpolatione. T, in s, isa, Offa. led commodius sic dicere, fubductum
fuiffe:alioquitranslatitia sunt inter se,33 runos, Theffalus. 9, in PH,
popew,Phormio.Ine, quc, Fundus. 0, For. x, in CH, Chromisszevõues,In G, Ay % w,
Ango. In Kyroxos,Locus. in Aeye, denan, Loquor. pie neque enim â locis,vt Varro
vult. Sicet xxenãos, Montent Aqua. Omnis enim aqua dicta eft eius amnis no
mine, et a lauãdo quoniam erat cemenzos: quod et Macrobius docuit nos etVibius
Crispus: et non ignorauit do et iffiinus omnium poeta, Poculaque inuentis
Acheloia miscuit vuis. neque enim ab æquore aqua: fed ab ea, æquor. 1, in Ps,
quasov, Psyllium: et in proximas BS, yť A4, Libs: dexy, Arabs. # Aspiratio
manet, ouws. Homo: eft.n. animal sociale:non ab humo, ytsomniarunt. Adimitur,
anuwv, Alcedo: tunc,Amentum. Mutatur € dos, Sedes:epTwy,Verpus
lumbricigenus,trallata vox ad obscenaob exilitatemi,nona vertendo pelle, vt
aiunt: fed mediunt digitum propter gracilita tem significauie metaphorice Manet
cum consonantibus, Tholus,4oros. Adimitur, vt Opiaubos,. Triumphus. Additur,
oportcev,Trophæum. Dt.C Subtilius autem intuenti etiam id deprehen sudah 1,
detur, aliquas etiam fi mutentur, remanere:vt, Aloj Troia, Troia: etenim 1, et
eadem etnon eade est. Digamma interponitur, vt diximus õis, Ouis.. et
Præponitur, -, Vis. Interponituretc, co bos, Spe Fraau nm. lidla cus. dice
Funds DISM Mutatio ex deductione in fimplicibus I Ammultæ operæ prouinciam
capessimus:fi- Ralowe Ibi enim quisq. placuit in verboru
deductionę.ueJakbosui's Ergo quæipli non inuenere, nolunt effe ita: do ceri
enim turpe putant. Aliquiautem, inter quos di Varro,etiam maligneeruerunt omnia
e Latinis, com Græcisque fuas origines inuidêre. Nos cum sci vite remus Magnæ
Græciæ nomine priscos Auso nes, atque Latinos frequentatos, reddidimus pud fuis
qnanquenatalibus vocein. Deducio,eftcreatio noui verbi,exprioris ele quis
mētis.Prius igiturde simplicib. mox decopofitis. Abreue in breue,Paro, Pario:
in longum, Pa- A 22. ro,Parco: in AE, Aqua, Aequor. a, longum in lon gum, Vado,
Vades:in breue,Vado, Vadu: Ater, Atrox: feroces enim fufcefcunt ira. In E, apud
Græcos,Baww,Ben... apud Latinos,Pasco,Pecus, non eft:namn zoxoc, Homero fuit
lana: quonomi 1 ncetiam nunc fafciculum certum, fiue penfum ta * vocant in
Italia alicubi, fed pe Itaque a lana vetusta vox nekos. In o,Vena, Ve nox. In
v, Mare, Maria. E, breue in A, longum, Legere, Legare, quoniam adlegendum,
hoceft, E iij dicens 24 7.251 " anim mitt genere fæminino, scilit 360
" Son 70 I dicendum mittebantur,au o 7o aegeiv. € Elongum in breue, Sedes,
Sedile. In 1, Veha, Via: vt vult Varro, ino, Tego, Toga, Græco tum ex mplo,
neyw, neges. Etlongum in o,bre ue, Sedes, Solium. Inv, Tego, Tugurium. In v,
longum, Dies, Diu. In AE,Sequor,Sæculum. 1, longum in breue, Dicere, Dicare: in
lon gum, Simus, Simia:nonautem w To wuela, vrinepriunt. í, breue in breue, Mina
Minax: in longum, Via,Villa,Vilis. In A, non mutatur illo exemplo, Generis,
Generatim; sed a plurali re cto fere deducitur. Viritim,Ostiatim. in E, cor
reprum. Hlicio,illex. In v, Specio, Specula. o, breue in longum, Vomer, a
Vomendo,vt vult Varro ; in breue, Volo, Volones. Longum in longum, Donum,
Donari: in breue, Moles, Moleltus. In a longun.,Dico, Dicax: in E, lon
gum,Tutor, Tutela:in breue, BonusBellus: fuit enim Bonulus,Boncllus. In 1, et
longum, et bre ue, Amo,Amicus,Amita. Inv,Tego, Tegula sed Tega, prius fuit:Stclo,
Stultus. V. v, longum in longum, Þus, Puridus, in breue, Scutum, Scutulatum:
Rus, Rudis. Breuein bre ue, Lutum, Lutofum: breue in longum, Pucra Pulio: Suo,
Sutiliş. In - A, Veredum, Vereda rius: nisi sit a plurali quod et puto: Cudo,
Qua tio. In e, Pignus,Pigneror,quia fuit Pigneris. In, Cures, Quiritis. In
o,Pignus, Pignoratio:sed ab obliquis potius:Decus,Decor,commodiusex sinplum
eft. Mutatio in diphthongis exdeduetione. or,in, v,Poena,Punio:Moeri, Muri, vt
dixie a mus. Av, in v, breue, Randum, Rude: nam pafos, A. fuit virga dempta ex
arbore impolita: inde Raye dumæs: et ab ca ruditate, Rus.Consonant:um mutatio
ex deductions 3, in M, Globus, Glomus. B c, in G, præcedente n, Centum,
Quadrigen G.. ta.In R, Scco, Serra ; sed puto primam syllabam fuiffe originis:
canina autem litera geminata, ftrepitum imitatos. Geminatur Pecus, Peccare: non
vtgrammaticorum ineptiæ, pedem capere, Din T, Cudo,Quatio.fuitenim vetus verbu,
mu'dw,adhucdurat muda wasignificat ftrepere:vn E de xudes, conuitių, et xvocs,
gloria, ftrepitus ille po i pulariş. G,in c,Genera,Cneus:Gula:Curgulio: Vi;in
ti,Vicesimus:Pertingo, Pertica, rusticum inftru, mentum ad fructus decutiendos.
Le in x, non mutatur exemplis illis, Ala, Axile la:Mala, Maxilla, vt aiunt:
nonenim ab Ala, Axil. i la: sed ab Axilla Ala, extrita, vt ait Cicero, ele.
menti vaftitate: fic enim cenfuit M. Tullius, Veho, Vexi, Vexum, Vexulum,
Vexillum,: et cvyxorlu, Velum: Ago, Axo, Axa,Axue a la, Axilla, Ala:
Masso,Maxo, Maxa, Maxula, Maxil a, Mala, vnde uauntiños: Pango, Paxo,? Paxus,
Paxillus;Palus:vt non parum errent qui aby Ala,putent, Axillam,diminuutum duci.
Ašą E jij au 7autem et alia, fic funt dicta, vt Faxo, Graxo. Etia falso mutãtin
R,illo exemplo Tabula, Taberna. nam Tabula, fuit diminutiuu nominis,quod nuc
non extat, a quo Taberina, vt Suterina, Tonfte rina. Sedin his,E, abiit. in
Taberina fublatum eft 1. Omnino autem a Tabula etiam Tabulerna, fi cut
Nafiterna, est autem Taba, et Tabula au TO TriLu,quoniam tabulata in ædibus, et
vlmis pla niciem extendebant, Nin L, Vnus, Vllus: Vinu, Villum:non muta tur vt
dixere. Sed fuit Vnulus: etvinulum. Ins, mutatur Findo, Fissus.In r, Canis,
Catulus. sed a Cato, deducunțpotius,etplacet: atiidem, a Ca nis, Catus, ipsum
trahunt, Rinn,Murus,Munus.fuit enim Munus, onus muris reficiendis, vbi primum
vnum in locum e vicis conueniffent ad condendum oppidum: inde Munimenta. Id
oneris cum remittebatur yirtutis ergo Donum dicebatur. Ab Ære au tem non fit
AEneus, vt dixere, yt mutetur R, in ' N: cuiusreiargumentum eft,quod etiam AES
neus dixcre. Itaque fuit AErineus. Sic AEter nus, ab AEthcre: et fuit
AEtherinus: vnde Sem piternus, quod fuit Sempæternus: mutatur e pin ae, in i,
Quæro, In Quiro, etabiecta est af piratio, vt in multis. Sica
Vere,Verinus.Vernus. 1, enim abiecere,quod mansitin Matutinus, et a liis
eiufmodi. Nulla igitur ratione corripuere fe cundam fyllabam. Mutatur R, in l,
Niger, Ni gellus, quia fuitNigerulus, et in s, Ardco, Ar, fum. Aflum ynde
Aflare. T, ind, Quatuor, Quadra. 1 xadditum estin Vix, aduerbio, a Vi, quod? negat
facilitatem. vnde Vices: nam quod per / vices fit, videtur difficile effe,
etvix fieri. Fortar fe etiam rectum ipsumfuit, Vix, Vicis. z, tota Græcorum
est. neque a Latinis in La- 2 tina deriuatur. Demitur aspiratio, Fingere,
Pingere. Mutatio in compofitis. Vocales. Ompositio, est coalescentia similiu
aut fpe-Amis nisi esset,ea fimilitudo, quam Græci vocant or use Banov. Dico
autem, compofitionem non actio nem, quæ præcedit ipfam concretionem ; este
nimin prædicamentomotus:sed ipsam mistio nem duarum vocum,partim diuersarum,
partim fimilium. Eft autem modusquidam inter ipfa: Nomina enim nominibus
propiora sunt: faci lius enim dicitur, Pontifex quam Proconsul. nam
consuetudine extortum hoc fuit: erat enim per initia, Proconsule. Sic etiam
verba cum diuersis partibus desinunt effe, vt Mancipium. A, breue in a, breue,
Comparo,Paro. In A.. A longum, Indago.etratio est euidens, concreue runt enim
vocales dex. A, longum in A, lon gum,Gnarus,Ignarus. A, breue in e, breue, Sa
crum, Confecro:Caput, Princeps. A,longum in E,longum,Arma, Inermis. In e,
bręue,Ti bia, Tibicen,tibia canens. A,breueini, breues, Ago, Abigo. In
1,longum,Instigo, ex coalescent te 0,et A,infto,ago.Verbum agasonum, et armen
tario 1 1 A E V 74 IVL. I. + tariorum. Sic, Tibia, Tibicen, exi, et A. In o,
Historia, Historiographus. In v, Sallus, Inful. sus. In Troiugena quoque
videtur a, in v, muta tum.In diphthongum,Mufa,Museum: li usation fit, in E,vt
supra diximus. हE E, breuein E, breue, Ferus, Efferus, Hercise rço, Nouerca, noua
diuisio familiæ, non vtnu gantur. In e, longum, a RE. Rettuli. E, lon gum, in
longum,Telare, Protelare, in 1, lon gum, Ledo, Collido. Ini, breue, Lego, Col
Jigo. o,in o,longum,Solus,Consolari,a viduis, que I cum fe
Tolasrelictaslamentarentur, oratio lenia ens defiderium dicebatur, in Homicida,
non ver titur in 1,fed ab obliqua fuit, Hominicida. In v, vertitur,a rola,Exul.
v v, breue in breue, lubeo, Fideiubeo: neque fere cumaliavoce compositum
inueniasa longa tamen fit, Ius hab o, quam quantitatem reti nuit etiam in Iubilo:
nifi fit, ab iwin's vocibus triumphatorum:superstitesenim vitam Apollia
niacceptam ferebant, cui canerent pæana in vi et oria.iw.BiwiToma'v.v,in e,
breue, Iuro, Peiero. In 1, breue, Cornicen. v, in feipfam,consonans in
vocalem,Pituita, quadrifyllabum Catulla. con kain Auceps. Diphthongorum mutatio
in compositione, AE, in, 1, vt diximus. Aeternus, Sempi the A v,in
q:Plaudo,Complado, In F, Audio, O tcrnus. Bedio.vbi ob, nihil detrahit, fed
cauffam finalem dicit. In y, Claudo, Includo. Consonantium mutatio in
campositione.. Bemutatur in C, F, G, L, M, P, R. Succurro, Suf. B fero,
Suggero, Sulleuo, Summitto, Suppeto, Surripio. id Acolenfium more, qui,
xatteCON, reclamar; dicebant, præcedentem sequentis vi · pronunciantes. Neque
tamen in omnibus his literis femper eadem connixio eft. Malim enim Suslimen,
quam Sullimen dicere, et Submur, murare. at Plautus Summanare, a manu, fu?
rari, ficut a Vola, Inuolare: item Subreperc. Cum D, autem integrum manet,
Subdo: cum N, Subnixe: cum s, $ ublilire:cum T, Subtice re. Ante seipsum quoque
non mutari par eft: nam fi aliorum fonos fequitur, ne obturbet, ip sum se
fouebit: vt in fimplici Obba, quæ esset obi bibendum: ita igitur dicetur,
Obbibo. Neque mutatur ante T, in s, vt dixere, in Sustollo, nanque fuit vctus.
VQx, S V $, quæ motum ce lum versus significaret, Ünoder, fortasse autem
fuerat, Subs, ficut, Abs: quanquam hoc vide tur fuiffe cit. et a Sus, fuit
Susum: fecit autem ex fe Sustuli, non enim a fuffero, venit. Ea dem est ante c.
Suscipio, quod veteres Suc cipio, ve diximus, Acolenfium more, quem admodum
supra declaratum est, quos prisci e tiam in aliis obseruarunt, vt est apud
Plautum, in AGnaria. Supe 1 1 76 Ivl. 1. CI Suppendas potiusme, quam tacita hæc
aufe ras.Quod nos Sufpendas.l'ari exemplo,Suspicio, Suftineo, Suscito,Susuin,Cito.
Exteritur ante M, aliquando, Omitto. [ c,mutatur in G, Negligo Neglego: ficut
Ne gotium, nec otium. d,in c,Quicquid, Quidquid, Accurro, Acqui ro:in
G:Aggero:in F,Affero: in L, Allego: in n, Annuo:inp. Appon:nam quod in
Aperio,sub flatum est, factum fuit poetica licentia, nam e. tiam
Apparere,dicimus.In R, Arrogo: in s, Af sideo:in T,Attollo. Sed inuenias,
Adrepere, et Adfum, et Adniti. Consules enim auribus, etma „ teriæ: ficuti
Plautus cumiocatur: et maluit Ar fum dicere, quam Adsum: vt Tubinferret, Ate
go, Elixu Volo.Antem,manet, Admitto.Eximi tur sequentes, coniuncto, Aspiro,
Ascendo, A struo:item G,coniun etto,Agnosco.Contra,addi turinter vocales, vel
mutata, altera, vt Redigo, vel neutra, Prodeft,Mederga,Redhostire, M. Min
Nanteomnes, præterquam aute B, P, et seipfam. Imbuo, Impono, Immoror, Concio,
Gondo, Confero, Congero,Coniuro,Coluţibi lis, Connitor,Conquiro,
Conrugo,Consequor, Contueor, Conuolo, Anxur. Sed aliquando etiã fequentis L,
aut k,naturam, subit, Colligo, Cor myrigo:fuit enim Cum,præpofitio, no Con,
alia ab illa, quæ in compositionc tantum inueniretur: Nam etiam in aliquibus
integra manfit, Cum primis, quod verbum, qui diuisere, vt duo face rent, paucæ
fuere lectionis, neque meminere e tiam a veteribus, Cumprime. ficut, Apprime. /
Item. 77 0 Item fi effet Con, vt dixere, quæ nam illa sit, qua z audimus in
Comes, Comitium, et clarius etiam num,in Mecum, Tecum?Præterea fequente vo - 3
cali, quis vnquam adiecit n? atabiicitur conso nans in hac præpofitione
composita cum voca lis initiis:ergo talis est, qualis abie ettionem patia. tur,
ea autem eft m. Nam alioqui interponimus consonantes, vt diximus Mederga,
Redeo: etiam sequente aspirationis craffitudine, Redho stire. At in Cogo, quod
fuit Coago, et: Cohor tor, et Coorior, et Cooperio, quid dicant? Postret mo
inepte putent I n,aliam effe,cum per n,aliam cum perm,fcribitur.Sed curto fuere
prisci Gram matici iudicio, quorum nostri nomen potius, quam merita funt
fequuti. Atfatis constat fonu ipfius v,in Cum, rotundioremfuisse, qui etiam
nunc manet. Vmbri enim non Latini obfcurio-)) rem illum alterum in vfu
habebant, Nunc, Gallis pronunciari,admonebamussupra. Mabiicitur, Circuitus, et
Cafeus, fi a cogendo, vt vult Varro,non a Cafa, vt nos iudicamus, dedu catur.
Item in Cognosco,nam yaorw, integrum } fuit:nequcenim est additum,
G,vtputarunt,erat 5 enim γινώσκω. n, in M,ante B, P, M. Imbuo, fuit enim a Græ-
N 60 Buo, priscum verbum buw ; etfignificauit in = ; fercio. Immortalis.
Impono. Inc, etiam volunt illis exemplis, En, Quid, Ecquid: En,Ce. Ecce.
Abiicitur qualegem,lupra,Ignauus,Ignotus. In G, non vertitur in lgnominia, vt
putabant: fed eft vt Gnomon. Ryin L, Intelligo;hocautem vsu, non lege fa - R
Stum o quem in 78 IvL. CAB. etum eft:nam Interluo, et Subterlabor, et Perli
tus, etSuperlatiuum. At Politianus, cum mauult, PELLEGO, videbaturin hoc,vtin
cæteris fibi, no poffeeffeprinceps literarum, nisi solus effct: fed aliunde
poterat diuinum ingenium fibi parere gloriam,quam ex deformatione Latinæ purita
tis; Abiiciturin verbo, Peiero. Śs,in'F,Diffundoineque enim fuere duæpræpo
fitiones, vt suntarbitrati Grammatici,Di,et Dis: fed Dis: Græca: nam binarius
numerus primus est,qui diuidi poteft:quod igitur bis facimus,dif continuata
opera fit.iccirco præpofitio hæc ex v no plurademonstrat, Dinido. quoniam quæ
fc etta funt,bis videntur. Seruatur in multis, Disco lor, Disgrego,
Disiungo,Dispono,Disquiro, Dir fidco, Distuli. Ante cæteras tollitur, Diligo,
Di mouco, Dignofco, Dinumero, Dirimo; Diuido; SwohisDiiudico. inuenias
tamenDisrumpo: Antee; * Sy haar te nondum venit in mentem, anponatur hæc præ.
pofitio: x, ante f,mutatur: Effigio. ante vocales ma net, Exaro, Exeo, Exilis,
txoletum. Non abiici turate D,fed ipsum d, tollitür, Exuo, erduci. Ano te alias
manet, Excio, Exlex, Expono, Exquiros · Extero. In aliis autem non'eximitur,
sed E, præ positio est,non e x, bibo,Edico, Egero, Eiicio; Eligo, Eminco, Enato
Eruo, Evado. Inuenias Lampytamcnante F, integrum, Ex: fed in eo verbo, quod
quia nolo hic ponere pudoris gratia, aut per te ipfe intelliges: autfi non
intelligas, non docebo.Cum vocibus autem abs, incipientibus b -componas, quid
facias? tollas fibilum?non.n. ne.? 7 7 1 necessariumest, nanque in x, fyllaba
poteft ter minari: sed soni suauitarem fequendam censeo: Itaque
commodiusdicemus, Exequor, Græco tum exemplo: qui certis locis em,aliis, l
", dicunt. Sed recentiores, vt fapere videantur, omnia ob -SAYY turbant:at
nosveterum fequimur simplicitatem, qui Exul,fcripferc,quanquam ab Ex,et Solo,du
ceretur. Hocitaque cum re et e fic fe habeat, pes fimo argumento probandi
rationem male iniue re. Nam inquiunt,fi poftx, liceret feruare sini, tio vocum
compositarum:pari ac simili lege etia liceret polt Y. fed nõlicet: neque enim
dicimus, Abffectum neque Obffeffum: ied vnicas,fuitco tentus vsus. Vbi dupliciter
peccant: primum. cum putant s, quod in Excquor est, præpofitio. nis effe non
verbi:hocenim falfum eft: nam fi- > gnificatio verbo debetur, ergo et
partes, etrema nıt veftigium prxpofitionis Græcorum lege. quos imiramur,
Ecfequor. Alterum errorem vi. deas manife'tum, cum putant Abs, esse integram »
et natiuum præpositionem, cum tamen fit Ab, 4.5.14 per apocopen, vm, quod et
pater in ob: neqreco nim nec ile habeas dicereObs. fed per apocopa
ötw.nanquera,fuit fimpl. x.hrw. compositum. Obs tamen fuiffe in quibufdam,
videmus illis e xemplis,Obfcurus,acura:Obfiænus,andtoxcs/ you,vnde Cænum
noftrum. Atin abfcedo, Abs eft, et Cedo. fed nihil ad rem. 1, mutaturin R, fia
patre, non a parente, lic'a' Parricida: fed hoc plus placet nobis. MORdinis
nomen Græcum eft. Dicebantmi. Ordo literarum,quatenus diettionis partes funt.
Que cuique syllabe debeatur. Rdinisnomen Græcum eft. Dicebant mi: limbus
Tribuni: Hactenus tibi licet: Hîc consistes: Eo progrediere: Huc reuertere:
Öpor dwindeordo. Acoles autem non aspirant, quo. rum instituto fane libens
accedo:nihil enim hel Juonem magis fapit, aut Barbarum, quame gut ture
insufflare aduersus eum, quicum loquare. guideft igitur ordo, loci ratio, qua
quidaut præit, autsequitur: velante, vel retro, vel dextrorsum: vel sinistrorfum:vel
fursum, veldeorsum. Nam prioris ratio est,præeundi: posterioris,sequendi. In
militia, vt diximus, nata vox.fic etGræcitoa Žuv, ab aciei directione:
Translata in ciuitatem prostatu hominum,liberorum,seruorum. Inde
patrum,plebis:additi et Equites. Et Lex Otho nis Theatralis. In plebe etiarn
fuit ordo: classia riorum, proletariorum, duicenforum,capitecen forum. Ab hisad
corpore carentesres fusum sia gnificatum, vtetiam ordo innumeris dicatur, non
folum in rebusnumeratis:non temere. Eft enim et numerus et mensura caufla rei
numera tæ, vel menfuratæ, non quidem vt fint, quod funt:fed vta nobis
cognoscuntur,aut tot,aut ta tæ, fed hæc altioris sunt operæ. Eftigitur in lite
ris ordo,potestatis pars,fecundumquamlicet ip hiefis aliam atque aliam sortiri sedem,
propter vim qua inter seautconueniunt,autdissident. Quam uis autem in fyllabis
cognoscitur, non tamen a fyllabis 81 fyllabis fit, sed facit fyllabas:eftenim
forma fylla- Online sales barum Ordo:ac propterea nonad loca, quæ de fyllabis
ftatuunt, referendus, vt fecere vetercs:fed hicretinendus, vbi agitur de
elemetis: Elementa enim fyllabarum materia sunt: ordo aute forma, aut
poteftatis pars, aut abipfa pendens poteftate. Eftigiturvnum ex duob.
principiis fyllabaruin. Quum autem duplex fitordo:vnus ob composi-ceSpeeches
tionem quo quid aut præit, aut præitur:alterin difccndo: vt de quo elemento
primum lit scri bendun.: prior species ordinis vera eft: quippe ex quasyllabæ
conftantur: is enim literaruni finis, qui partium prop: er totu. Alter modus,
qui qua lisve sit,suo moxdiceturloco. Eftenim acciden talis quanquam abipfa
profeet us fubftãtia. Iam cuiusformaeft eiusmodi, vt prima prodierit in lucem
atque vsum sermonis, hoc de lese præstat, vt prima quoque dicatur,proximanamq;
eft na turæ communi. Acquanquam defyllaba non. dum dicimus, tamen hic tanquam
de principiis fyllabæ scribentes, nomine tenus syllabam refe remus. Omnis
igiturliterarum cohærentia, autin ea dem fyllaba fit,quam propterea Græcio 2013
m. 72 Ziarlas nosin philofophia aliquando constitutionem, a liâs concretionem,
hic faciliusconiunctione di camus, per quam syllaba, quæ literarum coniun Etio
quęda lít, conitat:aut in diversa deftituuntur literæ,nequefub eundem tenorem
veniüt,iccir coque Ale saou vocant Græci,nosdiscretionem, diliun ettionemvenominamus:iplasq;
literas dis fijas. Id autem vocum dignoscitur proportione: by stay Iul. tit. 1.
Renquarum vt quequeinitia observamus,ita et fylla Du bisascribenda iudicamus.
quoniam enim ab his incipiunt vocesper fyllabas,ipfæ quoque syllaba incipient.Exemplum
eft Conspiro:quia ab NSP; nulla vox incipit, nefyllaba quidem incipiet: fed
Nyprioriseritfyllabæ finis in diastasi, cum fequeni te,proptereaquod a cæteris
duab. invenias prin cipium diettionis, Spes. Neque vero evenit id propterea,
quodex Cum, et Spiro, compositum est,vtquasi in partes pristinas reducatur:fed
idem modus erit etiam in Pulchro:erit cnirn Pul,prior fyllaba. Altera autem a
duabus incipiet confo 06. nantibus: iccirco quia vocis initium invenias 2.
tale, Credo. In Excedo, autemi si quis quærat, vbi sit distinctio faciunda,
intelligat non esse neceffariam fcindere x. nam quanquam est du plex vi, figura
tamen vna eft, et indivistbilis, quemadmodum supradiximus,alioqui non esset
elementum. Neque fi fit facta vis dietioni - bus, per concifionem, ve Extin
etti. duarum e nim literarum vltima erit fyllaba, quia Lynx di citur. Proprium
autem eft confiunctionis,certas vo cales,certa que admittere consonantes.
Difian ctionis autem, omnes quidēvocales,nonomnes confonantes:vtn, non admittit
ante fep, aut B. Etin coniun et ione nonaliam admittit, quam V, etad
diphthongos cõficiendas non omnes cow currunt vocales. Las igitur fe mutuo
anteire, aut consequi diversis in fyllabis, iam declaratum eft. In eadem autem
fyllaba præeunt, et, “E” o: sub sunt, E, V. Quinetiamveterein diphthongo eIs
fubirs subit, i, vt Queis, pro Quibus: fcriptum a Vergilio esse vnica
litera,constat ex Gellianis narratio nibus.In interieetione tamen, Hei, manet
adhuc. At Græci postposuere etiam ipsiy, in Harpyia: et 1, et H, et Agriçãow.Sed
et post v,in eadem fylla bainvenitur, Suavis, Suadeo. Consonantes autem fic
ördinantur: Omnes Conso pene consonantes anteeunt duas liquidas,1, et R. Nathy
Duplices autem non atiteeût, præter z:antecedit enim ipsum M si, verum eft,
quod placuit quibus dam,Zmýrna.Exemplaliquidarum sunt, Blæsus; Brutus; Clarus,
Crassus,Draco,Flaccus, Frango; Gloria, Graccus;Plico, Precor;Stlatum, Trica.AE
Q neque liquidas,nequc aliam quampiam prece dit. NequeD,nifi vnam ex ipsis:non
enim l. Cx teras B, nullas præcedit; acneipfumquidem n, id verbo Abnuo. Sed in
Abdolas, amplectituri psum v ; quoniam invenias,Bdellium. Etiam, in Aetna,
difiuncta sunt T, et N. Atvero, C, D, G; P, non respuuntur. Exempla funt ; duo
depes, Cneus, Gnatus; nxew. Igitur coniuncta erunt in Cydnus ; da'ruw ; Agnus,
Sypnus. M, in ca demsyllaba cum nulla sequente est;præterquam cum N: vtin
Mnemosyne: et ipsum ante sevnam aut alteram tantum patitur: Di apud Græcos,
duwniet s,Smaragdus:et fi verum eftquod aiunt; etiam z, Zmyrna:quod li verum
eft hoc,duplicemt præcedere ; etiam vtravis eius pars idem munus Obire poterit,
tams,quam p. Habet autett ipfumi Meandem rationem cum p, etc, etliquidis:vt po
ni poflit ante s. Nam quemadmodum dicimus; Fij. 84 Iul. I. Ex,a't: fic etiam
Hyems, Sirems, ains, Mes, Ars: Namm, et n, inter liquidasquoque recensuere.
Sicante x, tres ponuntur, Falx, Lanx, Arx.quod commune habentinter fe, non
autem cum M. E freçontrarioipsum s, antecedere potest B, C, D, F, P, Q.
T,obevvu'w's Scaligers codwsquiaeft in z, Coivdo vorulur G Spes, Squilla,
Stolo: cum cæterarum *** nulla. Veteres hic quum alios admisere errores,
Angelenum infignem illum, qui negarent ante D, po ni: at tanto nobilius ac
verius: coeunt enim ad eo,vcliteram cfficiant vnam, z. Nullæ mutæ in Bol ter fe
cocunt; nisi B D,vt Bdellium. quod etiam videbatur quibufdam
aspcriusculum,iccircoque mitigaruntinterpofitavocali, Bedellium. Sed tamen apud
Græcos est 31cmw. Quinegant z, zamipræponiipli Msin Smaragdo, fortaile vera di
cunt. Sed eorum argumentum falsum est: sic e nim aiunt: in fine carminis
dactylicinon poffet collocari vox illa, neque enim præcedenssylla ba finalis in
præcedenti dictione poffet corripi, non enim potestabiiciipsum z, sicut
abiicitur s. Sed falla eft comparatio:interpofito enim inter vallo non
coniunguntur voces: itaquenon fit positio ad productionem. Quam quisibi con
finxere, vt evadanthancincommoditatem,mo do mutam cum liquida excusant, modo
fibi lum, modo'aspirationem tollunt: fed totmon stris opus non eft: multa sunt
exempla, mul tæ rationes. Nam quemadmodum dicent il - lud Homericum dactylo
comprehendi? ai ouncedLwr: aspiratio enim cum ipso R, pro: ducit præcedentem,
quod est manifestum in versus 85 versu Theocriti ex Herculillo, özcvet..finis
enim senarij da ettylici est. Item I consonansinter duas vocales semperlőga
est. Ergo quomodo di camus, Regia luno.Eft et illa ratio invicta si diph thongi
finales,non semper corripiuntur fequete; vocali, sed etiam poetarum arbitratu
producun tur: sequens fyllaba initio vocum, fines præce dentium non mutabit.
Sed hæc alibi propria o pera sunt expedita contra ambitionein Gram maticorum. Dedifiunctione
five difsitis literis. Vocales. Ifiun ettio accidit omnibus vocalibus,et
mudojme cum cæteris, Aer, Sais, Tetraon, Phaülus.E,cu cę teris,Ei, Eo,Eunt,
Ea.1,cum aliis, Fio,Fiunt, Fi at, Fiet. O, cum reliquis, Cous, Coa, Coco; coit.
v, cum reliquis Sua,Suem, Sui, Suo. Item cum se ipsis,Nausicaa,Deest, Dil,
Coopto, Suus. Sunt hx disiun et iones numero quinque et viginti. Quarum viginti
inter se reciprocă sunt:Nam vt quæque præcedit cæteras, ita præcediturab illis.
Confonantium difiunctiones. D, disiungitur a B, Abdomen: etquidemmu tuo,
Adbibo, B, ab n, Abnuo: sicutm, a D, Ad mitto. B, præcedit F, fed mutatum,
Aufero: ne que enim eft,vt ait do et tissimus Gellius: eius acumen
laudamus,iudicium non fequimur.Præ ceditur autem a tribus liquidis, idque com,
Fiij. 86 Iul. I. mune habet cum suis comparibus, Album, Als bo, Arbor:Alpes,
Ampulla, Arpinas: Alfenus, Arferia. sed m, ab hacexcluditur, vtdiximus. l. tem
præceditur abipfo c: idque commune ha bet cumMT, s; Pyracmon, Flecto, Flexum:
eft enim Fleçsum. Præceditur etiam a G, Egbatana, ídque habet comune
cump,Migdonides:et cum M, Agmen. TT,præceditura 'c; et p,siyetenuibus, five
aspi ratis: fed plus Græcis, quam nobis,raw, riww, ogą γέω, χθων.quorum exemplo
intelligamus Ααασιν in illis, Actus, Aptus,Aphthonius,c'xto Ipfum C, præceditur
ab x, Excutio. Item suum par, Ex quiro. Habethoc communecum L, Exlex: cum P,
Expuo; cum T, Extulit. M M, præcedit B, et P, vt diximus, etfeipfum, ac præterea
nullam,Ambo, Amplum, Ammentum: neque enim antecedit n, vt dixcre:nam in A. mne,
est ousmas: exemplum, Mnemosyne. IR L, et R, fere omnespræcedit, Arbor,
Arccrra, Ardeola, Corfinium,Corgo, Periurus, Perlego, Permco, Pernox, Perpes,
Perquiro,Perrexi, Per, sono, Pervolo: Albion, Alcon, Aldus, Alfenus, Galgulus,
Saliuncula, Almon, Alnus, Alpes, Al fiosus, Alcellus,Alveus.Iccirco diximus,
Fere: L, non præcedit Q,neque R. Ita n, quoque mul tas præcedit, Anco,
Andes,Anfractus, Cõiunx, Angeria, Conlutibilis, Anquiro, Conrugo,Con
sul,Antes,Convolo,Anxur, Zinziber. Ante B, MA Pununquam. s,interdum oblidetur
ytrinquea c, in ipsadu. plici excipiens adveniensc, initio subeuntis di
etionis. Excoquo:idem est Ecscoquo. Duplices nullampræcedunt.nequein
cõstan-Shopli 44 tia,nequein distantia: sed vocales semper in con
ftitutionç.bínGocmpovefaww.at non retinent eam pertinaciam in subeundo:
dicuntenim Ariobar zanes,Perfæ, et Xerxes:et nos Anxius,vtoftendi musiam
;Græcixdutw: Arabes etiam Alzit, et Al zibib, oleum, et vua; et alia multa
etiam extra are ticulum. Ordo discendi Elementa, 4? $ est ordo, qui est
principium, ac quafiforma Syllabæ: nuncautem diligenter ordinem nata-xatire
lium,atque vsus earum videamus. Nequeenim re et e fecere prisci,aut Latini,qui
quem aGræcis, aut Græci quem a Syris accepissent, ordinem re tinuere. Sed vt
quæque primanata fuitlitera,ita Kesan prima quoque sese offert ad pronunciandū.
Iccir " la co et a vocali,propterea quod vocalessyllabarum formam
feruntfecum,et angtissimaearum recte, omnia idiomata ordinem auspicata funt,
Chal dæi, Arabes, Scythæ,Græci,Latini. Eftenim Az prima,notissimaqueinfantis
vox, cu qua vitæ hu ius fpiritum primum hausimus: neq; re ylla eget alia, et
hiatu oris solo fine vllo cæteroru motu in, strumentorum.Ludunt enim Græci,
quia Phe, nicibusAlpha,bovem dictum autumant: cuius, pecoris quali auspicio
quodam Cadmus vrbem Thebas condiderit: cuiusque opera feminio illo F iiij fabuloso
cives suos, quos ideo awagie's vocavit, collegisse: a terra enim oriundos
mentiebantur, co dimetientes, et nobilitatem fuam et pofseflio nemperegrinis
inacceffam: quo iure quali paren tem ab occupatorum amplexibus arcerent. Sic et
Gai, et Opici, in Italia ab eadem terra sese nuncu parunt. Cæterum Græcorum in
mentiendo au daciam fuperavit quorundam ftultitia, non in credendo solum, sed
etiam in prodendo. Nosau tem Arabicæ linguæ non totius ignari, fcimus et a
Syris hodie, et a Mauris qui inde advecti sunt, Taur, bovem dici: putamusque in
Græciam a Cadmo eam vocem translatam, Igitur vocales A O duæquæ effent
amplissimi soni A,et o,pręponen dæ aliis fuerant, quemadmodum huic illaeftan
teposita: quæ aute essetobscurissima postponen. vy da v, eiusque similis altera
ei apposita y. Duæ au E 1 tem mediæ, E, et 1,mediu in locus conveniffent. E Sed
dee,posta,primo statim loco scribendu fuit, propterea quod effet magistra quali
quædã nium confonantium: Quarum nomina, paucis exceptis, aut in eam desinerent,
aut ab ea incipe S. rent. Ante alias autem cõsonantesde Sibilo pri mo loco
agedum fuit: vocali enim proximus eft: H fimul et deAspiratione: nam paulo
compressiore spiritu Aspiratio,paulo tenuiore Sibiluseffertur. Atque etiam de
Aspirationeprius, quam de Vo icalibus dicendum fuerat. Sed quia affe et uspo
tius quidam est, quam elementum, poftremam omnium commodius ponemus. O et avo
eam lo co Latini conftituere,veterum imitatione. Nam quum a Simonide e, vocalis
fonus, vbi perpetuo pro,. 1a tu car det 89 ) produceretur, notatus fuerit
figura H, qua Athe nienses vfi essent antea ad afpirandum: atqueille eã post E,
cui substituiffet, ftatim reposuisset: La tini receptam ab Atticis etfigura et
potestatem, Simonidx ordinem sunt fecuti. Na Latini ipsam F, cum interponeret,
fane numerum auxere: cui fedemeam quare aflignarint, baud facile explica-
", polo ri possit. Na et inusitata litera apudmultosGræ corum eft: et fi
fpiritum eius impronunciatione respicias, ipli,anteponidebuit: fioriginecon
templere,post, statui:fuit enim ex duplici, vn de etiam digammaappellata:
partes enim totum anteire debent. Primores autem confonantum in cunnis
sunt,B,G,M. quare Arabesatque He- 3 M bræi, Græcique longe quam Latini
sapientius, qui ftatim poft a, ponerent B. poft quem, non c, vt nostri.
facilius enim, quam c,pronuncia tur: quanquam inter linguæ vitia aliquos inve
nias in c, aliquos in t,hæfitantes. L, quoquefaci--- lima fuit, atque inter
primas reponenda: la et en tis enim ætatis est: itaque vdam Græci appella runt:
minus commode communicato nomine etiam ipfi r.quam equidem iudico postrema in
se R derecensendam,sed anteduplices tame, quarum ynaquæque eo loco ftatueretur,
quo eius origo fuit: yt Y,prima sit,qa B:at z,vltimaquiac: me chupfe' dia autem
z,quia Die, novum inventum Lati norum, autstatim poft c, automniū vltima col
locaretur. N, autem poft L: idem eius filum pro N nunciationis vtrique
fuit.Neque vero idem or do apud omnes fit nationes, fed vt cuique fre-, quetior
est litera,ita prior alia esse debet.Quem FS ! 1 90 Iul. I. neFINjust admodum
etiam illud intelligas, apud Vmbros prius de v, quam de o:contra apudRomanos. Figura
Elementorum et earum canssa. Vnc de figurarum caussisdicendum eft: de antiquis
figuris loquor: quas quiAtticas, Addressto antiquas voluerunt
appellare,oftenderuntq etmultum scirent, etparum saperent, Nequees ním
Atticarum cognometo circunlatz vllæ vn quam literæ fuere, sed lonicarum: pars
enim lo niæ Attica regio fuit. Nam quum in duas partes vniversa effet
Græciadistributa, Peloponnesum, Dores, cætera regionem lones obtinuere. Duos
super hacreversus ponit Strabo certis incisos co lumnis, quos qui volet leget. Nam
iidem quum in Asia loniam recensent,coloniaspro matrice ac primaria regione
supposuere.Quorum mores in luxu, ac mollitiam Barbarorum quum abiiffent,
puditum est Atticos Ionicæ appellationis. Cætes rum nomen et illorum vfui in
literis, et Dorienfis um manfit confuetudini. Iccirco autedi ettæ sunt Anli
antiguæ, quia recentiores aliis notulis vti malue quire, quibus etiam maximam
horumpartem descri ptam videmus: quare etiam Maiusculæ funt ap pellatz: a
notioribus igitur incipiendum est. Rabi Lacfiguraquide acciditliteris,per
lineas, Qua= Liudij quam autem figura est spatium lineis contētum, paucæque
literæ, aut totæ concludunțur lineis,vt " D, B: aut partes earum, vt P, Q,
R: quædam vero e tiam vnica tantum linea describuntur: tamen eft eis attributum
figuræ nomen, propterea quod non effent veræ lineæMathematicą, fed potius super
Grana ܕܐ fuperficies angustæ quædam. Omnisautê linca, autest
obliqua,autrecta.NamquodGalenus di vidit in curvam et cavam,id eftper accidens:
ei dem enim lineæ contingit,vt et cavasit et curva; ficuti obliqua dimetiens
linea quadratum, infe riori triangulo curva erit:superiori cava: neque enim in
linea obliqua cavum a curvo melius diz ftingui poteft, quam in puneto dextrum a
fini stro,superum abinfero. Sed eadem linea diftin guitur figurę vniuscavum,ab
alterius figuræ curs uitate. Omnis igitur litera, aut linea,autlineis
conftat:item aut recta,vti: autrectis, vt h: auto bliqua, vt o:aut obliquis, vt
q: autrecta, et obli qua,vt p.:aut obliqua et recta,vtc:autrecta, et o
bliquis,vt R, B. Hæc est divisio a substantia:abac, cidentiautem fic:nam
transversum,et perpendi culare, etdiametrale, et iugale, et decussatorium
accidentia funt lineæ vel re et tæ vel obliquæ. Per pendicularis vna,1: duxw,
cæqueiugatæ: Dux angulares ad medium perpendiculum, a: vna p pendiculariscũ vna
iugata,:cum duabus, F: cum tribus, e: Duæ perpendiculares iugatx diametro
quadrati, n: et alio fitu z: duæ diametrales x.Sunt et curvæ inordinatæ s: na
Græca ex æquo respon det sibi, 2: sunt simplices, vt aliæ:cöpositæ,vtwa et
F:quarum illa originem suam repræfentat,,0; þæcnullam 5,5, pateftate. CAP. XL
Cauffa fingularum, Vnc fingularum cauffas videamus. A, tota ma ipli quidem sine
caussa: a Syris enim. Quid Syri? Quidam A 92 Iul. I. Laura Quidam dixere latum
sonumin angulu desine 25 Airc,iugumque ipsum præscriberemetaslatitudi nis. Sed
corum audaciam arguit et A, Græcorum, a quibus ipsum illud A,Auxit: et A
eorundem,cu ius iugum præfcribat hiatum nullum:nam quo pa et o autexore, aut in
ore triquetram poffint fi guram constituere, fane nescio. Differt autem y tram
ineas rationem.Nam fi propterca fimplicis simum putes elemetum,quia primum
eft:ita fane Scribas sicutArabes,quipofitæ lineę perpendicu Jaris calcem
linistrorsum versusproduxcre,quali in figuram noftri Lyaut G, Hebrei
inversi.Sin hia tum contemplere,patula facies eipotius debea tur,quam ctiam
quadratam primum finxiffe He: bræos par est,item Chaldæos:vel ve ante hos
fabu:lanturquidam, nescio quos Aramæos. eamque linea dimetiente disfe ettam,
fic, quam postea concinnarunt. Sicigitur esto divaricata propter hiatum.
Huicautem cum soni exilitate atq ;ob Y scuritate contraria esset Y, vndeet
Yonor acceperit cognomentum, figuram quoqueopposuerein versam, bifurcatam.
Huius itaque sono quu pro V ximum sit v,nostrum,novaldeab eius figuradi versam
facie habuit.sed subducta columella, fur cas bivias contrarias ipfi
A,retinuit.cuiusnaturæ ipsum quoqueesset contrarium pronunciationis
obscuritate.Ac fanealiquando fecit,vtdubitare mus,vir do et iffimus Ausonius
poeta, an v,notula fuerit in vfu Græcis, ille. n. Græcam negationem O Yavnicam
fuisselitera illis versib, professus est; Unafuit quondam, qua respondere
Lacones Litera: irato Regiplacuere negantes. Sed ! 93 Sed videtur allusisse ad
fonum Græcu et ad figu... ram nostram: exprobrat enim hocillisNigidiust
Figulus, qui nesciverint figuram vnam invenire, qua v,noftratis exprimerent
sonum. o, suis sibia natalibusvsq; figuram attulit, ex- ( pressa piettaque oris
rotunditate: sicut i,sonima- 1 xime exilis,excuffo omni tumore,ac vetre,quam tenuitatem
cum e,faciat pinguiusculam, iugula vimus obeliscis quibusdam:quorum sane nume-,
rus potius servivitdecori, quam necessitati: sed: aut duobus extremis fatis
efficere poterantsic, t: aut medio vno, lic,:fedilla propiusaccedebat ad Csapud
nos: hæc autem apud Græcos ad aspirati-> onis nota. Nam quominasfummo tantu
essent contenti, in cauffa fuitr, Græcis: quemadmodum Latipiimo solo
nequiverunt effe contenti, pro pterca quod eam figuram L,occupaffet:placuiti
taqueternis roftrisfaciem efficere pleniorem V si autom antiqui funt
longiuscula forma,ipso t,nolu describendo, quum geminaretur:idquedecoris
gratia, sic, lulij. Huius consuetudinis litera lon gam vocat Plautusin
Aulularia. qua interpretes iccirco,pro L,suntinterpretati,quiaBarbarorum vsu
fic nunc fcribimus. B,item Græca est.sicut “M”, “N”, “T”, 2,velsono, vel Greeca
figura:atC,ex dimidio Græca est:subtra ettanam -.K que columna
ipfiusK.cuspisnuda remanfit, fic 2: 1. cui ad faciliorem scripturam angulum
ademere. Sicut etiam ipli, quod fecere vt effect:fic ex I, D creavere sglubdu
etta bali, et angulo fiebetato, vt $ non amplius Scythicum arcum imitaretur,idq
Notabat Athenæus ex priscis fabulis: fic ex quod abscidissentden7,finxere ipsum
p.circulie nim quam anguli du et us facilior: ppterea quod vnica lineavnico
abfolviturmotu:at Angulºdua.:bus lineis, ergo duob: motibus, igitur quietein
"terposica: hoc enim in naturalibus declaratū elt:: Poftea quum noftrum
hoc P,concurreret cũillo rum litera, quanı Caninam vocat Persius,vt a no ftra
diftaret,caudam addidere,R, ficut etipfi c,ex G quo cognatam effingerentG.atque
eodem cons filio eidem addita alio modo cauda vt fieret Latic Ona litera, qua
Græci carent sic, Q,quam postea in huncmodum clausere. Q. Eftetiam ratio, quare
fubdidissent caudam:deferendusenim ei femper comes suus fuitilli, fic, Qv.
AlimpsoFaet um autem eft,vt non folum Angulorum Grad"hebetatione,et
virgularum additione,ademptio ne,Græcasin ysumsuum transferrent Latini, sed
ctiam integras fervatas inversafigura reponeret: mdos,e nihil enim aliud eft
noftrum l, quam illorum r. quoniam illorum 4 ; nimis propeeffetipfamAz cuius
iugi describendi poffent oblivisci.simultur pe forearbitrabantur,li vocalis
nota plus egeret operæ,quam consonans.cum pronuciatio elim pliciori
penderetpotestate. Digamma quoque inversum,duplex eft í. Quare non male cxco
gitavere,vty,Græcam exprimerent per antisi Andrefagma,E.neque, quominusid
reciperent,in cauffa fuit,vtaiunt,fonimollitia, quam ipfum Y, reprę *
fentat,noftra ps, non affequuntur.nam quod ar gumentumadducunt, id est
nullum.šeguit, qafa cită eg6G estenim vbi no faciat,orisontis:qua re quod
officiu præstatillis; nobis no denegaffet. Age vero quid prohibuit, quominus
illi aliqua fi gura exprimerentnostrum e: nam quia Roma nis vivendileges
accepiffent;etiam loquendi nori negligerēt.erat enimeis in promptu av tixand;
x. nequeaddere “V”, quod ne Latinis quidemfue rat necessarium. Nam
quemsonum,ipfum cica v, iunetum habet, potuit etiam seorsum, fi attri
buiffent,per se obtinere.Ita etiam Angelo, fi non eft n, in cygersnon estr,
geramusmorem mo rosisistis, et antigammastatuamussic j. quod ip summet fit hoc
quod neutrum illorum quivit effe: Acceperunt autein noh folum eafdem eadem
poteftate, et figura,eodem vel inverso situ, sede tiam et figuraet fitu eadem,
poteftate vero longe Fishes dissimili:vtx,quæ illis esset afpirata, nobis effet
nesting duplex: et quæillis esset media fimplexr, nobis effet aspirata geminatu
f.Sed etvocalis notam ab Athenienfium institutis vfquerepetivimus ada*
fpirationem, cuius illi vfum invertiffent.H, enim nunc pro e,longa:olim pro
aspiratione Acticipo fuere,ita ctiam,vtinfererent:quos Latini suntfe
cuti,Heraton:etiam in medio,KTAHS2N.quod ne nos quidem negleximus, Prohæmium.
Quare poftea femper tenuit confuetudo, vtcentenarij ! numeri nota eflet H. quod
fuiffet illius vocis ini tium. sicut apud nos eadem ratione, c. Ijautem et
vsconsonantium figuras nonexco gitarunt,poteranttamen ficfieri, nifi Acolicum
illud mayis ti. Literarum nota cum potestate numerorumfignan. dorum, C Nominum.
con Flarespotius referenduseft: tamenquiafine et figura cognoscinon potuit,
huc,vtopinor,com modissime distulimus. Eftautem duplex: quippe Omployelad
numeros digerendos, vel ad certa nomina Nement indicanda.IgiturVnumper
1,fignabant,qñmi nimo fpatio effet virgula, sicut vnitasnullo: Ac repetebant
fane vnitates,ad quinque vsq ;, quem numerum per v,defcribebant: non propterea
ca ea nota esset dimidiumipsiusx, quodenariûde a fignarent: neque iccirco, quia
olim fcripferanț QV, et poftea q fuftuliffent: fed quoniam esset quinta
vocalis:cum qua repetitis ; atqucappofi tis vnitatibus,ducebantur ad numerum
Denari jum: quem iccirco x. litera notavere,quia in nu mero atq;ordine vulgari
statim ipsum v, feque batur. Quo confilio etiam Centenarium nume rum quum
ftatuiffent per c, sequentielemento, scilicet D, Quinquagenariu deposuere.
Ratio aut Centenarij a prima litera ipfiusnoininis accepta fuit: sicut et
Millenarij,per m. Quinquagenarij autem notam'non a nomine,fed a Gręcorum in
yftituto excogitarunt:nam quum illiper N, pinge rent quinquaginta, prisci
Latini, quihuius ele menti loco ponerentidentidem L, in hunc quo quevsum
substituêre: et monuim ' apud poetam fic fcriptum legi solitum a doctioribus.
DantmanibusfamuliNymphas. Sane vero Lymphas a Græco víu on ductum ne-»
monegat.et içigan;quasi79igfur,vtvolūt. Io no - Nomorsa minibus quoque
designandis vsi sunt certis lite ris,iísque eorum primis:c.Caius:P.Publius:et
in versa,vty, Caia diceretur.Ergo Publiam si lege-, remus, etiam inverso d,
scribendum fuit. Sed de his suo loco inter nominum rationes, ac præno. minum disputatum
est. Poteftas mutua quarundam cognatarum literarum, quas Græci vocant alsoíx85.
Pgularum diximus poteftate, nunc elemento rum cognationem quandam videamus.
Propriu Arhe's hit? igitur elt Novem literarum, in quincunce, quasi
dispositarum triplici serie, costitui: quasiccirco Græci avtiquya appellarint,
quiainter se mutua subirent fede. Noselegantissime dicere vicarias poffumus.
Cognatæ vero, atque etiam coniu gatæ re ette vocabuntur. Sunt tenues tres, C,
P, T: quibus addita aspiratio,totidem creat Græca pru dentia,vnica sua
quanquenotula insignitas,X,Q, ©. Mediam autem interc, et Græcam habe mus Ġ.
Itaque et dyxuege, et Anchora dictum eft: et Cneus, et Gneus.Inter P, et•, fuit
B. quam re et βινάκια, et φιτακια, et πιτάκια dici confue visse,prodidit
Athenæus. Intert, et,ficum est D. iccirco curaüta, et cx Jadro dicere Græci
fine flagitio insticuêre:etnos Adque in Atquemuta vimus. Quincunx igitur sic
disponetur: Tenues tres, Medix sub his, imæ Aspiratæ. Vt quam 2 F 7 1 Gj IvL.
Cas. ŠCAL. Lis. proportionem ipfainter fe habent propter fpes ciem, a qua tales
dicuntur,ea habeant ad cogna tas propter affectionem. eiusdem enim speciet funt
“C”, “P”, “T”, “P”, “B”, quippe aspiratæ funtfemivoca les, tenues funt mutæ,
media inter eas. at inter fe habent proportionem affe et ionis,id est potelta
tis, quam Græci toidtorg vocant. Hasautem con iugationes quartus ordo etiam
augebit. Na ques admodum tenues aspirationemutabantur: ita P Abilum additum in
alium ordinem transibut. eo enim duplices evadunt,ex Quincunx c, et s, no ftrum
x:ex P, et s,Græca'y: ex T, et s, fieret aliqua pari exemplo:nequerepugnat aut
communi po testati pronuntiandi, aut Barbara Vasconu con € P T suetudini,
quiltse, proipfe pronuciant.Sed Ma GBD tricem fuam Græciam fecuti funt
Opicinoftri: a * ° quibus rccipere vna cum vocabulis quibufdam Ey z placuit
vfum diverfæ duplicis,z. Diverfæ fane, propterea quod et media cum'fibilo
iungitur,no aspirata: et poftponitur illi, noanteponitur: Du plices igitur in
suas compares foluuntur cum in-, He et untur: Faex, Faccis:Grex,Gregis:04. Os
Kiefsn.bos. CAP. XLIII. Naturaquedampropria, 1, vocalis. St et natura quædam
propria I, vocalí:Nam quum cæteræ vocales ante vocales corripian tur ( hoc
effecit facilitas pronuntiationis, ni hil enimmoræ inter fimplices hiatus
infereba tur) vaatantum obtinuit quadam quafi præro gatiua, certis velocis
Græcorumoreproducere Dr tre 1 tur,rovėszíscilu,sit.id quod non penitus fine
ratio nefactum eft: Multum namque temporis poni- Comsa musin exilis vocalis
pronunciatų, propterea og Aatus cunctabundus exitinter oris anguftias: ic circo
Græci in multis, Latini parcius produxerė. Quemadmodum in verbo,Fio:quoin
verbove- rx * teres duim legem volunt constituere,errarüt: sic enim dixere,
Semperin co producii,nisisequa tur E,vt in ficrem: Hoc enim falfum eft: nam in
futuroFiet, item longa eft: vbi enim effet mul tisyllabum multitudine
fyllabarum, vocalis bres vitati quali supplementuin milêre. Sed illi per
ftantin sententia, adduntque, Non satis effe, vt £, fequatur: sed id
quoqueopuseffe, vt et, fequa =! tur in prima persona:at Fies, Fiet, non eft in
prima: verum adhuc errant: nam Fiemus,prima eft: itaque addere debuerant et id,
Vc effet fin gularis. Sed ne lic quoqueprocederet e senten tia: ita enim
priscoseffe locutos constat, Ficm. Cuius rei argumentum habemus ex analozia
fecundæ, et tertiæ personæ: eti præsto est Cato ñis autoritas: Qui ita et
pronunciavit, etfcri. ptum reliquit. Sicutet illa Dicem, faciem. Eius enim
vocalis fonus cum infinitivi Vocali con iunctus eft, Amabo, Amare: Docebo,
Docerc! Audibo,Audire: fic,Dicere,Dicem Fieri, Fien. Prætcrca, quam afferunt
regulam, non bene exprimunt liceniın dicunt: Produci, natin iis cuius persona
prima habebit i, at Fierem, elt persona prima, ipfa autem perfonam primam non
habet. Poftremo non est ratio hæc vlla, ked observatio: at observatio neminem
cogit, nog fed oftendit,quidinvenerit turpiter autem qui mugedam recentiorum
corripuerein Fio. In fecun l 1Ulman dis autein casibus pronominum quorundam et
relativorum, quare corripiaturin promptu ratio est,quippe ante vocalem:at quare
producatur,fi cut ne aliarum quidem rerum, nullam caufam af signarunt,lllius,
istius, Vtrius, Vnius: quare eam fic eruamus nos: Quæ ad hunc modum cxeunt,
nonita oliin pronunciabantur: nam confonans inmultis,non vocalis
reperietur,Cuius,Eius: lic erat,IlleIlleius:fic qualidiphthongusGræcare mansit,
ac longa fuit. Ergo vir doetiffinus Te vrentianus non fuit veritus producere in
Alteri us, quum tamen cæteri corriperent. Ncque e nimverum est, quod aiunt,
corripi propterca, quod fyllaba vna numerosius fit, quam cæte. ra eiusmodi:
neque enim eft Altrius, quemad modum Vtrius: fed fane quomodo fuit Vterei us,
sic Altereius. Neque vero eorum ratio bo.na eft: fed vfus contentus fuit
communi regu la, vocalis fequentis vocalem. Analogia autem etiam in cæteris
conftar. Nam fecundus casus, Poffeffivus dictus est: Poffeffivorum autem mul 1
'ta fic invenias, Petreius, Luceius, Locutulei us, a petra, luce, locutione.
Quxautem Græ ca lunt, non solum disyllaba,vtdixere,deChio, Dia, fed
etiammultisyllaba', vt Sophia,et lo nium. Theocritus enim illud produxit in Sy
ringa: hoc autem etiam omnes Latini. Nam quod addunt a Station Templa Lycie da
bis: non facit ad præsentem observatio xem: eft cnim Auxcio,cum diphthongo. Ge
1 minata IOI ' i 7 1 $ minata quoqueet in seipsum concreta,syllabam
potestproducerecorreptam,vt in decima satyra Iuvenalis: Eloquiofed vterg,perit
orator.effe enimdebuityand periit. Divisa contra passa est moræ divisionem,
Mihi, pro Mi. et interpofita alio elemento, mois Tibi: oi,Sibi:quemadmodum
fupra diximus: Ti,x enim, et Si, olim fuerant. Cuius rei argumento funt alij
casus, Tis, Te, Se. Proprietas quedammutarum,semivocalium et. Ropriumutarum, ve
vocales naturacorre rheto prashabeat, Ab, Ad, At.sed c,variat:Lacenim longum
est, sic Hic, adverbium: Hicpronomen breve; et Hoc, apud Plautum, vt docuimus
in li bro decomicis dimensionib. Disputant,an Fac. Cung brevesit: verum apud
Plautum eundemin Cure' Fac gulione longum elt. Sedgrandiorem gradšergofac ad
meebfecro.Al tera enim estsyllabaspondei. Sic etiam apud O vidium in primo de
Remedio: Duriusincedit: facambulet. Nam litigiosi Grammatici perverterut, cum
volunt depravare, vt legatur, Obambulet:ne sciunt enim quid sit, obambulare.
Neque e nim in vetustissimo codice aliter,quam vulgole gitur: et ambulantem
vult videri, ob vitiu: nam obambulare,nihil eft neceffe. Duo quæ afferunt
argumenta,nullafunt. Primum ab exemplis,v - 1 bi corripitur: nam in illis Face,
fcriptum est: non Fac. Alterum ab analogia: nam si A pocope2 1 3) ] G iij * 102
Ivl. C's. Scal. Lis. 1. in aliis non produxit vocalem, Fer, quod crat: Fere,ne
in hoc quidem debuit. At. n. non fem persequitur nosproportio illa:vtin
Fio,Fies, Fi erein, cadem vocalisnunc longa, nuncbrevis est; et vfus extorquetmuta.
Apo ope quoquemul ja produxitbrevia, quum moram, quam tubdų cebant ex
consonante subtracta, reponerent in vocali; Pecus, brevem habet finalem:Pecu,
lon gam. Quare illi iidem dedere manus, addu ai Ovidij manifesta autoritate, in
primo de Arte: Hosfac Armenios: hec est Danaeíaproles. aking Quanquam autem hæc
corum natura est, ta men aliis quoque camperis,fed vario fane even tu,Mel,Vel:
En Nomen: Ver, Per. Mesemper çor one ripitos, Sibilus varius eft,Suus, Suos.
Dicimus autem commodius nos,quam veteres dicebant, mutas habere vocales breves
; at illi aliter locu malamiti sunt, Mutas esse breves, dupliçes autem lon gas:
Neque enim consonantium affectio eft, yel corripi, vel produci: fed quarundam
natu ra est y patiantur vocales corripi: duplicium autem efficere, vt illæ
producantur. Șienim con fonantes producerentur,aut corriperentur, non «
egeremus vocalibus in pronunciationc:ncquee ( nimtengres,aut temporain
consonantibusfunt; z,enim producit:non est products ipsa. Sic'non reet te
dixere liquidasesse breves: ncque illa ora etio proba eft, Liquidæ brevem
efficiuntiyllaa bam. Nam quod duplices longam faciunt mo s ra ac difficultasin
cauffa eft: at liquidębrçvem facere non poffunt: fi enim possent,vbicunque poney
1 Du fue • ponerentur,faceret:hocautem falfum eft:sequi turenim tam l.quam R,
longas: vt uñaoyswow. Sic duplices,aut duplicatæ, non producuntqualibet
fyllabam:nam tūkis priorem produçit natura, na positione: sic, yncasa.
Nonfaciuntigitur vt fit brevis, fed permittunt, neque mutant:nullami gitur habent
a ionem: vtin Patre, nihil mutat, fed patiuntur talem tantamģueelle,quanta
ratin Pater. iccirco a Græcis et molles, etvda dia, etx sunt: at mollis non est
agere, fed pati. Deaspirationis poteftate fecundum loca,
INterestaspirationisomnib,interdum praponia vocalibus:vni autem y,
femper,nilimore Aco- tini lico: eam enim non aspirant, vtdiximuseIgmca dio
autem inter, A, E,1,0, Athenielium imitatio ne, qui X TAHAN, scribebant.exempla
funt, Ha mus,Herus,Hio, Honor, Humus: Vaha, Vehe mens,Mihi, Oho. Præterea
anteponi diphthon gis omnibus,Hau, Hcu,Hei,Hac, Hoedus. Hu iussonum mępuero non
audisses:nuncmaxime” observant literari:quida erią putide. Indo etti vero etiam
locis non neceffariis, ita, vt latrare videan. tur: id et irridebatin Arrio
Catullus poeta: cuius fales quum Politianus exultabundus iactar fefe ințel
exisse,non est assecutus. neq;enim satis est, cat tam,
deprehendereaspirationes,quæibitüessent afcri.charta'. præ:fed opus fuit
cautonelepidissimi, poeræ festi vitas refrigefceret.Nam quare, multa verba cum
proposuiflict,Chommodaet Hinsidias, clausite pigramma flu et ibus potius lonij
maris, quam I. Adriatici? Sane quia ab
Ione cum diet a effet tų regio,tum mare,factum eft ab Arrio, vt ab hiatu, quem
aspirando affc et abat, Hionij dicerentur, CongoConsonantibus tribus apponitur,
quarum ex na hy emplafunt, Chremes, Philippus, Thraso. Non temere autem
dubitatum eft a nobis olim, vtru Ane pia wyr, ab aspiratione antecedatur
vocalium more, Cobek restulan antecedat eam ritu consonantium. Ratio du bitandi
fuit; nam quum aspirationis loco pone bant, B, præponebant ipli R, vt Bretor:
ergo si vices gerit,videtur etiam locum vindicare. Præ terea R,nulli
confonantium præponi poteft: er go neque ei, quæ consonantis habetur loco. Sa
ne vero aspiratio ante vocales statuitur, neque valde differt ab Acolico
elemento." Poteft et il lud augere dubitationem: excogitaturos fuisse
Græcos aliquam notam qua concretam afpira tionis et illius literæ significarent
potestatem, fi cut cum complexi sunt, alia tria, 0,1,x. Sed no tula imposýta
ipli Roostenderunt eundem vsum - aspirationisin co fuiffe,qui et in yocalibus
intel Comhaligeretur. Contra tamen Latinietiam in yetustis monumentis
postposuere. Causa afpirandi fu it foni volubilitas, atque vibratio, vt
diccbamus. In omni autem vibratione recipitur aer per in tervalla: quare intra
ipfum potiuselementum a spiratio ipsa, quam præposita percipiatur, La tini
autem sprevere illam asperitatem. Na quem noLahiris admodum extra ipsum K, eam
deprehendasae ris crassitiem geminetur? enim, quod apud Cræcos fit, non possis
præponere fic, Pyfrrus, fcd fi postponas fic Pyrpfrus, non potius video re ros
Roiz, re priorem literam, quam pofteriorem onerare. Quidam minus sapienter
etiara Romamafpirats cum tamen Romani ipfi de fuo R, omnem exe merint vsum
aspirationis. Stultius autem, quie tiam Renum fluvium: neque enim Germani ei
elemento apponunt flatum vllum: Leniffime e + nim sua lingua
pronunciant,iudice, etannulum, Richter, et equum, etalia. neque par est
nobilissimæ gen Ring, tis fluvium a Græculis rationem nominis acce Rf:
piffe:fed qua nunc voce pruinam appellant, for tasseaquam omnem gelidam, atque
inde etiam Renum nominarint.In opdGautem etOzolucov vidcris quemadmodum
præponatur ipli R, fuit enim regedod. CAP. XLVI. Demodo, ac rationescribendi.
Ostquam literarum originem,numeru,cauf-tako fas,atque ysum contemplati
fumus:interestyuaphone's veri philosophi illud quoque indagare, vtersit
modusnaturæ propior in fcribendo:ifne,quein Hebræi fequuntur, a dextra noftra
in sinistram introrsum:an nofter, quia sinistra in dextram ex trorsum excurrit:
eft enim motus vna ex causis li terarum: quaremotusipsius ratio five modus li-
ie terarum quoque generationis erit affeettio. At- 4f. queilli quidem tuentur
se mundi origine, quafi cum naturæ legibus omnia inftituta fua tumin
corruptąnaet i fint. Cæterum hoc nihil iuverit cos: quippe multarum artium
invęta postilla ru dimenta emersere. quare consulta factum sit, vt multis cum
aliis corum legibus, hocquoque fit GY d Si 106 IvL. I cmendatum: atqueiccirco
arazionibusdeducen da fint consilia huius consuetudinis. Poterutaf ferre,
motumcæli effe a dextro in finiftrum: at queita eorum tra et um in scribendo
cæleftēmo tum imitari: a dextro enim in sinistrym ducunt. Huic rei fumma cura
certis in locis refpondimus; etin libris de Calo, et in Commentariis de In
fomniis. Cælum neque dextrum habere,neque Chafiniftrum.Ad hæc multæ sunt
rationes,quib.per 1 yerse scribere arguuntur. Principio motusma nus naturalis
extrorsum est. quies epimintusad peet us et oculosin fætu.igitur primusmotusex
trorfum explicatur. quarepugna quoque ficcies tur, et cætera opera, extento
brachio, non retra. z cto. Præterea nobis relinquitur fub oculis ad
contemplandum,quid,quantumquedefcriptum fit: quod illis calamo acmanu tegitur
item in « dextrum humerum converfa facic funt ftatuæ, atqueimagines: sic enim
etcreditæ sunt opus su um refpicere, et contra hostem stare:quare Aqui larum
roftra in fignis ad cam quoque partem fi et a fuere. Ergoobtutus nofter suapte
natura plus dextrorfum versum fertur, Illud vero argumen tum invictum est,
cosipfosinter fcribendum li: terarum ipfarum virgulasac lineas directas aut
transverfas a finiftra inchoatas, in dextram defi, nentes terminare.Quæigitur
partis ratio, eadem etiam fidtotius et quemadmoduin linearum tra f et us,ita
literarum quoque ordo servadus erit.Sed Notexpripam priusinvenitgens illa, qua
scripturam. Textores enim tramæ primum filum introrfum iaciunt:idautcm coaet
ti, non natura, quoniam dextra manu cum incipiunt, et finiftræ operavi cissim
petunt,fic motus fuit auspicandus. Verum iidem ipsi, vbi cætero opere naturæ
legibus ad movendum libere vti poffunt, poliuntque telas, aüt pannos, aut sepum
inducunt, et furfures: tum vero extrorsum versus a sinistra in dextram, iure
suo vt fruatur manys in excurfum, faciunt. Elementorum affe tus adprincipia
fyllaba constituende. A et enus quæ cuiusque esset naturaitteræ, dici- Rako
mus,explicanda eft earundem ratio,quam ad fyl labam ipsam cõstitucndam
iniredebeamus. Co fonantibus igiturconvenitomnib. di ettiones in Puchonse
choare, atque etiam terminare, præter G, Qız:hią çnim nulla præfinitur.nam
confeflum eft VESPE RUG, ita fcriptum esse,ficutPont.Max.item FOR TITUD. sicut
TERT. et EXERCIT. Dep,non opore çeţ dubitare: Volup.enim etapud Ennium et, a -
Y pud Plautum etiamnuocquibusdam verfib. ex tantibus de seipso facitfidem.
Vocales autem z que omnes, et inchoant, et claudunt, Ama, Ede, Oro,
Ivi,Vsu.Item diphthongi,Ænças, o Ebalia, Eldus, Euge, Aurum: et claudere, Væ,
Evæ, Hei, Hau, Heu. Vocalis vna Græca ab initiis exclufa fuit
lineaspiratione,nisi moreAçolico,y. A dua bus consonantibus poteftincipere,
ficut aduab. vocalibus,vt Cras: fed etiam a tribus, vbifuntli quidx cum c, P.,
T, líbilo præcedente, Scopus, Scrus s' 0 I 108 Iul. II. Scrupus, Spledor,
Spretus, Stalatum, Strepitus. et apud Græcos etiam addita aspiratione, odegyis,
In duaspoffunt definere, Hyės. etin tres, Stirps. Quarum quædam iam sunt
declarata. sed hîc per conclufionem quandam colle et a fint pro prin
cipiisfyllabarum, more Peripatetico. Que fitformasyllabe, quamateria,
VEMADMODUM ex elementis primis quatuor naturain vnu coalescentibus fit id,quod
mistum dicimus, et ex puneto fit linea ; ita ex literarum coftitutione id con
fieri dixere, ab ea comprehensione ovina lew Græci vocant: q obcaufam etiam lic
definivere: hrib Syllaba est comprehenfio literarum fub vno ac centu,etvno
fpiritu indistanter prolata. Quam definitionem et falfam effe, et eius partes
male cohærere oftendamus. Nam ficuțlitera ipsa est quiddam indivisibile, non
autem privatio divi lud fionis: ita fyllaba erit quiddam divisibile, non au tem
ipfarum partium comprehenfio: atqucid ex co manifeftum est, cum dicunt,
fyllabam ex bi nis aut pluribus literis conflari:at comprehensio non
dividiturin literas: nequeenim vnio mate rix et: formæ corpus ipsum eit. Male
etiam dixere prolatam: acciditenim fyllabæ proferri:poteste nim et fcribi, et
in mente reponi ipla: quare ita di cantreete. Quæ proferripoffit. Tertius error
ex his manifeftuscit: nam G lubyno accentu eft, eric et fub vnospiritu, et fineintervallo:
suum enim quæque fyllaba accentum habet: ' vacant igitur hæc. Poftremopessimo
consilio putaruntomne mnyama fyllabam multis concrescere elementis: accidit
lekerk; enim huic rei,quam syllabam appellant, nume ruselementorum. Si enim
essetessentia syllabæ, ergo substantia reciperet intentionem et remif
fioncm:hocautens falsum eft: atquehac ratione, pois fyllaba hæc Stirps,effet
magisfyllaba, quam hæc, Ab: aťmaiorest p quantitatein, non autem ma gis per
substantiain. Nam quodaiuntmonogra matas ' vocales, non esse veras fyllabas,
ridiculum est. Quidigitur sint? Imo vero verissime sunt hoc, quod falso
nominesyllabæ vocat: quoniam pacaloy nga etpriores funt,et fimpliciores, et
hocipfum funt, quod aliis communicant literis. Syllabæ igitur econe i'ne nomen
falsum est, atqucaliud quærendum: vte mur tame vsitato vtintelligamur:
definieturau tem fic, Syllaba est elementum subaccentu. Ita- alt frankos
queetmateriam habebis, et formam: eftenime lementum materia:id autem perquod
accentum poteftfuscipere, forma. 1 Acci IIO ivi. L 1 B. IL w.Accidit autem
numerus elemetorum syllaba ficut plan is foliorum et ramorum, etradicum,et
fibrarum. Nam animalibus quoque satisest, si ýnum instrumentum habeant
sentiendi:neque enim desinunt effe animalia. Itaquelianimal de finias, falso
apponas, pluribus conftitui. Hos au tem quod dicimusaccidere, aut fitquod Græci
proprium vocant, aut esto etiam differentia fpe cies certasdistinguens in
rebusnaturalibus:at in fyllaba DĖ, nulla forma eftfeparanseain ab hac fyllaba,
e: fedpars illa tantum inaterialis scilicet, Daccidensipli e. Numerusautem est
a fingulis ad senas vsquc,a, Ab, Abs, Mars,Stans,Stirps, xi 998: dempta enim
diphthongototremanent. Sekrompi. Germanis etiam longe maior. Intelligoautem
nunc diphthongorum vocales numero notufa rum,non sono feparatas. Aut igitur
fola vocalis Wir helt:aut cum alia,vt in diphthongo: aut confona tem vnicam
præcedens, Ab: autduas, Abs: aut tres, Stirps:aut vnum fequens, Da: aut duas,
Dra. co: aut tres, Strenna. Quare licet non adinif rit vsus,tamen quantum
earuin natura fert, octofte literarurn poteftfyllaba: fiquidem trinis oblideri
consonantibusdiphthongi sonus patitur. Eam tamen afperitatem mitiorem fecit
vlus,exhilara - A53 ta'tristitia confragofæ pronunciationis: vtalter nis,sitres
præcederentcolonantes,duæ subirent.'. ete contrario. Consonans,que
interduasvocaleseft, vtriapplicetur. Riore libro de Systali et Diastasi
dixiinus: vt literarum ' mutuam cognationem, quæ pars eithe 2 er 21" Do
Ĉavsis LInc. Lat. tü Ś. Erat poteftatis intelligeremus. Nunc vero
videnia dumeft, quod et veteres disputarunt; ad vtra fyl labam constituendam
conparetur consonans, quæ inter duas vocales fita fit. Ac Herodianus quidem ita
sensit, qualemcunque vocalem hæ rere præcedenti consonanti: fi dictio
inveniatur, soula ab eadem incipieņs consonante. non quod hoc illius cauffa
fit: sed quia per hocillud cognosca tur.vtin verbo Fero, quod bifyllabum sit,
R, po sterioris vocalis effe, non prioris: idemque in co. pofitis debere
observari.Nam quanquam ex Ab, etAetus, coinponirur, Abacus, tamen vbi duo hęcin
wnurn convenere,B, coire cum a ; sequenti in fyllabam,non cum præcedenti. Sed
adversus C- s, hanc senrenuam fic argumentantur:in abigo, a B, accedit ad
fecundam vocalem, ibi primanon ' poterit corrip,propterea'quod iam fit A, præpo
sitio, quæ femper et vbique longa est. Item in Circumago, non fieret clirio
ipsius m, si sequen ti applicarerur: p ærereain Abhinc, et Adhuc,b, et
c,aspirarentur: id quod eftabfurdum,ac nuf quam receptum. In tandem fententiam
videos tur inclinare Quintilianus, atque in vocib.com pofitis syllabas dividire
pro modo partium, in Arofpice, et Abstemnio. Vt has rationes solvain mus,
animadvertendum eft, cum ex duabus vocibus vra fit, non accentum folum, fed
litems rarum quoque exigi cohærendiam: neque e. nim ita pronuncies, A bactus,
compositum,vt Ab, Aetus, difiuncta. quianam igitur pronun ciatione efficietur,
vt B, a fequenti vocali fub bahatur? Adhæc,lipicuita a petendo vitam dom >
2. catur, nisi cohæreat T, cum v, semper sit v, con. sonans:at non eft.Sic in
hac voce, Etiam, duæ ef sent fyllabæ, Et, lam: est enim consonans i, in Iam:
fed pronunciationis tractus cogit nos ele menta coniungere.Poftremo, corum
regula hæc eft, et vera:Nulla fyllabaaspirationeterminatur. Igitur in his vocib
',mbwuszeor, et diximus,apud Lycophronem, et dimostov,quid comminiscen tur? aut
enim in aspiratam delinet prima fyllaba, autid fiet, quod nos censemus. Nam
argumenta illa omniaridicula funt:ac primum quidem'puti dum.Nam in Abigo, licet
B, subtrahaturpronun ciatione,non tamen est A,præpositio, sed vocalis ipsius AB,
non enim propter B, sit A, dut longum, aut breve, fed vfus autoritate:neque
enim fieret vnum compositione: fed fit tamen: quare quam quisque poteft,fedem
occupat. Neque vero dica mus, quod is, qui ita corrupit versum Ovidia num Sive
quis Antilochumnarrabat a Memnone vi ettum. quanquamin compositione, five lim
pertinacius cavillari, oftendam in voce hac Amarum, etiam corripi,fi illorum
trupov sequa 2mur.quoniam aMari,venit:Alterum argumen tum sic diluimus, auferrim,in
Circumago, quia subiens vocalis non patiatur, non tolli autem, si nolis. vt
apud Ennium, Tumdele etta virum sunt millia militum octor quod et in Comitio, manifeftum
eft. Nigamus enim hoc,femper poftremam consonantem acce dere ad fubeuntem
vocalem: fed id tantummo do evcnire,cum eiusdem initij reperitur, vt dixi (
Inuse mus, vox. Quare cum nulla vox a B, incipiat al piraro,disiun ettis
sedibus hæc duo inter fe erunt. Sicut in adbibere, nemo nostrum dicat præpo
fitionis confonantem, cum initio verbi coniun gi: impeditur enim. Hocigitur
impedimentum etiamab ipsa aspiratione allatum est. Ex his sequitur,in
fimplicibus tantum,fifylla- saj n2 ba incipiat a vocali,necesse esseeriam
præceden tem vocaliterminari. In compofitis autem non neceffario:Comitium,Coco.
Item quemadmodum fyllabarum initiaa vos isa's cum initiis menfurantur: ita et
fines a finibus. Quare in voce hacIlhic, debet etiam effe aspi ratio, quammale
faciunt,cum omittuntrecen tiores.Cum enim reperiatur fimilis literarum fo
cietas in verbo Est, potuitprima fyllaba esfellt, postrema Hic: atin yerbo
Illic,non potuit:pro. pterea quod nulla yox in eandem desinit ge minatam, neque
ab eadem geminata vlla in. cipit. Illud quoquehinc constat, in quamuis voca-
receila lem desinerefyllabam polle, quauis sequenteccoccoon nang fonante,
Itemque syllabam non finalem quali bet consonante terminari,quæ geminetur. quod
fiduæ diuerfæ fint,in F,G,P,s,nequeuntdefinere, Hisenim nõ finitur fyllaba,
nili geminatis.Quod autem etiam addidere, B,etT, errarunt, Abnuo, Atque, Abseco,Ætna.
In q,nullam terminarive rum est, quia v, habeat comitem:Sed in c,non
estverum,Ecbasis, Ecquis,Eçdosis, Pyracmon. Quod autem addiderunt exemplum
Acnc, fal. fumeft. Scd.c, transit cum Noad finalem voca H lenlem:quia
dicimus,Cneus, Cnidus. Sicut etillud erraruntidem in A et us:dicimus enim
Ctelipho. In'd, autem definit sequentibus fere omnibus li antiquorum more
maneat incolumis in com pofitione, Adbibo, Adcurro, et reliqua. In 1, definit,
cum mutæ fequuntur, Album, Calcar, Caldus, Algco, Alpes, Altus. etante semiuoca
les, excepta R, Calfacio, Almon, Alnus, Alfiosus. etconfonantes duas, Aluus,
Saliuncula. Eandem proportionem na et umeft R,Arbor, Arcus, Ar deo, Argus,
Arpi, Artus. Item ante femiuocales, etiam ipsol, viciffim non excluso, Arferia,
Ar ma, Arnus, Arsus,Perlego, et vtranque confo nantem,Peruicax, Periurus, etiam
ante ipsum Q. Arquites. In-H, nisiperApocopen fyllabam exire ne garunt. Ah,
Vah. fuiffe enim Aha, Vaha. et verifimile fit ita factum effe: fæpe enim do
tentes etiam nunc fic geminatum pronuncia Inm,fi sequatur B,P,Ambo, Amputo...
" In N, fubeunte “C”, “D”, “F”, “G”, “H”, “Q”, “S”, “T”. An con, Andes,
Anfraet us, AngeronaAnquiro,, Ansanctus, Antes'. et more veterum ante R,
Congruo. etin paucis ante duplices duas,Anxur, Zinziber. His rationibus deduci
poteft, fyllabam termi. hari poffe quauis confonante, cuius natura lita
sptageminati. mory Item constat, veteres ca sententia falfos effc, ss fyllabam
finiri ante c, in Abscodo:etenim,Sca tam,dicimus. Ncqueverum effe, inx,
delinere fyllabama mus.nis. nem. fyllabam sequente vocali. quippe diximus, Xer
nia: et Anxur,eorum fententiam iugulat. Omnis autem litera præcedens i,aut
v,çonso nantes, neceffariofyllabam terminat, fi eas con fonantes aliæ sequantur
vocales: yt Cuius, Perią. rus,Aduolo, Cauum. Namin Cui, et Huic, nul. la
fequitur vocalis. Item fi ipfa geminetur, Maila. In X,autem desinit fyllaba
præcedens c, et co.2 parem fuam, q, et P,et T.Excurro, Exquiro, Exzen. pono,
Extendo.itemL, Exlex, z, femperinitium syllabæ facit, punquam fi - 2 Nulla
diphthongus in duas definit consonan tes: non quod eius natura repugnet,
vtdiximus; fed quia vsus fic obtinuit. Duplici enim poteft terminari,Fæx,Faux
CARL Syllabarumaffetme Voniam fyllabarum fubftanţia partimex materiafit, quæ
funt fiţerxipfapartim: ex unol'est forma, quæ eft ipfa natura recipiendi pronun
çiationem in partem di et ionis: fyllaba iccirco affe et us quosdam pa et a eft
fecundum materiam, yt numerum elementorum: alios autem fecun dumformam, yt
tenorem,fpiritum,tempus.Do pumero igitur primum diximus:materia enim quam
formaprior.Denumcri autem affe et ionis bus nupc. Syllaba prepositio,
geminatio,appofirio,interpofitio, ablatio,extritic94bleißcran politia Vm igitur
ab singulis ad fenas literas fylla ba augeatur: quibus affe et ibus eius partes
obic ettæ sunt, iifdem etiam ipsa agitata cst. Nam quemadmodum præponebantur
elementa,fic et syllabæ, Durus, Edurus. Interponuntur, Impe
rator,Induperator.Apponuntur, Videri, Vide fropiatier.Hocautem amplius, quod
abnullo gemina to elemento incipiebat vox:at incipit a syllaba geminata,
Pupugi. In nullum geminatum deli nebat:at in geminatam desinit, Scindidi. Con
tra, Elementa in medio geminabantur, fyllaba pane vautem nulla: vicissim quoque
aufertur, vt apud Vergilium, Inter secoiseviros, et cernere ferro.pro, decerne,
re:ficenim legunt, abscinditur, Vaha, pro Vah. etapud Homerum, fwy wpło nima,
prodwa,kestis Astorgow, quod et lusitin poematico monosyllabo rum doctissimus
Ausonius. Exteritur e medio Deûm,pro Deorum.TransponunturQueibam,, etAdeibam: quod
Adiebam, et Quiebam fuit poftea. Mutari vero syllabas vt elementa, omni no
constat ex eo, quod vocales mutantur ipfet: quarefyllabam ipfam mutari necesse
est. Acque Gura admodum ex vna litera duæ fiunt, Mihi, ex eo quod erat,Mi,et
contra:ita euenit fyllabis quo que,Aquai,Aquai,etCui, Cuï.econtrario apud
Varronem, Et te flagrantideieettum fulminePhathon.Et sicuti quædam cx clementis
semper præponuntur, vt z, et
v.consonans, et q: nunquam poftponuntar: Alia e contrario postponuntur femper,
yt, V, quando neque confonans neq; vocalis eft: non nulla fine discrimine
vtranlibet fortiuntur fe dem: ita syllabæ quoque, quæ ex illis suntconsti,
tuta.Affe ettiones aformasyllabarum. Accentus. Væ vero fyllabæ
acciduntpropterformanı per quam syllaba hoc eft, quod eft: ca fub accentus
appellatione, tripartita diuifionc complexifunt: Tenore,Spiritu,Tempore. Hoc
igiturloco quid fit Accentus, quoquemodohæc contineat, videamus. Canere Latini
ab hiata Cana dixere Græca voce Exaver: nam Æoles ab co WS quod eft x cives,non
apponuntincrementa præ teritis,sed dicuntyavor,demuntqueaspirationes. quasi rem
Barbaram. Est autem canere, vocem modulis certis tollere, autpremere: certilq ;
tem poribus producerc, aut corripere. Idquod cum in pronunciando necessario
eueniat,quibuslegi bus fyllabasmoderaremur,eas legesAccentiones, Acorns
Accentus, Accetiunculas,Moderamenta, Vocu lationes
Latinivocarunt,Græcos,imitati,qui ea dem de caufla megtudhas nominabant. Cum
i.nthin giturvocem quantitate metiamur, et fyllaba in voce fit, vt in fubieetta
materia, et quantitas tri plici dimensione conftituatur, Longa,Lata; Alta: $
neceffario fyllaba quoque iisdem rationibusaf fe etta erit, vt Leuatio aur
Preffio in altitudine Afflatio aut Attenuatio in latitudine: Tradu Hiij, ia 0 1
Sto 20 M ti Mm et i n3 Ivt. II. + in longitudinefit. Hæcigitur tria interdum
vnt cidemque syllabæ aliter atque aliter cum poffine contingere, videmus eandem
longam aliquando circunfexo, aliquando acuto insigniri: alteram vero nunc
tenuem, nunc aspiratam:non poteft keri,quod quidam profeffi funt, Accentum effe
modum quantitatis syllabarum: vnam enim tan tumvim ex tribus compleši funt. Sed
nos fic de Eniemus,Modus fyllabæ. Intelligo nunc mo dum, quod Vitruuiuset
HoratiusModulum, id eft, menfuram propofitæ rei. Ouomododiftinguantur inter
setriansembra diuifionis,o Tenorumratio.,quot dimen fiones: Altitudo, Latitudo,
Longitudo. Quare falli sunt veteres, qui Accentum fyllabæ quali
qualitatemidefiniuere. Grauecnim etleue in E lementis primarium est. Inde
translata ratio eorü ad dimensiones quantitatum, propterea quod locus fit
fuperficies ambienslocatum:motusau tem fiat in loco:graueetleue ratione et
motus et locorum dicatur. Igitur in voce quæ esset affe ettio aeris, inuentæ
sunt rationes quantitatis,fea omnes fundum aeris dimentiones: idquemathematicis
incis deprehensumeft nam altitudinis ratio eft w kylineaperpendicularis.
Iccirco cum vocemtolle remus, ca liñca signataest. Sed cum eadem linea fecundum
superiorem partem indicetaltum, se cundum inferiorem notetprofundum: facien Cum
fuit, vtleuatio vocis diuerfam notulam haberet adepressione. itaq; excogitarunt
virgulam afscendentem,eo tractu quofcriberemus, index teram scilicet nostri
partem sic !. quæ autem de pressam indicaret,quali caderet contrario situ, /.
Cadit enim manus noftra cum pingimus eam, Atque hanc quidem suo nomini
reliquere,Gra- your vemque appellarunt, ab inftrumentis scilicet vo cis:
propterea quod in gutturaut pectuscam de mitteremus. Alteram autem prioremillam
ab ef fe et tu potiusnominarunt,Acutam:ferit enim au. res, quarum
viribusobieetta eft:acfane plus ponas spiritus latiorisin grauivoce,
anguftiorisautem in acuta. Quare et pueriacutius canunt, quorum guttutangustius
eft: etlatiora,crafstorague instru mentagrauius fonant: vt etiam ab illis
grauem sonum dixerit Pythagoras. Ita omnibus in rebus se certissima ratione
libi ipsa respondet natura. E venitautem yr duæ fyllabæ inter se concurrerent,
Hilers quarum prior priorem haberet, id eft Acutume altera posteriorem,id eft
Grauem: quareex cum coalescerent, concreuerunt in vnum etiam ipli apices,fic,
A. quem Græcicum mesco wjfuer dixc re,abusi lunt licentia inuentionis: neque
enim circuntractus fait, sed suarwufor rectiusnomi naffent. Nostri quoque
Circunflexum cum ap pellarunt, ad celeritatem potiuspingentis manus respexere,
quæ vnico motu virgulam arcuatam fecit,angulodempto fic,, Hosomnes Græci tokss,
vocauere,translata eneo rationc a fidibus, quarum intentioneautremifm.com fione
acutior graviorveredderetur vox. Inde nos Tenores, propterea quod noftrum
tenercindea Hiiij. du 0 Move duxiffemus, fcilicetadToTeiverv.nam quod ni xu
quodam arceremus, id beneficio TWV TVMVTON fieret: et tranflata fuit
significatio ab helcyariis, et aurigis currus inhibentibus: item militibus
prædam diuidentibus. Hocpotes ctiam percipe reex maximi poctæ Oppiani
piscatione quadam, atqucanteeum ex Theocrito: quorum versibus trahentium
tenentiumque nixu primarii nerui TAYOY TIS extantesdeclarantur. Siigitur Latum
a Longo, et vtrunque ab Al to distinguitur fpecie, specie quoquetenores a {
piritibus, et a temporibusdistinguentur. Ve rum non ita eft:
perpendiculariseniin linea a dua bustransuersisdecussatis non diftat
specie.Sedin so spire Ziance. corpore quadrato mobilieadem linea nunclati embar
yang Xudinis,nuncaltitudinis, nunclongitudiniserit: neque enim differunt,nisi
accidente.Id quod fa ne pertinet ad Metaphysicum: et tactum efta no bis
atqueexplicatum in quarto historiarum dea nimalibus. Spiritus, Lter fyllabæ
dimensus est Latitudo, secun Info dum quam fyllaba est aut Craffa, aut Te nuis.
nam præterquam aut producas aut tollas vocem,dilatare spiritum potes, atque
adderevel vocalibus, vel consonantibus. In tenui autem pronunciatione minus
exit fpiritus: namet hoc Computerrarunt veteres, cumin tenuinegarunt spiritum
nouelle: sine fpiritu enim non esse vocem in quarto hiftoriaru,etin fecundodeanimadeclarauimus:
Nullum enim animal pulmone carens, vocale eit:fed lonum emitterealiis
inftrumentis constat. Iccirco nmin, Græci vim illam vocauere, noftri
leuem:propterea quod craffum in corporibus vi- www deretur effe graue: et lene,
quia facilius laberc-. tur. Hoc quoque ex philosophia depromptum est. Nam
corpora latiora, vt laminæ plumbex, diutius fluitantin aqua: breuiora autem
citiuse uadunt ad fundum. At eadem ratio eft corpo rum grauium ad descendendum,
et leuium ad ascendendum: Nebula enim angustior citiusaf cendet: sic et
fpiritus præterfluit commodius fauces, quo est aret iore superficie. Qui
ftudent voculis mutandis, maluerc dicere Læuigatio nem, male: neque enim ipsa
fin læuigatvoca lem, sed nota est vocalis læuigatæ. Catullus autem eo, quo
diximus, epigrammate vtrunque coniunxit, Audiebant eadem hæcleniter, etleuiter.
Alteram Græci sarão, noftri Denlam: ftipa tur enim fpiritus vberior
acfrequentior inter fauces: itaqueet Crassam, et Flatilem vocauere. Nam
Aspirantem æque perperam, atque illam læuigantem. Atqueolim quidem tu apud Athe
nienses,tu apud nos, sola craffa nota,quam fupra diximus habuit, H, quæ in
ordineliterarum po neretur: vbiautem deeffet ca vis, is defe et us,de fe et u
quoque notulæ fignaretur. Poftea veroa RRatio vsus obrinuit, vt feet a
hæclitera, aspirandino-figma tam exhiberet dextra sui parte fic, F: sinistraaut
quæcontraria esset, contrariam quoque lignaret sig i. Nequeiam inter literas,
fedtanquam apex $ H V. literis imponeretur. Mox ad celeriorem motum anguliilli,
vt in aliis multis hebetati,redu ettæque norulęin căpares semicirculosdextru
læuumque fic, c,5.Quæremusautem et hoc veteribus indif-. Anger cuffum:
propriane hæc affe et io fitvocalium: an criam communis consonantibus: videtur
enim coaluiffe cum T, in, etcum aliis duabus. Verum in libro superiore, neomnia
turbaremus: secuti fumus priscorum fimplicitatem. At hîc exa ettius interest
philosophi contemplari haud ita effe: fia Rosolitus enim craffitudo antecedit
vocalem, non se quitur: fic, usagers ergo cum præponitur confo hans ad
copofitionem, ide flatus eiusdeelementi cft,newbusegov: non autem consonantis,
nisi qua tenus ex ea et aspirata vocalivna fyllaba fit. De tempore Saudi Yllabæ
morammaiorem minoremve longia tudinis linea dimerimur: productionecnim Kone
vociscomparatur. Itaquetardi sermonis, aut citi dicimus hominem. Iccirco cui
syllabæ plus im penderent temporis, eam Longadixere:cui mi nus, Bredem vtrunque
autem fub quantitatis ratione continetur:fed ita, vtinter se referantur, atque
relatione fint contraria, ficut magnum et paruum. Iccirco vnopluribusve
temporibus co Ititutas, dixere syllabas. At omne tempus quan tum. Sed de numero
videndum eft. Antiquific dixere:longam conftars duobus temporibus,bre wem
ynotempore. Sane reste: cum enim syllaba breuis prior sit et natura ettempore,
quam lon gasita eiusmcnfuramagnouere,vt vnum tempus bac dicerent: quod tempus
cum protraherent adal terum tantum, non immerito et longitudinis ad ditione, et
geminatione tra ettus inetiti sunt. Ita-, quefiguraquoque longætransuerfa linea
signa- Fashion ta eftlic,-:Breuis autem dimidio tantum erat ex plicanda: fed
inter scribendum excurrentis in terdum manus error fallere potuiffet: quare ed
deuentum eft, vt notula; quæ circunflexo aduer faretur, aduersam quoque ei
figuram haberet, fic, 9. propterea quod non nisi longa fyllaba circumflcetatur.
Noneffeplures accentus,quam quot dietifunts Vm igiturfyllabas non nisi prædi is
mo dis tribus dimeriamur, non nisi accentus semper ptem erunt:quoru Primus extrema
duo,medium habet vnum: Alter duo extrema tantum, fineme dio: ac Tertius eiusdem
modi eft. Iccirco erat ali quid, quod dubitaremus.Etenim relatiua ficain what's
rentmedio,graue etacutum,quo modomedium habuere circuflexum?aut fi inter ca
hocfuit:quar reinter tenuitatem etaspirationem nõ fuit, quæ erantcontraria per
positionem?In vtroque enim exit fpiritus:quarc etiam mediocris potuit. Acde
longa quidem ac breui mora iam fupra dictum libro, eft,quemadmodum in
musicis,ita in syllabis cer ="ubering ta ratione alia atquealia, plus
minusvenoræpo- Jam tant ni. Nam et longa fitmatura, et fubeat duplex,aut
duplicata, vttrğusyawarayvideturin ea pluspo ni temporis, quam fi fimplex
consonanssequa rur. Itaque etli longum breueq; ratione compa-7 rationismedio
carent: ipfæ tamen quantitates, 1 lab OG Tip Lico 124 IvL. II. Cibro de
ankitanchalia 1 in quibus litæfunt relationes, possunt magnitu dincaddita aut
dempta,medium recipere.Omnis cnim quantitas apta ' nata clt fieri vel maior,
vel minor, quatenus quantitas est, Dico autem fe sundum rationem quantitatis,
propterea quod corporatione fubftantiæ eius affectus immunia funt. eft enim
maior homo, vt est quantus, non vt apheft homo. Sic inter afpirationem extremam
et extremam exilitatem spiritus, fiue nuditatem, a liquod fuit medium: veinter
T, et, fuitd, et quæ fupra diximus. Id quod manifestum est,
liidiomataiplacomparentur: nanque Arabes af pirant suum: et Græcum x, fi ad
Hebraicum comparetur, non iam ficextrema,fed media aspi rata: efummoeniin
gutture Græcum,Hebra um ex imo pene pulinone prodit.In graui quoque et acuto
ratio par:ex vtriusque enim compositione faetum eft tertium quiddam medium,
ficut ex e lementis naturalibus corpus aliquod, cuius mc tus extremorum loca
non appetat. Harum au mohalgo tem differentiarum notulæ quæ medias illas na
mirasxturas indicarent,aliis atque aliis confiliis suntin ftitutæ. Nam in
tenore composito figuram ex cogitarunt. In spiritibusmediis non ita,propter ea
quod certis consonantibus includeretur,B,Gj D. In temporibus autem omnem tractumqui
ve sodiy num tempus fuperarct, breuitati neceffariæ op posuere. Dico
neceffariam breuitatem:iccirco quia estetiam breuitas indifferens in breaivoca
li,quæfitmutaliquidaqueaffinis. Tros notule abascenensinratione excluduntur.
then at Ergo E:non e VA runtaccentus tria illa,quæ Græciv.de,214500 alu, spoca:
nos Coniunctioncm Difiun et io nem', Auersionem ' nominainus. Falso autem in
ter accentus relatas a veteribus vidcamus. Nam Coniućtio, dictionum duarum
affeet us eftcom- Conapone positarum, quoties ex nulla facta partium mu tatione
ita cohærent, vt propter feruatam inte gritatem non cohærere etiam videantur.
exem pla in promptu funt: Ante-uolans, Ante -ma lorum: et apud Laurentium,
Semper- florentis; huic indicio figuram apte attribuere pando fe micirculo
supposito,lic, sumpta fimilitudine a b subscudibus carinarum:quibus afferes
coagmen tantur. Contraria huic Disiun et io:quæ quas mine voces posses temere
componere, distanti pro nuntiatione iubet pronunciari, vt in exemplo
Vergiliano, --in litore conpicitur,sus. De vrsus, legatur. Ei itaque eundem
locum attribuere quali paric tem hercifccntem familias. ac fatis quidem fue rat
virgula perpendicularis: verumne accipe retur pro vocalii, curuam pinxere:
cuiustamen cornua præcedentem complectendo di et ionem, præfcriberent ei mctas
quasdam. Auersionem Amat autem nostri Conuersionem dixere: at Græcam vocem
contemplere, Smespooni, illud non hoc signat: eftautem affectionon fyllabæ
nccef sario,fed literæ per se, fyllabæ autem per acci enim semper fyllabæ
defeet um o ftendit: sed femper literæ aut literaru quæ cuiuf piam fyllabæ
partes lint. Exemplumvtriusq;eft, Mult'illa desiderantur enim duæ partes il.
lius fyllabæ,Tvm, vocalis scilicet cum postrema confonante. exemplum syllabæ
eft. Dura vi'est, quæ fternititer dominatibus altis. defit cnim A, ytlit, Via.
Eftigitur nota defectus literæ: accidit enim vt fit aut literarum, aut fylla
bæintegræ. Defe ettus autem duobusmodis vsų venit: aut per Synalæphen, aut per
Suspensio milmem: ac Synalæphen quidem dixere veteres, "Tu i cum elisis
literis, vicinas coniungerent:vt inex emplis pofitisconstat.Eft metaphora a
glutinan uibus fumpta, quum delibutas ferruminatione particulas componunt, vt
vnum faciant,hocfuit e neimev. Id quod quum non poffit euenire in fyllabis quibusdam,
nisi demptis mediis literis, piccirco LatiniCollifionem affeettum huncappel
latum maluere: nam faneaffcctio fyllabæ illius deficientis eft Colligo, non
autein Coniunctio: neque ex illis vocibus vna fit. neque femper vnus pes, neque
femper continuatur pronuntiatione, vrin altero exemplorum superiorum. Quare me
lius nos quam Græci, Alter modus est, per Su spensionem: quoties non
excipientealiqua di ctíonc, prior amissa vocali sufpenditur:idque alia quando
simpliciterfit, vt apudPeetam, Mortalin'. pro mortaline. Aliquando au tem
multipliciter,vtapud Catullum, Vide'n ' vt perniciter exiluere: hîcenim estamis
fa non folum vocalis,fed etiã cõfonans: Videsne. Hancaffe et ionem Græci
nominarunt rospo plew, quoniam auerfi ab ea litera, quamfuftuli, mus suspendimuspronūtiationem.
iccirco įn su hernes periaS periore partequası habenulas inhibendo excur lui
dietionis appendêre, eadem forma quam fe cerant Disiun et ioni:propterea quod
idem effet officium limitibus præfcribendis. Totum autem genus hoc fapientes
aon appellarunt, reote. Sed quum syllabis vniuerfum attribuerent, errassco
stendimus. His ergo constat, vtin elementis, tanquã par- emiling,people womanho
vor tibus, et corum corporibus, vel fyllabis,vel di et ione nibus,
etmateria,fcilicet, figura, et forma estqua, inter se differunt hocipso quo
sunt:sicin corửaf. fectionibus,vtrunqueesseiam planum fecimus. Caussa finalis
Tenorum primum de Acuti accentu vu Oftaccentuum subftantiam tam ex materia
prima quam ex forma, quæ erant duæ caufæ quibus in final constituebantur, nunc
cauffa finalis contem planda est: corum ergo vsus,cuius gratia sunţin ftituti,
deinceps videndus eft. Ac quod ad no-, ftra quidem tempora attinet, nihil
turpius pu tamus, quam cantiunculis, et vocularum tremu lisaflultibus
gesticulari. Itaque feruata temporum duntaxat ratione, feuerioribus fæculis
omiffus eft fæmineus ille tinnitus, vnoque duetumultæ voces codem tenore
pronunciatæ. At veteres a liter consucuere,quorum leges fuerebæ: Syllabæ glo?
aut sunt in priuis vocibusaut, in iis quibus ora tio constituitur: priuævoces
funt, Amor,Er go, Perco: ex quibus possis orationem to xere fic, Amoris Ergo
Perco. Primo modo pallumeft nomca impositum, propterea quod fos di ettio
JO ܨܪܐ 12 hi 06 128 IvL. II. L in dietiones non propter feipsas,sed
proptet oratio ncm funtinuentæ:iccirco fecundo modo nomen Sampate
indidere,ouezreiasque appellauere: nos Conse. menfequentiam dicere possumus:
quailli alia vocepau her lo afpcriorc, ou apeglee',et molliore owerowy GTV TWO
niw ". Nos commodius, Ordinem conti, nuum orationis definimus. Quum igitur
Græci tam in vltima fyllaba singulariu feparatarumque vocum, quain in altera,ac
tertia a fine fede acu tum imponere confueuiffent:in consequentia si necontextu
orationis, quos accentusin fine po gonfinebantacutos omisere, proqueeisgrauessubsti
tuere: idque eo egere confilio,propterea quoda cutus accentus videtur tellere
fyllabamita, vt fequens fyllaba prematur: qua tanquam fini fuo quiescat vox.
Quum igitur nihil haberent, quod fequeretur, nihil quoquemetuêre:arcum effet
vox,quæ lubiret, cauêrene taquam vna fie ret cum præcedente. Id quod etiam in
Encliti cis euenire videretur.Igituracuuntmouc,etmli, et Tav: quæ quum
contexuere,grauibus infigniunt, Chitous,dei, tov überrv.Nos vero hanc eandem
ani maduertentesrationem,quaacutus accentus tola litvocem in fyllabam, quam
acuit, vt fequenspre matur, in fine vocisnoponimus,neexpectemus aliam fyllabam
fubeuntem, in qua vox conquie scat: id quod Latini suis libris omnes testati
sunt, Nullam apudnos fupremam syllabam acui. A cutusenim pofitus,autexigitaliasconsequentes
syllabas, aut non. Siexigit, igitur non est ponen dusin fine vocum separatarum:
fi non exigit,era goin consequentia quoqucponi potuit.Sed falfi Graeci sunt,
cum putarent, gravēaccentum nihil ad vocem pertinere, fed ad syllabas
tantum,vnde hand etiam Syllabicum vocavere.lccirco addueti funt, vt crederet,
turpe effe,ederedictionem, quæ nul lo accentu insigniretur.quali quum iura
quoque absurdum celent, hominem inteftatum mori. Id autem eveniebat, nisi
acutum in fine faltem rcpo fuiffent: cum dictio in fyllabis præcedentib. neq;
illum haberet, neque circunflexum. Sed ca ratio, aut perspiciendafuit etiam in
consequentia,vbi y gravemcollocaffent:aut nein primis quidem you cibus
admittenda. Apud nos igitur aut in penulisse tima, aut in tertia a fine sedem
ei ftatuere.Occupa re autem alias initio propiores, Græci sibilicere
noluerunt:quos etiam prisci Latini secuti casdein posteris,
imitationepotius,quain confilio ducti, leges præscripsere. Nam quainobrem non
liceat mihi vocem tollere in quarta a fine, nulla ratio pobyt musica potuit
persuadere: poffunt enim eode te- Pain nore tain in voce,quain in tibia,aut
fidib. deduci multæ vel breves,vellongx. Quod fi iccircono lucre, quia duabus
fyllabis fequentibusimmine reacuta fyllaba videatur, in quibus tractus yocis
non immorctur:quod fieret; fi eflentplures: vi deamus quam non recte servarint
hæc. Esteadě ratio tam apudGræcos, quam nobis,fed diversus modus. Nam
vtriquenegant ante tria finaliatê pora lingula, id est, antetres breves
fyllabas, a cui poffe fyllabam. quare li duæ poftremæ line longę,quoniam solvi
poffunt in quatuor breves: non potuit in præcedenti vlla syllaba acucuscol
locari. Ratio hæc vna communis. At modus I j. di. 21 ។ 126
Iul. Kolodiversus fic: Græci, fi vltimalongasit, et penult. a brevis, vltimæ
longitudinem, ex quafieriduç bre ves poffent,observarunt: at si penultimaloga
sit, et vitinrabrevisymiseræ huiuspenultimę,tanqua ibi nulla effet, nullam
rationem habuere. Latini contra, vltimæ longitudinem non curarunt: pe nultimæ
ius fuum attributum retinuere. Ergo ia deprehendimus accētuuin horum cãtillationem
ridiculam, non natura, sed vsu quodamn gesticulatorio constare. Videamus vero,
quod et fupra tc wurde eindigimus, quamipsa sibi suisnon constetlegibus. milla
Principio Græci diphthongos aliquot,quas pdu cebantin pronunciando,
quodattinebat ad ac centuum ledes, pro brevibushabuere, 8t ritu fce. præterea
Latinieadem ratione vltimis omnesne glexere. Poftremo antepenultimas omnesGræci
longas nullo detracto tempore, acuto accentui poltposuere. Quare fi vna ex his
vel in fine, vel in -proximafini sede folvatur in duo tempora, fane in quarto a
fine tempore acutus ille Gręculus, quem ab ea sede exulare iubent,invenietur.
Qua refapienter a posteris factum est, qui præterqua in quibusdam partib.orationis,
vtin exclamatio nibus,indignationibus,interrogationibus,nulla huius puridi
servitij iugum ferre voluerint. Nam fi ante acutum in eadem voceplurimæ fyllabæ
gravi pronunciantur, xong QALXR67e's: quare poftillum totidem non poffint?
Quodfi refpon deantinclinari nequire tantum numerum: qua re,vbi nulla eft quæ
inclinetur, hunc eundemip sum ftatuêre?vtin præsenti exemplo, nulla fylla ba
fecuta, fit Soloihin qua tini pe bi lem ula itch pus. pidu 26 sne ill bre
Gravis accentus sedes. GNRavis accentus locupletissimus fuit vsus: Nam quum
acutus non plures duab. Tedib. occupafset, hic qualemcunq ; premit fyllaba:qua
re fyllabicum, vt supradiximus,appellarunt. No; vt putarunt,propterea quod no
interesserdiction num: sed quia paffim quamcunque syllaba vindi caret:funt enim
dictiones quæ præter hunc nul lum habent. Omnis igitur diaio, aut habet acu
tum, vt A'mor:autgravem, vt Fax:aut circumfle xum,vt Mîles. Quare præter eum
accentum tam e non præcedentes syllabæ, q quæ fubeunt,grave susci piunt, sic, A'moris.
Nonre ette igitur Quintiliani præceptores,quos ait ipsesicfe docuiffe,vepriore
ham in น acuta pronunciaret,A treus, quo neceffario poftea Walico
rior gravem susciperet. nam ad huc modum gra- Cho halmas vem susciperetper
accides: At ipfa hæc vox, Atre's bit per se gravi terminatur: vt non solum
syllabæ sit accentus: sed etiam dictionis: quemadmodumul ta alia quoque
proferuntur, Antonspolis; cĘw tísmen weid. Quamobrem gravem accentum inter dum
primarium cenferinec effe eft: aliâs autem ac cefforium. Cuiusetiam proprium
fit quantam- loin cunque fyllabam nullo discrimine admitcere: et quotamcunque
sedem accessorie. Poftremam au tem legitime, et primario. Devfulocifý
circumfleti. Ircunflexus accētus fi, vti diximus,ex vtroq; grans illo
conftat:neceffe est, nulla nisilögafylla. 12 bam Tad nitu clo Can: Qui squi
2010 Tull Nabi quar POR 982 m ! Tylls CM Acondiversus fic: Græci, fi
vltimalonga sit, et penult. brevis, vltimæ longitudinem, ex qua fieriduçbre Fes
poffent,observarunt: atli penultimalogå fit, et vitiorrabrevisymiseræ huius
penultimę, tanqua ibi nulla effet, nullam rationein habuere. Latini contra, ultimæ
longitudinem non curarunt: pe. nultimæ ius fuum attributum retinuere. Ergo ia
deprehendimus accetuun horum cãtillationem ridiculam, non natura, fed vsu
quodam gesticula torio conftare. Videamus vero, quod et fupra tc auntien
taligimus,quamipsa sibi suisnon constetlegibus. medla.Principið
Græcidiphthongos aliquot,quas pdu cebantin pronunciando, quodattinebat ad ac
centuum fedes,pro brevibushabuere, $t titulo. præterea Latinieadem ratione
vltimisomnesne glexere. Poftremo antepenultimas omnesGræci longas nullo
detracto tempore, acuto accentui poltposuere. Quare si vra ex his vel in fine,
vel in -proximafinisede folvatur in duo tempora, fane in quarto a fine tempore
acutus ille Gręculus, quem ab ea fede exulareiubent,invenietur. Qua refapienter
a pofteris fa et um est, qui præterqua in quibusdam partib. orationis, veiñ
exclamatio Inibus,indignationibus,interrogationibus,nulla huius putidi servitij
iugum ferre voluerint.Nam fi ante acutum in eadem voce plurimæ fyllabæ gravi
pronunciantur, xangoaguardze's: quare poftillum totidem non possint? Quod fi
refpon deantinclinari nequire tantum numerum:qua re,vbi nulla eft quæ
inclinetur,hunceundem ip fum ftatuêre? vtin præfenti exemplo, nulla fylla ba
fecuta, ore lit Lini gefehing C. em lla. tc. us du IC ne xdi tui. Gravis
accentus sedes. Ravis accentus locupletissimus fuit vsus: 1 Namquum
acutusnonplures duab. Tedib.pole occupasset,hicqualemcunqs premitfyllaba:qua re
fyllabicum, vt fupra diximus,appellarunt. No; vt putarunt,propterea quod no
intereffet dictio num: sed quia paffim quamcunque syllaba vindi caret:sunt enim
dictiones quæ præterhunc nul lum habent. Omnis igitur diaio, aut habet acu tum,
vt A'mor: autgravem, vt Fax: aut circumfle xum,vt Mîles. Quare præter eum
accentum tam præcedentes syllabæ, ğ quæ subeunt, grave fusci piunt, fic,
A'moris. Non re et eigitur Quintiliani præceptores,quos aitipsesicfe
docuifle,vepriore sament acuta pronunciaret,Atreus,quo neceffario poste Walica
rior gravem susciperet. nam ad huc modum gra- me habus, vem susciperetper
accides: at ipfa hæc vox, Atre's per fegraviterminatur: vt non folum fyllabæ
lit accentustsed etiam dictionis:quemadinodu mul ta alia quoqueproferuntur,
Antanapolis, Ew tñsee WETTE. Quamobrem gravem accentum intera dum primarium
censeri neceffe eft: aliâs autem ac cefforium. Cuiusetiam proprium sit quantam-
low cunque fyllabam nullo discrimine admittere: et quotamcunquesedem
accessorie. Poftremam au tem legitime, et primario. Devsulocifý circumfleti.
Ircunflexus accētus fi,vti diximus,ex vtroq; illo conftat:neceffe eft,nulla nisiloga
fylla. bam INC "IIS ua 10 ܩܵܐ 02 art -11 g1 p I
2 128 Iq bam admittat. Nam ficuti affectus is compositus est: ita etsubiectum
corpus compofitum agnosce nius. At vero oinnis brevis syllaba simplex est:E ius
autem ortus ad hunc modum iam declaratus eft. Cumaliquando dux coaluiffent,
prior acuto elata alteradepressagravi.vt dad: certe etiam af feetusipfi in vnum
coiere, sic disc,exlegib. aute, Loungquas supra recitavimus, non poteft
nisiautin fi ne, aut in proximafiniconstitui.in præcedetium autemnulla porest.
fi enim diffolveretur, acutus in quarta inveniretur, lic, Aêneus. Aeneus. Qua
renein penultimaquidem ponitur,fifubeat su premalonga. Hac enim diffoluta
dissolutaq; cir cumflexa, idem error´eveniret: vt quartam a fine acutus
accentus tolleret. îi autein lubeat brevis, tum vero circüfle et itur.quoniam
in ea etpenul timacum gravi, etantcpenultimacum acuto fit. intelligo autem hoc
apud Latinos,quinullam fi nalem acuunt: namapud Græcosinvenias lon gam ante
brevem vltimam, quæ longa accentum nullum proprium habeat:fed vltimaacutum,ox
w...Hinc fatis constat, quod dicebamus, gravem accentum etiam addictionem
pertinere, non fo vt demonstrabamus,fed etiam in compositione citra
consequentiam:ex eo.n.et a 'cuto fit circunflexus.Item non, folum in eade di
ettione,sed etiamin eadem syllaba et acutu et gra veinveniri:lic enim quidã
pronunciant gwasa, et eiusmodi vt etmeram intelligas, etin eadem fyllaba et
levatum etdepreffum lonum audias in luo quenque tempore fic,yaodosa. Cõstat et
Era commalfmi lapsus, qui Plane, adverbium, quum aperte signific lum in we 70
mradt to ti significat, et quum affirmat,differre fic pote pro-.. didit, quod
illud priorem circunflectat fyllabam; hoc, quod acuat pofteriorem.
vtrumque.n.cum fit spondiaca dictio,non potuit penultimacircu fleetcre.
Adverbia enim eiusmodi femper produ i ömrm's xere vltimam quæ afecunda fuere
declinatione apie plant 1. iccirco quod erat Apprime, Vergilius coactus est
Apprima, dicere. fuere autem eiufmodi ad verbia pleniore sono,et originis
analogia, a fex - ' exe to casu, sicut Fallo, Raro, Cito, fic etiam Plano.
quorum quædam ad arbitrium poetarum cor repta sunt interdum, Sero, apud
Martialem, et Cito apud omnes. Atin E,quæ defineret,nula lum,præter duo,Male,
et Bene. et a tertia totidem Sępe,Pene.quibusiccirco facile potuit brevitatis
fyllaba contingere, quia in ipfis nominib.brevis us 2 ni quoque fuit. De Αρστι
et Θέσει. Syllabæ igitur modus quotollitur ineavoxa- #they cutior, di et us eft
a Græcis cegor, re ette Tane. in alteram autem fubeuntem cum demittatur vox,
gear appellarutminus commode. Principio Jens Otay morn significationem habet
latam:namin acuta quoq; la'2 * ponis vocem:eft enim positio, collocatio:itaque
melius xc tuh: dicta fuisset. Sed neid quoque cuiusaccentui gravi conveniebat:
nam initium quadrisyllabæ dictionis gravem accentum ha bet. at nucquis dicat
mevocem deponere, quam nondum levavi? ergo Æquabilitatevocis potius appellafsent.yndeetiã
in musicis overra quidam I wj. di Iul. 11. dicuntur tractus,in quibus apois est
nulla. Quemadmodum accentuum leges foluantur. aut acutus
autflexusaccentus.claudit:fed in eum locum introdu et us acutus est a Grammati
cis pro aduerbiistantum, et præpositionibus, in Exc.cæteris veterum mansit lex.
Tres igitur cauflas assignayere grammatici, quib.aduersum prisca puritatem
nouam inueherent pronunciationę. Ros? Distinguendi ratio,ypafuit; altera,
Ambiguitas 3 vt poffet euitari: tertia, Necessitas pronuncian di. Nam vt Pone,
aduerbium, a verbo Pone, di stingueretur, accentus mutatus eft: codem mo do
Coram, adųerbium, a Coram, præpositio ne. hæc funt exempla primæ rationis. Ambi
guitatem autem fuftulerunt in voce, Interca loci, translato accentu in tertiam
a fine: vt ne quis duas putaret partes. Tertium confilium fuit a peceffitate
pronunciationis: vt quum encliticas ponimus, præcedentis dictionis po strema
fuit acuenda, Hominesne, Feræ'ne. Has tres partes fiquis acrius contemplețur,
inueniet duas esse tantum; vnicam enim priores duas, v. trobique enim vitamus
ambiguum: in fecun da partium, in prima,vocum. Ita in duo mem, bra diuides,
ficut et tertiam in duo. Namne cefsitas pronunciandi, aut per fe eft, vtin en
cliticis: carum enim natura ita fert,quod et no, men,vtinclinentin
sefeaccentum: aut per acci, dens, vt cum exempta fyllaba, decurtata diettio ne
vol 2 3 13 oce din nati s, in auffas prisca ationę. iguitas uncian Pone, di dem
mo æpositio ne coeuntibus in vnum extremis, fitcircunfle xus. Cuiusreiexempla
multa funt, Arpinatis, Arpinâs, Noftrâs, et alia eiusmodi. Sic etiam pu
taruntin tertio diuini operis legendum, vtre. fpondeatcæteris præteritis.
--cecidira fuperbum Jlium: t -omnishumofumat Neptunia Troia. vbi circunflexus
potius manfit, quam concreuita. In Græcis autem fæpenumero creatur ex dua bus,
vt diximus voos, vous. An admirrenda fint quafuperioricapite a veteria bus
recepta sunt, Aecveteribuscum placuiffent,qui contra- Cantare diceret, nullu
habuere. Verum interest phi lofophi placitis humanisanteponere ratione: Ni hil
enimpretiosius veritate:eaenim hominis fo lius sola meta est. Quæigitur ratio
foluebat acce tuu leges, ob cöponedas voces,cafalfam efsecondo for uincimus
exeplis eiufmodivoçu, quaru syllabæ fequentes tranflatum illum accentum,longa
Jut. funt, vt in Malefanus. Si enim acui potestyl timaprioris vocis compofitæ,
poterit etin sim plicibus: fi non in illis, ne in his quidem: ncque enim
fubftantia rei mutari poteft ab accidente: neque id quod drov Græci vocant,
mutabile eft, ab effentia enim fluit:cumque illa mutuo conuer titur,quippe cui
soli, et femper competit. Quare do ettiffimus quoque vir Gellius ita
fenfitlibro fe ptimo. Igitur inistis vocibus, quas nos non acui
diximus,eacauffaeft, quod fyllaba insequitur na țura lõgior,quæ non ferme
patitur acui prioremin Ambi Interea ine: yt ne confiliom vt quum ictionis po
erz'ne. He tur, inuenit nores duas, n: in fecun in duomem 10. Namne eft, vtinen
ert,quod et Mo m: autper acci Tecurtata dictio I jij in vocabulis syllabarum
plurium quam duarum: intelligere voluitpriorem penultima. Dixit au tem, ferme,
quia Grammaticorum istas regulas tum obfervabant. At enimvero ficam cauffam,
qua suntadducti, probavero nullam efle, etiam legem ipsam probavero nullam:
sublata enim Le caussa,tolletur et effe et us.Ergoin vocehac, An I temalorum,
et Prævolantes, et Antecursores,et Anteambulones si ratio hæc fruftra est, et
tamen vna di ettio intelligitur: codem modo et aliæ in telligentur. Quid? nonne
ctiam tribus parti bus quædam compositæ sunt? li igitur Dona 2 tus, aut
aliusquis in hac voce Exadversum, yult acutum transferri fupra Ad.quod erat
fupra Ver, in Versum, antequam componeretur: eaque ra tioneadduettusfuit, vt
vna di et io videretur: non absolvit consilium suum: adhuc enim extra feptū
illud istius accentus,pofita est particula Ex.quare frustra laboravit, vt rerum
confunderet natu ob co tram. Atque iccirco intelligct 1 $ inventam a Græcis,
cuius figura duceret oculos ad compo fitionem:forma autem, id eft, continuatus
fpiri. tus pronunciationis, cogeret aures vnum audi re. Hoc quoque e Græcorum
observationis bus constat planius: nam quum #xdloudov di huc cantmaiore non
audent ambignitate έκδουλουςcreolezenou, 1ed έκδούλους: et ad veræ partes
constructæ non coniun ettæ poffint intelligi. Præterea quis dicit Mustela cum a
çuto in prima? Quis hoc modo, Compono? Quis etiain Præcurro, et eiusmodi?
Quid,. quod idem moncnt Tepçfacis dicendum na pocua as gnat. Habemus es, et
imen parti- از هر Dona n, vult ora Ver, aque ra tur: non trafeptu Ex.quare eret
natu aventam a pocutovws, et cætera a facio? Quare vbi fylla ba patitur,
transferendus accentus erit, quem admodum vbi numerus syllabarum non repu
quoque Feftum autorem gra am uem, veterumque sententiarum accuratum et
narratorem, et interpretem: is in abuerbio Adeo An mediam præcipitacuendam:
ergo,vtfaciat differ re a verbo Adeo quo tollit vnam ambiguitatem, alteram
ponit, dicam enim duas effe partes, sicut Vsque eo, Cum aduerbiis enim
iungebant præ positiones veteres, contra quam negantGram matici, Derepente,
Infimul, Inibi, Vltimam a- migar, cuunt quidam in tribus tantum, pone, Ergo,Pe-
4 ne: alii nullam excludunt:non defunt,qui prisco rum adoratis vestigiis, pro
illis pugnent: verum memoriæ proditum est, Acolenses, quorum exe. plo aciudicio
peneomnia Latini compararent ad loquendum, nullius vocis poftremam acuiffe,
præpositionibus exceptis. Egomalim Latine, quam curiose
sapere:putoquemaioresnostrosin ter fe, cum loquerentur,fineistis legibus
peregri nisintellexiffe. Nam fihæ distincionesfuntarenizin har hon cessendæ:
fane longe plura inuenias,maioreque nema?... yel ambiguitate, vel necessitate.
Nam pręposi tiones a nominibus ipso contextu, ipfoquesen su valde differre
illico intelliguntur, Vt omittam Face, verbum,FACE et nomen, aliaque infinita,
Gundæ pollin quib. modis difcernes cafus, et numerosbinario rum, et ternariorum
nominum adeo vt cum di -),Compono xerint,Mea interestsapere:pofterorum multii
mnodi? Quid gnorarint pronomen MEA, Vtrius eflet casus: quartine pluralis, an
fexti singularis. Quid? differ ad compo vatus fpiri vnum audi bfervationis
Ex.dloukar di cuhous: et ad ww: duæ enim Mustela cum a 5 dicendum ferentiæ
iftius cauffam, quam ftatuebant, misere fubuertêre. Cum enim præpofitionem hanc
Circum, vltimaacutapronunciarent, ne “Circus” la cusadludos esse videretur ;
Vbi cam postpone rent casui, Mistíque altaria circum, translato in primam
accentu, sublatam prius, vt putabant, contra quam putabant, redintegrarunt, Fu
mat, autem Vergilianum præsentis temporis est, non præteriti, vt dixere:
euersas enim incendiis vrbes complures dics fumare, mi wu, ferrimis exemplis
experti fumus.et Nostras, at qucaliaeiusmodi, Sarlinas, Arpinas, perapoco pen
reli et o tantum fibila, in quonullus effet ac centus, factum dicimus.
Itaquetransferri accen tus potuit, Græcorumexemplo, nos a good a'a Nam ficuti
illis turpe fuit, vocem fine accentu esse: ita apud Latinos supremam syllabam
acuia, Id quod etiamex præteritis quartæ coniugatio pis deprehendi poteft:nam
audîuit, mediam cir cunflectit: concide, vt sit, Audilt: nonmediam accentu
afficit, fed transfert in præcedentem, et tamen acutus ibi potuit poni, vtin z
pW TO TONCS, Sic in Mercuri, remanserat acutus suo loco, licet Grammaticorum
faperstitione tranflatus fuerit. Usus Temporum. ' Emporum vsusfatis ex iis, quæ
fupra dixi. mus,patet:quod simpliciffime tum pro rei, locorumque
rationediuifimus inlongu,et breue. Quædam igitur vocales erant femper breues, 1
mg T 1, Os Do ac 1 cen xda Centu, o, his fingula tempora funtattributa: carum
coparibus longis bina, H,12, Tres sunt comunes, 1, 1, Y: ita vt quibufdam in
vocibus semper sint breues, vt neatra pluralia, xana ; in aliis semper longæ:
vtin cafu quarto plurali primæ: uovares; in quibusdam indifferentes, vtin
odpornis et - 1. svią. Varientur quoque perdialectos:nam Da. res vltimam illam
quartiusoses corripiunt: exem pla multaapud Theocritum,quare profuo qua que
captu, vt sors feret, tempus aut tempora na ciscetur. Hæc eftipfarum
substantia; a qua,na tura fluit certa quantitatis, quæ natura est moi dror,
neque vnquam fallit. Quod fiquærat phi- ane maula iatti ļosophus, quomodo erit
propria hæc ipsarum communium? incerta enim est. Primum refa pondębo, vtnumero,
fecundum totum genus, vtrunque competit, par,et impar: sed certo nu mero,
alteru tantum:fic communib. vocalib.in generę vtrunque conuenit, corripi, et
produçi: at vni cuipam designatæ, alterutrum tantum. Præterea acutius adhuc:
hoc ipfum cffe earum proprium, variari ; hocque ipsum quod est, va
riari,perpetuum effe:nec variari: ficut effe corru ptibile, est affe ettio
rerum naturalium, quæ hace ipsa scienția comprehenduntur, quod corrupti bilia
funt:hoc enim ipsum, esse corruptibile, no corrumpitur:semper enim tale eft.
Accidit au tçm extrinfecus augeri ipsas produ et iones, vt Tu quoque
monuimus,perconsonantium con. cursum, quam pofitionem appellarunt. Additæ muta
et femiuocalis breui vocali, femiffem tem poris afferet: duæ mutæ geminatæ
tantundem, fed acui gatio am cir mediam denterk. TPW TOTEKOCHA fuo 6 loco
tranflata Has the pra axfupra dixi ongū,et breu e tumproro cmper brenes 1,1 136
sed necessariam productionem, quam illæ folam contingentem:nequeenim neceffario
produce bant,RR geminatum plus afferetmoræ. Sicetiam longæ vocali hæc elementa
fuperuenientia com ponent pro rata, plura tempora. Ita atio modo producit
media:Tenebra:alio Abba:illa.n.potest etproduci, et corripi: hæc corripi
nonpotelt. Ita que in illa posuere vnum tempus ac semis:in hac duo tempora. Si
autem longam natura sequatur muta cumliquida, non minus apponent tempo ris,
quam duæ mutæ, neque enim poteft corripi. Sed addentæquevnum tempus. Scio
alitera ve teribus pofitum esse,fed nequere et e, neque per feet e:nam sequente
simplici,vnicaque consonan telongam, voluere affici duobustemporibus ac {
semis.Ergonon plene dixere:debuerant enim o ftendere,nulla fequente consonante
quanta ef set. Et ridicule putarunt ab vna consonante addi tempus. Omnino autem
hæc omnia ad oftenta tionem litcratoriam suntinuc et a. Spirituum officium,
etloca. may Vpererat officium sedesquespirituu, quæ de clararemus:fed quimeminerit,
qua deh, de queconiugatis dixerimus cõsonantibus, is facile intelliget
commodius abs sese hucea vocari pof fe,quam a nobis repeti debuisse. Accentuum
ra tio,figura,vfus,tribus cauffis expedita funt:For mali,Materiali,
Finali.Absolutaquecontempla tio partium inaterialium, quibus dictio, quod eft
subiectum argumentü præfenti operæ, constitui tur. Nuc de ipso toto quid fentiedu
fit, videamus. camillæfolum Marioproduce
orz Sicetiam nientia com Ita aliomodo
illa.n.p potcft. Ita “LATINÆ”, LIBER ernis in hac TERTIVS ra sequatur ent tempo
eft corripi literave eque per onloman oribus et enina teade anta el P ftenta.
Dictionis nomen, atque definitio. ARTIBVS, partiumque affecti- 0. bus
inuestigatis, quib.subiectama teria noftri operis componeretur: nunc de ipfo
toto agendum est. Quod Græci dixiw vocant cauffam zostaj nos appellamus: quare
addito iuris vocabu. Bad lo, etiam Græcum fonum mutuati fumus, etlunarea dicium
nominauimus: Qua in Causla, fiue lu dicio propterea quod orationisvsus maxime
vi get, Latini poftea verbum Dicere, fumpfere ad significandum, quoties
loqueremur. At sicuti vox hæc Dicere, contextum magis verborum, quam fingula
verba significat: itae contrario, verbale nomen hoc Dictio, non folum dicendi
actum, vt eft apud Liuium, sed etiam vnicum quoduis notauitverbum: ex qua
origine, atque vfu, cum definitionem fatis commode poffimus elicere: tamen vt
fapientius agamus, paulo altius eft contemplandum. Sicut in fpeculo ea, Pen quæ
edet de cili 21 3 Origt quæ videntur, non funt, fed corum species, vnde etiam
nomen obtinuere, vt Species appellaren tur, atqueiccirco a Catullo diettum est
imagino fum, að rerum imitatione, quas obiectas repraa Tentaret: ita quæ
intelligimus, ea suntreipfa ex tra nos, eorumque species in nobis.Eftenim qua
firerum fpeculum intclle et usnoster, cui nifi per fenfum repræsententur res,
nihil scit ipse. Argu mento funt muti, qui nutibusloquuntur ex vsu
oculorumiaures, quaru officio sunt destituti, non potuerunt conferread vocum
receptionem,quas exceptas redderent vicislim. Itaque fuit quali, quod Plato de
aliis rebus dicit,emuayeão quodda intelle et us nofter, in quod res ipfæ certo
modo recepte conderentur,promerenturque ad huma nam,divinamque fapientiam
communicandam. Igitur harum rerum notionessuę cuiusque fiunts in cuius intellectum
recipiuntur. At enimvero cum homo animal fit non folum sociale, vt for Home
Pornomica, fed etiam divinum:opushabuitofficio quo dam atqueinstrumentis,
quibus hancfocietatem non forte autinstinctu oblatam, fed prudentia, atque
consilio quæfitam, comparatamquecofer varet: quare et doceri debuit, et docere.
Necessa ria igitur fuit illa quoque naturæ facultas, qua i. pfæ illa notiones,
quæ in intelle et u fitæ erant, sensibus concipipossent.Per fensilia ergo eruen
dæ fuerunt illæ species: at ineptus ad id fuit Ta Etus: non enim ad eum
poterantelici res immate riales, qui maximematerialis est. Ineptus æque Gustus:
quicum ta et us quidam sit, tanto minus potuit fervire,quod minore ambito, qua
ta ettus, pre præscribebatur. In odoresquoque transfundi non poterant, quibus
exceptæ, adiscente perci perētur:eft enimOdor res minimepofita in po testate
hominis. Duo igitur senfilia reliqua fa etta, funt,Color,et Sonus:acSonusquidem
interpresauce fuit animi dupliciter: vel vt sonusfimplex quip pe
fupplosionepedum, et applausu manuum, et crepitu digitorum, atque aliis
eiufmodi declara mus cuipiam animi nostri affe iones: vel vt fo nus in
specie,fcilicet vox:eaque fuit duplex:al-Voy tera rudis, Sibilus, Vlulatus,
Gemitus, Cachin nus, et reliqua talia: altera conformata, vt Vera ba, et
Nomina. Alterum fenfile fuit Color: 04 colon mnis autem color cum figura,
vtrunque enimin corpore eft:Igitur duobusquoque modisfactum eft:nam aut rudi,vt
nutu,et gestu:autperfecto,id que dupliciter:aut Pictura,aut Scriptura: vndea
pud Græcos vterque artifex dietus est communi nomine regol. Ergo rerum notiones
a rebus in mentem primum per sensus fine medio huma no profe ettæ sunt:
intelligo autem per fenfuso. mnes,eague scientia autodidagis dicta est:aut per
medium humanum,quoniam non ab rebus,fed a notionibus, quæ effent in docentis
intellectu, prodiere in duos sensus. Auditum per locutio nem, Visum per
scripturam: vnde poftea in in tellectum ipsum insinuarentur. Quemadmodum autem
res naturam non mutant fed eædem apud moboma's omnes sunt, ita et carum
notiones: tam enim Equus ipse, quam eius species apud omnes est:
nequehominisolum, fed quibufcunque anima libus tribuit natura aptum sensum ad
percipien dum. At nomina rerum, et literæ non cæde suntnen i omnibus.
Sicutigiturimagines rerum suotno tiones intellectui:ita voces suntnotionum
illaru notiones, et vocum ipfarum scripta quoque sunt notiones,vt talis ordo
naturæ fit: Equus,equi spe cies in intellectu,equi nomen in voce, equirepo
masgan sitio scriptura. Prima igitur duo a natura sunt: nam equiprincipiu et
forma, et materia, et finis natura eft:Equiquoquefpeciem ab equo educta intelle
et us agens in intelleet um possibilem im ant pressit.Ataltera duo ab arte,aut
cafu sunt: quan quam enim natura fecit vocem loquentis,et atra mentum, calamum,
manum: tamen et vocifle ordy, xuum, anfractuum, articuloru, temporum,fpiri
tuum, orde ac fedes fortuita fuere: et eodem ino do scribēris manus,cursus,
mora, series.Multa sut in operibus noftris naturalia: velipfa Ambulatio: ac
forte fit,vt tantum faciam spatiorum, vt recta incedam, vt properem, vt
sublistam, vt alternem, vt diuaricem, vt vacillem, vt suspendam gradu,
ytreuertar. Poffum etiam hæc aliquando simul miscere,quæ coire queant. Itaque
equi crus sem: " per fuo loco eft: at e litera in nomine equis apud Græcos
nulla. quare arbitrio cius qui hoc primu nomen inucnit,factum est,vt sic
appellaretur.Ex his itaquedefinimus Didionem,Nota vniusfpe ciei, quæ estin
animo, indita eirci, cuiuseft fpe cies, fecundum vocem,pro arbitratu
eius,quipri de moindidit.Dico Notam vnius fpecieiiquoniam oratio multarum
specierum eft: et dictio compo: fita rei composita cft: omneautem compofitum
pro vno accipitur: ita eximitur hæc dubitatio. Sed quæremus etiam fuper
definitione s vna enim eft resomnis definitio:non copula:non alio iubim bor
inftrumeto,fednatura: neque enim aliud eft,A- vefinn nimal rationale
mortale,quam Homo. Quare si in definitione vna est notio, et plures dićtiones,
videbitur diettio notionis pars, non totius tota i mago. Sicest respondendum:
in rebus fingulis effe multa fuapte natura, quævnum fiunt ab vna forma:vt
effe,vegetari,sentireintelligere:hæc o mnia ab vna anima vnum fiunt in homine:
in quo ita sunt, vt vnum alterum complectatur, et capiat:quam feriem et in
octavo historiarum, et ", in xii.Metaphysicæ satis declaravimus.Ergo de
finitum vnum eft etre, et nomine: ipfa enim res est yt est, definitio autem
vnius rei et vnum di cens, quia dicit definitum: fedpermulta dicensit
perdefinition illud vnum, quoniam vnum illud permulta efter at have one
conftitutum. Non recte vero veteres definive -berehitabis re, qui Dictionem
partem orationis dixere.Prin -'Emory cipio malefactumest, cum per partem
definive re: eft enim dictio etiain extraorationem: ita que coaet i funt
addere, Constructæ: ergo non constructa oratione Dictio nulla crit. Præterea
eft dicio quædam, quæ etiam fitoratio perfecti fenfus, ac quidem
tota,vtimperativa,Lege,Scri be:et interiectiones,Hev.Poftremopeffimo con filio
fecere, vt adderent, minimam: quis enim dicat minimam partem hominis manum? Nam
ficuti in multis rebus naturalibus, ita in oratio ne partes sunt, non
vniusmodi: aliæ enim funt divisibiles: aliæ non, vt literæ. Divisibilesau tem
duplicis sunt naturæ: quædam dividuntur in consimiles, quædam in condissimiles:
vt anguinis parsfanguis est, et ossis os:at pedis pars: non est pes. Hæpartes
non possuntminimæ dict in homine, quę in alias vltimas fecantur partes: i ta
neque dictiones in oratione: quare coacti fue rescipsos
interpretari:Minimas,inquiunt,intel ligimus quo ad sensum.ergo male omisere in
de, finitione, quod per interpretationem addendum fuit. Dubitare possit aliquis
fic:Nomina,quęno tiones funt figmentorum,non esse dietiones: rei Danksy enim
nulliuslunenotæ.Hocfic eft accipiendum, Hoc quod dicitur ens, aliquando verum
effe, vt Deus:aliquando non verum,et hoc dupliciter: aut enim eit Privatio,aut
eft Fictio. Privatio, vt Vacuum:Fictio, vt Phænix. Itaque fane horum nomina non
significant codem modo, ipfa, quo inodo Deus Deum: fed privationem per habitu
De* fic: Quia Plenum significat locum tacium vbiq; a corpore: eius contrarium
Vacuum fignificabit: quod quanquam non est, tamen per illud, quod est,
intelligitur. Fiet a autem faciliuspercipiun. tur, funt enim quafi orationes
fallæ: idem enim eft Phenix, et oratio hæc, Avis rediviva, suicauf far
Dietionem Græci.negav, vnde noftrum Lege. re, etab hocLegati, quorum scilicet
officiumef fet, dicere. Utrum Dictiones a natura fint,an arbi. trio inventoris.
Samo v Erum quoddiximus, itaindita effe nomi na vt inventori libitum eflet:
primum a nobis inventum est,et olim commovit huius fentetiæ autor Aristoteles
quofdaPlatonis de 143 ma Hefensores,cuius sententia in Cratylo videtur ef fe
hęc:Sermonem rem esse naturalem,non ab at te.Id quod cogebantur ita
sentire,quippeq nihil fcientiarum adipisci nosprofiterentur, fed remi nilci
tantum. Quod et ex eo dependebat, cum di cerent animasin corpora alia atque
alia transini grare, quemadmodum e Pýthagoræ institutis re ferebatipfe Platoin
Atlantico.Habebantauteria que etiam, vt fibividebantur, rationes:nam loquendi,
huma instrumenta, et materia funt naturalia,Pulmo,Se ptum, Guttur, Palatum
Lingua, Aēr, ergo et ipfa e nomina. Trahi præterea nos a rerum cauflist quibus
moti du et ique, sic potius quam licloqua mur. Quod fi contingit vt eandem rem
aliter nos, Græçialiter appellent,nihil mirum:diverse enim cauffæ funt eiusdem
rei, quarum vna illi, al gera nos agamur ad nomina imponenda. Verum Sæmoræ
defenfiones errorum sunt.Atqueequi. Com ho dem sæpenumero miratus sum mortalium
velau Haciam, vel pertinaciam, qui cuerentur errores, dosij, qui commisere, fi
viverent, emendarent Neque enim erraffe turpeest: eft enim initiami pientix: si
non eiipli qui fallitur, at aliisnon ilendi. Verum errores fovere, id vero vel
ex ema dementia eft: vel vt i ti faciunt ; qui semel que iterum deie etti,
malunt confodi, quâ con tari. Principio argumentum estnullum:Ma- As, cria et
ioftrunienta fünt naturaliajergo et figura mposita. Quis enim dicat,currus aut
carpentifi uram naturalem effe,nili Anaxagöras? Isita di cebat, nisicarpenti figura
fuiffetin ligno, non uifle futurum ytineffet. Sed nugabatur:neque enim
inerat,sed inesse tantum poterat. Itaque a maioribusnoftris Facies dietta eft
afaciendo: fit enim quod non est:itaque etiam pretium persol vitur artifici. Et
accidens a Latinis appellatur, quoniam casu factum est, vt dei imago potius
fieret, quam scamnum e ficu Horatiana: si enim naturalis facies fuiffet illa,
omnibus ficubusines fet. Sic etiam Vocem efle naturalem fatemur: i tem Flexus,
et Tempora, et Modos: fed eorum se riem, aut misturain forte,aut arte factam
constat. 7 Sienim natura eorum effet autor,vnusomnium {moduseffet, vna enim
natura: velutin aviculis manifeftum eft:cæ enim sua in specieæqueidem
cantillant omnes. At quod ab arte est, et discunt. As, et dedifcunt. Quod autem
aiuntin rebuseffe que dam peculiaria, id fane vcrum est:atcum addunt iis
nosexcitari ad certas voces creandas, fallun tur. Nam quæramus sic: aut nota
sunt nobis ca propria et peculiaria, aut nonsunt. Si non funt, non ducimur: fed
non funt nota maxima ex par te: nam quotus quisque rerum ipfarum naturas
compertas habeat: fatemur fanenos, non pauca effe diet a a certis caussis: sed
ipfx cauffæ, quæro porro,an cauffas habeant.Sinon habent,ergo no mina erunt
fortuita:sin habent, ad vltimas tande procedendum erit, quę pręterea nullam
habeat. Si dicant ab effectionibus cöparari nomencauf Læsergoerit circulus,vt
cauffa ab effe et u,effe et us a caussa dicatur: quare vtrumque erit fortuitum.
AHis rationibus repulfi aiunt et Providentia regi RespinosNugx..Si enimnrebus
civilibus,in bellis,in | redivina, deftituimurrectis confiliis, atque adeo ill2
La Providentia: sane putida illa fuerit, quæma mis in rebus negleetos nos,
apprehensos manu ahat in nominum veras cauffas. Sanevero pul- 2 hram
Prouidentiam, quæ Canis et Vrsa etiam ab homo i diis placet) caudatæ nomen in
cælum tulit. mymini uid Canicum cælo:quia herbas exurit. At ne ue exurit Canis,
neque herbiuorum animal est. tque vni quidem rei diuersa nomina impofita3 nt,
vt Ventum a veniendo dixerint Latini, a irando iveuer Græci. Esto: diuerfi,inquiunt,
af etus totidem nomina exegêre. At diuersas res uare iisdem vocibus disfitæ
nationes appella ant? Quænam?inquies.Illyrica, Arabica,ludza, Germanica,Latina,
Scythica. Air,vocantScy -nos aen? næ quam pro calamo aromatico circunferunt:
Veneti arborem quandam, quam puto esse al am populum, non enim mcmini, fed
arbor est. ith oleum dicunt Arabes, at Græci ex hordeo otūm. Gelon,
Hebræismigrans, at cum mi rabantflebant: Græcisautem ridens. Manecít lis
numerus, nobis parsdiei. Num,est nobis in rrogationis particula, illis piscem
notat. Bagoa omen est Perfis et Medis impurum: at in co pud Hebræos est et
cellitudo, et excellentia: Fantabri autem fic appellant glandem fagi am:
pulchræ vero cauffæ cohærentes iisdem rincipiis, Rex, Glans, Eunuchus. Illyrii
Flu ium eodem nomine vocant, quo Itali diuitem. Jolo dicere quid Mauris
lignificet zve fed lon diuerfum eft ab Illyrico significatu, Dentes nim sic
appellant. Abbaelt nomen quo Deum eneramur, Syri appellant sic ilsonier's Rub
Liguribus Taurinis numerum significat vice num quiqum, Illyriimappam
intelligunt.ȚIA Græcis quid sit, etiam pueri sciunt, Illyrii Ca nem fic vocant.
Vaccam iidem Craua vocant, at Ligures tic Capram. Age vero quot Latina aliter
accipit Germanus: Araneam vocat Spi nam: Vicem, Malum: Altum nominantsenem:
Album, quod nos medium: Glut, appellant prunas, nos collan: carbonem,
Collü.n.Quid quod etiam contraria iifdem vocibus funt com prehensa. Nam
Germanis est Caldum, quod { nobis,frigus. Scd iam modus fit.vt etia inteligat
certis nationibus Illyricis, et Cantabris notas at formatiuas, aliis gentibus
negare, quare etiam eandem vocem contraria fignificare pasii sunt Latini,
Vefcum et Obeffum, etalią. Et iidem » Pythagorei mutanda nominasuasere
malefortu natis: propterea quod cum eoruin genio iamim posita non conuenirent.
In quosi nos illa proui dentia deserit, quanto magis despicabitur, cum matellam
pofcemus?Vtrum nominasint penitus fortuita,an certo,confilio. Vm igitur nomina
arerum naturanon flu xerint,reette definimus, notam eflerorum
stenbyDiettionem,vtlibuit inuentori. At fibido duplex elt, vno modo, cum impetų
a ettus primum quod que obuium sumam: altero, cum iccirco libitum mihi fuerit
ita facere, quia id ratio quæpiam per fuasit. Ergo cum priores orta cum rebus
nomina cötenderet, suntexplosi. Alii cõlalțius accepere. Natura quidem non
ortas, sed arte, ac prudentia factas Diet iones. Nam subftatia,inquiunt,fenfu
non appreheditur,sed affe et iones:puta,Magnity laho do, Qualitas, Motus, A et
io,Passio. Quare hisaffe et ibus motiatque instructi nomina imposita sunt.
Afferunt igitur exempla duo: Lapidis, et Petræ. Nam Lapis,inquiunt,a pede
lædendo di etus est, habuitigiturnomen a duritia, et aetione; Petra vero, quia
pedibusteratur: ab eo quod p? titur inuenerit appellationem. Hinc deindedia
gressi,multa millia monstrorum conficiunt. A. lii contra, omnia cafu facca
nomina, multo au - conha dacius affirmant:Nimirum quibus vniuersi mun di
compago, series, temperatio, cafu, ac temere prta conftituuntur,seruantur
constituta. Atque hos posteriores, poftremos esse sinamus: neque enim merentur
dici homines, qui ipsiessenolut. Nam quod ad vocum attinet rationem, quis me
tis compos, ab amando amatorem negabit esse diet um Illis autem fic
respondeamus: Principio, fola pon neceflario concluderetribus quatuorvee
xemplis omnium naturam vocum: Deinde,ridi cule attribuere pro caussis Latinas
appellationes. Lapis enim, et Petra,vtrunque Græcum fuit,nes, et metga: nam
Laterem,pro quo solo barbare pe tram capiunt, nivfov Græci vocant. Sicigitus çensemus:
Multa nomina temere extitisse pris mum, fine flexu,fine ornameto,quo tempore no
quiero dumrerum naturæ cognitæ fuiffent:ab his mulram sana, a fimpliciffime
ducta, vt flexiones:alia immutatis cela quins particulis, vt denominatiua, et
alia ciusinodi: un son moment, nulla distorta sütcopositjone. Quodautinque
forants horsen Ver sout. Bigualta strapwiWAS own Shait plovek, bug comlimani
Referencia recent home songs unr, formis principia deducantur, in quibus
neceffe fit fifte re intellectum, id etex rebus patet naturalibus, vbi nullum
est infinitum, et in vocibus ipsis fic conftabit. Amaritudo ducetur ab Amaro:
Ama rum a Mari ; Mare ynde deriuabitur?ab Hebræo, Marath. Quæro porro, vnde sit
hoc. Vt finigas quod velis, diuertendum est ad vnum, in quo conquiefcas,quod
aliorum cauffa fit:ipfius nulla sit caufla. Plures esse voces primarias.. Si
igitur ad certasvoces cæteras referimus; lepimpice operæpretium fuit quotnam
effent illæ, inue mimmeinstigare. Etenim si quemadmodum res ab re, ita nomēanomineprocedat:
ab hoc nomine DEVS, potissimum omnia deducerentur; at ab hoc pau ca deducuntur.
Duo igitur modi testant princi piorum:vnus in Materia, et forma:addeetiam fi
vis tlustenay, fiue Carentiam, vt delicatiores, fiue Priuationem, vt ex Topicis
M. Tullii colli gere potes, voces.Verum extra hæc omnia, inue nias multa,
Calidum, Magnum, Filium, Arma 2_tum, atque alia eiusinodi. Alter moduseftin de
cem prædicamentis: sed neque asubstantiali no minededucas substantiale, nequea
relatiuo re latiuum,nequeab aliis generibus eiusdem gene ris alia. Nam a Cæfare
cum dicis Cæsarianum, potes tam prudentiam intelligere, quam equum. sica patre
patrimum cum deducis,a filio eadem lege non potes. et quæuis dictio in
prædicamen to rclationis efto eft enimnota, cuius eft. verum sha hoc) che hoc
ipfum nomen relationis,non eft relatio: ne queab ipfo relatiua ducta sunt.non
enim Quis, aut Qualis, quicquam cum verbo refero, tanqua cum origine sui,habet
affinitatis. Certus igitur atque finitus primogeniarum vocum numerus eft: sed
nuncquidem, non autem semper: multa enim finxere veteres: vt etiam apud
Pindarum inauditum alias conquerantur Gramatici,le iniz? pro eo quod alii
wiecuo dicerent. Satis autem nobis fit, scire, multa a Græcis deducta effe, in
quoru principiis fani fuerit hominis acquiescere. Non eodem modorem abreduci,
et nomēa nomine Vævero deducuntur, non necessario rerum ordinem seruabunt:
vtquemadmodum res mody 1 ab re, ita illius nomen ab huius nomineexcipia tur.
Nam quantum a quantitate est, li rem Ipe ettes. at contra quantitasa quanto
dicta est, vox a per voce,non quantum a quautitate. Ratio huius rei Ratio eft,
propterea quod cognitio nostra contrarium habet ordinem,quam natura ; prius
enim natura notam habuit quantitatem, quam eam poneret: in quanto. Contra,
nobis ea, quæ concretavo lini cant notiora suntiis,quæ abftra et a nominant.
Ita que antiqui, Quale, dicebant: Qualitatem non dicebant. M. enim Tullius
primuseam vocem commentus est. Et adhuc in multisabstracta de siderantur: vt in
pingui, neque enim fereante Plinii tempora, Pinguedinem,legimus. Nunc masa
cameo quoque animum hostilem dicimus: Hostilita vero tem an dicat quis, non
memini. lllud fcimus, Quid COM n oll nu: rm n de in uon gen anun quus header
aprobatis antoribus Ingratum vfurpari, Ingra titudinem explodi. Harumlegum
rationes cum ignorarent recentiores, fallo putarunt, eundem ordinem deberi
nominibus fignifịcanţibus, qui fignificatis rebus inest. Dictionis affectus.
DLitionis affectus secundum definitionem nel teriæ rationem: nam ficut in
syllabis literaru nu: merus recenfetur, ita in diet ionibus fyllabarum, Accidit
autem vt dictio fit vel monogramma, vel polysyllaba. Exempla autem
suntcoinitio, atque ordine. A, Amor, Amator, Amatores, Ama rorie, ad
superlatiuorum, atque adeo dithyram bicorum vsquenumerum: neque enim Græca rum
audaciæ lex vlla certa polita fuit, qui veli. psos pedes poeticos ad qdonas
fyllabas produ huisere.Patiuntur quoque diet iones ficut et literæ, et syllabæ:
commutantur enim:et appellatur in genere cvcentags: quemadmodum cum ponitur
declinabilis proindeclinabili, et e contrario.Flos apprima tenax. et Meurngo
xanoswv, pro divas, et καλός σοιών, pro καλώς. Dico autern in generc; nam li
particulas ipfasspectes,dicitur avmuspid ; vt cum nominapro nominibus, verba
pro ver bis, et alia fuo quæque in genere,suis congeneri-. bus supponuntur,de
quibus omnibus locis scri ptum eft.Item transponuntur,vt fiquis dicat, Plebis
Tribunus, Patriæ Pater, Conscriptos Pa çres. Et quomodo fyllabæ præponebantur
di etionibus, M ret. ettionibus, aut poftponebantur, aut interpone. bantur: ita
di et ionesorationi. Anteponitur a lu reconfultis:Ecce: sic, Precium ob cauffam
da tum, cauffa non secuta, condici poffe.vt:Ecce Me nius decem dedit, vt tuta
fibi in foro effe lice Citra illam vocem, Ecce, oratio perfecta erat.Sic
adduntar pronomina sine emphası. Ega amo,vas militaris. In medio, coniun et
iones com pletiuæ, Tu quidem aberas, ego feriebam. Etin fine,apud M.Tullium ad
Atticum: Triginta erat dies, ipfi:Geminatur, Ah Corydon, Corydon. Eximitur,
Quos ego. Mutantur autem vt lite - umfolie ræ ac fyllabæ, quatenus illæ quoque
mutantur, Adhæc et diuiduntur, vtapudEnnium, -Cerering. diminuiç, brym. Ete
contrario componuntur, Malefanus. Et ficut literæ atq. syllabæ incolu
mescoiungutur interdã: interdu vero vitiatæ:ita et diet tiones. Nam aut ex
duabus integris vna fit ; vt, Manucapio.aut duab.corruptis:vt, Mancipi, aut
integra et corrupta: vt Cumprime. aut e con trario:vt,Omnipotens.Hoc autem fit,
aut in dua bus Latinis: quales eæ sunt. aut duabus Græcis: ut, Menelaus. aut Latina
et Græca: vt, Mustela. aut Græca etĻatina: vt, Epitogium. Diet tionis fpeçies,qua
rationefintinuestiganda. Iigitur dictio rerum nota est, prorerum spe- one
cicbus, partes quoquesuas fortietur. Videamus mus ergoin magnaautorum
controversia, quot, hag van quæ've lint.Quod Græci, o, vocant:apud nosaucamais
çem vsitato potius, quam Latino caret nomine; id ( Scien • ab quot, gothe SO I
1. Jli. Ju Buaid partim significat res permanentes:vt, equum, album,
decempedam:quarum natura poftquam perfecta est,diu perstat:Partim
fluentes,quarum natura est, esse tandiu, quandiu fiunt: vbi vero funt absolutæ,
non sunt amplius. In hac partitio ne tota vis orationis noftræ confiftit:
complecti tur eniin etiam Deum: nam poftquamperfectus eft, diu eft: hocautem
diu fine caret. Costantium Nomerigitur rerum notam. Nomēdixere:corum vero, quæ
fluunt, Verbum. Nam tametsi nomina quæ dam rem fluentem significant, vt Annus, at
non reifluxum. Quin hæc vox,Fluxus,quanquam vi detur a ettum fuendiindicare:
non tamen mensu ram ipfius fluxus connotat: id quod verbaipfa fa ciunt. Quoniam
vero hæc omnia ad orationem comparata funt, quæ quippam alteri inefle o
ftendit, ve Amorem in Cæsare, id aliquandofe juncta nota signatur: vt, Cæsar
currit aliquando propius ac felicius naturam imitari instituimus: sicuti nanque
Cæsar ipfe, et ipse cursus vno eo demque corpore continetur:ita inuenta est a
pri fcis notaidem efficiens suo significatu, quæ qua fi infitione quadam vnum
ftatueret. Quarevelut ex Equa et Asino fit Mulus, feruatis vtrinque a liquot vtriusque
naturæ particulis: ita ex Nomi ne et Verbo confectum est Participium:quod fic
appellarunt, vt hac quoque in parte Græcos,qui us to wdixiffent,imitarentur.
Atenim vero vo cabulorum ratio diuerfa eft: nam Græca vox a * et ionem
significat:vt,ezoxrapudMathematicos, cæli pars quæ fidera continet: et
Pyrrhonis affe {tio, qua in dubitãdo mentis cursum inhibebat. Verum participium
non fic videtur: Analogia nanque alia eft in Mancipio,paffiva fcilicet quod
manu caperetur.fed fuit sicutMunicipium.Ino ratione autem etiam pro modo vsuque
loquendi deeratadhuc aliquid: interdumenim inomine no Prono suppetente, aut iam
semel dictum nerepetere mus, nutu aut digito indicavimus aliquid: exem
pligratia,Lanceam si petam, etimmijhentib. ho fibus clade sociorumturbatus
præci pitem con silia suppetiarum nomen non edam:fed indica tam petam: huius
quoque rei nota i nvenienda fuit,nutus scilicet ipsius atqueindicationis. Qua
re Pronomen invētum est, quod esser Notarum, id est nominum nota: ficut
indicatici digito aut capite fa etta erat nota lanceæ. Nisi enim licinve
stiges, non potes, quin veterum errcirem com mittas. Quorum definitionibus
neque asNomen a Pronomine distinguere. his positis, illud quo queex rebus
explicandum fuit:Namomnequod 'merlin elt,aut fit, aut elt caufa, vtDeus: aut
elft effectus, ytridere: aut vtrunque, vt Homo. Ca uffarumi gitur naturam per
nomina indicabant ; at cauf larumodusnonpotuit: itaque excogitandæ nails fuere
notæ, quibushoc quoq; explicarı:tur: quas a situ nimis ruditer veteres
appellarunt, præpoli tiones:fed de hoc suo loco. Igitur Cat 5 quu esse posset
efficiens cauffa, etpoffet ide esse finis, hoc nomen Cato efficientem cauffam
indicavit fic, Cato ædificat, ratione verbi intelligisi psum effe cauffam:at
finc verbo fi sit, nihil intelliggas: quare addita præpofitione A statim
efficient em decla rabit: fiautem apponas Ad, aut Propter, finem explices.
Porro vthis notis Nominum modi de hai clarantur,ita verborum quoque modi,
qualita cu telquetemperandæ fuere: Nam quum signantur ex res, quæ dum fiunt,
sunt:aut temporis finibus certis præscribuntur, vt Hodie lego:aut qualita tis
modum recipiunt, vt Bene curro. fccirco hic quoque notas suas habuere, quæcum
verba ipfa moderanda fufcepiffent,verbis ipfis appositæ,ad verbia dici meruere.
Restabat etiamnum aliquid; quodinrebuspositum deberet etiam notis infi-. ho
gniri. Nam res vna est,autforma,vrAnimal ra tionale:aut
accidente,vtLacalbum:aut subiecto, vt Album et dulce in lacte: autmistione,vt
oxy mel:autcumulo, vt acervus. Ergo quæ fierent v num, vt vnum quoque
dicerentur, commenti funt fapientes cõiun ettiones, quarum natura fuo loco
acutillime explicata eft: Sicigitur in præsen tia fatis eft dicere, Lacest
album ;et dulce: Atque his quidem feptem partibus vniversus rerumam bitus,
modusque contineri videbatur: niliani way morum affe et us quidam
fuperfuiffent, qui nie masbequeiunguntur verbis, neque nominibuscohæ rent: fed
eorum vis in animo totafibi confiftit. Nam voxhæc, Dolor, affe et um
fignificat: fed Heu, nonhocipsum,quod dolor eft,quir !: re affe et i animi nota
eft. Igitur quune c. nes indignatione; atque dolore, atque et yentis interrumpi
soleant, maluere interpone re, vnde et interie ettio eft appellata. Acpotuit
quidem etiam anteponisetiam poftponi:fed qar Zanteponerets temerenimis,no redditacauila
aut Lirasci, aut minitari videbatur: quipoftponeret; leviter dolere.Itaqueet
consulto interposuere, et perturbationi animiserviere. Exhis vt patet partium
numerus, ita excludu- Em tur falso ascripta: etenim Appellatio, idem quod tay
nomenArticulus nobis nullus, et Græcis super fluus, nisi quum rem notam repetit
subiicerein tellectui. at tunc est relativum. Idem enim eft, O doûnos pous quod
down avoidta: alioqui otio sum loquaciffimæ gentis inftrumentum eft. In finita
quoque verba a verbis receptis feparanda non effe, ex definitioneconftat.
Præpofitiones au tem idem effe quod Coniunctiones, negamusex his, quædiximus.
Nam Vocabulum quiaddide re,ne meriti quidem funt,vt refellantur: genus e nim
est ve Diettio,non nominis species,vrinepti unt.Nibilenin diftar a voce
Vocabulum, nisiqa flexus atque articulosin voce habet. Idem enim est Mendicus
etMendicabulum, Saburra etSabu lam,Statio et Stabulum. Eruptigitur Dictionis
fpecies odo: Nomen, Verbum,Participium, Pro nomen, Præpofitio, Adverbium,
Interiectio, Coniunctio. Quaratione investigande finispecies,quainfle ettatur:
et quarenon pluresfintautPerfona, ant Numeri HAArum autem partium quædam cum
infle- Ongo ctantur ; quædam exdem, eademque facie perpetuo fint: quæ etquare
ita afficiantur dein ieps dicendum erit: tiprius inflexionis ipfius ra
uiones,atque necessitates eruamus. tlocutioab vno,pluribusve
proficiscatur,nihilinterest: fed vnum plurave significet: fcilicetvnius,
plurium **** $ venota fit. Forma enim orationis, Significatio eft: Significatio
autem, a recit, non a loquente: Chamadoquens enim efficiens est. Omnis autem
nume mil rus ternionecontinetur: nam Vnum numeri i nitium tantum eft: Dualis
primus numerus imp - fectus: Ternio autem primus numerus verus. Quod enim
æquales in partespotest dividi, Fini ti habetrationem: quod non potest,
Infiniti. Et Ternicipfe et numerum continet, et numeri principium:at Dualisnon
nisi in principium,id quevnum, resolvi poteft: itaquePotentialispo
ciusnumerussit: quippe numeri potentiam, id eft, Vnitatem biscontinens. Ternio
autem actu alis, qui quidem divisibilem fecerit indivisibi lem. Quare Græci
quoque mbifor nominavere: Nempe quem si dividas; invenias infiniti habere
aliquam imaginem, quæ supersit. Ergoin rerum naturaseparatus in corporibus
noreperitur pun et ifluxus,vt lineam efficiat, quæ prima dimensi one obtinet
vnitatis proportioner: neq; lineæ fluxus, vt superficiem seorsum designare
nobis liceat, verum quum ad Tertium perveneris,vtsu perficiem ducas in seipfam,
corpus efficies, præ ter quod nihil est, quod, quove metiamur: Vi demus igitur
omnia principio,medio, fine con tineri: fane hæc tria funt. Motuspretcrea,aut
est a centro, aut ad centrum, aut circa centrum: ne queab his vllus est alius.
Nam qui in animali in venitur voluntarius, ex his compositus eft.Sed et in
facristam veteribus, quam noitratibus, ter ple raque 2 taque aut fiunt, aut
dicuntur. Et unam Dei substantiam tres, neque plures personas effe verd
credimus. Et Grammatici ipfi genus illud, quod tres caperet articulos,
omnegenüs appellarunt. Quarequum deduobus loquimur,dicimus, Am bo: quum de
tribus, Omnes. Hæcita sunt Trias Sed et hæc eademi tria, dugsunt. Nanqueprin
cipium numerị vnum eft: Numerus autem in pre, plura. Ergo in oratione quod
significatur aut vnum est, autplura: quare duo tantum nu meri inuenti
sunt,quibusdi ettiones afficerentur. Nam Dualem Æoles vt fuperfluum omifere.
Acordo significandi accepit Ternionem,a cause mi,assome abow sea fa efficiente:
ea enim quum sit principium, re et e Prima dićta est: itaque cum de fe
loqueretur,Pria mam conftituit personam. Finis autem eius est communicare quod
fentit cum quopiam: ergo Secundam reetet dixit. Materiam autem ipfam,de
qualoqueretur Tertiam, Eftigitur Primaeffici ens doctrinæ: doctrinæ enim caufla
oratio: See cünda Finis. docetur enim: Tertia materia, de ea enim agitur:
Oratio autem Forma,sunt enim Propositiones forma coniclufionis. Quarta au tē
fub tertiæ ratione coprehenfa fuit', propterca quod aprimafemper effet tertia:
pro materia e nim habebatur. Verum Personæ vocabulo abusi Sharan funt veteres.
nam Primam quidem veloqüent- Jy? * ". tem, Secundam vt audientem
agnofcimus: hæ fane personæ fint, ar Tertiam quarepeta v. 174, mas i fonam
dicam, quæ muta res fit: hocfa et um eft tab omalo,inane propter rei
nobilitatem. Eft enim Homo fie biipse omnium rerum regula quædam, fi fefe
antimp M Oi ted -y Ljn rintedmusic IVL.
- III. intueatur, quare, etiam Paruusmundusappella tus eft: itaque deseipfo
semperloquendum præ cepit, qualı dere cognita subratione regulæ,cu ius menfura
cætera cognofcerentur. iccirco per gain fonæ nomen ad ea, quæ perfona carerent,
non temere translatum est. Sane Persona intelligi, tur status hominis ab animo,
aut fortuna. Ne que verum eft, quod aiunt, fignificare indiuia duam fubftantiam
rationalem, vt vulgo vtun tur, cum Itali numerant turbam nomine perso narum:
sed accidensnotat, vt feruum, liberum, ingenuum, Heroem, Senatorem, fænerato
rem, militem. Itaque cumdefiniuimus ab Ani mo, virtutem et vitia
comprehendimus: quum Fortunam, libertatem et dignitatem,et contra ria. Sic enim
semper locutisunt probati autores, Nam M. Tullius in octauo ad Atticumin episto
la ad Pompeium cum dicit: Mea personaadim proborumciuium impetum semperhabuiffc
vi detur aliquid populare: nonintelligit suum cor pus fimpliciter, sed
virtutem, ac fortunam suam, quæmeritorum nomine iam commemorat. Ita que in
primo Rhetoricorum loca a personisex plicat,nomen,naturam, viettum,habitum,
etalia eiusmodi. et in oratione pro Sylla fic locutus eft: Si mihi propter
resmeas gestas hancimponis per fonam. Cum dixit Mihi, intellexit subftantiam:
aìm dixit Personam, intellexit accides:cum dixit Resgestas, intellexit caufam
perfonæ, et circun feriptionem.EtSuscipere personam boniviri:et, Suftinere idem
alibifæpedixit atneque suscipit substantiam, acqucmutari poteft fine interitu,
Igl.7 UL RIO ut Igitur idem eft, fi dicas, Persona Ciceronis: et, Status
consularis: fic enim ad Atticum fcribens, quum negat effe edignitate consulari,
di et a quæ dam iacere in Clodium, poffis interpretari, Non pertinere ad
personam eius. Vnde autem dicatur, contraquam Gellius fenferit, quotque
significatibus audta sit,in libris Originum amplis fimenarratum eft. Fuitet
aliud imitandum,quod com extabąt natura: siquidem intererat, vt quodmas, ro
fæminave effet, et quod præterea neutrum, indi caretur. Quare quod per marem
fæminamque propagarentur genera, genusid diet u fuit: quod autem extra hæc
dugeffet, non dire et o fignifica tu generis nomine accipi debuit ( ytiocatur
fux per ineptiis Grammarici lepidiffime Ausonius ) DrTo sed per negationem. Neutrum
enim, genus elt, Nisha quianon estgenus: ipsum enim nomen indicat, non
essegenus. Hoc igitur est,quod non eft.Hoc enim habent negationes, vt non
ponendo per nant, veluti cum dico, Nullus homovenit: hic 1 actio eft,
finepersona ; fi enim non fubeft homo In aduentui, non eritactio. Nam
præceptores mej S hoc errabant,cum moremedicorum Neutruge nus ex vtriusque
participatione constituebant, use Temporum autem rationem fuiffe necessariam
Rum, no spe intelliget, qui motum, quid fit, fcit. Sed illud ia fuitanimiofficium,
opulque perfpicacis. Nam plentas quum affe ettus varii fint in functionibushuma
# nis,puta Optandi, Imperandi,veritatem designa i diverba ipfa,quæ a ettiones
significarent, inflexê Cipre,eosquefexusModosappellauere; propterea i quod
aliter, atque aliter animi propensiones Lij. teme in COM 260 IvL. III.
temperarent. Videndum est igitur has diet tionis affectiones,quæ, quotve partcs
orationis,quibus Vede caufis sibi vindicent. com Substantias,quæ seipsis
constant,cade semper effe,qualicunque animi affe ettu notentur, mani festum
est. Nam Equum pronunciarovel optan do,vel imperando,non mutabo: itaquecum ne
que meianimi mutatione, neque temporismen fura mutetut, quin idem equus sit:
nequenomi na,nequenominum notæ pronomina, tempore aut modo variabuntur.
Simpliciores autem no tæ,quævincula tatum essent orationis, non ma. gis potuere
mutari, quam vin et io ipsa in rebus.Si enim Cæfar cum Catone bellum gerit,
neque per fonam possis ei hosticæ conuentioni, neque nu. merum, nequealia
apponere, vt varietur: ideme nim femper eft to umegye evcvartiov. Sic reiectz
funt Coniun et iones, Præpofitiones,Interie ettio nes, nudæ enim,etfimplicis
rei notæ sunt.Vnum venit in cotrouerfiam. Aduerbium:nempecum dico Heri, Cras,
videor temporadiscernere. Sed non ita est,haud magis,quam quum dicam,Dies,
Annus:tempus enim significatprimoftatim fig nificatu: at verbum non tempus,led
subtempore. Itaque non vna eademquevoce, sed diuerlis di versa temporasunt
aduerbiis significata: itaque ctiam a numeris exempta sunt: cum enim efsent
temperamenta quædam verborum, verborum numeros sequifatis fuit. Erunt igitur
Nomina variata per Numeru, et Perfonam, ficut et Verba: peculiaria autem illis
alia,alia his,dequibus suo loco.Nuncenim cauffas 161: 1 1 US ep CD fas
declinabilium, etindeclinabilium vt perscru taremur,fatis hæc hîc habuimus
declarare. Affeettus specierum dictionis alterius modi. Tquehis quidem
affectibus rerum ratio ex -plicabatur:fed et alii fuere potius, vtita di- maksi
cam,materiales: Figura, et Casus. Cafusenim ad diftin ettionem intellectionis
funtinuenti,nonex ipsarum rerum mutatione. Figura autem non femper a re.
Namquoniam vel mistæ, vel com politæessentsubstantiæ,composita quoqueno mina
fuere quædam,vt Tragelaphus, Vulpan ser:aut substatia et accidēs,vt Equiferus.
At quæ dam fuere figuræ, quæ nihil ostenderent in re compositum,vt personare,
insistere, et alia talia. Despecieautemdubitari poflit: nam quemad- Spremni
modum qualitas intellecta per fe, a nullo tunç dependet, puta. Iustitia: at in
Cæsare eam fi con templemur, videtur ab eo et constitui et pen dêre, iccirco
videri quoque possit deriuatum nomen lustus, substantiam iplam tanquamsui
principium confignificare. illa omnino eft in verbo materialis,Coniugatio:
nihil enimrefert (omu quodnam in elementum abeat,modo a et io, aut gako passio
fignificetur: quare diuersæ inueniasCon iugationisidem verbuin, Lauo, Denso:
Lauare, et Lauere: Denfare, et Denfere. Ordo vero,ne-owo que a re fumptus
feruatur, neque immutat 0 rationem, nifi certis modis transponantur: ne que
enim codem dicasmodo, Omne viuens est animali et Animal eftomne viuens: fed
structura L ij. et Ini 20 1 D mk Too Us atac elle eni mi 701 om IvLi III. BON omnino nonmutatur.Anautem fit
proprius af fe et us cuiuspiam,suo loco dietum eft. Hinccolligere poffumus, cum
alii sinterebus hati,alii materiam ipsam vocis potius sint fecuti, ex quibufdam
conftare neceffario veritatem, ex aliis non neceffario: nanque
vitiatotempore,fal sa fit oratio:vt, Vergilius iterum nascetur. Siau tem vities
genus ; non fiet falsa, Vergilius bona: Figura autem etiam falfam facit
orationem, vt si dicas, Vergilius est poesis. Modorum autem fo lus Indicatiuus
pertinet ad veritatem. Sed de his fuo locos. QuodPerfona, etNumerus
accidat omnibuspara tibus, quomodo: et An Sexus Verbis addi debeat. STatua
intelle etionon vniufmodieftita, ned voces: ftatuam enim interdu agnoscimus, vt
eft fignum Cæsaris; interdum vtmarmor eft:po fteriore modo, percipitur vt
substantia: privre, vtrefertur. Sic imago in speculo et res eft quæ dam per ses
etsignum alterius rei. Eodem modo *** quüm voces rerum signa funt;eatum
quoquena turar imitantur:vbivero per seaccipiuntur,ipfit na quoquetanquam res
quædam intelligutur.Qua retum aduerbia, tum Coniunettiones, aliæque eiufdem
modi, cum Nominibus Verbisque et fecundas perlonas, et tertias obtinebunt: fed
non codem modo: nam Nomina Verbaque res lignificant,personasconsignificant:
Coiun ettio nes ; atque cæteræ tales partes ; rerum odos asn't figni. 16 € bi
U:. -50 nh let poli significant,
perfonas non confignificant,fed ipfa snb persona consignificantur. Exemplumrei
huius hoc eft: tra et abo naturam huius coniun et ionis Quanquam: in ca
narratione femperap ponam verba tertiæ personæ. Exclamabo adi psam oratorum
more: vtin fabulis, O coelum, a terra, o maria Neptuni i quæ nihilo melius re
spondebunt mihi: apponam fecundæ: confi ciam Prosopopæiam addentur primæ. Eodem
quoque modo vox hæc, Patres erit numeri plu ralis,quum lignificabit: quum
significabitur,lin gularis: quaratione etiam pluralis numerus, dicetur
singularis. Sed restat quæstio, Quam ob rem Verbo sexum non addidere, id quod
fece runt Nominibus. Atfieri debuiffe vel ratione vi tur posse comprobari: Nam
quumVerbum sub tempore id significet, quod Appellatio fine tempore: ficuti
Appellationes fecutæ sunt fixo ram naturam, ita etiamVerba fequi debuere. At
Appellationes fexum, iuxta fexum nominum fixorum, id eft, substantiuorum,
mutant: igitur etiam Verba mutare debuere: Curro enim corsum significat sub
præfsnti tempore, et albesco, album. Siigitur re et e di et um eft, mulier
alba, quo in loco, album, mulierem fequitur: eodem modo Albescit, quoque mutare
genus debuisset. Satis igitur eft colligere, fieri po. tuiffe: breuitati autem
cor sultum effe, quum, factum non eft. QuareVerbum, quum trans it in
Participium, facile ipsum genus recipere quiuit. Diuiditur igitur in
Declinabile,etin Ladecli nabia LIS, ultra ique ma ujen are F.Q Liza que R;/
Zule! nd ma L iiij. 164 IvL. IV, nabilem, quaternis dispositis fpeciebus:ibiNo.
mine, Verbo, Participio, Pronomine; hîç aduerir bio, Præpositione,
Interiectione, Coniunctione, Kase Nominis essentiam, tamabappellatione,quam a
reipsa, statuit. HACTENVS postpartes,diet io: nis Substantiam ipsam venati
fumus, eiusqueAffeet us: tum Species, earumque affectiones incommuni quibusque
essent cauffis in vium profectæ. Nunc iam deinceps fingulis libris
fingulorumratio ex Onio plicandaeft,codem ordinequotesipfas,quarum notæ habebantur,funt
fecutæ.Nomenigitur pri mumexequamur:efseenimnotam rei permane. tis,ex
iis,quæfupra diximus, fatis conftat. Itaque iniplaappellatione comprehenfa est
vis quædam ađionis: quasi ipsam esset cauffa quædam notio Vox pis Namyt
aMouco,moui,motum,Mouimen, Mor ne 1 s Momen ; sica Nosco,noui,notum,Nouimē,No
men:eft enim imago quædam,qua quid nofcitur: instrumentum quali
quoddamcognitionis: ac veteres quidem rectam yiain institêre, cum dice- Vol.
rent, quasi notamen. Verum minus recte bonam ser ntiam explicarunt: Notatum
enim poftc mi reft, quam Notum: sic Notamen, quam Nomen ; vt e contrario ab
hocillud potius fit. Fuit prius Noo,a quo Nosco:vtnetucaw,a quo niespoo
onu,apudTheocritum; Æoles enim ficloquicon fueuene. Multo minus audiendisunt,
quia Græ co όνομα,φuodωρα το νέμειν, ficut et νόμος, dedu. Α. Αν xere: quoniam
quo pacto lex suum cuiq; tribuit: ita et nomen fuam cuique imaginem rerum red
dit, nequeenim reette deductum intelligas ex ip * fa, quam temere
auferunt,vocali. sed övojce, rei vc titulus fuit, a iuuandoquafi o;eopa: cuius
vsu rem agnofçeres. Hæc est vocis origo. Res autem lis fic fehabet in
definitione, Didio declinabi- Sey per cafum, significans rem finetempore.O.
mnes enimpartes fiue species diet ionis, per ge nus suum, fcilicet per diettionem
suntdefinien... Test dæ: vt constet error gramaticorum,qui eam par tem
grammatices appellassent. Aliud enim eft le grammatica, aliud grammaticæ subie
et um Di et tio fue Oratio.Sicut neq; verum eft quod aiunt alii,quiGrammaticæ
partes quatuor fecere, Li teram,Syllabam,Diet ionem,Orationem. neque enim est
grammaticæ pars Oratio, fed totum ip fumargumentumquod vocante'moxeipfuor.Quis
enim dicat Archite et uram diuidi in ædes? Diffe rentiæ autem illæ neceffariæ
funt. nam Præpo L y fitio to Da tuca 2017 ܬܐܠܐ TUI
pri gh t10 hel Com > Sitio non declinatur:Verbum remouetur per ca füm, Participium
per temporispriuationem:Hac tamen definitionenon differt aPronomine, nisi
adhucaliquidagas; sic primo,vel finemedio rem fignificans.Nam pronomen hoc,OVI,
Cafarem fignificat,sed nonstatim: primum enim refi psum nomen hoc CÆSAR, deinde
rem ip haveteres autem vt in cæteris definitionibus, fail li funt,cum dixere
fignificari, substantiam aut qua litatem, propriam,velcommunem.Nametiam aliud
quamsubstantiam significant, vel qualita tem:quippe quantitatem,
relationem,fitum, pri vationem, to egely,to. Illi vero etiam ridiculi fint,
quiin nominis definitionerem a corporedi ftinxere, nihil eniminfelicius
grammatico defini tore. Nominis affectus etiam accidentia appella vere, quoniam
Græci ovubsExxotoko verum itain telligas; non xouvai, fed idhis, quæ
Quintilianus recte propria vocat: sunt autem sex, Species,Ge
nus,Numerus,Figura, Persona ; et Casus.Atque horum quide quinque a veteribus
confeffa sunt, Puumapersonaautemturpiter omiffa.Principio,ficcir. w >2.90.co
reiecere, quia eadem vox finevlla variatione, quamlibet confignificetpersonam,
etiam a pro nomine auferenda erit:neque.n.hoc pronomen Ipfe, vt primamaut aliam
notet, variatur: neque hoc pronomen Ego, aliam, quam prima indicat Sed hîc
quoque acrius iudicandumest:namPro nominaperfonam fignificant.Ataliud est
signifi care,aliud cõsignificare: vt hoc nomen Tempus, significat menfuram
motus,verum non cöfigni ficat motum.atnomenhoc Persona,id quodfu pra
ra H, TE enhers i OL 11 lin ope veli pra
diximus significat, sed personam certam non consignificat,sic Pronomen hoc Ego,
personam significat quamlibet:pro quolibet enim nomine ponitur,fed primam
tantum consignificat:quare cum per personas non varietur,non allignabit af feet
um perfonæ Pronomini. Poftremoid falsumbern videmus esse, quod de
Nomineafferunt: ideme nim nomen vtalioflexucasum, numerum, figu ram mutat, fic
etpersonam. Nam fecundæ per fonæ quinti casus omnes sunt,quos dixere Voca
tiuos. Verum neq; hanc fubtilem sententiam illi intellexere, et omnino tertiæ
tantum persona nomina putarunt, adeo inepte, vt nisi adiecto
Pronomine,negarintpoffe dici,Homocurro. At aamce o bone,quod Pronomen agit,
vicarius quidam: herus ipse,Nomen scilicet pro quo illud ponitur, non ager?
ergo non Pronomen a Nomine, fed Nomen a Pronomine dependebit.Atfuit aliqua alt.
do, quum nullum effet Pronomen: tum miseri mortales de feipfis nihil poterant
enunciare Co cedunt pudentiores vsum verbi fubstantiui,et fi milium,Homo
lum,homofio, homo nascor;ho mo dicor: at quid est, Homo curro, aliud, quam Homo
fumcurrens? Itaque paulo modestius alii sunt nugari, Appellatiua huic vsui
concessere, Propria fuftulere:vt nð nominiin suo genere co- poruci petat
variatio per personas, sed eius fpeciebus ali quibus,proprio autem no.Verum qui
intelligat; quid grammatica fit, facile corum reprimat au daciam. Eftenim
Grammatica fcientia loquendi ex vsu:neque.n.conftituitregulas scientibus vfus
modum:fed ex corum ftatis,frequentibusq; vfur patio 2011 tan.G fuera pationibus, collegitcomunem rationem loque di,
quam discentibus traderet. Igitur cum tam a Ex. pudGræcos, quam apud Latinos
prima verbi persona cum propriis nominibusposita sit: idque eta probatiffimis,
et frequenter fa et um fit:debue reabillis isti legesaccipere fibi, non de suo
finge re potius, quam figere. Omitto illud Euripidæ, jww nonu'dwpas. et
inoratione Demosthenis con tra Midian, παμμένηςπκμμένεςέπαρχος,έχον χει oog
acicu ciw, roixa @zizuorech ag eghalomgy. Venio ad noftros: Ouidiussic
loquitur:Hospita Phyllis queror:in epiftola Heroina.In fine comediarum Terenţii
verba illa funt:Calliopius recenfui. Sue tonius C. Cæsaris verba refert: Tantis
rebus ge stis C. Cæsarcondemnatus essem. T. Liuius in primo, Romuli hæc: Hæc
tibi victor Romulus Rex regia arma fero. Idem in perfona Anniba lis: Annibal
peto pacem. Sallustius in oratione C. Cottæ confulis:En C.Cotta conful facio.
Ne Rs que vero fubeftratio,qua possis dicere, Homole go: et non
poflis,Cæsarlego.Imoveromultore et tius: Cæsar enim ego sum, non alius.at alius
ho mo æque, atque ego. Quare in tertiam potuit transferri
appellatiuum:propriumautem reman fit mihi in prima. Eft et illud
validissimumargu mentum, Nomenessenotam rerum, siue igitur pe
tempusinspicias,siuedignitatem, primum feip fum nominauithomo: at in homine,
priino per sona, et ab eo aliis communicata. Quidillud? fi Nominiin communi,vt
nomen est competitca { us: et tamenqaluuma variatio defecit aliquotno mina;erga
quid dicendum?Respondebut, etreas et lo Ete casus quidem effe, vt in nomine
Cornu,sed per diuersa elementa non effe manifestos. Ita et iam nos,perfonarum
ordinem in nominibuseffe indiscretum, quem in vocatiuis aperte pofteaex
plicarent. Ex his constat Linacri lapsus, qui ita scripsit, Sinc certæ personæ
adsignificatione fi gnificare: quintus enim casus certam fecundam præscribit.
Et ipse in participii definitione dicit, Capere a nominenumerum et personam.
Est autem persona primo nominis affecttio, secundo verbi quod iplum fit Nomen
secutum, vt dixi mus, quod,Prima:ad quod,Secunda:de quo, Ter tia, Efficiens,
finis,materia. Hæcestigitur nomi nis effentia,fignificare rem permanentem:atpri
sci id effe proprium eius ridicule prodidere ; qua inscitia etiam in aliis
fubftantiam cum accidente confudêre. Quoquifque ordine affectus traltandus fit.
Rdinem quoquehorumaffectuum veteres on UL uc T neenatus fluxit:ita debuit
explicari.Ac nemode bet dubitare, quin et Numerus, et Persona pri mas sibi
sedes occuparint:sednumerus prior fuit. Rummus Nam primum etsecundum, quod
eftin persona positum,eft relatiuum:prima enim dicta est,pro pter fecundam. At
Numerus non eft relatiuus, sed absolutus: absolutum autem prius relatiuo. Poft
perlonam autem genus cditum est: videmus cnim in pronominibus primitiuis genera
con fusa. Poft Genus emerfit Casus, quem expressit ambiguitas:cum
primum ficcssentlocuti, Cața interficit Cæsar. Itaque ve distinguerent oratio
nem flexumapposuere. Vltimæ fuereSpecies, et Figura: ac Species quidem multo
magis necessa ria, itaque Figuram præcedet: fine Figura enim constabit oratio,
lineSpecie non omniscõltabit. Neque enim dices, Cato cft iustitia. Atque ipfo
Socquidem Cafu Species fuit præstantior: materiæ pi bel enim affectio simplex
cafus eft:Species autem et iam ipfi Teineceffaria eftad fignificandum:mu tat
enim Species modum fignificationis, Cafus autem nonmutat. Sed fere et a
philofophis ipfæ funt Species introductæ, Denominatiuorum, et eiusmodi: at
Cafus vsu tantum exorti facile funt, ac propterea priores fuere.Sicigitur
recensebun tur:Numerus,Perlona, Genus,Cafus,Species, Fi gura. Sed prisciita
peruerterunt: ficuti cum ante Verbi, aliarumque partium definitionem, pro pria
eorum narrant. PeNumero, C depersona
quidem iam diet um eft: coas et i enim disputationeid fecimus:'de Nume ro autem
est hîc agendum. Numerus eft quanti štas, quæ per fe ipfa diuisa ac cumulate
vltimo kermino ab aliis distinguitur. Eft enim Binarius numerus duæ vnitates,
Ternariustres: quæ sua natura non sunt fimul, fed cumulatione,liueag
gregatione, fiue appofitionedicas,nihilintereit. Distinguitur autem omnis
numerusab alio nu: mero vnicotấtum termino, coque vltimo: vnam A ind enim No TE
Song ILL C enim habet dimensione quantitas discreta, quip pe longitudinem: fuit
enim vnitas discötinuata; nequeenim recte dicitur fluere. Cumigitur om nis
numeri vnitas initium sit,non differet nume ri inter fe hoc termino vnde
fluunt, fed eo in quo fiftuntur. Hoc enim Quaternio a Ternionedi ftat, vnitate
scilicet poftremo apposita loco. Occu patum autem eft confuetudine, vt Vnum,
ctiam numerus diceretur: quare id quoquefecutu fuit, yt numerusalius
dicereturSingularis, alius Plu ralis: neque enim mediu vllum estinter vnum et
plura:quoniã plura ex vno frequętato fa etta funt,similar Quarelones non re
ette fecere, qyi Dualem nummon merum a plurali discerpsere: atq ;iccirco
feuerio res Æolesnequerecepere,nequein Latinos tras misere. etnugacitas illa
Ionum in multis tempo ribus verboră personas aliquot nõ potuit eruere in eo
numero:in nominibus autem pauculosca of sus expressere. His autem, quæ
diximus,infelicif simegrammatici obstrepunt:egrelli enim esep pris suis non
poffunt quin ineptiant. Singularis, lwg.mo inquiut, numerus verissimºnumerus
eft,propter when a ea quod repetitus facitnumeros, inque eum ipli resoluutur.
Principio, hoc est disputatu in divina philosophia, Unitatem non effenumerum, ficut
neq; pun et um quantitatem neutrumque ; efle in bet prædicamento
quantitatis,nifitanquãprincipia. Multis autem argumentis deiiciuntur de staru
13! fuo. Si enim numerus eft quantitas discreta, id est a quantitatesdiuise per
superficies, et coniun et x te per comprehenfionem,imo vero ipsaquantitatī. ratio
comprehēsarum: non erit vnitas numerus, non TIES m2 nas le IyL. IV. non enim
diuidi potest: idem enim eft diuisum, etdifcretum: ficutidem cocretum
etindiuifum. Sumptis quoque eorum principiis direeto aduer fus eos colligamus.
Numerus, inquiut,singularis 2 reet edicetur: quiageminatus,aut multiplicatus
cæteros omnes creat. Ergo numerusnon eft:hac enim ratione punctum esset linea,
linea superfi cies,fuperficies corpus. præterea Binarius, Tere narius, Quaternarius,non
esset vnusquisqueñu merus feorsum:sed Binarius, duo numeri:Terna rius tres:non
effet igitur quantitas, sed quantita tes: numerus enim quantitas eft,ergo
numeri qua titates. Nihil vero mirum hoc errasse qui eu ma Ale iam
definiuerant, Numerus eft dictionis for ma, quæ discretionem quantitatis facere
poteste | Principio male assignaruntdiet ioni:nequeenim competit
diettioni,vtdiftio est; omnibus enim competeret dictionibus: hoc autem eft
falfum. 2. Deinde formam dixere, cum tamen numerus fit 3* accidens. Et male
dixere, discretionem quantita tis facere; sed potius discretæ quatitatismodum,
44 aut differentiam notare.neque excluduntur Ad verbia illorum definitione: Nam
Bis, Ter, for mam habent dictionis, quadistingui potest qua Propmatitas. Proprium
autem eltfingularis,finitumef fe:id eft,certum:quiafcimusquantum sit homi num,
cum dicimus, Homo. At pluralis infinitus est,non quod fine careat,nihilenim in
natura in finitum:sed quia sitincertus. Sienim dicas, Ho mines: quotsint,
nefcias: itaque addituraliquid præscribens, vt Decem, viginti. Accidit autem
interdum, vt eadem vocediuersus numerus in telligatur: quemadmodum eft in
fecudo casulina gulari fecundæ inflexionis, et in primopluralie iufdem: in
neutris pluralibustribus, ac hngulari fæminino: vt,SACRA. In quib.autem
evettiat, in capite decafu dictum est. Secutus autem eft nu NE merus
grammaticorum, suiipfiusnaturam in reo busiplis: par enim etdispar, vt diximus,
non si muladfunteidem numero: ficneque pluralis, et fingularis: fed satis est
alterutrum vni voci ineffe. Ac quemadmodum numerus quivisaddita vni- Awesome
tatc acquirit rationem pluris, ita aut numero ly ! labarum, aut temporum,
plurales numeri nostri maximaex parte,lingulares fuperarunt: Poeta, noule
Poetæ:Dominus,Domini:Pater, Patres: Cornu, Cornua: pauca enim aliter invenias.
Sed et ina liis cafibus fereidem invenies. Quare cum idem numerus non poffit
esse vnus, et pliires, et idem nomen vtrunque significare queat, ut “Amor”,
“Amores”, consultum elt huicrci,vt per fyllabarumi aut temporum appofitionem,
idem nomen effet seipso maius, et aliquo modoa feipfo diverfum. Hocautem,
vtdiximus,maxima in parte nomi num est, non in omnibus. Sermo enim teme re
inter agrestia ingenia primum örtuš refraga tur aliquando legibus doctiorum.
Igitur quæ - yna v hrun dam sunt nominä сiusmodi, vt numerum v trunque
obtineänt, qualia diximus: nonnulla semper singularia: quædam semper pluralia:
et in his quædam pronumeri natura numeru red dentia: quædam non: fed alia
singulari nume to plura fignificantia:alia plurali numero, singu la:
Semperigitur fingularia,aut semper pluralia 46 T 7 Mj: Vin vteffent,effecit aut
natura,aut vsus. Natura sunt singularia, quæ certa sunt individua, ut “Sol”, “Czsar”.Item
pluralia, quæ multa sunt; vt sunt hoc; quod effe dicuntur,vi Gemini,Pisces.
Dico autem, Et funt hoc, quod effe dicuntur: propterea quod colle et io illa
plurium fingularium maxima ex parte pendet ab intelle et u:vfus autem tyran
nide extortum est, vt quædam sine ratione essent fingularia,vtfumus:nam quare
non dicam duos fumos?et duos sanguines? Hæc igitur sine ratio ne. Quin etiam
contra rationem: etenim Pul verem, et Arenam dicimus, totum illum cuma. lum,
cum tamen ipfarum partiumminutaru po. tius effe debuislit. Pluralia autem quare
dicas Lynum dicm, Saturnalia, Floralia, ratio subest Comprehendit enim et
ludos, et ioca et merca tus,et comeffationes,et alia. AtCervicesquare
dicebant,cum Collum quoque dicerent:aut qua re Colla,vnius tantum hominis:
Emendat ramen fefealiquandopublicus vsus tollēdo quod statue rat, probatorum
autoritate: quibus aliter placuit 4 poftea dicere: vt Cervicem primus
Hortensius pronunciavit: item Farra, et Mella, et Vinaalij: et quibus placuit
idem nomen proprium diuersis imponere:vt, mihi, et lulio CæfariDiet tatori. Ea
dem quoque autoritate coacti sumus verum fin gularem in plures dividere. Vna
Gallia eft,fin. gulis vtrinque montibus, totidem maris limiti bus, etfuvio Reno
præfcripta. quare igitur in tres, quatuorve Gallias divifimus? cum vna Græcia,
yna Italia diceretur. Ac fane commo. idius Italia in plures potuit distingui a
namvetus Ausonia, quæ et Oenotria,et Italia nominata fu= 4/2010 it,ne Tiberim
quidem attingebat.Poftea Roma-> ni ne Barbari ellent, vi extorsere,vtad
Rubicone vsque fines extenderentur. Octavius rerum po-). titus,ctiam nominum
dominus effe potuit: atq; etiam, li Diis placet, ad Varum vsque propagavit: ut
Alpes ipsas quoque, quas natura fixerat com munes, a barbarie vindicatas Latino
nominiat tribueret. Sanevero, quí Nicæam in Italia transtulit, potuit Italiam
ipsam, ad sociam et participem velnominis,vel gloriæ Romanæ Maffiliam pro
rogare. Sed de his aliâs. Eft et illud contemplan- Rana dum: Nihil referre,
vnum pluravelint:an vnum plurave putemus. Ita cum ex divisione provinci. arum acpræfe
et uris,Transpadanam, Cispadana, a Cisalpinam, Transalpinam,Belgicam, Celticam,
Aquitanicam dixere,propterea quod ita effe ar bitrabantur: fic
philofophorumquidam cuplu r'es Mundos, Soles, Lunas intellexeretquodano bis
numero fingulari prolatum fuerat,ab illis no heeft vitiofiusin verbis quam in
rebus multiplica tum.Itaque loues etiam dicimus, et Veneres, et Cupidines. Itaquefcribunt,
Orbem terræ:et,Or bem terrarum. NamTerra nomenproprium est in singulari vnius
elementi, quæElementum est, atque idem semper in sui fimiles partes dividitur.
Cum autem in plurali ponitur, eitidem nomeli teřis, et materia,sed non
substantia. Neque.n.ex W proprio fitappellativu,vrdixere:fed aliud estre, 1
licet voce coveniat. Sicut in Caet Numeris in 1 dem quoq; evenit:Nam,facra
generis fæminini, Mij. numeri numeri singularis, non eft eademyox cum plura
libus neutris:accidit enim, vt iisdem fcribatur e lementis. Terræ autem
divisionem aufpicati sunt a familiaribusoccupationibus, et ius ipfam iniu
riam'appellarunt: neque enim melius Terra de buitalijatque alij attribui,quam
aer. Itaq; natura vindicat fefe, et mortuos Tyrannos nonmaiore tegit
tumulo,quam vnum ex oppreffis, fefe om. nibusæqualem oftendensmatrein.Quęvero
lin gulari numero plura fignificant, naturam ipsam in eventibus rerum
funtimitata: quippe vnuscu mulus,vnus acervusdicitur: atid vnu, plura funt:
edita Populus,Turba,non fine ratione fimplici nu mero, multiplicem significatum
comprchende Thebae.Nam Thebx,et alia eiufmodi,fecura sunt con ventum
libertatemque civium:quorum omnium nomine, non vniusgererentur res: alibi enim
a pertius hoc declaratur vt in Commentariis Cæsaris, Helvetij, Menapij, Arverni.
Multitudo enim in populis, nonmania in vrbibus explicaptur. Harum autem vrbium
numeruscu fingularifle. xu profertur, vt apudStatium, Theba,fequitur v nionem ipfam
in fignificando. Quæ igiturperti. nent ad numerorum naturam, affectus, vsumý;,
hæc funt. De Genere. Bon Aturalia quofdam habent affe et us propter fe:
vt,moventur animalia, quia fentiunt:er govt evitentnoxia, etvt commoda
consequan turymovendi facultate prædita fuere. Alios affes et us or 7.2 DIC Aus habent propter alia non propter se: ut
excrementa sunt, vt cujus Tunt,ipsis exonerentur:ne que enim aliqui pili
quibusdam in partibus ho minis vllum propter sefinem habent: nulli enim ysui
funt: fed ve fumofis exhalationibus illis va cet intus ibi corpus. Eft et alius
modus, vt genera tio affectus enim animalis eft non propter ip sum,sed propter
speciem. Nisi enim indiuidua certa producerentlibisimile, interiret species ip
fis deficientibus. Quare generandi facultas eis da ţa est:atque aliis quidem
alio modo:perfe ettis au tem per fexum:in quibus mas, et fæmina distin
guerentur. His de cauffis, quæ voces fexus effent notæ, qua
rationcidiudicarent, eam rationem en Genus appellarunt, a poteftate earum rerum,
', que significarentur.Sexus enim cstalterutra po- liceret testas generandi.
Neque recteantiqui dictioniSlim? isl attribuere: Trium enim tantu in partium
eft,non autem Dictionis.Sed ipfi falfi funt, cum non ef fet nomen pofitum ei
generi, quodpeculiariter has tres folas partes capit. Alii addiderunt fic,Di *
et ionis declinabilis:fed falso:neq.enim Verbiest, pc Eftigitur illius
fubalterni: fic enim media va i cant: generis affc et tus terminatione fexum
notas. Sita enim eft in fine vocis, vt Cælar, Mufa. Ne que vero impedimento
cít, quod ctiam masculia na terminatio cum fæininina concurrat: vtMu
rena,Aurata, quæ funt cognomina virorum.Hoc S. op enim accidit a cognominibu sanimalibus:
sic Syl nila, aprudentia, quasi Sibylla: et alia, quorum ra tio fuit hæc secuta.
Neque Barbara obsunt, Iu i gurtha, luba: illis enim ca fuerit terminatia ad hoc
le M iij. 178 Iul. IIIL 1 hoc officium,yt postra nobis, Quod si qua eft ve
triquefexui communis,non destruitur iccirco de finitio: vt, Legens, et Felix:
intelligis enim vtrum quegenus includi: quod non facies in Leetus, Le
Ćta:aliter enim terininantur. Iccirco fapienter diximus, Notans, non autem
distinguens:non enim semper distinguit, ob verborum scilicet pe nuriam: funt
enim res plures, quam vocabula. Cætera autem, genera aut non sunt, aut hæc
funt. Ac deNeutro quidem diximus:nomene, nim hoc, Neutrum, negat ipsum cffe
genus, Cum enim dicis, Neutrum genus est, significas wipfum effe,quianon est.
Sicutsvavulla quædam herbæ di ettæ funt:quæ quianomen non haberet, che nomeniņuenere.
Eft autem Neutrum duplex: vnum, quod vtrạnque fimul reiicit genus: vta Scamnum.
neque enim autmas, aut fæminaest, Alterum, quod ncquc rejicit, nequeftatuit:
vt, Gubi Mancipium. Addidere autem, quod Incertum vocarent; vt, Dies: fed
hocabipfa re, neutrum quoque eft. Sexus enim non nisi in animali, aut in iis,
quæ animalis naturam imitantur, vt arbo res. Sed ab vsų boc factum est, qui
nunc mascu linum sexum, nunc fæmininum attribuisset, hocitaque nonulli eţiam
Dubium appellarunt. At illud ferendum non fuit, cum animalia quæ, dam suis
generibus non notarent ; hanc ncgli gentiam Græci vocarunt genus etiroivov,
pessi me: nam xovov, id quod Duocomprehendereç genera nominabant. hoc autem
Alterutrum tan tum cum recipiat, no potuit habere præpofitio pēem:addit enim
quatitatēmathematicis. Vt emia rippv,Noftrimelius promiscuum, quod differret
I 1 lad. avt cius pics ns3 LIC cam ma co FC 010 ego com-, GUE a
communi: quoniã comuneidem æquecaperet vtrunq. fexum, et effet vox generica
autspecialis capies indiuidua:vt homo,cui aliquando femini num,aliquando
masculinu apponeres adieet iuũ, vt homobonns, homo bona. At Promifcuo non item:
fed alterutro sub sexu captę voci, vtrun-, que sexum affignares: vt paffer
albus, ctiam de femella. Is autem defe et us cum in vsum furtim irrepGifset,
timiditate quadam fotusest. Nam vt$$ Mulus,Mula, Ceruus,Cerua, quare no
Aquilus, Aquila, et cum haberesfuucs, Fwvis, quamobrem non dixisti, Thunnus,
Thanna.Namquçadmit, tuntcommunes terminationes, ausim muni quoq.
genereinsignire: vt hic et hæcouis potius dicatur,quam aut hæc,aut hic vel hæc,
vt etiam veteres pronunciabant. Atque illi quidem, cum Taurum re et e dicerent,
etiam ad conuiciu Tauram, comentisunt. Quare igitur voluptatis diuerticula
quæfiuere: necessitati autno inferuie re verum nulla ars repete perfecta
extitit. Ille ve roin multis vocib. ficin vocu terminatione fata Opuze lis defe
et tus fuit, cum tria genera vnica vnius vom cis terminatione coprehensa sunt,
vt Felix: vng enim vox est,materia fifpectes; at si formaintro. spectes,tres
sunt vna facic.llludquoque ex anti quiseft cautius accipiendů:
Nacumdiscrimogenos a Nerum statuut, per notă Pronominis, a pofterio -
riaccipiunt cognitionem:nequeenim Cæfar, eft generismasculini,quia ei
præponitur hic:sedco gnoscitur ita cffe,qaita præponitur: præponitur aute,quia
eft. Hæc de re ipsa. eorum autevoces etia sunt declarandæ.NaMas,Ofcadiettio
fuit că la cifa a Mamerte; Mamers.n. et Mauors, et Mars, forrem apud illos
fignificarut;non quodma na UIT CIT IO MIC Sil m voca vorteret vtaiunt: neque
enim Latinæ voces fue re. Fæminina antem a fætu:fætusautem cause to Coitur: nam
hocverbo veteresrem Veneream fi, gnificarant pudenter: ficut Latini, Coire:
quid enim purias,quam comitem esse? item consuetu do: ' lic Græci owevci, et
vyzivela, et alia mplta, quæ in libris historiarum diligenteranno * tauimus.
Disputarunt autem Grammatici Ma pufcula Lante genera anMasculina dicenda
effent: et Fe stus in xii. Masculina mauult, quoniam Græci quoque apravixa Hai
Inaura ', non autem appara, etFraua. Idem Feftuşin primo, Fæmineum di citGenus,
non Femininum. Recentiores deli cati malunt dicere, Generis neutrius, quam peu
tri,fed antiqui fiçinflexêre Vter, vtri, vtro ; fi cut,Vnus,vni,vno,vnum,vne:
vt es apud Catullum. et Terentius, Mihi solæ. Et vt nomen gene ris differat a
communiilla vocenegatiua, pruden ter, qua potuit,effectum est. Proprium autem
Ge nerum effe,pati mutationem,fatis patet ex genc en reincerto, vt etiam
Armentas, dixerit Ennius, quæ nos Armenta. Sed de his in historia originu faris
dictum est, Cafors. Vncco ordine, quem præcepimus,de Cafia bus
agędum eft,operoso fane negotio.Ca pildusigitur, per veteru definitionem, quid
sit,non bolle med fatis cognoscipoteft:quippe, et Nomen per Ca fum, et Cafum
per nomen cuin definiant neque þæciņter felintrelatiua, circularis erit
cognitio: 1 sic Pt fic cnim vocant philosophi, quum ignotum per æqueignotum
explicatur. Nam fi nomen eft de clinabile per casum, Quæro, quid fit casus. Eft
declinatio (aiut )nominis, quareper hæc nihil ng tum mihi fit. Sed addidere,
vel aliarum casua lium dictionum, quæ maxime fit in fine, At vero, Cafus non
eft declinatio:Declinatio enim duo fi gnificat: A et um illum inflectendiprimo
fuo fia, gnificatu:motum.n. notat ciusmodi verbalia, ve ambulario.Id nõ eft
casus: no erit igitur hocmo do declinatio: fecudo,significatcaputquoddaad,,
quod reducuptur eiufdem flexionis nomina:ve primam, secunda, et alias dicimus:
ne sicquidem erit casus, declinatio, Casus enim ipsi ad ea capi ta reducuntur.
Quod autem ad aliquid reducitur, non eftcum eo idem. Reducere enim notat mos
tum:at omnis motus statuit priuationem: igitur liidem effent, idem careret
feipfo. Voluitigitur Ĉ intelligere declinationem ipfam mutationem
terminationis; sed Casus non eftilla mutatio, fed hoc ipfum quod iam mutatum est:
Casus enim Vocatiui est, Bone, quod iam est mutatum a Bo nus, non nunc mutatur.
Itaque vox hæc, Cafus, elt præteriti temporis,declinatio præsentis, Præa terca
Species est declinatio nominis, hoc mo?? doper terminationem: vta Iustitia
luftus: hæc enim est definitio Denominatiuoru. Quidquod illa verba, Quæ maxime
fit in fine: perturbant. pon declarant. Nam vox hæc,Maxime accipitur Fc pro
eo,quod est potiffimum. Atpotisfimum re mittit interdum amplitudinem
fignificati: vt quum dico. Potiffimum hyeme pluit: significo. -DV 7de ene you non semper æquepluere: quare oftedunt ca
vet ba, euenire aliquando, vt Calus non fiant in fine vocum, sed alibi quoque.
Quod ficoconfugiant, vt dicant,Maxime,idem esse quod,Semper: ad derent potius
vocem manifestamSemper. Ve rumneid quidem faciunt do et i: Definitiones e
nimita funt natura comparatæ, vt hocaduerbio neegeant. In ipfis enim ligna
vniuerfalia, tum nu merorum, tum temporum neceffario,et femper intelliguntur.
Idem enim dicas, Homo eft ani mal:Omnis et homoest femperanimal. Cum e nim a
fubftantia confiant definitiones, ipfaque abeslenequeat: etde omnibus, etfemper
dicen turserit igitur casus terminationis effectusdiuer fus
aprimaimpositione:eft.n. idenomealterius, atque alterius cafus, quiaalia
atq.alia terminatio Hemutatusest. Isautem affe us eftin prædica
mentoQualitatis, in capite de figura. Intelligo figuram mathematicam, non autem
iftam fåt Sam dequa mox. Eft enim Figura terminusqua titatis: igiturhæc
voxPoeta,quantitate certa, et figura eft:a, enim vocali clauditur. At vox hæc
Poetarum,alia quantitate, alia figura terminatur. Som Eft autem affe et usis
Nominum primo, etvero: Pronominum autem, quatenus illorum vicarii
funt:Participiorum,vtin ipfis Nominum natu fa ineft. Sicut ego fum calidus,
quia ignis calidus est, quiin meelt:ita proprium accidens alicuius, poteft effe
hoc modo comune:quonia subftantia illa,cuius eft proprium,eft fubftantia
imperfecta, et comparata ad vlteriorem fine,quam fuu: cu jusmodi sunt elementa,
que nonfunt propter fe GcutEst en Eatin nfugi Tipe: per. Egok adaa 2, tur etts
Cor o ipa erdic Caso ficutneque materia prima.Illud in memoria ha- Countro
bendum eft:Siquę voces cafu distinguuntur: que tamen non funt mutatæ, vtMufa,
in Recto, et Vacatiuo, hoc defectu materiæ, non formæ eue nire: Quæ fuit ratio,
vt etiam æquiuoca nominaw sa orta sunt. Dico autem diuersam a primaimpoli tione
; inuentores eniin nomen indidiffe Reco patet ex vsuloquentium,qui præfentis
temporis primam personam, 6lua appellant,et Reetum ipsum Jog. nominis. Casus
eflentia hæc eft:igitur de numero corý, aut deque appellationibus nunc agendu.
Caderedi çimus moueri deorsum naturaliter:intelligo na taraliçer, secundum
graue. Nam alia, quęingres su aut volatu,aut alioquouis modo deorsum mo uentur,
non ferutur naturali motu grauitatis, fed voluntario: quo motu etiain fursum
subeunt. At naturalis motus ad vnum tantum fit. Quare pa, luserectus,aut
columnacum ruit, caderedicitur: non quia totadeorsum feratur,Ted quia plurima
eius pars. Translatum eft deinde, vt quoties aliter quidauțesset, aut eueniret,
quam aut prius erat, aut fperabatur verbum hoc vsurparemus:'vt Ca dere caussa,
in qua erat: Cadere fpe: Excidere memoria. Corporis enim folius interest natura
liter moucre: fed ad res corpore carętes translatu fuit. Huius verbi arigotora
Græca esta prætevov rito medio?oūmaiat. quo sono integropræsen tis etiam nunc
Valcones pronunciant. Cum igi ţurapud Homerūdicatur verba excidere ab ore, a
mente quoque cadant neceffe eft. Quare cum a cadendo Casus sit, paffiua forma,
vt Occasus Sol MI10 prad Deck tami ODISI serti Post TioN etTE n 110 na34 Scak
alice biter esti uus: ople 184 Ivl. IIII. Sol,quemadmodum fupra diximus,qui iam
oc. cidiffet, in x 1 1. tabulis legebatur: Casus appel latione etiam Rcctum
ipfum afficere aufi funt, quia a mente caderet imponentis. Sed quum nos ILCR
wdeaffectu nominum fcribamus,non erit ea recta, fententia: reliquæ enim
quoquepartes Casus di cerentur: igitur non esset nominum affectus ex mutatione
finali, sed fine mutatione cuiufuis vo cis: vt Hev: vtappareat, quam negligenter
fibii pfis istiaduersentur. Sed ferendico erant, quod In vera dicerent.quanquam
non fecundum ea, quæ proponerentur. Atcontra,quiita sentiunt, Ca sus omnes
efseRectos,quia a generalicadunt no mine:landineptiunt.nam quid est hoc,quod ge
nerale nomen appellant? Nomen ipsum? Atquis dicat, Cæfarem anominccecidiffe, in
quo nun quam fuit: quis Sputum? cuius ne vnam quidem habet fyllabam. Materia
igitur huius, ab illius non cecidit.Quod fi hoc ab illo contemplantur, quia
illius speciessit, sane non cecidit: quis enim dicat fpeciem a genere cadere?
in quo eftvt pars comprchesa prædicatione: et in qua illud eft vt pars
constituens essentialis, vt omittam tempora verborum futura casus, quoniam a
verbo gene rali cecidiffent. Erggalii subtiliffime dixere,Re to ctum effe
Cafum,quoniam ipfecft quicadit,cum definit effe Rectus, et fit cafus. Si cnim
Rectus est, quideclinatur,qui ficditur, nepe eritCasus. Itaque Aptota vocata
nomina, in quibus rectus non caderet. Verum ne hi quidem funt audien wie di:Nam
quæro Reetusantequam cadat, Casuf ne fit? fr est casusante quam cadat, ergo
finc cauf fa, CE, nts ode 20 sa, id est,
fine mutatione etflexioneerut obliqui cafus. Sin hicasus funt, ille non fuit:
mutatum e niin non eftidem. Quidam.vbideiectisunt his rationibus, ad alia commenta
confugere:eundem effe poffe et Rectum et Casum quia stylusema-na nu poftquam
cecidit,fectus adhuc elt. Hîc falla- john cia eft keci et Eredi: iccirco duplex
fuit vox, Cria, et 60). interpretamur primam vocem re Etam,alteram
erectam.Reettæ ratio eft a partibus, ne extremorum tenorem egrediantur: nam qui
fic definiunt,Breviffima extensio,per proprium, non per esscntiam
definivere.Erectæ autem ratio esta litu, etrelatione vniversitatis: cuius
fcilicet partes extremæ non egrediuntur lineam mundi perpendicularem. Ita
etiamcuruus stilus poterit erectus effe, et ftilus rectus, iacens: opponitur e
nim Recto Obliquum, Erecto autem lacens.Ic circo dicimus in definitione Erecti,
cuius extre mæ partes non exeunt liticam mundi perpendi cularem. quoniam etiam
curua erecta effe pof sunt. Vere autem Erectum sicintelligas: nam Nutaris licet
non fit lacens,non tamenvere Ere et us eft: fed eft,vt aiuñt, in fieri:
definitiones au tem rerum sunt perfectarum. Hinc Nominati vum vocabimus L.
Jeñor Rectum,quia brevissima nominis extensioeft: vt linea recta: iccirco Clu
apud Græcos significat statim. opJw autem,quia ftat:nequedum flexa est: erectum
dicas,silubet. Ceteras autem partes inflexinominis,a Recoq dem Obliquas,ab
Erecto autem casus. Sed reci us fiat,vtobliquorum nomeomittas: nullo enim
modopotest competere ratio curvitatis. Casum autcm DHI NIE ch ZA CN -,R Cat ca
die 24U Cealus autem appelles illam terminatam mutationem ; exemplo
Aristotelis,o milosa Alge Pepdv oz'Tx quivua Mam 75wrotua. Enumerantur
Casus:explicatur vfies:re cipiuntur Tomina: Asus, vocelargius cu recto quoq;
comuni: cata,vidcamus quotsint et qui,etquare no write plures, Ğ a
veterib.traditi sunt, neq;pauciores.In mm. omniactioneestid g agit,id quod
fit,id quodfa et u recipit, privatio, et finis cuius cauffa fit. Quin quecafus
fuerenecessarij: Agens, Rectus: quod fit, Secundus: cui fit, id est finis,
Tertius: quodreci pit, Quartus.privatio, Sextus:Agit enimfaber, fa cit formam
freni in ferro, facit Cæsari, recipit for mam ferrum, quod carebat ea. Ita
constitues o rationem, Faber cudit ferrumi Cæsari ex catena. Interroges igitur,
Quid facit ferro?Formam fre au Patuni: ex catena in catena enim nonerat. Ac
quan quam videtur formailla effe finis: imposita enim fony
conforma,ceffatartifex; tamen non eft finis vltimus: eft.n.finis operæ, id eft,
a ettionis; non autem ope ris.fit.n.propter equu Cæsaris. Sic et super Quar i
ti natura poterat dubitari: videtur.n.formam no materiam fignificare, cum
dicimus,Ædificodo mum.Atrudib.philofophiæ hoc veniat inmen, tem: Domus.n. et
materiam dicit et formam:Vo. cabulum igitur hoc facit,non autem Casus. Cui' rei
sigrueft,dica, Cædo lapideszhic nihil est, præ ter materia: Cæsura autem forma
eft, puta lovis, aut Cæsaris. Ita in domo, fi formam a materia intelle et tione
distinguas, siç dicas, Lapides cuius sunt e mi quod erha Erfa reso teni funt?
Domus: a forma enim hoc habet, vt define Pontis,aut alterius rei. Mutantur
autem locutios nibus Casuum rationes, aliter enim accipias in passivis: sed
simplex inventio rerum talis ab ipsis principiisfuit. Quoniam vero fermo
institutus est, vt dicebamus, quocumaltero sententiam no stram communicaremus:
iccirco Quintus cafus inventus est, cuius officium vocandiellet.Sapien -Nomme
tius autem a nobis fit,quam fit fa et um ab antiqs: cum ordinis nomen
indimuscafibus. Primui ; ndt Secundum, Tertium,non aute officiorum. Nain Duis
cum in varios vsus fusi essent, non folum diversa nomina, sed etia supervacanea
sunt sortiti. Quid drea enim Vxorium cafum dixerunt Secundum? mo destius alij
Patrium,prudentius Poffefforiu. Nam Hectoris Andromache, non eft Vxorius,fed Ma
ritalis: sicut apud Valerium, Terentia Cicero nis. Ita cum dicis Cæfar Sylvij
pater, Filialis fit, si sit Patrius ibi, Sylvius Cæfaris. Sic enim Cicero:
Cato, huius pater, qui Uticæ sese interfecit. Qua ratione etiam Genitivu
nominarat. Quid? nonne erit etiam Carpentarius cum dicam, Car peatum opus Epei?
Sed grammaticis nullus finis ineptiendi.Dativum non inepte dixere,Acquisi
mitivummelius: nam quodcontraria natura inve nitur: vt, Aufero tibilibrum:hicetiam
acquisitio nem intelligamus: nam recipitablationem. Ac cusativu peffime
Latini,Græcimitius, aile Tixlu vt cauffa fit non accusatio. nam fic oportet
dicas PPA Sextum casum, Defensorium: namquemadma dum eft, Contra Vatinium: fic
erit, Pro Vati nio. Sed et ridiculum fane:etenim ytelt, Accufo Clo i fire 028
OS DIUS opt do 009 Vo Col 017 tera UARY um 188 IvL. CClodium: sic, Defendo
Clodium potior autede fenfio effe debet.Salutatorium etiam Vocatiuum non male:
sed hoc generalius: etiam falutas, vo cas: neque enim Vocare primo significatu
fuit, arceffere, aut ciere:sed,vocem edere: poftea fuit, nominare. Sic clamare
vocem contentam ede re, poftea appellare:vtapud Plautum tranfitive. ienon
absolute,Clamahominem, koneix. Ablativi quoque nomen non femper fervit,sed
etiam dat: A Cæsare daturregnum Antonio: nisi dicas, au ferri ab eo quod dat;id
quod datur, et reette. Se ' S ptimus autem a Sexto non magis distat,qua Ge
phimnitivus afeipso,quumaliudquam gignere,et Dativus aliud quam dare
fignificat. Isautem ca fus Septimus,vt voluere,vtnosSextus, habuit ra tionem
instrumenti:nam hoc quoqueinter caus sas numerätu est. AcPlatonici
quidem,interquos etiam Galenus fuit, instrumencariam cauffam ab aliis
distinctam posuere: at Peripatetici( vtom nia) fapientius ad genus cauffæ
efficientis: eft e nim Malleus efficiens Annuli: neque ipfe fine Aurifice,
neque fine ipfo Aurifex: fed ita vt fi Malleo non agat, agat alia re, quæ
illius loco fit. “ Adeo vt Aristoteles etiam ipsam motionem inter efficientes
víumerarit. Igitur in rećtonon potuit esse, propterea quod simplexelt. In fexto
casu fuit, quomodo eft efficiensin paffiva locutione: vtidem fit ; A Cæfare, et
a Laricca vulous fictum est: vtrunque enim eft agens. Itaque et a Lancea et
Lancea: quare quum neque Cafär fine Lancea, nequc Lancea'sine Cæsare vulnus pos
fit facere, et tamen Cæsar muito potior fit, quip. pe 189 tam Abi erine idios
reche 0,00 honek در و habu peages a feipfo, tenuit priscusvsus, vt præpofitio
hæc Cvm, adderetur: ficut, Theseus cum Hercu le. Verum quia non erat focietas
æqualis, fed ve rusmotus a ettivus in agente,motuspallivus in instrumento,
sustulerunt præpofitionem, qua verus comitatus in aliis indicaretur.Ratio
igitur, et vsus sequens rationem priscus ad hunc modum fuit. Nuncvero cum
grammatici negantinveniri di tum a doctis cum præpofitione, falluntur. Nam in
quarto Fastorum,in antiquisexemplarib.Flo rentinis fic fcriptum fuit:
Hecmodoverrebat raro cumpectine terrum. Verum itain codicibus do et iffimi
viriGryphije mendatum invenimus: Hacmodo verrebatftantemtibicine villam.
Necdisplicuit festivitas priscæ vocis, fulturaque casætenuioris. Sed is
loquendi modus fuit pecu liaris illi poetæ: cum alibi,tum in primoTrãsforo
mationum, --concuffitters,quaterý Casariem:cumqua terram, mare,fidera movit. Plinius
quoq; in lib.ix.demolloquenspisci bus,fic scripsit: Cæteri çirri, cum
quibusvenatur. Proprium autem est Sexti,etSecundi mutuo 64 subire sedesquasdam.
Quædam.n.verbaæquei-comide oppsos refpiciunt,vtEgeo, et eiusmodi:fed etalio va
su loquendi:vt,Imperator miræ fortunæ:et Mira fortuna. Vbi fi multa iungantur
cola, idemcalus fere repetitur:Bonæindolis, summæ spei,raræfi dei.
Pliniusvariayit vii. Chromandorum ģentem fyivestrem, sine voce, stridoris
horren Ai, hitris corporibus.Alius dixiffet, Stridore hor Nis rendo: intar
INITI caula ci Otis: + 2 108 ed in is lori nema. ustig cal Sine اrendo:vbi
etiam vocem a stridoreoris mald seps ravit. Sed etCicero eodem modo elegantia
con divit varietate: Lentulum noftrum ; eximiafper fummæ virtutis adolescentem.
Vbisemper inve nies adiectivum:nam exemplum ex invectivain Sallustium falso
adducut,sic, Quos protulit Sci piones,Metellos et, ante fuerintopinionis:legut
enim docti, Tantæ, et re ette. Rectus autem et Quintusapud Atticosidem
quifuit:quosetiam poeta imitatus eft: Corniger Hesperidum fluviusregnator
aquarum. etin plerisquevocibustam Nominu,quam Pro nominum, atque etiam
Participiorum adhucita est. Iccirco in oratione vtrunque fimul iunctum
invenimus: vt apud Plinium in vit. Salve omniu primus, parens patriæ appellate.
Namca verba, Primus, etAppellate fimul coeunt in coftru et io ne. Illud autem
ex Virgilio, Nate, mea vires,meamagna potentia folus, Natepatrisfummi,quitela
Typhoea temnis: duob. modis aptari poteft,vteximatur ex eomoi do
dicendi:primo,vt folus sitmagna potentia:fe cundo, qui folus temnis
tela.Cafuumordo,quaretalisfit. х öm nium mam habuit pofituram, Secundum locum
forma occupavit: eftenim ftatim in animoefficientis,vt materiæ eam imponat:
quippe, vti dicebamus, operæ finis est. Proximam huic sedem vindicavit is,
quivlrimumfinem significavit. Rcliqui erant duo: w.. Emilum primum,Reetum
habuit:et quia primali duo: alter materialis, quem Accufativu dicebant: anti
alter,qui signaret privatione: iccirco merito huic m illum præpofuere.Vocativus
autem poftremolo co fuerat collocandus: veruın Sextus quum totus Latinus
fit,atquc ab ipfis, cæteris additus, omniu oculis vltimus fuit. Neque enim
verum est,quod aiunt, bas: fueJer, Je, Sextum fuiffe Græcis: non. n. flection
for love tur: sed est, ficut apud nos,coelitus. Itaqueetiam 1.0il alios
ficinvenias,segvavde, d'egvos.quare etiã pla res cafus fint.cęterum adverbia
locifunt,vt fuega 16. Quid quod illa addita terminatio non femper Lad
distinxit,nam etiam præpofitio addita eft, regvo adh fo me.ficut et $ quæ particula
omnibus additur Ljuni casibus, nequeipfosvariat: et omnibus numeris: sec id
quod ab Vrbảno diligentissime ex Homericis obleryationibus collectum est.
Deiis,qua vnico cafu constant, “ pluribus. an Aptota inveniantur. Vemadmodum
igitur interdum videmus volimo nomen quodpiam, verbumve voceconyes puna
nire:vt, face: neque tamen eadem est natura: ita quanquam quidam casus eiusdem
vocis, limitib. iisdem contineantur,nihil tamen impediet,quin mi suiquæq; vox
Casus naturam vsumq;fervet.Sunt qua enim quædam nomina per omnesCasus variata,
quæ iccirco Senaria dicta funt, vt Solus. Quædam jes per quinquevt
Pater:quæ,Quinaria, Quaterna cebut ria: vt, Puer.Ternaria:vt
Turris.Simplicia,quæ v india num tenoremsemper obtinent:vt,Frugi.Binaria mut
que autem: live Bipartita quidam fecere, adduntque Nije Siffres Sell mm exeo !
DICOD Q umtu பொய் - exemplum a Genu: propterea quod in Secundo, et 'Tertio, et
Sexto producat, in Recto, Quarto, Quinto corripiat vitiam fyllabam. Apud poe
tastamen eam semperproductam invenias: Nudagenu, nodog,finus collecta fluentes:
eft Gcnu, Quarti cafus, ficur et Sinus fluetes. Ne que necesse cítinveniri
defectus hosin omnibus numeris: vt quoniam fint,Singularia, et Terna ria, et
deinceps, etia Binaria statuatur. casu namq; non consulto hec evenere: quin
etiam siconsulto factum esset,adid non cogerentur, siçutin patu ra animalium,
sunt Bipedes, funt Quadrupedess Sexpedes,Octopedes, I ripedes autem non sunt.
neque in arte.nam culinarij Tripodes sunt: qna drupedes vt effent,non placuit.
hoon Antiquiigitur fic minutatim collegêre. Sena ríaModum habent vnicum, vt
Solus. Quinaria duos, Rectum eundem cum vocativo: vt, Mater. is primus modus
est: Alter, cum idem eft Tertius cum Sexto: vt, Marcus. Quaternaria fex primus,
Genitivum cum Dativo, etVocativum cum Abla tivo: vt, Aeneas, Secundus,
Nominativum cum Vocativo, Dativum cum Ablativo: vť,Aper. Ter fius,Genitivum cum
Vocativo, et Dativum cum Ablativo: vt, Iulius: Genitivum enim vnico I,
fcribebant. Quartus, Nominativum cum Vo. cativo, etGenitivứcum Dativo: vt,
Dies. Quin tus, Nominativum cum Genitivo, et Vocativo. Sextus,Nominativum cum
Accufativo, et Voca tivo:vt,neutra, Sidus, Scamnum. Ternariaquoq; sex fiut
modis: Primus, Nominativum cum Ge nitivo, et Vocativo: Datiyum cum Ablativo, vt
Turriso bi Hi 16 UK Turris, Secundus,in iis, quæ sunt sicut Portus. V biantiqui
Datiuum eodem sono quo ablatiuum proferebant. Tertius in iis, quæ funt ficut
Poe ta: nihil enim habent præterea, nisi Poetam, et Poeræ. Quartus in iis quæ
funtficut THISBE ; in quibus idem est nominatiuus,Genitiuus, Da tiuus,
Vocatiuus. Ablatiuus. Quintus,in Græcis fæmininisin o, antiquorum more. Sappho,
Sap phonis, Sapphoni.Sextus, vtinneutris Secundæ, scamnym, Veterum di etta
examinat diligentius. As minuțias omittere aliquando in animo fuit:fed ne quid
desideretur,apposuimus:si mul vt veterum errores caftigaiemus. Primum, i
fingularcs tantu casus sunt profecuti: at cnimue ro plurales aliter fonant:
iccirco tota hæc via non folum inutilis, fed etia falla. Præterea capita quo 2.
que ipfa non omnia verasunts, inter quæ illa e mendes: nam Ternarioru fecudus
modus ideeft. cum primc:nam in Portu, et Turri, iidem sunt ca. fuum modi,fi
literas fpectes, Nominatiuus, Ge nitiuus, Vocatiuus, vnus: Datiuus, vt
prisci,Por tu, et Ablatiuus ynus. etTertius, accusatiuus. Ar enimuero differt
Genitiuus, Portus, a nomina suo fyllabæ finalis produ et ione. Itaque ad maio
rem numerųm referenda hæc erunt: ipfi enim Binaria agnoscebant, ex eiusdem
vocalis diucrfam quantitate. Quare Tertius quoque modus ' Ter nariorum reiicietur
in Quaterparia: nam Dea,a liter fonat, in Nominatiuo, aliter in Ablatiuo,
Quartus vero etiam ridiculus est. Quis enim di catin Thisbe: eundem effe
velGenitiuum, vel Datiuum cum Recto? quem ab eo diphthongus
longediuidit:vtståspicari libeat, iam Diomedis tempore defitas effe
diphthongorum pronun ciationes. Quintus quoquemodusexplodendus eft: Nam si
veteres fequimur, vt Sapphonis, et Sapphoni dicamus: etiam Sapphoncm, etiam
Sapphone, addernus, integrum.n.declinabant. sin cultioribus feculis obfequamur,in
aliam mox formam erunt redigenda. Hæcigitur omnes fibi habent cafus,corum e nim
vsusomnibus præsto eft: atcasuum formam desiderant: verum inueniuntur nomina
multis defecta cafibus: quædam etiam omnibus, præter vnum: vt, Sponte is enim
Sextus cafus quum fit, fui vfum cum aliorum nullo communicat:quare hæc Græci
recte Moveiew. dixere.alia vero qui bus duo tantum relieti effent,Diptota:vt,
luppi ter, rectum tantuin et vocatiuum habet, reicctis antiquorum, Iuppitris,
luppitrem.alia,Triptota: vt, louis, louem.reiecoRecto antiquorum, co verfu,
Quem fouisipse tremit. In quo Apuleiussecu tus est vetus carmen, quod recitatur
a Martiano, Mercurius louis,Neptunus, Vulcanus, Apollo, Et Tetraptota, et
Pentaptota, a numero quoque dicas fi inuenias: vt pronomen Ego, caret enim
Vocatiuo. Hexaptota autem etiam Ilavta wide nominauimus, quoniam omnes cafus
comple eterentur. Siigitur, vt oftedimus, aliud est, esse Bipartita, Tripartita,
Quadripartita: et aliud Diptota, Tri ptota, Tetraptota: fatis constat veteres
non re e inuexisse, Aptotorum appellationem. Namim Qilol? Frugi, et nihili,non
carent calibus,vtdixere:fed Nihili,Monoptotum est, casus scilicet Geniti ui:vt
sit homonihili,sicuthomonullius precii: et Frugi omnium casuum est.omnibus.n.
cafib.iun gitur,licetvoce non varietur. Si.n.id tolleret ca luum naturam, non
posses dicere,Turrismagnx: quoniam Turrisin nominatiuo ius sibi certum
occupaffet, quo excluderet Genitiuum. Verum vt dicebamus, materia tantum, id
est voce fola conueniunt, forma autem distant: vt homo pi etus, et homoverus.
Illa vero etiam idsus est inuicta: Si nominis definitio eft, p casus variari:
ergo cafus eft,aut essetia nominis, aut ab effentia Auens: Omniigitur
nominicompetet. His aute capitibus vfi fumus appellationibus vulgaribus,
Genitiui,Datiuiet aliorum, nefi Primum et Se cundum, etTertium, vt polliciti
fueramus,dixil, femus, confusa esset oratio,in qua identidem ca dem nomina
inculcanda erant, Primus modus, Secundus modus. Singularum casuum ratio, qua
pertinetad terininationes, 21 CH. 100 acquiescit animus:reddenda enim cauffa
eft ipfiusterminationis: fiquidem casus Termina, tio est. ac pleraque sanead
Græcos referre, no-rang bis satis sit, a quibus pene vniuersa linguaflu. xit.
Tres igitur ordines declinationum potiffi. N iij. mum 19 ) 196 IvL. IIII,,
mumsicuti sumus. Nam ex primaet secunda v 2 nam conflatam videmus: ex eorum
tertia,fecun dam noftram: ex quinta illorum,tertiam, quarta tim. etquintam.
Igitur tertium casum vt illi per diph thongum spuriam fcribebant: fic nos per
legiti quasimam zonty,usor, poetæ, mufæ. Quartum casum Aeolice pronuciauiinus,
montar, On6 « v:Poetam, Sterom Thebam. Seundum autem quare non secuti su
mus,fane miror. Nam in v, monlou,vt Genu, efle potuit.Musas,autem in fecundo,
ficut Aeoles, nõ diximus, quia concurriffet cum plurali Quarto: atque illi
distinxere fic, vt is vltimam produce ret, Quartus autem corriperet.
exemplasunt pe tenda ex Pindaro, et Theocrito. Et fane veteres Latinos sic
quoque locutos constat: quod etiam » patet ex Vergilio in yndecimo, -Nihilipsa,
nec auras, nec fonitus memor. Sic enim legendum: non vtimperiti mutarunt, Auræ.
Cum igitur ex duabus vnam fecissent, quam ob caussampo tius vocalem secundæ,
quam primæ retinuere? propterea quod rectius et facilius ex a, huius Redi
Poeta, facies Poetæ quam Poetų. Plu plur. rales autem casus duo integri sunt,
Reetus et nh. Quartus, montaj, monta's. Tertiusautem abie cite diphthongo
priorem vocalem muintus,poe tis. Quumtamen Acoles valde amarent diph και
thongtum illam “Φαιστ” pro “φαστ”, et Αισκληπιός, pro sal. Apoxanes, vt diximus.
Secundus autem casus, ut evitaret consonantiam cum quarto fsngulari, distortus
fuit, folytoiv. poetam: non tūv,poetarum. propterea quod accentu non
potuereapud nos distingui: neq; enim vltimas accentu afficimus. ItaqueD rta ul.
um ITI fu elle no to ce re Top 20 76 Itaque secuti funt alterum modum eorundem
casuum, Tourtowy: sed effugere hiatum illum dum » volunt, R,interposuere:maxime
enim accedunt» vestigia huius elementi ad hiatum: nam etiam qui ipfum non
possunt plenepronunciare, idemio nant quod obscurus hiatus. Secundæ autem de
senere clinationis casus peneomnes Græci sunt: solusse cundus effugit illam
obscuritatem ipsius v, vt Ho meri potius,quam ocarp8 diceremus: fed ita pu-» to
efferri solitum, ficuțin Optimus, vt aliquid er set, quasi etiam in Optumo. Nam
in veteri exem plari Terentiano,quodvidimus in manibus præ-. ceptoris nostri
Calii Rhodigini, fic fcriptu fuit, Apollodoru. Quartum autem pluralem contra
" go han euenit, vt pronunciarent: Cum enim ex oʻurpos feciffent Homerus,
contra ex Ourpes, fecere Ho meros: sicenim proferebant,vt diximus, Acoles »
Ouvipusi. Secundi autem cafusratio eadem quæ vete. in prima, et altera longe
maior.nam cum diceret, o umpov,nos Homerum, et olemow in secudo, no bis non
licuit feruare.eadem non fuiffet vox, ita que caudam illam addidere,
Homerorum,fane infuauem, quam etiam caudata litera explerent, R, scilicet.acper
ipitia quidem, vt Græciloque bantur,fic Nos locutosputo:vt censeã,et Meûm,» et
Deum, et Liberûm,dixisse:pro Meorum,Deo rum,Liberorum:adeo,vt contra omncs
sentiam, non per Syncopen sic enunciari, sed integras fuis, se voces. Tertia maxime,
vt diximus, a Quinta Taka pendet,fed exilem literam maluimus nos: marcos,
patris:sicut etiam in Quarto patrem, ex mate,et: addito illo mugitu ex priscis,vt
opinor,opicis: fic N V CH 0 re 10 IL så 00 ob JIO VI 11 7) JO enim LIC 198 IvL.
IIII. pher, enim Græca fuauitas fuit contaminata. Pluralis cautem fecundus non
coactus fuit exirein cauda illam,nequeenimcum quarto fingulari conue he's
thonjniebat.Sed ea infelicitas contigit Tertio plurali, vt Patribus, barbaro
fane exitu dicerent. nam • Patris,non potuere: crat enim iam occupatus so spus
a secundofingulari. Quarta autem decli natio sub hac fuit per initia ipfius
linguæ. Sice nim dicebant, Anus, anuis,anui: poftea etiam breuioribus vocibus,
Anus, anus, anu: fed mista fuit cum Secunda,Anum enim dicunt. Sic etiam in
plurali cum Tertia conuenit, Anuum,anubus. qawlaAtquinta longe diuersa fuit:
nam terminatio quoqueipsius Kecti, fua ipfius priscæ Italiæ fuite
Dies,Fames,Spes. Secundo cafu pluralisecundæ declinationis terminationem est
secuta. Tertio autem cafu Tertiæ,: Diebus, vt Patribus: fica ut etiam Secundo
fingulari,Secundam: Domi ni, Diei: quam tamen bis mutarunt: nam et Dies, et
Die, in codem cafu dixiffe, ' autor est do et iffimus vir Gellius: vt vel hinc
pateat, ar " bitrio loquentium et nasci namina, et inter rire. De specie.
yu Pecere vetus verbum fuit. In compofitis auc culari:vox saneipfamilitaris.Cum
politis insidiis aut e specubus contemplarentur agrestes olim Latini prælia
inituri:aut fupra Specus ipsas, edi. to faxo stantes obferuarent, quid rerum
agerent pro. sh ec TILS tiae 1ats fur procul hoftes. Specusautem
Græcum.est.cmee.com IndeSpecies,prore visa, sicut facies,prorefacta Ipla igitur
imago rei quæ in fpccendi instrumen tum reciperetur, Species diđa. Ergo fi
reserit primi status, eius imago species primaria dieta perana est: vt, nomen
Ilus, Regem Troianum repræ fentabat, quiprimus ita diet us eft:iccirco Primi,
tiuam fpeciem appellarunt. Quæ vero flueret a priore, Deriuatiuam, quoniam
nomen alterum Itv. a priore per eius vim deriuaretur: vt ab llus, Iu lus. Quod
fi figura est decomposita, quæ a com pofita deducitur: erit fane vltra speciem
Deri uatiuam alia fpecies, cui nomen non posuere, propterea quod ad eam animum
non aduerte tant a lulus, Iulius: et item alia, Iulianus: et a lia porro,
lulianius: Verum de figura illa,mox. Hîc autem consultius dicamus, multos esse
mo-onlama's dos, ordinesque in deriuatis, vt quædam primo fint: quædam deinceps.
Duobus autem modis Primum dicitur: aut quod ante alia omnia sui ordiniseft: aut
ante quod nihil, licet poftipfum, nihil. ita etiam primaria, feu
primitiua:aliqua enim sunta quibus nihil dedu ettum sit. Quod fi hæc duo inter
fe comparentur,præstantiore ra tione dicatur Primum, ante quod nihil est, quam
quod alia præcedit: prior enim ratio eft absoluta, et longe validior. Deus enim
ante quam quicquam crearet, erat Primum, priore ratione. Nomen tamen tam
Græcum, quam Latinum pofteriorem rationem indicat: et faci lius Græcum wpūTOV (est
enim opo, tov ) etiam » in duobus poteft efle.vnde et m potepov,76e ÊTepov, fue
DIE art, d Lor cher pri 200 Iul. IIII, 1 siçenim orta sunt comparatiua, ab
enepov.Latinu autem morosius,superlatiuum enim est:nam Pri, vetus vox fuit,
ficut N I, poftea latiore vocali fu · fæ sunt, Ne, Præ: vnde aduerbium, pridem:
comparatiuum, Prius:superlatiuum, Primum ; nam ab aduerbio Pridem; Primum qui
ducunt, çrrant. De Figura. coxupaab Sole cea dixere,linas ducere.Pi et ura
primum et vmbra orta est, vnde μονογραμμα Tos: poftea addiderelucem et vmbram:
a potiori Latinis visum est denominare.vt a peygos, dice rent Fingere, et
detracta aspiratione, Pingere, Eftigitur Fingere, exprimerç imitatione veram
rem:iccirco dietta Figura in signis, ettabulis:atq; hinc porro in grammaticis,
Figuræ physicissunt, quæ extrema quantitatis ciusdem subiiciunt ali ter, atque
aliter oculis, quatenusextrema sunt. " Reinaturalis
diuinadefinitio.Principio in plura li definiuimus vt facilius intelligeretur.
Et dixi mus, Quatenus extremasunt:quia colores aliter atque aliter etiam
obiiciunt quantitatcm oculis. Et quanquam etiam tactu comprehenditur figu ra:
tamen primarium obic et um oculorum eft. In Amilo re literariamodusidem; Nam
ficuti coniunctio ne certarum partium corporacoalescunt, ita no tarum
notiopumveconiun ettione voces compo nuntur, ita, vt alterius modi fiat alia
vox, ex Ma gno, et Animo,Magnanimus. quareMagnum, Simplicis figuræ dixerunt,
item Animum:at vti ū que quest. LI a C queiunctum, Compositæ. Dubitatur: fi
nomen, elt notarei, an nomen compositum fit nota rei compofitæ.Duplex est
compositio: vna vera, al- 2 tera nonvera:et prior huiuspofterioris regula est.
Connectuntur enim interdum res duæ, vt Ani mus; et Magnitudo: ergo nomen
compositum, coniuncta illa tanquam vnum significabit. Alter modus eftin iis,quæ
sunt, ficut Indoctus: signifi cat enim compositionem, pofitioniset privatio
nis, quæ in re non funt:intelle et us autem eas non potest apprehendere, nisi
aliquo cöponat modo. Non re et te addi Decompofitam. HÆC Æc sic veteres: quæ a
nobissunt perspicaci us contemplanda. Igituretsicrescit quanti- m.la tas,non
tamen neceffe eft,vt muteturfigura. ve luti cum additur quadrato Norma, quam
Græci,, Jiwuova vocant:augetur quatitas: figura no muta tur. Interdum vero
mutatur,vt fi eidem quadra to apponatur Triangulum. Eodem modo ali quando
crescit vox eadem, ncquemutaturfigu ra: vt magnanimus, eadem facie est,qua “magnus
animus”, licet maiore.Siautem addatur Animitas, fit diversitas a diverso: neque
enim semper compositio figura mutatur. Quod etiam in re bus liquidis, et in
prima Elementorum mistione conftat. Quare hocquodappellarunt veteres Fi guram,
mihi potius vocandavideturSpecies,id eft facies quædam:quanquam enim vsu, Animi
tas, non dicatur:at Analogia hoc non respuit,sic at Pietas, Felicitas, et alia.
Quare duæ tantum TO le. 1 brunt quantitates:Simplex, et Coposita.Decom ter
positavero,quæ aGræcisdiet a eftagerw'JETO, s non video, quare tertium faciat
membrum. Ne que cnim Magnanimirasa Magnanimo deduci tur:ficut neque ab Impio
Impietas, fed ex in, et Pietas, factum est. Quædam enim simplicia non
inveniuntur,queinveniuntur compofita.Exem ( ploest Epitogium:nonenim Togium
dicitur. I gitur non erit compositum, cum partium altera nusquam extet
separata. Item alia multa eiufdem modi sunt:Mustela. Confpicor: quaru partesde
fiderantur.Sed facita effe,vt voluere: fpecies erit quædam potius derivata a
Magnanimo,non aute Figura diversa, si spectes compositionem: nihil enim priori
voci additum aut demptu eft. Qua re decompositum esset aliter: cum priori compo
fitioni, aliqua vox apponeretur porro: vt, Incūra. viceruix. Redit adfuperiora,
ob Figura vsum. Va rationecomponereturdictiones, inter earum affectus
commemoratum est: is ve: ro attcet us totus nomini competit, quanquam non
soli.Evenit duobusintegris: vt, lufiuradum. Duobuscorruptis:vt, Benevolus.
Integro, etcor rupto: vt,Extorris.Corrupto, et integro:vt,effe rus. Componuntur
autem nomina et inter se ; vt diximus, et cum aliis. cum Verbis, Luciferi cum
Participiis, Omnipotens: cum Pronomini bus, Eiufmodi: cum Adverbiis, Benevolus:
cum Præpositionibus, Imprudens: cum Coniunctio mod Q nibus, 203 Out 16 4 010
ent Lidl den ca Ar ! UB ibi hibus, Vterque: cumInterie et ionibus, VæIovis.
Partium autem numerusin compofitis,a duobus ad plures, Semiuir, Imperterritus,
Cuiuscunquc modi: etilla faceta vox, nulli Græcarum cedens, Incuruiceruicum
pecus: vnica enim diet io est, non duæ, vt putarunt, et illa vetus,
Solitaurilia:no vt funt interpretati male veritatem, Sue, Oue, Tauro:neque enim
in voce hac, Soli, est Ouis: sed, sic fuit per initia,Sue Soloce, Tauro: fic
enim per. cudem lana tectam prisciappellarunt, quam ad facrificium egregiam
habebant, ideftegrege fe gregatam: integram, non tonsam: vnde et no men,
quoniam cum tota lana esset. Solon enim Osci dicebant totum, vt Græci onov.
Igiturnon ” in fimplices solum, sed in compofitas quoquepar tes resolventur:
sicuti diet iones non in literasta tum, fed etin fyllabas: etnaturalia corpora
non in materiam modo et formam, fed etiam in Eles menta. Quoniam autem tam
Rectiquảm Obli qui inter fe promiscuo componuntur,Reet us fle Hyis Etetur,
Obliquinon flectentur. Quare falso ex cepere, Alteruter, quoniam in secundocafu
faci at, Alterutrius.Nam tametfiin Quinquagintali, bris,itemque apud alios
legitur, vtin libris Origi numdi tum eft:at M.Tullium, et in Protagora et in
Epistolis, ipsumque Catonem in oratione de Ambitu, alteriusutrius fcripfiffe
conftat. Itaque » cum dicimus, Alterutrius: vox illa Alter, hocloco no eft
Reetus, sed Genitiv casus, et prisco modo amputata vocali cum sibilo, Sarti'tcatis,teetti'frau,
ais.Ergo nö debuit excipiab calege,qua dicebat. Rectum semper flecti. Illud
quoque errarunt: fic eilim aiunt,Obliquũ hoc Alterutrius,livefæmi ninº
fit;sivea neutro Recto, neceffario exclusifle syllabas poftremas prioris
vocisAlterius, quonia iain idem fecerant in Kecto.fic alterutra, et Al
terutrum,non Alterautra, et Alterumutrum. At cnimvero hoc ridiculum eft:Nam pin
Rectis fa actasit collisio,paffa est vocalis,et confonansm, id quod patitur
altera vocalisubeunte: At diffimilis ratio in Obliquis, quod etiam fua ipsorum
ratio ne debilitarunt.Nam in rectis ob hiatum evitan dum,elisam aiunt vocalem,
ergo in obliquis cum nullus fit hiatus, nulla esse debuit elifio. Neq;.n. quia
elides fic, Patrem eius, vt dicas in carmine, Patr'eius: iccirco pro Patris
eius,codem modo au deas, Patr' eius. Quid quodhæ vocesduplici vsu a receptæ
funt:nam Alter fuit, et fuit alterus:amos SiteGu.Itaquein fæmnininis etiam
duravit,Astera, alteræ vt diceretur aliquando apud priscos: quare foni
commoditati fervientes, molliffimam quan queflexionem sunt secuti, vt
Alteruter,potius di cerent,quam Alterusuter: et Alterutrius,ab eog effet
Alteriutrius. Elisionis autem exemplum ha beas ex Amphitruone Plauti, Culeftquidonum
dedit: pro,qualis est. An alia fint nominum accidentia,fi-. ve affectiones. Æc
funtab antiquis Accidentia numerata. 4 alle lame cosynum omififfe: Nam cum
deciinatio fitaffe ako et us genericus quatuorpartium:imo vcro differentia
essentialis,habuit etiam aliam fignificatio nem.priore namquemodo
communisefttano mini,quam Verbo: eft enim mutatio quæda ter minationu. At in
verbo,et in nomine aliud qd dam estvtriquesuum et peculiare. Quorum alte
rum,quod cilet Verbi, vocarunt Cõiugationem: quod effet Nominis,Declinationem.
Eftautem declinatio non illalolainflexiocomunis, fedcer ta etpropria:vt aliter
dicatur Poeta,aliter Dies de clinari.Ergo affectus nominum quidam eft, ficut et
fpecies.Quare cum Verbo attribuerintconiu gationem, et recte: Nominideclinationem
cum non assignarunt, inconsulto fecere: cum frustra timerent, ne quod effet
genericum, Nomini ad fcriberent. Wominium species venatur ex elementis
philosophia. STatim poft definitionem Nominis,eius affe-.'n'o etus
posuimusmerito,antequam species enu meraremus: sicut animalisaffectus sunt,
moveri voluntarie etsentire, priores ipsis fpeciebus,Ho mine, Ostrea,Leone: in
quib. poftea per differen tias disponuntur.Atveteres more fuo in hoc quo que
nobis negotium exhibuere, cum Species rio minum prius, quâipforum affectiones
tractant. Nosigitur his castigatis, eas deinceps, carumque origines atque
cauflas contemplemur. Reru nu- latha merum pene immenfum totidem vocibuscum
non. affequi nequiverit humana mens", neceffario comparavit, vt non folum
quæ eiufdem fub ftantiæ participes eflentres, codem quoque no Oj mine
significarentur, vt Equus etHomoanima. lis nomine, cuius natura
cõltarentcommuni: fed etiam quæreipsa diversa effent,veluti,Canis co Aparmi
lestesidus, et Canisanimal. Quarum sane rerum Msubstantiæ apud Averroem,
vtaiuntphilofophi, etiam plus quam generedifferunt.Nos autequid sentiamus,aliis
libris di etum est, inevu uc Græci vocant: noftris recentioribus aptissimo
vocabu lo Æquivoca libuit appellare: qualivocis bære ditate æqualirem inæqualem
repræsentarent. Si nomina quis Vnonima velit dicere, nihil vetat: sed Græ fort
ca appellatio magis sapit, juãsenim simul significat, non autem. Nam profecto
vtin re non sunt eadem,ita nominissignificato alio, atq; alio funt. Itaque fic
vere poflis dicere,Canisnon eft Canis: id est, res Cæleftis, non cftres
Terrestris: at nomen et materiam habet,ipfas literas, C, A, N, 1,5: etformam,id
eftsignificatum,ergoCanis cæ lestis materiam eandem habet Elementorum,a Canis
terrestris, formam autem, id est significa tum,non habet:ergo non eft idem
nomen: a for maenim est,quod eft:iccircoGræcicuws: at La tininon ita recte, cum
æquitatem illam interse. ruere. Itaque commodius fortasse nos Vnonima, vt vna,
fit adverbium, simul.Hæcautem non vno Bruggh.modo orta funt:fed quædam temere,atq;vtfors
tulit: qualia funt Alexander, et Achilles, tam in Regibus, quam in Nautis
nequam. Alia autem consulto: vt cum cuiuspiam similitudo ad impo. nendum idem
nomen alteri fimili traxit: ea fimi litudo fuit aut Substantiæ: veluti cum
dicimus, Xiphian piscem, et herba ab inftrumento bellico. AutZA 1. Mannana
Dimmane. JI 10 Aut Quantitatis:vt eft inproverbio,Motes et ma tia polliceri: et
apud Callimachum os a'd code tor Geld in hymno Apollinis: et Mare Solomo
nis.Aut Qualitatis:vtcuinmetallo et præviæ diei parti, fulgoris nomen inditum
eft Gręca voce xi çov: prisca enim est, quod teftatur aweso, fcilicet sequens
mane: quod et Germani imitati sunt, et Hispani, et Itali. Item ab aliis
prædicamcntis: vt Mörgen. cum arboresmasculas aut foeminas, et Thura ma scula,
etvites masculas, et nigra toxica,ab actione, et relatione: et Regem, divitem
quempiã, aga To Ezdv: Delphos, orbis vmbilicum. Hæc omnia nomina fibi aliqua
imitatione fünt consecuta. Acreliquis quidem generibus evenire fatentur.
Subftantiam autem hoc vt admitteret, dubita - font: runt. Cum enim non
intendatur, non remitta - quare tur,non videbatur dari gradusad similitudinem
in ipfa. Verum facile id intelligimus,eandefub ftantiam non intendi: fed genus
communemul tis, arctariin species multas.quare non poteftfie ri, vtæquales
fintillæ,æqualitasenim in substan tia,eft identitas. Quod et in octavo
Historiarum dixit divinitus Aristoteles, Species sub eodem ge nere coniun et
ione quidem generis illius vnum effe: differentiarum autem fucceflione, harere.
Effeenim tum in materia, tum in forma, turn in compositis certas aut affe
ettiones, aut differenti as inter fe vicinas, et inæquales. In materia, vtof
sain Homine, in Leone, differreper medullam: in Delphinopaululum abeffe: in
cæteris piscibus prb offespină:in Sepia esse,aliud:in infettis aliud quod
nomine careat. Sic et in formis, Rationem, o ij. Ni 70 11 5, 7 in 208 Iul. IV.
in anima Hominis: Instinctum naturalem in For micæ anima. Sicin
compolitis:Artemin Homi ne: in Ape quomodo dicas vim illam favificandi: in
Pfittaco mirificum nidum texendi? itaq; fpe cies suntæquales in genere: inter
feautem com paratæ, inæquales:ab ipsarum differentiarum in æqualitate. Adeo
enim sunt inæquales, vt altera 2 vnum genusinterdum conftituat subalternu, al
terain multa distribuaturgenera.exempligratia: Korpus dividitur per
differentias, Mortale, et Immortale:hoc ccelum tantum conftituit: Mor-, tali
autem cætera omnia comprehenduntur. Sic intelligas Voivocum,quodidem
genusdifpertit,: reque omnibus:vt Animal. Analogum,quod non zque,fed
ordinequodam:ytsapere.Æquivocum, Juodnomen folum communicat: yt,prataride
Mareiralci.Haec postrema diximus,quomodo appellarentur. Analogaautem a Latinis
Propor tionalia: ficut civium iusnonidem omnibus, fed suutn cuique attributum,
Senatori, Equiti, Plebi. Quod C.Cæfar dicit,pro rata:nos,Pro portione:
Vecuiufqueres fert:id eft, rata pars,live portio. Ditiores enim plus
obibantmuneris. vnde apud Athenienses, owridons. Vnivoca autem a Græcis 2x
qwvus,prudentiffime: cum nomine enim rem communicabant: non enim Toow,
coniungit ea fub nomine: fed nomen etnominis rationem. La tine
Cognominarectiffime dicas. Cum autem res non omnes codem modo Ant:sed aliæ per
fe, vt Substantiæ: aliæ in aliis, vtAccidentia: atque Accw9. hæcdupliciter,vt
hocfunt,quod funt: et quomo udo funt, quod funt:Dam Albedo etiam fine nive pex
ilaw alie aliquid est: intelligimus esse, q est: et Albedincm appellauimus,
percepimufqueeffe vniuocã, quia eadein genere esserin niue,et in la ette.
Aliquan do intelligimus ipfam esse, quomodo eft:licet e nim aliud fita niue:
tamen non poteft effe sine aut niue, autalio corpore. Is igitur cft modus, per
quem est, id quod eft:quoniam inhærentia, est essentia accidentis. hoc quoque
opus habuit frane. nominealiquo:iccirco ab albedine, Album de ductum cftnam: id
quod est, pofterius est,quam id quo est.igitur etiam nomen hocabillo ductu.
νηde ortafunt “το έπαθώνυμα, quαολαέπρoν” deri uarentur, fula terminatione a
priore differentia: Latini denominatiua commode vocitarunt. Co traria autem
aequivocis quædam sunt: nam vtil- forong the Ja vnam voccm multa habent: ita
multas voces in his,vnum:Ensis, Spatha, Gladius. Græci hæc πολυώνυμα:quidam
Enoftris συνώνυμα Falfo. for- ), tasscautem explicatius eífent locuti Græci,si
uo vwvelda appellaffent, quæ solo nominc cxtarent indicantia res diuerfas.
Igitur colligamus sic: Comunes res,quæ aut sua natura per se funt, vt Homo: aut
licet fintin aliis, fi intelligatur fine eo inquo funt.vt Albedo, Vniuocis
nominib.sunt indicatæ. Sin quomodo in aliis infunt,accipiantur, Denominatiuis:
vt al bu. zenuw'www.ce autcm cadē suntquę Vniuoca.Res aurefingulares quaru
natura ab aliis dissita est,k lownonen porn codēdomine,quo illæ
appellentur:nomen iilude erit Aequiuocu:vt Cæfar:neque enim quicquam mei in
altero qui dicatur Cæfarcrit: neque sola fubftantiæ, sed etiam accidentia, quæ
in ipsisin di i faham Paper hrin more Adiuiduis sunt vt hic rubor, hæc
cicatrix, Aequiuo marie ca est propria Cçsaris vnius: ficut et substantia ia
qua cít.Quare tamnomen hoc Casar, quam hoc Cæfaris cicatrix, plurali çarebit:
fed cius pluralis numerus crit vagus:velut quum dicis, Homines: at,Hic
homo:caret numero plurali: o'rqua enim facta sunt, apud Græcos:apud nos,
Indiuidua, shape?Itaq.in Declinationibus, qpræponitur prono incn nominibus, Hic
homo, Hæc cicatrix, non elt nota indicans etpræscribens indiuiduum, sed fexum
tantum. Nam quo modohæc cicatrix indi cata, poteft fieri cicatrices? Quinimene
in eode quidemCæfare si plures sint,pefisiccirco ficcte read numerum pluralem.
Etiam fac vt cætera pa ria sint, Tepus, Qualitas,Magnitudo:at loco dif ferent.
Comunia autcm,Gue Vniuerfalia loco na præfcribuntur. Hęc omnia tam Vaiņoca,
quam Aequiuoca veteres Subftãtiua,fane ambigue, vɔ
cauere.Substantiæ,n,appellatione abufi lunt, pro Effentia:ficuti
Græcinomincxalasin prædica mento.Nanq.s'oia etiam conuenitreb.estrapię
dicamenta,vtDeo. At Substatia neq ; extra præ dicamenta, nequein omnibus: sed
in iis tantur, quæ fubftant accidentibus.quarc nomen hoc Al bedo, non erit
Substantiuum, quia substantiam nõ fignificat.iccirco alii Fixum diceremaluerüt,
propterea quod rem indicaret,quęnon mucare taralio atq; alio fubie etto. Sed
anceps ea quoque vox fuit:nam Fixum viderctur effeindeclinabile,
opponitur,n.Mobili.Itaquenoslongeconsultius Effentialenome
appellauimus:quippequodtam fubftantiæ, quam accidệtishocipfum quodsung? Gigne
ZII S Onnk: 2. T significaret, Denominatiua autem eadem quæ Adie et iua:
quęctiam Accidentalia dicere posses, nisi nomina differentiarum impedirent: nam
a “Ratione”, Rationale duces: hoc est Denominati uum,sed non eft
Accidentale.Anvero fit Effen - Gubis tiale? Iccirco intelligendum
eft,:0106,fiue essentia triplicem esse: Materiam, et Formam, et Coposi
tum.Forma igitur dicitur Effentia quia dateffen tiam:Materia, quia dantem
gerit: fed, pprie dich esttotum ipsum: a qua g Substantiuum vocabat,«
nominauimus Effentiale. Denominatiua intel lexere variari, ac poterça Mobilia
vocitarunt:vt conueniat idem nomen viro et mulieri, fi litva riatum: Albus,
Alba. Hacdecauffa in oratione antes semper Denominatiuum pofterius effe
debuitEs fentiali: vir fortis, equus celer: verum vsus obti nuit
elegantięcauffa, vt aliter quam vulgus loqui tur,loqueremur. Neque vero penitus
temerefa etum eft:namq;vt equus potefteffe celer,ita celes ritas effe poteft et
in equo,et in non cquo: quare olubibit,moderabitur.Quod fi eft Denominati uum
pprium,vt Sentiens, est,pprium animalis: nihil refert vtrum præponatur:
paria.n. sunt: fed natura ipfaEffentiale priuscft.ridiculecnim pro conheça
feffi sunt, Fixum sequi Mobilis natura,1,præce dat Mobile.idcm enim
est,Animusperuerfus: et Peruersus animus. Scd ita intelligebant differre,
fidicamus,Corrupta mente etcorpore,et,Mente etcorpore corrupto. Verum hoc non
eft Fixum sequi Mobilisnaturam:ncq;.n. mutatur: sed ex duobus fixis diuerfis
genere, et numero, alterum apponiipli adie ettiuo, quod ei fimile tit. Verum fidis
1. ridicule negatur possediciæque
Corruptamen tes: et, Mēte corrupta.Neque verum est Substan tjua obsequiAdie
ettiuis: sed contra, Adiectiuum prospicere ad vtrunquc Substantiuum,aut ad id,
quod propius eft: et ipfi contra hanc male expli catam fententiam etiam ex
Ciceronis Philippica, dicendi moduin obferuare. An vero Adicctiuum
etSubftantiaum sit affectus, aut species folius no minis,in fexto libro
declaratum eft. subThe cio elt.Fixum autem aliud Proprium,quod vnius Nominis
igiturvelFixi, vel Mobilis hæcra tantum est: aliud Commune fecere: atque hoc
Appellatiuum quare vocarint, fane nefcio. Ve rum neque diuifio bona eft,neq;
nominis impo sitio. Nanq; etiam Mobilia,fiueadieet iua,partim funt communia, vt
candor:partim propria,vt hic candor quiin Cæsare est. Itaque diuisio nominis
qin Fixum etMobile,eft ficutdiuisio rei,in effe, et, in modum quo eft:Diuisio
autem in Commune, et Proprium, nõ estFixorum tantum: fed gencri ca
nominis:sicut diuisio rei in vniuerfalem, et in diuiduatam. Appellatiuum autem
quare dixcre? an quia lub fe vocat multa? at etiam Adiectiuiid interest: nihil
enim diffcrt Concretum ab Abstra eto, nisi modo significationis, non
significatio ne: at etiam propria rjominasuam rem appellant. Hoc autem ipsum
quod suntautPropria,aut hogy 2.0, Comunij,aut Fixa, autMobilia,recētioresQua
litatem nominis vocarunt:eaque inter accidentia cum fpecie, et genere
cnumerarut.Item Compa rationem, atque alia eiusmodı,magno errore.Na Homo et
Cæfar, no differüt qualitate: neq; albū ab homine qualitate differt,sed
effentia: neque enim qualitatis qualitas est. Comparatio autem atque alia
eiufmodi non sunt nominis qualitates genericæ.omnib.enim nominibus conuenirent,
At propria non recipiunt Comparationem:ne que substantialia: fed
Denominatiuorum affe ctio est. Sicut Patronymicum, non est Nominis qualitas, vt
nomen est:sed vt Nomen proprium. Illud quoque contemplandum eft, Nomen hoc,
Sol, et Luna, et alia eiufmodi, Communesit, 22. an proprium. Nam fpecies prior
est indiuiduo: sa igitur lì vnum indiuiduum explet totiusambitu fpeciei, id
quod facit Sol, erit nomen speciei, no indiuidui. Nomen enim priori inditur.
Hoc fic fenfere veteres falso: nam qui nomen impofuit ferhat's rebus, indiuidua
nota prius habuit,quam species, you may f Romanus enim qui vnicum Elephatum primus
motene, vidit, ei nomen indidit, Lucam bouem: nihildu4 mp4, с. metitus animo
vniuerfalem naturam illam. Sic page bratom't etiam Soli, quod folus efset: et
eiusconsortiope ging en geri ris, Lucinæ, quam poftea concisa voce Lunam
Freien, dixiinus. Eftigitur nomen hocindiuidui indiui- m poyi tu? duo impofitum
per se,speciei autem per accides. Itaque quum dicas ex Democrito, Mundos, et
Soles, et Lunas,fietquasiquum appellabis,et me, et Dictatorem, Cæfares,aut si
fpeciei tunc voles, vt fiat: erit. indiuiduis autem alia tibierunt quæ renda
nomina. Quid quoque loco statuendum, deg propriorum natura, atque affeetibus. O
v. b. Væ res vt diximus, hoc habeant vt sint aliquid prius, quam sint alicuius:
ea nomi na quæ eas res fic significant, primo quoquelo co tractanda erunt.
Quoniam autem Singularia sunt notissima: propria item nomina quibus
fignificantur, notiffimo, hoc eftprimo loco, ex plicanda funt:vt Cæsar,
Bucephalus, Athesis, Ro ina quæ nomina bina trinave sunt yni homini
conftituta,an propria fintap. pellanda? Hocsicagamus. Voces, quibusRoma na
capita recensebantur,fuere hę:Prenomen,No Bomen,Cognomen,Agnomen.Horum autem
na. tura, atque origo fic fuit: raptis per initia Sabina rum virginibus, atque
ea de caufa conflato bello, ipso in confli et u earum interuentu vterque po
pulus conciliatus, nõ solum animos mutuo bene uolentes conciliauit, fed etiam
nomina commu nicauit. Sicaiunt: puts queira fuiffe in aliquibus: Boston Ternam
in omnib. noncoitat: quippe ipfi Hersilia youm nomen et fuit, et maplit folum:
item Ro mulo et Tatio:Numę Pompilio Sabino, et Me tio Curtio itē bina: Hoflio
Hoftilio Romano to Nom tidem: Itaq; hoc fentio,a virtutecuiuspiam nome primum
mutuatos, vt ab Iulio, Iulii, dicerentur, quoru Iulus
autorgenerisfuiffet:iccirco, Nome appellatum vnde Nobiles, id eft noti essent.
Inde vt dignofceretur,additum aliquid notę ab euetu: ftatima; Cognoinen orcum
fuisse: vt Pompilii, a ceremoniis,Nume:Hoftiliiab reb.geftis, Hostio: Curtii,a
celeritate,Metio: Herdonii, a ftrenuitą te, Turno:l'roculi,ab cuentu natalium,lulio.Po
ftca Atea nobiliores quum liberos procreassent, et ne- Hammas que Nomen
possent, neque Cognomen auferre vellent, aliamnotam excogitarunt:quamquonia
infantibus imponerent, quos sola ca appellarent, præposuere; atque iccirco
dixereNomen. Hac inde fatis constat,quod quę primo loco cssento lim Nomina,
poftea secundo fuere:vt lulius Pro culus:Iulius prius fuit:at C.Iulius
posterius. Quæ Prænomina ab euentis quoque orta funt, aut na talium, aut
alterius fortunx: a fortitudinc,Mar cus:ab antiquitate, Caius, raios, a terra
fcilicet, quasi suzby boves effet: ab honore et dignitate, Ti
tus:abGenerositate,Cneus: a generisdefrauda tione, Spurius: a numero liberorum,
Quintus, Decimus: a decore, Decius; a cultu populi, Pu-. blius: a rempore
natalium, Lucius: et item alia, Qux sors etiam aliis obtigit nominibus. Nam
Marius, a Manc dictum fuit. et habuit præ nomen, Quintus, Aucta autem
Republica, numeroque ciuium illustrium, factum eft, vt aliorum nominum nguæ
cauliz cxtiterint. quæ nomina, quod accederent ad priora, cumquç eis vni
attribuerentur, Cognominadietta funt. Horum origo fuit, a corporis habitu,
Labco, Crassus,Longus, Varus,Valgius,Sedigitus, Buc culeius, Plautus, Plancus,
Varius, Pansa, Ruf fus: ab cuentis aliis, Posthumus, Praculus, Ge minus: a rebusgestis,
Aphricanus, Nero,Celer: ab a ettis, Salinator, Venox, Seranus, et alia eius
modi. Quæ posteri a maioribus suis honoris cauila accepta quum retinerent,
aliqui etiam auxeres ogh. Aon auxere,additisaliis insignibus,vt Publius, a po
pularitate:Cornelius, a viro forti, qui eam fami liam primus illuftrauit:
Scipio, ab opera,quam pa ' tri præstitit seniori: addidit his vir summusab
Aphrica domita, titulum Aphricani: hoc quonia tandem accessisset,Agnomen merito
appellaue re. ficut Agnatos dicimus, qui familiamaugent accessione fua: et
Agnata membra, apud Pliniu, quorum additamento corpus auctius fa et um eft. Vor
Quidam recentiorum affentiti sunt negantibus vocem hanc Agnomen, probam esse,
sed grani maticorum superstitione commêtitiam: verum a M.Tullio in fecundo rhetoricorum
pofita eft. Hæ sunt romanorum caussæ nominum atque Rahi effentiæ, quæ fic
definientur: Nomen familie ! nota: præ-nomen, proprium cuiusque: cognome, quod
euētu accessit. Agnomen, quod eventus accessionem notat. Ordo patet ex ipfarum
vocum mapevi: Materia autem nominum fic pote eft, vt quu fcribuntur, cætera
omnia omnibus fuis elemen tis explicentur: Prænomina non omnibus: fed aut
singulis: vt, C. aut binis: vt, Cn.aut trinis:ve Sex, p:o Sextus. Ex his patet,
non re ette aliquos prodidisse, Nomen effe vniusillius cuius eft: re tius ab
aliis Gentilitium, et ab illis ipfis nomen 06: Familiarum. Græci Prænomine
carent: fed po fito nomine vnico apponutpatris nomen: Aae Gudpus o Dininu. Hoc
idem etiam Arabes fa ciunt: fed ctiam autoris nomen subticent, et patris tantum
ponut: A uen,rois. Auen,pace. Auen, zoar. Græce vcro etiam cognomine vhi funt,
fed rariore,vt Ευ πάτως, φιλαδελφος, κεραυνός, Χαλκίνη foi. gos. vtmulti
putentDejanov et A'zapeuvova, et A " degsor, et aliamultafuisse cognomenta
a militib. excogitata: ille quod filij cadaver redemerit: al ter,quiadiu ad
Troia sederit:hic, quia re infecta ' ab obfidionereversus sit,vt dicantur. Quin
etiam diis iplis a potestatibus quibusdam sunt attribu ta:vt, 'πόλων, Παιαν,
vtraqueappellatio et Φοίβου. crogiya evNeptuni: [lzatais,o textuvidosagde gode
φέντης, Ερμού. Ηoc έτσώνυμον Greci, Agnomen βασα και να autem Depurvuon
appellarunt. Videamus nunc scans affectiones.Proprium estPrænominisin virisiis,
Affet hel quisibicognonien illuftrecompararunt,aliquan do fubticeri:vt,Cæsar
Diet ator:intelligis enim c. E contrario positum,necelario interdum alioru
appositione declaratur:vt,c.apponesCęsar:item addes,Dictator: aut,
Dictatorispater: Proprium item etid, certis familiis certa ascita effe Prænomi
na:vt,L.et c. Cæfarum:P.L.et c N. Scipionum: L. et M.Crasforum. Legimusetiam
quædam quibuf dam interdicta: veluti m.Prænomine cautum fu it s.c.ne
quis,Manliorū appellaretur,ob M. Man lij Capitolini mala merita in Rempub.
quaquam Senatus Consultum illud poftea abolitum elt ve tuftate.Illud quoque
patiuntur nomina et cogno mina, vt fedem inter fe mutentin narrationibus:
invenias enim et Cæsonem Fabium, et Fabium Cæsonē. Etiam in Pacuuij Epitaphio
Prænomen poftpofitum est. Hicfunt Pacuuij Marcisita offa. Vțiam definant
altercari paucæ leettionis gram matici super verba Quintiliani, Viet ori
Marcelles Iut. IV. le: an, Marcelle Victorifcribendum sit.Illud etia est
observatum, multa Nomina facta effe aliis Prænomina: vt, lulij Dictatoris
nomen, mihi: quum ita PaulusMideburgius, qui poftea Foro semproniensium Potifex
fuit, Mathematicus in comparabilis, Divorumque Friderichi, atq; Ma ximiliani et
alumnus et altor, persuasiffetpatri. Verum ab antiquis quoquefactitatum
fuit:Nam 9.Tulli yox,fuir Regi Hoftilio Prænomen: at pofte risin nomen recepta
est. L. Sergium legimus:hîc Gentileest: at aliis Prænomen. Etiam Romæin
monumentis fic fcriptum, Ser. Et in xxxIII. apud T. Livium, PacuviusCalanius:
hîcest Præ nomen: at Nomen est poetæ, poft Prænomen: » M. Pacuvius.Proprium et
illud Cognominis,at que Agnominis, li post Prænomen, aut Nomen, patris Prænomen
ponatur, postremum locum obtinere:sic,C.Iulius,C. t. Cæsar: C. Cæsar. C.F.
Dictator. Item duo prænomina præponentur v ni Nomini,aut Cognominipluralis
numeri: fic, Pons M, et, qv, Tullij Cicerones. Itaque Prænomina vere non
queuntfledi numero plurali, cæterao mnia queunt:suntenim generis,non viri: nisi
sit Cognomen, aut Agnomen eius cui primum eft attributum: eius enim folius
esttunc. Agno men autem ab Antiquis etiam Cognomen dia et um fuit: Africani
enim Cognomen vocat M. Tullius in Sexto de Repub. Proprium etiam » Prænominis,
vt idem et patris fit, et pri mogeniti: vt, M. Tullius. M. F. Quod autemait
energyProbus grammaticus, Prænominanon esse solita imponi pueris antequam togam
sumerent viri lem 219 lem, puellis antequamnuberent falfum eft: fed 1
feptimodie,quam natieffent, quum luftrabatur, Prænomen inditum fuiffe conftat.
Sicut etapud Græcos, vt ait Aristoteles in septimo historiarum. Et ridiculum
fuerit sex liberorum patrem vnum 2. appellare,omnes respondere:hoc enim
faciat,ni fi nomine distinguantur. Hæredes esse non pof fint,quos ille non
poffit nominare. Eft etia præ. ter hos certos legitimosque modos, vfus alius
qui dam nominum communiorum. Maior,Minor, Superior.Quætempora perpendunt
femper, vir • tutem non semper:vt nolint dici Dionysium Tya rannum Maiorem,sed
Superiorem. An vero in. feriorin ea significationeinveniatur,non sinera tione
disceptatum est: luniorem enim dicimus, Inferiorem autem nondum memini. Ex his
pa tet, male a Servio dietum, lulo Ascanium fuiffe Agnomen: patet id quoque,la
wivulavetiã Lati nis Diis attributam, vt Græcis: Marti,Gradivi: Romulo,
Quirini:Hersiliæ,Horæ. Si igitur verum est carereplurali Prænomina, et
AgnominaetCognominaparta, excludentur etiam ab eiusmodi locutione, Alter Cæfar,
Alter Tullius: virtutes enim etfortunam poffis innue re, at Nomen non eritidem:
fed fic dices: Cæfar alter a Cafare. διωνυμαautem etτριώνυμα non 4 recte dices:
nullum enim nomen eft Binomen:vya fed res ipsa. Omneenim quod eft, vnum nume-
my. ro est. Itaque Irum Ovidius, Ausonius lstrum bi nominem dixere.Ita Xanthum,
et Alexandru vo. ces. vt etiam quæ woawwna fupra dieta a veteri bus legas, male
fint appellata: neque enim Ensis 1 nomen est nonuwvwpov,fed ferrum hoc: quoniam
ethoc, etaliis nominibus recenfetur. Defixis,five Essentialibus
communibus,eorum quefpeciebus. chungen., Elxacommuniafunt. 'Ixacommuniasunt,
quævniversalis,vt vocat, mune, sicut supra diximus, sumpta fignificatione a
civili consuetudine. Quod.n.aut opus aut offi cium faciundum fuerit omnium
civiuin opera, antimpensa, id dictum sit, Communi studio fa et um iri: quoniam
munia fua quisquein vnum conferrent. Itaqueid opus vt compleetitur om nium
civium functiones, Commune dictum est: ita nomina quæ eadem ratione
vniversitatis præ amini ditas resfignificarent. Hocfummum genus divi am fere
veteres in multasspecies, non omnes neceffa rias, et temere digestas. Nam et
falso fub Appel lativo posuere Adiectivū:et incondito,actumul tuario vocum
numerorem difficile effecere. Ac fiomnia rerum genera, qux Subalternavocat, fe
quivelint,et nequeant, etconfundant artem: sin nolint,necongeriem quidem cam
affectent. Ex vero funt: Ad aliquid di ettun, Cuasi ad aliquid di et
um,Gentile, Patrium,Interrogatiyum, infini tum,Relativum,Demõstrativum,Similitudinis,
Collectivum,Dividuum,Factitiu, Gencrale, Spe ciale,Ordinale,Numerale,
absolutum, Tempo rale, Locale. Has dixere effc Communes nomi num et Principaliu
et Derivativorum: proprias autem fcorfun Derivatorum has, Patronymi Gum Am cum.Poffeffiuum,
Coparatiuum, Superlatiuum, Diminutiuum, Denominatiuum, in quo, aiunt,
intelligimus cum multisaliis, Comprehensiuum, Verbale,Participiale, Aduerbiale.
Hæceft eorum farçina: quam vțintrofpiciamus, publicanorum more folucnda eft.
Principio male dixerunt, has omnes Species mory esse Appellatiuorum ;nam etiam
sunt Propriorum: Vafriti. enim Vlyssis, Adiectiuo nomine indicatur quæ ei
propria est.Item ejus locus,in quoeft,eius solius eft.EtconfundütAdiectiuum 2
cum Substantiuo: ergomale diuisițnomệin heç duo, tanquam in genera, Nam fi
Populus eft no. men Substantiuum, et MagousAdiectiuum ; qua re Adiectiuum fecit
speciem Appellatiuorum, Substantiuum autem non fecit? Species igitur attribuere
non fuo generi: et species confude. 3 recum suo genere cum dicunt,
Patronymicum, et Denominatiuum ; eft enim Denominatiuo, rum species
Patronymicum: apertius autem ip fum Comparatiuum ; denominat enim gradum, ficut
Positiuum, qualitatem. Sicetiam Absolutu quum sitgenus multorum, vt Factitii,
Tempo, ralis, Localis, in eundem ordinem cum fuis infc rioribus redegere;
Nihilo feliçius genus ipsum Adaliquid cum suis speciebus miscuere: vt Or.
dinale, et Patrium, et alia. Sed etillud falfi sunt, quum dicunt, Ad aliquid
diet um ; nanqucapud 4 Philosophos etMetaphysicos fic excogitatum est,alia
effeAd aliquid:alia non effe, fed dici,vt hocipfum,quod eit, Effepater: habet
naturalem reciprocam Coniun et ionem cum hoc, quodest, Effe filius: etiam fi
nulla extet oratio, quæ hoc di cat. hoc aüt quod est,Effecaput:no habet ex sei pro
reciprocam Coniun tione cum Corpore:sed ex co quod est, Effe pars, ad Totum.
Itaque hoc lixere,Diciad aliquid: non autem Effe. Quare it res sunt, ita notæ
rerum: igitur nomina quæ Adaliquid fignificabunt, erunt,Ad aliquid:quæ
ignificabuntAd aliquid dicta, erunt Ad aliquid dicta. Iccirco etiam bis
errarunt: nanque idem Ś eft, Ad aliquid diettum: et, Quasıad aliquid: quæ
cunque enim nõ sunt vere Ad aliquid,funt Qua fi ad aliquid:per formam quandam
accidenta lem, attributam ab intellectu. Hoc autem eft dici Ad aliquid: id
est,referri per intellectum subcer to modo, quia reipfa per feipfa
referrinequeunt, 6 Quin vero videtur nihil dici Ad aliquid, fed esse. neque
enim intellectus facitCaput, effe partem Totius:fed ipsum ex sua natura pars
eft. et quem admodum Caput ipsum non refertur, ita neque Cæsar refertur: fed
ficut illud quali pars, ita hic quafi pater. Sed de his alibi: coaeti enim
sumus detergere horum rubiginosam orationem. Præ 7 erea li ponunt Intcrrogatiuum,
quare non Responsiuum?hocenim nobilius illo est: constituit, ' nim orationem
verum velf alsum significatem. --)mnis enim Conclusio nobilior est ipsa Quæ
ione. Numerale pofuit,quare nöposuit Dime onale? Continua enim quantitas
nobilior eft, uam Discreta. Numerus enim accidit quatitati iscretæ:neque
quodcunque est, vnum est: neq; nim discreta quantitas est genus distinctumre sa
a quantitatecontinua, vtphilofophi veteres putauere: sed affectus quantitatis.
Igitur hanc per Quantum,illam perQuot,explicamus. Tem porale quoquequum
dixiflent, addideruntAd verbiale: atHodiernus, eft Aduerbiale et Tem porale:
non igitur sunt species distinctæ, fed Temporali accidit, vt ab Aduerbio
deducatur. Localerecensuerunt: quarenon Situale? vt Supinus, Pronus,
Ingeniculus, que Græci lygovariv dicunt? Quare non memorarunt alią neceffaria?
NomenGrammaticum: vt, Deriuatiuum, Geni tiuus, Modus, Figura: Nomen Logicum:
vt, Consignificatio, Conclusio; Nomen Mathematicum, Nomen Metaphysicum ,et alia?
quæ alia alio modosignificant, quam hæc vulgata nostra, Poftremo pessimeíensere,
quum dicerent, prio- 3 res illas species esse, təm Primitiuorum, quam
Deriuatiuorum. Quis enim dicat, Patrium nome aut gentile, græcus, “romanus”,
“latinus”. Atti esse Primitiua? Vbi error maximus eorum patet,qui putarunt
diuerfum effe Denominatio nem a Deriuatione, propterea quod fic in aliqui
businuentum effet: vtalufto luftitiam deduce bant. Athocaccidit contra rei
naturam: nam Iu ftitia prior est, quam Iuftus, fed ficut res a re,ita vox a
voce: quare vt Romaprior fuit quam Cæ far, ita a RomaRomanus dictus; vbi
etPatrium, et Deriuatiuum, et Denominatiuum vnum sunt. Has nebulas Gramaticorum
quu discussimus, duo supersunt,quæagamus: primum emendabi- Erhome mus eorum
definitiones, qua opus fit: deinde cxa ettiore iudicio ad certa capita
reducemus. Pij, Ada cus, MW Pre TE RH cíten Qus Diner liorat uatirati gra? 1: 1
Qume Veteris puch 224 IvL. IV. 2 Arte Adieettiuum,inquiūt,quod adiicitur
propriisvel appellatiuis, et lignificat laudem, vel vitupera tionem,vel
mediu,vel accidens,vnicuique.Prin i cipio definitio hæcnoestabessentia, sed
abacci. dente. Essentia enim Adicetiui est, significare a. liquid alicui quod
insit: at hoc, quod est Adiici, accidens eft: poteft enim vel adiici, vel non
ad jici: accidit enim voci vt conftruat orationem: quanquam hoc accidens est
proprium fluens ab ipsa essentia, Sane etiam extraorationem hæc vox Bonus,
dicetur Adiectiuum: nec tamen adii cietur. Itaque peruerse quoque data eft
defini tio hæc: cum præpofitum fuit hoc quod eft Ad iici,huic quod
eftSignificare. Peruerfa vero et iam alia ratione. Cum enim Laudem etVitupe
rationem posuere,addiderunt Accidens:quasi ve ro ea accidentia non fint:atque
est,veluti li dicas, Coruus est crocitans animal,nigrum,coloratum.
Accidesigitur fiuefignifcet σύμπτωμα, fiueσυμ 667xws, live codexerfov, genus
est comprehen dens Laudem, et Vituperationem, non minus quam Album, et Nigrum,
quæ ipfi pro exem 3 plis apposuere. Male etiam apposuere Vnicui que: non enim
dantur definitiones indiuiduo rum, fed folæ fpecies definiuntur. Verum poft hæc
maiorem errorem commisere: nam ( omit 1 to alias ineptias ) ficftatuunt,
proprium elfe Ad ieet iuorum, suscipcre Comparationem: At hoc est falfiffimum:
nam quisaudeatdicere hoc no men Medius,intendi poffe,etremitti gradu Co
parationis? Quis nescic, Hodiernum,e fse Adic diuum? quis alia multa.
Negligentia quoque illa non parua: etenim de iis, quæ Quasi ad ali quid
dicuntur,vbi scripsere, interponunt deSy nonymis nescio quæ, etDionymis, atque
eius. modi, etfalso, vt diximus supra, et non luo loco. Interrogatiuum, aiunt,
est quod cum interroga tione profertur. Leuiter lane nimis: quippeet Verba cum
interrogatione proferuntur. Deinde dixere, infinitum efle Interrogatiuo contra-
Juf. rium, profe et o inanemmodum docendi: Nihil enim est contrarium
interrogationi: nisi non interrogare: aut fane Respondiuum appellandum n'y.
sit, vt aliquid affequamur:Responsio nanque non est vere contraria
Interrogationi:quippealiquan do eadem:vt, Venit? respondebis, “Venit”. Neque
forma ipsa interrogandi est vere contraria for mæ respondendi: alioqui quæstio
effet contraria conclusioni. At quæstio nihil affirmat: ergo non contradicit.
Sed vsus tenuit, ut dicamus: Contra respondit: quia ex altera parte item eum
esse dicimus,qui refpondet. Infinitum vero quo... modocontrarium faciant
Interrogatiuo? neutru cnim quicquam ponit: alterum quærit, alterum nescit. Quid
quod Infinita dixit esse Relatiua? della qua oratione nihilturpius.
Relatiua.n.omnia Fi- **3 nita sunt. Fiunt autem infinita appositis verbis non
finientibus: vt Nescio,ficis, quitam indo,qui et e scribit. fed ipfa
Interrogatiua sunt Infini ta:n: hil enim statuit,qui interrogat.Diuiduum, hun
Jan inquiunt,est, quodaduobus, velamplioribusad fingulos habet relationem.vel
ad plures in nu meros pares distributos: vt Vterque, Alteruter,
Quisque,Singuli,Bini, Terni.Omitto barbariem Piij. upo DD CH Arche orm quum
posuere. Amplioribus, pro eo quod effet, Pluribus. Rem ipfam agamus. Male
expressere vim horum exemplorum: neque enim hæc vox Vterquehabet relationem a
duobus ad fingulos: Ted åfingulisadduos transfert significatum. nam quum
dicas,Vter? vnum intelligis ex duobus.Ita quecolliges-ambosin responsione fic:
ethic, et hic, per coniun et ionem. Que: Vterque.Itaque non eft Diuiduum, fed
Diuiduo contrarium. Dividuum potius erit, Alter uter, Utercunque, Vteruis.
Præterca non puduit distinguere hæctan. Nouve quam in specie, divisa a specie
numeralium. Imo vero numerale est genus comple et ensduas species, dividuum:
vt: alteruter: “indiuiduum” -- hoc autem rursusdaas: distribuens, vt singulus:
Non distribuens, vt unus. Itaque potius affectiones numerandi, quam species
sint sicut: et Ordinale. Hæcita fe habent.Nos autem hęc incondita prudentius
digeramus, recepta prius nominum fi hangi significatione. Omne quod est,aur est
Absolutum, mgo aut Relatiuum. Absolutum est quod a nullo de pendet. Relatiua,
quæ mutuo naturæ nexu con almolol ftant. Eftautem Abfolutinomen minus consul to
pofitum. quod.n. aliquando vinctum fuerit, quả defiit vin et ữesse, Absolutu
diet u est. Verum verborű inopia interdum premimur: vtemurau tem receptis,
vtintelligamur, Videamus igitur, an vllu nomere ette dici queat Absolutū.
Absolu tu pluribusmodisintelligitur:Absolutű a cauffa: vt, Deus: amateria, vt
motrices mentes orbium coeleftiű: a fubie etta fubftatia, vt fubftãtiæ omnes: a
relatione, vt quæ ad aliud non referuntur. Igi tur ICH D 1 V tur ipfiusnominis
naturanullo horum modoru vlnu absoluta eft:caussasenim habet, primum sui auto
Tours tem:promateria,vocem, scripturamve, aut quid fimile. Quu autem reru notæ
fint,fiue figna quæ dam arelatione,non erut Absoluta. Nomina igi tur omnia in
prædicamento Relationis funt qua tenus significant. Verum omni in relatione eft
ratio referendi, et termini ipfi relationis, et res subiectæ, quæ deferunt
relationem: vt, Cæsar fi Catonis filius eít, tria hæc oítendentur: nam ratio
qua Cæfarad Catonem vt filius, et Cato ad Cæfa rem vt pater,est vis illa
procreandi tum actiua, tu paffiua.Resdeferetes relationem, funt duæ fub Itantiæ
indiuidux. Terminus relationis filii, est Cæfar:patris,eft Cato.Igitur filius
in prædicame to Relationis eft: fed connotat fecurcm absoluta scilicet
substantiam. Non longe diffimili ratione Nomen dicas ipfum quatenus significat,
effe Re latiuum. quatenusabsolutam rem fignificat,effe vt figna Absolutum. Sic
dicas, Cæfarem effe filium mili tarem: vt relatiuu filius,etia militia
consignificet rem absolutam. Ergo fic Nomina certis generi. Gomora bus
partiamur:auta Reftatim deducuntur,aut ab ' A 2 alia voce. A Re autabfoluta,
autrelatiua. Si a vo ce, yt Hodiernus, ab aduerbio, Hodie,vocisillius naturam
fequentur. Quæ autem a Rebus dedu centur,rerum naturam retinebut. Oportet enim
fignum æquari rei cuiusfignum eft.Itaque fifub- Goreng ftantiam indicabit, ant
quantitatem,aut quali tatem, aut alia, inde fumetappellationem. Per. sequi
autem tot species, easque certis nuncupa tionibus affequi, difficileest. Summa
autê genere. Relatiuorum funt hæc: aut æqualia, vt Socius, vicinus: aut
inæqualia, ut “servus”, “dominus”. Absoluta substantina decorum generaat
species. Absolutorum genera hæc sunt, quædam subsantiam significant, ut, Ensis.
Quædã quantitatem eam queduplicem: continuam: vt, Magnitudinem, corpus: locum, forum:
tempus, Annus. Et discretam, vt, numerum “unus”, “duo”. A lia significant
qualitatem: ut, “candor”, facies .Ex quibus ducas nomina generum, ac reddas
suum cuique: Temporale, Locale, et quæ supra. Facti Atia autem ad genus
qualitatis, quatenussic sonat, Murmur, Turtur, Sibilus, Fremitus: quanquam significatus
ad alia genera referatur.Sic etiam Ad verbialia diet a,non quodaduerbium
fignificent: sed ab origine:quoconstat, has denominationes non sempera
significato produci. Generale aute et Speciale potius ad dialecticum spectant.
Sic Corporale et Incorporale reduces ad fubftatiam et alia genera:vt, Deus
substantiale eft, incorpo rale: Candor qualitas incorporalis. An verd id, quod
aiunt,verum fit, Orationem esse incorpo ralem? Nam de vocali, aut fcripta
oratione si fic sentias, falso intelligas. Eft enim orationis For ma
significatio: Materia, papyrus atramentum, aer ipse: Figura,ftru et ura illa. Absoluta
diminutina. th.Horum affe et usquorūdam,Diminutio est:ita vtresipfæ quibant
autintendi,aut remitti. Quare in substantia non videbatur inueniri pof- Am se
fignificatusDiminutionis. Verum ab affeet i- ' W4L. bus, siue accidentibus
circumstantibus effe ettum eft, vt reciperet Diminutionem. Sicuti etiam di
cimus, Maiorem equum:eft enim quod ad quan titatem spectet,non quodfubstantiam.
Igitur fic resoluimus, vt dicatur, Plus quantitatis in eque, non autem plus
cqui. Ita dicimus Homuncione, et Homulum,quantitatem respicientesin homi ne,
non hominis substantiam.Atqueis lane error a vulgo, non a sapientibusprofectus
est. Puellus autem ætatem significat, non substantiam:ætas autem fub tempore
collocatur. Compofita etiam ex vtroque inuenias. vt, Pumilus, et Pumilio, ex
Puero et Homulo conflatum fuit. Abufi autem sunt
veteresnomineDiminutionis:namMinue- vox rt, est tollere quantitatem: Diminuere
igitur, Vtranque quantitatem statuit in diuersa: at ab Hominecum ducis Homulum,
decurtaspotius, quam Diminuis. Quæ fuit cauffa, vt aliiconful rius Deminuere
dicant. Eftenim Diminutio affe etus consequensDiuisionem. Omneenim diui sum ita
minuitur, vt eadem quantitas minor di - sot catur,quoniam partes feparentur: at
in nominis Diminutiui significatione nullæ extant partest fed Deminutiuucstquod
fignificat minus quam Primitiuum.Quoniam autem eft fpecies Deriua tiuorum, et
Deriuatio est Figura, et Figuraeft af feet us nominum generalis: igituretiam
Deminutio generalis nominuaffeet us erit: iccirco et Absolutis, et Relativis,
et Appellatiuis, et Adiectiuis, et Communibus, et Propriis competit.Quarcna
tweet elteise PY. in. emir Quis 230 IvL. IV. inter genera nominum,sed inter
accidentia pro. pria recensendum fuit:vt, Homulus, Pulchellus, Romulus,
Meliusculus est, Antonilla. Nunc igi tur de Abfolutis. peromeQuantitatem quædam
imitantur, quædam non,fed ei cohærent tantum. QuareDeminutia fecundumhæctria
dicentur: competit enim ma ins,vel minus soliquantitati. Dicimus tamen ma iorem
calorem analogia quadam fignificationis Igitur primo indicabunt quantitatem:
secundo foco id, quod hæret ei:tertio,quod eam imitatur. Quantitatem ftatim
dicunt,Tantulus: et proxi mahuic in ipfa fubstantia, Auicula, Capitulum,
Fraterculus, quæ ci cohærentia sunt. Sic Annicu lus, non diminuit annum, sed
notat paruitatem fubftantiæ,cuius motum,anni quantitasmeritur. Ea
vero quæ quantitatem imitantur, sunt ficut Regulus,cum Regēparuium
significat:propterea quodquivasto corporesunt; cæteros anteirero
borevidentur,item imperio:ita ii, quorum in po testate populares funt; eam
magnitudinem imi tantur:atque iccirco deminutione notantur. hnutil. Quum autem variis
terminationibuspræfcri bantur cæ non funtpræfentis operæ. Sedillud a
nimaduertendum, quædam quibufdam flexibus Deminutiuorum efferri, quæ ad ipfum
genus nal laratione adduciposlint:vt,Cuculus,et Cænacu lum, aliaque eiusmodi
aliquot: nam quæ veteres afferunt exempla non omnia verasunt. vt Auun culus
Deminutum ab auo eft: Abba enim auum appellabant:item patrem, et patrisacmatris
fra trema. Illi cum patrui nomen quasi patrem alte rum pitud ntiapfum
attribuerent, matris fratrem quafi remotio alchesiem pusillum auum appellarunt.
Nunci · Finis igitur Deminutiuorum is, Tollere quan titatem,aut alia quæ
remitti possunt:sic Regulus, quxparuum regem imperio, Veraniolum dixitCatul
ninusus vrbanitate: ficut Romulum, et Sergiolum, nimpueros: non
adulatione,vtaiunt, qui id a Græcis imen fumpsere:Romani enim non fuit
adulari.Frater catio: culum quoque gigantum iidem male dixere ab fecus
vrbanitate:sed refpexit ad Gigantum vaftitatem, imit:
Probro:Meretricula,Pusio.Imitatione:abAngui, et pri Anguilla. Minus reete etiam,qui
contendunr, a Redo Fidis,et Apis, Fidiculam et Apiculam,du-fericia Ans Eta:
falla enim ratio eft. Si a Fides, effet fidecula. cuit Primum videntur negare
mutationem vocalium meni in dedu et tis: Deinde fatis constat commodius fie
Eunti ri si Reet tus a fecundo casu differat. Itaque si non ropli inueniatur
apud autores Fidis, rectius facias, si ne teir ges vnquamfuiffe.Et Ouidiana
Apis, ex deterio imi re deprompta vfu fit. Verumegoarbitrorinter v emi
trunquefonum pronunciari folitum: vtin Nise, Nisi: Here, Heri. Itaque quum “Ædes”,
non “Ædis”; “Sedes”, non “Sedis” in recto legatur, tamen Ædicu łam et,
Sediculam diet umlegimus. His autem no erat hic locus,nisi huius quoque rei
cauffa nobis reddenda fuisset. Ex his, quæ diximus,conftat,Nominain Aster,we'arts
a veteribus re et e inter Deminutiua effe colloca- sene sont A ta,temere a
recentioribus ablata.Eoru argumen ta sunt hæc: Si essent Deminutiua, non
fuisset a Terētio addita altera nota paruitatis, apud quele gimus, Parasitaster
paruulus.Ite Pullastra, grandi uscu atu pra Case TIK ETU mula IvL. IV. ad usçulam potius
significat pullam ':Præterca Apia ftrum est miræ altitudinis. non igitur erit
demi nutiuum: quare Imitationem non Dcminutio solinem dicent.
Adhæcficrespondemus:omnemi mitationem indicare deminutione: quare quod tollunt
idipsum statuunt. Et quod additur ase rentio paruulus, significat corporis
quantitatem ætate imperfectam, vt fitdeminutio corporis: at parasitaster est
artisdeminutio:vtis sit, qui haud magnacum re parasıtatur: et quia agit, fiue
imita tur parasitum, citra parasiti modum est. Apia ftrum autem non est
diminutiuum ab Apio, sed ab Apibus ductum, vndeetiam uersaroquior,id est
Apifolium dicitur a Græcis, Citraria enim cst: quin ea Apium neque
imitatur,ncquefimilis eius est. At quod Apiastrum est ab Apio deminutum fane eo
longeminusest. Verba Plinii suntin xx. libro: Nasci in Sardinia herbam
fylueftrem Apii fimilem,quod fit A piastrum,Apio minorem. E Sallustii historia
sumptum videtur. In Sardinia, inquit,herbanascitur, quæ Sardoa dicitur, Apia
stri similis: hæc ora hominum, et rictus dolore contrahit, etquali ridentes
interimit. Pullastram autem omnino minorem Pullam intelligimus: quippe Pulla,
et Gallina iuuencula:idque tam contra eos,quam pro eis facit: neque enim Pul te
laftra, aut fylueftris est, autpullam imitans: vt trupi want quid enim minorem
maior imitetur? aut quomo doimitatio in substantia, autin quantitate natu rali
fita fit, quæ affeet us animi, autin ipso affectu posita est? Surdaster quoque
qua rationefurdum dicetur imitari? sed enim idem eft, quod fubfur dus. Cauffa
autem huiusce terminationis a Græ cis constituta eft: 017:Tmile,I'vtwwwxleiv,
cst Philippum, aut Antonium agere:sicwsgarrile:v,vn de Antoniaster, et Paralitaster;
fic oyxisnis,apud Galenum ageto oynilev: agortashs, et Æolice 1 verso líbilo in
literam vibratiorem. Qui igitur imitationem tantum attribuere, non memine
rantsurdaftri:quisustuleredeminutionem ob Te rentium, non videbant duas
paruitates eidem s poffeeuenire,corporis, et artis: qui omnino non putarunt esse
Deminutiua, nesciebant imitatio, ne significari inæqualitatem duorum, quorum.
minor sitis altero, quem imitatur. Proprium Deminutiuorum habere dcriuata. si
non a primigeniis,Hortulanus. Collectiua, etcomprehenfina. NGcnerequantitatis,
quæ reliqua funt,ponc mus ea, quæ vocant Collectiua. verum voxa ri? y
definitionediffentit.Colligerenanquoeftaliquo * chin modovnuex multis facere:
at, Populus,aut, Vut gus, quod dat signum nobis colligendi? potius, Vterque, et
Ambo, et Omnis,funt figna Colle etti-,,: ua:illa autem,quæ ficabantiquis funt
dicta,Cog prehenfiua potius iudicabuntur. At ipsi Com - 3 3 prehenfiua dixere
his non abfimilia: cuiufmodi o est, Vinetum, Rosetum, et eiusmodi. Verum hæc i
nihilo distant, nisi modoipfo significationis:nam Populus rem vnam e multis
constantem notat: pie at, Vinetum,vnam rem multas comprehenden Pietem. Non est
Colle ettiuis diffimile, Arena, Scopa, Scala, Scala, et eiusmodi, quæ frustra
plurali duntaxat en numero dicidebere contenderunticcirco, quia multa essent. Nequeillisin
mente venerat, quod cunque eft,vnum effe. Atquod eft, aut est vnum
Subflantia,velutdicebamus, ut Homo et Equus: aut accidente, ut homo et
Albumiaut Subiecto, ve Album et Dulce in lacte:autMistione, vt Pos sca:aut
Aggregatione,vt Aceruus. Igitur in fingu lari si pronuncies, rectius designes
vnum effe: vt, Cumulus, Grex, Turma, Thesaurus, vt etiã in plu rali
diuerfislocis pofita fignifices: vt, Cumulosaa renæ,Italicæ et
Ægyptiæ:Greges,tuum etmeum, Eft præterea vnum Mathematicum:vt Quadran talis figura
vnum cst ex multis lateribus: fic Qua drigam debes dicere, vt et Alcibiadis et
Hieronis Quadrigas possis. Est etiam unum dialecticum, vel metaphysicum, ut
definitio, quæ constat ex genere et differentia, et Species quæ constat exif
dem defignatisa definitione: quæ tamen singularem in numero
proferuntur.Quaremulto usuinomi na hæc Comprehenfiua fuere. Multoque consul
tius est hoc excogitatum, quam fit admiffusmos pluralium, vt Thebæ, Pifæ: namfi
fic neceffe fit dicere, illud quoquencceffe fuerit, vt ciuitates, non autem ciuitas appelletur. Sic grege
legato, wna res legata est, vtait Paulus, neque pars potest recipi,pars fperniRelatiua
substantina. Elatiua aut sunt Substantiua, vt feruus: aut RA, nomie lur U
nominis aut genus vtranquecopleettensspeciem,rakis fubstantiuorum, et
adiectiuorum: nequemirum: neq; enim substantiam significant, fed essentiam
referendi:itaque accidentis semper notæ funt. In priore genere continentur
Ordinalia, Primus, So cundus:aut his fimilia.Centurio,præfe et us: et a lia
talia quæ diximus, vt Ciuis,Vicinus:Nepos, Fi lius:quæ vnum tantum terminum
significant. Vi dentur autem etGentilia, et Patria ad hæc referriq.m fub
adiectiuorum fpecie:nequeenim dicas Græ- pohon cum, fine Græciæ intellectu: fed
tamen Græ ciam, sine Græci intelle et ione poffe dicere vide ris. Verum non ita
eft. Plato Græcus fuit: Regio Attica,Græca:sisubstantias ipfas respicias, nõre
feres: si nomina impofita, quæ gētem significent,q non possis, quin referas.
Terrailla non est alicu-} ius terra: sed patria eftalicuius patria: Græcia autem
Græcorum eft, et Græci Græciæ, Itaqueo mnium nobiliffima fuere Patronymica, quæ
in contents voce substantiua, adie ettiuorum plenitudinem sunt consequuta.
Adieettiua enim significant acçi dcns et modum quo in hzret substantiæ: quare
aliqua ratione etiam ipfam connotant subltan tiam. Hoc etiam amplius
Patronymica, quæ et iam certam fubftantiam consignificant:nam in certum quidem
filium vel nepotem, at certum vel patrem,vel auum, tanta vi,vtetiã propria no
mina referri penecogant. Videtur enim Priamus b'lari referri ad filios
hocnomine Priamides: verum non ita eft: nam tametsi terminum nominat,non
tameneum refert ad hunc quem primario figni ficat: significat enim filiu
Priami, quead Priamu refert:consignificat Priamum, sed adfilium non 1 1 qua?
236 IvL. IV. 1 * refert. Cæterum eo præstant cæteris, vt diximus, pas here quod
vtrunque terminum relationisfimulsta tuunt voceipfa non soluın
significatu.illud quo » que mirum fuit, a proprio ductam vocem perde
nominationem,non effe Adiectiuam,fed Fixam: quaksid quod non potuerunt obtinere
Poffeffiua.Ap pellatiua autem fuere amiffo iure proprietatis. Nequeenim potius
Hector, quam Helenusintel ligetur co nomine PRIAMIDES, Non pro pter
camrationem,quamafferunt, Singularia no referri: hoc enim falso dixere
philosophiquidã. Nam Relatiua quoquesua habentindiuidua; vt, hiç filius huius
patris. Proprium vero cumfuisset per initia Patrony. VM micorum, Græcis tantum
in nominibus fieri: v sus Romanus ad sua transtulit commoda, vt Ro. mulides.
Falso enim dicebantquidem Patrony. miciloco vfostum Poffeffiuo ; nemo enim
hoclo git nunc.Auxerequoque inscitiam,cum Latino, rum tantum effe dicerēt
poffeffiuum:qui fi Græ caignorabant:at meminiffent ex poemate,quod legerent
assidue, Troja, et Typhoel, et Euan drius. Quoniam vero etiam Materita refertur
vt gum ea, tum Pater vnico nomine Parentis com ple ettantur:iccirco ab ea qudq;
dacta sunt;vt Co ronides,Æsçulapius apud Ouidium.Item eodem filo abauis
maternis, quo a paternis trahebantur: Atlantides, Mercurius. Poft hæca
fororibus quo que, Phaethontiades, forores Phaethontis. Hora tius etiam a faet
is, non ab fanguine Tyndaridem dixit eam, quæ Clytæmnestræ more diffidiffet
bipenni caput viro. Moderatius veteres,qui ciues omnes, tametfi non erant a
principe civitatisge niti, ab eo appellarunt, Cecropidas, Athenienses. Mobilia,
five adiectiva absoluta. Vem ad modum supra diximus, Mobilia sut alia
Absolutarum rerum, alia Relativarum Garten nota.Abfolutæ sunt, Vivus, Exanimis,
Annicu lus,Sesquipedalis, Albus, Calidus, Frigidus, Cir cularis,Forensis, et
eiufmodi:genera ipfa rerum si spectaveris. Habentautem affeet us hos,æqualiam
L. effe ei,vndefunt denominata: vt a luftitia,luftus: iuftus enim est, qui
iustitiam æquavit. Secundus affectus fuit,minussignificare:vt,Bellus.Tertius,2
augere significatum:vt,Gloriosus,Populabūdus. 3 Propriumautem fuit Mobilium,
transirein natu ram Fixorum:vt,Pluvia: fuit enim per initia; A. qua pluvia.id
quod etiam ex Ll.libris deprehen ditur, De aqua pluuia arcenda. Eadem analogia
fluuius,vt poffisdicere, Fluuium Rhenu. Ducta enim funt, auta nomine, vt
Cadidus: aut a verbs, vt Bibax:aut ab adverbio:vt Hesternus.Fluere igi tur quũ
significaret ipsum accidens per fe: duđa eft ab eo verbo vox,quæ in alio effe
indicaret, Flu men vius. Itaq; vehemeter fallifunt, quiscripfere, quę.comhet
bus dam Nomina esse neq; Substantiva,neq; Adiecti atrop Ďa: vt Verbalia, et
alia quædã: cuiusmodi eft, Ci vis, et Servus:quæ proptereaipsi Ambigua appel
larunt.Verum res fealiter habet: Verbalia.n. fue ' re Adiectiva, nihilo fecius
quam Participia: fed brevitatis caussa omissum estSubstantivum: quis aj. enim
La 16.01 RE tert: tiso tivo/ OLISI is.H dari Title qui Lt $. IIII. enim neget
non Thew,fuisse primum appositum, tu widet: sicut et Homerus dicit, inteos
cuine: ficuti 04.810. avvie: fi enim Bellare habet naturam Ad icativi,nonne
Bellatoritem habebit?significate nim bellandi scientiam in Cæsare, aut alio
Itaque variatumfuit, vt etiam Bellatricem diceremus Ca millam, et Arma
victricia.Sic Servum, et Servam, Dauum, etSyram: et Servum imperium, quod a lij
parêret.Sic pauper, Irus, Ilia, Regnum, at seor fum ponitur ab Ovidio, Pauper
vbique iacet.No sunt igiturAmbigua: nihil enim medium inter sabo ea,quæ diximus
in rebus: ergo nequeinnomini abus: fed sua naturaAdiectiva fuere: vsusautem que
no me nonmutavit,vt efficeret Substantiua,fed Substan tiua sustulit: non vt hæc
essent, fed vtilla fubin » telligerentur.Sic dixitperinitia Pluit Deus:poft ea
fuftulit Nomen. Sic dixit, Amatur a Cæfare: postea tacuitnomen, et paffus est verbo
nullam certam attribui personam. Quodautem addunt his, Ciuem, et
Regem:vtdicatur, et vir Ciuis, et Ciuis bonus: et Populus Rex, etRex bonus. hoc
sicincrebuit,quemadmodum apudGręcosquod perarticulumdeclaratur, ανηρο πολίτης,
λαόςοβα arnolis. quanquam Rex quoquefuit Adie ettivum primo, et Consul, et
Prætor. Namquod vnum Jobu.tantum genus obtinuerit,id non ipfius nominis, sed
rei quam notaret cauffa fa ettumest. Quum e nim hæc accidentia non nisi in
viris inveniren tur:nonnisi virili genere potuere enüciari: qua. quam etiam
Reginam dicas. Sic Autor, vtrun quegenus complexum eft,cum terminatio Masculi I
att culinitantum analogia præfcripfiffet. Sic Græci per initia
dixere,nwandywiv, pauidum lepo rem: at ysus to taxa dixit, naywov, subticuit.
fis DonBor Stonwa, Phæbum perditorem:at fimpli citer Stonwy, substantiui sui
nomen obtinuit. fic u hier porta onkuardigov žantov, quod pecora flavescerentes
forly ius potu: at Xanthi sola appellatione Scaman drum intelligebant: vt
hocfane magismirum fit, et Adicet ivo fa et um Proprium substantia EN vum. Olle
101 ICH molt dos LIN Secundum rerum genera quum Adiectiva di ftinguantur,non
paucaeorum certisterminatio.hmm. nibus insignita fuere. Quæ igitur substantiam
fi- Subit. gnificarent,multas facies funt fortita:in Aceus:in Itius:in Inus:in
Eus.In Accus,materiam signifi cant:Panis hordeacens:Interdum totam: vtMer.. Tis
triticea: et, Pila cretacea. Alias partem:vt,Pti sanahordeacea:nam etiam ex
aqua constat,noTo lo hordeo. Etiam fusa significatio ad cohærentia, ytacino
contentum granum,Vinaceum: quem admodum imitatus elt Gallinaceus: quoniam ex
gallinæ materia ac satu esset. Huic proxima ter minatio, Cratitius paries, et
Cæmentitius: idem significavit. item materiæ cohærentia, vt Mul titia vestis:
neque enim Multitudo materia est, sed Linum, autLana:fic Multatitia pecunia,quæ
ex Multa: år Multatio materia non est, sed forina potius, quapecuniaexigatur.
Vt et hoc erra rint, qui folam materiam, non etiam formam dicerent significari:
et male scripserint, Icius,» non Itius: nam vt est a lufto, luftitia: fic fuit
a Crate, Gratitius. Atque hæ duæterminationes şij. Lati os Hea r tres. Latinis suntpeculiares:Alteræ duæ a
Græcispro fectæ, Cedrinus, Cupressinus, in Inus: et in Eus, Ferreus jordmedG
Æolice,exemiptosve diximus t, ex diphthongo. Abiegnus autem fuit paulo coa Gius
dictum, ab Abiete. lantinusvero et Ame thystinus videtur colorem, non
substantiam fi gnificare:verum ita fuit, vt quafi ex ipsa Viola, et Amethysto
confecta esset vestis.quoniam ex suc cis herbarum tin et turæ perficiebantur.
Quæret a liquis, An Tribunitius, atquealia eiusmodi in su: periorem ordinem
redigantur? Saneita est: ete we: nim Tribunatus quasi materia eft eius loci in
Re ini publica, qui Tribunitiis debebatur: fic Patritius Civis, cuius
dignitatis materiam præbuerint pa yrazo Quæ vero qualitatem fignificant; alia
exeune fimplici,communique finitione:vt, Bonus, Ce ler.Alia Græco flexu
denominativorum:vta Py thagoræ sapientia, Pythagoreus, et Pythagoricus. Sunt
etiam duo alijmodiverbales,Tufazozistis,vt Grammatista: et mutuyoeuntuisy Vt
Touc74:: et ove - UTAS; Acolice. Sic nescio quo felicissimo com tento Franci
etiam ounc poetam, patria lingua, Factistam dicufit. qua voce nulla meliore
analo gia Græcam potuit et excipere, et exprimere. E narratores Theocriti
agnofcuntinter eas termia nationes differentiam ad significandum, quam qui
volet s inde petat. Sunt et alia quæ ipsam zum.qualitatem fub excessu quodam
notant, exeunt quein os vs: ea habuere originem a Græcis, vt appeticsciv syss
estenim oradns qui plus vini appetit, quam par sitšaue quiplus viniobtinet,
scilio qub w fut AK 1 6 EN fcilicet autsubstantiæ, aut faporis, aut odoris, aut
coloris: vt apud Homerum aliatermination intowany ne, vivo nece moV TOY. ni ww
Sic duo quoque modi signifi candi apud Latinos fuere: ingeniosus, qui mulță
ingenii haberet: Mulierosus, qui multum mu lierum vellet habere. Trahunt autem
origi nem a hominibus, græcorum eorundem exem plo: non a verbis,vtputarunt:his
exemplis, Sto. machofus, “studiosus”, “quæstuosus, Sumptuofus Sed a
Stomacho:quod apertius patet in aliis:nam a Studio, non a Studeo, habet vocalem
suam studiofus: et a Sumptu, et Quæstu, suam cætera. Itaque M. Tullius fic
loquutus est: Non yt mihiftomachum facerent, quem nullum ha beo. Quare a Criticis
notatus fuit Nigidius Figulus, qui Bibofum dixit, fuam enim habent a >>
verbis terminationem pari significato, Edax, Bie bax, Emax,Vendax,
Loquax,Diçax,a nominib, raro,Linguax. Et aliam infrequentiorem, Bibo nes,
Comedoncs, Calcitrones: et a nominibus, Catillones, Popinones: quanquam a
Catillando et popinãdo quoque duci poffint, vt a Lurcan doLurcones. Sed quædam
omnino sunranomi- nibus, vt Ciliones a Ciliis, et Labeones a Labiis. Horum item
Græca origo fuit: fic enim effin gunt illi nominaComprehensiua: vt, opv.TW as»
dd Duwvec Tia cvwx loca plena Auibus, Lauris,. Platanis. et vnum facetum
fane,xerecv «, partem corporis, quæ ilia a quibusdam putata sunt. quo; niam igitur
plus vacui ibi effet, quası multo va cuo plena effet, keveuve fuperiorum
analogia ap pellarut. Eorum autem Gignificatus alius aqtiuus,suono some vt
Studiofus: alius paffiuus, vt Formidolofus: alius indifferens, vtMotosus: qua
fuit cauffa, vt a verbis deduci poffe putaritNigidius.Habue Huse autem modum
significandi, vt diximus, ex ceflum. Exceflus autem omnis vitiofus: Virtus enim
aut medium, aut in medio. Verumnomi, ņum quorundam vi factum eft, vt etiam
virtus tis limitibus continerentur: eius rei cauffa fuit, propterea quod omne
bonu difficile paratu est: vt est apud Hefiodum, et Vergilium, et Plato. nem,
et Aristotelem. Ergo conatus ille frequen tium atque affe et atarum actionum
intra laudis metas constitit: vt, Studiofus: nemoenim fatis pro restudere
possit. Quin media quoque voca „bula, vt Fama, et Dolus, in deteriorem partem
flexa fuere. Famofam Mạcham, Dolofum mer catorem: propterea quod facilior
habitus, dete rior eft. Iccirco diuinus poeta Famam, malum definiuit. Hæc
pertinentad cauffas et Originis, market et Significationis. Materia autem fic
fe habet; Quædam fimpliciter deducuntur, vta cerebro, cerebrosus: quædam cum
additamento vocalisa vea cura, Curiosus; quanquam non fine ratio ne: Sabina vox
fuit,non vt ineptiunt, quia Cor vrat. Quirites dixit Plebem Romulus,se Qui
rinum, Senatum Curiam:omnes eodem voca bulo,vario flexu. IndeCuriolus diet us,
quifa tageret Confultorum Senatus. fimul Curæ no men deriuatum qua
diligentiores patres voca rentur. At apertiffime affumpsit Formidolofus a
Formidine. Monstruosus, autem quod dicunt quidam, puto esse barbarum ; nam
inmanu scri pto TIL Holok cani Halk < -US, 6 - Vir non 7 yint la
fi atud Plan ceque land imga you Dante mi me pto Martialis exemplari, quod de
præda Fonta rabiz nacti sumus, fic fcriptum eft, Montofa decus Vmbriæ.
Tortuosus quoque et Saltuosus nihil assumpsere: sed a Tortu, et Saltu, ducta
funt: ficut a faftu Faftuofus. quanquam igitur videnturquantitatem fignificare,
tamen non ita est, sed intentionem qualitatis:nam tamet fi Mons significat
quantitatem, at Montosus, habitum illum montium notat. Sic euenit e tiam in
alia terminatione, ™ND vs: Magnitu- View they dinem nanque indicat: Cæterum non
folius Quantitatis, immo vero, vt fupra dixi, Habi-. tum quendam. Neque vero
dubium eft, quin a maris excefsu naturam nacta fint, quippe ab Vndis. Nam Maris
nomine antiqui pro ma- » gno vfi funt. hinc Pelagus, quia n'hasdize'. lam enim
to renæs significat tractum ipsum. Ex Callimachus quasi prouerbio vtiturin
Apolli nis hymno: Ου φιλέω τον αδέν και δδ δσα πονος αείδε». Et apud
Latinos,Maria acmontes polliceri. Vul goetiam dicimus, Maria, dere immensa.Sic
Ca tullus quum multa propofuifset etiam maiora fi de,subdidit, Cætera
suntmaria. Sed de his alibi, Eorum autem Materia talis eft, vt quædam Bha-mana beant,
alia c. Populabundus,Iracundus, Rubi cundus, Verecundus: quorum origo a futura
Trom. verborum ducta fignificatum expressit perpc tuationis: vt,Populabundus,
non folum qui pa pulatur, fed etiam populabitur. Pauca ad præ lens respexere:
vt, Iracundus ab eo quod est, Ifasci,exempto sibilo,quafi quifemper irascatur:
Qiiij. R4 s,de malo igini haba Tehn oat rati Tal VOO wik PM vou plai Rubicundus,qui
semper rubricet:non,vt vulgo vtimur,actiualignificatione transitiua, fed abło
Muta, aut usor, quemadmodum cum dicimusLa uat, id eft, Lauatur. et apud Poetam,
lam venti posuere. Verecundus autem originem paulo ha buit obscuriorem,
propterea quod abolitu ver bum est Verescor: sicutcontra, Adipiscor fuum
primogenitum amisit,dicebant.n. Apere, and To ZTTHY, Ynde Apex, et
Apes,etExamen, cuius fimplex non inuenitur sicvoceprimaria. sed in Amento.
verum de his alibi. Continuationem igitur dicimus,quia Rubicundum no dicam me,
sed Silenum, cuius facies multi atque aperți rubo ris fit: Nireum non dicam
iracundum,Achillem dicam,multæ iræ, et quam ipse præ se ferat. F2 cundusliteram
mutauit, fi a fando,non ab effica cia ductum sit. Fæcundaa fætu, per
concisione. Rotundum quoque,si ab eruditioris iudicio con cedatur mihi, videtur
non abhorrere. Neque ve ro habitum illum cum excessu folum indicant, 2 fed
etiam vehementiam quandam,atque extan tein præter modum exuperantiam in rebus
ina nimis: quasi quum dicas M.re fluctuabundum, vel vtaitGellius, Vndabundum.
In rebus au 3 tem voluntate præditis, etiam Oftentationem, fiue Professionem,atque
etiam, vtita dicam, Sa tagentiam, nam quemadmodum differt Verbale a Participio,
ita a Verbali genus hoc nominum. Pugnare poteft quiuis,atque erit Pugnans: Pu
gnator longe alio modo idem fignificat: addit.n. habitumsciendi pugnas.
Sic,Populans,etPo pulator: at Populabundus hoc apponit insuper, vt palam præ se
ferat animum acfpiritum Popula toris.Iccirco veteres non male dixere: quum imi.
tarionem quandam his nominibus attribuêre,si mulet fimilitudinem:quippe
gestuotaquodam modo quæ fint. Propterea dixitSallustius in lu gurthino: Qualı
vitabundus: id eft,quasi is, qui præ se ferret mețum, vt hostem eliceret,
quemvi. tare Gmularet. Eft alius moduseiusdem terminatiois in Invs; Juul nam
supra correpta vocali pronunciabatur, Fa ginus axis: et Materiam indicabat. at
in quibus dam producitur,et Qualitatem consistentem fi gnificat: vt Libertinus,
Et in llis,Seruilis,Heri lis, et vnum correptum Pugil.fuit enim Pugi F
lisperinitia, siçut Ciuilis. Et quemadmodumsu pra in Itius Materiam notabant,
Cementitius, Cratitius ; ita etiam Aedilicius, et Tribunitius, quasi materiam,
non veram,analogice enim Tri bunatus dicitur materia dignitatis, ac status ho
minis. Qualitatem igitur indicant, id est condic, tionem, amateria,aut quasia
materia,sub ratio ne quadam pafsionis: vt Afcriptitius, qui esta
scriptus:Fiđitius,qui eft fiet us:Dedititius,qui est passus deditionem: Deditio
enim quasi materia de quædam est Capitediminutionis: eft.n.affe et us
deditionis, amisfio libertatis.Eiufdem modi funt in Alis: vt Triumphalis, qui
ex Triumpho gra dum adeptus est in ciuitate: furialis, furiis ca A
ptus:Mortalis, eadem ratione dicitur, quimor te affc ettus eft: nam quod ad
aptitudinem trans latum fit, hoc vsus occupauit. Cæterum de mortuo primum fic
sunt locuti, Mortalis fuit:» deinde etiam quum ad viuentes refpicerent, pro
pterea quod essent eiusdem naturæ,cofdem quo que Mortales vocauere: fic etiam
Capitale cri men dixere, quodcapite lui meritum esset:quo fignificato etiam quç
nondum vocata eflentiniu omdicium intellexere. His fimilia in Orius:Censori us,
Prætorius: hæcfequutum illud fuit,Vxorius, Nam Cēsura ac Prætura acta
cortislimitibus vi tæ præfcribebant ciuibus:ita vxoris imperio qui coħiberetur,
eodem vocis flexu significatus eft, Verum quia certa nomina eamterminationem
nonadmittebant,aliam eundem in vsum excogi and carunt,in Aris:Consularis,vicino
fono fuperiori, quæ eratin Alis. Verum huiusmodus late fusus eft:dices enim
Roburmilitare,etiam in Remige, qui nunquam miles fuerit, quoniam in milito
repertum iam eft. verum a cauffa efficiente du etâ funt: vt Viam militarem:
etiam in prædica mento toixer, yt Sagum militarem. ASingulo quoque Singularis
diet us. et alia quædam,quæ ad philofophum fpe et ant:de quibus exa ettiffime
in primo historiarum a nob. est disputatum. Alia Ahe naturaeorum est, quæ in
Aticus, habitum a na tura inditum notant, Venaticus: aut etiam sub ftantiam, vt
Aquaticus: fiue, vt malis, habitum in aqua, autpropter aquam agendi. Mutuatica
pecunia apudGellium quæ, a ettione mutuicon dici poteft ; Mutui enim naturam
induit ex ftia pulatione,aut pa etto, aut eiusmodi. Alia eorum, humma quæ in
Trimus, in prædicamento?oü yev, vt Patrimus,Matrimus,qui patrem etmatrem ha.
**bet: Aeditimus, quiædem: atLegitimus,potius paffiue ri. rapha 01. 57 net 106 palliue, qui a lege
constitutus est. Finitimus vi detur relationem notare, verum id non a termie
nationesed a significatione nominis huius finis, factum eft: et lignificat eum
qui fuos fines ha- lo bet. Hæc omnia corripiunt terminationem. At Catuler
Bimus, Trimus, Quadrimusab anno ducta,noni.2 facile eft dicere, falua
verecundia ineptiendi, lengan quare producant, nisi propter concisionem. In
Arius, eundem habitum ad agendum: Sagitta - anie an rius, qui fagitta vti scit:
Bustuarius, qui busto præeft. Quædam etiam paffionem notarunt: vt,
Tumultuarius, qui tumultu sit conscriptus. Etiam ad ætates vsus tranftulit,
Sexagenarius, vbi nequeadio, neque paffio, sed 7o exeur: ficut Centenaria
vsura,de qua suoloco: quomodo Bi. qarius, Ternarius. Atcarpentarius etiam opus
fa cit: carrucarius non, fed facto vtitur, vt Armenta rius.Nuncalia duo
videamus: Quodaptum naturalian eft quippam autagere, aut pati, id nequrevoy
dixe- appogg. runt Græci: propterea quod rei ipfius Quor fe queretur affe ettus
ille. Duas autem habuere apud Latinos,totidemapud Græcos terminationes:in
Iuus,actiuam.in llis,paffiuam:ficGræci il yaixovgimas ilaj id quod aptum natum
esset ad fentiendum ali quid: angoy, id quod aptum natum esset ad sentiendum ab
aliquo. Praue a Barbaris ex vo 9" ces translatæ funtin Latinitatem: fic
enim inter pretati fuere inscriptionem libri Aristotelici, de Sensu et
Senfato,nam danas fenfus eft:MjIyTixdy, 19 quod sensu præditu eft.eoģ. aptu est
vti: antov, etsensu perspici potest. De Seluo et Sęsilidicen du fuit:aut
molliore, fi reperiaş vocabulo, led ad huns fo THE T' Iul. IIII. 1 hunc modulum
apto: vtin libro de Inscriptione a nobis declaratum est. Nam etfi Sensio passio
quædam est, tamen fub actionis rationem rece pta eft eius fignificatio:vt
Tango, etGusto, et Audio: fed de hisalibi. Adiua igitur terminatio Græca
maximaprudentịa constituta fuit. affinitate quadam coniun et a cum verbis
illis, tunie's Bitntio, vt affeettus a verbo, et aptitudo a nomi NE TUTTIXO, MyTixo
habeant cognitione. Molli® tamen ducas a præterito,quasi lita tuuni (W TRT imy
napixov. Noftriin suus,vt diximus, hoc expreffere, fumpta occasione ab
Aeolensibus. nam quædam nominadedu et a communi pronuciatione inter posito
pprio elemento pronunciabant. Apybos alii ipfi A'PȚEIFO £. Igitur vt ab eo quod
eft vetes, dicitur vorcios, quiAuftrivim habet: fic ab cog est,Actio dicetur A
et iuus, quiagendihabeatpo testatem. Exempla sunt multa: Internecium bel lum
vtrunque bellatorem necat. Fugitiuus ser uus, qui fugit, quoniam fuapte natura
ad id pro pensus fuit: Genitiuamembra, apud Quidium, G' zfurntixa. Tempestiuus
quoque,non, vt dixe re, significauitoccultiorem actionem:sed fane fu
augsmanjitis.qui tempore temperaret. At enimuero passi Boilers Winesquum qua
ratione diet um fuit? Terminatio a et io has un talles qui mal nem,pafsionem
notat significatio. Græcos male Hrovat secuti suntqui ad Innuov,potius
zaIntov.nam pas fiuum eritid, quod faciat aliquid pati:hocautem fuerit potius
actiuum. a ettio enimetpaffio quum vnum tantum fit, sed differat ratione: vt
vulne ratio a ettio fit Achillis, et paffio Telephi: pafsiuu et actiuum idem
erit,quoniam et fignificatio est eiufdem huis ciusdem rei, et modus idem: Nam
et terminatio in luus, significat actionem, et ipsa passio ab a et i one non
distinguitur re ipfa: igitur significabit rem ipsam in agente. verum Grammatici
sero fapientiam cum vocabulorum vsu coniunxere. Quævero significant passionem,
in llis exeunt, 1 ks præeunte secundum verbi naturam consonante: umie vt,
Habilis, Facilis; Agilis, Plicatilis: in quibus ele mentum verbianteit:Habeo,
Facio, Ago, Plico. Quædam autem a futurisducta sunt:vt,Amabin lis: et a
fupinis:Pensilis,Flexilis, non fine rationes aptitudinem enim significarunt,
quænon est ne cesse vt in a ettum producatur. Acrecentiores au dacter nimis iam
actus significationem attribue re, idq; frivolis faneargumentis.
Fictile,inquiut, Vas quod eftiam fictum.coctiles lateres,qui iam ecoctiatque
alia multa eiusdem modi. Auxere er rorem pertinacia: Navis, aiunt, Agrippinæ
folu tilis,quia non beneeratconfuta, sed soluta. hoc autem ridiculum eft.fcimus
enim etfatis nautaru continuisse: et diu cursum vsquein altum tenuis se: fed
quia lolvi poterat, folutilis diet a fuit. Sic Versatilis scena, quæ verfari
potestmachinis,qua lis illa Marcelli fuit: quod si est Versatilis quia
versatur: quum nơn versabitur, versatilis non e rit. Sed Aristotelesin nono
Metaphysices dispu Cat hoc adversus Euclidæ sectatores,quos ibiMe garicos
vocat: ij fic profitebantur, nonposse nos moveri nisi quum movemur. Verum de
iis am $ pliusin Oratione de Endelechia pro M. Tullio. Quaitem ratione facient,
vt vpupæcrista ipfis fa Veat? neq; enim semper plicataeft, sed quia ali 21 quando
poftquam fuerit ere ettasplicaripotest.Fi Etile autē,atquealia eiusmodi, fi
talia funt,nonne talia fieripotuere?Omne.n.quod est, ab eo g vere est, factuin
fuit:Omne quod est,præter Deum,ab aliquo fa et um fuit:omneq fa et um est, ab
aliquo fieri potuit. Coctileslateres dicuntur,quia crudi neousfic primum
suntappellati, quoniam coqui potue re. Sic Rafiles calathi, et Tapetes, et
alia:Lychni pensiles, antequam pendantur:potestatem enim pristinam fignificat:
fic Vva, Balnea, Horti,quo niam in superiora eorum vfus transferri potuit.
Flexiles rami,lenti:quia possuntfle et i.hæcvoxe tiam additamentum paffafuitin
formatione, Fle xibilis.Aurum,autęs ductile,quodex massa in la umellas duci
potest. Selfileslactucæ,quarum natu ra est ad fedendum poftquam creverint: vbi
ab soluta significatio eft; non transitiva ad paffionē, quasi quas sedere cogat
natura.Ansatortilis, quæ inter fabricandum ex directa torta facta est. "A.
pertile latus,quod quiuit aperiri. Altiles gallinæ; quæ poffuntet ali, etnon
ali. Horum igitur ratio shup duplex:namque poteftas hæc, aut a naturaest, ve
flexilis iuncus: aut ab arte, vt coctiles lateres: er gonaturalis illa vis
nunquam deficit: nami ctiam quum flexisuntiuaci;retinent nihilominus pri ftinam
flectendi facultatem: coniungitur enim a et us cum potentia, ettales sunt,quia
poffunt ef fe. Huiusrei ratio est,quia ab effentiæ principiis fuit
potestasilla. Scire potest infans Musica. Ad ultus scit nunquis dicettunc
amififfe soiendipo • teftatem?Quæ autem ab arte proficiscuntur,non fic fe
habent:neque enim codi lateres poffunt coqui: qñ co et io accidensest,
extrinsecus adue niens, non a primordiis laterum. Sed hæc qarte fierent fecuta
sunt rationem eorum qfuerent a patura. Sic.n.consultiusfietą garecentiorib.fa.
- et um est,vt qa lateres coqui nequirent, idemque in ipsis etcoctum etco et
ile effe videretur:iccirco flexilem ramum eundem putarent et flexum: Et
fissileroburidem cum fiffo. Nam quu Plinius in quit, Alia fiffilia,alia
celeriora frangi, ğ findi:no neintellexit,aptiora,quorumquenatura præuer
teretur citius fractione, q fiffione? Sic etiã Theo. phrastus,vndeille guisa'y
Frasa,Ipausa,quæipfeac ceperat a præceptore diuino fuo, vbiloquitur de crustis
ac testis Aquatilium. et in 8.Metaphysices. Poetica licentia dictum est,
Penetrabile active:(1-7 ) cut Porrum fe et iuum,vulgus cotra paffiue.Hing
constat male reprehendi Boetium a curiofis re centioribus, qui Jencesıxov,
Kisibileinterpretatus, eft. fecit enim exemplo codem et analogia, qua Sefilis
lactuca dicitur, absolute. Quantitatem autem quædam simpliciter de- quanta
clarant,quædam non.Nam tempus,et locum submenuanla quantitate quum
intelligamus: Tempus fimpli- Gadone anom citer quædam fignificarunt:vt Bimus.
at locum non simpliciter,id estsub quantitate,fed fubindre com a apk Posen
neque enim Montanus,eum significat,qui mon- et Ettiva. tis inftar eft: fed qui
montem habitat. ficut In- midogopts teftinus loci habitum.Hæc multas cu aliis
comu nes habuere terminationessin Anus Sylvanus:cu Anul ius affea propri
fuit,vt ex adie et ivo fieret sub N ftantivum,Cælestis:Terrestris: addito
elemento ficutPalustris:nam Paludeltris, afperum eft, et for when fortasse
barbarum. Supra posuimus, Aquaticam, a qualitate non male: fequitur enim
qualitas sub. ftantiam, et loci rationem.Cognatio enim eftin ter locum et
locatum. ac fane ipsum hoc genus, to egetv, alij cum qualitate,alij cum
relatione mi scuere: quidam neque habitum fpeciem qualita tis a relatione: fed
hæc sunt alterius operæ. Habes and ctiam alia: Litoralis,Marinus,Maritimus,
Pelagi us, Fluuialis, Fluuiatilis; Aquatilis;Tartareus,Ae rius, et eiusmodi. Et
a partibus terrarum, in qui wfubus etiam id diverfum fuit: in Ensis,vt peregri
num incolam,non indigenam declararet: jane Martialis mavult librum
suũHispaniêfem, quam Hispanum:vt Romanus sit,quiin Hispaniam a nimi gratia
diverterit. In aliquibustamen Nati vum est:vt,Veronensis. longediversa ratione
di etus est Cato Vticenfis,quum Vticæ periit, non " est natus.
Etampliorelimite, vt Pratenfis. ficut Subcinericius panis, non ex cinere, sed
sub cine re:adiuuatur autem a præpositionc. Græca funt Tarchaniota, et
Drotoniata. Prisci ita constitue re, vtanimadverterent, quædam excedere nome "
loci:Creta,Cretensis: quædam non,fed alia equa re: Macedonia,Macedonicus:
quædam fupera woonri,Italia,Italus. Hæca regionibus. Aboppidis au temnegarunt.
Itaque a Venetia, Venetus:a Ve netiis, Venetianusmaluere. At Barbari quidam
nihil discriminis faciunt inter Venetiam, et Ve netias. verum vt illoruin
consilium placet, Venetiani enim a Venetis distinguendi sunt ficuti Patavini a
Venetianis: Veneti enim Patavini quoqrie funt: ita regulæ fervitus displi cet.
Idem enim ab oppidis quoqueeuenit: a Ro ma, Romanus: a Tiferno, Tifernas:a
Camerino, Camers: quare a Lauinio oppido, etLauina et Lauinia reette ducas.
nequeagrammaticis vtrum legendum sit apudVergilium, sed quemadmo. dum poeta
fcriptum reliquerit obseruandum, Proprium horum est paticoncisionem. Sarsinas,
quod fuerat Sarsınatis: et literas transferrc:vtä } Velitris, non
Velitrenus,fed Veliternus: quan quam demptam potius iudicarim, vt fueritVeli
trerinus, deinde vsu vox expolita sit. Exhis col ligitur non esse verum quod
aiunt,in Ensis ea ef se, quæ a Græcis oix aquatixa vocantur: namety, iam
suntinindigenarum, Coloniensis,Lugdy nensis. denique pratensis, Tempus autem
etTeporis partes, fic Extem- thoma poraneus, nam Tempestiuus,vt diximus,potius
omny temporis habitum significat. ficut Intempeftus, upil quod concisum
tempeftiui. Hora, habetHora rium,quum diei partem fignificat: atGræciqua
ternasanni partes sic appellarunt. vnde Latini Hornum, quod huiusanni effet,nequcinalienas
trasıfset wpusanni sequentis. Diurnus,a die:No. aurnus a
nocte:Vespertinus,Matuținus,penulti ma producta.itaque etiam Diutinus et
Serotinus pronunciandu eft,cotra quam prodidere. A Co ticinio, et Diluculoet
Crepusculo, no suntdedu et ta, fed Aduerbiorum forma vtuntur. Perdius, et
Pernox cöpofitione adiuta sunt,quominuscoge rentur in communem terminatione:
ficut igeue por animal dietum ab Aristotele. AMense vulga ris
voxMenftruus,durafare:itaque emolliuitilla Rj. Cicero ; et Mens urnu fecit. Annuus
no solum an ni habitum significauit,vt reditum statum indi caret:veluti
quudicimus, Annua sacra: fed etiam totu tempus idque vnicum:vtapud Iureconsul
tos, Annua; Bima, Trimadie, Anniculus ætatem subtempore,ficutQuadragenarius,
etciusmodi. mamme Discretam autem quantitatem fignificant his terminationibus,
Centenarius, Binarius, Terna rius, quæ etiam fub exerreduximus:neque enim Som solum
numerum, fed etiam habitum ponderis, aut ætatisaut, ordinis connotat, resenim
valde sunt complicatæ:ncquenisi a philosophis digno sci plane possunt,ficut
Bini, Quaterni, eteiusmo di:quæiccirco carent numero lingulari, quia plu
racomprehenfa ad totidem referunt: sed licentia poetica pleraquetorfit. Relatinorumfpecies
recenfentur. yawan R ne, enim Elatiuum fignificat vt diximus, aut Aqua
Locum,vtfalso lcripfere: fedRelationem in loco. Aut Inæqualitatem: hîc
suntipecies tres, Poffel fiuum,Coparatiuum, et Superlatiuum.Deminu tiuum autem
comparatiui species eft: dequibus omnibus iam cdicendum. prorsun Den funt enim
Po hleffiua quæ id denomi Enominatiuorum species censentur Poffel grice
unt,cuius funt:vt,Enfis Casarianus:Ac quzfitu quidem alias a nobis eft, quamnam
ad cauffam iwia prion reducentur: nam Cæfar enfis sui nequemateria est, nequc
efficiens, neque forma: videtur igitur juv. potius effe finis. Sic Pompeianus
ager, Seianus equus, in vsumPompej, etSeij. Sic Olympij ludi in honorem Iouis
eo cognomento: fic Circen ses,et Megalenses ad Pofteffiua redigendisunt:fic
Florales, et Robigales et Saturnales primum fuc re, fiue Dies, fiue Ludi, fiue
Vacationes. deinde tenuit consuetudo,vt potius Robigalia, et Satur nalia
dicerentur, propterea quod honeftiorcco filio Sacra,quam Dies intelligerentur.
Quzsiui mus illud quoquc, An amateria: vt,cretaceus: a shorti forma:vt,ftatua
Herculea:ab efficiente: vt, Venuscm art. Appellæa: ducerentur. Et non videtur:
fed fim. pliciter Denominatiua funt: ac quanquamvide tur quædam relatio, tamen
non correspondent. Neque enim Creta Cretacei eft,fed parstorius. Haud enim fere
inuenias præter Deum, quod non aliquo modo referatur. Omniaenim faltem abillo
dependemus:Solus enim vere eft. Differunt autem a Patronymicis Poffeffiua:
94.c. primum quod Patronymica fixa dicuntur, hæc pohorito mobilia:illa
patrum,aut auorum,automoinoge, neris habent fignificationem:hæc cuiufuis rei no
tæ funt: illa a propriis,hæc a communibus. Ex quibus colligi possunt rationes,
et cauffæ repo nendarum specierum, quæ funt a veteribus pro ditz. Neque enim
aut Cardiacus, aut Mathematicus, aut ciusmodi, funt Possessiva, vt putarunt,
sed denominaziwa: sicut et alia quæ funt fupra enmoi declarata. Comparatiuorum
superlatiuorumg, natu, ra, et caulja, da ufus. St hoc receptum e scientiis tain
quæ Magnitudines, quam quæ Naturam contemplantur: e nihilo nihil ficri. Ita e
rebus, quæ carēt cor pore coniun et is,nuquam quicqua corporis fieri, Nam ne coniungiquidem
poffunt, Coniuncio enim extremorum, extrema autem corporum, Quere a incrementa
fiutex Quantitate, et omne Quantum divisibile est in semper divisibilia, incrementa
quoque ipsa diuidentur: igitur quæ sifignificarunt quantitatē, primo
receperuntmodu tum incrementi, tum diuisionis. horum imitatio neitemea, quæ
indicarent Qualitatem: propter ea quod intendiac remitti poflet. Iccirco De
nominatiuorum, quæ referuntur, duæ fuerespe mihi cies conftitutæ,
Comparatiua,et Superlatiua,quę QuantitatisQualitatifve, dicerent incremetum:
etDenominatiua, quxincrementidicerent cer tam ablationem. Oecurrunt autê primoloco
deminutiua: lirei naturam fpectes. pofito enim nomine Iustitix: fiquid
adiungatur accessionis: perpropiores gra 'dus ascendemus ad excessum: Verum quia
non suat specie diuerfa a coparativo, Ted modulo tan tum quodam, atquciccirco
posterius excogitata posteriore loco tractanda iudicauimus. Etenim fi dicas
Meliusculum effe Triticum Siligine, et iam Melius, poffis dicere. Comparatiuum
autem etSuperlatiuum fimulftatuemus, haud enim ab Gmili funt natura: Nequcenim
distant nifi quate Ono 1 nus pars a toto.vt quemadmodumDeminutivu modus sit comparativi,
ita coparativum Super latiui: vt qui sit doctissimus, etiam doctior. An vero
etiam possit dici Doettiusculus? Et videtur. Amated Toto enimpartem contineri
verum eft. fi enim qui lit do et ifsimus, etiam doctus effe dicitur: et iam
doctior:quare non etiam doctiusculus,quod * inter docum et do et iorem
intercipitur? Verum res aliter fefe habet. Deminutiuum enim non fomnono
lumpartem notat, verum etiam eicertospræscri-1} bit limites. Nequevero solo hoc
differunt: fed et alia caussa subest. Nam superlatiuum etiam abse }, lute poni
potest:vt, Cafar fuitfortiffimus.Signi ficat enim adeptum fortitudine, omnes
eiusnu meros absoluifsc. Ar fi dicas, Doctiorem,neceffa rioquempia, quicu
coparetur, autponas,aütin Je * a he or lacus * telligas.Prius autem cöparatiuum
inuentum eft. kogoofmus Eft igitur Comparatiuum species diet ionis, Camper
exceffum significans ad alterum relatum. Dicom autem quantumcunque, et qualemcunque
ex ceffum:non, vtdixere,mediocrem ; neque dico speciem nominis,utnomen eft:fed
vt nomen est6ans species dietionis. NametParticipium et Præpo sitio etAduerbium
comparantur. Hi duo erro res veterum fuere: quorum alterum moxexplica. bimus.
quiverocontaminauit definitionem, fic conftat:Omnem exceffum totumq;etiam a
comasign.one. paratiuo significari,non autem mediocrem. Prier celles mum,
fallumestmediocrem effe. poteft enim fal-, tem citra summum,sed
proximecofiftere: vt do ettior tantu fit,cuiillud tantum desit, quod fit do et
iffimus. Deinde hoc quoque falfum est.Nam 2 R iij. qui qui fit do ettiffimus,
ide etiam do et ior dici poteft. vt Nigidius aut Varro,li fitdo ettiss.
Romanorum omniu, nonnedoctiorcæteris Romanis effe po terit? Quare Coparatiuum a
Superlatiuo non di Itat specic,vtdiximus: sedestaut Gicut pars in to Pro,Giuc
ad totum: aut idem cum ipso in re, diuer sam autem in modo: relatione ipsa
scilicet. Igitur fi eius naturam acrius contemplemur, haud fane noriurpro
renomen inditum deprehendemus: ncque in your enim satis ipsum diciCoparatiuum:
multa enim funt nomina Comparatiua, quippenotæ Cum parationis: multa Aduerbia:
vt,Similis, Disfimi lis,Propinquus,Qualis, Quantus,Velut,sicutet alia eiusmodi.
Neque vero omnis Comparatio exceflum significat: quarcab hac differentiapo.
tius nomen consequi parfuit, quam a communi seyin est cummultis naturailla.
Itaque commodiusumaga Jepanon, quam quyx stixovappellari potuit. Ne tuy queenim
superlatiuam recte a Græcis umeeJeri Laith ar di et um fuit, Nanque Touti non
significat rdõrov, fed ipsum habet suos gradus: sed consul tius orogetskov, aut
cxpo Jetixo.Latiniautem hoc etiam amplius crrarunt,quineque præpositio nem
emendarunt, et verbum Feroinmiscue runt, quod motum significat Græci fapientius
constantem qualitatem aut quantitatem per ver bum nibvert ita ctiam constat,
minus prudenter finixov dictum nomen vnde hæc fiant, vt Iu itus:nam ctiam
Iuftior, tugmor: ftatuit enim lufti tiam. Cuius rei fignum est, quod etiam
superla tiuum di et um eft, ni devou umrig mod Jetixov.præter ca quiluftuseft,
potest elle lastiffimus. Omnem enim wak Tic CHE 4 1 ITA enim Iuftitiæ habitum
habet. Itaque a beisov po -u tius dici debuit Indefinitum. neque enim decla rat
graduum præscriptionem, Comparatiuum autem, wieJetixav superatiuum.
superlatiuum autem, airgo fetixor a Græcis, a nobis aliquo AQ mine, quod
vltimum exceffum indicaret. Ex his definitionibus videmus, veceres nore ste
dixisse, Cöparativum significare pofitiuum, cumMagis. Primum peffimelocuti
sunt. Nequem.Roy enim Denominatiuum fignificatnomen, vnde: ducitur, sed rem
aliomodo: fic Comparatiuum rem, non nomen significat. Deinde,Magis, esta
Comparatiuum: quareidem refolueretur in sei psum,atqueelset resolutio
infinita.In quod enim refolueretur ipfum Magis? vbi fifteret resolutio nem?
Neque vero prudenter negarunt, Magis namate effe coparatiuum. NamMagnus
fecit,Magnior mangeung Magnius et Magius, ac tandem Maius. Aduer. biumautem
volueruntvariare,retentalitera pri stina, ac fecerc, Magis. At quod argutant,
non differre Aduerbium a neutro in aliis: fatemur. » Quodaddunt, nein hoc
quidem esse faciendum: ridemus. Libenter enim in aliis item feciffent, f
quiuissent. Fecere, vbi potuere, vsigue sunt et li bertate, et commoditate.
Errarur quoquein Su perlatiuo, in cius intelle et u inesse Multum, auteng
Valde. Nam multum magnusest, cumquima ior, quam qui maximus. AtValde, quideft,
nifi falling Valide? Igitur Validiffimus erit valide vali- posten dus.Bisigitur
validus. At Superlatiuum ter vali-'pro for dum potius fignificat. Id quod Galli
ncq; temeres, neque imprudenter in patriam linguam recepta TI Title ch eri des
17 oli pe mit Riiij ctiam nunc retinent. Hæc igitur ipsorum nomi na
atqueNaturæ: nunc caultas,ac tandem Affe ettus videamus. mafm. Ergo materiam a
Græcis mutuati sunt Lati niin Comparatiuis, imitatisonum sub r, licera:
ououtrgos,Sapientior: et in Aduerbioadhuc propius, sapienter, superlatiui autem
terminatione græcam repudiarunt, propterea quod conue niebat cumpaffiuo
participio, Nam vt a ocoas's CWTOC TOs; fic ab eo quod est Incitus, deduxif
sent, factum esset fane incitatus.Itaque alius fle xus placitus eft. Geminarunt
autemlibilum fic, Incitissimus: iccirco quia etiam Græci produxe re mutatam
vocalem, quæ esset breuis postbre uem, vt fuperiore in exemplo patet. Tractus e
nim vocis longioris id exigere videbatur. Quare codemexemplo etiam aliam
terminationemco ftituere,Vberrimus:tanto facilius, quod iam alte ram literam ex
geminatis ibi inueniebant. Atin tertia terminatione,quare recentiores vnica
tan? simtum liquida pronüciarunt,lic, Similimus? quum tamen proprium eius
fuerit geminari obfoni le nitatem, et producatur apud poetas semper, et in
antiquis exemplaribus omnibus ita scriptum çit et fublit, tum analogi, tum
analogiæ cauffa, quare lit geminanda. Communis autem termi. nationis caussa
etiam a Græcis quandam habuit originem: ngoQocov enim eftaltile, quod scilicet
naðum sit naturam, vt alatur. Naturam igitur cam quum plene poffideret, mutauit
fimilemlo zoubt num aliis quæ summum illud a depta effent. Fiut forro igitura nominibus
incrementum luscipientibus. Ha? Qua el 2.0 CE 2u chi HIS Quare a
significantibus fubftantiam non fient: nam aw to CTO etIpfisfimus, mera
licentia Poetie: ca fuit. Natione vero indicantia ita demu exorie tur,fi non
ftatum hominis, fed gentis oftendent mores: vt quia Pani perfidi
legemusPæniorem apud Plautum. aut etiam ab alio significato. Qua re et,
Neronior,nö a Neronis fubftantia, fed a fæ uitia comparabitur ad fignificadum.
Confeffum etiam ab omnibus est, Comparatiua duci ex ad verbiis quibusdam: vt,
Dodus. Nec deest ratio: verborum enim qualitatem fignificant Aducr bia.
Abcæteris autem partibusnegant. A partici piis non fiet, qui tranfeant in
nomina, nequea» Præpofitionibus,quiaamittant vim, qua casibus præponuntur. Nos
cum his aduersus veteres di cimus, a verbis non duci, Exempla enim falla mort
Deshomme sunt: Nam a verbo Potiri, eftridicule dedu et um Comparatiuum
Potioret, Superlatiuum Potiffi mum:neque enimsignificata valde cohærent.fed a
Potis,fiue Pote, fiunt. Parinscitia, quum Dete ro verbum ex sese aiunt gignere
Deterior: quip pe Deterior, paffiuam habet rationem significan di,vt quod fit
plus detritum, deterius sit. etvox vetufta fuit,Deter: sicuti,Dexter, Citer,
Exterja pud Catonem, et Statium:quæ nunc exoleuere. Contra hos autem cum veteribus
viciffim fentia mus, A participisduci:Giquidem non omnia par A partir ticipia
in nomen tranfire poffe. nam Expugnare significat aettionem fubtempore.Cuifi
addasca fum nominis non verbi, amiffo tempore nomen fit, retenta sola
Participii terminatione: vt, Ex. pugnans yrbium,sicut Expugnatoryrbium,nul R.
mi 12 Ar 1 UK ei 1 gui apoirs F IvL. Cas. SCAL. IV. lum tempus designat.
At Participia pafsiuaquo *modo nominum naturam asciscant:neque enim fimili
ratione casus nominis apponipoteft: itaq; Expugnatum, semper præteritum
indicabit. Et Honoratiorem atque Honoratissimum, nunqua de aliotempore, quam de
præterito pronunties. Immo vero quibusdam horum nominum ctiam casus
verbiadditur: vt,Expugnatus a Cæfare:ita etiam Expugnabilis a Cæfare: tantum
abeft, vt Participiis ipfis derogari id ius poffit. Sic locu. tus eftM.Tullius
ad Cornificium: Cæteris, in quit, omnibus rebus habeascosamecommenda "
tiffimos: id eft, qui maximea me commenden boyme sur. A Præpositionibus quoque
deriuari, mul tus exemplis conuincuntur, in quibusmanetvis Præpofitionis casum
exigencis: vtapud Liuium in primo: Duo corpora propius Albam. Neque ac fine
ratione: Interuallum enim in poteft: Cuius interualli conditionem ipfa Pra
positio declarabat. Ex quibus,vt diximus,acutius contemplanticonstat:
Comparationem essedif ferentiam, quagenus sub diet ioneconstitutum compleet
itur non folum Nomen, sed etiam Ad uerbium, et Præpositionem, et Participium,
quæ inter fedifferunt specie. Idemque de Superlatiuo intelligendum. Affe et
usautem corum vsu cotinentur,verum non fine controuersia. Cum enim ncget nemo
casum Sextum debericomparatiuo, Secundum Superlatiuo, etpluralem semper
numerum: Du em Jochorbitatum cst, An pluralis casus Secundus Compa:
patumivaziuo apponi poffet. Quarc non defuêre, qui Com partes fecari
3 Es, AC Comparatiuum inter duos tantum, cum Secun do cafu ponipofse
contenderent: idqueHoratii exemplo, quidixit: O maior iuuenum.Sextum au tem
inter plures duobus diuerfi gencris: vt Cx far fortiorGallis.Nosvero sic
fentimus:Compa se ratiuum cum semper aliquo modo referatur,non semper tamea ad
fequentem referri calum: fed ad eum qui subintelligitur. Igitur fi dicas, o
maior iuuenum, dire etta orationcad duos Piso nes, non redditur casus ille
fecundus Compara tiuo. Neque enim fieri poteft, vt alter Pisomaior sit, quam
Gnt iuuenes: fed refertur ad fratrem alterum fic, alter iuuenum, quialteromaior
es. Sic etiam dicimus explicatius: Elephantorum Indici maiores Afris:etiam fi
Afris, fubticeatur, constet oratio. Exponitur autem ad hunc mo. dum: Elephantorum
alii Indici, aliiAfri:quæ* rum Indici maiores Afris. Sicut ergo cafusille
Quorum, non eft Comparatiui, sed Distributio-4, nis: ita erit in exemplo quoque
fuperiore. Ex hac natura constat ratio, quare poni qucat cum præpositionibus
Inter, et ;Ante: vt Inter alios, dodior. Ac sane quum in comparatiuoduofiat,
Relatio,et Excessus:præpofitio Ante,non abhor reat ab cius natura. Altera vero
quæ eft, later, languidiorem operam præftat: nisi enim mul. ta luppleantur, non
exprimit vim exceffus,fed potius æqualitatem: vt, Cicerointerciues fuos do et
ior: potius enim tendit ad Naturam abfolu ti, quam comparatiui: nisi
subintelligas distribu tionem ad fingularia, quemadmodum in Se cundo calu
exemplorum, qux fupra diximus. Guin's 21 20 file HT ni CO cre 264 Ivl. IV. و
suplalincuius Secundi cafus natura partitionem item di anstpantsheitin
constructione Superlatiuorum: quæ fuerit cauffa, vtsemperinter congeneres fiat
significa tio. Quæ vero patiuntur, quæquedistribuuntur, eiufdem generiseffe
neceffe eft: quemadmodum fi dicas: Cæsar clementissimusRomanorum: in telligitur
Cæsar vnus e Romanis, qui aliis cle mentior fit, quoad fieri poteft. Quare
videmus eorum,, porn siccum Superlatiuoponipolle. Si enimdicatur,in quiunt,
Cæsar do et isfimus omnium: Cæsar non excladitur ab ea vniuerfitate,quin vnus
omnium fit:igitur fieret, vt fe quoque efter doctior. Atque hi falli sunt:cum
non intelligerentSecundiillius cafus partitionem.Idem nanque eft, Do et
tiffimus hominum:et, Do ettiffimus homo. Comparatiuu Wero cum Sexto casu ne fic
ftatuas,quemadmo dum poctæ tum Græci, tum Latini ausi sunt: Cun et is doctior.
hic enim fit relatio do et rinæad cun et os: non autem fola partitio fine
compara tionc. Itaque vocem excludentem addendum est, cuius vires comparata
excipiatur. Id quod fecit doctissimus poeta: -Ante alios immanior omnes.
addidit enim Alios, nesub'voce Omnes, Pygmalion quoq;comprehenderetur. quãquam
idem alibisubticuit,cum fcripsit: Sed cun et is al tioribat Anchises.
Præpofitiones igitur ipfæ at tulerunt vim partitionis,non folum Ante, et in -
ter,sed etiamEx: vtapud Liuium primo: Sextus filius eius, quiminorex tribus
erat.non enim po tuitdici, Minor tribus. Tres enim tantum erant: ipfe enim
secum compararetur: effetque feipso. minor. IT IL 19 Ulo minor, Illud etiam
aduersus veterum fententiamgoo eft animaduertendum: Siad secundum illum ca
nefna fum referatur Superlatiuum: aliam quoque ab iis, quas supra
posuimus,cauffam esse,propter quam illi fuperlatiuum maleinterpretati
suntperMul tum et Valde: neutrun cnim horum aduerbioru refertur. Poftremo id
quoquefalso eos prodidif se constatGræcos, arrogantia quadam commifif- fotbal
fe, vt non niliadidem genus Superlatiuum refca he latest ratur, quoniain præ se
vnis, cæteros omnesbarba ros appellassent.Atenimuero in suatantum gen teid obieruaffent:
nunc vero videmusetiam in ter Barbaros legis rigorem tenere. Sed in cauffa, vt
diximus fuit, Partitio acDistributio. Itaque hoc loco, vox hæc Genus non solum
gentem aut nationem indicauit: sed etiam diffudit significa tum ad
aliamulta:putamores,artes, et eiusmodi. Dicam enim, Epeum Tolertiffimum
fabrorum. hu Sicin primo de Oratore M. Tullius, de Craffo, et 13 Scæuola;
alterum parcorum elegantiffimum, al terum elegantium parcissimum. Neque enim ad
Due diuersa genera relatum est: in vtroque enim erat elegantia cum parcitate.At
Martialis in duode 121 cimo,multo effufius: Pones, credemihi bonus.quidergo? Vt
verum loquar, optimusmalorum. Inter " as bonos enim et malos nullum
commercium eft, contraria nanquesunt: sed suo more lusit. Neil lud quidem reće
prodidere,Comparatiuum po- comeframtiden ni aliquando absolute: semper enim
habet ali o quid, saltemoccultæ, relationis. Sic seniorem A celtem dixit Poeta:
aut quam alii, aut quam fue. M WW ! LOG Sert rat, aby mirat, aut quam
videretur: tantum abcft, vtminus Ignificent, contra quam scripserint: exemplum
enim Vergilii, Tristior,deVenere, fignificat cam plus quam tristem. declaratur
id tum lacrymis, tum dolore qui exprimitur in conqueftione. Multo vero minus
significabunt contrarium:re latio enim est inter participantia igitur: Mare
Ponticum qui dicunt effedulciusceceris:non in telligendam proponutamaritudinem,
sed dulce dinem miftam in omni mari, in Pontico autem maiorefluuiorum
incremento, neque enim ma re extremæamaritudinisest: igitur contrarii,hoc eft dulcis
admiftione remiffum. Quod autem in Sarahithe mari firaqua dulcis,in quarto
historiarum decla. ratum eft.και πτιμω τρέφεσθαι τεςιχθυς. Sic etiam
Theophrastussenfit, et verum est.Eodem modo locutus est Philosophusin codem
quarto: nati προνο επτο οξυ των πυθών. Nii enim το οξυ ha beretlatitudinem, non
dixisset WAKTU TEQOY, Et idem neuxonege dixit, quæ effent minusnigra, colores
enim inter fe mutuo congressu diluunt pitorem. Etin o et auo comparauit ourgov,
cum aniru. Lombate a Hisitaconstitutis, intelligemus cuenire poffe sobysi valvt
Comparatiuo Superlatiuum excedatur:non sua natura quidem, fed ob fortuitas
rationes: quum enim Cæfar vnus e Gallis non fit, non dicara Cæsarem Gallorum
fortiffimum. Igitur si non omnes numeros fortitudinis expleuerit, nihinter
Romanos: fic dicam. CæfarRomano rum fortiffimus fuit: Maximius autem fortior.
Fit enim hoc,non natura Comparatiui, sedquia additur
Natio.itaqueliquisapponatgenus, qua professio fiuears, fiue scientia
comprehendatur, non poterit abvllo excedi Comparatiuo: veluti quum dicam,
Bellatorum omnium fortiffimum Maximium. Huius rei cauffa eft in Radicibus
philofophiæ. Siquidem primum perfeet umque moi duplex eft: quippe aut vere,et
quodaiuntapuwosoaplicate vt Deus:aut in genere, vt circulus: eft enim suo e
tantum in genere figurarumperfe ettiffimus: ic circo extra genus fuum
altericomparatus inuc nietur inferior. Atprofessio est affectusgeneri cus,
comple et ens variaaccidentia,velgentium, vel nationum: itaque comparari porro
non po terit. Nam Bellator eft affectus hominis, nc quecoercetur potius
limitibus Romanis, quam Germanis, ac proptereatota fummam exhaufit. Quoniam
vero, vt dicebamus,hi tractus incre mentorum gradus habent suos: iccirco ctiam
multos Longue's notas excogitarunt, quibusvel Comparatiuum, vel etiam
Superlatiuum ipfum augeretur:vt, Longe, et Multo. Nam etli Superlatiui
significa tus summus est, non tamen in pundo versa tur. Vt etiam hinc
appareatleuiffimapugna Grammaticorum, qui ex poeta litigant,anpo tuerit ab eo
dici, Diomedes Danaûm fortiffi-,, mus: quoniam Achilles fuerit fortissimus. Nam
ctiam Aiax fuit fortiffimus: etiam alii effe potuere. Quare illud quoque a
veteribus omis lum fanciamus: non folum in diuersis generibus, sed in eodem
quoque duo Superlatiua pofle ita comparari, vt alterum reda ettum in Compara
tiuum fuperet: fic, Fortiffimus M. Manlius etfor EMI > Si opy ire fak et
fortiffimus Sicinius Dentatus, et fortissimus Scæua Centurio C. Cæsaris: at
Sicinius vtroque fortior. Vtrum vero e reipta ita ortum fitan v. 20fu
occupatum, quærere operæ pretium eft. Nam fi fortissimus est, qui omnem ambitum
explevit e fortitudinis; multi effe poterunt fortissimi, sed nemoalio fortior.
Quare cõsuetudinepotius,at que opinione fa et um eft,vtita loquerentur:neq;
enim statim erat omnibusnominibusfortis, qui fortissimus creditus est. Ergo
alterum cum ani maduertissent meliorem, non omisso priore iudi cio,
coparationem addidere. Nam sane aut prior non erat fortissimus, aut fecundus
non erit for Chung tior. Nonsolum autem gradusipsi conferantur, vt doctior, et
multo doctior: fortissimus, et longe fortissimus: sed etiam diuerfa significata
inter fe: poffum enim esse fortis, et non tam doctus:ergo cro fortior,quam
doetior. Interdum igitur exx quo ponuntur perinterrogationem: interdū no exæquo
per affirmationem: nam Interrogatio dubitat: itaque ex æquo proponit
iudicandum, non ftatuit: affirmatio autem non quit duo Com de web vooraf
sparatiua inter fe collata æqualia facerePrimo. modo locutus est Cicero in
secunda Philippica: Impuriorne, qui in senatý:animprobior, qui in Dolabellam,
et cætera. Alio modo omnesloquu tur, Cæfar clementior,quam iustior. Nam quod
addunt Magis fic: Clementior magis, quam iu Atior: Qullum autorem habent, quem
adducant, In hunc enim modum foluitur oratio, Clemens estet iuftus eft: fed Clementia
est maior quam Iustitia: Iustitia non eft maior, quam Clementia. At met 2JUK
curt 18 2: m 04 Kic At Comparativum si vtaiunt,significat Positivū, cum magis
resolvatur Comparativum in eorum oratione, fient fane ridiculi: CæsarClemensma
gis est,quamiustus. Nam quod poetæ dicunt,Ma gis,atque magis:idfit per
avadianworr: sicut, E tiam atque etiam. hicautem hocnon quærimus. At non
addidit Livius in libro duodetricefi mo: Vt propiusfastidium eius fim, quam
desi derium. Quoniam vero vsus etaffe et us reru, substan tiam earum naturamque
demonstrant, manife -wwgegebenen sto colligimus, Magisesse Comparativum, çon
traquam, vt diximus, sint arbitrati. Id enim ex o rationisvsu patet, quum dico:
Hoc volo magis, quam illud. Eft enim idem modus comparatio nis, qui in
Philippicis apud M. Tullium: Hocci tius, quam hoc. et quo vulgo vtimur,Hoc
potius, quam hoc. Ex quo vsu illud quoque a veteribus, tanquam peccatum
animadvertamus: quinega- ' come rint, Complures,esse comparativum: dicitenim
perangnya Terentiusin Heautontimorumeno: Nemome liorem agrum habet: nemo fervos
complures.Et ratio etiam iubet:compofitum enim eftapræpo fitione,et Plus.
Quodfi Compluria dixere prisci. contra Comparativorum analogiam: flexionem
novaminvexerint potius, quam vocis naturam depravarint. Proprium autem eft
Comparativo rum, pati vt Adverbia sonu mutentneutrorumon Maiusenim,
vtdiximus,fa ettum eft Magis. Inter dum etiam vtdeficianturpositiva,etaliunde
pe nitusmutuentur, tam in Adverbiis, quamin no minibus: vt,Parum
yiriu,Minusaudaciæ: Parum Si A, WITH た。 06
ol Paul ! mo 21 cen 270 Iut. CÆs: Scat. IV. census, Minorepudicitia. Item
quomodo aNo. minibus Adverbia fiunt,etcorum affectus com << parandi: ita
e contrario ab Adverbiis, Nomina superlativa:vtapud Catonem Nepotem, Sæpissi «
mam discordiam. Etficuti quæ a Præpofitionib. ducuntur casus servant suos:vt
Proximepontem: ita etiam quæaNominibus,corum Nominu ca sus admittunt:vt, Moræ
patiens,More patientissi mus:Similis Neronis,Similimus Neronis. Proprium
eftautemSuperlatiuoru, fixa fieri:vt, Pro. ximus, pro cognato: Erapud Liviū
libro primo: Proindigniffimo habuerant fe patrio regno tuto risfraude pulsos.
Etin fecundo: Necambigitur, quin Brutus, qui tantu gloriæ Superbo rege cxa eto
meruit.pessimo publico fa et urus fuerit:Iccir co etiam comparationem
fuscipient: vt apud Vl it has Para pianum,Proximior. Sicutautem sunt compara
tiua fine superlatiuis,vt Anterior:ita e contrario apud Plautum,a
Pene,Penisfime. Privatim autem u proprium est huius comparatiui,Prior,etiam po
ni pro Primo:vt in Titulo ;de Remnificari: et apud Varronem,cuius verba
refertGelliushæc, Quo ties magistratus pluresessent Roma, qs prior ef set. Sed
ita accipiendum eft, vt tota lummain duo dividatur.Primus enim vnus est, qui
præit: cæteri quafi vnus,qui przitur. Malim tamen abstinere. de, Potissimum,
etiam nonnihil obseruauimus. Armm. Restant Deminutiva, quæ cognofcere facile
eft: comparatiua enim fequuntur, vt pars totum Att. Deficiunt tamen in plaribus
nominibus, veluti in eo quod mododicebamus:a, Prior, enim non duciturDeminutiuu:neq;
ab aliis eiufmodi.Hæceft MODE EX est eorum forma et origo. Quodautem pertinet
ad cauffam materialem, non inutilisquæstio eft: Quare a neutris potiffimum orta
fint, vt non po tius Doctiorculus, qua Doettiusculus, haud fane patet ratio:
nisi ab Adverbiis primum ducta in on telligamus.Fortiuscule fecit,vtlitorigo
vocis mi it - Jitaris CAP. CII. 100 ota ok > 0 PPLE vilgiu ged Grille bud!
TI Nominumaffectuscommunes. Affeet us hi:generales aut,Affe et iones mul, tæ in
ipfa accidentium mutatione. Mutatur aute mail.com aliquid multismodis:fed ad
duos reducuntur. Nã aut Substantiam amittit, veluti quum e terra fit herbaaut
Accidens. Idque fit autin Quanto,va pie deeftaugmentum: aurin quali,gamoiwon
Græ ci nominant, noftri Alterationem,voce novaqui il dem, fed elegantissima,
etmaxime neceffaria, sut interpretati:aut secundu locum,quidicitur Mo - **
tus.Ergo sicevenit ei,q mutatur.Autipfum fit 2 non erat:cum mutatur substantia:
aut in ipfo fit, gnon erat,incremento,et ano:woriiautipsu fit, in quo non
erat,scilicetin loco.Suntetia mutatio nesin aliis generib.prædicamentorum.Quin
etiã immutaturaliqd non propterfuam, fed ob alterius rei mutatione.vt mortuo
Catoni vnico filio, de fat ipfc Pater effe. Etequusqad dextram Cæfariset est
constitutus, fi ad læuam transmoueatur: ipfe Cæfarqsinister equo erat,fit
dexter. Quib.igitur modis nominum mutetur accidentia videamus. Sij. Spes S, Jim odif Species quidemipfæ non mutantur, vt quæ pri
mitiva effet, fiat derivativa:sed alijatq; alijcom. paratæ, eo modo mutari
intelliguntur. Amator, derivativum ab Amo, eft. Primitivum autem eft ad
amatorium. ut Philippus Amyntæ filius, idem et Alexandri pater. Quoniam vero
Primum dici tur, aut quum anteit, ve vnitas: aut cum etfi non VL misen antcit,
tamen ne anteitur quidem:quippePrimo comes genitus etiam vnicus dici poteft
filius:iccirco rri mitiuum quoque fic intelligiqueathac ratione: non a quo
derivativum sit, fed quodipfum a nul lo:hocenim neceffe eft aliquando fuiffe,
vt ab a more nihil duceretur. Ita poftea mutavit specić, vt ex primitivo
absoluto relativum primitivum fieret.Etquemadmodum primitiva vera no mal
tantur, ita vt fiant derivativa: itane derivativa quidem vltima: ab his enim
nihil fit, ficut illa a nullo. CAP. CIII. Nominum Genera quomodo mutentur.
Omninum quoqueGenera mutantur adco vt privatim librossuperhac re veteres con
2fecerint. Alterum argumentü eft ex iis, quæ Du bia, sive Incerta vocant: fic
enim dictum est, hic 3 ex.vel hæc Dies. Tertiumtestimoniumeftin qui bufdam,nam
Plautus collum masculino dixit. i. temlubar, Palumbem, atque alia diversis,
quam nosvtimurGeneribus esse aprifcis pronunciata. pafit etiam aliomodo, cum
attribuiturgenus ei,ad quodminus spectat:veluti quum Masculam Sap
phodiximus.Sicquum fæmina sola possit effep gnans: tamen Gravidum equum
Troianum, et Prrægnans louis cerebrum,et Fætum eiusdem fe. murdicimus.Sicin in
quinto historiarum de Ci cadis Aristoteles, is j'appeves oi Soutes cv alue Doti
ρο 5 τοις άνεση. θήλεις και οιεπρ2•.dixit enim θήλεις no Irjaetajo vt
significatum eller fæminæ,vocis aute modus Masculi, quoniam dicuntur oi se
lizes. Numerorummutatio. Vmeros mutat, vt apudHomerum Irelus Vonino 23 P:1 INCO
rallor: et ma 1163 TIVT dicuta Ttur30 eresa Hortensius primus Ceruicem dixit,
vtfupra fcri ptum est. Vascones etiam fua lingua Iecora di cunt, quod nos
Iecus: et Dorsa non dorsum:fi cuti Pulmones Latini. Figura mutatio. guram
mutari,ex ipsa Figurę definitionema tozu ang ta quum fiant,mutari
oportetneceffario.Compositor hat tum autem non vno modointelligimus: nam et fascem
dicimus e virgis compositum: sicuti An- sirina driam, etPerinthiam iisdem
ferecompofitas ora tionibus. Is modus loquendi est vulgatior: alter diac
verior, cum dicimus virgas essecompositas ad co dist ficiendos fasces: virgæ
nanque suot simul politæ. 18, que Sic Antenorem dixit doctissimus poeta
cöpositu quiescețe:quia quibuscum degeret, cius imperiū iis non effet durum.
Primo igitur modo non fit mutatioin figuris:nunquam enim quod simplex eft, fựt
Compositum:nequeenim Simplicis par S iij. qur! muncia luser hams Titel Mun tes
nomina sunt. Sed altero modo, ut “magnum” et “animum” dicemus composita in
“magnanimo”, ita vt e simplicibus fa etta fint Composita. Nam quanquam
Magnanimum Compofitum dicimus:tamen nonelt ira mutata vox vt priusip sa fuerit
fimplex:atipsa Simplicia,exSimplicibus mutata funt,vt fierent Compofita,id eft
fimul po fira. Vbi illud quoque veterum incuriæ afcribas, qui fimplex Compofito
contrarium fecere: nam *Simplex Multiplici aduerfatur:eft enim Simplex
fineplica, vnde Duplicatum dicimus prociden tis Turni poplitem.
Hocautem,quodlaxe nimis compositum appellamus, conftat ex iis, quæ squia lunt
simul posita, Composita erunt:quia ex multis non constant, erunt Simplicia.
Nobis autem vtendum eft vocibus acceptis ab antiqui tate. fapientis vero partes
sunt, illam libi faltem emendare C
Persone mutatio. Persona ita mutatur, vt facies mancat in pluri mis, visautem
mutetur. Ut poeta “cano”, “canis”, “canit”. Neque enim vera mutatio est, sfed
communis terminatio transfertur, atque accommoda. tur, non mutatur. At in quinto
casu mutatur: aftringitur enim legibus secundæ tantun. Cafus mutatio et
ordinis. und Vm terminatione casuum costituti fint Or menolar dines atque
dispertiti, vt alia atque alia inflexion, sive declinatio dicatur; altera
inutato, al terum quoque mutari neceffe eft. Mutabitur.n. a Cafu Declinatio,
Cafus a Declinatione: fed ita vt ad cognitionem nostram tantummodo fpe ettet
hęcreciprocatio.scilicet cognofcemus quem calumintelligere debcamus, li pposita
fuerit Declinatio, Sic declinatio mutabit cafum.Nam vere casus mutat
Declinationem, non mutatur ab ea, Verum ne id quidem semper: nam Fru et uis, 9
Jako fucrat,Fructus, fa ettum est: neque tamen mutauit Declinationem: at
Tumultus,quum fa et umfuit Tumulti, mutauit. Sic Fames, Famis, nunc dici
tur:olim quintæ fuisse, Famei,manifestum estex, Sexta casu, Fame,cuius finalis
syllabaproducitur,i Proprium autem eft Casuum etiam alio mutari a la modo.
Quemadmodum ambigui vitandi caussa, quum aiuntFęci,diphthongum impofitam, quo
differret a verbo Feci: eamqueinde tatinomini communicatam, Fex, Fæcis. Omise a
veteribus Affefliones. Vnt et aliæ Affe et iones: neq; enim solum ra tione
nominis deriuati; Primitiuum dicitur nomen:sed etiam aliarum partium cauffa.
ANo mine enim Nomen, Orbis,Orbicularis: Verbum Sylla, Syllaturit:Aduerbium,
Doctus, Docte: In tericeio, Infandus, Infandum:Præpofitio, Circus, Circum: Coniunctio,
Verus, Verum. Nominis sus loco aliarum partium A caur S V ti $ iiij. 2 IIII.
forma AA Caussa quoque finalialium affectum nacta 24 คน funt
Nomina:veluti alias partes transfertur. Pro verbo enim poni tur, vt apu !
Plautum: Qux, malum, tibi isihanc taetio est? Sic ex Thucydide Demosthenes fre
quenter loquitur. Pro Participio: Magnificus, pro magna faciens.Pro A
duerbio:Lucretius, Al peracerba tuens. Nam timida tuebatur,quippe incutiebat
pauorem: itaque eft pro acerbe. Pro Præpolītione:Virgil. Plena fecundum
flumina. Pro Coniunctione: Vero. Pro interiectione, a pud Catullu, Doctis, luppiter,
et laboriosis. Hanc veteres αντιμερίαν appellarunt, alii μεταλαγα. baciti
fubticetur etiam: vt apud Sallustium in Iugur tha:Quæ poftquamgloriofa modo,
nec belli pa trandi cognouit. fubticuit enim Cauffa, Græco
more,Tēroniev:subticent yaon. Iransmutate tiam in fefe alias partes, quod
Dialectici positio nem materialem vocant.quum dico, Propter, est que
voxpræpofitio. Vox hæc Propter, nomen eft. more patet apud Græcos, qui præpo
Whemi alarmisms Xe nuntarticulum to akce.. fic O e muito me uidius, Sæpe, vale,
Osta heti a o zmenyvodicto. 'Store DECEK S, v s. LIPS fi midi Grat nutar: pterje
policia. Ha Ordopartiū.Nominisvox,aforma.Verbi vox,ama มา teria.
Tum autem Derbi Ratio universa, en Augu Divisio. celli po Ost Nomen, verbi
natura ponen Oo da est.Non defueretamen, quifta tim secundum Nomen ponerent “Pro-nomen”,
fecuti rationem ciui, lem, eadem in. potestate erat “pro-prætor” et Prætor. “pro-consul”
in prouincia, et consul Romæ. Verumaliter contemplatur philolophus: Res enim
necessarias primo quoque i · loco ftatuit:accessorias aut, et vicarias
mox.Igitur fi partes hæ coparatæ suntppter orationeora et tionis finis,
eit-animi interpretatio: Interpre tatio autem Nomine et Verbo explicetur: et
Pronomen poft hæc inuentum est: fane Ver bum anteibit. Quinetiam Verbo vnico
ftabit 2 oratio, atque affirmatio affirmatio.. Pronomine autem nullo. Quare
verbi natura potior eft: vt, “Amo”, “Lego”, “Scribo”, ac tantum abeft, vt
Pronomine posterius sit, ut etiam ipsum secum referat. Verba quoque multa sunt
adeo absoluta a Pronomine, vt mirum sithocgenus hominum ita fcripfiffe.
Nam,Pluit,Grandinat, p Pronomen nunquam interpretere.Dei enim certa sunt
nomina, Prono,,minanulla ipli Deo, fed nobis craffiore ingenio mortalibus.
dicit enim nobis Deus fic ego: quia hoc quod est, E ç ointelligimus: hoc est
Tetragrammaton,non intelligimus. Præterca 4 Impersonalia, Scribitur, Pugnatur,
nonne plena funt fignificatione?nec tamen propterea vllum nomen explicatur,
nedum vt præfit Pronomen. Omiffo igitur horum errore, Verbiipsius sub ftantiam
videamus. Duabus his vocibus Nomi ne Verboque, communiappellatione omnia fi
gnificantur. Nomine enim comprehendi fupra The docuimus. Sic etiam Verba
dicimus data, quum orationedeceptisumus. Ac de Nomine quidem, ve vfusita
sentiret, suasit ratio: a notione.n. du. cumest,quæ eft cognitio: vt etiam
interpretatur Vlpianus, qui emendat prætorem in Titulo de Reindicata. Itaque
vox nominis, a forma duda eft:eft enim Forma dietionis Significatio:Signū,
autem, et Nota,idem. At Verbivocabulū ab ipsa aeris materia, quæ
verberaretur,proptereaquod vox esset aeris impulų fogus. siç Plaut. in Amphi
truone voce facit verberariaures Mercurii. igi,vti diximus, res duplices fint
aliæ, quæ constarent:aliæ, quæ fierent:illasmerito perex celletia Signi,
Notæquevocabulo indicarut; bas aute fluetes ipso aeris fluxu. Quasivero,id quod
fane ita eft, nihil effet partium præter istas duas; cxtera autem omnia abhis
duabus duceţengur, etad tur quum, 1 GO ten ime OP niho 113: fup etad
hæc reducerentur. Cæterum ipsum Ver bum nonsolum earum rerum nota eft, quæ fic
rent: verum etiam quæ effent, fed ita, vtipfum hoceffeignificaretur:dicimus
enim Cæsar est: » per Nomen declaratur res, quæ eft:per Verbum indicatur ipsum
esse. Tertius quoquemodusin » !! ipfo verboreperirividetur:nam quum dico, Ceea
far eft Clemens: ipsum Eft, non videtur aliquid id fignificare:sed effe nota
coniunetionis, quaCle= » mentia in Cæsare prædicetur.Ex his patet,falsain
effdefinitionem veterum, quiVerbumpræfcrip sere agendi, vel patiendi
significatione, atquead huncmodumdefiniendum effe:Verbumeitno. In ta rei
subtempore. Hæc autem res aut fit,aut eft: vt Curro, dicit cursum nondum
expletum: et Gi gno,dicitimperfeet um animal.at fi dicam, Cæsar i eft:
perfectum hominemintelligam.reducitur au * p tcm illud ad hoc. du enim Curro,
cursus ipfe ali quid eft.Verba autem Priuatiua,vtDeeft:et Ne- prole de
gatiua,vt Nego: etiam aliquid significant. Recrű enimest menfura Obliqui. Sic
Affirmatio est mẽ sura Negationis. In Verbis autem imperfe ettæ figuificationis
est res ipsa quæ fluit: vt in Scribo, bonga Scriptio:at Scriptio accidens
eft:ergoin aliquo, fumptismal vor et ab aliquo: quare et a et io et passio
compre hendentur, vbiacriusintuenti, aliter eueniat v fu, quam euenit antiquis.
Nam fi dicam, Scri bolibrum: non rectevidentur accepiffe librum pro pafliuo:non
enim huius a et ionis receptio eft in libro: tria quippe sunt:quod scribit,
quod fcribitur, quod recipit fcriptura: at liber non scribi tur, fed fcriptura,
Itaque prisci Attici huius rei gnari dixere, Seruire feruitutem, Viuere vitam.
Řecipit igitur liber fcripturam: scriptura autem recipit actionem scribendi.
Intelligo nuncfcri. spturam opus ipsum, scriptionem operam, scrip: torem L.
Flauium, Membranas vero, fiue Tabu kelas, in quibus opus ipsum extat, fcripturæ
nomi ne, puta ipsa elementorum lineamenta. Verum Denimuero qui primi fermonem
inuenereagresti (canimomortales, vt quæquefese dabant, ita exce << pere.
Sapientia vero vix tandem fero ccelitus de ( miffa eft: vel ad hanc vsque diem
quanta latita uere? quot adhuc latent,quæ pofteritas eruet ad iuta? Ac veteres
quidem simul et recentiores non malo consilio in variasdistraxere
terminationes, diuersaque genera constituere. Nobis autem fa Spoemat eis fit,
vniuerfum Verborum ambitum in duo di Igua uidere,quæ A ettionem,et quæ
Paffionem fignifi cent: atque eo cetera omnia, tanquam adligna, recipere:quemadmodum
horum vtrunque adv num, quippe adipsum Eft:nam tametfinon fig nificat
άεργείαι,tamen nota cft ενδελεχείας, qua eft finisActionis et Pallionis. Agimus
enim, vt tandem fit: et dum agimus, hoc aliquid iam cit. Actio autem duplex
eft.Quod enim fit, aut tran. se poatefirabeo, qui facit,in
aliud:atquehæcvocabimus Iranfitiua:vt, Amo te. Autnon tranfit, fed rema net in
eo, qui agit: vt, curro: quæ vocabimus Ab soluta. lta codem modo Paffiua
intelligentur: quum explicabitur a quo fiattranfitus, etquum unon
explicabitur:vnde Impersonalia orta sunt. Eft autem supra declaratum,Actiuum
aliionem dicere, et aetionis modum:at Passiuum passione fignifi. 1 281. 1. D DO
significare, fednon passionis modum. Nam a et i vum indicat id quod facit
passionem. Paffivumaha tostay autem ostendere debuit id quod recipit paffio
rather parts nem, vt passibile potius fit. Sunt igitur omnia A điva, quæ
declarantaćtionem:Palfiva,quæ passio nem.Quib.manifestum est,verba Neutra nõ
esse ») 1907. ab Actiuis seiun et ta, nisi ob formationem, ppter eaquod ab sefe
passiva non edunt: nequeDepot memen nentia, nisi ob diverfam terminationem. Hac
autory tem divifionem neilliipfi quidem negabunt: qui tot genera funtcominenti.
Etenim communium appellatione quu terminatio nihilimpediat, quo». minus tam
Аctiva quam Paffiva recipiantur:duo tantum erunt capita,quibuspromiscue termina
tiones comprehendantur. Hortor enim cum in Or,desinat, nequcfiat abactivo,
Passivum tamen dicitur: etActivum, quum Paffivum gignat nul-. lum. Hæc igitur
vera Verborum effentia est,ve ræque species. Delinentiæ autem sunt accidentia
materiæ: id quod constat ex eo, quod abolentur,» restiruunturque incolumi tamen
Verbipristina natura. Idem enim eft Comperio et Comperior. Quædam autem falso a
et iva, quædam peranalo- okto giam di etta funt. nam quæverba Sensionessigni
ficarunt, vt Visionem, Auditionem, Tactionem, eteiusmodi, ea paffiva effe
decuit: Sensio enim passio est. Analogia autem dictum estillud, Lau-. do Deum,
neque enim Deus paritur: sed exem ' plo diet um eft illius,laudo Cæsarem: et
poti us ad Diale et icum, aut Metaphysicum spectat. Non beneigitur recentiores
Ađivumsic defini vere, q transmittit in aliuma et ionem: neque.n. nomine 20 a1
D I S ; Com 9 qui olfacit, transmittit olfa et um in rosam. Et fi dicam,Amome:
eft a et tio reciproca: ettamen A etiuum eft. Item poteft abfolute proferri,
Cano, Curro. Quædam igitur verba funt, quæ omnino non transmittunt: vt, “Vivo”.
Quædam quæ omni no transmittunt:vt, Ferio. Quædã, quæ etfi tral mittunt, tamē
absolute proferri queunt:vt, Amo Lucinam: et, Amo. Amamusenim aliquado im
Cipromprudentes ipfo primo ingreffu. Quare quæsunt trabloluta femper, non reet
e Neutra dicta sunt: quafi vero in hisnulla esset aetio. Nam qui Vivit, (
hocipfum,quod Viuit, agit:vnde, Age vitam, di cimus. Quoniam vero quodcunque
constat ex materia,dum agitypatitur ab co, in queagit, hoc autem in philosophia
probatum eft: iccirco sia etio trasmittatur, fietreciproca passio aliquomo do.
Quam ob cauffam fapientissime Atticiverbis Passivis etiam ad a ettionem significãdum
vfi funt. Si non transmittetur,nihilvicissim redibit: sed in agente refidebit:
adactionem tamen reducetur, ficutalia adpaflionem: vt, Ditescorneceffe enim
estad illud prædicamentū reduciiaut ad prædica mcntum cf.Sed hoc haud
valdeabiliodicra fum eft, ac fortasseidem. Passio autem nõ vnom ) do
intelligatur:nam quædã est perniciola:vt,Oc cidi: quçdam perficiensivt,
Creari,Gigoi,Isauda ri.hoc genus passionis eft, gresidetin agente:vt, Viuo
atqueid fit dupliciter:aut palam, vt hoc ex emplosaut occulte,vt fupra
monuimus. Verbaea nim sensum significantia, habere videntur mo dum quendam a et
ionis:inftrumento. n. agimus: Sed 1 De Causts 2m; E Sed tamen occultam passionem
significant, quæ resider in eo, cuius actionem Verbum ipfum fi. ignificat.
Quæret porro aliquis: Sia ettio et Pallio funt correlativa, et Absoluta
ponuntura nobis in ter Actiua: vbi erit Paffio? Lam est relpõsum:Pass i fio hæc
perficies est, et residet in agente:eiusmodiu sunt Gaudeo, et Lätor,et
eiufmodi.Huncigitur Verborum affe et um Latini Genusappellarunt. Omar le Quos
equidem ab incuria defendam, fipoffim. Sane hocaul sunt: quia a et ionis
species,esset ge Šneratio, et pallionis. Græci communi nimisvo cabulo
noQ.Omniaenim accidentia mcm di-> et a sunt. aut nimis speciali, neque enim
folum fi gnificant 'siv, fed etiani įvapzieivo Commodio. reautem nomine
Alogeny. afficimur enim adam gendum,vel patiendum. Nequenobis solisdif plicuit
veterum licentia:itaque quinon probarat: consilium,quo Genus dictum fuiffet:
maluerunt Significationem appellare. Verum vtillos hizita hos reiiciendos
censemusnos. Significatio. n. 0 mnium dictionum forma est. Tiw Ali'ton igitur
noluimus disposicioneinterpretari: ordinem. n. significat,non propenfionem: sed
ita cēsebamus, magna difficultate poffeindicari vnica voce affc- )) et ionem
hanc: propterea q nephilosophi quide" ađioni et passioni vnum cõmune
nomēinvenis fent, quo summum id prædicamentu declarent. Conftat hinc a verbis
omnibusin o, pafsiua pofse que posar fieri:modo ne ipfa illarecipiant residente
passio- fribisgarsą. nem:vt, Egeo, et ciusmodi, Argumentum noltra fentenrir
fumiture multis, Aro, Seruio, Vivo, Curro: quæ veteres delicate nimis activa
dicere metue. 284 Iul. IV. metuerunt:propterea quod obfcuriusculein qui busdam
paflionis extaret vis. Sed fane in tertiis p fonis quin fit, negari non
poteft:idquod fatis eile potestad Verborum naturam constituendam:ne queenim
deest hoc verbis his, fedres quæ ipfis lint applicandæ. Facterrain loquide se,
inve nies illico priiņam paflivi personam. Quis ho rum non putetEo, verbum effe
neutrum atpal sivum exfese format non folum in compositis,fed etiam in
fimplici: -amatum ire, amatum iri. Sic ce nihil impedimentoeft, quominus
verbumPluit, primam perfonam habere dicamus, fi modo lo quatur Deus. Quare,vti
diximus, res ipfæ potius, quam Verborum naturæ defecere. Igitur vt quæ fint
Activa aut Passiva intelligamus,minutiores Viony antiquorum fectiones funt
retractandæ. inter more on Neutra, statuêre Neutro passiva: vt, Exulo, Va pulo:
ac Neutra quidem, quoniam exsese Paffi yum non crearent: Palliva autem, quia
significa. tiorecideret in eum de quo verbum dicebatur. Igitur ab
accidente,boceit, a voce.Neutra: a for ma, hoceft, a significatione, Passiva
dicta sunt Quare non recte alij Transgressiva nominarunt Tantumenim abest, vt
tranfgrediantur, vt in fe ipla ralidant. Quodfi intelliganttransgredi na turam
neutrorum:multo plura, ac pene omnia, Neutra talia inveniat: ut, Egeo, Gaudeo.
Quin etiam Aệtiva: quid enim eft Amo, nisi patior? Item Intelligo,Video, Tango,
Audio, Gusto, Sentio, et alia innumera. Etiam Deponcntia transgrediuntur:
quippein o R, paffionem non actionem significare debuerut.Alteram (peciem 1 285
posuere, autoeregulxov, vtuaxopeo, quasi quod aliai fuapte natura activum
eflet, siper vocem liceret. Cui contrarium ftatuunt onozu Jes fub Seow, tanquam
fubgenere communi speciem cotra di ftin tam,propterea quod passiva tum voce,
tum significatione sit. Item autotaJvLxov, vt neqw, per vocem stat, quominus
sit Passivum: in eo e nim est, vt censeatur p significatum:et a'viooden gov, vt
01,8TW, quia voce A ettivum videatur, at:: sit Neutrum. Et alteram neutrorum
fpeciem ÖRoEverymli:cov, iccirco quia quarti cafus habeat i constru et
ionem,quæ a ettiuorum propria videtur esse. Etripiegov autem et Inringivov voce
passiva, communi vtriusque significato. Atque hæ fpe- Exp: cies si veræ sunt:
tamen ada et ivapaffiuaque redu cuntur. Verum et frustra, et incolulto commen
tos esse hec videamus.Constat igitur p duo nomi na tractas hasce
compositiones,ökov et auto,quo rumnatura vbi perpenfa erit, eorum constabit,
consilium. Igitur öror est, cuiuspars extra ipsum cc nulla eft: hocautem duobus
modis invenitur, aut a fimpliciter: vt; Mundum onov dicimus,quippe ex tra quem
nihil eft,aut in genere:veluti quu quip piam adiicimus:Hominem enim nonmancum,
Totum dicimus, id eft,integrum. lccirco voces i hæmodo quodam differunt: in
neutro genere aov significat ipsum vniversum: in alio genere a.adiectivum eft.
Sic etiam zūv etmus.Ergo ho mo integer non dicetur esse Totum fimpliciter, fed
Totus, aut Totum suum. Non igitur verum, erit nomen 7 oorvegglisar. Nam id fi
est A etiuum, quod et vocem habet, et fignificatum, a Boca 1 I j. ve aiunt:ergo
totum A et iuum tantomagisvtrun quc obtinebit. Sic enim öronagi's dixere, cuius
0 mnes partesessent passivæ, quippeet vox, et ligni fcatus: νε γίνομαι.igitur
ολοενεργηλικών non erit Neutri species.Omnis enim fpeciestotam gene ris naturam
continet: ergo fi neutrum genus ab ađivo genere distinguitur, quomodo alterius
species tub altero,etiam addita differentia percefectionis, collocabitur?
MuseveEmkov potius di xiffent:constructionem enim quarticasus, et vo cem
activam habet. sed quia ex se passiuum non formabat, non erat įvegzolenav.
tanto ergo mi nus öner evegzalekev. quod enim non eft aliquid, U tantominus illud
effe totum potest. auto au tem fignificatsubstantiam: et id, quod hocip fum
quod eft, per fe eft. vt aronegros, outeau dis. etapud Aristotelem, autoetes
quod anni cir cunscribit spatium,aut quod per se agit hoc,quod agit: vt
αυθεντιά. Quare αυτοενεργήικών ηδfunt commenti probe: vtuaxquel. non cnim ab se
habet agendi formam a Toeveggnuxev. neque e. nim est evegylaxen, per formam:
caret enim ter minatione, quam ipfi Aetiui formam ftatuunt. « Commodius et
verius, etreporvegnkvor. ab alio enim habet vim activam, fcilicet ab vlu. lif
adem rationibus auronzo Jhxcv, vt migas eorun dem excludet
superstitionem:wrogderegov vero, quare non sit idem cum 'de regu ;non video:
nam fi vocem hanc are addiderunt ivepzelerei, quod haberet pafsiuam
terminationem: et r « Jakina, quod haberet activam: quare addunt xdetegco quod
alienam terminationem nullam habet quodquegeritnaturam totam 'derepov? Ineptiut
autemquiPluit,et ciusmodi putabant aurezdets-Plagen, eg.quum tamen fit Aetiuum
veriffimu. Pluitfan-, guine, etlapides dicimus in historiis, et terra co pluta
est. Diomedes vero quu hæc Supina vocat,3 veteres recitat fineratione
loquentes,atque iple} nihil aliud,quamloquens.Fuitet tertia vox,istory õ
adderent vni speciei,g vocarentidor Jhx et: vt » Ferueo: non fane inepte:fignificarunt.n.passione
intus manere.Sed tameacute funtintelligeda.ne. que enim a feipso quicquam
patitur: neque pro pria est passio agentis ab selepatiente. Omne..).
quodmutatur, ab alio mutatur. Distinguuntur autem multis modis: Loco, vt Ensis
a Cæfaremo vetur, et loco distat:aut Substantia,non loco:ídq ; multis modis.Aut
enim duæ funt fubftatiæ, vt ma teria etforma:aut fubftantia etaccidens, vt
Cæfar et Calor accefforius. Materia autem non vna: aut Dic, enim prima est,aut
secunda. Itaqueanimamovet ble corpus per fe,differutenim eflentia perfe et a:
afte forma ignis materiam primam movetalia ratio. ne quęinoetavo Physicorum
estdeclarata.Igitur Cæfarli feruet, a fole, aut ab igni fervebit: aut fi ab
intus cauffa est putabilis: omnino quod fervebit, etquo fervebitdifferent.
quare nonerit paffio ab seipso. Latini consultius Neutropalsiua, quacom »
positione et terminationem et fignificationem sunt complexi. Ex hissatis
constat, noftrorum verborum nonnulla fapere aliquid e ue.dig Græ-)) corum. Cum
enim dico, Lauo, Tondeo, et e iusmodi,idem repræsentatur, quodin dome.cs, et
Leigohuet 18ojfuor,quu Lauaret:subintelligimus. 10 CLEAN 1 quei A tuneTij.
enim,Se. Ita enim Nigidius loquebatur apud Gel lium: Syllaba mutat, pro
mutatur. Quare Attiva Passivis præponantur: etdema teria Verborum. CHVm igitur
omnia verba,autAativa, aut Pas siva sint, ad hæc duo principia omnes illz
species, emendatis tame priscoruin nominibus, mo lang referentur.Priora autsunt
Activa Paflivis,pon vt dixere,quia is, qui agit incipiat:qui patitur,sequa
tur:actio enim et pallio simuladco sunt,vt vnum multi existimarint. ages quoque
ac patiens simul sunt secunduin formam. Quin criam fecundum subiecta
corpora,non neceffario præitagens: ne que prius existit, quam patiens. Trabs
enim ante WIonel, quam ignis excitetur, nasci poteft: fednobilitate naturæ id
faet um fuit. Eft enim Ages pro cauffa: Patiens autem,vtdiximus, aut
perficitur, autma le habetur ab agente: igitur vtrovis modo nobi lius
est.Itaque ctiam Grammatici id fecere,vtPal fivum ab Activo ducerent. Hæcigitur
eft eorum Makari ratio a formaet fine significandi. Materia autem varia fuit
iccirco, quia non est neceffaria: sed ad arbitrium tum primi inventoris, tum
ipfiusvsus instituta,vt in o,autin or, delinerent.Habuere tn 2Aetiva originem
terminationis a Græcoin o, tua 1w. Passiva autLatini aliter formarut, neaccede
rêt aut ad oratione, aut ad fimilitudine nominu. Si.n.yteft ru 700w, fic
dixiffent Amome, videre * turoratioex Verbo, et Pronomine. Si aut fuiffet
cudiphthongo: eadem crat nominisdesinetia in na hurco prima declinatione. Quare
expeditius addito R. G negotium confecere: “Doceo”, “Doceor”. Verbi Svm, Es,
EST, declarat necessitatem. Gitur Verbum corum nota eft, quæ funt, aut fiuntin
tempore. Oinnisautcm Quantitas par tes habet: Motus autem et Teinpus, Quantita
- Pengimo tes sunt: partiuntur igitur. Caletadio cnim ha buit, frigidum non
efle, vnde ccepit primum: itemque calidum esse,quo tendit:ergo etiain me
dium.Iccirco verba quxdam inuenta sunt,vthuc motumdicerent: quare necessaria
quoquefuerit Erits inuentio cuiuspiam, quod illud extremum figni- mons ficaret:
quodque formam illam non ainplius flu entem, fed iam consistentem indicaret.
Fluentes 3. autem formæ illæ duplices fuere; alteræ accidenta fles,vt Candor:
alteræ fubftantiales, ytHumani i tas: iccirco duplicis quoque naturæ Verba exti
tere, quibus ex declararentur. Candor enim acquiri dicitur a verbo “candesco”. Humanitas
au tem, id est formahominis, aut Equi, autplaptæ, aut metalli, aut alterius
substantiæ, indicata est subire in materiam per verba generationis, vt ); Fio,
Gigno, et eiusmodi. Quæ etli pofluntetiam accidentia significare,vt fit
albus,fit pater, tamen o primo significatu pertinentad fubftantias. Gene? ratio
enim primo dicitur de substantia ; fecundo loco deaccidentibus.Acformarum
quidem Au xus his Verbis oftenditur: consistenția autem » vnico Sum, Es, Est,
tam accidentialium, quam substantialium, Dicimus enim, Est albus Cæfar Tij.
nunc 290 IuL. V. nunc, qui heri albescebat, aut fiebat albus. Et di cinus, Eft
nunc Carbo canis qui his diebus fie bat canis. Quare hoc verbum tam accidens
quam fubflantiam quum fignificet, peffime a Gram zmaticis Verbum Subltantiuum
dictum eft. Et Femisautem fupra diet um a nobis,duobus modisponi Verbum học:
aut Nomini (oli folum adiacerc ; autinter duo extrema quafi fequeftrum. Exem
plum priorismodisic habemus: Cæfarest: exem plumfecundi sic, “Cæsar est albus”.
Ac primum quidem modum significare existentiam in rerum ste natura ab omnibus
receptum cft. Altero autem modo Divinus vir Aristoteles animaduertit nihil
significare, sed quasi nexum, et copulam esse qua albedo iungeretur Caesari.
Hæcost forma et fi nas nis huius verbi: Vfus vero etiam latiuspatuit, ve etiam
verba alia quasi animaret: ita additum fuit criam Passiuis verbis; Doctus sum,
Doet us fui; TETEA COPEv Ověsu, cum perfe ti operis fummam declarandam
instituimus. Sicut inchoatum idem opus alio verbo motum, vt
diximus,fignificante notabamus: fic enim locuti sunt veteres, Pugna zum ire,
Amatum iri: sumpto a Græcis vfulo quendis prouci ipewr. Galli quoquchodie sicve
tuntur per verbum Eo, is, It, cum volunt dicere, materiaFit diues,Fie
phthisicus. Materia aute huius ver ubi duplex fuit. duplex enim eft, nam a Quws
Fuo noftrum, et ipfum Fio. Sum autem ab ciui. Es,,, totum Græcuin eft, abiecta
vocali, esi, CAP. CXIII. Temeporum Natura,Numerus, Ratio, Nomina
Tempoorisigitur partes diuerfasdiuerfis Ver Puigo rum partiunminutiores
quoquepartessunt:hac de caussa diuisa sunt Verba certismomentis: quæ Grammatici
re et ifsimetempora nominarunt.Diminy my 1 uisereigitur ad huncmodum:In
partem,queiam abiit: in partem,quęiam subibit: et in id,quo hæc duo
coniunguntur.Anvero id ita fit in natura: et vtrum tempussit, cuius partes non
fint, necne, - non est præsentis operæ: sed ad philosophum fpe et at. Cumigitur
tres hæ temporum partes fint: cam quæ abiit, quare paffiua vocedixere veteres
nett. Præteritum: nam fane Græci Actiua mpwxnuis. w Anvero ita dixere, quia
huius verbi Prætereo,no, habebant Participium actiuum in eo tempore, fi cut
Græci? An quemadmodum in testamento di 2 citur Præteritus filius,cuiusnullam
fecitmentio nem pater,quafi eiusfuerit oblitus:ita nobis gex ciderit tempus,
Præteritum dictum est? ita, Præ. teritum Laterancnfem in comitiis, ait Ciceros
qui non esset creates præter: quasi non fueritin memoria tribuum. Ansubtilius
cöremplabimur? Itio motus quidam est: tempus autem non mo-3 uetur, fedeft
ipfamenfuramotus: at nosmoue-); murac mutamur. Itaque dicimus,Fungi vita, et
Obire mortem, et Abire ex humanis. iccirco ipa sum tempus permanere, nos
præterire, illud præa meninos teriri.Quæ vero nondu effet pars,eam
Futuinteactie, pusappellarut:Græci ukra orą.Tertium quod has interiaceret
partes,partem nequeas dicere, indi uiduum enim est. Præsens eft dictum: non
fane praze. comode:nam fiest, Præ, relationem notat: ergo ! T iiij. quan T 292
IvL. V. Og'oquum vtrunque coniungat et Præteritum, et Fu turum: nonpotius
debuit accipere appellatio nem ex eo q futuro præesset, quam quod præteri 2 tum
fequeretur. Quin etiam certior natura Præ teriti est,quam Futuri,a quo
Preterito consultius 3 nominaretur.Iam vero fi poffet diuidi, prior eius pars
esset præterito iuncta, posterior aute futuro. quare ratio eius cõiun et ior
eft præterito quam fu ( turo. Verum ita intellexere. Præfens, effe Præ, id
eft,ante oculos:non autem ante Futurum. Alij vero Instans, appellarunt. fed
quidam sunt male there iuterpretati, quasi instabile esset, et abiret momen
utancum. Sanea Græcis mutuati sumus quićvesu, dixere, quodinstaret cedenti
Præterito: non autem quod non ftaret. Imo vero cætera tempo ra non stant:fed
Præteritum iam non eft, Futu rum autern nondum: vnü præsens semper est: na
uetsi abit tempus, tamen hoc quod est, præsens eft. Hocautem in libris
naturalibus eft comodius de claratū.IgiturhocTempus, quod effetindiuiduu non
diuisere.Duo reliqua cum latissime pateant, Græci alterum, id eft, futurum
fecuere in eam partem, quæmox esset fubitura, jer onigov uen hora
dixere.Nosquoniam incerto ferretur euen tu, non diuisimus.Niliputemusin modo
Subiun Ĉiuo extare vestigia, etvim huius fignificatus: hennaivt, Fecero.
Hocautem etiam in Promiffiuum. pern wit partiti sunt Nasceturpulchra Troianus
origine Casar. Verum nunquam desinent nugari Grammati ci, Sic enim dicas
etiam,Minatiuum, Cædam te: et, Aduletiuum, et alias nugas. At affe et us non
mutant species. Præteriti autem amplitudinem, forazie b quantammemoria late
metiri poteramus, partiti » rz: sunt veteres in partes treis, Perfectum, Imper
P: fe et um, Plusquamperfectum:ac perfectum qui de dem adduxe-refiov male
vocatum fuit a Græcis: » e quod enim abiit, non cft: at wequeijfvovspecies ut
eft g TupwX9u6los, quonam igitur modo, li non ca eft,
poteltasqueisasdiffertenim colerot ai,apos "12 TO Xaveil ou tanto magis,
w; os to un'eivce che riuri A noiv. Noftri dixere Perfectum, propterea quod em
absolutam actionem oftendit, cuius pars fuperfic com nulla: vt Pugnauit: nihil
eius pugnæ reliqui fa bis etum est. Mutuati autem sunt appellationem » sibi
hanc ab iisdem Græcis, qui alterum tempus, cm quod adderet huic spatium,
uweprewleninovnomi Fit narunt, 7TEP UP TO DATEnerov lwar. Noftri hoc el:
Plusquamperfe et um: vtriquemale. Nam Perfe- ense ctum, etsi recipit
comparatiuum, et Superlatiuu: hocrerum genera patiuntur:vt, Canc homo per
fectior est; at quouis tempore aliud tempusperfe Etius non eft. Defendendi
tamcn suntsic: aba-» inü. ettionibus temporadenominaffe:vt quod agerēt, neque
dum perfećtum effet,Imperfectuin tepus, fubquoageretur denominarent. Verum
Græci Subs cautius, qui Præpofitionem notarunt tractum, ficati umep, quod effet
transperfectum, id est, præscri Cilici ptum tempus: noftri ridiuscule p
Comparativu Plus: melius Vltra,aut Super aut Trans. Quippe ita differunt: vt
Perfectuin nihil præterea notetun Scripfi: Transperfectum indicet et ipfum
Perfe-> Etum, et tra ettum interponat inter ipsum etaliam } non cohærentem
actionem, Scripferam,Cæna quum lusc Liit atent Cænabam: non cohæret cæna
scriptioni, qua " Icriptio est absoluta. Igitur non, vt aiunt Perfe. v
etum, et Tranfperfe et um distancinter se tempo rislonginquitate. Dicam enim,
Ris iam quin quaginta tribus annis: et dicam, Legeram versum heriantequam
biberem. Eft igitur idem cum « Perfeetto,tanquam species cum genere,nodistin.
etum tanquam species a fpecie, vt fecere: vbi cunque enim pones Transperfe et
um, poneres e tiamPerfectum.Imperfeet umautem Græci com umodiffime,
aqtutuev:protenditurenim inter præsens, et quod sequitur:operæquefignificat co
tinuationein:vt, Legebam, quum venisti:nihil.n. interualli interlectionem, et
aduentu fuit.Iccirco philofophi hoc va sunt ad declarada ev eteaezetar, uquæ
perpetuatione naturæ defignaret: wvIw TO, Erat homo: vt fignificet etiã effe.
Er doetif fimus poeta: Lauruserat: id eft, Lauri ipfius vera species. Quod
Plinius quoque estimitatus. Cicea ro in reetiam penitus infecta vsus est: fic
enim scripsit in quarto ad Atticum:Ad eum poftridic manevadebam,quum hæc
fcripfi:et Perfeet o pro Plusquãperfecto. Alius fic dixisset, Poftridiequa
hæcfcripfiffem,iturus eram.Præterita autem pri maaut fecunda, quod effent ad
vsum magis vo cum, quam ad fignificationu discrimen inuenta, non fumus imitati:
temperatam breuitatem im. mani copiaditiorem arbitrati.Vnumefttempus, quod
Præteritum infinituin appellarunt Græci, doposolin hoc veteres putarunt a
Latinis ignoratu: extat tamen in quibusda, vtin Palsiuis:năm, Ca 'fus fuit:id
eft quod, erdP34: Cxsus est, TÍTUTTIH: Ex his constat Instans cum indiuiduum
fit,no reetedefinitum, cffe fic, cuiuspars præterit, et in the dimi pars futura
cft:ad hunc enim modumnon effentwilanki tria tempora,fed vnum tempus: fed et
Præteritu, etfuturum Præfentis partes. Sed falsi sunt Gram matici,quum dicerent
Scribo yerfum:neque iam * expletus cffet verfusfcribendo. Vis igitursuntin
telligere Præsentem fcriptionem habere partem in parte versus perfcripta, et partem
in scriben da,quaspartes scribendo coniungant, cotinuent que.Atvero hic non
vnum præfens est,sed multa Præsentia, quemadmodum quum dico, Flumien fluit:
quis dicat hoceffe præsens, quumiamanna aut amplius fluxerit? Quare ficuti
dicimus Præ sentem diem, Præsentem annum:vt multa instan tia
complectaranimo:ita dicam,Scribo: quodic circo præfentis temporis eft, quia
quum hoc di co, fub eo sum temporequod huiusceverbi effe intelligo. Non enim
lignificatpartem prescripta, neq; cam quæ scribetur:fed hoc,quod fcribo.Di.
cimus autem Scribere versum,quoniam eius par. tes scribimus. Conftat etiã hoc
apertius in extre mis aetionum. fic præfens erit initium currendi, cuius tamen
pars nulla aoteceffit: fic finis, cuius pars nulla futuraest. Instans igitur
femper adeft, vnde et Prafens dietuin fit:Futurum et Præteritű imperabsunt.
Iccirco de Præfeori poffumustria, una pellarunt,exemploVergilii: Verum anceps
belli fueratfortuna:fuisset. V iij. Quum 0 598 in 010 306 IvL. V. Quum tamen,
Fuisset, Subiun et iuus fic codem, quo fuperiori,modo. Si fuiffet, mallem,quam
ficą quumnulla belli fortuna vincor,etmorior. Opa tatiuus autem et subiunctiuus
inter fe fimiles, ab Indicatiuo no differunt, nisi quatenus hoc quod hic
ftatuit,Optatiuusnõ ponit, etponivult: Sub. iun et iuus ponit,fi ab alio
ponatur. Iccirco tepo raomniafant coniecuti, verum non omnibusin verbis:neq;
enim par eft, vt omniaoptemus, quæ « possunt euenire.Igitur Futurum ab Optatiuo
no tollut doctiores: quu hoctempusverissimum, ac maxime proprium huius sit
modi, no discreuere ce tamen a Præsenti Futuri vocem: propterea quod in ipso
quoque Præsenti abest optata res,veteres autem illud putarunt Futurum Optatiui:
· ce Hac Troiana tenus fueritfortuna fecutaq Quod quidem valde placer. Sic
igiturerit Op. fatiuum et illud, quod fupradicebamus: Verumanceps belti fueratfortuna:
fuiffet. Modorum Ordo Ndicatiuum autem nobilitate, acrerum natu. ra primariū
intelligimus: nobis non item: stas tuit enim id, quod poftappetitum, ac
delibera, * tionem euenit. Neque verum eft, quod autu mant, Rem çertam redubia
priorem esse, Quin ante, quam scias,quæras. Quinamquesciam, Ha minem effe
animal: nisi quid homofit, quæram? + Præterea qua ratione res çerta, erit prior
feipfa dubia? Etenim poftquam adeptus es scientiam, non potes amplius dubitare.
Scis enim per cauf | laa 3. quarum contrarias Iisficcando Em cua Trorior. O
elimiles: ushora nipuli otem us! inimum Ōdiscrer plereaga res, kom tu: ecutao
fas primas,immediatas, neceffarias, notas,immu tabiles: putas falsas: alioqui
non scis. Sed ob nobilitatem pręiuitIndicatiuus, folus modusaptus scientiis,
folus pater veritatis. Cæteri fermoniaccommodatiores,quemadmo- 2. dum suoloco
dietum eft: ii vr quisque nobililli. mus fuit, ita potiffimum locum occupauit.
Ita Circot omnibus que Imperatiuusprinceps eorum extitit: mox Optatiuus, quasi
seruilis ingenuum eft hunc se - zima quutus: Subiunctiuusautormultiloquentiæ po
Depreciate tremam in sedem reie et us est: compofita eniin fimplicibus
pofteriora. Infinitiuus autem fane adeoModusnon eft,vt etiamn Verbumne cffet,fit
dubitatum. An Infinitiuusfit verbum. C Modum quidem non effe ipfum,fupe
rioribus rationibus fatis constat: Verbum off. autem efle, Verbi definitio
clamat: significates nim rem fub tempore. Qui autem ipsum exclu- (. ) sere,addu
et ifunt,vtfentiret ita, proptereaquad fui verbi efset significatum: fic enim
interpreta cur Verbum suum, Socrates exulat, dico Socra temexulare, Socrates
estin exilio. Præterea no- 2 minis habet conftructionem.apud Græcos enim etiam
articulos recipit, to spxTuyau mane, vt Ver gilianum illud. -Pulchrumg, mori
fuccurrit,in armis. Verum hæc argumenta leuia sunt:neque enim art, magisipseelt
Verbi fignificatum, quam Verbum miesnota? ipfius: neque magis exprimir
Indicatiuum per boo42 interpretationem, quam ab eoexprimitur; Viiy. Kureri
A.COM US: fastfel ruma diItem: edehr uoda fle ( Ciami QUITO Torle cient pero
IN. ERR mutuaenim esse quit explanatio vtriusque ora tionis fic, Dico Socratem
exulare:id est,Socrates ab 2 exulat. Articulus autem non tollit significatum
fub tempore: naapud me, to spa Traje COMESTxa aov: sed no espotazmeyou. Itaq;
fibiipfi fubiicitur, tanquam Verbo, plusquam Verbum, fic, Video Apo leo mi
emeditari currere.Itaque contraStoicifolum mawh Infinitiuum Verbum esse
professi sunt: cætera θα λογαuterm κατηγορήμαG,ideftappellationes, και συμ
metin the Beijualc id est accidentia, quippein infinitiuum tanquam in formam
fuam, et quasianimam re folui cæteros modos. Igitur Græci etiam pro a ce liis
fupponuntmodis, quorum naturam expleat, OHOT EIV,Jewgev. Sic etiam nunc Itali
loquunturs quum negatiua utuntur oratione, Non legere, pro nelegas.quæ cauffa
fuit, vteadem sit forma « actiui Infinitiui, et Imperatiui passiuiapud Lati
senos. Quinetiam pro Indicatiuo: Illerubere,ter giuerfari, abnuere. Cæterum
apud Græcos de est dã in superiore oratione;apud Latinos,Cæ pit, aut tale quid.
Quinetiam pro Participio et Gerundio vsum subiit tam apud Græcos, quam apud
Latinos: vt apud Poetam: -Dederatque comam diffundere ventis. Erin tertio de
Natu ra Dcorum: Magnammoleftiam fufcepit Chry sippus reddere rationem
vocabulorum. Pro prium autem est Infinitiui, receptum in Futuro fuo Participium
sibi fimile efficere, vt genus a mittat, et numerum: Amaturum effe tam defce
mina, quam depluribus: exemplapetes deGel lio, Valerii Antiatis, Catonis, Q.Claudii,
M. Tullii ex quinta in Verrem: Hanc libirem præsidio COLE i fidio fperant
futurum. Illud quoque habuit pe culiare,duo verba fibivtasciscat, Esse, et
Ire,quo rum societate formet Futurum suum: Amatum ire: Amatum iri. emporum,
Modorumq, inter se mutatio. Filout Roprium autem est Temporum Modorum queinter
femutatio, quuaffectui feruimus. Il Liuianus Annibal: Sitales animos in prælio
ha bebitis, vicimus. Nam quod fperabat, procerto man iam afferebat: quafi
dicat, Tam certa eft futura vis 1.90* et oria,quam iam extitiffet. Nihil enim
Præterito create certius:ne a Deoquidem mutari poteft, quia sim » un plex
eiusvoluntas eft:tantum abeft, vt fit contra-); leger ria fibi:non poteft,quia
non vult:neque vult pos ciami se, neque potest velle effe diffimilis libi.
Modus Le item Subiun et iuus pro Indicatiuo: In fexto de gryn Repub.Etquod
deviafeffus effem:dixiffet, Cum de via feffuseffem. Quemadmodum autem illud
Isla Iuuenalis sit accipiendum, Greculus efuriensin cælum, iufferis, ibit:
fupra diximus. Sic est,quum Græca oratio per avdwwnn TIKoy exprimitur: vt in
tertio Officiorum: Male Hi etiam Ĉurio, quum cauffam Transpadanorum Cm
æquamesse diccbat,femper addebat, Vincatnti Pipo litas:potius diceret,non
esseæquam. id est, negle ov: dicere poterat: aut, debuerat. Horatius Indi
catiuo pro Subiun et iuo vsus est: Metuentis illa deta pluscerebro lubftulerat:
nisi Faunus ictum dex Cele tra leuasset.Et quod fupra diximus, ex secundo
Georgicon, Lauruserat: quod et Plinium imi tatum monebamus. cipiol QUA Futuro NUSZ V v. gro Perfonarum
vfus, et affectus. Videffet Persona, quorqueeffent, etquare affeettiones in verbis
videamus; nequeenimre xae veteres dixere, Primam et Secundam fanitas
effe,quiaprasentes demonstrantur: Tertiam infinitam, quia absens eft: cauffa
enim quam affe runt, nulla est. Non enim omne abfens infinitu: nequefemper
Secunda præsenseft: et Tertia præ fens aliquando est, et fempereffe poteft:no
enim aduerfatur fermonis vfui, vt adsit semper id de quo loquamur, tametsi
hocin rebuspofitum est. Ita igiturintelligendum eft, Primam, et Secun dam
finitas effe,quia certædesignentur: lego, fižno me: Legis, ligno te: Legit,
nullum cer tam signo,nisi quippiam addatur, Cato; Cæsar. Hamms and illud quoque
crraruntquumdicerent, opus este aminimomoPronomineadpræfcribendam Tertiam.Nam
ct alime nesima iam fidicas,lllelegit:nointelligas qui sit, nifi aut preferat,
aut demonstretur coram:ergo non fietvi higmi hann eema San.Pronominis sed
Relationis, aut Demoftrationis, Sed et Primam, Secundamque Pronominibus tantum
iungi, iam eftfupra refutatum: Vocatiuis nanque etiam fecunda
adiungitur:vbifinalub intelligitur pronomen Tv, ne in cæteris qui dem
fubintelligetur. Eft præterea aliud argume tum: Licet, inquiunt, dicere, Cæfar
fum: er go Cæsar, est persona primæ: neque enim Ver bum variabit Nomen, ied
NominisrationeVer bạm sequitur:Numerum fçilicet. et Perfonam. Quo pofupoint mir
teachers Quoniamigitur Cxsar, estpersonæ primæ:potes " dicere, Sum. nam
fiinco Verbo ea effet potestas, vt Persona Nomini attribueretur: efset etiam
ea, qua numerus quoque affignaretur, etliceret di cere, Cæsar sunt. Proprium
autem estPrimæ nondependereab » aliis. Caussa huius rei eft uia ipsa loquitur
fem per: ergo etvtranque fibiaddicet: vt,Ego, Tu,et Ille facimus. et feorfum
alterutrum: vt, Ego, et Tu:Ego, et Ille.Falsum estigitur, quod dixereve teres,
Secundam fibi coniungere Tertiam:illo exemplo, Tu, etilli facitis:;et Tertiam
feipfam, fic, Ille, et ille faciunt. Sed eft Primaquæ coniun. git Sccundæ
Tertiam, et Tertiam sibiipfi: cac nim coniungit quæ loquitur, licet nonexprima,
çur:quum de aliis loquitur,nonde feipfa. Numerorum Ratio etcauffa. Vmerusidēqui
in Nominibus, ficut et Per fonæ. Cumenim Verbum fequaturnomi nis rationem, et a
ratione proueniant affe ettus: af fectus quoq; eosdem efle par eft. Significat
enim Verbum aut Accidens, aut substantiam Nominisstheti Cæfar currit,Cæsar
eft.Ergo neceffario auta No mine dependet:aut etiam idem repræsentat. Pro priu
autem Verborum eft, nullam vocem vtriq;» numerocomunem habere.Hoc apud
nos:Græci imprudentius quitantã copiã haberent Teporu, defecere in difcernendis
Numeris, et Personis.na in duali confudere personas: meter, turistev. in
primasingulari, et Tertia plurali confudere namo y numeros inszor. Soli Æolenfes, quorumpars
fuere Dores, pluralem fine incremento posuere. In Nominibus autem et
Pronominibus non i dem eft: vt, viri: sai.item Participiis pafliuis: vt, lecti.
Hoc autem dicimus de Verbis eodem in genere:namin diuersisgeneribus voces
inuenias communes: Docere palliuum Secundæ personæ; Docere actiuum Indefinitæ:
cauffam autem su pradiximus. Infinito enim Græcipro Imperati vo vfi
funt. Affectuum ratio, et ordo. Orum affe ettuum quatuor tantum
necessa rii (lineiis enim verbum noneft ) Tempus, Modus, Persona, Numerus: ac
Personaquidem et Numerus,quemadmodu dicebamus,propter ea quod Verbũ a
Nominedependet,neceffe fuit vt aliqua in recouenirent:conuenirêtautein Per
fona,quia a Persona proficifcitur oratio. Item in Numero cadem decauffa:aut
enim vnus loqui tur, autplures:et aut de yno autdepluribus. Quæ rebamus igitur
vter affcctus effet prior: ac Nu vinerus quidem amplior est, complectitur enim
omnes Personas: præterea accidit Numero Per fona. Equidem vnussum:poteftigitur,
vt et Pri mæ, et Secundæ, etTertiæpersonæ subeam mu. unus. Tempus autem non
videtur effe affectus Verbi, fed differentia formalis, propter quam
Verbumipsum, Verbum est. Modusautem non fuit neceflarius: vnus enim tantum
exigitur ob veritatem, vt dicebamus, Indicatiuus: cæteriau., 1 tem emob
commoditatem potius.Genus autem an Gwojno it neceffarium? nam videtur, feclufa
omnitum et tione, tum pafsione, conftare Verbum prima rium ipfum, Eft:
nequeenim solum per Partici pium refoluimus, Cæsar pugnat, Cæfar est pu gnans:
sic enim poneretur verbum Pugno necef sarium, quare Genusipfum quoque cffet
necef sarium, in multa verba distributum, non intra vnum contentum: non igitur
ficresoluetur, sed in Nomen, Cæsar est in pugna. Hærationes acu tiores sunt a
philofophis profe ettæ. Verum non fit vera resolutio: poterat effein pugna, nec
pu gnaret. Verba ipfaAdic et iua neceffaria funt, fic ut et Substantiuum:
quemadmodum Acciden tia, ficut Subftantiæ. Vter vero affe et tus sit prior,
Genalne, an Modus? Acgenus fane prius eft,vt qomus pouvez aliud fignificet A et
ionem, aliud Substantiam: Modus autem generi accidat. Tres reliqui affe et us
cuiusmodifintvideamus:nam Coniugatio Connig. eft, quod Nomini Declinatio: certa
meta ac facies terminationis. Hoc autem cõpetit quatuor fpe
ciebusdeclinabilibus. vt supradictum est. Com petitigitur Verbo, vt diettio eft
declinabilis: ficut et Species quoque, et Figura. Coniugationes au tem quatuor
fecere: sed et prima cum Quarta in multis eadem fuerat,Audibo, sicut Amabo: ad hucenim
dicimus Ibo. Et confusa indifferenter Secunda cum Tertia: Ferueo, Feruo. et
Prima cũ >> Tertia:vt,Lauere,Lauere. Etnonnulla extra ord))** e
dinem:vt,Sum:cuius neque Præsens, neque Fu. ) turum, neque Infinitiuus cum
cæteris conuc nit, vt ad caput certum reducatur: solum præteri € 10 id IDE All
temi gir 2007 " tum Irl. V. tum gerit aliquam fpeciem, Fui:fed incertam:
nam dicimus, et Explicui, et Docui,paricumillo analogia:sed inter fe diuersa. Figura zeiasg, caussa. Figuram nominarunt
partiu compofitionem: orta autem eft ab ipfa oratione, etceleritate vt;Versus
facio, quod fuerat;fieret Versificor. l gitur prior fuit, quam Species: ex ipfa
cnim oraa tione quæ essetex primitiuis nata eft. Placuit au tem vt eodem modo
quod non effet compofitu; Figuratum diceretur: quu tamen fatis coitat per
initia,ante quam Compofitio inuenta effet; Sim plicia ipsa nullius fuiffe
Figuræ:quare per relatio pem potius sicdicta sunt. Proprium Figuræ est, mutare
interdum genus: vt a Facio, Versificor: a Specio, Conspicor. Item
Coniugationem:Stera nere, Cöfternare: quod etiam fine compositione fit,vt,
Legere, Legare. Si a Fio passiuo ducas Suf: fio adiuum, etiam significatum
mutari constats. Species;earumg significata,c. cauffe V Erboru Species, vt
diximus, duæ: Primarioz rum, et Deriuatiuorum: fic.n. melius;quam Deriuatiua
dicere: deriuantur enim, non deri Joeyguant.Deriuata duplex:alterain quanon
mutatur * modusfignificationis: vt Albeo,Albico. Altera Tisho in qua
mutatur:cuius funtfpecieshæ, Inchoati
ua,Meditatiua;Frequentatiua:Dcfideratiua,De frinmi.minutiua: Inter hæc
Deminutiua non funt con trouerfa: nemo enim dubitat in Lo definentia cho
promis. Ne Deminutiua: qualia,Sorbillo,Conscribillo. Errorautem antiquorum eft,
qui dicerent mutas x ri significatum: non enim verum eft:idem enim
fignificant,fed alio modo. Cauffaautem huiufce » terminationis fuit Græcus
fonus: fic enim quæi dam Deminutiua fua pronunciarutueregexvideo At Inchoatiua,
quæ in Sco, facerent: vtFerue- sco sco:recepta quidem sunt ab omnibus: sed
recen i tiores in iplis negarunt inchoationem,idemque que no velle, quod ea,
quæ a Fio componuntur: vt fit michoani Calesco, quod Calefio:quorum Præterita
expo - 1 nantur per Fadum effe:fic,Macruit,macrefa et us eft: quæ Præterita, si
fiat a Primitiuis, per Fuit, interpretemur:sic,Macruit,id est,macer fuit:quo
nia Macreo sit, Macersum. Igiturnon significare Inchoationem, propterea quod
apudVirgilium sit, Incipiunt agitata tumefcere.Cæterum eorum? Sententia ficelt
perpedenda: Tumere,alio modo Examp. accipitur, alio
Tumefcere:naqueMonstumet.no, tumefcit: at Fluctus et tumet, et tumefcit. Item
Ignis calet, non calescit:at Ferrum igne calescit. vt fint verba, qua habet
significatum perov, qua-» le seguovipou,calesco.Ergo,quemadmodum di cebamus,
Qualitatcs,aut Accidentiailla,quæhis. verbis fignificantur, interdum sunt in
fluxu,et,vt sitPlato in Craylo,ca Tu Cee interdum iam f xa. Quare per Primitiua
dicuntur, quu sunt fixa: etenim in monte tumor iam non mouetur, iccir
cocumtumere dicimus.At dum fluunt,per Ver. bum in Sco, explicantur: iccirco vbi
erit Ver bumin Sco, poteritesseetiam Primitiuum, 861) non e contrario: propterea
quod habitus iam rV. introdu et tus est, quem habitum ipsum Verbum significat:
fed non est idem modus: nam motus ille augefcendi,aut procedendi, a Primitiugde
claratur. Igitur fluctus, et tumet,quiain eo eft tu mor: et tumefcit,quia
tumortenditad alium gra dum: fic Crescere, eft Creafcere, id eft,accipere
augmentum in Carne, agetoxgeas. Ex quibus conftat, non inepte di etta a
veteribusIncohatiua, nondum enim explerunt vltimum fignificatum. Quod et in
quibusdam verbis Græcis fatis per cefpicuum eft: xuw, est Vterum gero:
atzvionw, eft Cõcipio, quasi, Incipio gerere vterum:significat enim incohatam
xunav. quo verbo et Hippocra tes vfus eftin quinto Aphorismoru, et Aristote les
in fexto historiarum. Quod autem tamper, tinaciter affeuerant, vt per Fio, interpretentur,
idadeo mutilum eft: Si enim hoc verum effet,er verba actiua hac terminatione
penitus care bunt, fignificatio enim eis nullo modo compe ter: atextant tum
apud alios, tum apud Teren tium in Adelphis, Atque edormiscam hoc villi: quare
per Fio, non sunt exponenda: sed conti nuatio. etaugmentum potius ineiusmodi
agno fcenda funt. Pliniusautem in libro xxv. etiam u mollius loquutus est,Radix
vasta, rubescens,te nera. quafi Centaurii radix non sit vere rubra, Curcu sed
incohata rubedine. Carent autem Præteritis non propter fignificationem, vt
aiunt,nam et i » psum Incoho, habet præteritum: sed quia non patiturformatio:
quum mutuantur a Primitiuo, facilecõfunduntur interpretationes: vtsMacruit,
Macer fuit, et pro eo, quod eft, Macer factus est. Vir: go th couha 1.41"
Vi Virgiliusautem addidit Incipiunt: vtPlautus di xit,Pergispergere. EtMedici
initium quarunda» ægritudinum diuidunt etia in initium,etaugme » tum, et
ftatum: et multa fimilia inuenias iteratan tung Ergo igitur: Adeo ad eum: Longe
fortissimus:et, » Cauencneges:apud Terentium, Sallustium,Ca-»
tullum.Delideratiua quoque damnant, aiuntque itestonte genima corporis motum
fignificare:vt, Viso,co ad vide dum: quale illud. Nam memini Efionem visen cti
tem regna.Non enim cupiebat,quod agebatiam ;remony ea nanque cupimus,quibus
caremus: vnde Cor pora desiderata, quæ cæsaessent. Etqui Lacessit, plusquam
Lacerat: et qui Vexat, plusquam Ve hit: non igitur desideratis, qui plus agit:
Non sunt igiturqualeapud Græcos, itew. Nosvero sohez? ita cefemus:verba hæc
parum differre a Frequen g. tatiuis,habent enim eadē et origine, et
termina-> tionem,a Supino enim fiunt, vehemetiam igitur aetionis
significare: quorum aliqua explicēt cam, per actionem cötinuatam.cuiusmodi
dicta sunta veteribus Desideratiua, propter affectum animi intentioris: aliqua
per actiones iteratas,cuiusmo di sunt Frequentatiua. Indideruntigitur nomen
meteen consequenti rei ab antecedente deliderio, Re centiorum autem quidam
Inchoatiua etiam au - x fi funt appellare:quoniam Viso, dicat, eo ad vide
du.Sed quomodoincipiat videre,qui eat ad vide dum?nondu enim videt. Sed
geftum,vt diximus,, significat animicorporisq; ad id propensioris:sic Cicero ad
Petum. Vt videre te, et viserē, et cæna rem etiam. Quoniam vidētinter fe etiam
qui no lunt videre: at visunt, qui cum cura. At, Vexasle. X 1 rates
canibusmarinis: quo modo tantum inchos asse exagitationem, quum inchoare
imperfe ctionemdicat, horum autem sentetia etiam frizmimpugmento fit. Alia
autem frequentatiuain To, sunt: quoniam eorum Supinaeandem nacta sunt
terminationem, Ventito, Vecto.neque frustra a fupinis du etta funt: nam alterum
fignificattermi num ynde fit motus. Itaque Veet o,significat Ve ho, fed ita, vt
semper in ipsa fim actionc, quæ ad „ finem tendit, quali Vectum co: nunquam
igitur ), absoluit, sed iterat a et iones. Dormito autemino est frequenter
dormio: cuius significati cauffa eft, quod qui leuiter dormit, repetit fomnum
inter ceptum,aut interruptum. muzica Meditatiua autem optime fic funt a veteri
busappellata,quæ in Rio, exeunt: vt Efurio, Co naturioapud Martialem: quibus
formis tantum affeet um oftendimus, tamque intensum, vt nihil aliud meditari
videamur.Non igitur nomen mu tandum eft, quod fecererecentiores, vt Delide
ratiua potius vocentur. Nam desiderii cauffa co gnitio exmemoria.
Desideramusea, quæ in po teftate noftra non sunt: at Meditamur ctiam ca, quæin
nobissunt, vt ea exequamur. Itaque non defiderabat Cæsar proscribere,
poteratenina: fed gestiebat. Iccirco dixit M. Tullius ad Attic. IX. Ita
fyllaturit animus eius, et profcripturit iam diu.Horum autem caussam,
etoriginem æquei gnorarunt: neque enim a Supino veniunt, seda » Futuro
participio aetiuo: Quo tendis Gnatho? ad Pamphilum:Cuius rei ergo? Cænaturus,
inde Cænaturio. Fue X 319 he a ne 10 al Fuere vero etiam alia verba huius
ordinis, non ignota quidem illa antiquis: sed in hanc claffem min quum non
redegere, minus re ette ab ipfisfa et tum fuit. Sunt igitur ea, quæ Imitationem
quan dam significant,de quibus supra diximus: AGræ cis orta,in zo. Tres autem
modos in ipfis animad vertimus: Aut enim fignificant apertam imita-; tionem:
vt, Atticiffo. Aut minus apertam: vt 0-2 dinmw. neque enim Æschynes potius
imitaba tur Philippum, quam fequebatur. Tertiusmo- 4 dus est quum dicimus
Cyathiffare. neque enim autimitamur, aut sequimur Cyathum:fed trans latum est
significatum a cauffa efficiente in in strumentum. Imperfonalium Natura, Ortus,
Caussa, Vfus. Væ prisci tam Latini, quam Græci dixere primum quidem constat,
quum et Numeroca - vox rere dicantur, et Persona: atque Numerus,vto stendimus,
quam persona potior fit:dubitandum esse, an comodius Innumeralia, quam Imperso
nalia dici debuerint. Verum illud maioris mo menti eft: quum verbum sit fpecies
diet ionis,de-An? clinabilis per Numeros, et Personas,ab ipsisdefi nitum, tamen
verbi fpeciem comenti sunt, quam vtroque carere putarint. at Generis fubftantia
tota in qualibetspecieest, igitur et genericæ dif ferentiæetaccidentia propria
inerunt Quierror vt clarius pateat: priuatim de his, quid illi sense rint,
videndum eft, Xij. Im veni Des. spany
Impersonale, inquiunt, duplex,vnum Actiuæ vocis,quod imitetur aetiuorum
tertias, vt Placer: alteru palsiuæ, quod repræsentet tertias passiuo. rum,vt
Amatur: vtrunqueautem carere tum nu. meris, tum personis: nequeenim primæ, aut
fe cundæ, auttertiæ effe, fed nullius. Hæcigitur vt Exam.sefutentur, paucula
repetamus.Oftendimus Ver ba aut transmittere fignificatum in appofitum, aut
proferri absolute: lic, Cæfar amat Lucinam, tranfmittiturhicactioamadiin
Lucina: eodem que modo paffiuum quo pacto proferretur inue tum est, “Lucina
amatura Cæsare”. Abfolute aute fic, Cæsar amat: et, a Cæfareamatur: nam tametfi
scia' quidamet,tamen non edisseram:itaque cue nit, vt aliquando nulla explicata
persona fignare tur:at enimuero nequeprima,neque fecunda, ne que tertia
excludebatur,poflum enim intelligere lic, Cæfar amat Me, Te, lllum. Títum vero
abeft, vtin paffiua voce nulla persona intelligatur,vtet iam neceffario tertia
fubfit, fed incerta. Alii igitur vthoc euitarent, plus errarunt,Imperfonale
dici, * propterea quod nulla persona, a quo id fieret, ex plicaretur:quu contra
cõstetapud omnes, neque sit digna fententia quæ refellatur. Na a Parmeno ne
dictum est dese,Statur: et a Vergilio de Ænea, Ventum eratad limen: et a Liuio
de Tarquiniis, Reditum Romam. Præterea hi non re ette refpe xerunt ad obliquum:
vt quoniam a et io, a quo pro diret, non indicabatur, personam subiectam ne
garent. Non enim cum Obliquo verbu cõuenit, » led cu Recto.Igitur cum Rectu
subintelligamus, fubintelligitar et Persona. Nequevero ad neutra confugiendum
est, qualia agnouere, StaturCur, ritur: nam Stare ftatum, et Currere stadium,
et Vitam viuere, et Ire viam dicimus: et Decurfa spatia, et Vitam euitari, et
Mortem obita legimus. Alia enim etfi videbuntur absurda consuetudine
reclamante,suapte tamen natura talia funt. Quin etiam legimus Tellurem
inaratam, et Pyros insi+ 1 tas. Quare quæ Verba non patiuntur eiufcemo-, di
constru et ionem, ne hunc quidem loquendi « modū admisere, qualia funt,
Egeo,Gaudeo. Quu enim Obliquum poftulent, non potuit dici, E getur: quod
poftulat Rcetum: quod fi aliterre periatur, hoc fiat, propterea quod prisci
aliter quoque fint loquuti, quemadmodum Cato, Ca reo pecuniam. Si igitur fubie
etta Personaintelli gitur, Numerus etiam intelligetur: qui etsi non »
præfcribatur, tamen ad singularem referretur:vt, Quid fit Gnatho? Editur.licet
multa esitet,tamē fingula disponas ad intelligendum. Quodfiquis a verbisin or,
aliqua ducta pro exemplo habeat, is animaduertat, quod esta nobis diettum
supra, Verborum mutataesse genera, Opperior, Nu., trior, Pascor, et alia, quæ a
Nonio in libellum re dacta, recenfitaquesunt. Atinavocisimpersonalix. ws WE E A
doirrepsere, quãdo Reettus, cuius auspiciis » Verba in Numeros, atque Personas
circumagu tur, latuit nos. Nam hoc, Placet mihilucubrare: idem sitatq; hoc,
Placet mihiamor præsens. Iam so Qindivorce to Pianua idem effe docuimus: quare
X iij. fatis s sus fatis patet,nehæc quidem vocanda esse Imperso. nalia.
Aliquot tamen sunt vfu potius distorta, quxintegra nihilominus aliquando fuisse
necef Rc feestinter quæ ea numeratur,Pænitet,Piget, Pu det, Miseret, Tædet:nam
Obliquis coniungutur: sicut etiam distorsit Plautus in Captiuis,Nã post quam
Rexmeus est potitus hoftium. Noseam af peritatem in meliorem receptam legem
emolli », uimus, et interpretamur verbum Potitus est,pal
fiue:subintelligimus,vi,aut opera:sicut xxięnv sub intelligunt Græci et
Sallustius, vtsupradiximus. Ita, Miseret mefortunæ tuæ: id eft, vis tuæ fortu
facit me miserum. Sic fuit in verbis integris, Misereor tui: miser fio tuigratia.
Argumentum huius rei maximum eft,quod horum vox singu lari numero remanfit, vt
fit του το αρέσκει μοι, ήγειω To Qingv. Duorum autem naturam male funt ve teres
interpretati,vt Interest, et Refert,quum sex to casu putarint ftatui, quum
pronominibus ad derentur: Interestmea,vt effet,In re mea eft: et, Mea refert vt
effet, Fert re mea, nunquam.n.fue ccre Imperfonalia: nimis enim delicate
potuitve nire in mentein istis, vt verbum Substantiuum fa cerent Impersonale:
quod tamen necessario sem wper aliquid vere statuit. Sed ita fuit, Interest mea
legere, vt meæ partes suntlegere: Intermea,hoc est quoq;legere. Et alio verbo,
Legere fert mea, id est,repræsentat mea negotia. Sicigitur tam aetiuæ, quam
pafsiuæ vocis hæc verba fefe habent, verum in vtrisque eft quæftio: nam
dubitaruntan dici poffet, et quomodo, Vi Anbi deturmihite fuiffe Romæ. Multi
enim magis * do et i 16 ly doeti ratione, quam cxercitati le et
tionc, Latine dici pofse negarunt: verum ea loquutio etapud Græcos, etapud
Latinos inuenitur passim,et han bet rationem: totain. oratio illa infinitiui
depen det ab articulo, fic, Videtur mihi hoc,te fuiffe Ro mæ. Ita Liuius de
Gallis: Eam gentem traditur fama,dulcedine frugum, inaximevininoua tum
voluptate captam. Xenophon quoque, * ğ xvpor “σεις ταύτιν Σποκρίναοθαι,
λέγεται”. Ιtaloquutus est Aristoteles quoquein x. historiarum. Altera dubitatio
est in his verbis, Pluit, Tonat: nondefuereplanie? enim qui Impersonalia ausi
sint dicere, nimis fa neleuiter: eodem enim more subtra et a persona est, idque
facile, vnus enim eftqui id agat, quare absolutæ potestatis appellatasunt ab
aliis. Proxi ma his funt Germinat, Florescit, quæ ad terram referunt, atquealia
in anima, quæ feipfa in pri mam personam recipere nequeunt: fed de hissu
praquoque ampliusdictumest. Affectus verborum communes. P Roprium Verborum eft,
non folum mutare Genus,Coniugationem, Modum,Significa - A tionem, etNumerum, vt
tu Wa essvēra uza: fic ut fupra diettum est: sed etiam Casus: Ausculto seni, et
fenem. Item vt confundunt Personas, Statur:fic confusasexplicant, Cæfar scribo,
Ca to fcribis, Cælius audit. Proprium etiam creare 2 ex fefe alias partes, vt
Nomen, Creo, Crea tor: neque femper pleno fignificatu, nanque a mouc TOMTS,
coar et atur ad carminum tantum Xiiij auto De e LI 2 1a. in 324 IvL. V.
autorem, Latinum vero, Faetor, ad eum qui o leum faceret, folummodo. Aduerbia,
Fere,Age. Item creari a Nomine, Strues, Struere:Imperiu, Imperare.Sed et creare
aliâs generis nomina, quę verbalia non dicantur, vt a Do, Dos. Illud etiam
obseruauimus eorum peculiare accipere fignifi * cationem ex alia actione, riw,
eft cibum capio. Atquia e cibo oritur fitis,iccirco Latiniea occa fioneid
verbum recepercad significandum quod fequebatur,quippe, te doebav. Igitur
patitur etiam amuegia. Etponitur proAduerbio, Age, Sodes, Amabo: pro Coniun
ettione, Licet: etin compositione, Quam uis, pro Nomine, vt dixi mus ex
Ouidio,Sæpe Valedicto. IV LII Asia. 1 Pre Un Pronominissedes inter
partes,Ratio, Diuifio. PARonomen qaidam ante Verbum ono. posuere, alii etiam
poft Participiu tractauere: vtriq; male. Priores co redarguatur, quod Verbum
necef faria vox est in oratione: Prono men non eft neceffaria: nullum enim
Vicarium neceffariu. Igitur si Pronomensemperloco No. minis ponitur:posito
Nomine, Pronominis vsus nullus erit. Quod autem Pronomen przcedere 2 debeat
Participiū, sic demonftramus: nam Parti cipii Ognificatio ad Verbu reducitur,
modus sig nificationis ad pomen:Pronominis auteet figni ficatio, et modus, ad
Nomen referuntur: plus ha bet Participiū Verbi,quam Nominis:Pronomen penetøtu
nomen eft: atNomen eft prius,quam Verbum: igitur et Pronomen,quamParticipiu.
Definitionem aute more noftro ex vi Nominis X V. clicia 1 316 IvL. VI. 1 Vox.
eliciamus. Pro præpofitio,vtin libris Originum plenius narratum est, quum multa
significet, id u habuit genuinum,vtvices indicaret. Pro Milone dixitM.Tullius:
id est, obiit munus, quod Milo debuerat exequi. Fuit eius etorigo, et vfus a
Græ cis. Nam tametfi frequentius fignificat Ante, to awes, tamen apud Herodotum
in Polymnia legas etiam aegav digtns: sicut nos pro caftris, etpropa tria
pugnare. Ergo videture nominc oriri defini shyo tio,vtPronomen (it, quod
pronomine ponatur. Nam quemadmodum dicebamus, quædam re rum notæ sunt: vt,
Nomina: quædam notæ « Nominum. quippe ad hanc vocem Nomen, si quæramus vt
aliquid reddatur: fic, Cedo mihi Nomenaliquod:cotinuo dabo vnum quippiam,
Cæfar, Equus, Enfis. Item Cedo Participium, Orationem, ratiocinationem: ad hæc
non res, fed voces reddentur. Ab horum igitur natura non videntur abhorrere
Pronomina: nam fi di xero, is, aut ille, aut, Ego, non ftatim interpre tentur
perres ipfas:per sed Nomina, fic, Is, Ca to: Ille, Antoninas: Ego, Cæsar. Græci
autem rem ipsam hanc candem expressere, sed paulo licentiore voce vfi funt.
Etenim avtwuia non estipsumhoc quod pro Nomineponitur:feda et tio quædam, qua
ponimus Nomen pro Nomi ne. Cæterum acrius, profundiufque intuenti fortaffe
aliter res fefe habere videatur: tantum enim abeft, vt pro Nomineponi quis
putet, vt + etiam prius, vetuftiusque intelligamus Prono i men quam Nomen. Quum
enim quædamfint demongratiua, vt Hoci ctiam ignoras irei Nomen demonstratæ
aliquid significabit. multæ res carent nomine, per Pronomen demonstratiuum
intelliguntur: ergo pro Nomine non ponitur, quod nomen fane nondum extat:
eodemque modo significabit,quo modo significant Nomi-" na hæc, Res, Ens:
vtcommunis nota quædam fit. Dico autem, codem modo: quia communi quadamæque
circunferutur significatione:nam modo alio diuersa sunt: quoniam illa
simpliciter significant, Pronomen autem Hoc, per demon-” strationem. Non igitur
pro Nomineponetur, nihilo magis quam Řes, aut Ens: sed to ti statim acfinemedio
notabit. Præterea Ego, et Tu,in-2 diuidualitatem ftatuunt magis quam nomen Cæ
faris, et Catonis: neque enim quum dico, Ego, potes alterum intelligere, neque
cum altero com municare: quum dico: Cæsar, etiam in alterum transmitti poteft
intelleetus: vt non folum non ponatur Ego, loco nominis huius Cæfar: sed et
iamecontrario, nomen ipfum Cæsar, per Pro nomenad certama substantiam
præfcribatur. Vt etiam plus errarint, qui sicsentiut, Ego effe Pro nomen,
quoniam pro Proprio nomineponitur:* fic enim etiam nomen Appellatiuum esset Pro
nomen, cum dicam,Homoloquor:ponereture nim pro Cælare: fed fubftantiam meam
ftatim fignificat, non nomen meum. Præterea fibiipfi cõtradicunt: negant enim
poffe ficmeloqui, lu lius scribo: fed fic, “ego Iulius scribo”, ergo pronomine
non ponitur vt vicarium, sed ut primarium. Neque Verű est, quod aiüt,
appellatiuu in Propriu resolui.sunt.n.nomina quædam generica, et specialia
seorfum a propriis,quæ nunquam resol uuntur:vt Piscis,Auis, Homo:
quibuspotestattri buioratio, et ad eaetiam conuerti: veluti quum
humanigenerismiserias fleam, ficinstituam, o homo,genus infelix, Tutibi paras
infortunium. PronomēTu, eft fpeciale. Eadem ratio sui comparis, Ego: respondere
enim faciam hominem pro tota specie, sic, Deus me talem creauit. Sed etalia
exempla sunt commediora, vt in nominis bus Collectiuis, Auditu populus Albanus:
Hæc dicit populus Sabinus: Ego non ceda tibi lare pa trio.Quid igitur? aut
nihilintererit inter Nome etPronomen: aut etiam Pronomen erit præstan Joba,
tius Nomine?Minime:fednomina inuenta sunt, quia resnobifcum ferre nequimus:
itaque sem per significantfine adminiculo. At Pronomina, w autreferunt
Nominaiam pofita, aut egent præ sentia loquentium: et per se nihil ftatuunt,
nisi u aut Nominibus adiuta: aut præfcripta demon uftratione: iccirco communis
hæc natura'eftinda ganda. Sicitaq; alii definiuere, Diet ioinflexa ca
Libus,indiuiduam maxime effentiam fignificans, fine vlla quidem temporis,fed
nunquam fine de finitæ personæ differentia. Verumnequaquam 1 Aduerbium
Maxime,inferendum fuit:æquabilis enim est omnis definitionis vis: neque recipit
in tenfionem aut remiffionem: neq; plus fignificat effentiam indiuidualem
Pronomen Ego, quam Nomen hoc indiuiduum, ne quis dicat Aduer bium illud positum
esse ad nominis difcrimen: Neq; essentiäfignificat potius, quam ipsum ens: quum
enim dico Ego, no significo mcam humanitatem: id eft, hominis formam,qua homo
fum: fed totu hoc quod sum: ncque potius effentiam, quam essentias.habent enim
etiam pluralem nu merum. et relationem æque multa significant, non essentiam:
immo etiam plura. Nam ab Ego, duo habes, Meus, et Nofter:a Tu, totidem: a Qui,
item duo,Cuius, et Cuias. Præterea cætera relati ua, qualis, Quantus, atque
eius modi, omnia di cunt accidens, non substantiam. Quin etiam obliqui casus
illorum rclationem notant, sic,Ensis Illius:non significat hîc ensem, fed
poffeffionem, etcnsem consignificat. Tertius error, cum ne - 3 gant vnquam Indefinitam
perfonam a Prono minestatui. Omitto quod vocem hanc Nunqua, male inseruerunt
definitioni: nam definientisa tis est,dicat,Est hoc, aut hoc: sic,aut sic:
definitio enim intelligitur competereper se, et omni, et vni, et femper. Sed
demus hoc Grammaticorum fupellectili curtæ,at illud falsum est, Multa funt,
Pronomina, quxcuiuis adhæreant personæ, Is, lllc, Ipse. Ille ego,qui quondam:
Ipfefubibo: Is fum Quirites, quem me effe voluistis, Ergo non definiunt
personam,fed ab aliis definiuntur.Item Meus fum, Meus cs, Meus eft, et vt ait
feftiue Plau » tus, Noster sum: in quo nihil a nominibus diffe runt, quæ non
variata voce varias recipiuntur in personas. Igitur aliter quoque definitum
eft: Quod certius, quam Proprium nomen signifi- soc. cat.Hoc autem falsum
est:certiorem quidem rem poteft significare, scilicet præsentem: at certius non
poteft: Etenim sine medio Propriu nomen fignificat indiuiduum suum, præterea
non cuiuis competit Pronomini: quis enim dicat, Meus, Tuus, certius
fignificare, quam Dauus, Syrus?. Immo nisi aliquid apponatur, nihil
significant: Quum enim relatio non in vna tantum reinue niatur, fed intes
plura, nisi aliquid addas ad quod Resoben illa referantur: corum
fignificatusvix extet. Nos igitur aliter sentimus: Pronomen a Nominenon differre
significatione, fed modo significandi. Hæc autem differentia eft
triplex:acquemadmo dum,Par et Impar, non cuiuis numero vtrunque fimul, sed
certo alterutrum competit: ita hiaf fectus, quos Modos significandi diximus,
alius alii competit Pronomini. Primus est, quod rem præfentemindicant loquenti:
id quodnon facit Nomen:vt, Ego: aut etiam ei,quicum loquitur: cevt, Tu.Atque
hæc poffuntponi, nullo nomine fubintellecto:rem enim ipfam ftatim per fpeciem
intelle etui repræsentat, non per nomen. Alter 2 est, quod pro Nomine ponuntur,
vt Relatiua: Cæsar bellum geffit, isvicit:idem estCæsar vicit. Tertius est quod
non folum pro Nomine ponun 3 tur, fed etiam cum Nomine, vt ipsum repræ fentent:
Ego Cæfar. Ex quibusipfa Definitio colligi poteft: atque ex Definitione Diuilio
cer tas in fpecies, quæ de manu veterum afferendz funt nobis, atque vindicandæ:
ipfi enim Relati prone vum Quinegarunt Pronomen esse, peffimo qui dem consilio:
quum fecundum eorum definitio nem, quænihilaliud ftatuit, quam pro Nomine poni,
totam eam naturam,ac multo melius quam Ego, et Tu, fibiassumat. Nam fi Is,
Pronomen est, quare Qvi, non crit? idem enim Vfus vtriuf que, etForma, id est
significatio, et materia: nam fuit real d's,Quis:ro, Qui. Par error etiam quum
» + Relatiuum substantiæ appellarunt, refert enim etiam accidentia: vt,
Calorem, quem vides,con traxiex ira. Quare alio modo ex diuisione nun cupandum
erit: non ficut fecere. quibus Prouo- + cabulumpotius dicere placitum est. Nam
Voca bulum eft quodcunque in voce consistit: etiam ipsa Verba Vocabula sunt:
quis hoc neget: nifi superstitio Grammaticorum? potius nutus quif-» piam,aut
oftengo aliqua.Prouocabulum dicatur, quibusloco Vocis,et Vocabulivtamur.
Diuifioautem fiet,ficutet Nominis:nam alia Sprej dicentur substantiua ( vtemur
enim vocabulis re ceptis ) alia Adiectiua, non quæ Substantiam Roho tantum
significent,fed etiam Accidens: vt, Isco lor. Sed quia non repræsentant modum
acciden tis, alia autem ftatuunt ipsum modum, vtMeus: nam sicutSeruusfignificat
poffeffionem, etcon ť fignificatsubstantiam: fic etiam Meus. Quare er iam
Relatiua, alia dieta funt Subftantiæ, vt Qui, as Is: propterea quod line
fubftantiam fiue Acci dens referrent,modum ipsum apponerent Sub ftantiæ: quum
enim dico, Is color: tametlico lor in corpore est, tamen non indicatur a me, I
quatenus eft in corpore. Alia dieta funt Acci identis, non folum quæ Accidens
natarent, fed Anhmpi etiam quæ consignificarent Substantiam. Nam
Quale,significat Accides vteftin substantia.Re centiores autem leui nimis de
cauffa Qui, inter + Pronomina recēluere: propterea quod,inquiut, quorun: nlah IvL.
VI. quorundam Pronominumdeclinationem feque Į retur, Hoc autem eft ridiculum,
Affectus variare Subftantiam accidit enim Declinatio Pronomi ni. Itaque etiam
vsu mutantur. nam quod dici mus Alterius, fuit olim, Alteræ,in fecundo cafu 2
feminino. Præterea multa Pronomina Nomi num fequuntur Declinationem,
Nominaigitur erunt.Ego,Mei: Tu, Tui: Meus, Mei. Et contra, NominaPronomipurn:
Vnus, Vnius: Solus,So grozilius. Ex quibus constat Pronomina Relatiua ac
cidentis resolui in substantiuum cum ipso acci dente quod referunt. Nam Tantus,
eft nomen confulam fignificans magnitudinem. Sic Tan tus Aftyanax, Tantus
Hercules: id est, hac, vel hac magnitudine. et fubdam, Quantus Syluius, Quantus
Cæfar: id eft, qua magnitudine. Ea dem ratio et in cæteris:Qualis.quo colore:
Quo tus, quo ordine, etreliqua. Proprium Relati omuifubftantiui eft fle ettere
naturam fuamin ora tione, ficuti de modo Indicatiuo dicebamus: id fit ei tribus
modis: Interrogationc, Quiestis vos? 2 Negationc,Nescio quam in gentem
veni:vbiec 3 culta est quædam relatio. Occultior autem etiam in illo, Quid
hominis es? vbi vim quandam No minis fubiiffe aiunt: fed vfus hæc flexit.
Hincet iam elicimus,quod veteres omifere, Adieetiuum + etSubftantiuu, non efle
Nominis affectiones aut differentias, vt Nomen est, fed vtest Dictio.com petit
enim etiam Pronomini. Atque erroranti + quorum patet, qui putarunt Pronomen a
Nomi ne diffcrre: quoniam Nomen nullam personam determinet: Pronomen autem
certam ftatuat. Nam et Vocatiuus Nominum certam ponit: et, Ipse,llle,atquealia
non certam.Illud quoquecon topresent templandum est,quod aiưnt, Pronomesine
Dest monstratione, aut Kelationenihil significare.Act fententia quidem vera eft
ipsa, sed oratio minus at bene compofita: vsi enim sunt voce demonstra mulher
se tionis,pro repræsentatione. Neque enim qui di Evden cit, Ego,semper
demonstrat: nam quemadmodu meablenti tibi demonstrabo, quinungmgmuli?Iyon a
casa lus vides? mispoloma 1322878 Ambigitur autem etpræter hæc, Alter, et Neu
asygoiza delo ter,atque eiufmodi,sintne Pronomina.nam qui dam ipla vocarunt
nomina Partitiva:sicut On nis,nomer Distributiuum. verum enimueroli Si
quiseorum ortum fpectet, inveniet effe Prono-so', mina. Est enim Neuter, non
vtero et Alter; alius yter: at ipsum Vter, Pronomen effeconstar: non / enim
differt a Qui,nisi per modum: quoniã duo bus tantum apponitur Vter: Qui, vero
pluribus., Quareetiam Alius, pronomeni eritidiffert enim Ali ab
Alter,sicutQui,ab Vter: atq; exponuntur per nomina lic, Vter fecit? Cæsar?Non:
Alterfecit. Quisille alter est? Cato: neque enim alio mo do ponitur,quam fi
dicat, ille fecit, non hic. Est autem Vter, oĚTERG'Alterjan GuerepG itern
cę=> ter, ngungo. Quare etiam Omnis, et eiufmodi Ommi erunt
Pronomina,suntenim signa Nominuine-, quenumerum significant, effent enim
Nomina, vt Vnus,Duo: sed niotæ tantum funt Nominum. Quum enim dicis; Quis homo
disputat? et refa pondes,Omnis hocsignificat;atque si fingulos homines
nominatim redderes, vfque ad vnum Y jo ýitie int nh T. 334 IvL. CÆs. Seal.VI.
vltimum. Videbitur autem quibusdam absurda hocpropterea quod fignificet
Quantitatem: fed non ita est: imo vero hignificat Distributionein a etionis,aut
eiusmodi in quantitatem.itaqueper Pronomina quoque cæteræ propositiones expli
cantur, Quidam, Aliquis. Dubitabit autem quis. * wley piam,Nullus, Nomenne fit
; an Pronotnen, ete nim ab Vnoducitur: at Vnus Nomen est, quãti tatem enim,
siue principium eius significat. ad shoc fic refpondemus: Nomen esse,etinopia
ser wimbonis vsurpatum pro eo quod effet, Non quil. quam. Eft autem origo
ipfius Omnis, Greca, couco, vt Collectionem et Distributionem, non Quantitatem
accipi intelligamus. Pronominum affe tus. Ronomina afficiuntur quib. et Nomina,
Speranter. Primæ Speciei, “ego”, “tu”, “sui” Deriuatx, “meus”, “tuus” “tuus”. Genera
in quibusdam distin et ta, “meus”, “mea”, “meum”. In quibusdam conueniunt, Ego,
“bonus”, “bona”, “bonum”. Numeri duo, “Ego”, “Nos”. Personæ: tres: “ego”, “tu”,
“ille”. Figuræ duæ: simplex, Ego: Composita, Egomet. Casusalii alijs, neque
numero æquali. Ac de Specie quidem, met Genere, Numero, Figura satis conuenit:
de Ca duautem non in omnibus. Circa Personam quo que non idem sentiunt omncs.
Ad hæcigicur in telligenda, vsus ac ratio corum cxaettius suntper perso
fcrutanda. Signantur igitur duæ personæ,Prima, ac Secunda duobus tantum
Pronominibus: at Tertia pluribus.Non quia Prima, et Secunda, prę fentes funt,
vt dixere: non.n.id verum eft: nam quamobrem Epistolæ sūħtinftitutæ? Sanein his
abfentes loquimur deTertia etiam präsenti al $ terutri scribentium. Sed quoniam
et qui loqui- » mur, et ad quem loquimur, vnico intelligimus modo: at tertiam
non vnonam aut monftramus, aut absentem referimus: fic enim distinguimus, vt
alia fint Demonstratiua, alia Relatiua quæ fia ne discrimine vtriusque naturæ
vices fubeant, Demonstratiua autem laxa, vt diximus, voce: nã aut præfentem
sensibus,aut intelle ettu:Non quệ. + i admodum scripsere, fic, præsentem autad
oculu, aut ad sensum: quasi vero oculus senfus non fit; quali vero si de voce
loquar, oculo percipiatur. Itaque demonstrato colore,aut sono, aut fapore, aut
odore, aut retactili, sensu constitui ostensio De nem dicemus. fi dicam, Hic
motor, cujusvolun 16 tate orbis rotatur: intellectui præsens demonstra i bitur.
huius generis est Hic. sub quoetiam alius moduscontinetur:interdum enim quod
non vi I demus nos,alteri,quicum loquimur,demonstra al mus. quippe rem iplius
præfentem fenfibus, aut y notam intelle et ui:huius generis est iste:
absen-> ti enim fic scribam, Ista tua cura, quæ te angit: Iftud Mufæum, in
quo scriptitas. Neque enim prisci re ette fcripfere, Pronomen Iste, lignificare
+ præsentem personam: fic enim fcribam, istud tuum prædium, in q diuerti fessus
de via, abest ab vtroque noftrum mille paffibus. Præterea i pa pfi fibicontradicunt:aiunt
enim, Primam et Sccữ + for dam non variari per genera, quoniam presentem Y iji
rem semper indicarent: ergo ifte, quomodo per genera variatur, fi semper
præsentem perfonam + indicant? Alter quoqueeorum error, quum HIC, appellarunt
Pronomen præpofitiuum, iccirco, quia fignificet primam rei cognitionem: id est,
" quod reddaturinterroganti,fic, Quis fecit? Hic. lam omitto pessimum
loquendi modum, neque enim significat cognitionem rei, fed nota eftco 2
gnitionis, significans rem. At enimvero etiam subiungitur relative ficut etiam
Is, frequenti vsu Cæfaris, et Salluftij, nimirum vtriusque origo ea a dem
est.soxiglfee:oxe, Hice, a quo per Apocopen, Hic:nam lones:, pro o, dixere. q
An vero, q aiunt,verum eft? Primam et Secu dam non variare vocem per genera,
propterca quod præsentes semper fint: 1 ertiam variare, il lella,illud:quianon
(int præsentes; quæ sub ter Rc tia circumferuntur. Atquehociam a nobis reie '
ettum eft.Namque quod appellantPronome Demonftrativum “hic”, “hæc”, “hoc” variatur,
ac præ fens tamen ab ipsis femper ponitur: itaque suis ipfitelis pereunt:
pereunt vero et noftris: non e 2 nim semper præsentes inteľ nosloquimur. Quid
enim ex vltima Germania fcribat ad me puella, atque ego refcribam? Amo
te,inquiet: ia hicge nus neceffarium eft: vt fciam, amicusne ani amica bene de
me fentiať. Quærunt etiami, qüum Pri. ma, etSecunda certis feratur
numeris,quamobre Tertia non distinguatur: Quoniam,inquiunt,ex
antecedentinumeromoderamurfequentisper • fonæ intelle et uri,sic, Ipfe se
interfecit:ipfæ fe in Renterfecere. Atenimvero ratio hæcnulla eft: nam priimum
dicam, Græcos non carere numero plu rali, ex tOY, łauto's. Deinde hoc modo
foluentur- 2 oinnes quæstiones; Mobilia enim Nomina, non erit pecesse variare:
intelligimus enim fexum ex præcedenti substantiuo, et Casum, et Numerum: lic et
verborum ratio vnica voce eadem fit, qua. lis qualis præcedat: Cauffaautem
huius rei fuit Græcorum imitatio: nam tametfi in composito distinguant, vt
posuimus: tamen simplex vox, tou vnde noftrum Se, communis vtrique numero fuit:
id quod non tam consulto fecere illi,quam cc euenit forte, vt etiam in multis:
Nam quid limi leințer fyw, et nueis: rv, et vues? defe et u igitur multa
funtinnouata, fuis deftituta, aucta alienis, ficapud Latinos, Ego, Nos, Tu,Vos.
Quare vt eum errorem emendarent, addidere alterum Pro nomen quod afferret et
numerum, et genus.Grę ci antes; nos, ipse. Ealov, seipsum. Quod autem
chicafferimus,verum effe fatis constat,quum in ca » ulibus quoque non inuenere
vocem, qua differtent. Nihil.n, intelligas diuersum, cum dicis, Se interfecit
Cato: et,Seauthore voluit Cæfarem in kerfici. Orationis enimvi
percipiasCasuumdif Kerentiam,vocis autem fexunon percipias. Assi egneatigitur
rationem, quare duorum Cafuum, esnaxime'diuerforum, idem fit fonus. Relatiuaautem
funt Is,etQui,vno modo: ree nila tina? cerunt enim rem jam positam. Altermodus
este quum relatio fit per reciprocationem,hæc vnica Elantum, ocem habuit in
Pronominibus, SE. Exemplum veriųfq; esto fic, Cæfar optimus.jma.» perator,
atque vir fuit clementiffimus. is Gallos pue Out Y 'iij. VI. pygnando, et seipseignofcendo,vicit. Inter
hæc. connumeraruntetiam ille. Nonpessime sentiut, fed exemplo vtunturnon bono,e
feptimoÆnei. dos, -- Sic Juppiter ille monebat. At enimuero in
exemplaribuslegitur Ipse, non autem ille: neque enim refert Iouem, cuius no men
ibinufquam positum eft: eft enim Ule, Iste: non dicas igitur hocloco, Sic is
luppiter mone bat. Quis tandem füppiter? nullus enim ibielt. Quod li in
quibufdam fcriptum inueniatur, vt volunt, Emphalim intelligamus: vt, Thais illa
Corinthiaca. Eft autein miltæ naturæ, atq; indif Ce ferentis,tum ad Relationem,
tum ad Demonstra tionem primi exempla frequentissima. -Teretesfuntaclidesillis.
ato -Ille etterris iactatus. Oftendit autern in Sexto, Ille triumphata caputolta
ad alta Corintho. demonftrat enim Mummium. Differunt autem Demonftratiua
abRelatiuis, quod Demonstrati uaftatuunt primam cognitionem: vt, lste tuus
animus C.Cæfar te perdidit. Relatiua autem eam iterant fic, Is te reddet
immortalem. Nam quod Gaiunt, boc Pronomine Bíte, propinquam rem fi pang
gnificari: hoc Pronomine lile, longinquam; non plane verum eft. fed ita
accipiamus,vt Iste 11. semper referatur ad rem,aut perfonam,adquam loquimur,
vtin Secunda in Antonium. Iltis fau cibus, ista gladiatoria firmitate: id eft,
tya. Istam vrbem appellabo cam, in qua agit is, ad quem fcribo: illam autem, ab
eo remotam,aut istạm vrbem de qua locuti fumus, Quoniam eius ori, gouls, parem
vsum habet. Sed et aliquid præsens» $ E Iitud, appellamus,vt apud Quintilianum,
lite iuuenis.Et de eodempaulo post,Hic iuuenis.Se cundo modo vsus est Gellius:
Brundufium ve ni, atqueisthic offendi quendam: pro, Ibi: atque fi dicat, Ifto
in oppido offendi:vt,æque dicatur, Isto oppido, et Eo oppido: quoniam ifte,lit,
ls, Te Atipse, commune omnium personarum est: upan dicimus enim, - Ipseferam
teneralanugine mala. et, Ipse vides: et ipseratem contofubigit. Quare quuin
Tertiam assignarint, minus verea Prima, eta Secunda 2-, mouere.nequeenim recte
probant sic: Dicimus, inquiunt,Ego feci,Tu fecisti, Ipfe fecit: quare si cut
Ego,est primæ;Tu, fecundæ: fic Ipfe, Tertix. Huic nosad hunc modum et
refpondemus, et obiicimus: Si Ipse, non effet omnium personaru,» noniungeretur
Primæ, fic, Ego ipfe. Neque vlus) lam figuram effe in toto ambitu literaturæ,
quay: Prima cum Tertia iungipossit. Item dicimusno effe verum, sic poffe dici,
nifi prius aliquidsub- ») + fic quod referat: exempli cauffa. Quærit Anto nius
de O auio, et Lepidum alloquitur: Quis patrauit parricidium Ciceronis?
nonpoteft dice rede Octauio,Ipfe fecit: nis O et tauium nomina rit.efteniin
relatiuum: fed commodius etiain si senon nominat, potest dicere, Ipfe feci.
Sednul- + gantur etiam cum dicunt, Verbum ipfum Primæ perfonæ habere
intellectum Pronominis Ege: quoniam si sic dicas,Feci:neceffario intelligas, E
go.igicur poffe ponicum primaVerbi,quia pria. maPronominis fubfit.Verum de
Tertia quoqne idein CIE 16 1016 7.50 del adi Y iiij. VI. bigo ling 0 idem
intelligas,Fecit, habet intellectum prono 2 - minis Tertiæ. Præterea Gcut
Relatiua cætera o mnium funt personarum:fic etiam hoc: nam eius see metha ho
qual harorigo est ab Is: Ipse. at, is sum,dices: et, ls es: et, is est. Addunt
alterum augmentum. interro ganti, Quisfecit? nüquam respondebimus, Ipfee pro,
Ego:aut pro,Tu:sedpro Tertio. Hic eft'fal lacia fimul et falsitas: Fallacia
eft,quia fi dicas lp: fe, et oftendas Tertium, recte dicas: fed etrede cefite
oftendas, auteum quicum loqueris: Nutas enim et ostensio statuunt primam
cognitionem, quam iterat Ipse.Si autem nullum oftendas, fal sum est,fic poffe
loqui nos. Quis enim eft ifte ip se? Acutius etiam intuenti apparebit ratio:
nam ce interrogatio est in tertia persona verbi: itaq; fa cile reddas Ipfe fine
verbi repetitione. At fi dicas fic, Iune fecisti hoc? possim refpondere, Ipfe
fane: etiam nullo verbo repetito. 2'Præterea quis nescit; Affirmantis, et
Interro: ganuis, et Respondentis orationes non differre nisi modo quodam?
igitur Aeneas quum dicit, Quæque ipfemiserrimavidi.nonneinterroganti Reginæ
fic, Vidifti ipfe?refpondeat, Ipfe. Respon demus tamen certius, et
commodiuspalia, Hic, w ] ste,ille, ficut et Græci, što, deiva, cileivG.Pru
udentius igitur fecere, qui Fi@ yuanxov appella uere, propterea quodomnibus
subiungeretur p fonis, quasi ordinarium additamentum intelli e gas. Consultius
autem etiam,qui dm et Tixev,pro pterea quod intenderet significatum. certame
nim rem ftatuit, atq; circūscribit:plusenim est, Ego ipfe,quam Ego.Iccirco pro
Solo,etiam sunt interpretati: at id euenit pro structura orationis,
atque yi verborum: yteoversue Sexto diuinio peris, Iple ratem conto subigit.
Quum enim ne- > - minem, præter Charontem, nominaffet, retulit = eum in
fingulari. quare etiam folum intellexit Sed fi duo aut plures fuissent,
poteratetiam fic, Ipsi ratem subigunt: vbi nihil effet solitarium: Sed nunquam
Grammatiçidesinent ineptire: ve slutiquum ausi suntdicere, effe hoc versu Nome,
+ non Pronomen: et tamen eftloco eius nominis, Charon. Sed æque est, atque
sidixiffet,idem.In terdumvero etiam additum nihiladdit:vt apud Ciceronem,
Quiante seipsum Consulfuit. Vfos autem fuiffe veteres aliter hoc Pronomine,
quam ab istissit obseruatum, oftendimus in O triginum libris. vtaliquando quasi
loco Adner.no satiuæ, autSubdifiun et iuæ capiamus:velut apud Catullum eo
versu, Namcaftum effe decet pium poetam _ Ipsum: verficulos nihil neceffe eft.
Etapud Virgilium in Tertio, Portus ab acceffu ventorum immotus, etingens Ipse:
fed horrificis iustatonatAetnaruinis, Eodem modo in primo Achilleidos Statius,
Vacuisque reliquerat antris Ipsam: sed carulos afporiat: Plinius quoque id
obseruauit, vsusque est libro, decimofeptimo: Vites,inquit, Aquilonem fpe ctare
debent ipfæ: sed eorum palmițes Meri diem. In vicefimotertio Liuius non cum
Aduer Satiua, sed cum Copulatiua iungit: L. Pofthu mium consulem dilignatum, ipsum
atque exer citum deletum.Eftigitur trium personarum con munis vox,tam sola,quam
addita:tam Relatiua, quam Demonstrans. Pronominaderiuata. 20 D Eriuata
Pronomina;a Primaet aSecunda, bina sunt, a fingulari, etplurali, eaque di ftin
etta vocibus, quia origines distinctæ: Ego, Meus:Nos, Nofter. Tu, Tuus: Vos,
Vester. Vbi fecudę facilior esse videtur analogia, a “Tu”, “Tuus”. At Primæ non
item, fed ab obliquo Mei,nõ are LIĆto,Ego: In học Græcos sequuti sumus,
uzzeući, allli autem non temere pofseffiuum pronomen Cerâ poffeffiuo cafu
deduxere: neq. enim diftat fues lembuos, nisi ficut Albedo, etAlbum:quare neque
« Taysa Turecto, vt putarunt, fed obliquo fecun do casu ortu est.A tertia vero
persona non fuit de ductio,ppter numeros variata, ppterea quod ne primitiuum
quidem variabatur.cauffa autem pro pter quam ab vtroqueNumero deriuentur, hæc
eft,Quod Græcidicunt apos, ti, nos relationem: fignificar duo,rem ipfam,et
terminum quendam ad quem refertur:igiturpoffessiua pronomina et Grem poffeffam,
et poffidentem consignificabunt Square numcrum pronominis poffefui accipie, mus
a numero reipoffeffæ: etnumerum prono {minis primitiui,vndeillud poffefauum du
et um est a numero poffidentis. Igitur quum dicamus, Ego polsideo libros:dica,
Librimeisunt.et, Vos poffidetis librum:dica, Liber vester est. Hincli. quçt qua
ratione a pronomineprima persone du ettum sit pronomen tertiæ. Equustertiæ
peren sonæ eft: itaque Meus equus si dicam, tertiæ quo que erit, et a ME, quod
est primæ perfonæ, due ettum est. quoniam relatio eft adprimam: figni-. ficatio
ad tertiam. Natura, et vsus prominz Sui,Snus,etreliquarão porei ori Vanquam non
est presentis operæ,decon-? structionis vsu,autlegibusscribere: tamen quia
natura primitiui, et deriuatiui Terrix per fonæ multæ præclara ingenia vexauit:
alia etiam jelulit:a multis confuse aut perplexe tractata funt: videamus hîc
quæ eorum fit ratio. Relatio du. ou gone splicimodo intelligitur:nam aut habet
terminum i extra rem quæ refertur: vt Dominus refertur ad Seruum.Aut habet
terminut eundem cu requæ refertur, ratione tantummodo differentem:velu ti quum
dico, Cato fe interfecit:Pronomen Sereia et fest Catonem ad Catonem: ratione ab
fefe diffe rentem, non substantia: propterea quoddifferta seipso tanquam agens
a patiente. Iccirco Græci a vpexAcest, quafirefra et um dixere: funt.n.oria's
fia, sellæ plicatili in feipfas reciprocatu. Verum ea vox dariufcula eft,
reditenim in agentem para fiointegra,non fracța.Itaque alia w Toma Desa fed et
communis hæc nimis:sunt enim yerba quar " dam talia, talique nomine censita,
vt Bereo: et al terum tantum terminum dicit,Paffionem.Noftri autem
melius,Reciprocum:qua appellationemx tuam rationem referendi
complexisunt:semper.n.redie vis reirelatæ in feipsam:Ipsefui memor: Ipfe fibi
hostis: ipseseamat: Ipse de se hoc exigit. Ætas noftræ proxima in cæteris
cafibus optime uvfa eft: intertio cafu frequentiffime hallucinata; apud
plerosque enim inueniasfic, Ego dedifibi: etiamin oratione diserti yiri
Agricolæ. Græci cautem veteres abusi sunt in poematis fuo opě, co dem modonon reciproce,fed
transitiue. prome? Cumigitur idem sitmodusorationis, etnar rantis fimpliciter,
et referentis narrationem: ea dem quoque erit ratio dicentium fic, Portia fe
interfecit: et fic,Portia rogauit, vtse interficias, Refertur enim in
prioreexemplo,Interfe ettio: in pofteriore,Rogatio interfectionis: at Interfe
ettio.. femper in Portiam recidit, hæc est natura Pri. mitiui. Quod autem ab
hoc deriuatur Suus, parem naturam, vfumqueeft conseeutusa: vt quocun que loco
primitiuum poneretur, in eum locum ius fuum haberet: sic, Portia fe interfecit:
et fic, Portia fuam vitam intercepit. Differtautem a Primitiuo ficut Adicctiuum
a Substantiuo: Ita que etiam reciprocatio differt ab illius recipro cations
namin deriuatiuo redit reciprocationo inrem a quaprocedit a et io, sed in ea
quæipfius rei funt.fit hoc exemplum:Vidi Cæfarem homi nem:hîc fubftantiam
ipfius Cæfaris intelligo: at, VidiCæfaremhumanum: intelligo hoc, quodis
pliushominisest. Sicin Pronominibus. Vidit fę Cafar: Substantia
reciprocatur:ar,Vidit fua Ca farareciprocantur ea, quæ Cæfaris sunt. Acquan
uquam hocquoque modo potest Substantia reçi aprocari,vt fi dicat, Vidit Cæsar
sua crura: tamen non permodumsubstantię refertur,fed alio præ OC dica EN 1 pro,
vestrum. 00. 101 dicamento, 58 l'adv, per poffeffionem fane: quare Poffeffiva
bæc di ta funt. Intelligo autem pofler fionem, quæ aut fuit, aut eft, autetiam
futura eft: vtsuum regnum hæres dicat, quo nondum poti tus est. atque ipfam
negationem:vtapud Vergil. Non fuapomia. lidem tamen Græci licentius vsi funt:vt
Hefiodus, o nepov za tele vureisoa. suum, Sed loquendivfus maximus Tyrannus
elt:Surving replit enim etiam Latinis, vt vbiponeretur veras,
bumSubstantiuum.eo quoq; fubiret Pronomem hoc: vtapud Vergil. --Sua femper
apudme Munera funt Lauri. Et alibi, --Sunt hic etiam suapræmia laudi. Neque
abeft ratio: per verbum nanque Substan tiuum nihil extra effertur, fed in eodem
quiescit: ! itaque par est reciprocationi, quali stenow,licu tidicimus
quædammembriscarentia,Sedere:qa' non moventar.Paulatim tamen invaluit, vtad -
ll lia verba transferretur: Nam quum dicendum effet,Suo gladio feipfe iugulat:
tamen Terentius, Suo gladio iugulo,dixit: Eft apud Martialem a pertius:
Etsuariseruntsacula Maonidem.Id autem pau lisper medio quodam loquendi modo
invedums eft,qualis apud Catullum: Snus cuig, attributus est error: eft enim
ibi et Substantiuứ, etParticipium. Quarepotuit præ terca dici,Suus cuique
innafcitur error. Ita fcri ptum est in inveđiva in Sallustium: Quod fi i Te
ftius vitam memoria vicerit ; aliam P. c. non ex DOS 017 eti 7:6 2:07 701 Ja
idi او QUE W oratio 2 346 Iul. VÍ. oratione,fed ex morib.suis fpe ettare
debetis. Eiuf dem modi eft illud Ouidianæ Penelopæ, Aspice Laertem, vt iam fua
luminacondas. Ita que ridicule nimis ausi sunt accusare folçcismi Diuinum poetam
eo verfu: Namg;fuam in patria antiquarintsater habebar. Eftenim eiusdem
rationiscumfuperioribus. Ne -mo vero dixit vnquam solæcismum eum, quo do etti
viri vterentur.Sicenim omnes sunt loquu ti, vt pure, nonruftice loqui
putarentur:quemad modum M.Tullius pro Sylla:Sylla,fi fibi füus pu dor,
etdignitas non prodesset,nullum auxilium + requisiuit. quem dicendi modum
temere nimis inusitatumappellarurit:quum etiam Plautus, qui Romanæ linguæ lex
quædam fuit:etiam Teren tiusqui veteris nouique Latij limaquædam ha bitus eft,
ita etfcripferint, et feripta totiusvrbis iudicio approbarint.Plautus in
Mercatore fic,Is " bet faluêre suusvir vxorem suam. Terentius aute etiam
fine vllo responso mutuo, sed absolutene que solum deriuatiuum, verum etiam
primitiuus Suo fibigladio hunciugulo. Quare feretur illud Ver gilianuin eadem
prudentia: 1 Viuitefelices, quibus est fortunaperalta Iam fua.Id est, iam sua
cuique, ficut eft clarius in Sexto: Quiquefuospatimur manes. Tria'kinc
colligimus:Primogeniüm nuquam fineaperta reciprocatione poni præterquam mo
doillo Terentiano: Deriuatum autem occultio re, sic, Sylla si fuuspudor fibi
non pdeffet:id eft, prodeffe intelligeret. Alterum est, nullum efle 1
dia terbietet CIOK 0 CUTIQUE 1101 umaut emeret etiamTe y quedar
tatorin discrimen, fiue vulgarem teneat significatum, et ue pro eo, quod est
proprium ponatur: præterca recte dici,Suus Cæizris, et Cæsarum.quoniam la
primitiui voxa numeris non variatur,et SuusCæ fari:quoniam verbum orationis
obliquz dux est, atque ipfam regit. Eft et illud manifeftum, Distributiuo Prono
mini additum circumagi per omnia Genera, Per funtia sonas,Numeros,et Cafus,
idque fieri vi distribugg tionis: Non folum igitur cum Quisque,vt dixere: sed
etiam cum Omnis, et Quicunque, et Quil quis, et eiusinodi: Suum omnes Nationes
tuen tur morem: Quemcunque suæ originis pænitet, Plats eum oportet
effeineptuin: Suus omnib. A fiaticis dicendi mos eft: et alia talia. Sic etiam
additis Pra politionibus: Starum fortunarum ergo nauigac Lufitanus. Etiam in
Sexto casu, contra quam sen fere:Suo quinis genio potelt acquiescere. Hoc etiam
eliciemus, quuin Scintelligamus el se semperreciprocum, fi duæ lint
perfor:ą,tolle- zimmunocom dæambiguitatis caussa, alio Pronomine vsos ver que
teres. Diligenter itaqueobscruatum eftin decla matione Quintiliani: Non sic
nuper repugnafz fct, fi illum i ribunus voluiffet occidere. Si n.dia ! xiffet
Se, haud intelligeret Marius, vtrum accipe ret, Reumne,an Tribunum. Par
exemplum est, Rogauit Nero Epaphroditum, vt fe occîderet, Nescias vter sit occidendus;
Nero, an Epa phroditus. Verum hoc loco fi illum, pro Se, fubdas, minus
commodeloquare. Ita est:Rogat Philumena te Pamphile, ne fe deferas. Ergo i dem
crit: Rogat Philumena Pamphilum ne fa desea crcatoret serenie dablole tampre
returille serafta. licurelt enium Di przterea autem or cht,ouli deferat. Verum
hæ orationes maxime funt fu giendæ. Cuius consilij modum in primo librod
exemplis eloquentiæ a nobis dictum fuit:quili ber mihi vna cum duobus
pofterioribus iam per fectis aut a Carnuto, aut a Provinciali surreptu est. Mr
Eft etiam aniniadvertenda locutio illa, Inte fe: fic, FratresThebani inter fe
dissident. Grad anon tam feliciter: sannous, alius alium: non. n. complectuntur
illum mutuum responsum vltra citroque: at nos,Inter se, quali dicas, Medium in
ter cos diffidium eft. Itaque Se, eft casus pluralis, vtrumque
componensfimulacdisidium:iccirco distribuitur, deinde ad duo singularia
partitum hincinde. Animadvertimus autem Ciceronem in primo Officiorum sic
locutum: Homines au tem hominum cauffa essegeneratos, vt ipsi inter se, alij
aliis prodeffe poffint. Declarat enim, In ter fe, per dimonous. Etin eodem
alius loquendi soruyu mamodus est, Qua focietas hominum inter ipsos, et vitæ
quafi communitascontinetur. Idem enim eft, Qua homines inter fe fociati
continentur: imacon Colligitur etiam lex dicendi hæc, Suacaussa
feci:recte.Suicauffa feci: non re et e:non enim re ciprocat. Sed, Mei caussa
feçi:Sui caussa vt face % rem,rogavit. Quæram igitur,andicam, Tui cauf fa
feci:Mei cauffa fecisti.Etfanepoteft:non enim sunt reciproca, fed personam
tantum deli egnant:fed passivesemper accipiuntur.Tuiamor, quia tu amaris: Amor
Tuus,quia amas: vt apud Ciceronem: Quod desideriumtui ferre non pos fet.Etin
proæmio sexti Quintilianus,sic,Amore i inci Tolbe ab 01:18: G INH Donicos
Vledes. callspice 12 DATE diues arian in Cicent · Homia IS, VEINIL arateuis mei
vicitetiam matrem fuam. quod plusamatus fuieta filio quam a matre. Et
Vergiliusin xila Viettus amoretui. Quare vbierit reciprocatio, ni hil eritambi
uum: vrNarcissus Ouidianus,Vtor amoremei. Est enim ibi autoQinawlia. Atque hæc
quidem natura horum Pronomi- Exay numeít,vtfuum quodqueobtineatlocum: quod fi
eadem fine discrimine sedem ineant, id non ipforum natura fit,fed vi partium
aliarum, qui bus oratio constituitur. Sunt enim quædam No mina, vt Cauffa,
Fama, Imago, quibus vtrum ad dideris, idem fonat:Cauffa meafecisti: et, Cauffa
mei: propterea quod vox hæc Cauffa, vim habet tanquam pafsiua.fic,Imago mea, et
mei.quia Ima govno tantum accipiturmodo,de eo,cuiusest: 2 ethabet vnam tantum
rationem relationis: fic et Fama. At non fic Poteftas, non Memoria, non aº lia
ciusmodi:nam habet Potestas duplicem rela tionem: alteram adme, qua possum:
alteram ad alium, qua in me poteft.fic et Memoria, etVlus, nistel et Copia.
Copiamea,quam posfideo, quasum diues:Copia mei, qua quis in me vtitur. Sic
Fa-> cultas, etVtilitas, et alia talia:vt, Accusatio mea, qua drwxws ago
enim reum: Accufatio mei,qua Qevywagor enim reus.Sunt etalia Nomina, quo rum
natura non repugnats sed vsus tantumnon sur le icam, I admittit:vt,Seruitus.Nam
fi Dauus estmeus,eius otelio feruitus mea est: ille autem sic loquetur, Mei ser
uitus: ettamen correlatiuum eius non respondet ntur.Tu pari ratione: dico enim,
Meus Dominatus: et 12 am2; Dauus ad me, Tuus, inquiet, mei Dominatus. i ferreno
Caussa autem eft,quia funt relatiua inæqualitatis.-) Z j. Yeriant alius.log at.
Idea: continent 26, Sama e:noner ni caullari tuy tantum anus,liidid Iyl. VI. ti
et CI Verum,vt dixi, vulgus non ficloquitur,vt Domi nus dicat, Meaferuitus: sed
feruus. At philofophi orationi vsum illi concedunt, fibi reseruant sapi
lentiam. Quædamapertius etiam cumnominibus iuneta eandem naturam declarant, vt
apud Sallu © ftium, Metus Pompeij:non, quem metueret: sed, b quometueretur.
Quemadmodum igitur Nomina sunt,quibus gmin mofine discrimine assignentur:ita et
Nomina,in qui bus vnumpro altero ponctur. At non e contra P rio,vt vbicunque
erit Primogenitum, effe possit etiam Deriuatum.Ea vero funt, Pars, Totum,Di
midium, et eiusmodi. Hec.n.tam ad corpus meu, quam ad alia transferri queunt.
Quoniam vero a duplicem habent relationem, vnam qua declara P
ceturpoffesfio:alteram, qua fuis correlatiuis respon dent: iccirco duplici
quoq; Pronomine præscri bi sese patiuntur. Effentiapartiseft ad Totum,et Totius
ad partem, igitur per essentiale Prono E amenstatuetur:vt, Pars mei; ego enim
sum totum per partes. Poffeffio autem partis accidentalis ceeft:itaque mei pars
poteft effe non mea,puta vn a guium resegmina: autos e cicatrice, quod ferua
uit sibi Chirurgus,vtoperam ostentaret. Quo in loco falli funt, qui
hocnegabant: pars igitur bo mednot'ei uis,qua vescor,mea est possidentis:non vt
pars, fed vtres poffeffa. Sic Ouidij parte fruimur nos, nuncipfe non
fruitur:idest Nomine: itaque fica fcripsit, Partetamen meliore meifuper
altaperennis 9 Aftra ferar.qum viueret,poterat dicere, Parte vmca etMei: nunc
non poteft dicere, Parte mea, quan nullam habet: fed mei, quæ pertinetad to tum
hominem, cuius pars Fama eft, quasi anima rerum geftarum. Atque hoc quidem
vfitatum ac frequens est.. Quod vero e Plauti afferunt Pseudulo, non pro
bant:id eft eiufmodi: Duorum hominum labori parfiffem lubens,Meiterogandiset
tui refponder jeg dendi mihi:aiuntquedicendum fuiffe, Meo, et us
Tuo.afferuntque a Ciceronepro Gabinio exem plum: Dico mea vnius opera seruatam
Rempub. et p Murena: Extuoipsius animo conie et uram ceperis. Ego vero puto
Plautum non folum Lati ne,sed etiam purelocutum: neq ;defuisseilli, aut, vfum
produce, aut rationem psuasore. Principio Græcisicloquuntur,monGous. Deinde lepoto
nitidio restorationis: Tum priscos vfos effe pri- i mitiuo prius, quam
deriuatiuo,verum est.Poftreal mo Cicero quoque fic fcripfit ad Curionem, 1 Eam
vnius tui studio me affequi poffe confido.» Neque enim est Librariorum
mendum,vtaiunt: temere enim nimis expungunt, fiquid non arri det.Nequeverum
est,quod profitentur,cum No minib. numerum præscribentib. fic faciundum effe:
fed qualecunqneapponatur,ordinem esseau torem diuerfitatis, feruitumque auribus
exipfa concinnitate. Si præcedat Pronomen, cõfueuere admittere Deriuatiuum ;
sic; Tuoipfiusstudio:fi sequatur, ponere Primitiuum,Vnius tui operai ); quoniam
nomen Vnius vagum est ad plures,cir- » cunscribitur essentiali pronomine
fubeunte:vt quærenti quis fitille Vnusrintelligo, Tc. Quum autem præcedit poffeffiuum,
fic, Tuo studio: Z ij cir Ivt. V. 1 ر cecircumscribitur Studium, et
exemptumemultis attribuitur yni. Tuo studio vnius,exclusa opera aliorum. In
tertia vero persona etiam fi præce. udat Pronomen, primitiuum fit:Cicero aiebat
sui vnius opera seruatam Rempub. Quoniam autem affeuerabant, passiue sem + per
accipi eum cafum fic terminatum, Mei, Tui: a conati funt alias terminationes
reddere actiuis, Mis, Tis. Verum longe falsi sunt: ficenim dice ' tent Tertiam
perfonam Sis ; etiam a etiue intelli gi: id quod nemo auderet: eft enim, ve
diceba musai'rowaIesi citantporro versum Ennianum: 4 Ingenscuramis eft
concordibus æquiparere. Vtfitucí Sed fic fane esto: non cötinuo illa pas. fiuis
tantum addicent. Maiore quoq; curiositate + negarunt poffc dici in plurali,
Milites noftrum: Ticuti, Milites nostri, a nofter: fed facile redar.
guunturratione. Adeo enim re et e dici putarunt; * t cafum eundem Primitiui
duabus cfferrent citerminationibus, Noftram, et Noftri: quoru al terum effet a
Græco, nuwr, alterum idem effetcứ deriuatiuo plurali.Quare etiam Sallustius in
Ca catilina, Maiores vestrum: pro Vestri, pofuit: fic enim legit Gellius. Et
Plautus in Mostellaria oftendit Vestrüm,effe concisum:vtvescovo quum cedicit:
Verum illhuceffe maxima pars veftrorumi intelligit. Sicut Æolenses dicuni,
vućw! postea factumeíturwis etvestram. Cæterum vsus obti nuit,vt Ego, Tu, Nos,
significarent quiddam to tum, quod distribueretur: non autem possessionem: ut Vnus
vestrum, qui tamen non effet ve ster: Vous veftrum et RomanioceupabitRem pub. DECarsts pub.
Cæsar non erat illorum vt res poffeffa: sed vt pars toțius. In plurali quoque
candem inue nicmus variationem, apud Ciceronem in tertio de Oratore, Veftrum
omnium voluntati paruit; pro, veftræ. Sic enim loquitur idemad Brutum Scribens,
Veftris paucorum respondeat laudi bus. Sicut autem dicimus, Ego Cæfar video te
Ca tonem:ita dicam,Ego Cæsartui egeo,o Cato.Siç ctiam igirur, Tu Cato eges mei
Cæsaris. nam quid hoc prohibet? aut quare negaruntid poffe dici? Nequeenim
satis probant suamsententiam illo exemplo Virgiliano, Siquatui Corydonis habet
te cura,venito, este, nim per Apostrophen a feipfa in aliam: quafi gura
frequenter vțimur, exemplo ergo ponit: •. hoc,illud non negat, Non est autem
verum,quod aiunt,differre De “ riuata a Primițiuis, propterea quod Deriuata ver
bis iuncta imperfeetta lint: Primitiua perfecta Sed quemadmodum dicebamus,
Adiectiuum, et Substantivum sunt differentia non nominis fo lius, fed actionis
genericæ communes Nomini ac Participio: Nomini quidem simul vtraq;, Par ticipio
autem altera tanțum, Adie ettiuum, Pro nominiautem ytraque, nam Primitiua
substan țialia sunt, Deriuataaccidentalia. Deperfectio ne autem
praționisamplius iudicandumeft: pole sum:n.fic dicere. Meusfcribo: fane oratio
pfecta » eft: ficut, Fortis pugnat. Et Sofia Plaucinus festi uiffime, Certe
nofterfum. Tertia autem Primi, tiuorum adeo imperfecta eft:, vt nihil magis Z
iij. neqi IVLvic 2 1 + 1 Ongs M ! *. VI.
neq; enim poni poteft fine adminiculo: Cæfarfe macerat:fi.n. dicas,
Semacerat:quid intelligas? Quare fi iccirco imperfeet a funt Deriuata, quia
egeant adiumenti: hac quoque ratione illud erit imperfeet iffimum. Alia duo
deriuata Noftras. Veftras. Ira vero deductio duorum aliorum: Nam veteres
Aruspices atq. Augures quum ter ram diuiderent auspiciorum cauffa,fic
instituêre: Agrum omnem efle aut Romanum,aut Gabinu, aut Peregrinum,aut
Hofticum,aut Incertum.Ic circo Amatam do et issimus omnium Virgilius fe
citiudicare Turnum externum, qui Latini agri ce non efset:et Cæfar, qui id non
ignoraret, Gallias diuisit in partes treis: exempta ex ea partitionc Prouincia,
ppterea quod continebatur agropere grino tunc:Galliæautem tres, Hostico.
Ideacauf ce lafecit, quia eadem effentauspicia in Peregrino, etGabino, quæ
etiam in Romano. Ergo iidē Au gures agrum, qui nondum effet difpe et us, quib.
ccauspiciis designaretur,incertum vocarunt: vbili queretRomanum effe, non fatis
habuere fic dice cre, noster est: nam multi agri pacati peregriniita abiplis
poterantappellari,quum eorum esset po pulus potitus.Itaquc excogitarunt vocem a
voce, qua coarctarēt fignificationem ad Regiones:quæ ** fuitcauffa,vt eflet
analogia terminationis comu. nis cum nominibus regionum: Sarsinatis a Sark po:
fic Noftratis, Nofter: et per exemptionem duorum elementorum Noftras. Nequcfine
sa sont d. tiano PA tione a plurali duxere: quoniam de Ciuibus dici:7 tur, et
ad ciues refertur. Ita habes cauffam etvo cis, et terminationis, et numeri.Vsus
autem obti- Dokta nuit poftea, vt etiam ad familias transferretur: n etiam ad
fectas Philosophorum: quæfane fami liæ quoque diettæ sunt. itaq. Noftrates
Peripate ticos poterimus appellare. Cicero etiã verbavul garia,Noftratia
dixit:non quafi Romana, omnia enim Romanaerant: fed quafi ex sua fupelleet ili.
Quæremus autem nosmorenoftro,quam ob new name cauffam a Tertia persona nullum
deriuarut: quis 5* sweet enim neget rectea nobis ficexcogitatum, Roma ni fuates
captiuosAnnibali dedendos censuere. di Imo vero et concinna oratio eft, et
neceffaria.Ve rum duo in cauffa fuere, quominus id factum sit: 6 Incuria gentis
illius, quz manu promptior per i initia, dịcenda facere, quam diceremaluere: Et
vasta, atq. inexplebilis animi libido ad Imperiu: e inuitus enim Romanus hoc
pronomen Suum, a gnoscebat:omnia per Meum,aut Nostrum, meti ri cupiebant. His
autem duobus deriuatis etiam Græcorum copiam superarunt. Articulus. Is
declaratis, fatis constat, Græcorum artis culosnon negle et osa nobis, sed
eorum vsű u. fuperfluum. Nam vbialiquid præfcribendueste, pense quod Græci per
articulum efficiunt, ěrecev o AG:expletura Latinis per ls, aut Ille:Is, autille
feruus dixit:dequoferuo antea fa et a mentio fit, aut qui alio quopacto notus
fit: additur enim articulus ad rei memoriam renouandam, cuius. DS 7. iiij.
antea 356 Iul. V I. 1 antea non nescij sumus, quiipfum ponimus: aut componente
am ad præscribendum intelleet ionem,quæ latius mamime met paterequeat, veluti
quum dicimus, C. Cæsar, is qui pofteadictator fuit. Nam alii fuere Caii Cæ
fares,fic Græce, Kajoup o au Toxpatwp. Numerus. Vitautem numerus necessarius,
vti supra di co nomine, quoilla res significatur, a numero au tem vno numeri
duo deducti funt propter relationem. Nam Vos, pluralis est: deduciturautem abeo
singularis, Vester: quia fignificat rem fin gularem admultos relatam, vt dicebamus.
Persona, Erfonæ quemadmodu distinguerentur, iam i Pronominibus, amodo in
Nominibus, Namin 11 Nomine omnes personæ quinque casibusconti pentur; in
vocatiuoautem vna. Atin Pronomine vna tantum persona in prima, etvna in
secunda. Itaque inNominibus variantur propter cafus: in Pronomine non
variantur. Tu,enim omnibus in calibus secundæ personæ eft: et, Ego primæca, ręt
enim vocatiuo. Se, folam habet tertiam: De: riuata, omnes. Casus: Vmhocita
fit:igiturQuintum quoque ca Clumsum non solum habebuntipsorum aliquaz verum
etiam quædam constituent: vt, Tu, Vos, Vester. In poffeffiuisantem non immerito
dubi tatur. Nam ficuti Ego, caret Quinto cafu fingu lari, quia nemoseiplum
vocet:ita Meus, quod ab eo ducitur, carere quoque debuit, e contrario Tuus,
casum illum habebit, quiaTu, ipsum ha bet: et Sui,quia caret Suus, quoque
deficidebue rat. Atenimuero quemadmodum aliter contin- holone gat, videndum
est. Omnis Vocatiuus cafus duas personas designat neceffario: significat in.
Rem insecundapersona, et consignificat primam lo quentem: atque tanta facultate
eft, vi videatur » folus constituere orationem. Si.n. voces, Dauc: Dauus
refpondeat: igitur res vocata nisi distin guatur ab re vocante, eius cafus
nulli vfui erit. Meum seruum igiturcum appello, çu alloquor, quialius est
amesubstantia:accidentęautem re fertur ad me, iccirco potesta me vocari, quia
eft alius, etvocatur per pronomendeduậum ame, quia eft quodam certoquemodo
qualı ynu me. cum.Eft enim ynum relatione: ideo relatiuum al terum sine altero
nullum essequit. Atin, Tuus, non idem effe potest; Nam etlieft diuersaperso
nayocata a vocante: tamen significatam rem ap pello, et terminum relationisad
alteram pfonam dirigo, ita diftra et ussermo, ad feruum tuum vo catum, etad Te,
ad quemrefertur ille, non po teft cohærerc. Videamus vero subtilius, an huic quoque
cafus ille attribui possit, ac fic dicamus; Poffeffio excludit aliam
poffeffionem, iure enim meoius alienum tollitur.Meus enim ego fum,non alterius:
quare Ancilla manumiffam liç yocabo, ZY O TuaGedimino Tua. quia etiamfic
possim, quum eam libera: pollo mine Abi iam tua çs. Vfustamen infrequens non po
719 fuitlegemhanc loquendisic.De Suusautemfic ftatuamųs: Contradicere
fibiipfis, qui hæcduo di cant:Suus,semper reciprocumeffe debet:Suus ha Sbet
vocatiuum. quæ enim reciprocatia pofsit in teruenire inter vocantem, et vocatum
relatum ad aliam perfonam ab vtroque? Itaque nos etaffir
inamus,haberevocatiuum: et negamus, femper efle reciprocum: sed recte dici, Sui
ferui eum In ftulere: et, Suiserui eum sustollite. Figura. more Implicia,
Hic,Is, Ego, Tu,Sui.Componuntur autem partįm secu, fcilicet geminationepu.
rä:partim aliquo interpofito:vt,Identidem:quod etiam mutauit naturam. Item cum
diuerfis: vt, Isthic. Etiam cumaliis extra genus suum: vt, Tu te, Egomet, Idem,
Suapte, Hocce. Sic cum Præpo fitiõibus, Nobiscum Mecum. Cumnominibus, (Reapfe,
quod aiuntpro, Reipfa, pofitum aban Stiquis.Ipfe, quoque compositum effe
diximus, et lifte, et ille,ab Is, Doresimitati, quitaddebant, lones te.Acoles
etiam dicebant fe pro o, et coru pars,Dores. Sic Theocritus in quarto Idyl lio:
maile spußdav.Atenimuero quum inficdan tur Illius, Isțius.Ipfius,non videbantựr
composi ta.Sicut Tute noflectitur, neque Hoc, nili interi a
tus,Hyiufce.Composita funttamen,quçvfus suo arbitratu deflexit. Cum his autem
alia quoque ingenias:Egoipfe:et numerosius, Egamětipfe. Cape Excludit apresenti
opera.confilia antiquorum. Vlta alia de Pronomine ab antiquis di etta sunt, quæ
alterius operæ indigent, partim enim pertinent ad eam contemplationem, quæ
docet inflectiones: partim ad conftru et ionis le ges: quæ omnia
fimulcoaceruata minus recte ve: teres confudêre. Materialis caussa Pronominum.
Vorundam materia patet, aliorum non ite. Nam obliquiquorundam secutisunt nomi
num tertiæ declinationis terminationem, Mis, » Tis, Sis. Quædam pronominum,
Huius, Eius, Illius. Obliquus autem Tui, Atticos secutusest, Tü: additumiwla,
vt T8786. Tibi,interpofuit con fonantem,non aspirationem,vt Mihi, Toi, Moi.;)
Nos, et Vos,non habent elementa, quæ sequan turGræcam originem: sed Nigidius
conatus eft deducere materiam a cauffa, non penitus inepte. eam,quivolet, e
Gellio petet. Inter Primitiua est Is, et Hic: alterum sine aspiratione, alterum
», fine sibilo, ab eo quod Græce erat.o, addito ke, » et adempta vocali prioris
obliqui aliam fibivo çalem asciuere,Is,Eius, Ei. In quibusdam com munem habuit.
In plurali, li. In cauffa est fonus affinis vocalium, quem fonum foli Belgæ
hodie » incolumem,vtpleraquealia, feruant, Contra,quam feceruntPrisci,quade
causa prius de Pronomine, quamde Participio egerit. ETMTG huius libri initio fa
ettum eft, vt declara remus ordinem, quo cffet Pronomenftatuen dum: tamen hîc
quoquenonnihilconfilij capia mus. Pronominis intelle ettionem esse priorem
Participio, ficfatis constat: Sinomen anteit alias species, etiam Pronomen
præponetur. Nam fi partes anteponuntur toti, eaquoq; quæ partium vices
geruntpræibunt id quodtotum fit: veluti carnium, ossiumque fubftantia primoloco
nota synt: item Pedis, Cruris, Oris ratio potior quam totum animal:puta
Homo,Leo,Canis:ita etiam harum partium vicariæ partes quæ dvofnoga, vo
cantGræci, antegredientur intelleet ionem ani, malis ex ipfis constituci:
vt,quæ loco sanguinis funtin Infectorum genere, et a Græcis dicuntur,
ixapes,quæ pro ossefuntin Piscibus, etvocantur, Spinæ: quæ pro ore sunt in
Plantis, etnominan tur Radices:hęcomnia anteerunt cognoscenda, quam aut
Inseđa,aut Pisces,aut Plantæ. Quam obrem quum Participium quiddam site Nomi ne,
Verboqueconflatum ; non tantum poft No. men: Verbumque, sed etiam post Pronomen
ex. hibetfefe nobis intelligendum. Præterea ( vtar e nim quibusdam falsis, sed
quę illi ipsi pro verisha buere) oratio perfeet a effe finePronomine nulla
poteft:constitui enim personas a folo Pronomi. ne arbitratsunt, faltem primam,
et fecundam: atsine participio poteft: vt etiam Pronomina fint adorationem,quam
Nominamagis necessaria. Affectiones quadam. Roprium Primitiuorum vagari, ac
diftribui in multa, putauerunt.co exemplo. Neuetibi adfolem vergant vineta
cadentem. aiunt enim omnibus dictum eo Pronomine Tic " bi: verum res fefe
aliter habet: Alloquiturenim Mæcænatem: libri enim didascalicimaxima ex parte
certis nominibus discipulorum nuncupan tur. Ita etiam aiuntad ornatum orationis
poni fi apud Ciceronem ad Brutum, Ecce tibiPom-» ponius nofter:nam tum
aberatBrutus. Egove to aliter cenfeo: Aduerbium potius Ecce,positu, ad ornatum,
ficut et apud Iureconsultos: at pro * nomen Tibi seruire legenti epistolam
Bruto. Proprium autem Pronominum etiam alia ex i fefe parere Pronomina, vt Is,
ille. Et Aduerbia. illo. Quodvero fcripsere,oriri abipsis etiam No. + mina,
falsum eft:neque enim Noftras, nomen eft: fed vt noster ad poffeffionem
communem, ita Noftras,ad communionem poffeffionis. Nonnc dicis, Meus ciuis,
etMeus popularis? Siç dicet Solia,Nostratem Getam, apud Terentium. Ita que ij,
quinomen putauere etiam inter Prono mina recensuere: fed alio exemplo vtendum
fuit. Nam a Quisquis, Quisquiliæ diettæ sunt.fuit enim quicquid, so tugav,
vile,et obuium forte, non consilio. Proprium etiam,vt diximus,etinter fe etcum
aliis iungi, et geminari, et inter se construi ad ora tionem:Mea tu. Etiam
inter fe referri: Is,qui ve mit. Item amittere significatum p casus ratione. Del
more Æolico: n. interdum enim nihil significat apud Theocritum. Sicnos, Tute
folus loqueris. Plautus in Milite etiam amplius, Tute fcisfoli te tibi.
vtpofsis arbitrari effe potius additamentum, vtin alio pronomine, Iste. Proprium
quoq;, poni pronominis significa. to:Suus, pro proprio, et agnato. Apud Iure conful
ços.at exemplum quodadducuntno feruit, Sunt etiam sua premia landi. hîc enim
elt poffeffiuum Sicfalluntur altero exemplo:Is, pro Talis: Non ea vis animo,
etapud Ciceronem, Pro eo quanti te feci:imo pronomen est relatiuum. Pro
Aduerbio etiam ponitur: Quidmaiora fequar.estetiam ad
uerbiuminterrogandi:non,vt putarunt,Coniun ettio.Coniun et io potius illa sit,
Quod scribis te venturum, vt voluêre: mihi vero acu tius videtur effe
relatiuum,Hoc, quod scribit,te venturum scripsisti enim hoc Veniam. ni IVLII 1
36 bilgai lus lour tamien I Talis:11 eo quart eruir,s Aduer nt, Com 1 ft etiam
Non recte feruatum a veteribus ordinem ini disputando de Participio. odica oack
VEMAD MODYM perturbarut 6 ördinem partium, ita quæstiones non suo quanque loco
tra et auere. Duo cnim foliti sumus quærere. prior quæstio eft:vtrum fit,necne?
) Altera hac fequitar, Ouanam sede id de quo quæ VI litum est,lit collocandum.
hæcilli cobiæret, tan quam effe et us causa:ex ipfa enim subftantięno “ ),
tione eliciuntur rerum prærogatiuæ. Quare per uerse tractauerunt prius fedem
Participij: poste rius autem, an Participium esset pars, et species diet ionis.
At enimuero si Parçicipiū res nota eft, quorsum tantęcongeries argumentorum.li
non eit nota, imo vero linonnullis ne pars quidem o rationis vllaab aliis
separata iudicata eft, quo co Lilio ei rei, quz nusquamextat, fedem ftatuunt?
Quo 5 364 Iul. V.. quum dici Quoniam vero nullusartifex, pbat fuum subie et um
effe: fed fuperiore scientia prolatum, pro certo ftatuit:iccircovideamus, qua
ratione parti cipium, quod subiectum est libri huius, efle pro betur.Triplex
modus est probandi, per cauffam, per effeet u, predargutionem. Primusmodusest
per demonstrationem, fic: Diet iones quædam funt declinabiles, quia omnis
sermoeget aliqua variatione. Alter modus est, per conuerfionem de
monstrationis,fic: Variatur sermo, quia di et iones funt declinabiles: caussa
enim hîc probatur per effectum. Tertius modus est,quuma pertinacib. negatur
subiectum ipsum esse: veluti 2 mus, Ideas eflenullas. Autsubie et i ratio forma
lis:veluti quum dicimus, Metalla quidem esse,fed transmutationem no inueniri arte
humana, qua re Alcumia nulla erit. Aut quum agnofcimus quidem et fubie ettum,
et rationem formalem,fed negamuspertinere ad eam scientiam,cui attribui tur:
veluti quum Grammaticus de voce vult di sputare. Horum modorum duopriores non
ad mittunturad probandum fubieet um effe, fed fo lus Tertius. Ratio autem huius
legis eft aliis libris anobis explicata.Nuncautem aduersariorum ra. tionesperpenfas
diruamus. An participium sit Diettionis pars
ab aliis separata. Vi Participio partium numerum non au gent, appellant ipsum
avavaxna son at poor siue övTISpe@ xoxv, id autem fonat, re ciprocam itidemque
altera ex parte respon « Qah den. I gopicer I dentem appellationem:
quoniam fic dicatur,Cur rens est cursor: et, cursor eft curres.Præterea nul- 2
lum deriuatum aliam a primogenio naturam for tiri: nam si Pater Nomen, etiam
Patrius nomeno Ferueo Verbum, etiam Feruesco. Quarequum Participium a Verbo
fiat: fub Verbi veniat ratio nem. Vt horum argumentorum videamusvim, quid
Reciprocum lit, etquemadmodum fiat, et quomodo deriueturaliquid a primitiuo,
intelli gendum est. Ac quanquam superiorelibro de 1 Řeciproco diximus, id tamen
co fpe et abat, vt * Nomen acciperemus: meliusque a nobis, quam a Græcis
expressum effe. Nuncautem paulo ac. curatius contemplemur. Reciprocatio, cft
par priori ex eisdem, aut ex contrariis transpositio ex eisdem: vt, Conful est,
qui consulitsenatum: et, Qui consulest, consulit senatum. Excontra riis: vt,
Philosophia est, eloquentia disputatoria: eloquentia est, pbilosophia
elocutoria. Oratoria est, diale ettica diffusa: dialeetica estoratio pressa.
Palma eft, pugnusapertus:pugnus est,palmaclau fa. Hinc dicta reciproca, quoniam
procreentury, retrorsum: idest repetant.Sicrespondere opinio, ni, atque
expectationi,quum par estopera indo li. His constat, non reet e dictam
reciprocam ap pellationem. Neque enim pares hæ suntoratio Aes. Cursor est
currens: etcurrens eft cursor:nam Cursor designat robis naturam, ingeniumque ad
currendum: Currens autem dicitactum cur rendi nunc. At non omnc currens eft habilead
currendum: habilem autem dico ad celeritatem, non ad conatum, Tev aequxota.
Curritsuo modo Aa teftudo,non Curforis. Idautem manifeftius aliis nominibus
apparct: Non enim omnis Pugnans, #Pugil est.Et quum Orare, fitore pronuntiare:
ve teres verbuin illud omnibus conceffere: orato ris autem nomen sui vnius in
L. Crassi persona a gnovit Cicero. Neque carentratione hæc:vise nim horum
nominum inde manauit, quod ex 'frequentibus actibus habitus fit. qui igitur
vicio vrfüm semel, fortaffe casu factum eft, vt debella ret:at Carpophorus
Domitiani, et Vergilianus Picus debellatores appeilabuntur. Si igitur essent
eiusmodi appellationes eiusdem substantiæ, v. niuersalienuntiatione vltro
citroq; efferrentur, 2 atquereferrentur. Deriuatum autem vel fequi tur Primogenium,
vel excedit,excediturve: Sife quitur, ciufdem speciei cft ( intelligo nuncfpe
ciem contentam fub dictione, tanquam sub ges nere )vt,quia Rex Nomen, eriam
Regius:nõex cedit enim, neque exceditur. Ata Bono, Bene quum
deriuetur,exceditur numero, et aliis Qua re Participium quum excedat casu,et
genere Vera ba,nullo modo effe Verbum poterit. Falso igitur regabant,
desciscere Deriuatum a primogenij ratione: quin etiam Deriuata quædam vel man
ciora funt,vel ampliora, vt ipforummet vtar pla citis. Aiunt enim Tuuscarere
casu Quinto,quem tamen cafum Tu, constituit. Contra Suus, et * Meus, Primitiua
excedunt fua: hoc Quinto ca su, quo caret Ego: illud etcasuum, et nume rorum
variatione, quo caret Se. Ad hæc lia cantando, erit cantor, Verbum erit, non
No. men. Quod autem Participium, Nomen nonlite ODAVATE LESZT 1 mantis fit, inde
colligimus: habet enim Verbicostrudio,wenn nisheyet nem: Legens librum. At
Nomen nullum his lc gibus fruipoteft: fed fiquem casum nanciscun for tur, id
euenit aut vi drationis, aut yerbicuiuspia uliopelo merito: vt
PotensLyræ,poffeffionem quandam significat, sicut, DominusLyræ. Quodfi quis
sit, cui dicat, Appetens gloriæ, non significare polles fionem ( quod enim
appetit, non polider )is File intelliget eo modo dici, quo Auidusgloriæ ; est
Pepe enim iç'ter.sad possessionem. Alij autem casus in attribuuntur Nominibus
per defeet um fupple-, menti: vt, Amicus illi: id fic est, quoniam litae Pern
micus, adfit illi, ac faucat: Superbus pecunia, et fa et us a pecunia. Debile
autem eorum eft argu ekrok mentum, quo excludunt a Nominis ratione, quum
dicunt, Quiano significantadionem.Ma. le enim elocutisunt,quod recte
sentiebant:nam etiam Nomen hoc Adio, actionem significat, Ergo Participium ab
aliis fecreta erit orationis Tipars. Nequc impedimento fit,quod nome suum,
acceperit a portione Verbiac Nominis: Tere ziumenim quiddam factum eft. Neque
enim ex verbi nominífque coitione fa etta eft Tertia sub ftantia; fed ortum a
Verbo traxit secum tempo ra etfignificationem, adiunxitque generi etcasio · bus:
plusenim Verbi quam Nominis obtinet; id quod fane non potuit exprimi ipso
nomine, quod nomeactiue intelligi voluere,quiacaperet, AtMancipiu, aliam
sequutum eft analogiam, vt fignificaret,quod manucaperetur.SedParticipiu, că
Municipiocouenit.Minus vero bona oratio neyli sunt, quiliç diceret, Partem
capitaNoming7 NO E B 4 och 368 IvL. VIT. CXA: 1 partem a Verbo,partem ab
vtroque. Quis enim fic, Partem a Cæsare, partem a Lælio,partem ab vtroque?
nonnciam ab vtroque accepit? Sed ita intelligendum eft, Accidentium quæ
funtParti cipij, partim esse a Nominefolo, partim a solo Verbo, partim ytrique
communia: dummodo il lud quoque meminerimus, ipsum habere cum Nominecommunem
differentiam Adiectiuo rum. Substantiuorum autem nullam. Participii necessitas.
T vero ne ad orationis quidem volupta tem solam inuenta ea species eft, quemad
modum partes quædam coniunettiuæ: sed necessitate quadam, ac vi naturæ. Quum
enim declaratum iam sit, verbum significarc aliquid ,quod significato nominis adiiciatur,
sic, “Cæsar pugnat”, coacti sunt sapientes aliquid excogitare, quod non folum
recto casuiadneet eret, vt hoc exem Uplo:sed Etiam Obliquo.Neque enim si dicas,
“Video Cæsarem”. addas eiusmodiVerbum nisi addi to relatiuo, fic, Qui pugnat.
Quare Participium commenti sunt, quod et significationem obtine ret, etadderet
modum adic et tionis: quafi quum dicas, Cæsarem pugnantem: eadem sit ratio, ac
fisic, “Cæsarem pugnacem”. Quod siquis ob iiciat ita dici poffe etiam per
verbum. “Video Cæsarem pugnare”. lane intelligat verbi illius vi factumeffe,
non infinitivi: si eius loco substituat aliud, fic, Verbero Cæsarem: ncque
enimfi militer apponere queas infinitiuu. Eft præterea cauffa 1 ola ! tan sonra.
caussa alia nõignobilis. Quo modo res vna dicco 2 retur, fupra docuimus te:
nücquaratione yna fit oratio, videamus: Quædam enim eft yna, Natu ra: ut, “Cæsar
amat Lucinam”. quædam Coniunetione: ut: “Cæfar amat Lucinam et pugnat” at que huius
quidem modi species libro undecimo declaratæ sunt. Quæ vero Natura vna est,
vnum de uno dicit: quæ coniun et ioneyna, secatur in plures. Nam et Amor et Pugna
in Cæsare, et de Cesare dicitur, nihilo fecius, quam si dicas, “Cæsar amat,
Caefar pugnat”. hîc sunt seiun. etx orationes duæ, carent enim tam artis, quam
naturæ coniunctione. Quare manifestum est, Artem coniungere in oratione, quæ
natura coniunxit in corpore subiecto. Hæc autem aut seriatim sese consequuntur,
aut difiun etta sunt. Si sunt dissita, natura, ut Candor et Dulcedo in Laet te,
per ipsum corpus, quo deferuntur, coniunguntur quoque. Ita in oration per
copulam coaguntur sicut per corpus in re. Siseleconfequun tur, ea funt, aut
substantia aut accidens. Neu trumvero eget artificiofa cõiun ettione:sed que
admodum natura vnum funt fibiipfis fubeuntia, continentiaque alia aliud,
tanquam quum est triangulum in quadrangulo: ita etiam carum rerumnotævnum sunt,
hoc modo: “corpus animatum, sentiens, rationis capax, vna res est, ita yna
oratio hæc: “Homo est corpus animatum, sentiens, rationis capax”. Nihilo secius
in accidente, sic, Aptum natum admirari, discere,fcire:neque enim scimus, nisi
discamus: ncque discimus,nisi admiremur: quæ hæc ad hunc modum vnum Az iij. Ssunt: neque vllius artis egent ad coniugendum.
Quævero disiun essa sunt, ea per copulam coniunguntur, ut, “Lego et scribo” quam
obrem sicuti per subiectum a natura coniunguntur: ita fa etum est, ut per
participium similem nanciscerentur coniunetionem, ut, “Legens scribo”. Tertiam
vero necessitatis caussam ut intelligamus, hæc prius sunt perpedenda. Caussarum
quædam seextra rem sunt,quas Galenus vocat w goxata näs, recentiores, primitivas.
Quædam interiores, atque hæ duplices: aut enim sunt, aut non sunt coniun ettæ.
Ea vero diuisio secundum Accidens, non fecundum Substantiam fit: diuerfæ enim Yunt
aliquando a se ipsis secundum situm, vel fecundum Tempus: neque vnam tantum fpe
ciem cauffarum fequuntur:fed tum in efficiente, tum in materiali inueniuntur.
Ac illa quidem quæ extra rem anobis agnofcebatur, est: veluti, Ferrum, fiue
ferri illaactio: e percussione enim fit vel tumor ; vel fanies, vel eiufmodi.
Quæ au tem interior est,nondum coniuncta, opony syfucr KaGaleno, a nostris antecedens
dicta est,tam a pte,quam a Cicerone quü dicitur in Officiis, An tegteffam esse
honeftatem: vt, succus hesternus, qui poftea putruit, cauffa febris factus
est:caussa coniuncta estis, quinunc putridus eft: atque hic quidem nonsolum
tempore, aut situ tantum differt a seipso, sed etiamsubstantia. Aliquando
autem, vtdicebamus, non fubftantia, fed Lo co: interdum enim fuit fanguis
probus,atque incorruptus, qui tumoreeffidiat,cuius ipse caussa kit materialis.
Adhasigiturcauffas significandas quam sit Participium
fabricatum.maximum fui vlunı videtur præbuiffe. Quippe sidica, Percussi, et
yalncraui: non necessario adducor,yt credam ' vaincris caussam esse
percussionem, quam intel ligo ex verbo, Percutio. Quod fi dicam, Percu tiens
vulneraui:iarn planecostat. Si dico.. Sanguis putruit, et febrem fecit:Putret,
et Facit,non tam clare explicat, atque fic,Putrefcens facit. Præter hanc
neceffitatem, etiam mirum afferunt oratio nidecorum: cuiusmodi in futuro
passiuo vtitur Liuiusin xxiv.Et fibi pedites comparandos effe: id eit, qui
poffint cum cæteris committi, neque cedant. Gerundi Cauffa., per
piumabsoluerctur, maiorü noftrorum pru dentia factum eft, vt
haberemus,quomodofor- oniga mæ finísque eadem orationis commoditate ex
plicaretur. Quare ex his Participiis tempora quæ dam elegêre, quæimitarentur
quidem Græca illa λεκπον,μαχητέον, amplioritamen, vberiorique vsu
circumferrentur. Hæc Gerundia appellaue re,tribus præscripta casibus, “pugnandi”,
“pugnando”, “pugnandum: quorum medium seruauit vires, Participij: sed tanto
aptioremodo, quanto supe rabantur a Participiis Verba. Sicut enim apertius
editur cauffa, quum dicas, Cædens vulneraui: quam cecîdi: sicexcellentius quum
dicam, Quia cæderem vulneraui.hocautem Gerundio conci pitur totum, Cædendo
vulneraui. est autem Aa iiij. mely Emultis in rebus forma, et finisidem. Finis
autem 1 partim extra nos eft, vt Nauisextra fabrum: par tim intus in animo, vt
ea quam idear vocant, qua mouemurad eam quæ extra nos futura est. Vtru
quesapientiffime explicarunt. Nam et Pugnan di, et Pugnandum,finem
fignificant,fic,Pugnan codi cauffa equum afcendi: et, Pugnandum eft ex cquo:
fed illud est medius finis, hic autem illum so por consequitur. Exhisautem patet
eflcParticipia, *Co tum natura, tumvfu non abfimili, atqueetiam | forma.
Habentenim Casum, vt Advefcendum, apudM.Tullium: et, Ob tacendum,apudGrac 2
chum, Neque tempus,vt aiunt, amisere:nam ta ir metfi cum
præteritisponütur,fic,qui ad pugnan dum:tamen pugna futura fuit, quæ nondum ef
set: alioquinequeasdicere, Marius deduxerat le giones, fa etturas hoftibus
pugnandicopiam. Pu gnando autem paulo liberius, elapfum eft: Pu mignandovinço:
id est, dum pugno: ac potiuscauf sam præcedit, quam constituat: vincendi enim
cauffa pugnamus. Significationes quoqueita te nuere, vt cafusfuos expetant:
Studiovisendi vr bem. Sed ita fane fa et um eft, vt quum forma fit paffiua,
infrequentius passiue accipiantur: a deo vt quidaman re ette ponerentur,
dubitarint, Atcnimuero corum vsum primuın formæ ipfius rationem sequutum effe,
par est. Justinus tam in prooemio, quamin xvii. exipfo Trogo et iamprimum
casumpaffiue pofuit: Athenas e cerudiendi caussamissus.' Hac quoqueparte Græ ci
funt a Nobis superati, quibus Infinitiuus cum Articulo mendicandus fuit.
Veteresautem bre uita. 8 373 2 uitatis studiosi frequentius vsi sunt, etiam in
i. psis Titolis,de edendo,atque eiusmodi. M.Tul. sius in tertio Officiorum
feftiue, fi discendi labor potius est, quam voluptas, non enim posuit pro Infinitiuo,
vt dixere: fed abstinuit ab repetenda voceilla Labor, fie:Si discendi
labor,potius labor est, quam voluptas. Hinc do et iffimi viri college re, nenos
quidem paffiui Participij præsenti de- a luna • fici tempore, Verberando sum
defessus,Pugnan winny do vici, Legendolibro:idem est, Verberans, Pu
Ignans,Legens. Etiam illud Vergilianu,Voluen da Dies, præfentis temporis
inuenere: ficut et lusiurandum. Sed fane Iusiurandum, futuri fuit amine 2
temporis,antequam daretur,fic dicebant, Iuran mė dum tibi eft: fic,
Voluendadies,quæ attulit, quod the nondum fuerat. Poftea vfu deflexa suntin
præa Du sens tempus, atque etiam in præterito,vt diceba Pus mus, Cæsarignoscedo
auxit hoftium numerum, I quia ignouit.cauffa autem eft,qualis quum dicis, Di
Pugnaturus fum, et fui.Quoniam vero transitint ca variatione,ficut,
uaxcutt'ovetuagtia, iccirco alia bir partem a Participio nonnulli penitus
negarunt: quia idem fit, Legendislibris, etLegendi libros. c Alij vero, hocipfo
affirmarunt effe aliam, pro atis pterea quod constructio effet diuersa. Sed nos
candemcum Participio diximus, vfum autem; non semper eundem: Accidentiautem
nonmu tatur species. Proprium autem eft recipere Præ. positiones, Adagendum.
Vergilius etiam aliam Gf apposuit, Ante domandum: et,Inter agendum: quod
Græcijste tu dywv, et, Obtacendu:et apud mbat M. Tullium: vtrumque dietum eft
ab amandao Ava OITE Star goe 028 ISCU co ωςτο φιλεϊνοποτε φιλεϊν. Εt
Quintilianum,ra fio fcribendi iuncta cum loquendo eft. Ausi sune quidam dicere.
In capiendum hostem vado: fed hocmon memini. Propriū item carere variatione
Personarum,Generum, atque etiam Numero ram. id quod traxere ab Infinitiuorum
natura. * «Cæsar it ad oppugnandum Massiliam: Camilla pergit ad fugandum
Aruntem. vt commune sit ad vtrunque, Oppugnandam Maffiliam, et Fu gatura
Aruntem. Sic Numerum communem a pud M. Tullium: Stoicos Epicureis irridendi sui
facultatem dedisse. et Liuiusin primo: Vestri ad Xhortandi cauffa. Falluntur
antem quiperDebet, aut Oportet, putant interpretari Gerundium, vtin illo, Pacem
Troiano ab Rcge petendum. Omnenanque futurum,authanc,auteiuscerno direcipit
interpretationem: ducimur enim, aut vtili, aut necessario. Quoniam vero caussam
sta tuunt,iccirco plus indicant, quam Verba, atque ctiam Participia, lic. Video
futurum vt vrbs expugnetur, Video vrbem expugnandam: euen tum solum narrassac
fic, Dico expugnandum yf bem: proponiturnon solum finis, fed etiam deli
beratio. quare Græci dixere Aduerbia Jecses, 2πλευρέον, τυραννοκτονη τέον.
Latini autem ctia mo tum illum animi, qui in finem duceretur,como adius
declararunt, quum Gerundia appellarent. vocis flexułeodem fane quicorum natu
ccfræ fons fuit. ve quia gerendæ res elsent, quæ vo ces hocindicarent Gerundia
dicerentur.Alij ab eorum vsu, Nomina participialia: neq; enim esse pura Nomina,
quæregerent casum:neque pura Sed quo Partis. Participia, quæ passiua voce
gererent a et tiuam si gnificationem. Cauffa autem qua ducti sunt, vt
defraudarent significationem, atquein actiuam demitterentur, hæcfuit: quod
passiue intellige bant ex parte appofiti, non suppositi, fic: Eoad oppugnandum
vrbem: quoniam prius fuerat, Ad oppugnandam: et eodem modo di etum fuit,fic uti
notauit Gellius, et nos diximus in capite de Infinitiuo, Hancrem præsidio
futurum. Alij et iam Gerundiua yoluêre, quæab illis petes. Supirorum Ratio. 1 0
bi gemaioreaffeetu notant:na, Eo ad pugnan- this dum,futurum significauit: Eo
pagnatum,ita po fuit futuru, vtiam abfolutum sit. Ita est,quono do apud
Homerum, ra tetenequevověsw:Signifi -1) catigitur aettionem cum A et
iuis,pafsionem am» Palliuis. Eo factum iniuriam: Iniuria mihi fi et u itur. Sed
lane femper pasfionem quandan sa- ) ) pit: neque enim est, Eo vt faciam: fed,
Eo vt hoc fiat.quali, Eo ad rem faciendam quidem,fed ita, yt faettum iam
sperem. Sic Sosia: Diąun puta. Quumigitur hîc finissignificaretur, norimme rito
altera voce alterum extremorum Ignatum est,Inmotu enim est, et vnde fit,et quo
re et iflime dicitur, Venatu venio: ficut Venatum Vado. Sextum n. casum huic
vsui effe coparatum diximus.A meitur:sic,Venatu itur: cætra quam putarunt.
Plauti. a. estin Menachmi, Obfonatu - 10 redco: ft.Itaque 1 376 IvL. VII. 1
redeo. etCatonis in libro dere Rustica, Primus cubitu resurgat. vt hæc fit vera
constructio huius Bupini. Nam ea quam ipsius putant, Expugnatu « difficile,
Mirabile dictu: fortaffe non fit, sed No minis. Vocatų Druli, id eft,
vocatione,fic lussu et Permissundicimus enim, Facile expugnatu,id eft,
expugnatione. Quareautem supinum di et um sit, haud fane conftat. Nam quod
aiunt veteres, id ca cauffa fa et um, quia a præteritis paffiuis du et a
essent, quæ præterita veteres supinaappellarint: non folum non foluit
quæstionem, sed etiam auget. Nam quam ob rem Præterita, caque passiua tantum
hoc nomine dixerint illi? Nos in libris historia rum Aristotelis ostendimus
quid Pronum, quid Supinum sit. Neque recte aTheodoro towmocy effeacceptum, vt
Latinis auribus satisfiat. hîc ve ro ita placet fatagere: Gerundium a supino
ita cidifferre, ficut Futurum a Præterito: vt aliud fit, Faciendum: aliud,
Faetum. Itaque quod geren dumesset, ftrenui viri ac fortisiudicarent: con tra,
quod iam esset gestum, minus excitare nos adagendum.Itaque Tityrum supinum
facit poe ta sub arbore,lentum scilicet,acrecubantem:Me liboun certantem
cumfortuna, acres fuasma gisftrerue, quam feliciter gerentem. Igitur, Eo ad
pugnndum: gerendam rem significat in viro diligenti: Venio pugnatum: rem geftam
in ho mine qu possit otio parto frui. Hæc esto cauffa, quæ persuaserit antiquis
vt Præterita pafsiua Su pina dicer:ntur,vt poffet in vtranque aurem:at que
ctiam upinus cubare. Q1 Pugnando. Non excludi Modum a Participiis,
sed Modi variationem. Vemadmodum Gerundium idem diuersis Temporibus
accommodatur: vinco, vici, vincam:sic etiam idem Participium,! diuerfis Modis:
adeo, vt in pafliuis etiam Modos ipfos constitucrit:Do et us effem, fuiffem,
fuerim, fuero. Vtinam pugnans vincerem alio modo di citur quam sic, Pugnans
vinco, hîcenim eft et Pugno, et Vinco:ibiautem,Vtinam pugnarem, Vtinam
vincerem.hoc quoque a veteribus omis fum est. Nonreette Generum cauffam a
veteribus affignatams. Enera tria eadem vox compleetitur, hæc,hocpugnans. neque
id natura potius quapia,quam forte: nihilofane consultius,quam in
nomineFelix.Falsam nanqueaddducuntcauf fam: Quum enim Verba,inquiunt,omnibus
fine + vllo discrimine iungantur generibus sub eadem voce:Vir,Mulier,Mancipium
sedet, eiusdem ni mirum effe debuit naturæ Participium, cuius fuit Verbum, a
quo fluxerat. At enimuero fal luntur: Quippeverbalia quoqucnomina, quæ a,
verbis manant, nihilominusgenera variant: Vi cor, Vi et rix, atque etiam Viet
tricia, apud Luca num. Præterea quisnefcit apud Græcos tria genera in
Participiis totidem fignari vocibus? Po Atremo ne in noftratibus quidem
variatio illa i gnota est: vt in paffiuis patet: Amatus, Amata, A matum, et
inadiuis,Amans, Amantia. Figura.
Pcomposita a copositis Verbis deriuari: iccir co Figuram ab illistrahere, non
ipfa illam confi cere. Hoc autem falfum eft:multa enim sunt quę suo genere
Compofitionem admisere, non aba liis traxere; vt, Omnipotens. neque enim a Ver
bis tantum composita fluuntomnia. Ergo figura Participiis per fe competet,vt
cæteris:non per ac cidens,vtdixere. empus. Empora quædam fimplicioris intelle
et us, quædamamplioris habuit Participium:nc que secutum Verbi eftintegram
rationem. Nam Futurum, quod erat diffutissimum atqueobida Græcis scissum in duo
vnica voce coplexum fuit. Item duo Pręterita.At Præsensquod effet simpli
ciffimum cum intelle et ione Præteriti imperfe et i.coniunxit vnica nota.vt
Amans effet,quiamat,et cequiamabat.Neq; caruitratione:oftedimusenim apud Philofophos
naturale quandam continua tione significari per Pręteritů imperfe et ű,vt non
multum a Præsenti dissideret. Illud vero maxime quæretur:quumapud Græcos tria
hæç Tempora tam A'diuis, quam Passiuis fint attributa:quam % obrem Latini
Præterito actiuq, paffiuo Praesenti defe ettisunt? Atq ;in quibusdam fanehæc
omnia. Rc sunt:Hortans, Hortatus,Hortaturus,Hortadus. Atin aliis, quæ simplici
constant forma, vt Ama, quare 379 2 quare non possedere præteritum: vt Amor,qua
re non possedere præsens? Sane hîcnihil habcas, quod refpondeas, præter
negligentiam: adeo, ves af in illis quoque,in quibus omnia esse videbantur,
vocem quidem videas, significationem non vi 2 deas. NamSequens præsens quidem
eft, et Hor- tans: sed significatus actiuus: ac fane ab codem it., verbo
Sequor, si potuit deduciet Sequuturus, et za Sequendus: quare no potuitin
præterito distin cum effe,Hortatus actiuum, ab Hortatus,paffi uo? Si potuit ab
Amo, Amans: quare ab Ainor, nihil potuit? Significatio. Vemad modum Verba
manent, aut muti. tur,fic et Participia. Nam Lauant recensen Na bamus
interuíça. Sic Voluentibus annis, eadem fuit significatione, qua Volućda
dies,vt eft apud de Homerum:withoueYWV EVIAUT@.Sicmutauit O-, riundus, nõ
rationc fubeftautem cauffa vtigno rata, sicacuta. Eftoriundus Roma quiBononiz )
ortus,Romæ oriri debuit quo in loco lares habet patrios. itaque idem eft
Oriundus, quod Oritu rus. Futurum enim hocnon defignat quod erit. fed quod non
fuit, et futurum esse debuit.In paras fiua autem voce declararunt: quoniam ipse
iam per se no poteratoriri,aut agere,vtoriretur:sed fato,
autsenatusconsulto,aut rescripto, aut re cenfionc affici muneribus ciuitatispoterate
0: June. Affoftus. Program que 380 IuL. VIL leret: 1 Tutus alos to 10 Huis ca
mus, tilusa ttiam Gnar tarctu P Roprium eft Participii,fieri a quibusdam teftem
Verbis, quorum nõfequatur significatione: vt Sequendus, a Sequor: paffiua
fignificatione ab a et iua. Id autem propterea euenit, quia hæcom cnia, quæ
vocamusDeponentia, olim Communia apes. cefuere:atque iccirco Deponentia dieta,
quod de suape pofuiffent alteram significationem, quam habu iffent. Sic verbi
significatio vetus abolita in Ver bo,mansit Participio, quemadmodu deleto Ver 2
bo toto, mansit Participium:Laboratus, Regna tus, Erratus, Triumphatus,
Decursus. Sed adhuc longinquiore ratione, Auritus, Pellitus, si sunt
Participia. Quæ autem exempla afferunt muta tæ fignificationis, fortasse non
omnia carent ra utione. NaDiscretus, fac significet viru modera tum: nõ eft
quiadiscernit, sed quia a vulgo fapie. Cetu fentetia fecretus fuit. fic
Circufpeettus, no qui Circuspicit:sed,vt Homer dicebat, qui circunsta tiu
ora,atq; ocul sin fe conuertit:id quod quum fiat ob eius pr stantiam, actum
admirantium tranftulêre ad significandum caussam, propter li quam admirarentur.
Sic Beatus, diuitem notat, qui multa bene, ac benigne poteftagere: at Bea quad
guu` ' tuspaffiuum eft Participium, quem bonis,vt ap cxpellat GræciBiov,
Fortuna voluit beari. Sic Cau tus,quem cauendum dicerent:quem,vt ait ille, a
trumagnoscerent, aut fænumin cornu gestan caem. Falsum, quoque quis neget
passiue femper et accipi? etiam quum falsum est testamentum: ic circosic
dicitur, quiaipsum fefellit,fcribat:Falle rcenim eftoamen. diffusa significatio
ad fal kumteste, quareactiuehîc accipi putarut, qa fal aque Pre etiam poffit
mus, et priur nega ave men men age. و ووو et CUE Iereto cato ation hecco Ommy
CHO amba tain clerol Seda tus, unta I İeret: verum analogia transtulita
Testamento ad Ebulda testem, quoniam vtrunque corruptum esset. Tutus quoque fem
per paffiue: Tutus portus,qui», alios tueatur, propterea quod ipfum tucantur
rupes: Ita alia nonnulla eruentur, et reddentur suis caufis: neque enim nostra
nunc intereftom nia persequi. Quædam tamen omnino, vt dixi mus, mutãt
significationem: vt Disertus, et Pro fufus apud Sallustium:neque enim mirum,
quum etiam Nomina ipfa hoc pafa fint: fic enim et 15. Rio Gnarum,quinosceretur,
et Nescium, quiigno rarctur sunt interprctati: Sicut etiam Euidens; atquealia
animaduertêre. Propriu item eft Futuri temporis pafliui,poni// etiam prore,
quænon fit futura, modo effe aut poffit, aut debear: vt exemplo Liuiano diccba
mus, Milites comparandos,et alia eiufmodi. Pro prium etiam nondeficiCasibus, et
carere Specie: negarunt enim prisci vllum ab alio deriuari, fed uodą aVerbis deriuatisfieri:yt
Gemisces non fit a Gea mens,ficutGemiscoaGemo. Ite, Tranfire in no n, pre men
primogenium,vt Pugnas pro Pugnator:ali Caren: Ηπιους ulgole CUS, DC, circuit
quado in deriuatum, vt Çöfidens.Interdu ambi guum eft vtrum sit, vt Horatianum
illud: Me tuenstanga.Etiam creare Nomen: Amas, Aman tior.
Ettransferresignificatum a re patiente in agentem: nam etsi dicimus,
Cænaturrhombus: tamen Lucullus dicet, Cænatus fum: fic Pransus et Potus. Hoc
factum eft, vt in Pasco, Pastæ oues: et,Depaftasali ta: vt fuerit Cænor
deponens, fi cut Pascor. Et euadere Nomen substantiuum:vtn Sene et a: fuit enim
verbum Senco, quo et Ca. tullu's whirare temas ere: ar oni.com 17. SiG. vtaicik
Tapete Tueles entum ribat:E atio21 Bb j. TUI tullus vsusest: cuius paffiuum
participium, fuit hoc. Itaque veteres fic dicebant, Sene etta ætate.
Eademlicentia, Occasum dicis locum, vbi Soloc cidit:at paffiuum hocfuit
Participium ; vtin XII. tabulis: Sole occaso. Præterea etiam aduerbium
gignere:Indulgens,Indulgenter.Proprium etiam I fequi Verborum naturam qua
deficiunturcertis modis orationis:nam fi Pario, foeminam tantum fpe et at:ita
Pariens, vnico tantum genere præscri berur:nilifigura quapiam in ordinem
redigatur: DE ficuti dicimus, Mulierern foecundam: ita etiam Ventrem fæcandum:
quare etiam Ventrem pa- L rientem, quominus dicamus, vis Participii ne quaquam
prohibet. '. Antimeria in participio fit quum pro Verbo « ponitur,vtin Hecyra:
In arcem transcurso opus eft. Et apud Sallustium, Mature facto opus eft Sed non
finecaussa hoc factum eft: plus enim di cit Transcurso, quam Transcurrere: et
Facto quam Facere. Illa enim rem abfolutam desi gnant, vtiam totum iter quod
inter Pamphilum etarceminteriace bat,iam effet tranf cursum. Quar partes
licatio Num. IV LII Prop Lii num re QUX 3 quos imm cuorent. tQuatuor
partes reliqua,quarefintindeclinabiles; etquare aliis postposita. DICTIONE
tanquam ex genere fummo,alteraque differentia,quæ rol. lit inflexionem,fit
species inedia, quã vocant Indeclinabilium: fub ea funt partes quatuor,
Præpofitio, Aduerbium ; Inter iectio, Coniunctio. Quare autem Persona, aut
Numerus his non fint attributa, quærendum est. Propterea quod hæ partes erant
notæ connexion can be what · num, quemadmodum fupra dicebamus: at ea, quæ
conectebantur eratiã pradita his affcetibus: quos affcctus si hæ quoq;
effentcõlequutæ ; fane immelus fuiffet numerus fimul,et fuperfluus:ali quotque
earum a suis primogeniis nihilo differ rent. Si enim Bene fcribit et Cæsar, et
Corinna, Bb ij. Et Mancipium. adde genus ei Aduerbio, iam fier mod Nomen Bonus,
Bona, Bonum. Quædam tamen co partes fequutæ suntautTempora,aut Modos, aut 2
Casus, tanquam affeclæ propter significationem, non tanquãcopotes propter
niodum significadi: vt,Heri,lignificattempus, itaque addetur modo
significanditempus,Amaui:fignificat enim non tempus, sed actionem amandi cum
tempore. Ita eft, Vtinã Ame,Siames,Ad amandum, Ob pug nandu, Dereducendo
Regem.Quareautem sunt Com aliis poftpofitæ? Nă suntlimpliciores:ergo prio 2
reluco erant cognofcendæ. Item funt nobiliores quedam quibusda,nonnullæ
omnibus:magis ne? ceffaria eft Præpofitio, ğ Pronomen: perfe et ior est
Interiectio quam velVerbu,Yel Nomen, in De tegra enim oratio cft,Heu.Hîcita
respondemus: at 2 Facilius cognofci potuiffe Pronomen cum No St?, minė, quam fi
differretur. Simplicitatem autem illam mancamesse, neque poffepercipi illorum
rfaturam fine declinabilibus:quia hæ illarum con iungendarum notæ sunt.
Præterea non eft Sim plicitas, carere Declinatioessed Defectus. Quare non
poffis intelligere, quemadmodum Aduer biū Personis careat, nisi sciasprius,quid
Persona fit. Nefcias quid Gt Persona, eft enim accidens, nisi noris effentiam
eius cuius ipsum accidens eft. Harum autem partium nomina a fedibus, quas in
oratione fortitæ effent, dietta funt a vete ribus: qui et hoc negligenter
nimis,quum perac cidens effentiam definirent: et inepteprius inter fe partes
has compararunt, quam quæ qualefve effent ipfæ declararent. Nosautem, proptera
quod 17 WIB. TE D20 quod compositus intelle ettus a simplici anteitur,
etcoparatio eft fimplicium cöpofitio, sigillatim quæ cuiusque ratio,atquenatura
sit, videamus. Præpofitionis definitio, et fedesinter cæteraspartese Ic igitur
definiuere, Præpositio eft parsora- + tionis, quæ præposita aliis
partibus,lignifica tionein earu aut complet,autmutat, aut minuit. Complere, vt
Intercipio,Demiror: Mutare, vt Aufero: Minuere, vt Subrideo.Verum et confusa
eft, et ab accidenti, et non omnibus competit et luperfluis particulis. Nam
quod fit confusa fatis patet, quum nodesignat quibus partibus præpo natur:pars
estorationis Interięcio,atei nulla vn qua Præpositio præpofita fuerit.
Abaccideti data 2 eft: neque enim est Præpolitio, quia præponitur: fed
præponitur, quia est Præpofitio. Non omni 3 bus çõpetit: nequeeniin cöpositæ
Præpofitioni, Mecum, tecum. Particulæ autem quædam vacanta fic,quod çöplet,
autminuit,mutat:eftenim mu-.wo. tatio, effectio vt aliquid differat ab eo, quod
erat, Voluêre fic intelligere, Mutare, id eft,destruere significatum:sedexemplo
inutili vsi sunt; etenim et quiadfert, et qui aufert, fert. Commodius dic'
xissent augere, minuere, et alia talia. Fortaffe veros falfa quoq; fit,neq;
enim effentia Præpofitionis eft præponi,sed vsus:liqua,n. vnquam poftponce
retur: ergo eo desincret esse præpofitio: quarea lio cofilio eius definitio
eftinuestiganda. Rerum in genera summacætera fuperioribus libris recelula ius,
fubstantiam, quantitatem, qualitatem, et m nila? Bb. iij eiusmodi.vnum in
præsentia nobis reliquum eft. philofophis tantum notum,aðGræcivocat:qui bus
autem rationibus cum loco conueniat, aut ab eo differat, aliis libris dictum
est: hæret fane semper etloco, et corpori: nullum enim Corpus inuenias quod
alicubi non sit. Porro Oinne cor pus aut morietur,aut quiefcit: quare opusfuit
ali qua nora, quæ to 78 lignificaret, fiue effetinter duo extrema,
interquæmotus fit: siueeffetin al tero extremorum, in quibus fit quies. Hinç
eli ciemus Præpositionis essentialem definitionem. comp Affe et usautem
præponendihincfluxit, propter ea quod terminum lignificaret: Adforum: indi cat
enim interuallum, quod ante forum eft: fic, Apud te: designat spatium a
meadte:quem ter minum quum nactaeffet res mota, etquiesceret, merito etiam
præposita est: pendet enim a mo tu. itaque eadem Præpofitio vtrunque munus
obiuit: dicimus enim, Eoin vrbem: ac tandem, Sumn in vrbe. Quæram tamen, quare
præpona. Por fimmturea, quæ locum, vnde fit motus,designat,fic, quo ab vrbead
villam: fi enim interuallum notatin quo res mouetur, debuit illa prior
postponi. Hic ita respondendum est, Cõceptam animo fenten. tiain priino quoque
loco exponi debere oratio. ne: igitur quum dico Vrbs, vnum vno modo intelligo.
Quum destinaui futurum, vt vrbssit terminus, vnde motus futurus sit, ftatim hoc
occurrit intellectui: quod, quum ftatuatur per præpositionem, primo loco
ponedum fuit. Hxe cm fuit fedes in oratione. Locus autem in partium e.
äumeratione, quæ inflexione carent, primus da ce tug 10% ca 387 a tus est non
immerito: eft enim maxime neceffa-, ty ria.quippe Natura omnis constatautmotu,
aut,, a quiete, Præpofitio autem harum rerum nota est. et Interieet io
autem,quanquam exprimit perfecte Com animi quasdam affectiones:tamen ea,vt
diximus,', i potuimus carere.Coniunctioautem tanto poste rior eft
Præpofitione,quanto est prior simplexo ratio,compositis.Aduerbiivero
neceffitatem suo. loco declarauimus,verum supplementum potius orationis
effe,minore prerogatiua,quam qua vti tur Præpofitio, videtur. An vero họcita
fit, fe. quenti libro acutius perspectum est. Prepositionum generica
diuifioredu et ta adcauffas. Ifputarunt Philosophivteresset prior,Mo-'"
tulne an Quies.ac fanein noft: atibus Quies prior eft: non quod fit priuatio
Motus, vtaiunt, (Motus enim item Quietis priuatioeft ) sed quia
nobilior:mouemurenim vtquiescamus. Contra” videatur cuipiam Motum effe priorem:
tu quia, ( vtipfi credidere)semper in cælo fuit: tum quia si vult Auerrois,
Motum effe perfe et ionem cor- > poris naturalis. Verum vt de cælo loquamur,
di cimus ipsum mouerivecertis quiefcat.Intelli-> gonuçQuiefcere,adipisci
quod non habebat hac vel illa parte. Deinde fatis patet, ipfum toto, loco
quiescere: quiescere igitur propter fe:mo utri autem propter nos noftraque: at
finis fui perfectior eft. Auerrois autem non debuit ina telligere vltimam perfe
tionem, sed perfectio nem per proceffus: et quam vocant evtu ya senen 1 1. perficimur
enim mouendo, propterea quodad quietem propius accedimus. Quum igitur quæ dam
Præpofitiones motum, quædam quictem indicent,quædam vtrüque: hæ ambiguæ vltimo
loco tractandæ fuere: quæ autem quietem signi ficant,primo.Verum vnam
tantuminuenio, quæ Pecfolius quietis nota sit, ea est, Penes:significatenim
potestatem immobilem ab co, cuius eft: itaque est: itaquemaximeSubstantiuu
verbum sibi vin dicauit. Plures funt motus indices: Terminum quo vnde fit motus
notant, a, De, Ex: quæ ad com moditatem orationis sunt interpolatæ, Ab, Abs.
Het ateş E. Alterum autem terminum, Ad,Ob, Víque. Eft etiam vna quæ tres
terminos comprehendit ita cevt terminum ad quem fit motus, nominet,atque
interuallo statuat ; ea est, Trans: Curro trans montem ab vrbe: supponit vrbem,nominatmo
zemas tem, et petit aliud. Aliæ vtrunque significant pro verborum,quibus
iunguntur,ratione: In vrbem co: In vrbe sum.Itaqueetiam casusmutat, quo. rum
rationem suo loco diximus. Sunt etiam cfimul vtrunq; miscent:vt,Apud;sic,Apud
te cur- Biu Tentem curro: est hic cursusmistusçũ quiete. No dimoueor abste:
hæcest quies: Moueor æque el actu a carceribus: hic est motus. Eft autem qui 2.
dam motus verus, vt in corporibus: quidam,vt eaiunt Græciavanogenes, vt quum
dicimus quem piam mente motum. Sicigitur etiam loquimur, E Daug audiui: motus
quidam est. Et, Ad me redeo: et, A libellis, A manu: ex eius enim manu
proficiscitur actio ad officium. Sic Ob et Pro pter,oliin locum
significarunt:Ob Romamobe GIC 012 ner quæ gu tans I.C V coda quitans Annibal:
Athelim propteramanum. Tou Nunc deflexæ funt ad cauffam tantum decla, lite
randam. Things Affecttus præponendiratio, atg; vfus. Eter: Idendum igitur quid
fit Præponi, quotque Traces modis quidquam præponatur:tum præpo bir 'nendi vsus
quibus partibus communicetur.Quu nin: igitur voces ad eum finem sint comparatæ,
vt aut 7 dicat ex duabus vna fiat, aut ex duabus feiunctis vna o ratio, atque
vtrobique neceffe fit, vt altera alte I ram sequatur, vtroque modo Præpositio
præpo ni debuit. Quamobrem fatis conftet: minus con fulto veteres alterum modū,
Appofitionem ap-» pellaffe:aliud nanqueest Apponerc,aliud Præpo nere:ac
fortasse hæc inter fecontraria: sic enim dicimus Appositum, quod eftin extrema
fitum orationis parte.idem enim est Addere, et Appo nere. Quum,postquam res
videtur perfecta,iufta quippiam ponitur: atque eodem modo Aduer bium
nominarunt, quod verbo tãquam præscri ptio quædam apponeretur. Quare non
rectein telligemus, Appofitionem, esse speciem præpo nendi, fed oppositum
quoddam genus:sed vtrū quepræpositionem ;eiusautem species, Seiun etta, et
Coniun ettam. Ergo quum prius fitseiunctim, sayangan quam coniun et im
præponi,de eo prius quoque dicendum est.Seorsum igitur præponiturNomi
ni,Participio,Pronomini, Ad Cæfare:Adipfum: Ad pugnantem. Coniunctim autem et
iisdem, et Verbo, et Aduerbio, et Coniunctioni.Præfortis, Bb y.
Adddo,Subies,Perinde,Absque. Quod vero aiutą, mo mom cum Coniunctione vim
suammutare,falsum est: ithoor etenim A BSQVE, tametfi motum verum non dicit,
tamen ita est, Abvrbe distamus mille passi bus:ita, Absque te
Triumphaui.Significat absen tiam, et interuallu, quod poffit effe locusrei mo
Cafe tæ inter duo extrema. Cafus autem duos certos fibi destinarunt, Quartum,
et Sextum:ac Quartu quidem, quoniam cauffam finalem significat: A mo Cæfarem:
Cæfarcauffa amoris est. Eoad Ca. farem: caufla eft motus. Huius natura fecutus
eft Secundus quoquecafus,fic enim dicimus, Vin cendi caussa pugnamus:
significat enim termi num quendametiam in poffeffione: Ego fum?Dei, non
Fortunæ. Itaque etiam hunc cafum ad eundem vsum traxere, Crurum tenus, apud Ver
gilium:Nutricum tenus, apudCatullum. Alter u casus Sextus designauitre et e
terminum yndefie ret motus, eius enim natura talis est: Abvrbe. Et uquia tempus
cum corpore, etloco, etmotu,mul. tas habet affinitates, iccirco eadem
locutioncin, terdum sicloquimur,A prandio, Aborbe condi to. Sic etiam caussain
materialem indicauit: De iurc disputo:quia abipfius contemplatione mo tus, in
eo declarando versor. Quæret quifpiam acutius, quamobrem Sextus cafus etiam quieti
fignificandæ attributus fit? k Haudfane præter rationem hoc fuit:nam Græ uci
Tertium cafum ei aflignauere, even signifi cat'enim acquifitionem:nihil enim
fimilius loco, quam locatu:acpropterea Latini, quiex Tertio Çafu fuuma Sextum
progenuere, illius in hunc prærogatiuam transtulere. Eft præterea quod in
ueftigemus: quædam enim sunt Præpositiones,q. quæ Quartumcasum exigunt et tamen
terminu, vnde fit motus, denotant: Poft hyemem: Post prandium. Huius rei ratio
est, quæ et in Trans: significat enim motum ad prandium: atq; etiam » vltra.
Par caussa et in Circa. Quartum enim ha bet:Circa vrbem. Nam omnis motus, aut
eft ad » centrum, aut a centro, aut circa centrum. Ergo centrum tametsi non eft
meta motus circularis, tamen eft præscriptio quædam: atq; iccirco eun->
demcum Meta ipsa casum admisit. Ratio autem qua sunt addu et i,vt eidem
Præpofitioni duos ca fus apponerent, iam dicta est.In vrbe, quietem di cit: In
vrbem, motum. At vero quæ porro cauffa, vt etmotum, etquietem eiusdem effe
paterentur: propterea quod in, loci significat rationem: In vrbe,tanquam in
loco. Itaque cum motum ita si gnificares, vt etiam terminum no folum pro tera
mino,fed etiam proloco ftatueres, eadem vti po tuisti:nam, Eoin vrbem, ita
dicimus, vt etiam in vrbefuturus fim. Aliæ autē pari confilio ad cauf fas
reducentur: Sub terra fum,fub terram co. Su per,fcxit significatu,vtponeretur
pro De: quo-» niam argumentum,de quo loquimur, diettum est abantiquis, Materia:
at Materia defert,itaq; etiã moleselpos,vtsupra fcriptu fuit,appellarunt.Ve rum
de his sigillatim, quid vfusftatuerit, in libris Originūdiximus adeo,vtfit
prætermissam nihil. Nuncnö est huius operæ, sed vniuerfalia philoso
phorūmoreinuesligare. Sunt autequædam,que femper fcļūđī ponutựr:vt, Apud,
Circiter, Secus. Quat Quædam cotra:
'vt,Dis,Re, Se, Am. Quædam in differentes:vt,Ante, Cum, et eiusmodi. AcSeius et
tis quidem qui casus deberentur,diximus.Con iunguntur autem cuiuis fine
discrimine. Neque ex folum, quæ abfolute poni poffunt:vt,Ante,in verbo,
Anteuolans: fedetiam quæ casum exigere cevidentur, qualis
est.Pro:quodmanifestum eft in + voce hac, Pronomen.Quare non recte dixere re
centiores, Magistratum, qui præsit prouinciæ, auspiciis viri consularis, fine
vlla inflexione no aminari in Sexto casu tantum, fic, Cælar pro con lule,
Cæsarem pro Consule. Nos vero vt nonne gamus recte dici, ita affirmamusetiam
pro cuiuf que sententia variari, nõ minusquamprimariam vocem Consul. Nam
præterquam quod superio ribus rationibus ac fere omnium vsu liquet, Græ cxcis
quoqueid defenditur:quippe dicunt a'rgora mov. Et nos, Proconfulatu,nihilominus
flectendo vsurpamus. Nonnepernox Luna dicitur? Atque huiusquidem vsumcommoditas
potius persua fit,quam ratio docuit Sanenos, quia caremusar
ticulis,arripuimusoccasionem ça'm breui sermo ne vtendi: fic enim relatiuum
esset interponen - dum,Dignitasproconsulatus: dignitas, quæ pro Consulatu est.
1. Proprium autem quarundamest, vtsignifica ta varient, qualis est, Aduersus:
quarundam,vt suum perpetuo feruent, qualis est inter.Quædam femper cum casu
sunt, vtCis:quædam femper fi ne casu, vt quæ componuntur: circumagunture
"enim per omnes casus. Quædam vsus fentiunt vi çiffitudinem, vt Pone.
Quædam femper præpo nuntur, cie. P 1 tia 5 DO Büntur, vt Ad. Quædam femper
poftponuntur. vt Tenus. Quæ litratio vt( quemadmodadice - camy bamus ) non re
ettein definitione pofitum sit tan quam essentiale, Præponi. Neque enim Aduer
bium est,vtdixere: iungitur enim cafu. nam fi i ies sit Aduerbium, quid ad nos?
Tenus enim est » uezes. vt apud Aristotelem in fexto historiarum, nezee zopkw:
et tot locisapud eunde:mezeitiali." quatenus.Quædam nunc
subeunt,nuncpræeut: * Cum Cæfare: Mecum. Nequefolum in compo fitione, fed etiam
alteromodo: vt apud Teren-> tiumin Eunucho,Vnaire amica cum Imperato remin
via. Hinc fatis conftat, nullum effe vsum + tertium,quem dixere,interponedi,his
exemplis, Qua dere, Quam ob rem. signat enim Relatiuu,sı cuipostponitur:non
Nomen: quod manifestumn estalia locutione hac: Res, qua deagitur. Pro-, prium
et illud,vim amittereconstructionis, quu componuntur: præpono te mihi: Tertius
furre pfit proSexto, quali Verbum esset fimplex. Sed etaliis modis, Prxeo
Cæsarem: vbi Quartuspro Sexto. Sed etin ipfamet compofitione:Quapro pter,
Quocirca. Sed et seiunctim,fipoftponatur, Multo poft tempore: et fit
Aduerbium,atqueab folute ponitur,fine vllius cafusofficio. Superflue etiam
additur, Adeo ad Cæsarem. CAP. Ĉiv. Prepositionum Efficiens, etMateria. Æcde
carumforma, et fine,hoc eftvfu:nuc. tant igitur feipsas interdum, vt A, fa et a
eftex alia, -1 10 C c alia, quæ eft Ab:
quæ a Græca fuit mutila, izos Gainis, ab llio. Sic ex Dis, facta Di: et illa a
Græca d'esquod enim bis fit, feparatim fit. Quiæ u dam a Verbis, vt
Sine,Pone.Am, tota Græca eft, "et apud nos non nifi in compofitione: Theo
critus autemetiam feorfum posuit, ajega. Et quemadmodum Græci vfitatum
additamentum Laddidere, xuqi, sicutBingo: fic nos noftru Te, « Ante: ficut
Ifte, Tute. Nam Ante, caftrenfis vox cfuit:quum obsiderent oppida
dicebantseefsean ute oppidum. Vsque,a Græca ws5 The pro eo quod west, wess. Coram
tota Græca, ob oculos, nogue aEtiam a participiis, Aduersum. Cum et Con, v nam
eandemque effe, aliis locis diximus: Con " fonantem finalem mutari pro
natura sequen tium se, vt Compono, Confero: Vocalem au tem, vt auribusplus
feruiat. item mutari, vt Co mes,Comitium:Cumprimis, Cumprime. quod autem fit
Com, non autem Con, patetexclufio che: vt Coorior, Coco, et in Contra. eft enim
a Cum: sunt enim contraria relatiua, ergeli mul. Fuit autem Græca,
ughes,nam,fuit par ticula completiua, huw. Ea igitur genuitCon
tra:sicut,in,Intra:Ex,Extra: Cis, Citra:In, Infra: a Sup, Supra: fuit enim fic
prius: poftea Sub, ab wiat:vt Ab, X. Sed antea orta sunt, “Inter”, “Infer”,
“Super”, “Exter”, deinde, “Intera”, “Infera”, “Supera”, “Extera”. Qemadmodum ex
Phänomenis Ciceronis obseruari potuit. Tornu Draco ferpit,subterfuperag,
retorquens. Fuit et alia terminatio, Subtus ficucIntus. Pasize autē sunt oenor
apud Græcos: nam Aristoteles et Thucydides, etPlato, etalii Attici, ita vtun
tur, cows procures. Ex Di, factum est De,ficutex Pri,Præ: vnde Pridie: et ficut
ex Ni,Ne.Aliquan do putaui a Græco je,Deductum:neque ineptū® est. Hæcde
origine, et materia: nunc de aliis affe et tibus: Etiam a Nomine,Circum, ab eo
quod eft ” Circus,xiguo. Accentusprepositionbus,quemadmo. dum attribuatur.
VEterumÆolenfium ;vt faepe diximussix » quam plurimis autoritatem secuti: vt a
no minibus, vcrbissueabiecimusa fine accentus v fum: ita in
præpolitionibusrecepimus. Sic enim prisci prodidere: Omnes extrema fyllaba,
nili poftponantur, Græcorum ritu, acui: codemque tipoflponantur, accentum
transferri, na jurnami jual x mc men. Ita noftris placuit, vt dice remis Penes
Cæsarem: et, Cæsarem pencs. Quod fi vfu veniat, vt Præpofitio fit ambigua yox,
aliique particommunis:ne postposita qui dem transferri: vt femper dicatur:
Altaria cir cum: ficut Circum altaria: necocurrat cum Quar to cafu nominis
huius Circus. Quædam vero et iam amisere accentum, quippe ex quæ Encliti- st.
carum naturam induere, vbi postponuntur; qualis est Cum: dicimus enim Mecum,
sicut Mene. Verum deAccentibus, deque Cantilla tione illa fatis fuo loco di
ettum eft. Eofdem fo lensesrefpexereyeteres, quum nullam aspirarut: ». Illi
enim ito, et uzeg, dicunt. Caussa autem huius Sobre DS rei Ivl. VIII. t f rei
festiua esto: quum enim motu fignificetma xima earum pars, celeritate opus
fuit,nonmora et craflitie spirationis. Item quæ dicereritquiete, suauiteret
tranquillecamindicandam fufcepere: Afpiratio autem animi eft affe et i nota. Aly
affeettus. cong. Popriumitemcomponiet inter fe, Circum I circa:vtapud Homerum,
ucineispo© x ante cõueet to: Et cum seipsis, vt apud eundem, wes
xududozefia:Etcum aliis partibus: cum Nomi ne,Incola: cum Verbo,Impono: cum
Participio, quod a Verbo venit:cum Aduerbio, Abhinc: cu sogn. Coniun et
ione,Absque.Interdum autem retinet significatum, vtDeinceps, Coniunx: idqueaut
fimpliciter, vt his exemplis: aut auget, vt Impo tens, Infra et us. Interdum
amittit, idqueaut tor quet in contrarium, vt iniustus: aut in diuersum
trahit,vtPerbonus. Ratio autem huius poftremi 1 a Græcofluxit:nam mei
significat Circum:quod fi autem continet, id maiuseft, quam contentum. Abeo
noftrum Per,du ettum eft.itaque Perbonus, est o wexey.ww To digatov: Quæ autem
intendunt fignificatum, cauffam hanc habent: funguntur Huenim pene officio
eodem,quo in difiun et a oratio ne. Impotens,vt lit, potens in alios:Infractus,
qui ipfeintus fractus sit. Atvero quæ in Contrarium transformarunt, qua ratione
id efficere potuere? nam fane priuatiua Græca habuit cauffam, ad G:nam to d,eft
ficut to do, vnde noftru a:figni ficat enim motum, vt sit, qui mouetur a
iustitia: C و 0 ac at noftrum In,significat locum, et habitum:qua renon satis
manifesta cauffa est. Sunt et aliæ prę pofitionesaugentes, vt Adprime: motum
enim et propensionem notat ad id cuiiungitur. Con tra, sunt quæ minuunt: vt
Subrubidus. Suppude bat: non immerito: est enim respondense con trario tb w €
lo quod enim sub aliqua reelt, abea tegitur: ergo eft illa minus. Proprium
etiamfupponere aliquidad significandum, quod in caco > pofitione non fit,vt
Internecium:hic Nex figni ficatur. Inter,autem est nota relationis ad duo: at
ea non ponuntur. Græciclarius, annodovovat repov. Et mutari in eodem verbo
Effero, Elatus. verba tamen duo sunt. Proprium etiam creare ex fe Nomen, Ante,
Anticus: Verbum, Prope, Propinquare. Proprium etiã, vt altera pro altera
ponatur:di- Enak cimus.n.Ajpro DE,et ecotrario:fed non re et evti lagi Lin sunt
exemplis quibufda,vtide sit Ad oppidum, et In oppidum. Barbare item dicunt, Per
vrbesum, ficut In vrbe. Barbare Apud Balilea, sicut Bafileæ: falsianalogia
alteriuslocutionis, Apud foru: licay.. n. dicebant prisci, vt Terētius in
Andria,In foro n.homineslitigant: etannona est.Tu Donati in terpretatio hæc:
Verba,inquit, Dauide forove nietis.voluit dicere, simulatis venire de foro.qua re
autem fic aufi fint, haud fatis coftat: aliud enim eft ωδα,aliud ν.1llud “το
έχόμιον” hoc “τε ω ιεχό-“ refror notat. Falso quoque putant Propter, poni
alieno loco pro eo, quod est Prope: na hæc illius parens eft. weydiximusalio
libro,Græca effe mee. Itaq ;Prope,fuit pro pedib. ita Græci loquuntur;» Сс ј.
med İVL. VIII. meg moduko at a Prope, fa et a est Propter: sicut ab In,Inter: a
Sub, Subter. quare Vergilius cum di xit,Athesim propter amænum:fincero ;re
ettoq; significato vsus est. cum autem nos referimus ad vlum causæ finalis,
translato vtimur significato: quoniam finis cohæret actioni, mouet enim nos.
(Apud autem fuit, ad pedes,eodem modo:itaque Ad, et, Apud, proxima funt et
fignificatione, et v ufu.Ad Leccam velle cænare, vt fit etiam pragnas oratio:
ad Leccam cogitare cænandi cauffa. Ad Capua caftra habere quoniã eo cõtenderat
prius, Confequens a præcedenti. sic mutila oratio, Ad febres facit: immo
Adægrotum, cotra febres.sed Ad, accipitur pro qualicunque termino, etiã ho ce
stili. messzonw Tl- proco quod eft, aduersus. Cæ tera omnia exempla ad hunc et
motum, et termi num reducuntur. Quodautem aiunt, Apud ma iores, pofitum pro eo,
quod effet, A maioribus, falsum cft:fed eit ficut,Ætatenostra hoc fit:quip pe
ab aliquo apud cæteros, quod ad feculum hoc pertinet:præsentesenim sumus
tempore. mitter Proprium. et illud, Ponå absolute, atque inter du ficri
Aducrbium:vt apud Virgiliū, Pone fubit coniunx. nam oratio fimplex eft ex
Aduerbio, intelle ettus autē Præpofitionis. Poft, enim figni ficat relationem:
quod enim eft Poft, habetali icquid Ante.Eft autem Post, pone est. Interdum #
quod plus eft euadit Verbum,vt apud eundem: Omihifola meifuper Astyanaĉtis
imago.proco, quod eft, quæ fupereft:vt quodammodo sit quafi Participium: atque
hoc quoque Græcorum imi ai tatione factum est. Frequens est apud Sophoclem locutio,nie
prowlkesi: et ev«,pro šviş. Quo » rum legibus nostri quoqueaccentum translatuma
voluere. Obferuata est avauseia his exemplis, pro Ad=ffining. uerbio, apud 1
erentium, Fortunatus fum cære-> ris rebus,abfquehæc vna foret. apud
Sallustium pro Coniunctione, Præter rerum capitalium, condemnatis. fic Varro,
Præter fi aliter nc queas. Sed mihi videtur caussa huius loquutionis in promptu
esse: nam prxpositio illa præter, to tum quodfequitur excludit: fic eftin illo
exem plo Enniano, Præterpropter vitam: id eft, viui- » mus ita, vt videamur
propter quiduis potius; quam propter vitam. Aduerbiy necessitas: Sedesinter
partes:Nominisraa tiofalfa:Item Definitio, Ortus, Species. Cc ij. Dy Ivl. IX.
organa DyplexAduerbii neceffitas fuit,ficutet, duplex est vocum temperamentum
per adiectionem. Nanque aut adiicitur accidens substantiæ, aut gradus
accidenti. Exempla hæc funto, Vir fortis: hîcaccidens substantiæ addi.. tum
eít. atquum dico Fortior, tuncgradusacci denti additus eft. Igitur quod faciunt
adicctiua substantiuis, vt fecum affcrant accidentia: hoc vt a agantAduerbia
Verbis, excogitata sunt. neque enim fi dicas, Velox fcribo, aut, Velocia
fcribo, intelligas scriptionis velocitatem: fed Velociter fcribo, fi dicas:
intelligas. Sic igitur quum ex plesset Verba, adhuc fupererat aliquid agen ce
dum. itaque etiam gradus illi dengnandifuere. Quare quum bonitas, atque aliæ
qualitates in tendi, ac remitti qucant, neque Comparatiuo, ba aue Superlativo
ita plene poflint explicari, Ad uerbii ope factum eft, vt explicarentur: Valde
bonus, Nimis fæuus, Lorge alienus,Multo for- ni tiffimus: vt etiam illa ipfa
nomina gradus signi ficantia, hocindigerent, Paulo doctior. Quare a Vox non
folum nomen Aduerbii male fabricarunt 6 vite feteres,fed etiamimprudenter
assignaruntdefi- a nitionem: Neque enim folius Verbi tempera mentum est, sed
Nominis quoque. Sed nimis fe- cure fecuti sunt Græcos, qui æque inconsulte
Strafpnua ipfum appellarunt.Hinc constat ratio w originis, et fpecierum. Nam
sicut Adieetiua ap ponuntur Substantiuis: ita quod verbo appo unendum fuit, ab
ipso Adie et iuo deduci par est. Si enim dicam, Celerem scriptionem: dicam et
iam, Celeriter fcriberc, quæ fanefortienturno at POO 4 specierum a natura
ipsorum Adiectiuo-,; rum: vt si Bonus qualitatem, Magnus quanti tatem
fignificat: can aduerbia ab his deducta aut qualitatem, ant quantitatcm dicere
intelli gentur. Propterea vero quod a et tio et locum, et » tempus exigit,
iccirco horum quoque præfcri ptio ad Aduerbii vim relata est.Temporum enim et
locorum vaftiorem ambitum certis limitibus intercidi oportuit. Itaque
necessario inuenta sunt,Heri, Cras,Hîc, llluc: Cum igitur gradus quasi quofdam
deducat per Verbi Nominisque tractus:eiufdem quoq; interfuit, cofdem gradus,,
detrahere ad nihilumvsque. Quare fi dicain, Cur rit çeleriter, tarde: et Albus
plus, minus: debuit etiam poffetolli eodem inftrumeto, quominue batur:
itaquedeuentum estad negationem, tum eam quæVerbis præponitur ad
cotradiettionem affirmationis: tum eam,quæ præponitur Nomi nibus ad efficiendum
id, quodvocatAristoteles, cioessov: Non çușrit, Non homo. Quæ negatio cum folo
Aduerbii genere compleettatur, fane ef- " ficere potuit, vt contra, quam
veteres putarint, omnium partiu indeclinabilium princeps esset. Omnisenim
oratio ftatim a suis primordiisin af firmatiuam, et negatiuam diuiditur:quæ
fiofficii meritum putes,illico poft nomen, ac verbum Ad uerbium ftatuendumeft,
Deducuntur autem Aduerbia alia aperte, vt home Bonus, Bene: alia obfcure, vt
Senfim, a Sensue Item a Verbis, vt modis quibusdam seruiant, vt, Age,Fere:
illud hortando Imperatiuum exi. git, militarę verbum fuit, ab Ago: alterum non
+ Сс 11] eficia I e a eft
finilitudinis,vt aiunt,fed diminutionis:quoda enim fimileeft, cum dico, Fere
poetæ nullo ho nore funt? fed fic intelligo,apud paucos pauci fi poetæ sunrin
honore: intelligo autem diminu utionem non magnitudinis, fed præscriptionis: vt
aliquid detrahatur firmitati sententiæ, vt ne- ( queat dicere, Nullus poeta: et
item nequeam, Omnes. Sic Fere fingulos parit mulier: vt fit, ne- V que semper,
ncquenunquam. Tractum autem ce est a philofophiæ radicibus: quod enim fertur,
in motu est:itaque terminum nullum attigit, neque enim a Feris ductum fuit,vt
aiunt, quoniam ferz fint celeres: nam etdurum eft, etnugantur, cuın dicunt,
Feras esse ccleres, quia fint quadrupedes: nam etAquilæ funt feræ, et celeres,
nequequa drupedes ; etmultæ quadrupedes feræ sunt,'nc queceleres, vt Elephanti:
iroda et quædam ce lerrima,vt Angues.nequeCanis fera eft, et eft ce- fa ļer.sed
de his alibi. Belli autem,et Domi, et Vef peri, et Tempori, ad alia reducuntur.
Loci, et Temporis, et Sortiapud Vergilium (vt voluere) Aduerbiis qualitatis
annumerabitur. a nomini bus omnia. ct Quæ igitur tempus notant, alia funt
Infinita, vt Aliquando, Olim: alia Finita, vt Cras, Hodie. Sic et Loci,quippe a
Pronominib. deducta sunt: Hic, lllic, delignantcertum locum: Alibiincer tum et
Viquam,etalia. Falso autem putarunt, Prorsum, Rurfum, Sur a suim,loci
effe:neque enim locum significant, fed motum ad locum. Illa autem, Oltiarim,
Vica Ketim, Viritim,quantitatis discretæ sunt. Quædara autem, vtdicebamus, ad
modos relata funt. Sed cum dicunt, O, esse optandi,tantum abeft vt af- er 05p
fentiar, vt etiam Vtinam putem effe interiectio - hiho nem: neque enim modum
vllum apponit Verbo:) pie idem enim est, Ainarem, et Vtinam amarem: et, ji
Omihi præteritos referat si Iuppiter annos: idem est, Heu quaremihi non refert?
Neque omnino Vocandi vllum Aduerbium fit: nihil enim detor quet, aut addit, aut
tellit a Nomine: quare qui Præpofitionem agnouere, propius ferunt veri-»,
tatem. Nam tametfi neque motus, neque quietis indicatrix est, tamen disponit
admotum, Sicut punctum non eft quantitas, sed tamen ad prædi camentum reducitur
quãtitatis: sicin hac,neque enim dicas, Ad me veni: nisi aut voces, aut voca
tum intelligas. Loci ac temporis Aduerbia maximo ambitu feruntur: quare placuit
veteribus ca inter sese co parari. Sed turpiternimis lapli sunt: Nam quum
limfowla dicant,Aduerbialoci ampliore esse significato, adplecia quam temporis:
quia Nusquam, plusampleet aringen tur, quam Nunqua:non animaduertere,fola cor,
peste pora deberilocis. at ea fimul cum aliis rebus mul- 2 tis,quæloco nullo
cõrinentur, fub tempore effe. Non estin loco, Qualitas,non Relatio, nonalia multa
prædicamenta. et tamen subtempore sunt, aut fiunt: igitur Tempus multo plura
circunscri bit: Locus pauciora.Quod igitur nunquam est, nufquam item est: at
non ecotrario, multa enim nufquam sunt, quæ aliquando sunt. Quippenul lo in
loco eft hicactus scribendi meus ; at aliquo tempore quin fit fieripoteft. ou
Figur ain Aduerbiis. N Aduerbiis figuræ sunt,simplex, vt Diu: Cõe posita,vt
Interdiu. Componuntur autem vel tre poltquam Aduerbia sunt,vel ab ipfis
compofitis au fiunt, vt Hodie: fuit enim,Hocdie: et Nuper,fuit Nouo opere:
Semper,Semiopere:Toper, Toto copere: fignificat.n.cito, et expedite:ita vt
opera absolutasit. Itaque Semper,ei cotrarium eft,pro pterea quod liquid
dimidio tantum opere fit, id non abfoluitur, fed continuatur.Geminatur,vbi vbi.
Componitur cum Nominibus, Vbigerium: Te cum Verbis,Vbilibet:cum
præpofitionibus, Per- L diu:cum Coniun et ionibus fimplicibus, Vbique: VE cum
illis et fecum,Vbicunque, Profe et o, etiam, et illico, fuere composita, vt
Hodie, ac NE Antiquorum Error in
Structura. SligiturAduerbiumVerbimodus eft,fatispa tet, quam inconsulto veteres
ita præcepere, onto præponendum esse Aduerbium Verbo,vțita di camus, Bene
currit. At enimuerocontra est: ac ceffio enim significatus fit ad yerbum ab
Aduer- G bio: et quemadmodum prius fumusviri, quant fortes: etprior natura
Curlus est, in genere, quam Cursus çeler, in specie:fic erit pri?Currere,quam
Celeriter cursere. Nonenim hîc loquimur de fer monis elegantia, fed de caussis
ipsius. Acquan quam ars atq; vsus dicitur natura imitari: tamen in quibusdam
rebus placuit varietas. Itaque ele gantius acceptum eft Verbum in fine
orationis ÇON on 0 die va U lee ic 40$ Opera 110. ziur ge DUSA Vbiz, ft contra,
quam a natura ipsius reisappeditaretur, quo more præpofitum est Adiectiuum
Substan tiuo: et Verbo Aduerbium.Sicin Tripudiis finiz, ftro pede
mouemurprimum, quum natura dex-} ") trum primum moueat: vt arteid
factum,non cu jusuis communilegevideatur. TAffeettus Aduerbii. Roprium est
Aduerbiorum quorunda, afsu - ioni mere sibi quædam Nomina, Vbi gentium,
Terrarum,Loci:eiusdem naturæ, Nusquam, et Longe: respexere enim significatum:
eft enim Vbiquafi, dicas, Quo loco terrarum? Sed et tem, pus cum loco
communicatum, Intercaloci: co gnati enim inter se sunt. Magna autem affinitas
Aduerbii cum Nomine, vt diximus: Itaque et a Nomine fit Hoc die, Hodie: etfacit
NomenHo diernus. Adeo,vt etiamcafum retincat Nominis,}»: funn Verbi,vnde
fiebat: vt apud M. Tullium in tertio Officiorum: Conuenienter naturæ viuit.
quia etiam conueniens.hocautem,quia cõuenit: Græcorum imitatione fa et us
Atticismus, ouobws » 00. Eadem affinitate casum quoq; pristinum re tinuere: In
Recto, Fors: a quo compositum per dubitatione cum An, Forsan:et Verbo
interposiz, to, Forssitan. In Secudo casu, Belli. et apud Cos micumiocose,Foci.In
Tertio, Ruri. In Quarto, » Romam. In Sexto, Forte: qua formafuere, Ci
to,Falso,Şero: et horum secutum analogiam ver þum ynum, Præste. Interdum etiam
mutantur, Gatis ecen VIID ad vt, ار Сс у. 1 IvL. ITE DE BE ER vt,Modus, Modo, Mox. Sic
etiam retinet naturam transformatæ in sedin !! Præpofitionis, cuiufmodi est
Cum. coniungit e nim tempus, Cum veneris faciam: vt officium meum cum aduenta
tuo coniungatur. Itaque re clatiua quædam facta funt, Cum do et us,tum pro
bus:id eft,quotempore doctus,eo temporepro bus:coniungitcum doettrinamutuo
probitatem. Sed hæc minutius in libris Originum dicta sunt. !! Proprium etiam
inter se vsum commutare: fic « dicimus, Illico, pro tempore: fed fuit,in
loco:et Hefternum panem atrum: pro pridiano. Refert venimHeri,loquentem tantum:sicut
Cras, et Ho pl die, et Perendie. Imitati funt Græcos, qui xtes ad hunc modum
dicunt: vt eft etiam apud Lucia num,in cunviw. Proprium item, habere comparem,
vt Haud, Non: et non habere, vt Ne: prohibetenim, non u negat:quanquam in
compositione pofitum inue nias negatiue, Nequaquam, Nequicquam,Ne- ir frendes:
sicut Non,prohibendo, apud poetas. In Item habere feriem teporis, Hodie,Heri,Nu
diustertius, Quartus: et vt fecit Plautus, Quintus, Sextus: Cras, Perendie.
Item minutiora: Nunc, Modo, Dudum,Nuper, lam, lamdudum, lam pridem,et futurum
Mox. Præterea quemadmodum amiffo cafu Præpo fitiones abeunt in aduerbia: fic
aduerbia in In ceterieet tiones, Euge: nam hoc fuit eje, at Penė, Aduerbium
eft. Item communicare eidem terminationi di perfum modum significandi; vt
Gælitus,delocoeft u 11 est,r gvoder, Diuinitus. Jebjev: at Publicitus non,
dusjer, sed dnu61: habet tamen motum quen dam a populo:sic Primitus,a Primo.
Falsum autem est, quod dixere Cafum habere no con Aduerbia. vtponebamusönucler,
Snuovde, ånuolio noted fed a Casu ducta, co caruere: quare etiam contra ria
additur Præpofitio. sexvb. ges. Item Perfo nam attribuere ausi sunt ridicule,
Mecum: oratio enim eft facta vna. si enim fit Aduerbiu. ergo di cas,Egocum:
Aduerbium.n.nullu casum exigit. Falluntur æque quum dicunt,Heu esse notam
responsionis ad Heus: nam fane nullum exem plum afferunt. Ponitur autem adverbium
pro nomine: Sic bine erat confilium: id est, Tale: aut fit Pronomen, Hoc.Et
apud Vergilium,Terrorum ac fraudis a-,, bunde est: id est, copia. et Græce
scit, pro Græ-, ca. Pro Pronomine: Hinc illæ lacrymæ: id est, ex hac cauífa.
Sic, Vnde: pro, A quo. Pro Præ pofitione, Intus Templo, apud Vergilium, pro »
În templo. Sed est expofitio in voce Templo yocis Intus: sicutiquudicis, Fcram
leonem: po terat enim esse,Intus,alibi quam in Teplo. Quod autem dicunt,
PridicCalendas,effe Aduerbio po-, fitum, pro præpositione, falfum eft: nam
Pridie, estoratio copofita,sicutMecum: Præ die: et,Ca lendis, est vox termini
in quem tempus abit, fic, Eo die, qui ante Calendas, et ad Calendas, (ve ita
dicam) it. Itaque etiam dicimus, Pridie Calendarum: quanquam durius in quarto
casu. Sed factum est analogia aliorum, vt quia dicere tur, Quarto Calendas,id
eft, Quarta ad Calendas, ita etiam,Pridie Calendas.etfi non erat ante eum diem
qui iret ad Calendas. Huius motus ratio et cauffa elicitur exmodo loquendi
Ciceronis: In ante diem nonum Cal. Pro Coniun et ione: Qua do,pro Quoniam, ett
ce re filI mo et mi In CE Interieetionis natura, Ratio. feri te 1 te ef
fis Vog INTERIECTIONEM veteres quum a situ et nominarint, et definiuerint,
nequaquam aa cæteris cæteris partibus distin xere: nulla enim pars orationis
non « interponitur. Sed ita intellexere,Interponi,qua fi alienam a cæterorum
structura: ficuti dicimus Interuenire. Verum nomine paulo liceatiore leyfi
sunt: nam et, lacere, est duriuscula vox: et wa ettionis significans
terminatio. Nam Coniuctio sit,quæ cõiungit:atPræpositio? nequeenim præ
ponit,sed præponitur ;ita Interiectionõ inţeria B que cit, fedinteriacitur, et
interiacet. at a Iacendo, la ettus,autLactio non ducitur: vel G ducatur,
rarius, vt diximus,fanesit.Antiquoru simplicitatem re centiores castigare
aggreffi accuratius definiue re fic,Interiectio cst, quæ sub rudi,inconditaque
+ voce affe ettumanimi demonstrat. Verum hæc et falsa est, etcum aliis
quibusdam partibus comu nis.nam quid appellamus rude? quod vocem pro nunciantis
exasperat, vt dupliciconsonante, E I uax: aspiratione, Ohe:mutarum obscurioru
ter minatione,Atat. Verum enimuero aut tales, aut eriam duriores alibiinuenias
offenfiones. Verbo rum persone eadem muta aliquot finiuntur, at etiam obscurius
fane in plurali, Dormiut. A spiratio per omnes pene partes comeat: Honor,
Haurio, Heri.Duplices onerant frequentius no mina, Felix Xenopho: quid
rudius,quam'Extra, Intra Infra? Quid simplicius,quam o? Præterea 2 quid est
Inconditum? quod incompofitum suam fedem amisit:Inconditæ ædes, Incõditæ
fluctua tes acies, Agmen incoditum. At nullus locus In teriectioni fraudi est:
quare falso a priscis di et ta est Interie et io, quæ etia præponi,etiam
postponi, etiam sola ponipoffit. Quodautem animi aiunt fignificare affe et
ione, non eft ab eis declaratum: nam vox hæc, Dolor, animi affe et um
significat: at Heu, non significatdolorem.quemadmodum Balteus ab Imperatore militi
datus non signifi cat militia: Deque enim vox,ncque a et io inciui lis Cimonis,
significatftoliditatem: fed notæ ta men etligna sunt, illud militiæ, hoc
stultitiæ. Sic Heu,dolorem non significat, sed ofdolentisani-" minow 1. 10 be Paylminota, itaque fola posita explet
audientis ani mrb. mum indicio fuo. Quæ cauffa fuit plena optimi confilii,
quamaiores noftriab Aduerbiis distin grouxerint. Elt igitur Interiectio nota
animiaffe et i, quæ nullius orationis indiget adiumento. Quare fequiturilla
natura, vt careat inflectione: Gbie nim vnufquifque affe ettus præscribit
certos limi tes: non.n.continuatur dolor admirationis, sed penitus distinctus
est. Quare diuersarum quoq; Spacesmiaffectus, tot eruntinteriectiones. Minamur,
Væ: admiramur, Papæ: fastidimus, Ohe: dolemus: Hei: paucmus,Atat:
indignamur,Vah: percelli mur,Au:abhorremus,Phy:optamus, vtinam:ab iicimus,
Apage: Laudamus, Euge:Attestamur, Doctis,Iuppiter,et laboriofis:ficut etapud
alium poetam,Nauibus ,infandum,anillis.etHomeria I u cum illud qera G, in
fineperiodi: mirificusc enim ornatus orationis est, et augustiores cilius animi
motus, quemadmodum in libris P coices a nobis exaettiffime dictum est. Sic
chiapud ch. dcm diuinum poetam: Hunc ego te Euryale afpicio? tuneilla senecia
Seramearequies:potuisti linqueresolam?? Perfecta erat oratio: at incomparabilis
ille vir non fatis habuit, addiditque. Crudelis. Nam etfi nomina sunt, tamen
vim illam plene obtinent. Iurantis quoque animus Interie et ionis potius, quam
Aduerbii nota ex plicabitur,Profecto. Mediusfidius: et affeueratis, aut
sciscitantis, vt Sodes: et illud Terentianum; 1 bu v Els T, Indicentis
filentium: quemadmodum et iam apud Plautum. Ex hacessentia atquevsu, il
ludenatum est, vt etiam casus quosdam quærant », fibi: in cauffa enim eft efficacia
significatus. Vx me, Væ mihi. Certos aliæ sibi calus vsu potius, quam ratione
asciuerunt, Heu mc, Heumihi, O ingentem confidentiam. Voces quadam ab
Interiectionis natu ra excluduntur. C.Vm igitur affeetti animitota fitinterie
et io, quærat aliquis, an brutorum vocesin hunc a. ordinem fint redigendæ, Cra,
Vhu, Crucu, Be, Pau, et eiufmodi fortafle carum aliquæ fint, nihilo minus, quam
noftrum Au: fed non reci piunturin orationem,ficut ncque alia fi etta a poe
tis,nifi periocum, aut figuram, Bosxszexet, Jp877- νελω, τίω ελα. Caufa
efficiens etmaterialis, et affeettus ab bis etab essentia.
EssentiaInteriećtionis, et finis eft:origo alla tem multarum ab ipsa ftatim
natura elt: Inn metu enim vocem edin.us primam quanque la tiffimam, Hu: in
dolore Hoi, Hei,apud P autum: aliæ autem ab aliis partibus fubductis ex integra
oratione, vt dicebamus, luppiter, Infandum, et eiusmodi. ltem ab Aducrbiis,aut
Coniunctioni bus, aut Præpofitionibus: nanque 0, avocan di munere acceptum, transferimus
fine calu in admi IvL. X. Tim
admirationem, aut vota: Omihipræteritos referatsiluppiterannos. Vtinam
Coniunctio fuit Vt, et additum eft Nam:ficuti in Qujanam: significat enim Vt,
fi nem, quem in optando animo concipimus sem per, non semper
orationeexplicamus. Coniun c ettio est At: geminata in metu, nonneaduerfatur
imminenti periculo? A verbis quoque manarunt: Sodes. prisi Proprium ergo est
aspirari iisdem de caussis: Aspiratio enimexplicat fufpiria, et difficultatis
nota est. Itaque a Græcis sumptam seruarunt, cePhy, Qeū, Heu: non inuentam
addidere, ci, Hei, Hor:quibufdam initio, Hau:aliis in medio,Eheu, Vaha:aliis in
fine Proh, Oh, Ah. Veteres tamen negant, vllam vocem in fineaspirari: quare
fuit, ceaiunt, Ah a. nostra nihilinterest, quidfenferint agrestes Opici: nam
meliora secula ita pronun ciarunt, Vah, Ah:quare etiam plus afficit Proh, quam
Pro:et,Oh,quam O. « Proprium etiam cơmponi, vt diuor, Mediusfi dius. Heuheu:
quare non re ette omifere Figuram. « Proprium etiam, nullo ordine statui: et
ratio cofane subest valida: perturbatus enim animus,aut præuenit affe et um
oratione, aut affc et u oratio nem: quare non reete Ordinem veteres assigna
Proprium etia carere specie, contra quam di xere: neque enim vna ab alia
deriuaturnanque: Eheu compofita est,nondedu et ta. Igitur hoc erut conscquutæ,
vt interfe dicantur Infe ettæ:fic enim toces primitiuæ a Varrone appellantur in
se cundarunt. cudode Analogia. Dico autem,inter le:propter ea quod ab aliis,vt
diximus, deriuantur partibus. Åntimeria autem nulla afficitur alia, quæ di etta
eft, vt pro integra oratione ponatur. Catullianum enim illud,Jupiter:fic est,
OIuppiter, tu testisesto. Women eteffentia Coniunctionis. RÆCORYM secuti quidam
libentius Vox interpretationem, quam vocis con cinnitatem, Conuin ettionem,
quam." Coniunctionem dicere maluerunt. At vero etvfitatum nomen aptius
fonat, etdu ritia translationis prohibet sic innouari: lenius e nim dicimus
lungere, quam Vincire: quanquam Sextus quoque Pompeiusowideouco potius Col- »
ligationem dicendam censuit. Coniunctionis au tem notionem veteres
pauloinconsultius prodi dere:neq; enim, quod aiunt, partes alias coniun Dd j.
gits Ivl. XI. git: ipfæ enim partes per
se inter seconiungun tur: Verbum nanque Nomini iungitur affinitatc nito numeri
et persone. Sed Coniunctio eft,quæ con iungit orationes plures, fiue aettu,fiuc
potestate: nam, Cæsar pugnat, Cæfar scribit,duæ funtora tiones separatæ, quæ
Cõiunctione in vnuin coa lescent: actu igiturduzsunt: at Cæfar et pugnat, et
scribit,poteltate duæfunt: quoniam Cælar bis cft repetendus. Inuefiigatsubtiliffimecauffamfpecieram.
bonjo IGitur hæcConiunetio quum fieripoffevidea dum verba tantům, autfecundum
vtrunque: ex ipsis rebus,quemadmodu hæc reete fiant, videa mus.Res aut
neceffario cohærent, autnon neces fario cohærent,aut neceffario non cohærent.Ne
cessitas autem duplex: autabsoluta, ve Deus eft: necessario enim est non ab
alio, sed quia immuta abiliter eft:eft nanqueNeceffe,quodnccesscaliter 4potest.
Theologiautem abusi sunt hac voce, vt eam a Deo excluderent: quali idem effet
necesse, et coaetum: at enimuero ipfis vt libet: vocis vero ufatioeft,
Perfectio: contingens enim pertinet ad imperfe et ionem. Alia eft Necessitas
dependens: hæcin Deo nulla eft: Deus enim eft, Primum,et Simplex, etPotens
omnia, et Omniu cauffa. Hu ius Neceffitatis duæ sunt species, siue modi: Dam
ipfa cauffa, quã aliquid fequitur,autextat suapte natura:aut no extat
quidem,sed per wohoovsta tuitur.cxcmplum primi est:Homo,ergo discipli na nguna
montare Btellare Luntora uin COP Calarbi ! he capax. hic, Homocauffa eft, et
feipfo extat in oratione. At non ita in fecundo modo,cuius exe ux complum hoc
efto: Siambulat,mouetur.hîcenim no Hatuitur Ambulatio. ex his igitur coniunctio
num species sunt eliciendæ. Ergo secundum sen sum tantum quæ coniungant, non
reperientur, pugni propterea quod sensus notæ voces funt: quare omnes verba
coniungunt;fed earum quædam et iam sensum, qnædamnon. Copulatiua. Ut ergo
sensum coniungunt, ac verba: aut pino verba dif unque: iungunt: “et, fifensum
cõiungunt, aut necessario, aramelo int, vida aut non necessario: et, fi non
neceffario, tunc fiut nondes copulativæ, quas connexiuas vocat Gellius li
erent.N bro decimo ,et funt hæc: “Et”, “Que”, “Ac”, “Atque”. vt: vt Deuset
Cæfar doctus fuit, et pugnax: nõ enim neceflario ja immuti cohærenthæres,
appofita negatione,Cæsar do et us etnon timidus: fic,Nequecrudelis,neque
timidus. His addidere sufpenliuas,hoc exemplo, Et fu-)) E: vociste git; et
pugnat:fed frustra: merito enim verborum a pertinet fit hoc: vt,Homo eft,et
inhumanus. Saneeftsu = depend perflua curiositas. Continuativa. TAMY osle vide
autfecw A ccelcali 720 VOCE, Elletneret Primum īcaulla, i emodi: textatfun aut
præstituunt, aut subdunt. Præstituunt riwayam cæ,quas Continuatiuas vocant
veteres:recentio tes autem Conditionales: vt, Sistertit, dormit: cauffa crgo
dilo Dd ij. 416 IvL. x 1. cauffa nanq; dormiedi, etfino eftipfum ftertera fed e
cotrario: tamen ipfa Coniun et io necessario huic rei,quæ eftstertere, subdit
dormire: vt que admodun res are dependet, ita intellectus ordi. Ine contrario.
Prior eft Morus, quam Cursus: Ita que posito Cursu, etiam motus poneturabintel
lectu: eft enim Cursus cauffa intelle et ionisMo tus: hoc autem eft
neceffarium, non absolutum, neque pofitiuum, fed iweJenxor. Fit autem quia
cotinetur a fpecie genus: item comes eft affectus. + Quare non re
ettefcripfere, Coniungiab hissen ; sus imperfectos:sunt enim perfeettiffimihi,
Dies eft,Luxeft:Addunt etiam id,lungunt,inquiunt, fine subfiftentia. At hoc eft
falfum:aliquando e nimsubsistunt,vtNunc,quum scribo:Nox eft. et dicam: Si nox
eft,Sol subterra nobis est. Ergo nuc nox fubfiftit, et tamen eft continuatiua.
Sed ita cedicere debuere,Sinesubsistentia neceffaria:potest enim fubfiftere, et
non sublistere:Vtrunque enim admittunt. Sub eodem genere funt Abnegatiuæ: vt,
Si interfuiffem, pugnassem: ostendunt enim effe et tum abeffe, quia defuerit
caussa. Hoc autcm non ex Coniunctione fit, fed merito Modorum, et Temporum:
fimile enim eft id, Si intereo: pugnabo. Quæautem nonex hypothesi, sed ex eo
quod soba subsistit, coniungunt:Subcontinuatiuasdixere. Cauffassubdunt hæ,
sic:Movetur, quoniam am bulat. statuit enim ambulare atque iccirco moue ri:
Continuativa autem non ftatuebat,ambulare. Vox Male autem a veteribus ita dicta
sunt: nam Præ positie E pofitio Sub, in hoc nomine aut fpecić significat, vt
hominem sub animali dicimus:aut diminutio 12 nem poteftatis, vt hypopheten fub
prophetein telligimus. At neutrum conuenit: nequeenim EI species efse quit
certa res incertæ rei: et Subconti nuatiuz poteftas maior eft, quamContinuati
ux.Sed ita excufandi funt:amplitudinemConti-, tinuatiuæ percipi ex co quod
ctiam impoffibileali quandopræfupponit. Exhac quoq; claffe funt Adiunctiuz: vt,
Pu- » gnadumvires.Et quægeneris nomine Caussatia D. uas appellarunt: ve,
Pugnaui, quia læsus fui. Et E Approbatiuz: vr, Pugnaui,equidem lælus.
Col->> ad le et iuis eadem natura, sed diftant ordine: pra ein ponuntenim
cauffam:vt,Homo, ergoanimal. 00 Simileshuicsunt, Igitur,Quare,Itaque, Quod: od
fic, Cæfar fuit Diet ator, quare omnia occupauit. Exemplum vltimą, Veniadte
euocatus: Pugnaa ui iusfutuo, vici:Regnum recuperasti,miser pro pterea sum:Quod
te per communesrerum vicif, litudinesrogo, fubuenimihi.deestenim Præpom, ofitio,fic.
Propter quod:dicimusenim etiam Pro- " pterea, et Iccirco, etalia. Er
omnino quæ aliquamcaussam apponunt adintelle ettum: Efficientem fic, Quiaiubes,
faciagn tu enim mouesmead faciendum. Finalem fic, Do, vt des. eftenim Vti,.
Poffuntautem et hæ, et etaliæ tranfponi:Quia dabis,do.Has antiqui Per -Zoo fe
ettiuas, etAbfolutiuas nominabant: inter quas. etiam Quatenus recensuere, et
Quo. Quium au tem addunt prohibentem particulam Ne,luduntta:): operam:Aduerbium
enim eft. Ddiij. a2 CO d ĈResolutioin Copulatiuas. aft.REEsoluuntur autem in
Copulatiuas omnes ptenatura coniuncta est: itaque dicemus, Et do,
etdabis:Etdies eft, et lux eft. Sicloquutifunt pri cefci Audieras, et
famafuit:quia fuit fama. Habes igitur caudam huius quoqueloquutionis.Quum autem
Copulatiua duplex fit, affirmans et negans. Negativa in affirmatiuam
resoluetur, Cæ ledar neque timidus, inequcayarus fuit:fubeftenim (habitus contrarius,
Et fortis, et liberalis. Difiun sgit autem negativa propter negationem non
propter seutt; Vis vincere, nec pugnare:est enim, et non pugnare. Hoc autem
percipitur exinte gra: Nec mutila est. Neque integra est autem Neque et Non.
Disiunctiva et Subdisiunctiva necessario, Caussativæ; quarų species duz ; aut
ex hypothesi, aut absolutæ. Quæautem ne Siceffariono coniungunt, Difiun et iuæ
diettæ funt: nawis “Aut”, “Vel”, “Siuve” a quibusdifferre fecerunt Sub
disiunctiuas,propterea quod hæ vtranqueponce rent partem ad eleậtionem: Difiun
ettiuæ autem alteram tantum. SicutContinuatiuæ alteri in certæ, alteram positam
continuabant: Subcons tinuatiuæ vtranquepositam, alteram alteri sub
Ves-continuabat. Et fane nomen Subdifiun et iuarum. secte acceptum est: neque
enim ita planedisiun. Il git,quam Disiunetiuæ:Nam Disiun et iuæsunt in
contrariis, aut Politiue,vt,Aut fanus est,aut æger; aut Priuatiue, Aut dies
est, aut nox; aut Relatiue, Autpater eft,aut filius. Subdifiun et iuæ autem et
iam in non contrariis, fed diuerfis tantum: vt, Ale xander,fiue Paris.
Differunt igiturinter fe fecun dum cotextum orationis: propterea quod difu
Stiuarum partes nunquam cohærent,sed sub co tradiettione politæ sunt; at Subiun
et iuæ no item, cauffa eft, quia Subdifiunetiuz ortæ sunt a Con. ditionali,quæ
etiam impossibileadmittit siç, Situ " homolis,fi,ve Equus, si,ve
lapis:neceffe eft çor pore præditus fueris:fic enim vsusestTerentius. Quas
autem vocant Dubitatiuas, ex ad Disiu ettiuas reettaaccedunt: ac magnum
faneambitum na et x funt, quippeex omnioratione potestoriri dubitatio:adeo vt
Scepticietiam tciğimua G po nerent in difceptationem.Poft dubitationem fiet
quæftio perinterrogationem. quaremodusqui dam estorationis, non species, vt
quum dicam, Eloquar, an fileam? intelligo mihi aut loquena dum, aut filendum.
Quoniam vero alterum capimus pro certoin difiun et ione:iccirco vsus rapuit
Velad vtriusque o partis affirmationem, vt et separata intelligas na tura, et
vtraque pofita, veluti alterum tantum ponebatur a Subcontinuatiuis: exemplum
hoc esto, Vel quia eshomo, velquia nobilis, vel quia:y. Romanus, noli pati
seruitutem. vnam ex his ca. pere possis cauffam, at tres ipsas omnes afferre
queas. Terentius etiam folam posuit semel: Vel ' ) Rex mihi gratias agere.
fubintelligas, vel alii Dd iiij. sed potiorem parte satis habuitponere.
Immergia amox's Græcivocant, nos Electiuas. huius ex quo que generis
sunt:vt,Malo Cæsarem, quam Cato nem.Nam etfi alterutrum non capiunt, fed desi
gnatum tantum fumunt, latiore tamen difiun gendi voce subiiciuntur,quemadmodum
dice bamus deVel,apud Terentium. Commoda vel mulum,velequum,maliş tamen equum:
neque enim copulatiuæ sunt, abiicitur enim alterum irmembrum disjunctum. Quid
fi Aduerbia hæc fint Comparationis? nam dicimus, Tam volo Cæsarem, quam
Catonem: quia Nomina siciu. bent, Tantus Cæsar est,quantusCato. Vsus po ftea
inæquali Comparatione etiam retinuit, ve ficut erat Tam,quam: sic fit, Magis, quam.
thely Aduersatiuæ quoque ad Difiun ettiuarum na turam accedunt:propofitæenim
rei aduersantur; difiungunt igitur neceffario: Quanquam Cæfar nobiliflimis
auisortus est, tamen deterioris im perio paret, feruitus enim aduerfatur
nobilitati. Huius notæ funt, Quin, Imo, Atque,At:vt apud Liuium in Tertio, Si
plebciæ leges displicerent; « atillicommuniterlegumlatores etexplebe, etex
patribus finerent creari. In eandem fententiam Mo"admittitur etiam
Saltem,fic,Saltem meinterfice fice. Sic, Quanquam potes liberare, tamen mor te
hoc li facias, gratum erit, Diminutiuas appel uflant has Latini, Græci
enet/wixa's. Completina. Con Dega Menu D C HA Completiva autem et si
ornatusmagiscaul.de tur:tamen augent sensum orationis:atqueita au Adela gent,
vt pene cum Subdifiunctiuis incant socie lo fatem: Ego quidem scribo,tu vero
legis. disiungit: dis enim fenfum appofitæ orationis ab intellectu nder
propositą. Summa. Æcigiturfic fe habent certis concepta gea neribus,quæab
antiquis etfuse, etconfuse hi prodita fuerant: iungūt enim aut verba tantum,
lupo aut etiam sensum: quare tribus claffibusdispofi uit tæ funt: autenim
iungunt necessario,aut non ne-, ceffario:aut neceffario non.Neceffitas autem,
aut ima est propositione priore subGftente, aut ex hy in potheli, Cauffa
efficiens, etmaterialis. Ssentiam finemque Conjunctionum fatis a 'pte
explicatam puto ; nunc earum originem, va bo' materiamquç videamus. Neque vero
sigillatim percurrereomnesin animo est.In primis nanque libris Originum
exactissime pofita ca opera a no þis fuit ; fed ytvniuerfalis natura plenius
decla retur. Quædam igitur a Græcis du ettæ funt in tegræ, quædam interpolatxe,
Integra eft NL. » renodes cnim dieti funt a Græcis pisces, vtapud Oppianum ;
vnde etiam noftra Nepa, pedibus » enim minime valet: nisi mauis effe vocabulum
Punicum, nam a barbaris ita di etta fuit. Vticft DIY mus Call 31 erer di 2012
or 1 kemutata, ti,sicut šti, Et,ficutQue, na, abie ettodi: wphthogi sono,
quemadmoduse, da. Multæ cum Aduerbiis communem sonum habent: Vt, Qua.
quam.atque etiam naturam, etenim Vt, Aduer bium fimilitudinis, et
eftcausfxfioalisindicatiua Coniunetio: nihil enim fimile magis rei mota ( quam
finis.Sicaduersatiua Quanquam,Aduerbii vestigia refert in comparatione:
Quanquam es nobilis, tamen es prauus. idem est, tam es prauus, aquam es
nobilis.Sic Aut;fuitHaud:eadem enim vis occulta, Aut da,autaccipe. negat enim
omnis difiun et io,quoniam femel'ponebant, Da, aut ac cipe.fuit enim fic,Da,non
accipe: et,Accipe, non reda postea miscuêre, Aut da, aut accipe. ItaVc, a et
Vel, proximæ funt. Si fuit e!, addito fibilo: < cqua du et a eft Sic: fuit
enim Sice, ficuti Nece! Nec. Sic est Aduerbium fimilitudinis. Condi cctionalis
aute Si, affert fimilitudine inter cauffam, et effectum. At, fuit Adaccessionem
enim dicit. Affectus. Aduerbiis, Etiam ;fuit enim Et, lam::et tri (<
fyllabum Etiam, quia lam, bifyllabum, vtfre quenter apud Comicos.Quædam
compositænus quamcomponuntur in oratione:vt,Nequidem: semper enim per tuño,
quanquam alicubi aliter legitur:fed parant do et iores mendum effe. Cum
Præpositionibus, Abfque.Cum verbis Quamuis, Quædam semper præponuntur, Quanquam
quædam fubeuntsemper, Que, Ve,Ne: quædam vtrunque patiuntur,Igitur, Nanque. Cum
Pronomine, Ideo, cum nomine, Quare. Proprieatem, ut diximus, ab aduerbiis
multum naturæ mutuari, adeo, ut Aduerbio proipsis vtamur; Quando,pro Quoniam: necimmerito,
nam Quoniam, Aduerbium est, Quum,lam caur fa translationis fuit temporis
efficacia, est enim, mensura rerum naturalium. Et abundare, Etet iam, Atque etiam.
A'etilisehvad hücmodum in Coniu et ionibus famio obferuata fuit;
Commutanturinter fe:vt, Item prosic, apud Ciceronem:Vel, pro Etiam. Pro
Nomineponitur, Illius ergo venimus; sed fane nomen fuitiplum, igor: Pro
Pronomine, Pro-, pterea quod:id est, propterid, quod.sed potius eft numerus pro
numero, ficutquum dicimus Ad hæc,et Ad hoc.2.112 Epilogus vniuerfalis. ngo
Xhisfatisconftat, non plures esseparteis,que admodum autrydiores, aut acutiores
arbitra tifunt; non igitur recteadditum,Vocabulum ad significandumea, quæ fub
sensum caderent: vt Paries, et Lapis, essent Vocabula:Virtusautem et
Anima,essentNomina: propterea quodintelle et tutantum caperentur. Patet
enim,Vocabulum effe genusad omnja:nametia Amo, quu pronus ciatur, Vocabulum
est: vt Stabulu, vbi ftarur:Pa. bulum:vbi pascitur: Tintinnabulum,quodfonat:
Vocabulum quodin voce est. Eiusdem supersti-> tionis, et plusquam Græce,
inminimadiuides re,quæ vnius corporis sunt:vtin Affeuerationem ea quæ
effentInterieet ionis, cuiusmodi putarunt Heu. Et Attracttionem, ea quæ ad
Aduerbium attinebant,quale eftFasceatim: quæ enim Attra dio sit, Viritim
cansulere, quos non trahis,sed addis?Quæ omnia iure optimo a do et iffimis ante
nos explofa funt. Confiliumopera ampliariaseta de Figura, Am fatis videbatur
elaboratum vel mihi, qui fortaffeetiam quz nufquam effent excuffiffem:vel
aliis, qui coaet i funtautaliter sentirc, quam effent ha et enus professi:aut
irridere cariolam noftram di ligentiam. Verum interest accurati procurato
ris,non folum eorum tenere rationem,qui infa miliafünt: sed etiain agere, vt
fiquid furreptum, autextortum, aut alioquomododebitumlit, co recuperato census
augeatur. Itaque quum vete Frumleges, corumque consilia a nobis hactenus
explicata sint: fupereffe videtur, ve fiquid extra easdem leges receptum
fit,morenostro et recen fcamus, et eiusinstituti røddamus rationem. Igitur
loquendi modosquofdam Figuras priscima. Vox le nominarunt: omnis enim oratio
figurata cft: eftenim Figura qualitas extremitatum in corpo re:Oratio in voce
eft,vox in aerc,aer corpus: er go quasi lincamenta funt quædam huius corpo
ris,vocum elationes,depresiones,productioncs, correptioncs,aspirationes,
attenuationes, ince ptiones,terminationes.Quarcquocunqueloqua ris modo, non
aberit Figura. veteribus tamen ita libitum fuit, vt non quæuis loquutio Figura
præ. fcriberetur: sed aut in materia ipia aliquid quali peregrinum, aut in
forma quod esset, Figura dice? retur. Ac Quintilianusquidem quemadınodum et
senserit,et scripseritdehis, palam eft. Tebar52 nim, et gempaa, vtifierent,docuit:
sed adeoipse perplexus fuit, vtquum distingueret, eadem di Itin etta non
agnofceret. præstatautem ficinteili gere, quæad formam pertinerent orationis,id
est ad fententiam,caeffe Algvos,et tropos dici: quz autem admateriam, ea effe
nezew, et schemata:)) namgchua corporis est:reemos, animi,quare eos, quasi
mores, modosque orationis, quibus ipfa quali et animatur, et mouetur fimul,
acmouet, oratori relinquemus. Quæ autem verborum iioning ncamenta sunt, ea aut
suntvfitata, et ad numeros pertinent,vtSimiliter cadens, eteiulmodi: aut ad
ftru etturæ variationem. Illa igitur ad poliuiorenu i { pe et abunt scripturam,
hæc ad scribendi loquen díve leges:vtraque autem Figura continebuntur.
Quareillas oratori, historico, poetz deslinabi di mus: harum nos caussas præsenti
opera inuesti gandas curabimus. Bu แต่ If rah.
Appositio. Auffa,propter quam duo Substantiua, non ponunturfineCopula, e
Philosophia pe tendaeft: neque enim duo substantialiter unum esse possunt,
ficutSubstantia et Accidens: itaque non dicas, Cæsar Cato pugnat. Si igitur
aliqua Subftantia eiufhaodi eft,vtex ea, et alia,vnum in telligi queat, carum
duarum Substantiarum to tidem potæ,id eft nomina, in oratione fine Con iun et
ionccoherere poterunt. Quarepropofitum nomen amplioris intelle et us, fubeuntis
nominis U præscriptionemoderabimur,fic,Vrbs Roma: po sita enim Vrbis vox,
deducet meum intellectum per omnesvrbes, donec addito Romæ nomine caftigabitur.
Est autem amplitudo huius intelle 4 etionis duplex: aut enim est Vniuoca, vt
Vrbs, 2) Arbor:autÆquiuoca,vt Lepus, Lupus, Turtur: fignificant enim et piscem,
et alia animalia ge * neris diuerfi: itaque in præfentia sunt maioris
fignificatus,quam Piscis: quod tamen eft nomen Jatiffimi generis: Comple ettitur
enim plura Pi fcis, quam lepus. Sed iccirco fit hoc loco, quia Æquiuocum nullo
certo genere ponitur: eft enim Lupus, et in Pifcibus, et in Terrestri bus, quæ
duo fumma genera funt. Eft et alius cemodus moderationis adenominatione: nam fi
dicas Cæsar, multas virtutes aut vitia poffis at tribuere. Itaque temperabis
eum cursum tam vagum,appositisnominibus, Imperator, Diet a tor. Et alio flexu
fic, Catilina pestis rerum romanarum: Procas Romanæ gloria gentis. Fir etiam
luat. phia cerrt cur2: larus opot 500 $ Tomate 2 etiam quarto modo, quum
transferturfigurare set denominatio in primitiuum. Zoilus vitium, pro vitiofo.
Cauffa aute huiufce loquutionis fuit are ansa ticulus Græcus ; naywsoix Jus,
Kairap o autoxegia tw. Euenit autem aliquomodo,vtvtrunquealaz tero maius sit.
quare fine vllo discrimine com- " mutare fedes inter fequeunt. Exempli
gratia,Le The pus piscis:et, Piscis lepus. eftçnim lepussub pilce, tanquam
subgenere. Iccirco pesfime errarunt, cinsl cum putarent tic dicendum Fratres,
gemini:non to lic, Gemini fratres. Etenimfratres effe poffunt, nec gemini:
etgemini, nec fratres. vt omittam, non esseappofitionem hîc ex Substantiuo et
Ad icctiuo. Sic dicas, Flumen Renus:quia alia quo- » quefumioasunt: et, Renus
flumen: propterea quod nihil interest, aliquid ita fit, anita effepu-come
tetur, itaque etfi Renus, non eftæquiuocum,ta-i ima men ncfcienti quid Renus
fit, æquiuocum ef se potest, quemadmodum fane eft: nam etiam Bononienfis
fluuius Renus est. Sed par fit alio rum quoque ratio: nam Taxusæquiuocum non
eft, et tamen ad explicandum eius naturam, ad ditur Arbor: poflim enim herbam,
aut etiam montem intelligere. Hoc per initia ita fa et um eft, ac poftea etiam
non necessariatenuit con fuetudo: ficenim fitin vsu ciuili quoquc, et mill
tari, vt Cristas etiam in pacegestemus. Vergi lius autem commutauit fedes ob
carmen, Ca Atancargue nuces. omnis enim Castanea nux eft. Nam posita specie
genus non debet appo ni, vt diximus, nifi ad explicacionem: quodfi apponitur,
decet ipfum coartari ad angustiora, Ti mai ft.no Terra Cts. ScA L. LB. xt.
where 4 vt quum dicas, Cæsar homo imperterritus. Eftes nim Homo genus: at quum
addis “imperterritus”. Cogis in ar et iorem significatum: quia poffit effe,
etnon esse Imperterritus. An vero fit Appositio ab Adiectiuis? Tectum auguftum
; ingens, centum sublime co luminis. ec Non ita est, sed Tropusdow getov: et
repetitur intelle tione, teetum: Hinc patent nugæ Gram maticorum, qui negant
recte dici a Vergilio,Vr bem Patauii: quum tamen omnes ita fint locuti: In
oppido Cumarum, Palladius:In oppido An tiochiæ,Cicero: et eodem filo Liuius,
Vrbs Ro semana: est enim in illis casus Pofseffiuus, in hoc nomen ipsum. ac
quanquam poffidens etpoffef fum diuerfa effe debent: tamen hæc duo, quz v inum
sunt,Vrbs,etRoma, duo esse aliquo modo intelligentur: quasi vrbem Patauinorum
dicas et Romanorum. Etfane duo sunt: nam Vrbs, est appellatiuum: Patauium,
proprium:quafipro prium possideat appellatiuum. ficuti dicimus, Vrbs nominis
inclyti: sic, Vrbs nominis Pataniis Euocatio. " E Vocationem dixerunt,
quumtertia persona euadit prima, aut secunda, quafi hæ euocent illam de
suastatione, aut ex hybernis:vocabulum enim est militare. apponuntexemplum, Ego
Ca far scribo:Tu Cato legis.verum hoca nobis iam improbatum eft: Onine enim
nomen cuiusuis perfonæ cft,fed non variatæ: ficuti Felix,cuiusuis generis eadem
voce: ridiculum enim est, Cæsa remin me effe perfonæ Tertix: nunquam enim
loquens, aut fcribens de me, effem personæ pri mæ.Nequeposlem dicere,Ego sum
Cæsar. Nam si esset perfonæ Tertiæ: pofsemitem dicere, Ego fum ille:et,Ego fum
persona tertia. Conceptio. Vemadmodum vna fieret oratio, in supe riore libro et
alibi dictum est.Coniun et io nes enim fit vna: Cæsar etCato equitant.Equita
tio hîc vna eftin duobus. Itaque aliquando sub ie etta intelligis: quæ quia
fant plura,pluralem nu merum appones. Aliquando prædicati vnitatem communem
vtrique accipies: quare numerum attribues vnitatis, Cæsaret Cato equitat.Malue-
m.9110 runt igitur illam effe figuram in plurali, quam mig. hancin singulari.
Et ratio est, quia Coniunetio repetitnumerum singularem: ostendimusenim, duas
esse orationes potestate, quare ytraque erity singularis. Nequevero sola
Copulatiua hocagets ö fed et Disiun et iua, sic, Aut tu, aut Cæsar date mi. hi
facultatem scribendi. Paulo figuratius eadem oratio in obliquis
versatur,fic,Cæfar cum Cato ne disputant. Cuius loquutionis necessitas eue nit
ad euitandam ambiguitatem. fi diceres, Cæ sar cum Catonedisputat:non
vnionem,fed con trouersiam pofsas accipere. Sed illalonge figura tiorapud
Ouidium ; fliacumLaufo de Numitore nati. Neque enim Ilia eratnæi, fed nata cum
Lauso Itaque ante quam reddasVerbum Recto, Redus cum Obliquo ita sunt
coniungendi, yt vnum fite pluribus, quibus pluribus Verbi numerus re
fpondeat.Recte vero putarunt illam esse figuram apud Poetam, Cana Fides, et
Vesta, Remo cum fratreQuirinus -Iuradabunt. Sed nos etiam vtroque modo figuram
intelligi mus. Fides etVesta iura dabunt: etalteram in oba liquo, Quirinus cum
Remo. Fit autem hæc ynio non folum in Numero, fed etiam in Persona:vt reddatur
verbum prima; et secundæ, non sine cauffa: Nobiliori cnim de. betur. Quæ
loquitur, nobilissima eft: facit enim orationem: et libiipfi, vt ita dicam,
proximaest: mox secunda. Itaque cum feipfa pofuit, non po teft ad aliam
transferre verbum: fic enim definie batur., Quæ de fe ipfa loquitur: ita igitur
loque mur, Ego et tu fcribimus: Tu et Cato pugnatis. Eadem nobilitatis ratione in
genere fit Figura, ut masculino reddatur at feminino. Cum ergo et in numero et
in persona et in genere fiac conception. Ilud habetproprium sibi, ut in numero
solo poffit fieri. Cum autem fit in Persona, aut in Genere,semperetiamFigura
numeri adsit, Ego et Lucina læti viuimus:Tucum matre lauti cænatis. Atque
iccirco dieta conceptio eft dua bus decaussis: aut quia minus a maiore: aut
quia minus nobile a nobiliori continebatur. Quem admodum vero autores ea vfi
fint, adGramma sticum cum fpeetat, qui docet componercoratio Grand nem.: 435
TO.RO i vnumer - umerus K kias D minteli eramini nNume 1 Dum pri OFICNIMA:
facies proxima:. it, fick Jugatio. Roxima huic lugatio est,quam Zeugma Grae vox
co vocabulo maluerunt appellare, quum ta men Latinis ahis vterentur. Nam
quemadmo 7 Onni dum in Coceptione quodvniuserat,commune cuadebat: licin
Iugatione, quod vnius est,ita ad cum pertinet,vteius lignificatuiadiugat
alterum.l. Per Conceptionem fic loquare, Tu et Lucina mihi cari estis: per
sugationem sic,Tumihicarus cs,et Lucina. Non igitur hîc cocipit, sed permit tit
tantūdem. Eftitaque coceptionis visdimidio maior. lugum igitur quodda quasi est
Adiectiuũ quo in vnum coeunt significatum extrema duo: quare medio in loco
fedem fibi iure vindicat.Ve rum vsu extortum eft, vt vocum stationes com
mutarentur. Itaque tribus modis excogitarunt: Primo loco,sic; Carus mihi es tu,
et Lucina, Me Fopulls dio, fic, Tumihicaruses,et Lucina. In poftremo, ft. Tu mihi;
et Lucina cara eft. Græca Latine ad huc o.Cut modum interpretere, σείζευγμα,
μεσύζευγμα ; Gener iwozuyuc:Præiugatio, Interiugatio, Adiuga tio. Fitautem
quemadmodum et Conceptio per in Per Numerum,Perfonam, et Genus: Tu, et mulieres
umen bonæ sunt. per Conceptioncm diceres, Bonih estis. Quare pessimeaggressi
sunt emendare Vir ocio elogilii carmen illud: -Nihil hic,nifi carmina desunt.
et male in singu, ur.Qläri deeft:Sic enim dicas, No quicquain, fed car
Gruuminadesunt:idem nanque. Sinon desuntcarmi: na; nihil deest,verissimum
hypozeugmaest. Anticipatie An umda ziturloc Ti, vein matres re:aut! Tercolor home
A CE zaho A Nticipationem triplicem accepimus, Poe ticam, Oratoriam,
LiterariamPoeta. ante capit ex sua perlona intellectionem communem auditoris:
vt, -Portus reqnire Velinos. Hinc enim de sua persona occupat personam Palinuri
poēca:neque enim tunc Veliniportusdicebantur, quum Pali nurus loquebatur: lic,
Lauinia litora, dixit. Ora Utoria est,quum antecapimus locum in animisiu. dicu,
refpondêtes tacitis obiectionibus. Literaria est, cum præcipimus toto
partes,fic, Ciues nati ad interitum Reipublicæ,Pompeius superbia,Cæ far
magnanimitate. Eft autem maxime coniun et ta figura hæccum Conceptione,quatenus
totu concipit partes suas: neque ab ea differt, nisi di ftributione:et eft
contraria ordinatione vocu Ap positioni:Paftores compulerant gregem,Thyrlis
oues, Corydon capellas: distributio eft per anti cipationem, conuerte
sic,Thyrfis, et Corydo pa stores:appofitio eft.hanc Prolepsin Græce appel
larunt, quafi præceptionem. Compositio. Voxes Vid effet Componere, fatis
superioribus Jaho libris declaratum eft: quod fiquis aut me minerit, aut
animaduertat, intelligetnon conue nire huic loquendimodo, quem fic nominarunt:
Efterim hæc loquutio, quu significatū voci co trariū, voceipfa
ducimuspotiorem.Populus vnu fignificat e multis confectum:multaigitur figni a
ficat per se, vnum per accidens: quare liverbum plurali
numeroattribuatur,fignificatūrespiciet Q dos takoa uttert, foneva mus,fi non
vocem. Figura igitur sane eft non longe a pocue Cõceptione: Idun enim est
Populus, et hic ciuis; ommun et hic, et ille. Vetefc » autem coposicionem nulla
vera ratione diccre potuere,nihil enim componi crimde tur, fed trãsfert:!r. Ita
quu dicis,Fætupecus: co» peus ponis genuscum genere,et transfers lignificatū.
gurum? Nam pecusgeilereneutro quý Mares et Fæmel. civil las comprehendat,
affectum fæmellarum tranf julia tulit ad femellas comprehensas. Eft igitur po
stius Tranilatio,aut Conceptio, quam Composi 6, 6 tio. Sic variaturGenus etiam:
vt, Parsper agros finestra dilaplı: quia Pars, sitidem quod,Milites. Sicelta
net pud Homerum, rezvov pins, Sic elt, Tristelupusº stabulis: vt illud, In
Eunuchum fuam: quoniam Eunuchus sit comcdia: Lupus autem res: vtlit, Triste,
Tristis res. Comprehenfio. Vic non abfimilis Comprehensio.Græci quing owersoxlu
vocat quum ex toto excipitaffe,i et um partis, cui toto eum affectum
attribuamus; Elephas curuus dentes. Hoc tota figura coniistit in denominatione
totius a parte. Nain verum est,s ) Dens est pars elephanti curua: ergo
Elephantus est curuus et tous oðovæs.In priore figura significa tus concipiebat
vocem, in hac pars toti in ligni ficatu.in voce e contrario Totum concipit
partē Igitur Græcum nomen multæ efficaciæ eft ; nam ) out, significat totu et partē
fimuleffe: -u, significat excepta qualitate,autaliud a parte, et toti attribu
tū. Sexeaiz, fignificat ipsum motum translationis. Antiptosis. Ee iij. Non
gem,7. cocte et CCT Guinea Hid Ilipent oliquis a 1 etПодії CONI sicacuva 7.
Pope ta izier lare LTE bicarum go On possumus vnico verbo latine græca
exprimere, αντίπωσιν: que figura multis modis fit, cum Calum pro calu ponimus:
ac fit: quidem veteru autoritate:carea pecunia, et pecu: 1 niã. Sed fane hîc
Figura nulla est:vsus enimextor fit poftea,quo antea placitű erat.
Aliusmoduseft ifque multiplex, et Attici longediuerso more v tuntur, quum
relatiui casum eundem faciut cum a antecedête, weinogesvg ev eneža.quo modo
etiam Gellius aliquando vfus eft: Latini cæteri vix vtun tur. Mollissimum fuit
genus illud, Quam vrbem 6c ftatuo,accipite:at duriusculum, Vrbem,quam fta tuo,
vestra est. Iccirco non inepte nobis pueris præceptores noftri lic
interpretabantạr, Vultis canis regnis confiftere: vultis vrbem, quam ftatuo?
vestra est. Verum hîcita sit, sed profecto veteres nimis multa liçere sibi
voluere, velut Plautus,Au edularia, Picidi uitiis,qui aureosmontescolunt,egoso
ļus supero. Cauffa huius orationis fuit, aliorfumin tentus animus,deinde defịcxus
filus loquutionis: id quod patet ex eodem Plauto in Captiuis, Hos quos videres
ftarehîc captiuos duos,illi quistant,bistat hic ambo, non sedent. Diet urus
enim aliud videba tur alio verbo,quum fubiunxit festiuecotrariu. Hæ funtcauffæ
extortæ orationis: non quem: admodum folute prodidere sine vlla ratione.Mo dos
autem ampliores non eft præsențis instituti contemplari: sed pertinet ad
construendi leges, et obferuationes autorum: reducunturq; ad hos, quos
descripfimus: veluti quum ex affirmatiua sfacias aut negativam, aut dubitatvam:
aliaquç eiusmodi. Pocum caussas duplices esse Essentiales, Accidentales, ir.
frunz ACTENVS fingularum partium Foreonha H mam, efficientem, finem, materiam, Affe et us
declarauimus: quique Affectas effent abipfa Essentia profeet i, superiorib libris
di et i funt: quive vsu extorti hocpostremo.Nunc aute cömunem.omnium vocu
natura videamus, ex instituto sic repetentes: Vocum et Materia, et Formaeft, et
Origo:qua pro efficienteacccpimus femper: igitur cauffas quoque duplices habuere:
alteras essentiæ, alteras materiæ et accidentium essentiales etymologias græci
vocant. Nam E quamobrem, Amodicitur:quia qua, et cuda, et aw Essentialisest.
Quare Amo, Amas, Amat? Quia Canto, Cantas, Cantat, Materialis, et Accia
dentalis est. Quas cauffas propterea quod veteru aliqui aut reiecerunt, aut
negauerut, in præsentia a nobis verioribus argumentis agendum est, ki Ee in merito
etreceptæ, et probatæ videantur. Id quod operis initio non fecimus eo
confilio,quod iupra u narrabamus: quum enim subiectum suum effe nullus artifex
probet argumentis, neque Tcdoti, at ne z o'ri, quidem:fed tantummodo redarguen
do pertinaces, iccirco in hũc poftremum librum hæc opera destinanda fuisse visa
est. Veterum argumenta, Cbox ETymologiam Græci vocarunt cauffam vnde socesancte
fint:veriloquium Latinis placuit is interpretari, led quain frigide, videamus:
Nam yoritasin orationeest, nou in verbis priuis. Præ torea ify it in hac voce
significat rationem, non aucm loquutionem,vtvera ratio potiusdicenda fu fit:
quare nos, Vocis rationem, transferre malui mes sautifam autê accidentalem iidem
ovanoziar Jor coco confilio nominarūt,id est, rationem pro- na ennportionis.
Easfic destruere nonnulliinstituêre, Nominum, inquiunt,naturæ,nisi per nomina
de monftrari nequeunt ; nomina enim rerum sunt notæ. Intelligunt autem nunc per
nomina,voces omnes: ficut per Tignum immittendum Iurecon fultus etiam lapidem.
Quodcunque igiturdecla- di Fatur, per notiorem quampiam rem notü fit. Er goilla
nomina,per quæ nomeillud definitur,no mine ipso notiora erunt. Ea pomo nomina,
aut nota habebimus, aut nộ: at absurdum est ea igno- di rari, per quæ aliud
notum facimus; itaquenota ni sunt: et fi nota, per aliud fane nora, per aliud
igi- ta tur nomen. Quare vsque in infinitum: hocau tem absurdum eft: non eft
igitur verum nomi an m num vllam esse cauffam.Præterea nomina essein- 2 finita,
aut omnino, aut propemodum, atqueic circo ignorata: infiniti autem finita
natura no stra capax noneft. Ad hæc, quæ vsu mutantur af 3
fiduo,partimqueinteriere, partim quotidie sub nascuntur,ea ignorari neceffe
eft:quuęternarum tantum rerum fcientia fit: eft.n.Scientia habitus animæ
certus:at corruptibilia incerta funt. Postre maratio hæc fummos adduxit viros,
vt integris contenderent libris: Quæ nullis, inquiunt,cer: 4 tis inter fe
cohærent legibus ca nullo modo sub certas venire leges. Eiusmodi vero esse
nomina. Quum enim duæ, ut diximus, caussæ sint, etymologiam ignotam esse, velex
eo conftare, quod super eodem vocabulo diversa senserint autores. Aalogiam
autem, quam æqualitatem vocant, omnino extare nullam. Quareipsaquoq; nomina per
caussas nunquam nota erunt. Argumenta dissoluuntur, Tprimam rationem
diffoluamus, ita acci-. piendum est. Intellectionem noftram esse
duplicem,Reettam,et Reflexam:igiturnomeob uium excipimus recto a ettu
intellectus, fimplicia; fini destinatum ad fignificandum. Exempli gra tia,
Lancea,atque ibi pro nota, aut figno rei,vti dicebamus,habetur
nobis.Reflectimus deinde a nimi cursum ab ipfa re super nomen, ipfumque tanquam
rem quandam contemplamur. Quæri musigitur tum eiuscauflam inter ea quæiamno ta
habemus. Quemadmodum autem duæ essent nominu cauffæ, dictum iam esta nobis
libro ter tio: quædam enim erantDeducta, quædam Pri mogenia.Deductorum igitur
cauffasesse Primo genia: Primogeniorum autem caussas cognosce re easdem non est
necesse, sed calum, aut arbitrium inventoris pro caussa habere fatis est. Est
enim duplex cognitio nofsra, aut positiva, quum el cognoscimus hoc esse, aut
priuatiua, quum cognoscimus illud non esse: hoc enim est esse illius, quia non
est. Altera vero, ac tertia ratio simul fic W 2 e, diluuntur. Scientia
specierum est, et singularium, ut
subspeciebus continentur, Ea igitur, in quæ conueniunt omnia singularia,
Diciones appellanimus, Earum essentie, atque affectus neque corrumpuntur, neque
mutantur, puta Species, Gen ra, Casus: semper nanque Calus, Casuseft, fem per
Modus, Modus. Quæ autem singular sunt, aut unon corrüpuntur,fed perstant:quare
nihil faciüt difpendii:multæ enim voces sunt, quas nullus yn quam aut distorsit
vsusaut, aboleuit. Aut si cor crumpuntur,æque scireintereftnoftraea corrum pi.Quamobrem
etCorruptibilium, et Incorru ptibilium scientessumus.Corruptibiliumautem rerum
corruptionem non sequiturcorruptiosci entiænoftræ:hoc enim scimus
nos,Corruptibi lia effe.Idipfum igitur,quod est Corrumpi poffe, non interit,
sed semper eiusdem naturæ eft: fem per enim hoc habet,vtcorrumpiqueat. Quarti
argumentisuperiorisprobatio nes ab aduerfariis. Hæc sic expediuimus, vt exa
ettius quartam rationem, qua et Analogiam et Etymologiam tollunt,
perpendamus:quare videndu prius est, quibus vtantur rationibus ad confirmandu,
QuumAnalogia, inquiunt, fit æqualitas.quædam secundum quam fimilia ducimus e
similibus: vt, a Fructu Fructuosus: sic, a Gestu Gestuosus: pri mum oftendere
nituntur, quod non fitnccessa ria: deinde quod nullo modo fit. Vtilitatis cauffa
nou mode inuentus est sermo: magis igitur refert,vtbre:. ! uis, et re etus, et
simplex lit, quam longus, et va rius: atæqualitas deducendi variatmulta:noni
gitur admittenda. præterea Ab eodem rerum ysu 2 reiicituræqualitas,eo nanque
consilio muliebris mundus a virili ornatu differt. itemq; in ædificiis
Corinthia structura a Dorica, et Thufianica, et Ionica longe alia est. Neque
vero id ex artibus so lum conic et ari,fed ipfa quoque natura late cospi ci
potest. Etenim membrorum compagem aliam atque aliam esse vsui fuit. Æqualitas
igitur non folum non neceffaria eft, fed etia officit. Quod fi quis ita
dicat:non Vfum folum quæri,fed Elega-porok. tiam quoque: is adhucintelligat,
magisreiicien dam etiamnum similitudinem ; nihil enim pro pius
fastidio,nihilelegantius varietate. Ad hæc, aut Artem fequemur,aut
Consuetudine: fi hanc, 3. nihil opus eft æqualitate.fed quæcunque vsusug
gerentur, ea nobis eruntfatis. Sivero Artē,ac prę çepta, vtæqualiter omnia
ducamus, pro insanis habeamur,nequeenim id fiat, vt quemadmodo Lupus, sic Lepus
fle ettatur, sed hoc leporis, illud lupi faciet. Non eftergo necessarią
Analogia. Quodautem nulla fit, fic conantur: Abestab Woh omnibusorationis
partibus: igitur nusquam est. Ac fane in Generibusnon eft: quædamnanque trium
vocum sunt,Humanus,Humana, Huma num: quædam duarum, ceruus, cerua: quædam singulis
contenta, A per. Neque ipsa Genera simi litudine vocum afficiuntur:canMartia,
et Sisen pa, diuerso sexu, eadem vocis forma sunt. Item eadem Genera vnica voce
confusa,atque ignota, vt,Passer,Aquila: quum tamen et ibi fæmina, et z hîc
etiam mas sit, Aț nenumerus quidem agno uit Analogiam: nam quamobrem non
dicimus Cicera,ficuți Farra? neque Olea, ficuti Vina? No enim re et e
responderunt antiqui,ob generum di uerfitatem in vino multitudinis numerum rece
ptum effe:quia aliud efset Chium, aliud Lesbiu, aliud Falernum: nam Ciceris
quoque valde sunt diversæ species, folio, Siliqua, Semine. In temporibus item
desideratur: quippe a Fleo, Fleui: a Sero, Seui: a Fero, Tuli: vbi a
diffimilibus fimilia, a fimilibus diffimilia orta funt. Item a Pafco: Paui; ab
Amasco non eft. ModiquoqueAnalogiæ im munes funt; multi enim carent, vt Forem.
Nec Figuræ ducuntur Analogia: nam quare diço Æ nobarbum: non Ænibarbum? aut
quareMagni loquum,noMagnoloquum?Quinetiam in deri uando ipfas
speciesæqualitatis nullam curam ha bemus.Siquidem a Boue, Bouile:ab Que Quile:
a Sue nihil ducitur. Et Bubulam dicimus: at ab O ue, Ouillam:a Scribo,
Scriptor: a Bibo nihil tale: fed cotra, a Bibo, Bibacem: a Scribonullum fimi 7
le.Itemin Comparatiuis,et Superlatiuis: clarus, clarior, clarissimus: similis,
similimus: bono, melior, optimus. Sic nequein Diminutiuis: A nus, Anicula:
manus, manuscula: a Pufione, Pu fillus: a Morione nihil. Quid quod ne Accentus9
i quidem ratio vlla eft fimilis? Etenim Hectorem, et prætorem eiusdem formæ
nominaalia et qua titate, et foni qualitate pronuntiamus. Sed et ea dem nomina
variis quatitatibusalias, atque alias 10 i proles generant: a Lucco Lux
longa,Lucerna bre uis. Immo etiam eadem inconftantia in eadem voce
deprehendetur: nequeid apud poetas so lum.Pharfalia, Italia, Sicania:fed
etiamcommuni ysu. Nam in lege fundi venditionis, Ruta.cæsa ita v pronuntiabant
prisci, vt prima vocalis produce retur,alibisemper correptaesset. Quod fi non
eft neceffaria:neq; est in acciden tibus partium: quippe nonin Primariis, non
in Deriuatis, non in Declinatis: immo in vno eo demque inæqualitas: Analogia
nulla erit. Argumentorum dissolutiones. HI, quifese literature hoftes
profiterentur, Can potuiffent a nobis ferri fane, nifi pessimum tve facinus
ausi effent. Neque enim solum caussas ra tionesque proportionis tollere in re
literaria, fed etiam totam naturam ipsam demoliri videntur mihi. Diruunt enim
æqualitatem et similitudinem, omniaque casui subiiciunt: contra quam fa ciebat
Plato, quietiam Nominum ac Verborum" ) ftatum, fexumquc naturæ certis
legibus confta re, atque duci arbitrabatur. Nosigitur vtrunque extreeue na quo
na de PE lu I red 011 m tia ui LE te: 1 extremum tanquam vitiosum reiiciamus.
Acdea cem quidem principes rationes,quibusaliæ que annectuntur, scio a
veteribus obfcure fimul; et pluribus verbis inculcatas: quæ hîc tam clare
patery, tamque ordine digestæ funt:vt quod illi orationis fuco, nec fatis apta
copia quæfiuere, id hac nos serie, vt quam efficacissimæ appareant, confecuti
videamur. Quibus vt refpondeamus, paulo altius ordiendum eft. Fumit Naturam
rerum omnium autorem,quæcunq; agat, propter finem agere receptum eft:quare ne
ceffario fit,vtcertum quiddam agat: vndemem brorum, quæ in animalibus sunt, causfx,
officia; opera luculentissimis libris a nobis funt explica ta. Propterea vero
quod interdum aliis, atquea liis circumuenitur impedimentis ita, vt aberra re
cogatur: quibusdam præuenta anguftiis non id agit, quod intendebat. Itaque homini
aut addit fextum digitum,aut tollit manum, aut de curtat crus, aut aliud
quippiam eiusdem modi monstrorum parit. Cæterum quia maxima ex ceparte reete
opus suum peragit, nequaquarn ci de elle operi,quod proponit, dicimus:neque
iccircơ riaturam negare debemus. Verum nonnulla re ete, atque ordine in lucem
prolata deprauat Co suetudo: quales funtii, quos vsusadegit, vti Val gii
effent,aut Vari, aut Compernes. etiam Cafus multum potuit, quo aliquis
Claudicaret, aut Luf cus effet, aut Strabo. Ætas quoque, atque imitatio detorsit
pristinum quorundam institutum, quo detraetianatura sua degenerarent. Quem
admodumigitur vel cafu,velvfu, natura aut per ce CE all 2 fe cy Pu liu T bo di
1 al 9 9 Herti NU Pm edeme uertitur, aut immutatur,nequepropterea tamen naturæ
opera neganda sunt:ita non cantinuo Аnalogia, quæ natura quædam vocum est,
ficuti ureline desit, ab omnibus tollenda sit. Est ante oculos KMC Phalaris,
Dionysius, Nero, alia monstra: in his quo iustitiam, atque animi moderationem
deside res: igitur nusquam hæcerunt? Alexander rau pparea cius loquebatur,
obstipa ceruice erat ; non a pri mordiis natalium suorum, sed pædagogine qui
tia distra ettus fuit a simplici illa regia indole. Hominis igitur fuerar integritas,
consuetudinis pra qua vitas. Species enim per singula corpora propa gantur,
inter quæ nullum formæ difcrimen in Ez,c uenitur: ita etiam in verbis fit.
Sicut ergo in natu utepi ra dedu et io triplex, fic et in vocibus. Triplex au-,
5,244 tem ad modum hunc: propterea quod ea quæ tabe deducuntur tribus diueria
sunt differentiis:nam uliset aliquid dicitur effe diuersum ab alio Forma, vt 2.
equus ab homine. Aliud Materia, vt hic homo Col.ab hoc homine. Aliud Accidente,
vthic homo me sedens, ab se ipso stante. Quare in vocibus quo ai que aliud erit
nomen hoc, Homo, a verbo hoc, Pugro: forma enim distant. Secundo modo a Leica
liud nomen hoc homo, a nomine hoc equus: nuk Tertio ; aliud nomen hoc Homo, a
nomine allal,hocHominis. Possunt autem ea, quæ vel for milima, vel materia fola
distant, etiam accidente um C differre: vtHomoniger, ab Equo, et Homine Walbo:
fic nomen hoc homo, et a verbo hoc Se tout quor, et a nomine hoc equus diftabit
accidente quoq, id efs lineamentis elementorum. Itaq; et Quiam inflexione
diftare poterut. Acquemadmodu eiuf Image 1300C ' s iterum eiufdem
nationis viri duo, etiam fratres, etiam gel mini, etiam pares facie, etiam
colore,tamen ma nuum aut crurum flexu diffimiles effe poterunt: neque tamen
auferetur,quin duo peregrini inter se similes fint: hoc enim accidens est. Ita
in voci bus: Equus et lupus convenient accidente, Lepus non conveniet: sed
Analogia erit inter lupu et equum quia cum lepus non est. Non ergo tolletur
propterea quodinter lepus non est: sed ponetur, quoniam inter lupus est, et
equus. Sed cehabet suam cauffam Lepus, qua desciscat, sequa turque aliam
proportionem, vt faciat Leporis, propterea quod Græci Dorienses ita et appella
bant,et flectebant:quare generis quoque Analo giam fequutus est Lepus Græcam,
non Latinam Equi, ongu valtoers: neque folum Lenusinde, fed vocis in re etto cafu
lineamenta Latina fibi affum psit, ut efset Lepus, sicut equus. Quare hoc etiam
intererit analogiæ, vtaliis atque aliis caussis par tim talia, partim alia
sint. Neque enim quem uis hominem decet “robur”, aut celeritas: qua re
“robustum”, et celerem non fequetur ea dem membrorumAnalogia: at omnes Robu
stos eadem, eademque alia seorsum Veloces omnes. Si quem autem membrorum
proporzio ne præditum inueniamus, officio autem illiinu tilem: hunc casu, aut
alio quo fato separatum ab ea proportione iudicabimus, non propter vnum
tollentes cætera omnia. Itaque fic eftacutifsime Cornelas.cos inficiari
Analogiam,nifiin quibusdampo nant:eftenim Habitus priorPriuationenõ tem pore,
Bu pore, fed cognitione: ficut Affirmatid Negatio ne. In paucis non efle calu,
in ceteris omnibus cofilio limilitudinis. Euenit autem interdum vt deficiantur
nomina proportioneilla, propterea 2 ) quod res ipfæ deficiuntur: nam fexus et
princi piis quibufdam, et officiis discreti funt:itaqueal teri quod designes
nomen, alteri non conueniat. Proprium fæmellæ Nubere est: iccirco non tranlibis
a fæmina ad marem ipso Participio, vt tantummodo Nuptam dicas: vbi non tolletur
Analogia, quia Doetum et Do et tam dicas: sed po- » netur iccirco, quia
Analogiæ pars eft, sequi signi-» ficatum, alia quoque quoque pars pars eiuseft,
fcquiconcin-), nitatem: ficuti hominis officium feruare deco rum.Ergo liquid
scabrum critin deducto, maluit ars abstinere: quum tamen natura non repugna
ret. græci ovu Dwriavnominant finem hunc,nos etiam Habilitatem possumus, non
folum Con cinnitatem. Sic reiecta sunt multa. For, Faux, Prex, Metuturus,
Nutritrix, atque eius modi, ve fuppreffæ potius ab vsu, quam negatæ a natura
vocum sint. His legibusdiruuntur argumeta omnia:Nam 67, friuolasatis sunt,quæ
negant necessariam.Ac pri mum quidem admodum ridiculum, quod breui tatis
ratione tollendas curat inflexiones, quum tamen per inflexiones tollatur
ambiguitas. Aliæ quoque rationes nullæ sunt.Varietas enim,quam 2, afferunt,
nequaquam reiicitæqualitatem. Eft e tim æqualitas interdum inter duo, propterea
quod ipfa funt aliis inæqualia. ita distant aqua liter duo triangula, ab vão quadrato:quia
inter Ff j. sex fump ! inea fe æqualia funt: Acfatis eft,vt varietas fit inter
speftatue cies,non diuersitas in fpeciebus. res cis diner assertio etymologia
che atque analogiæ quidem ratio acnatura grelli sic constat. Etymologia vero et
si in multis detur obscura est, superque eadem voce alia alii visa: certa
tantum tamen absft ut tollenda sit, ut tam maxi- sæpe me fit investiganda, quam
maxime latet. Quide- quoc nim occultius veritate? at multis in rebus ca im-
pica primis defideratur: neque tamen quispiam tam dam. fitimpudens, qui eam
neget. Nam qui semper niac dubitabant Pyrrhonii, vel propter hoc id age bant,
ne a veritate, quæ in altera parte contradi- da,y u et ionis latitabat,
aberrarent. Ita materiæ primæ natura præterieratveteres omnes Philosophos, quæ
donec a Platoneinuenta, ab Aristoteleomoium Qu sapientum principe eruta eft in
lucem. Quare itiu omni opeatqueconsilio nitendum eft,vt ne plus ab i illa operæ
latendo exigere,quam nos inuestigan- que do ponere videamur. Que pri Quidde inceps
agendum, quoque ordine. V Ocum principia, causas, elementa, affeectiones,
quemadmodum uniuersa natura comprehenderentur, hactenus declarauimus:de 94 owo
inceps ad ipsas voces priuas cursus flectenduseft. Sic enim philosophus
naturalia corpora sub modi tu accepta deducit communi intellectione ad
historiam singularium: cuius exemplo nobis quoq; statuen Præp Prae nu. qu litt
tra statuendum est, quo usu privæ voces apud auto res circunferantur.
Quumigitur quidam per or- reno dinem Elementorumhoc profeffi fuerint, alii
fumpto autore interpretandi munus magnis di gressionibus
contaminarint,vnusVarro mihi vi detur confultius fecisse, ut verborum connexum.
certa serie explicaret: alioqui diuersis locis eadem fæpe repetasnecesse est.
Verum enim vero ipse quoque M. Varro suorum librorum initium auspicatus esta
Temporis, Locique diuisione qua dam, perinde quasisub vtroque,alterutrove om
nia continerentur:ac non infinita pene fint,quæ in eam partitionem vel reluctantia
lint arceffen da, ut omitta particulas minores, cuiusmodi sunt præpositiones,
coniunetiones, interieettiones, quænullam habet cum nominibus affinitatem:
Quarelonge præstiterit a primariis vocibus in -joset, itium fumere,atqueab his
deducerecæteras, quæ ab illis ortæ sunt. verum inter casce primarias quum
quædam steriles sint, ut interiectiones, et præpositionum, ac coiunetionum
maxima pars: quædam sintgenetrices, quæ aliasex sesepariant: primo quoque loco
tractare steriles decet, quæ nullam cum cæteris habent coniunctionem. Et
quoniam non omnes voces elementorum similitudine aut significati cohærent
affinitate ne quaquam absurdum fuerit, si interdum in contrarium transeamus.
Neque enim qui de motu dixerit, de quiete quoque non poffit loqui. Advnum
fignificatum cætera reducenda, Ff ij. Vnum 448 Ių L. Num pterea quod
fignificatorum similitudoyni eidemque voci attributa fæpius est, aut fcriben
tium autoritate, aut prodentiam curiofo iudicio; principem omnium fignificatum
indagariopor- a tere cenfeo,ad quem,tanquam ad tesseram,signa que
cæterasreducere legiones: sed propofitis sem per caussis,sine quibus tam
stultecredimus,quam arroganter profitemur. Nam quum hoc inter pretandi munus
Vlu, autoritate, ratione con itare'dixerint: lane intelligendum est, vsum sinę
ratione non semper moueri, veluti si atpirat trophæum, et Anchoram, quæ leniter
a Græcis aliis uproferuntur, Atheniensium exemplo sciamus fa P Etumesse.
Autoritas vero quid aliud, quamVfus eft?Nam quodautore M. Tullio dicimus, ex
cius 1 vsuid habemus. Atfi ab vfu recedat, tum vero auctoritas nulla est. Quare
etiam Cæcilium reprehendit Cicero, etiam M. Antonium, qui tum aliter, quam ex
vsu loqnerentur. Ad rationem igi, tur, quoad fieri poterit, erunt hæc
reducenda, e tu C Nonrecte z'ni vocifignificatorum multitudinema a veteribus
assgnatan. ForVerunt antem do ettissimi, multarum quelite rarum viri, qui
propterea quod niinis mulca variis observationibus comporta sciuissent, multa
item significatorum monstra unicidem q. Voci designarunt. Quoru in opera tantunabestveca
moda sit, ut maxime etiam libria duerseturinleria ptioni. Nam specioso titulo
de sermonis proprietate edidiffent, nihil minus quam quod pro fitebantur,
effecere. unius nanque vocis vnatan tum sit “significatio propria”, ac
princeps. cæteræ aut communes, autaccessoriæ, aut etiampuriæ, non enim ab
reidem verbum adiecit vfus Nominibus diversorum significatorum, sd quia co rum
natura conueniebat, sic dicimus Scindcre vallum: Scinde re adamantem non
dicimus. Non enim natura fert. Ac verbum quidem pristinum recipit significatum sed
non cohærent. Non igi tur potuit mutari significatum huius verbi, in ca verba
quæ cum adamante convenire possunt, puta tundere. Nam dicimus, scindere in lue
tu togam; ergo erit hoc loco idem scindere, quod Lugere: et scindere
vallum,erit, Castra occupare. Ita que male plurima sic ab illis distorta funt,
quæ a nobis in libris O. iginum certis appofitis cauffis correeta fuere. Nam
quis putarit verbum hoc Potiri, idem effe quod Condi? propterea quod poetæ
versus est, Potiuntur Tybridis alueo, fic Subigere, acuere, et stringere,
percutere, et spectare, Dirigere: et ventus, odor, et alia innumera, quæ omnia
longe accuratius ad sua quæ que principia reducenda fuere. Est autem viri et
boniet sapientis non solum alienos errores de tegere, atque arguer sed etiam
rationes suas atque consilia aperire. Quare quo sitindagandum modo,
sicinftituamus. Si Condi, significat Potiring loco verbi Potiri ponatur verbum
Condi: fipatitur sedes, bene est: si non patitur, non significat. Quis igitur
dicat, Conditus sum libro? Et Conditus sum Turdo? et Conditus sum Ense? Item si
Premere, Defodere est: dicamus igitur Fossam premere. Sic, Premere, Tegere
significat: igitur Colo premi, dicamus nos, quos non attingit tamen. Nolo nunc
duciper omnia, quæ suo loco in originibus exactis fime persequuti sumus: sed
satis lit icciffe fundamenta scientiæ tibi, more principis nostri Aristotelis,
cuius sapientiæ luce grammaticorum tenebræ discutiantur. Scaliger''s main essay
on language is his “De causis linguae Latinoae,” a grammar he wrote for his son
Silvio, and which was published by Sebastiano Grifio. There Bordoni tries to
establish a philosophical basis for a science of grammar. Bordoni
approaches his subject en philosophe. In order for logic to qualify as
philosophical logic has to deal with eternally true and necessary analytic statements
about a language such as Latin or any system of communications that a Roman
used to communicate with another Roman. This is a problem which confronts
speculative grammarians like Bordoni or Grice. Bordoni tries to establish the ‘cause’,
or four causes of language, because in an Aristotelian context, a cause (causa,
aitia) is that which always and by necessity brings about one specific
‘consequentia’ or effectus, or result. The discussion of the cause normally
centres about the central passages of the “Physics” and the “Metaphysics”. In
the grammar for his son, Bordoni does not devote much space to the discussion
of the nature of ‘cause’. His philosophical presuppositions remain for the most
part implicit. Thus, in order to understand more fully his philosophical stance
on single problems, it is necessary to draw extensively on his other essays as
weIl, especially those he did not write for Silvio! The ‘formaI cause’ (causa
formalis) of language is traditionally identified as ‘significatio’. It is
clear, therefore, that ‘significatio’ poses a series of problems which involves
not only language. The most fundamental ontological and epistemological
problems are clearly at stake. A fundamental essay from which discussions of ‘significatio’
arises is a passage from the beginning of Aristotle''s De ·
interpretatione : “Now a spoken sound is a symbol of an affection in the soul.
Of what this is in the first place a sign or symbol – the affections of the
soul -- is the same for every man. Of what this affection is a likenesses – a
thing –is also the same. If an expression ‘signifies’ an affection of the soul,
or through an affection of the soul, we must know how the latter relate to the
thing in order to be able to account for the full process of ‘significatio’.
Central problems will be Bordoni’s ideas on the nature of the universale, on
the conception of individual phenomena, on individuation, and on the agent
intellect. We find useful hints of Bordoni’s position scattered in many of his
essays such as the commentary on the Hippocratean De Imnsomniis, the dialogue
on Pseudo-Aristotle De plantis, and in the commentaries on Theophrastus''s
botanical essays. The most important text is, however, the Exotericoe
exercitationes, where a section is devoted 'to a series of problems concerning
the soul. The Italian scholar Paganino Gaudenzio is rather sceptical about the
value of these exotericoe exercitationes as a source to Bordoni’s thought.
Gaudenzio thinks that the work was too marked by Bordoni’s polemic against
Cardano, which occasioned the essay. Gaudenzio was scandalized by sorne un-Aristotelian
views of Bordoni’s, and he tried to dismiss the essay as being not seriously
meant. 1 do not think him right in doing so, although I do admit that it can be
difficult to use Bordoni’s “exotericoe exercitationes” because its choice
of subjects is determined by the polemic, and also because the language is notoriously
obscure. Our senses are immediately presented with the singular and material
thing. What we sense, however, is not the substance or essence of a concrete
phenomenon, but its accidents, such as its size, colour, position, or its
number. The intellect removes these accidens, and what remains is the essence
(substantia), i. e. the species universalis which is therefore in
sorne sense produced by the intellect. Bordoni does not take this to its nominalist
extreme of calling the species or the universals exclusively a mental phenomenon.
He gives an ontological status to the two. ln order to solve the problem of the
nature of the' universals, Bordoni briefly analyses a passage from the
Analytica priora (Al, 24a 25), and concludes that an universal is a thing (res)
whose nature it is to be predicable about many things. A universal do not exist
in the soul. A universal is discovered there rather than created. What the soul
does to an universal in turning it into an affection of the soul is merely to
make the universable predicable. Intellectus autem nihil affert nisi
proedicabilitatem. The ontological foundation of the affection of the soul thus
remains pronounced. In support of his view Bordoni quotes a passage from the “De
anima” where Aristotle says that a universal (“ton kath’olou”) exists in the
soul somehow (“pas”). Had Aristotle meant that a universal actually has its only existence there he
would not have used the word “pas”. Bordoni’s attitude is not identical to any
of the great medieval schools of thought, but it does recall the common
natures of Johannes Duns Scotus, which were actualised by the intellect as
predicable universals. This sort of fundamental Scotism was by no means
uncommon i n the sixteenth century, and ought to cause even less surprise
in Bordoni, who claims to have spent sorne years in a Franciscan monastery, and
who had prefaced and index to Duns Scotus with a laudatory poem. One should
not, however, unduly stress the Scotisi aspects of Bordoni. Athough it is a
conspicuous trend in his thought it is but one amongst many. For instance in
connection with the universal he here and in several other conneçtions used the
phrase “res uniuersalis”. This is an unusual usage of “res”. One would rather
have expected “aliquid” or the like. It could perhaps best be understood in
connection with the terminology which came in after Valla''s Dialectics, where
res replaced ens, aliquid, and several other scholastic terms. Also in the De
causis linguae Latinae we meet res used for universalis and even for
accidentia. This is not an obvious usage for a man who, like Bordoni, was a
moderate realist : he did not ascribe a separate existence to the universals
ante rem, only a real existence “in re”. Points of view akin to the one
outlined above are found not only in the “Exotericoe exercitationes”, from the
last years of Bordoni’s life, but also in his earlier writings. A corresponding
attitude is for instance expressed in the commentary on the Hippocratean
De insomniis. Regarding species as a predicable or a universal as Bordonir
does was a Platonising interpretation of Aristotle which stems back to Porfirio.
This interpretation created serious problems within the Aristotelian system. How
can two single individuals of the same species differ, and how can they be
grasped by the intellect if at all? This set of problems underlies a wide range
of metaphysical and logical discussions and it would be pointless to give even
an outline of its importance here, but we cannot avoid a presentation of
Bordoni’s views on individuation and of the intellection of singular material
phenomena. According to Bordoni, Averroes assumes that there is one intellect
for the whole of humanity, and that it cannot grasp the individual phenomena.
In Italian Renaissance Aristotelianisrn, the unity of the intellect is a
standard topic of discussion. Bordoni’s interest in the subject probably
reflects his Padova days. Averroes was held to believe that the intellect
assumed the form of the thing intellected. Bordoni points out that to Averroes
the intellect does not realiter become res intellecta, but only modo
similitudinis et receptionis, although he in other places ascribes the more
radical view to Averroes, and he also ascribes it to Cardano. According to
Bordoni, Aquino also rejects the intellection of the individuals, not because
of their materiality, but because of their , individuality. This is hardly in
accordance with modern readings of Aquino but it seems to have been communis
opinio. Zimara bases his De primo cognito on a refutation of what he saw
as a nominalist acceptance of the intellection of the singulars simpliciter.
The arguments used by Zimara, one of the men whom Bordoni quotes as his
preceptors in the epistle to the reader prefixed to the Exotericoe
exercitationes, are listed as either Scotist or Thomist. A thing is considered
incompatible with the intellect because it is respectively, material and
singular. These are the same reasons which Bordoni ascribes to Averroes and
Aquino. For Bordoni the matter is clear. We do perceive the individual in our
intellects. They are indeed the first things perceived by it. If this were not
the case, he continues, a proposition like “Caesar est homo” would be devoid of
sense. To the objection that the individual only per modum is distinguished from
the species, he responds. Now listen: This Caesar who is writing this, is
something different from the universal nature of man; therefore, it is
necessary that Caesar is intellected as differing from the universal through
some particulars. Therefor, the singular is intellected. Bordoni proceeds to
argue that the higher faculties have a more perfect cognition than the
lower ones, and therefore the intellect is bound to have cognition of the
singulars of which the senses have perception, for the intellect is a higher
power than are the senses. This is very close to the traditional Scotist
argument in favour of the intellection of the singulars. Again it is
interesting to see that this was a constant point of view in the works of
Bordoni. In the commentary on the De insomniis he says. Therefore,
if the intellect grasps the universals, it also has knowledge of the
material things. This opinion was expressed forcefully enough for Bordoni to be
quoted for it several times in later academic literature (Pomerano). In the
section of the Exotericoe exercitationes with which we have been mainly
concerned, we were still left in the dark as to what constitutes the
individuating principle. Another section, however, provides us with a clue. It
is entitled “De principiis naturre indiuidure”. Anima is the individuating
principle of the human being. Bordoni does not say so in so many words, but
thus it. becomes clear that “forma” to him is the individuating principle,
since the human forma is anima. This would seem to pose more problems than it
solved, for the “forma” is that which makes a thing be what it is. It is its
common nature or universal principle, and hence it should really be the “forma”
which requires individuation. Bordoni is obviously not very precise here, and
although he uses the term individuation, he probably does not want to commit
himself too unequivocally to Scotism by introducing the haeccitas, which
is formally distinct from the soul. But even so it seems clear that for
Bordoni’s contemporaries this was accepted as a Scotist approach. Nifo, for
instance, another of the philosopher Bordoni identifies as his preceptor,
specifies as Scotist his thought that the soul is irreduceably individual in
itself, and that it is in its own · right an individuating principle. The same
vaguely Scotist attitude can also be detected in the section of the Exotericoe
exercitationes which is called Quid sit intellectus. There we read. Thus we see
that there are several notions for one and the same thing. We calI them
formalitates. This is seen as a barbarism by those who are themselves
harbarians, but for the learned it is not an inapt term. Admittedly the idea
that one thing could hring about various notions is rather more nominalist than
Scotist, and the Scotist would altogether have described the formalitates
as having a higher degree of reality, but even so the provenance of Bordoni’s ideas
on individuation seems clear. We now know that an individual phenomenon is
first to he perceived by our senses, but it is also grasped by the
intellect before it proceeds to denuding it of its differentia in order to
make it into species. In this function the intellect could be called
intellectus agens (“nous poietikos”). If one assumes that a universal is
created in the intellectus materialis (or possibilis, or passivus – nous
pathetikos), Bordoni says, there would indeed be use for an intellectus agens.
If, on the other hand, one does not believe that the intellect actually creates
the universal, it is superfluous. Either one can say that the intellectus
agens both recognizes the singular and through the process of ‘abstraction’ cornes
to recognize the universal, or the other way round, one might say that the
material intellect can have a facultas diuidendi, componendi, separandi, and
colligendi. Therefore the agent intellect will not be necessary, where the
material intellect is, or it will exist on its own without the material intellect.
Thus there is no real distinction between the two, but Bordoni does permit a
distinction ratione or ui by insisting that the intellect is but
one according to its potentia, whereas it has several uires. Aiso Bordoni’s
preceptor Nifo rejects the Thomist idea that the soul had several protestates
(the structure power of the soul). Thus Scaliger once again recalls Scotist
terminology. Bordoni states his views on the agent intellect very
strongly, even suggesting that the notion is ridiculous, and this becomes the
object of much attention in the generation immediately following Bordoni’s. Thus
Goclenius discusses the problem in his “Aduersarium”. An sit necessarium
ponere intellectum agentem. And Gaudentius is positively scandalized at the
thought that a man who wanted to pass for an Aristotelian could hold such
opinions. The agent intellect, which which Aristotle deals very earnestly is
being attacked by Scaliger as superfluous, nay ridiculous. Bordoni takes the
same attitude in his commentary on Pseudo-Aristotle’s De Plantis and also in the
commentary on Theophrastus's De causis plantarum. As an introduction to his
discussion of the “diction” in the “De causis linguae Latinae”, Bordoni
provides a summary of his epistemological views. Most of it should be
self-evident after the discussion of the Exercitationes exotericoe on the same
subject. The “De causis” is far more jejune and far less explicit, but
none of the information there provided, seems to contradict our findings. In
the Dè causis, however, Bordoni takes us, also briefly, from the
epistemological level to the level of language. We have the intellection of the
species in common with other animaIs, but we distinguish ourselves from other
animals by our rationality (“prudential”, “consilium”), whereby we participate
in God. The rationality can only be perpetuated socially, by the process of
learning and teaching. Therefore language is necessary. Reading the De causis
one might weIl wonder why language is necessary at aIl. Every affection of the
soul as weIl as the thing it reflects are identical for every man. If an
expression ‘signifies’ an affection of the soul, language is really only an
instrument for communicating what is already perceived and intellectually
grasped equally by everybody. We would, according to Apel, be metaphysically
guaranteed to say the same things about the same shared world. Bordoni’s answer
to this would be that the “finis orationis” is not only naming an affections of
the soul. It is an interpretation of the soul. The soul does not only perceive
the singular and grasp the universals, two objective processes. It is also discursive
and combines them in complexa, which in turn can be compared with the
external world. The relationship to truth is that which makes language
significant. The relationship between an affection of the soul and a thing is
far closer for Bordoni than the arbitrary relationship between an expression
and the affection of the soul that it signifies. An expression of the soul does
not ‘signify’ at all. ‘Significare’ is never used about an affection of the
soul, nor is this affection ever called a “notum” in the way an expression
always is. Only an expression ‘signifies,’ and it seems to be clear that
an expression signifies an affection of the soul. This last statement is
nothing special; for even the nominalists has to make use of an affection of
the soul for “significatum”, when e. g. a universal is concerned, although they
generally assume that an expression signifies a singular and material thing directly.
It therefore cornes as a surprise that throughout his essay on the causes of
the Latin language Bordoni clearly and unambiguously states that an expression
signifies a thing (res). The mental intermediate level is practically entirely
left out of consideration in the discussion of the Latin language and its
causes. For instance an expression follows directly the nature of the thing. In
the same way as an expression is a sign of a thing, it also imitates its nature.
In sorne places Bordoni explicitly excludes influence from an intervening
mental level. Consequently amabigous nomina do not exist, for in the real world
(in rebus) there is no intermediate between that which I have called an
adjective name and a substantive name. Hence there can he no intermediate
lzomen. Even if we remember that for Bordoni “res” could mean far more than
just a physical thing, this leaves the mental process completely out of the
picture as far as language is concerned. At the risk of explaining away what
might only he a banal inconsistency, I venture to propose that Bordoni did
believe that an expression signifies an affection of the soul, which in its
turn is a ‘re-flection’ of the res, but that the mirror of the intellect is so perfect
that the mental level becomes superfluous when one talks about the matter. We
have seen that the soul neither adds nor detracts from nature. The soul arrives
at the universals through abstraction. Bordoni is close to the entirely
objective relation between mental term and extra-mental phenomenon which Nifo
maintains in his Dialectica ludicra. When he says that “nomen significat rem”
or the like, Bordoni is not therefore talking as a nominalist, although sorne
philosophers did maintain that an expression refers directly to a things. On the
contrary 1 think that Bordoni uses a shorthand expression possible only for a
realist. Leaving the mental level without any importance in language Bordoni
notably disances himself from not only the realist modistae, but also from
their nomilist opposers/ followers, who reinterpreted the” modis ignificandi”
iriio “modi agenda” of the intellect. Here Bordoni breaks radically with Aristotelianism,
including Scotism. Bordoni is not, however, the only one of his time to do so.
Nifo explains this tendency more fully in his Dialectica ludicra where he sets
out to prove that there is no such thing as a “natural” “sign”. Not even the affection of
the soul signifies naturally, for a notion is received objectiveIy. Hence there
is no formaI causal relation between the singular material thing and the notion.
This is not dissimilar to Aquino’s idea that the a notion is a “similitudino”.
The affection of the soul is itself something signified (signatum); the
affection of the soul does not signify (signans). It is clear that Nifo
can deprive the affection of the soul of signification because of the objective
relationship between the thing and the affection of the soul, an approach
which is very close to the restricted function of the intellect as set out by
Bordoni. The tendency in philosophy had been to underline the function of the
affection of the soul in the process of ‘significatio’, and both Scotists and Averroists therefore
stress that an expression admittedly signifies a thing, but through an
intermediary abstract ‘concept’. We occasionally find this attitude reflected
in the De causis as weIl but on the whole this seems to be overruled by
Bordoni’s practice, where he is closer to Nifo. However, although an affection
of the soul itself does not not signify, it is still in exceptional cases
considered as the “significate” of expression by Bordoni. He does not always
insist on an expression merely signifying a thing. Having recourse to the
mental level seems to have been Bordoni’s ultimate resource when the more simple
approach was not viable. I will consider the following passage. Somebody might
object. An apparent substantive name – like phoenix -- which is a name of a
figment of the soul, is not an expression. For ‘phoenix’ – or “Pegasus” is not
the sign of a thing. It should be understood as follows. That which is called an“ens”
sometimes has true being, e. g., God, sometimes not.. The latter case can have
two forms, either “privation” (negation) or fiction. The apparent expression
“vacuum” (as in ‘this name is vacuous’) is an example of privation. The
apparent expression ‘phoenix’ or ‘Pegasus,’ as in Bellerofonte mot ail cavallo
alato Pegaso’) is an example of fiction. The apparent expression or name or
substantive name of this thing (ens vacuum, ens phoenix) does not signify in
the same way as ‘God’ signifies God. Privation or negation signifies through
the category of having. (“I am not hearing a sound”, “This not not red; it is
green” – as a bird has wings and flies, so does Pegasus, the Greeks believed). It
is easier to understand a figment – simple like ‘phoenix’ or complex like
‘squared circle,’ or ‘winged horse’, for they are a sort of false enunciations.
For ‘phoenix’ is the same as this enunciation, ‘This ia a bird resuscitated on
account of itself. This horse flies, and Bellerophon rides him. “Vacuum” is
described in practically modistic terms. “Per modum privationis” significare is
not written explicitly, but aIl the elements are there. This involves a concept
of a mental process which cannot be derived from Bordoni’s own epistemology. ln
order to explain how Bordoni sees the ‘significatio’ of ‘phoenix,’ Luhrman
paraphrases perhaps inadvertently the nominal phrase ‘phoenix’ to the full
utterance, ‘phoenix est avis rediviva sui causa”. Thus he obtains an utterance
and a proposition which can he either
true or false, but this does not help us with this rather obscure passage.
Bordoni does *not* equate or associate the vacuous name ‘phoenix’ with a
proposition, but with Bordoni calls a “complexum indistans”. “Avis rediviva sui
causa” – cf. ‘equus volans”. Bordoni confuses two problems here, that of ‘significatio’
(connotation) and that of truth (denotation). This cannot be dismissed so
easily as this. It is worthwhile recalling the commentary of Averroes on De
interpretation, where he states the generally accepted view that an expression
(alpha, beta) on its own is neither true nor false. Only if we add the copula
''is'' (the S is P, the alpha is beta) or '' is not'' can one talk about truth.
Averroes continues. “And therefore, when we say that a ‘chimaera’ (goat-stag)
cannot eat secondary intentions, we signify something true—for it is true that
a chimaera does not eat secondary intentions – quaestio subtilissima. Bordoni's
preceptor Zimara deals with a related problem in his best-selling “Solutiones
contradictionum”. Zimara claims that in one way, the formation of the intellect
is always true; that is by the first operation of the intellect. In a similar
context in the Exotericoe. exercitationes Bordoni says. Ffr that which is
understood by the intellect is always true (“It is true that the Greeks
believed or conceived of Pegasus as a flying horse”). In another way, however,
the formation of the intellect, when negated in an utterance, is true (“It is
true that Pegasus does not fly”), because, as we nave seen, uerzcas can only oe
eSIaOllsnea Inrougn an “adaequatio rei”, which involves “composition”
(conjunction of properties: equus volans) or disiunctio. Neither of these two
ways of regarding truth allows of
declaring phoenix a lie. Sorne light can be thrown on this contradiction in
Bordoni by looking at the central passage in the Metaphysics where Aristotle
discusses the ways in which falsitas can be said, i. e., not a philosophically
unambiguous term, but the usage of the term in Greek, although Aristotle takes
it for granted that all the ways in which ‘falsum’ may be said are equally
adequate instances of ‘falsitas’. What is important for my purpose is that
Aristotle in one section ignores or underestimates a ‘statement’, an
‘utterance’, or the content of a desire or a belief in favour of a states of
affair which he groups with under the category of a thing that is not as it
seem, as false, a thing. Averroes says on the same locus. ‘’Falsum’ is also
said about a fictional thing which is imagined according to their not having
existence, or not being at all. And this sort of ‘falsum’ has to do with
intellection and primarily with desiring or believing It must be a
‘falsum’ of this kind which Bordoni has in mind, although this is difficult to
explain without ascribing a greater independence to mental operations. Bordoni
is likely depending on a passage like the one from Averroes than on scholastic
quaestiones on figmentum. This is reinforced by his choice of the example
‘phoenix’, which usually exemplifies a species or set with only one member in
it (hence it grows capital letters, as Strawson says). The example of a figmentum is usually either ‘hircocervuus’
(unicorno) or chimaera (goat-stage), cf. sirena, centauro -- which
are more complicated to account for than the singular ‘Phoenix’ or ‘Pegasus’
(‘Vacuous Names’). However, allowing that Bordoni means what was usually meant
by ‘chimaera’, there is some traditional sense to be made out of this passage.
ln one other instance Bordoni has to take mental operations into consideration.
That is when he discusses what was traditionally known as suppositio materialis
(the use-mention distinction). Scaliger never uses ‘suppositio’, and he is
refreshingly untechnical on the subject. ln sorne places he is, however,
reminiscent of logical terminology. Bordoni’s explanation of material
supposition corresponds to his description of the mental auto-reflection on an
affection of the soul. Thus we see that Scaliger does explicitly acknowledge
mental operation in the De causis linguae Latinae in sorne special circumstances,
although it on the whole is of less than secondary importance to him. I do not
deny, therefore, that a mental level exists in Scaliger''s epistemologically
based concept of ‘significatio’. My point is rather that the functions which
Bordoni ascribes to the intellect are so limited that he can most often ignore
them in practice. Scaliger''s indifference to the mental operations has sorne
linguistic consequences as weIl. He has a .preference for the expression ‘significatum’
(cf. implicatum, implicatura) rather than ‘significatio’, ‘implicatio’). And it
is remarkable that he does not seem to mind whether ‘significatum’ gets
confused with ‘significatus’ (‘signatus’, ‘signatum’). Bordoni quite
often uses forms where the two co-incide, without giving any indication of
which of the two he means. When discussing homoym, paronym, and synonym,
Bordoni says : Nam pro-fecto ut inre non sunt eadem (eequi-voca), ita nominis *significato*
alio atque alio sunt. Itaque sic vere possis dicere. “Canis non est canis.” Id
es, res coolest is non est res terrestris. At nomen et materiam habet ipsas
literas, “C”, “A”, “N”, “I”, et “S”, et formam, id est significatum. Ergo “canis
coelestis” materiam eandem habet elementorum quam canis terrestris. Formam
autem, id est significatum, non habet. Ergo non est idem nomen (costellatio
canis caelestis). The two places where Bordoni writeso “significatum” he seems
to be thinking of the relaterd (but distinct) form of “significatus”. It would,
syntactically, have been at least as correct to have ‘significatus’ (or
‘significatum’) nominative case (casus rectus, not casus obliquus) in the two
instances – in which case the nominative forms ‘significatus’ and ‘significatum’
are different. When Bordoni has ‘significato’, this expression seems is a
declined form of the nominative “significatum”. But this would makes but little
sense. As Pattison notes, it would amount to saying something very otiose if
not nonsensical. Just as two 'homonyms, say, ‘dog’ and ‘dog’, are different in
the real world, they are not the same in the real world. It make more sense to
read ‘significatu’, the declined form of the nominative neuter noun
‘significatus’ instead. The same is true of another passage.
Proprium autem quorundarum prae-positionum est ut *significate* uarient.
Prepositions (like “on” the table), being con-significantia, do not strictly
have a significatum at all – even if “See Strawson under Grice, and Grice
on Strawson” does – or Pears is between Grice and Strawson. With the case of
‘on’ or ‘between’, ‘significatu’ or ‘significatus’ (cf. conceptus) would have
constituted a more understandable text. – cf. the conception of negation. My
intention is not, however, to propose emendations ot the text, but to show that
Bordoni is practically indifferent to any distinction between ‘significatus’
(conceptus – incuding figmentum) and significatum (signatum – what affection of
the soul is behind the expression ‘phoenix’?). A rather dramatic consequence of
the objective relation between the extra-mental world and the corresponding
mental concepts. Bordoni’s ‘significatio’ makes it very difficult to explain
contextually changing usages of a word. Each varying usages must reflect a different
affection of the soul. Two different uses of an expression must therefore be
considered as two different dictiones, which only accidentally have the same
‘matter’ or form. This is standard in the modistae, but Bordoni’s
‘significatio’ becomes even more rigid and static because of the limited role
he ascribes to the mental operations. Not only does he ignore theories of
supposition, which involve words changingaccording to context ; he rejects the
possibility explicitly by telling us that discussions of sermonis proprietas
are cOlnpletely misguided, because words have Ollly one signification
(Scaliger 1540 : 351). This make it very difficult to acc() unt
theoretically for the philological discussions of the niceties of usage. That was also
a sort of proprietas sermonis. Bordoni unhesitatingly gives use precedence over
rationality in lànguage, when confronited with the problem, but his theoretical
discussion of use remains fundamentally incompatible. with his concept of ‘significatio’.
A discussion of the concept of usus will, therefore lead to far away from the
theme of this, and it must here be left as a hint at the range of Scaliger''s
eclecticism. Arist., Phys. B 3. 194b23 -195b30; Met. Â 2. 1013-24
-1014-25, te Scripsimus autem desumptis a philosopho principiis pro confessis
quod in omni scientia fit infmore» -- where he discusses criticism of the De
causis. Arist. / nt. 16-3-8. Gaudentius. For a modern discussion of
Scaliger's relationship with Cardanus see Maclean. Te ita et naturre opulentia
et Aristotelis opibus euincam esse in natura res universales piuribus
communicabiles. te At intellectus nullam facit substantiam. Neque cum abstrahit
circumstantiam quicquam addit de suo... sed agnoscit eandem esse in utroque,
quia utrique communicabilem et iam communicatam. Bordoni is clearly and often
explicitly anti-nominalist. For Bordoni’s stay in a monastery cf. Billanovich.
The poem is in de Fanti. Ad hrec uniuersalia in materia sunt. Sunt enim unum in
multis. Nam idearum figmenta non admittimus». (10) It is worth noting that
Bordoni does not agree with Zimara who says. Unde, sicut mea fert opinio,
sententia peripateticorum fuit quod intellectio singularis materialis repugnat
intellectui, ut intellectus est, non quatenus singulare, sed quatenus materiale
est. Sic erat respondendum: in rebus singulis esse multa suapte natura qure
unum fiunt ab una forma: ut esse, uegetari, sentire, intelligere. Hrec omnia ab
una anima unum fiunt in homine. Sic uidemus eiusdem rei diuersas esse notiones
quas barbare quidem barbaris, sed non inscite apud doctos formalitates
appellabamus. See Poppi (1966) for-a discussion of the Scotist doctrines on
formal distinction at Padova. Bordoni’s thoughts are very similar to the notion
of the immediate contact between the intellected object and the passive intellect
which Achillini was noted at Padova. Bordoni’s thoughts are very similar
to the notion of the immediate contact between the intellected object and the
passive intellect which Achillini was noted for maintaining. Perhaps more interesting
here is that Nifo and Bacilieri also nurtured such ideas. Bordoni does not,
however, completely reject the existence of the species intelligibilis. Rationality
is the traditional Aristotelian differentia of the human being. Luhrman sees a
dependence on Pico della Mirandola in the use of “divinum”. The idea of the
divine participation of the soul is general neo-PLATONIC doctrine and can
hardly he identified with Pico specifically. It is worth noting that Bordoni does
not make the human use of language an argument for the divinity of the souI.
This would have brought him far closer to the language mysticism of Pico. Veritas
in oratione est, non in uerbis priuis. When Scaliger talks about materiam,
formam and qualitatem significare: about substantiam significare and about
actionem/ passionem significare, aIl these concepts are also res, not with a
separate existence, but nevertheless with a real existence. E. g. Hieronymus
Pardo, who took up the nominalist argument that the assumption of an intervening
concept would lead to Infinite regress: cf. Ashworth 1974: 43. (20) Averroes in
Aristotle (1562) Vol. 1, 1, fol. 68 v. (21) Zimara (1530) (Contradictiones)
fol. 53 v., commenting on the De anime III textus 21 and 26 = r 6. 43Qa26 sqq.
and 43{) b 26 sqq. (22) Kirwan (1971) p. 178 on /:. 29. 1024b 17 sqq. (23)
Averroes in Aristotle (1562) Vol. VIII, Met. V, textus 34: fol. 141. The chimaera
not only poses a problem of truth, but as a true figmentum it exemplifies that
which it is impossible to comprehend, in the sense that it signifies something
which has the essential characteristics of “lion”, “woman”, and “dragon”. That
Bordoni does not use the chimaera here is so more remarkable as he did know why
‘chimaera’ is a complicated example. As it is described in Bordoni’s
exercitatio on which Goclenius comments. Ac aliquando sine hac specie
intellectus intelligit, nempe cum intellectus recepta species exsinuat se ipsum
et speciem ipsam intelligit. Id est ipsam speciem cognoscit esse rei notionem,
non autem rem. Hzc intellectio est animi action. I cannot therefore entirely
agree with Stefanini in calling Scaliger “a modest mentalist”. For signification
is the forma of a word, not something separate from it. Est st enim forma
dictionis signification. -- intelligibilis. -- the he human him. Sgnificare
nevertheless of and exemplifies which : know 3v., : : species
rei. 1cannot therefore entirely agree with Stefanini in calling Scaliger te
mentaliste » . ACKRILL, J. L. (1 Aristotles Categories and De interpretatione,
Translated with. Notes and Glossary, Oxford, Oxford University Press.
ACKRILL, J. L. Aristotles Categories and De interpretatione, Translated
with . Notes and Glossary, Oxford, Oxford University Press. 50
JENSEN: Scaliger''s concept of signification APEL, K. O. (1963).
Die Idee der Sprache in der Tradition des Humanismus von Dante bis Vico, Bonn,
Bouvier Verlag. APEL, K.-O. (1976). «The Transcendental Conception of Language
Communication and the Idea of a First Philosophy», in Parret, 1976, 32-61.
ARISTOTLE (1562). Opitra cum Auerrois commentariis, I-VIII, Venice, apud
Iunctas. (repr. Frankfurt am Main, 1962). ASHWORTH, E. J. (1974). Language and
Logic in the Post-Medieval Period, Dordrecht & c., Reidel.
ASHWORTH. Chimeras and Imaginary Objects: A Study in the Post-Medieval Theory
of Signification» Vivarium. BILLANOVICH, M. (1968). «Benedetto Bordon e Giulio
Cesare Scaligero» Italia medioevale e u~ anistica, XI,. pp. 187-256. BOLER, J.
F. (1982). «Intuitive and Abstractive Cognition» in Kretzman et al., 1982,
460-478. COPPLESTON, F. (1962). A History ofPhilosophy, vol. 1-9, Paperback
ed., New York, Doubleday. GAUDENTIUS, Paganinus (1641). De pythagoroea animarum
transmigratione opusculum. Accedunt... De aperipato Coesaris Scaligeri, Pisa,
typis A. Massre et L. de Landis. GOCLENIUS, Rudolphus Maior (1606). Aduersaria
ad exotericas aliquot 1. C. Scaligeri... exercitationes, Editio
tertia, Marburg, typis P. Egenolphi. KESSLER, Eckhard (1981). «De
significatione uerborum» «Spitscholastische Sprachtheorie und humanistische
Grammatik» Res publica literarum, 4,. 285-313. KIRWAN, Wallace (1971).
Aristotles Metaphysics, Book r,~, and E, Translated · with Notes, Oxford,
Oxford University Press. KRETZMAN, Norman; KENNY, Anthony; and PINBORG, Jan
ed., Thé Cambridge History of Later Medieval Philosophy, Cambridge
& c., Cambridge University Press. LUHRMAN, C. L. Pasius, 1: Linacer, 1. C. Scaliger en
hun beschouwing van het werkwoord, disse Groningen. MACLEAN. The Interpretation
of Natural Signs. Cardanus's De subtilitate versus Scaliger's Exercitationes. Vickers,
Brian ed. Occult ' and Scientific Mentalities in the Renaissance, Cambridge,
Cambridge University Press, pp. 231-252. MAHONEY, Edward P. (1976). «Agostino
Nifo and Saint Thomas Aquinas» Memorie Dominicane, N. S., 7,
195-226. MAHONEY, Edward P. (1976). «Agostino Nifo and Saint Thomas
Aquinas » Memorie Dominicane, N. S., 7, 195-226.
JENSEN: Scaliger''s concept of signification 51 MAlUS,
lunianus, De priscorum proprietate uerborum, Traviso, Bartholomoeus
Confalonierus Brixiensis... impressit (Hain * 10541). NARDI, Bruno (1945).
Sigieri di Brabante nel pensiero dei rinascimento itaUano, Rome,
Edizioni italiane. NARDI, Bruno (1958). Saggi suit' aristotelismo padovano dal secolo
XIV al XVI, Florence, Sansoni. NIPHUS, Augustinus (1521). Dialectica ludicra
tyrunculis... Venice, per Alexandrum de Bindonis. OWENS, J. (1982). c Faith,
Ideas, Illumination, and Experience» in Kretzman et al., 1982, 440-459. PARRET,
Herman ed. (1976). History of Linguistic Thought and Contemporary Linguistics,
Berlin & c., de Gruyter. PINBORG, Jan (1967). Die Entwicklung der
Sprachtheorie im Mittelalter, Münster & c. Aschendorff.
PINBORG, Jan (1975). c Die Logik der Modistoe» Studia Mediewistycz. ne,
16, pp. 39-97. PINBORG, Jan (1982). c Speculative Grammar» Kretzman
et al POMARIUS, De anima rationali... Proeside Dr. Johanne Soerlin2en.
Wittemberg, Literis mandabat Michael Wendt... --POMERANUS, Andreas Friderici
(1645). Placita philosophorum XXIII de anima rationali, proeside Johanne
Sperling, Wittemberg, apud M. Wendt. POPPI, Antonino (1966). c 1 contributi dei
formalisti padovani al problema delle distinzioni» Problemi e figure della
Scuola Scotista dei Santo (Publicazioni della provincia patavina dei fratri
minori conventuali, 5) pp. 601-790. Antonino POPPI, “Saggi sul pensiero inedito
di Pietro Pomponazzi, Padua, Editrice Antenore. Julius Caesar SCALIGER (1539).
Hippocratis liber de somniis cum L C. Scaligeri commentariis, Lyons, apud Seb.
Gryphium. SCALIGER (1540). De causis linguoe Latinoe, Lyons, apud Seb.
Gryphium. SCALIGER (1556). In libros duos qui inscribuntur De plantis
Aristotele autore libri duo, Paris ex officina M. Vascosani (also Lyons, apud
GuIielmum Rouillum). SCALIGER (1557). Exotericaru"" exercitationum
liber quintus decimus, de subti/ itate ad Hieronymum Cardanum, Paris, ex
officina typographica Michaelis Vascosani. SCALIGER (1561). Poetices libri VII,
Lyons, apud AntoniulTI Vincentiunl (also s. 1. [ Geneva], apud Johannenl
Crispinum). SCALIGER (1561). Poetices libri VII, Lyons, apud
AntoniulTI Vincentiunl (also s. 1. [ Geneva], apud Johannenl Crispinum).
52 · JENSEN: Scaliger''s concept of signification SCALIGER
(1566). Commentarii et animaduersiones in sex libros de causis plantarum Theophrasti,
Lyons, apud Gulielmum Rouillum. SCALIGER (1584). Animaduersiones in Historias
Theophrasti, Lyons, apud Ionnam Iacobi Iuntoe filiam. STÉFANINI, Jean (1976).
«J. C. Scaliger et son De Causis linguoe Latinoe» in Parret ed. 1976,. 317-331.
STÉFANINI, Jean (1982). «Aristotélisme et BI" ammaire; le De causis
linguoe Latinoe (1540) de J. C. Scaliger» Histoire Epistémologie Langage, ' 4,
2, pp. 41-54. VALLA, LaUrentius (1982). Ripastinatio dialecticoe et
philosophioe, 1-2, ed. Gianni Zippel, Padua. VERBURG, P. A, (1952). Taal en
Funktionaliteit, Wageningen. YATES, Frances A. (1979). The Occult Philosophy in
the Eli1. abethan Age, London, Routledge & Kegan Paul. ZI~,
Marcus Antonius (1530). De primo cognito eiusdemque solutiones in dictis
\ Auerrois, Lyons, apud Scipionem de Gabiano. Marcus Antonius
(1530). De primo cognito eiusdemque solutiones in dictis \\
Auerrois, Lyons, apud Scipionem de Gabiano.
Julius Caesar Scaliger. Giulio Cesare della Scala. Giulio Cesare
Scaligero. Giulio Bordon. Bordon. Bordoni. Keywords: “De causis linguae
latinae, subtilitate, grammatical filosofica, filosofia retorica, Cardano,
aristotelismo, rinascimento, bordone. Grammatica a mi figlio, Grammatica Silvia
– per il figlio Silvio. Luigi Speranza,
“Grice e Bordon” – The Swimming-Pool Library.
BORELLI-D. Borelli. Alonzo-Borrelli (Napoli).
Filosofo. Grice: “I would call Borreli a Griceian; I never took Sraffa’s rude
Neapolitan gesture too seriously, but Borelli, like Vitters, does – as he
notes, a bended wrist can mean, the utterer by moving his hands this or that
way IMPLICATES that p – or q; I certainly allows my ‘utter’ to cover such cases
– ‘express’ – but Borreli is into the mechanics of it!” La ricostruzione della
vita di Borelli si basa sull'epistolario che Borelli tiene con Viviani,
Marchetti, Magliabechi e Marcello Malpighi. Figlio di Michele Alfonso Alonzo, soldato
di fanteria del presidio distaccato al Castel Nuovo di Napoli.Il padre fu
processato per aver favorito la fuga del Campanella dal Castel Nuovo, e fu
condannato alla pena capitale, che gli fu poi commutata nell'esilio a Roma.
Questo ultimo sarà il luogo dove Borelli effettua i suoi studi diventando
allievo di Castelli. Insegna matematica prima a Messina a Pisa, dove fonda
la Societa degl’Investigandi. Si ritira a Roma dove fonda la Societa dell'Esperienza
Fisica-Matematica. A Roma frequenta le lezioni di idrodinamica di Castelli.
Castelli gode di una notevole fama e fu certamente in quell'occasione che
Borelli comincia ad appassionarsi alla fisica e, in particolare, alla meccanica
classica. Chiaramente questo periodo e decisivo per il suo indirizzo culturale
in quanto gli permise di elaborare quella metodologia di pensiero grazie alla
quale lascia impresso il suo nome nella storia. Borelli infatti utilizza
l'applicazione della matematica della meccanica e del metodo sperimentale,
proprio della scuola galileiana, per risolvere i problemi biologici.Borelli fu
chiamato dal senato accademico dell'Messina, grazie in parte alla
raccomandazione del Castelli, al fine di occupare la nuova lettura de
matematiche. L'Messina lo tenne in gran conto e gli fornì i mezzi per viaggiare
e mettersi in contatto con i professori delle altre università. Borelli
pubblica la risoluzione di alcuni problemi geometrici di Pietro Emanuele
Scoppia una epidemia in Sicilia che da l'occasione a Borelli di scrivere la sua
prima opera da medico. L'opera intitolata “Cagioni delle febbri maligne in
Sicilia” e pubblicata a Cosenza. La precisione con la quale Borelli tratta questa ‘febbre maligna’
conferma ulteriormente che egli già in precedenza aveva raggiunto notevoli
conoscenze mediche. Lasciò Messina al fine di occupare la cattedra di
matematica a Pisa, conferitagli dal Granduca Ferdinando II. Tenne la sua prima
lezione pisana ma con scarso successo. Non passa molto tempo però che quegli
stessi allievi dovettero ricredersi sulle qualità del maestro. Tra i suoi più
illustri discepoli, merita di essere citato Marchetti. Il soggiorno pisano si
rivela di grandissima importanza al fine di plasmare l'orientamento scientifico
di Borelli, che già alla scuola del Castelli si era andato rafforzando. Per
sottolineare l'importanza del soggiorno pisano è giusto considerare che il
territorio di Pisa ha visto passare i più illustri medici del tempo: Vesalio,
Colombo, Cesalpino, Galilei infine che era stato a Pisa per conseguire il
titolo di dottorato, ma poi finì per insegnare matematica. Sebbene tra i medici
appena nominati Galilei possa sembrare estraneo al loro campo non bisogna
escluderlo del tutto. La tradizione galileiana infatti trae nuove risorse
grazie alla fondazione del Cimento che ha costituito un evento di notevole
importanza per l'evoluzione del progresso scientifico. Della suddetto Cimento
ha parte Viviani, Dati, Segni, Redi, Torricelli, Oliva (di Reggio Calabria), e Borelli.
Il motto del Cimento e “provando e riprovando”. Col Cimento viene dato credito
al metodo sperimentale galileiano in contrapposizione al principio di autorità
del metodo aristotelico. Borelli da un contributo notevole a ogni importante
esperienza del Cimento. Tozzetti si riferisce a Borelli come uno dei maggiori
luminari del Cimento. Borelli pubblica “L’Euclides restitutus” di notevole
importanza matematica. Sccessivamente si dedica alla traduzione del “Dei
conici” di Apollonio. Pisa si presenta come il teatro di una epidemia di
febbri. Borelli studia questo morbo e ne fa una descrizione in alcune lettere
che inviò a Malpighi. Pubblicò il De rerum usu, completando le osservazioni
anatomiche del Bellini L. con delle osservazioni fisiologiche. Si
occupa anche di astronomia, in particolare della cometa che era apparsa. Nel
Theoricae medieorum planetarum ex causis phisicis deductaem si interessa del
movimento dei satelliti di Giove. Borelli, parallelamente alle esperienze di
matematica e fisica, si occupa di anatomia e soprattutto di fisiologia. Queste
ultime esperienze gli sono di estremo aiuto per la successiva elaborazione del
De motu animalium. Sia l'anatomia che la fisiologia compiono in questi momenti
dei progressi significativi, soprattutto grazie all'applicazione del metodo
sperimentale alla fisiologia (Harvey con la dimostrazione della circolazione
del sangue). In questo period, l'intento principale è quello di abbandonare il
cieco empirismo al fine di porre le basi di quella che sarà la medicina moderna.
Sotto questi auspici nasce, grazie anche a Borelli, un nuovo movimento, la
scuola iatro-meccanica che agli inizi viene anche chiamata scuola iatro-matematica.
Tuttavia, già sorgeno i primi dissidi e le prime inimicizie tra i membri del
Cimento; Borelli e in dissidio soprattutto con Viviani, per cui cominciava a
maturare il convincement odi ritornare a Messina. Borelli scrive al Principe
Leopoldo e manifesta l'intenzione di lasciare Pisa adducendo il pretesto della
salute. La partenza di Borelli dispiacce al Principe Leopoldo, il quale
tuttavia non lo priva della sua stima. Secondo Francesco Redi, Borelli si
pente di aver lasciato Pisa. Con il ritorno a Messina si chiude la fase più
feconda di risultati nella vita di Borelli. Il ritorno di Borelli a
Messina fu molto gradito dai cittadini di questa città, grazie sia al ricordo
che conservano e sia per la fama che Borelli aveva conquistato in Toscana.
Nella città sicula, Borelli riprese l'attività di docente impegnandosi sullo
studio dei fenomeni riguardanti l'astronomia e la fisiologia. Pubblicò le
Osservazioni intorno alle virtù ineguali degli occhi. E incaricato dalla Royal
Society di Londra per studiare l'eruzione dell'Etna. Alla descrizione dell'eruzione
del vulcano fatta da Borelli si interessa anche il Principe Leopoldo.
Durante il soggiorno messinese, Borelli frequenta il palazzo del Visconte
Ruffo, luogo nel quale, a quanto sembra, si cospira contro il regime. Questa
attività cospiratrice culmina in una
congiura, a quale, oltre a non provocare nessuna alterazione nella situazione
politica, ha conseguenze disastrose per la cultura dell'isola. Borelli, per le
sue idee e per il suo operare in nome della libertà e dell'indipendenza, e accusato
di ribellione e dovette espiare la sua colpa a Roma. Borelli raggiunse Roma. Il
poco avere che era riuscito a portare con sé gli fu derubato da un servo
infedele. Malgrado queste tristi condizioni, non abbandona l'attività
intellettuale, anzi riprese lo studio al fine di portare a termine la sua più
grande opera, il De motu animalium. Fortunatamente Borelli incontra a Roma la regina Cristina di
Svezia, la quale avrebbe poi patrocinato la pubblicazione della sua opera
capitale. A causa delle condizioni economiche in cui versa, Borelli dove
accettare l'ospitalità offertagli da B. Carlo Giovanni di Gesù nella sua casa
di San Pantaleo. Il De motu animalium rappresenta il suo ultimo grande
contributo per la conoscenza scientifica infatti, mentre lavora su questa
opera, fu colpito dalla malattia, probabilmente polmonite. Prima di morire,
Borelli, raccomanda la pubblicazione del De motu animalium a B. Carlo Giovanni
di Gesù. L'opera più conosciuta del Borelli è il trattato De Motu Animalium,
con il quale cerca di spiegare il movimento del corpo dei uomoni basandosi su
principi meccanici, tentando di estendere all'ambito biologico il metodo di
analisi geometrico-matematica elaborato da Galilei in ambito meccanico e per il
quale si guadagna il titolo di padre della iatromeccanica. Borelli si
occupa anche di astronomia, elaborando una teoria generale sul moto dei
pianeti, seppure limitatamente ai satelliti di Giove. Si suppone che la
decisione di limitare lo studio a tali corpi fosse stata dettata
dall'opportunità di non andare in contrasto con le teorie geocentriche imposte
dalla Chiesa. Nel suo studio Theoricae mediceorum planetarum, sostiene che
tutti i satelliti abbiano una naturale tendenza ad avvicinarsi a Giove, mentre
la loro orbita circolare intorno ad esso li spingerebbe ad allontanarsene. Le
forze contrapposte si equilibrerebbero: l'attrazione verso Giove sarebbe
costante mentre la spinta contraria sarebbe inversamente proporzionale alla
distanza dei satelliti da Giove. Borelli giustifica il moto delle orbite e la
loro forma ellittica come una combinazione di forze tra "l'attrazione dei
raggi solari" e i "raggi motori" originati da Giove.
Giovanni Alfonso Borelli, continuando i tentativi di Galileo sulla misurazione
della velocità della luce, eseguì un esperimento utilizzando un sistema di
specchi riflettenti sulla distanza tra Firenze e Pistoia, circa 35 km. Questo
metodo fu poi ripreso da Fizeau che riuscì a valutare una velocità di 283.000
km/s, molto vicino alla misura esatta. Altre opere: “Cagioni delle febbri
maligne in Sicilia”; “Della cagioni delle febbri maligni” (Pisa); “Euclides
restitutus, sive prisca geometriae elementa, brevius, et facilius context”
(Pisa); “De Renum usu Judicium” (Strasburgo); “Lettera del movimento della
cometa apparsa a Pisa”; “Theoricae mediceorum planetarum ex causis phisicis
deductae” (Pisa); “De Vi Percussionis, et Motionibus Naturalibus a Gravitate
Pendentibus” (Bologna); “Osservazioni intorno alle virtù ineguali degli occhi”
(Messina); “Meteorologia Aetnea, seu historia et methereologia incendi Aetnei”
(Reggio Calabria); “De motionibus naturalibus a gravitate pendentibus”
(Bologna); “De Motu Animalium. (Roma), Lettere di Borelli ad Alessandro
Marchetti, Lettere di Giovanni Alfonso Borelli, dirette una a Malpighi, le altre
a Magliabechi. Napoli. La scuola di Roma. Alfonso Borelli, fisico: Celebrazione
dell'Accademia del Cimento nel tricentenario della fondazion, Pisa. Dal Borelli
al Malpighi. La mécanique céleste de Giovanni Alfonso Borelli. Di una diversa
soluzione di un problema di meccanica muscolare da parte di due medici
matematici. Considerazioni sulle vedute neurofisiologiche. Spunti di
neurofisiologia nel De Motu Animalium di Borelli. L'apparato motore nello studio
di Borelli. Memoria della pontificia Accademia Romana dei Nuovi Lincei. Dizionario
biografico degli italiani. Giovanni Francesco Antonio Bonelli. Giovanni Alfonso
Borelli. Keywords: corpo umano, fisiologia, anatomia, psicologia, motu,
fisiologia filosofica, explanation of bodily movement, behaviourism, body
movement, corpore, corporalism, animism, corpo animato, che cosa anima il
corpo, che cose animano i corpori? Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Borelli” –
The Swimming-Pool Library.
Borsa (Mantova). Filosofo. Grice: “I would call
Borsa a Griceian – I mean he wrote on eloquence, as I did – and he qualified
this in two ways: ‘eloquenza sacra’ and ‘in Italia’ – Like Austin, he thought
that this or that ‘filosofismo academico’ (think ‘impilcatura’) was an abuse to
the ‘eloquenza sacra’ in Italia – another was the use of ‘neologism’ – Friends
tried to disencourage: “This or that filosofismo did have some influence on
Roman poetry!” “Damn them!” – He also wrote a rather anti-pathetic ‘elogio di
me stesso,’ whose chapter on ‘gli amori’ is hardly sincere!” “But I love him!”
-- Studia a Verona, Reggio Emilia, e
Bologna. Gl’interessi di Borsa sono di stampo prettamente filosofico. Publica
“I fisiologi” e “Gl’empirici”. Segretario dell'Accademia mantovana. Pubblica “Del
gusto” presente in letteratura italiana, saggio scritto in risposta a un
quesito posto dalla medesima Accademia, ovvero, “I vizi più comuni e
osservabili del corrente gusto italiano” in belle lettere. Il vizio, non la
virtu, del gusto, la corruzione del gusto s’incarna in tre diversi aspetti; il ne-ologismo
no-romano, ovvero straniero, il filosofismo enciclopedico, e la confusione dei generi grammaticali. Insegna
logica e metafisica nel ginnasio di Mantova. Tra le opere di Borsa vanno
inoltre ricordati due saggi problemi estetici
in relazione alla musica – “La musica imitativa” -- e alla danza – “I balli
pantomimi” – la pantomima. – musica imitazione – Scruton. “A sad melody”. Si cimenta inoltre nella composizione di una
tragedia, “L’assassinio d’Agamennone”. “Palese”. “Zatta”. Dizionario biografico
degli italiani. M a selecircostanzepolitiche,elemorali,che il primo difetto del
Neologismo portaronci, quello ci comunicarono in seguito del Filosofismo; an
che questo Secondo un terzo ne produce , che è la universale Confusione dei
Generi , e quindi la noja dei puri , ed eccellenti. Questo vizio anzi ė si
immediatamente , e intimamente connesso , colla Filosofia,ma col Filosofismo,
che par talota identificarsi con lui, e costituire una medesima coa sa.Ad
occhio intelligente però saran molto diver.
si,eparràaggravarsiinquest'ultimoildestinodel. la Letteratura Italiana. Tom.II.
- raven 82 propria cosi , che il Tragico le passioni istesse di.
pinga con colori molto lontani dal Comico ; che ciascuno esponga fatti, animi
personaggi, scelga incidenti degni di lui ; e che infine ognun parli il proprio
linguaggio , e faccia il proprio mestiere . 1 1 tendo quell'intima natura della
cosa in se stessa, la quale nega d'estendersi ad oggetti stranieri, ne i propri
sa maneggiare in foggia diversa da quella , che si conviene . Intendo per
ultimo quell'avvedu tezza , e integrità di composizione , per cui dal Poema
Epico discendendo perfino all'Epigramma, e alla Lettera, ogni sua parte, e ogni
membro oc çura cosi esattamente quel luogo , che gli sta bene , che
trasposizione non soffra senza difetto. Que. ste cose oltre l'esserci insegnate
da più gravi Fi. lologi, sono anche cosi chiaramente emanate dalla natura della
persuasione , e della illusione, e cosi strettamente silegano colla necessaria
generazion dell'idee , che nulla più . In questo senso sono , e si devono esse
dire la Filosofia propria , e rispet. tiva di ciascun genere . Quella , che
nell’Articolo antecedente si dipinse latente , animatrice , dispo. sitrice, e
anticipatamente ragionata. Quella che a forza d'osservazioni su la natura ha
imparato a col. Sento dunque io dentro di me ( sia a ragio. ne ,
sia a torto ) che e nel totale , e nelle singole parti dei più dei libri, che
si scrivono e leggono , serpe profonda una tal confusione di generi, che
perverte ogni cosa ; turba , ed offende le idee a n che le più obvie del Bello
, e del Perfetto . O piut tosto sentendo ciò ne argoniento, che sien que
83 locare i varj istrumenti o poetici , od oratorj in quel modo, luogo, numero
,aspetto, che ¢ l'ec cellente a farli giuocare su le fantasie , e sui cuori,
con tutto quel massimo vantaggio , che sia possibi le , in quella tale
situazion d'oggetti, e di persone . Quindi ognun vede , che non più no delle
frasi, e delle sintassi, come nell'Articolo primo, né del Gusto Italiano or non
trattasi nella generale maniera di piegare i pensieri staccati, e colorire la
superficie delle cose , che si maneggiano , come nel secondo . A più alte cose
moviamo ; a ricercare qual sia il Gusto presente degl'Italiani nel disegro ,
nel getto delle Opere loro ; e se seguono in ciò la natura , ed il genio delle
materie diverse , e delle compo sizioni . Si esaminano infine ora i libri nel
loro tut. to ;non già i modi , e i periodi; non le strofe,le scene , le digressioni.
ste idee , che guastatesi , e corrotte , guastano poi , e moltiplicano si
fatti libri a di nostri . Il bello , e il sublime , dice Aristotile , nasce
dall'Espressio ne della Grandezza con Ordine ;cioè,come spiega dal mostrare il
suo soggetto nelle proporziv ni più ampie , di cui sia capace . Ommettiam p u
re , che il pensier d'Aristotile non s'adatta trop po bene al sublime
propriamente tale , come s'é esposto nel Saggio su la Fantasia ; ma certo s'a
datta egregiamente al bello , al maestoso , al gran de , all'imponente ; e
certo è che questa grandezza , e quest ordine non son niente affatto secondo il
Gusto presente ? Anzi al contrario la proprietà nel. lo scrivere , l'esattezza
in dividere , e separar ogni parte più o meno spiegatamente, secondo la natura
dell'opera : un'aria infine ora di trattazione seria e posata , ora di
composizion meditata e rigorosa , egli è omai quello appunto , che decide della
m o r te d'un libro di Belle Lettere appena nato , alme no riguardo ad una gran
parte de'leggitori. Pur troppo è cosi ; e comunemente parlando , non de. ve
procedere altrimenti la cosa . Poiché se la Filo. sofia per temperamento si
grave , e per natura , p u re è resa oggi si instabile, e si leggera presso
in 84 no, finiti; che non debbon poi essere le Belle Lettere
amiche soltanto di piaceri , e di delizie , e meno assai tolleranti della
fatica ? La leggerezza , e il carattere d'una facile universalità contrarrano
es se dalla Filosofia con somma rapidità . Si getteran su la carta , come prima
i pensieri s'affaccino , e le materie , senza meditare gran fatto, senza con
nettere , ed ordinare . Incerti come colui, se del s u o l e g n a m e f a r si
d o v e s s e u n o s c a n n o , o v v e r o u n nume . Tutta l'arte starà
nella pratica d'aver pron. te scappate verso i luoghi topici della Filosofia .
Questa tiene il luogo di disegno . Questa s'adopra egualmente e nei modi
medesimi in ogni argomen to . E questa dopo aver fusi tutti insieme i generi ,
ne ha fatto un solo . Perciò l'arte della disposizio. ne , donde l'armonia
delle parti , la progressione crescente , il convincimento ; l'arte , che ad
ogni massa assegna il suo luogo più decente , e oppor tuno,e da cui tutta
dipende la somma delle co se ; la preziosa Unità infine parmi perduta , perché
la massima parte perduta n'ha l'intelligenza , e il sapore . S'aggiugne, che
oggi la Critica Filologica, cioè quella che tende a mantenere , e perfezionare
l'arte 85 86 delloscrivere,'edelcomporre'siin Poesia,che in
Prosa è decaduta . Adesso anzi la Critica si col tiva in ogni suo ramo , é si
ama assaissimo in ogni materia fuori che in questa venuta in derisione .
Doglianza tanto legittima , che Arteaga la ripete anch'egli , e rinforza con
molto zelo . M a i più condotti da un'apparenza di libertà , e indipenden za
Filosofica , e senza ricordar , che tal Critica la dobbiamo a un dei più
grandi,ed illustriFilosofi, ad Aristotile , dicono , ch'ella insegna solo a
cucire meccanicamente le cose ; che i precetti sono inezie d'oziosi ; e che il
modo di poco o nulla nelle co. se decide . N è s'avveggono poi , che mentre il
m o . do trascurano , perdono senza vederlo la sostanza medesima delle cose .
Non già, che abbiasi a gita tar molto tempo in precetti , dove la seria medias
tazione , l'esercizio lungo , e severo , l'esempio degli ottimi infine può
giovare assai più ; ma non succede comunemente parlando nè l'un , né l'al tro .
La critica Filologica , cioè l'intima ragione dell'Arti , ne dai precettisti
s'impara , nè colla pra. tica propria si studia sui grandi·Autori . Quindi. nei
generi stessi ipiù severi è sostanzialmente per dutaogniseverità.E
dall'eccessod'un'altravol-, 7 za
orperlopiùsitrascorreall'eccessocontrario.. Cosi ė;alle pedanterie de'secoli
andati or ne suca céde un'altra , né so ben quali sieno le più nojo. se ;
giacchè tutto poi va a finire in far perdere il tempo , e lasciar vota la mente
. La prova d'un li. bro , o composizione ben fatta quella io la credo del
restarmene impressa la traccia totale e la tes. situra coi principali suoi
tratti , e le cose le più importanti. Questo piacere manca egli mai per fret.
ta di leggere , che abbiasi , e nei Classici , e nei v e ramente grandi
Scrittori di qualunque nazione si sieno ? Manca egli mai quando l'Autore abbia
ben meditata , e. ordinata la sua materia ? M a questo piacere si trova egli
spesso nei libri di letteratura moderna , sebben faccia illusione una larva di
Fió losofia , che anche in tai-libri d’amenità sorge di tanto in tanto , e par
che severa alla ragion ci ri. chiami,anzi pure alla meditazione?Che se ad un
Italiano non credesi , credasi dunque al sopra lo. dato Signor Juvigny , il
quale dimostra , che il via zio generale , e c o m u n e egli è quello , ch'io
p r e 87 ta , per cui ad ogni inezia si montava in bigoncia , e perorar
si volea ; e i punti , e le divisioni a n o do di scuola seguivansi con
accademica stitichez.. ! Che se tali sono le disposizioni , con cui
tan ti ora si pongono a scrivere , qual maraviglia , che questo Autore
eccellente il secol nostro rimprove, ri, quasi di suo caratteristico vizio in
Letteratura , di quel trascurare le regole dei costumi , e dell'ar ti , e dello
snaturare e confondere stranamente ogni genere di composizione ? Donde , se non
da ciò , q u e l l o s t i l e , c h e n e i c o n t r a r i a r g o m e n t i
è il m e d e . simo , nei medesimi opposto ? Ond'é , che perfino nell'intima
sostanza s'offende la proprietà delle cose? Ond'è , che in Filosofia, e in
Novelle , e nella Storia , ed in Fisica , ed in Teatro , ed in Chiesa vediamo
indistintamente , come si disse , e affettazione di bello spirito, e modi
epigrammati. ci , e similitudini forzose , e frasi tecniche , e di. sparate
allusioni , e tutto il tritume gotico infine della Letteratura moderna
Filosofica per caratteri. zarlo con Hume ? Ma nè ciò solo,siccome pur ora
diceva . La corruzione non si ferma già ella nell'a, 88 sentemente
riprendo ; e che consiste nel non sen tir, non intendere , non ponderare
abbastanza la natura delle materie ; e nello sprezzare sovrana mente , e sopra
ogni cosa il disegno , e la sua sem plicità , e l'unità . vere uno
stile anche nelle più difformimaterie uni forme, benchè per ciò stesso riesca
poi a parte a parte disgregato , tumultuoso , e di mille fisiono. mie : ma si
va fino a trasforniare l'intera natura , l'originaria destinazione dei generi .
Le Prediche più non propongonsi di commuovere icuori dei cre denti ; si son
cambiate in Dissertazioni polemiche ; e all'utile certo della morale la più
pura , e divia na , soè sostituito il pericolo di gettare lo scanda. lo
nell'anime felici di quelli,che non bebbero an. cora alle torbide fonti delle
umane dottrine. La Lirica , che sotto Augusto era l'interprete della fantasia ,
e del cuore , ora serve , o vuol almeno servire al raziocinio astratto , e
all'intelletto m e d i tabondo:La Storia eraun misto diracconti,edi orazioni
ora pubbliche , ed ora private dei tra passati , piena però di una Filosofia
grandiosa , e robusta,ma toltadalmomento,dalfatto,dalla verità . Adesso altri
l'ha convertita in un seguito di discussioni piccole , minute , meschine ,
talche pajon anzi processi per una Curia ,che Annali d'u. na Nazione . Altri,
come ultimamente ho veduto , ha fatto il salto , ed ha ridotta ogni cosa a
discor si , e dialoghi ; distribuendo le vite di Carlo , d ’ E n 89
rico ec. in tante Azioni con Atti , Scene , e tutto il corredo teatrale .
La Tragedia stanca , e non a torto , di star tra gli Eroi , e tra'Giganti della
m o . rale, dopo d'essersi compiaciuta un momento del quadro vero , e patetico
delle private , e virtuose sciagure , si è tosto gittata tra gli orrori dei C a
stelli privati dei Feudatarj . Ha cercate le atrocità e i raccapricci in tutte
le raunanze di uomini , e perfipo di donne , pel solo piacere di filosoficamen
te istruirci sul pericolo dei Voti immaturi , e su l'empietà dei forzati.La
Commedia poi,altronon è bene spesso , che un'infilzatura di pezzi scuci. ti
degli ordinarj sermoni Filosofici, che hanno per giunta una grazia infinita in
bocca del pezzente da strada , dello sciocco staffiere , e perfin dello sgher
ro , e del pubblico assassino nell'atto d'andare al patibolo . Cosi l'una
s'abbassa di troppo , l'altra s'arrampica da pazza , tutte perdono il punto
del. la natura , e niente s'ottiene . Bastano essi ancora cotesti esempj per
mostrare,che,generalmente par. lando , tutti i generi sono confusi , snaturati
, e tra volti nell'intima loro sostanza secondo il gusto cor, rente , e ciò per
ragione del Filosofismo ? Matteo Borsa. Keywords: genere grammaticale, la
confusion dei generi grammaticali, il genere tragico, il genere comedico, il
genere conversazionale, Tannen, stile conversazionale – la tragedia della morte
di Agammenone --. Virtu e vizio di stilo – filosofismo, neo-logismo, confusion
di genero. Austin sul filosofismo, implicatura come filosofismo – remedio
contra filosofismo, la filosofia del linguaggio ordinario. Etimologia del
cognome ‘borsa’ – origine. Grice. -. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Borsa” –
The Swimming-Pool Library.
Botero (Bene Vagienna). Filosofo. Grice: “You gotta love
Botero – my favourite is not so much the one on the reason of state (the
critique of the reason of state) – but his memorabilia of ‘vires’ of the
‘imperium romanum’!” Studia a Palermo; fu poi in varie case dell'Italia
centrale, fra cui nel Collegio Romano. Pur essendo stimato quale poeta in versi
in latino, forse a causa di un carattere difficile e da una tendenza alla
polemica, interrompe gli studi a Roma e fu inviato come insegnante in località
periferiche (ad Amelia e a Macerata). A Roma fu al servizio di Borromeo, del
cui cugino, san Carlo, fu stretto collaboratore a Milano, impegnato nella
riforma della diocesi, una volta uscito dalla Compagnia di Gesù. Occorre tenere
presente sin dall'inizio che Botero s'impegna nella sua nota opera dal titolo
emblematico di “Ragion di Stato” dieci agili libri di circa 300 pagine, ove
rimedita le tesi esposte nel suo “De Regia Sapientia” in quanto ritiene
essenziale combattere il machiavellismo per poter riaffermare la stretta
dipendenza di ogni potere politico dalla religione e dalla chiesa (fu
segretario di Borromeo) ed approfondire gli studi sulla "ragion di stato",
principalmente al fine di individuare un pensiero politico-guida alternativo a
quello cui si riferivano le tesi dei riformatori (quello cioè di Machiavelli e
di Bodin). La contro-riforma, dunque, necessita di un suo punto di riferimento
in materia di scientia civilis (teoria politica), come aveva già fatto presente
Minucci. Il fine e, per alcuni aspetti, il metodo di Botero può solo
apparentemente e prima facie, richiamare quelli di Machiavelli. Botero infatti
considera lo stato italiano come un dominio assoluto e stabile sui popoli. La
ragion di stato secondo Bottero altro non è che l'insieme di tutti i metodi
("i mezi") e gli strumenti necessari e opportuni per conservare e
gestire questo dominio. Ma in realtà, sia la sostanza del suo pensiero
politico, che lo scopo ultimo cui esso è indirizzato, sono decisamente
divergenti, tanto che Botero arriva a definire rea e falsa la ragion di stato
machiavelliana e giunge a sostenere che il principe, rispettoso dei precetti
religiosi, non ha bisogno di leggere né Machiavelli né Tacito. Si
comprende, allora, come la differenza principale della filosofia di Botero
rispetto a quello di Machiavelli consista nell'importanza assegnata alla morale
– la ragione prudenziale -- come strumento di governo; l'uso spregiudicato
della “ragion di stato” di natura machiavelliana da parte del governante dev'essere
cioè temperato dall'applicazione di virtù, quali la moderazione e la giustizia.
Ciò, infatti, conferisce allo stesso principe quella reputazione indispensabile
per ottenere obbedienza raggionabile dai suoi sudditi. Botero peraltro, afferma
che solo i sudditi raggionabile siano sudditi ubbidienti. In questo senso
Botero propone una ferma lotta alle eresie, che comportano dissidi fra i
sudditi. Lo stato italiano deve essere confessionale e la ragion di stato
comprende, al suo interno, la garanzia dell'orto-dossia, la cui curanella
divisione boteriana delle funzioni dello stato italiano spetta alla Chiesa.
Ulteriore fondamentale differenza con Machiaveli è l'importanza che Botero dà
all'economia e alla demo-grafia come parametro per la misurazione della potenza
dello stato italiano. Botero, invero, non fu giurista e, conseguentemente, pose
l'accento sull'interesse. Pienamente conscio dell'importanza della
variabile economica, Botero prende ad esempio la Spagna, incapace di promuovere
manifatture e attività commerciali, come regno dalle risorse coloniali
praticamente infinite, ma destinato ad essere relegato in secondo piano dallo
stato italiano più dinamico nel campo dello sviluppo e della crescita
dell'agricoltura e delle attività produttive interne. Nell'ambito della
polemica anti-europea, che porta, tra l'altro, a un'elaborazione del concetto
di “civiltà romana” in opposizione a ciò che è barbaro o selvaggio, Botero
tratteggia il processo di incivilimento come passaggio dalla pastorizia
all'agricoltura, all'attività industriale e commerciale; è un processo che
richiede, inoltre, il costituirsi di governi stabili e la promulgazione di
leggi certe. Altre opere: “Della ragion di stato, Venezia, Giovanni
Giolito de Ferrari); “Delle cause della grandezza e magnificenza delle città”;
“Le relazioni Universali”; “I Capitani, Giovan Domenico Tarino, Torino). Prudenza
di Stato, o maniere di governo. Die Idee der Staatsräson, Berlino-Monaco. Il
primo scritto italiano di Oceanografia, Società geografica italiana. Le origini
della Statistica e dell'Antropo-geografia. Dizionario biografico degli italiani.
IMPERIUM ROMANUM. IMPERIUM Romanum ,quod imperante Trajanoeratama pliſfimum in
Scotia, extendebatur enim ab Oceano Hibernico, ultra Tigrim : Oceano
Athlantico.ad finum Perficum : ab Ath lante adſylvam Calidoniam , pertingebatg
ad flumen Albim , tranſi batg Danubium : primùm labi cæpit bellis civilibus
Galba, Othonis, Vitellii: iis enim temporibus exercitus,quiin magna Britannia
propre fidio erat,trajecit in Continentem .Hollandia &vicinæ regiones
rebels larunt ,paucig, temporis progreffu , Imperii finibus præfidio deftitutis
tranfmiferuntSarmarta Danubium : Alani ſuperaruntfauces Caſpias: Perla
acquifiverunt nomen & potentiam :Gothipervagati funtMoe fiam
&Macedoniam : Franci ingreſſi ſuntGallias. Conftantinus Imp. reſtituit
Imperium antiquofplendori ,ſopivit bella domeſtica ,frenavit tyrannos,
barbaros, & gentes hoſtiles. Sedduofuerunt,qua Imperium multum
debilitarunt: primumfuit tranflatiofedis Imperialis Roma Conftantinopolim ,
quod factum dipoliavit Romam , es debilitavit . Imperium . Luce enim clarius
est,quòd ficut plante ex nativoſoloin re gionesclimate &
qualitatediverſastranſplantatæ,parumretinentvir tutis naturalis : ita ,res
humana, præcipuè autem dominia & ftatus magnis illis mutationibusperdunt
fuum vigorem & ftabilitatem.Eam obcauſam Senatus Romanus nunquă
plebiconſentirevoluit , ut Roma Vejam commigraret , quæ civitasmultògratior,
& magisconimodae rat,quàm Roma,maximèpofiquam à Gallis ruinæ tradita
fuerat.Locus in quo Conſtantinopolis fitaest, adcòamænus,commodus &
fertilisest, utſit difficilimū, utvirtus ibialtas radices agat:non enim toto
orbe ter rarumcivitas eft , quamterra maremajorefavore profequantur.Illa enim
nuncſein fertiliffimos campos extendendo,nuncindelitioſas val les ſe
demittenda, rurſusgleniter in fructiferos colles affurgendo, nunc ſe flexibusin
mare inſinuando, rurſusá ſe retrorfum vertendo,abun dèincolis omne delitiarum
genus,non folum frumenta do vina canfert. Diceresibi Bacchum cum Cerere,
Pomonam cum Flora,pulchritudi nem cum fæcunditate certare. Postquam
mareminimopacie,plurimos gratos ſinus& tranquillos portus fecit,quorum in
folo Boſphoro ( nec is tamen plus quàm 25.miliaria longus est ) triginta numerantur,
beni gno aſpectuquafiblanditur civitati & regioni,ducitý eo magnisclaffi
bus hinc annonamSyrie &Ægypti, inde divitias TrapezuntinasCa, phag.Nunquam
ibi fructusnecmeffes,nunc Thracia,Afia tunc defunt, Eoquog, tendit tanta
optimorum piſcium copia ,quigyrosagendo &lu dendo, ferè domuscivitatis
fubeunt,utquiidnon viderit,incredibile judicet.Pifces enim nuncfugiendofrigus
hyemis,tranfeunt ex pontoEu-, xino, in aſpectu civitatis Conſtantinopolitana,
Propontidem verſus: nuncvitanteseſtatisfervorem , redeunt eadem via,qua
digrefierant. Duabus itag, anni tempeftatibus , eorum infinita copia
fummadelecta tione ,cui commodum parest,capitur.Sunt ibi præterea Cidari &
Bar biſa fummèamæni & jucundiflavii,quiambo celebrem hunc finum
influunt,qui inter Conſtantinopolim & Peram est,dilataturg :dicitur is a
ſcriptoribuscornuaureū . Vtfinemfaciam :Noneft locus rerum af fluentia,
enervanda virtuti aptior,nec advirtutem voluptatibuscor rumpendam commodior: id
apertè demonſtrant fegnities&mollities majorispartis Imp.Græcorum ,ipforumg
exercituum . Si amænitas ora Tarentine, &delitiæ regionis Sibaritarum
potuerunt ignavosfacere, &corrumperemores iftorum populorum :fidelitia
Capuana potuerunt emollire & extinguere ferociam virtutemg
Hannibalis,fuorumg,mi. litum : fiPlato diſcipline incapaces Cyreneos æftimavit
,propter fuam profperitatem : quid ſtatuendum erit deloco
Conftantinopolitano,dulci & oportunofupra omnes, qui in orbe terrarum funt
? In ſumma,cùm nulla resmagispernitiofæ fintReipublica ,quàm magnanovitates:
que resmajoridamno, nedicam exitio potuitcontingere Imperio Romano, quàmadeò
ingens acfubita, prater omnium expectationem immuta tio? Nonplusminúsvefecit
bonus ille Imperator,quàmfiquis addan. dumanimali meliorem formam , cerebrum
adgenua ,aut cor è ſuoloco adcubitum transferret. Secundum erratum
Conftantinifuitdiviſio Imperiiſuisfiliis facta in trespartes, quodcontigit anno
Domini 341. qua ex magno Imperio tria fecit, cum notabili diminutione
authorita. tis da virium . Cùmenim ejus filii inter fearmis decertarent, taliter
ſe invicem confumpferunt , ut Imperium quafiexangue corpus remanſe git. Quamvis
autem Imperium aliquot vicibusſubunoPrincipe coa luerit , diviſioni tamen adeò
aptum remanfit, ut rarò acciderit, quin in Orientale &Occidentale non
fuerit partitum ,ufq;dum Odoacer, Heru lorum &Turingorum Rex , magno cum
exercitu ,Italiam ingreffus,in tam magnas anguſtias conjecit Auguftulum ,
utpredefperatione feIm perio Occidentali abdicarit, quod acciditanno
476.Hunnijam antea Danubium tranfmiferant: Alaricus, Vandalorum Rex , Romam
cepe rat: Vandaliprimùm Andaluſiam , & poftea Africam : Alani Luſita niam :
Gothimajorem Hifpaniæpartem : Angli Britanniam : Curguna diones
Provinciãoccupabant.Iuſtinianus Imp.res aliquantulum in me lius reftituit,nam
per fuos Capitaneosexegit VandalosAfrica, & Gothos Italia,annosso. Sed
parvotantùm tempore id duravit,nam anno 713 . cæperunt Orientale Imperium
vexare, arma &herefis Mahumetana, breviſ tempore fuereà Saracenis oppreſſa
prater Syriam ,Ægyptum do Archipelagum , Africa, Sicilia & Hifpania. ' Anno
735.occuparunt quog Saraceni Narbonem , Avenionem ,Tolofam , Burdegalam,&
re giones vicinas. Imperiumitag, Occidentalepaulatimprorfus in dire ptionem
abiit: Orientale autem adeò invalidum remanfit,ut vixali quot vicibus ,
civitatem Conftantinopolitanam contra Saracenorum arma defendere, multò minus
Occidenti auxilium potuerit. Annoalla tem Chriſti 800.titulos Occidentalis
Imperii adeptus est Carolus Ma grises, Francorum Rex, quam rem recenfet Ado,
ViemeArchiepifcopus, verbisfequentibus: In die fan £to nativitatis Domini ,
anteconfeſio. nem beati Apoſtoli , cùm gloriofus Rex Carolus ab oratione
furrexiffet, Leo Pontifex capiti ejus coronam impofuit ,ficg,ab univerſopopulo
ac clamatum est : Carolo Auguſto, à Deo.coronato Magno,pacifico,Imperatori Romanorum
,vita &victoria. Divifum itafuit Occidentale Imperium ab Orientali, hoc
modo, ut Neapolis Sipontum Orientem verfus , cùm Sicilia Græcorum effet,
Beneventum Longobardis rema neret , Veneti neutri parti adfcripti,ſtatus
Ecclefia libereffet,reliquum Carclo Magno cederet. BlondusvultIrenem
Imperatricem primumin eam divifionem confenfiffe, deindeà Nicephoro
confirmatameffe. Ha buit itag, diviſio Imperiiinitium à tranſlatione
fedisImperialisRoma Conftantinopolim : crevit diſtractione in plures Principespervenit
: ad perfectionem affumptione Caroli Magni. Anteeumenim modus re
giminis,leges,magiſtratus, & confilia erantcommunia, tendebantg ad bonum
commodumg utriuſ , Imperii, tanquam membrorum ejufdem corporis. Etfiunus
Imperatorum moriebaturabſque filiis, totum impe rium manebat alteri: fed Carolo
Magno in Imperatorem Occidentis electo, nulla amplius fuit habita ratio Imperii
Orientis, nec Imperado lor Orientis unquam fucceffit in Imperium Occidentis,
nec ejus Im perator in Orientis Imperium. Permanfit autem Imperium Occiden tis
in familia Caroli Magnipaulò minus quàm centum annis: defe cit autem ea familia
in Arnolpho. Anno Chriſti 100 2.abfcripto omni jure hereditatis, creatio
imperatoris in libera electione ſeptem Principum , qui Electores nuncupantur ,
pofita fuit. Ratio faciendi · Imperium electivum , quod eò uſque familia Caroli
Magni haredi. tarium extiterat ,fuit ,quòd Imp.Otho 111. filios non habuit:
utgdi gnitate perſona, qua eligeretur ,Imperium firmius redderetur, Impe rium
Occidentis tunc valde coarctatum & concifum erat : nihilenim ci quàm
Germania &Italiæ parsfupererat: Pontifex fiquidem Roma nus bonam
Italiepartem poſſidebat: Veneti in medio utriuſqueImpe riipoſitivivebant in
plenalibertate , cum dominio annexo fuo ftatui; Regna Neapolis &Sicilia ,
qua Normanni Gracis eripuerant, Ecclefia Romana feudatariafacta erant, primùm
fub Clemente Antipapa, deinde fúb Nicolao 1 1. & ejus fuccefforibus,qui
Antipapa faktum , propteremolumentum approbarunt : Lombardia & Thufcia ,
partim pro 36 IMPERIUM ROMANUM . propter diffidia Imperatorum , Henrici IV .
& V.Friderici I. &11. cum Pontificibus Romanis,partim propterpopulorum
ferociam , Imperato ribus pluslaboris&impenfa , quàm commodi attulerant.
Rudolpho Imp.itag,non folùm in Italiam proficiſci,cura non fuit (quòdeum in
fortunia, adverfagresfuorum anteceſſorum terrerent )fed &populis Italia
libertatem parvo precio vendidit.Lucenfibus nonconſtitit liber tasplusquàmdecem
aureorum milibus: Florentini eam fex aureorum millibus
redemerunt.Deficientibusitag, cumreputatione, viribus Im perii,inei
Italia,preter nomen,nihilferèremanfit. Vicecomites Medio lanenfes,&
fucceſſivè alii domini,aliis locis rapuerunt libi dominia,quæ potuerunt,abſq;
ullo imperatoris reſpectu,tantumg petebant inveſtitu ram fuorum ftatuum.Sed Franciſcus
, cùmfibi armisſtatum Medio lanenfem paraffet,parvifecitinveſtituram ,
exiſtimansſepoſſe feipfum conſervare in ejuspoſſeſſione,iiſdem artibus, quibus
eum fibi compara. verat. Vltramontes ſubſtraxerunt ſeImperio multi Principes,
ita, ut Imperium prafentitemporeferè in Germania conclufumfit. Sedquòd dominia
in Germania uniformia non funt,defcribam illa , utfequitur: Aliqua dominia
funtquaſi membra Imperii,fed ſeparata :quamvis enim Imperiifint,non
idagnoſcunt, nec agnofcere volunt , ficut Reges Danie&Suecia ,Dux Pruffie,
Helvetii, Rheti: alia agnoſcunt quidem Imperatorem proſupremoPrincipe,fed
dietas Imperiinon invifunt, nec contribuunt, feruntgonera Imperii,ficut Duces
Sabaudia, Lotha ringia , &Principes Italia : alia in viſuntdiatas ,feruntgonera
,ficut principes &civitates Germania :ſed Rex Bohemie à Carolo IV.imp. à
contributionibusexemptus est. Alia dominia non folùmpenduntcom munes
contributiones imperii,fedquodplus eft folvuntimperatoritri butum
particulare:ea funtilla civitates, queImperialesnuncupantur: aliqui principes
Germania non folùm interſuniComitiis Imperiifed , Gelečtioni Imperatoris:
hifuntfex Electores, tres Ecclefiaftici, de tres Laici,quibusjungitur,li vota
imparia funt, Rex Bohemia ,qui non ve wit adconvocationem ( quæ diatadicitur)
nihilominus calculum in ele Elione stionehabet. Sed loquendo ftriétè :Civitates
&Principes Imperiipro priè dicuntur,qui dietis interfunt,& tanquam
membra uniuscorporis, participant bona &mala , emolumenta &onera. Hi
viventesferè mo dò Reipublicæ fimulunita;ad defenſionem communemhabent impera
torem procapite, quinonregit abſolutè,fed per Comitia , nec tamenin . dicit
illa abſqzprecedenti confenfu maximepartisElectorum . Delibe rationum
Decreta,qua edicuntur, irritafieri nonpoffunt, niſi peraliam diatam : fed
imperator habet plenam authoritatem mandandi execu tioni decreta. Imperatorita
quod ad dignitatem & præeminentiam Spectat,eft primusChriſtianorum
princeps,tanquam is,in quem ceſſere Jura Reipublicæ &Imperii Romani: ejus
est protegere Ecclefiam Dei, defendere fidem ,procurareg_pacem ,&bonum
Reipublicæ Chriſtiana. V I R E s . Cimo Vmvires Imperiifitæ fintin Germania,
neceſſe est , ut duo verba dicamus dehac ampliſima nobiliffimaſ provincia.lacet
ferè in . ter Oderam & Moſam : inter Viſtulam & fluviolum Aa, quiapud
Grae velingam fluit:& inter Oceanum Germanicum &Balthicum,Alpesg. Ejus
figura quadrata est,longitudine ferè&latitudine aqualis, oso.mi
líariumquaquà verſum . Maximè abundatfrugibus,pecudibus, piſcia bus: id
experientia compertum fæpè fuit. Carolus enim Viut Turcisre . fifteret, habuit
fubfignisadViennam go.peditum , & 35. equitum mil lia adIavarinumcontra
eoſdem Turcas, nec tamen caritas ibi experta fuit. Bello inter Carolum V.
Proteſtantes peraliquot menfes abundè fefuftinuerunt in campis ferèiso. militum
millia. Divesquog, est mi narisauri , argenti,omnisý generis
metalli,ſuperatý,alias Europæ pro vincias: natura quog, largitaest ei
inregionibus longiffimèàmaridig fitis fontes da puteos aqua ſalſa,ex quibus
excoquitur ſalperfectum.Nec minusmercatrixest, quàm fertilis. Indigena enim
plusquàm ulla alia natio,vacant opificiis, faciunt artificia miratu digna ,
ešta Germania tam probèà natura dotata , ornatag magnis fluminibus, qua ubig na
vigantur , utcommeatus &mercesfaciliter ex uno locoinaliumdeve bantur.
Fluviorum omniummaximus est Danubius, ab illo Rhenus, quiGermaniam à Meridiead
Septentrionem tranfgreditur, ficut Das nubius ab Occafu ad Ortum : Albis oritur
in Bohemia,lambit Miſniam , Saxoniam ,Marchiam'antiquam :Odera oritur in
Moravia, lavat Si lefiam ,duas Marchias, Pomeraniam .Wefara,Neccarus, Mofa,
Mofel la,lfara, Oenus, Varta , Mænus. ( HicGermaniam in fuperiorem & in .
feriorem dividit.Superior est,qua à Mæno ad Alpes uſ feextendit.In ferior,quæ à
MænoOceanum verfus excurrit. Germania in pluresPro vinciasdiviſa est ,ſed
precipua funt( loquor de iis, que viva membra . Imperii ſunt ) Alſatia ,Suevia,
Bavaria, Auſtria, Bohemia ( quamvis hæc multis privilegiis gaudeat, quacamab
oneribus eximunt) Mora via,Sileſia, Luſatia,dua Marchia,Saxonia, Miſnia,
Thuringia , Fran conia, Hafia,Weſtphalia,Clivia, Megapolis,Pomerania. In
dictisGer mania Provinciis,cum iis non computando Belgium & Helvetiam
,& ftimatur effecirciter decem hominummyriades. Dividitur populusin quatuor
hominum munera autftatus: rufticos nempe ,qui nullo in nu mero funt, civitatum
incolas,Barones, Prelatos.Vltima tria genera con veniunt, faciuntg
ſtatusImperii. 'Inter Prelatos obtinent primum lo cum Archiepiſcopi
Electores:inter hos Moguntinus est Cancellarius Germania, fequiturColonienfis,
deinde Trevirenfis, Cancellarii, ille Italiæ,hic Gallia.Sequitur
ArchiepifcopusSaltzburgenfis, maximus do dignitate &divitiis. Epifcopus
MagdeburgenfisſePrimatem Germa nieinferibit. Bremenfis&Hamburgenfis
quog,multasjuriſdictiones habuerunt.Sequuntur deindeplus quàm 40.
Epiſcopi,& magnusMagia fter Ordinis Teutonici, &Magiſter
EquitumHierofolymitarum. Suns quog feptem Abbates , iig Imperii Principes.
Inter Principes feculares öchtinetprimum locum Rex Bohemia , qui est
ſupremusDapifer : Dux Seaconia Mareſcallus : Marchio Brandenburgenfis
Camerarius : Co Palatinus Architriclinus Imperii.Preter hos Principes funt34.
alii Duces, inter quos habent primum locumArchiduces Auſtrie.Inter Du ces imp.
viiquog, numerantur RexDania ,propter Ducatum Holſatie. Sunt deinde
Marchiones,Landgravii,Comites,Barones innumeri.Ci. vitates libere (quarum
go.effe folebant,nunc funt circiter6o.que omnes feiplaspropriis
legibusregunt)ulterius obligata nonfunt, quàm quòd duasquintas partes , ejus,
quodin conventu conſentitur ,contribuunt. Earumaliqua Imperiales dicuntur (
ficut diximus, quòd cenfum Impe ratoriſolvant, quicenſusin
totumadIs-florenorummillia accedit. Ha bent civitates fatisamplosreditus,qui
utplurimumonera excedunt. Æ ftimatur Imperium in totum habereplus quàm feptem myriades
in re ditibus, quodproreparvi momenti habendū non est.Cùm enim populi gravati
non fint,utin Italia, dantprater ordinarium ſuis Principibus
maximafubſidia,quando id requirit neceſitas. Imperium obligatúeſt, ſaltem
ex.confuetudine,praftareImperatori, quando Romā vadit ut co ronetur,20.peditum
,& 4.equitum millia,fpacio oito menfium , diciturg ideò fubfidium
Romanum.Reditus civitatum &Principum laicorum , valdecrevere
,tumufurpatione bonorum Ecclefiafticorum , tum variis impofitionibuspopulo impofitis,quæcùm
in Italia ortü habuerint , facia le ſediffuderunt (exemplumenim malum creſcit
femper )per Franciam & Germaniam . Neceſitate exigente, contribuit Imperiú
maximaspe cuniarum ſummas ,colligunturg extraordinariè : utex contributiones
facilius colligi poffint,eštGermaniain decem circulos diviſa , in quibus fiunt
conventusparticulares,proexecutione Edictorum , quæ in diætis Imperii facta
funt,&aliislimilibusincidentibus.Vires Germaniafunt abſq dubiomaxima :
copiaenimcommeatuum inexhauftaeft. Reditus ordinarii
&extraordinariipermagni,&modus colligendi commeatus
facillimusest,propter fluviori opportunitatem . Quod ad populum at tinet,
aſtimaturtotum Imperiumin exercitum educerepoſſe,tum equi tum ,cùmpeditum
ducenta millia,cujus experimentum factumfuit bel lis,
quafupràcommemoravimus,docet idquog experientia. Abanno enim 1566.permultum
belligeratum eft in Francia ,&in Belgio militi bus Germanis, quorum facta
funtfiuntg , adhucquotidie conſcriptio nes non minus frequentes, quàm magna,cüm
peditum ,tum equitum . Vnoeodemtempore Wolfgangus DuxBipontinus,duxitin
Franciam 12.peditum ,& Sequitum Germanorum millia,pro Huguenotis,erantý in
ea ( Francia) adhuc alia quinqueequitum millia, quibus præerat Co mes
Mansfeldiuspro Catholicis. Guilelmus Naffavius habebat in Beli gio &
finibusFrancia octo equitum , &10.peditum millia dicta natio nis, &Dux
Albanus tria millia. Taceo de numero Germanorum , qui Flandriam
ingreffifuntDuce Caſimiro, &Franciam ,eodem Duce an no 157 8.eorumg quorum
parsannopreſentieamingreffa eft in auxi lium Regis Francia: pars, ut auxilio
effet fæderi Catholicorum Frana cia. Vt extremammanumimponam :Cùmcontinuò
belligeretur in di verſis Europæ partibus,natio Germanica adeò numeroſa est, ut
abſqzea nulla ferèfiantexpeditiones.Non loquor hic de Flandris,qui aliquot vie
cibus exercitum 30.millium virorum collegerunt , iis , reftiteruntpøe tentie
Francorum : aut de Helvetiis,quos i20.peditum millia,adfuide fenfionem poffe
cogere aftimatur.Eorumaliquandoplus quàm 30.mil lia extraditionem miſerunt in
defenfionem ftatus Mediolanenfis, ad verſus Franciſcum 1. Francia Regem. Sed ut
ad inſtitutum reverta mur : Inter Germania peditesmeliores cenfentur
Tyrolenſes, Suevido Weſtphali:inter equites Brunfuicenfes, maximè autem
Clivenſes de Franconienſes: inter arma meliustractant Germani enfem ,fariſſamga
quàm fclopeta.Valent Germaniſatispræliis campeſtribus,tam ad confli gendum cum
hoftibus,quàm ad iis refiftendum .Multum enim facit or do,qui ipſis
quaſinaturaliseft,inceffusgravis & firmus,armağıquibus #tuntur, defenfioni
apta :parum valent ad defenfionem munitionum , & propter corporum
gravitatem, &quòdutplurimùm ventricoſi funt, oppugnationibus inepti
habentur. Sunt itag, Germanipotiùsconftan tes,quàm audaces,
feroces,quàmftrenui. Non enim tentantres, in qui busmagnanimitaselaceat : in
victoria occiduntfine exceptione ætatis & fexus,in quofcung, incurzunt
:fibellum in longum ducitur, aut obfi dentur,dedunt fe præfegnitie :ſiin
caftris degunt,morampatienternon ferunt,necfciuntvincerecunčtando: fiprima
molimina non fuccedunt ex fententia,ſtant attoniti, caduntý animis: in fugam
femel conjeéti nunquam amplius recolliguntur : in eo præftant Hifpani omnibus
na tionibus: in Germanorum militiamagnifumptus faciendifunt,multa quog,
moleftia eft, quòd uxores fecum in bella ducant, tantumg abſua munt
commeatus,uteum convehere difficile,conſervare quafi impoli bilefit: abfg,
commeatu autem nihil boniſperandum est. Equi Germa nicipotiùsfortes quàm
animofi funt, & cum ex decem ; qui in bellum ducuntur,octo ab aratro
fumuntur,parum profunt: videntesg ſangui. nem vilefcunt :contrarium accidit
Afturconibus,iisenim crediit audas cia.Concludendo rem : Peditatus Germanicus
in fuo genereequitatu po tior eft.Vires maritima Germania terreftribus minores
no funt,quam . vis ea non adeò in ufu fint ,ficut terreſtres. Civitates enim
Hambur gum, Lubeca, Roftochium , & alie, habent heccentum , hæc iso.naves,
quibusæquant vires Regum Dania &Suecia . His viribus adeò fortis,
potensõest Germania ,ut unita nullum hoftem timeat.Viribus,quas di ximusGermania
,junguntur ( cùm opus est)auxilia Principum Italia, Sabaudia, Lotharingia.
Hienim Principes in neceſſitatenunquam de fuere Imperio. Bello enim Zigethano
miſit Emanuel, DuxSabaudia, fexcentos equites fclopetarios : Cofmus, Florentia
Dux , triapeditum millia ,quibus ipfeftipendia dabat: Alphonfus 11.
FerrariaDux, ipfe profectus est cumille & quingentis equitibus, adeò
probèinſtructis,ut in caftris melior equitatus non eſſet. Eofe quoquecontulit
Guilielmus, Mantua Dux,cum inftruétiffima cohorte virorum .HenricusLotha
ringus, Guifia Dux, ei expeditioni interfuit cum trecentis nobilitate claris
viris. Cumhis militibus &alis,quos adjunxit Papa PiusViha buit Maximilianus
11.fubfignis centum peditum ,&3s.equitummil lia: Ordines Imperii ei in
Comitiis annois00.Auguſte Vindelicorum habitis, conceffèrunt 40.peditum
,&8.equitum milliain 8.menfes, 20.peditum , & 4.equitum millia in tres
annosſubſequentes. Meinecke: Der konservativste
unter ihnen war Giovanni Botero, ein Jesuitenzögling und Kleriker, der als
Sekretär des Kardinals Karl Borromäus in Mailand, dann im Dienste des Herzogs
von Savoyen in Rom, als Erzieher savoyischer Prinzen in Madrid und schließlich
in gelehrter Muße in Paris die politische Welt Süd- und Westeuropas gründlich
kennen lernte und durch seine vielgelesenen Werke, vor allem durch das ‘saggio’
“Della ragion di Stato” politisch Schule machte und zahlreiche Nachtreter
seiner Gedanken fand.1) Denn er befriedigte so recht das Bedürfnis des
höfischen und sonstwie politisch interessierten Publikums nach einer leicht
verdau lichen und geschmackvoll gebotenen Nahrung. An Machia velli gemessen,war
er ein mittelmäßiger Kopf. Er hatte nicht wiedieserEcken und Kanten,an denen
man sich wund reiben konnte, und empfahl sich den katholisch-bigotten Höfen der Gegenreformation als ein mildes Gegengift gegen Machiavellis
Zynismus und Unkirchlichkeit, ohne daß man dabei auf das Nützliche in
Machiavellis Rezepten ganz zu verzichten brauchte . Sein Lehrgebäude stellt
eine aus dem Renaissancestil erwach sene, reich geschmückte Jesuitenkirche dar,
und sein Lehrton ist der eines
Würde, Sanftmut und Strenge richtig mischen den Predigers. Er bot aus dem
Schatze seines Wissens und seiner politischen Erfahrungen jedem etwas und
konnte die Freunde der spanischen Weltmacht und der Kirche ebenso befriedigen,
wie die Bewunderer der republikanischen Selb ständigkeit Venedigs. Man lobte an
ihm , recht aus dem [1 Wahre
Katakomben von vergessener Literatur der Medio kritäten tun sich hier auf. Vgl.
über sie die von außerordentlicher Belesenheitzeugenden,
geistvollen,aberetwaskapriziösenund wort reichen Bücher von Ferrari, Histoire
de la raison d'état 1860 und Corso sugli scrittori politici italiani 1862 (auch
viele ungedruckte Schriften werden von ihm behandelt) und Cavalli, La scienza
politica inItaliainMemor. delR.IstitutoVeneto17(1872). Im allgemeinen vgl.
Gotheins Darstellung in „ Staat und Gesellschaft der neueren Zeit“ (Hinneberg,
Kultur der Gegenwart) und das 5. Kapitel dieses Buches. 6* Kunstgeschmacke der
Zeit heraus, die dolce armonia, und katholische Monarchen empfahlen sein Buch
ihren Thron folgern.] Gleich zu
Beginn seines Werkes unternahm er es, das
neue, machiavellistisch anrüchig gewordene Schlagwort der ragione di stato
zu entgiften und ihm einen harmlosen Sinn zu geben. Ragione di stato,
definierte er, ist die Kenntnis der Mittel, die geeignet sind, einen Staat zu
gründen , zu erhalten und zuvermehren.Wenn man aberfrage,welchesdiegrößere
Leistung sei, einen Staat zu vergrößern oder zu erhalten , so müsse man
antworten, das letztere. Denn man erwirbt durch Gewalt, man erhält durch
Weisheit. Gewalt können viele üben, Weisheit nur wenige. Und wenn man frage,
welche Reiche die dauerhaftesten seien, die großen, mittleren oder
kleineren,soseidieAntwort:diemittleren. Denn diekleinen seien zu sehr bedroht
von den Machtgelüsten der großen , und die großen seien der Eifersucht der
Nachbarn und der inneren Entartung zu sehr ausgesetzt. „Die Reiche, die die
Frugalität auf die Höhe geführt hat,sind durch die Opulenz verfallen.“ Sparta
verfiel erst, als es seine Herrschaft er weiterte. Als Beispiel aber für die
größere Haltbarkeit der mittleren Staaten rühmte er vor allem Venedig. Leider
jedoch wollten die mittleren Staaten sich nicht immer begnügen , sondern
strebten nach Größe, und dann kämen sie in Gefahr, wie Venedigs frühere
Ausdehnungsversuche zeigten. Die spanische Großmacht warnte er in geschickter
Weise, die Freiheit Venedigs nicht anzutasten : „Brich nicht mit m ä c h tigen
Republiken, außer wenn der Vorteil sehr groß und der Sieg sicher ist; denn die
Liebe zur Freiheit in ihnen ist so heftig und so tief verwurzelt, daß es fast
unmöglich ist, sie auszurotten. Die Unternehmungen und Pläne der Fürsten
sterben mit ihnen; die Gedanken und Beratschlagungen der freien Städte sind
fast unsterblich.“ Nach dieser Anleihe bei Machiavelli) bekam dann aber auch
das Haus Habsburg [1) Calderini,
Discorsi sopra la ragion di stato del Signor Botero, Proemio, Neudruck 1609. 2) Principe, c.5: “Ma nelle
repubbliche è maggior vita, maggior] odio, più desiderio di vendetta; nè gli
lascia nè puo lasciare riposare la memoria dell'antica libertà”] sein Lob, denn
die Größe seiner Fürsten sei der Lohn ihrer hervorragenden Frömmigkeit. Brich
vor allem auch nicht, lehrte er weiter, mit der Kirche, es würde immer als
gottlos erscheinen und doch nichts nützen . Mailand, Florenz, Neapel, Venedig
haben bei ihren Kriegen mit den Päpsten ja doch nur viel ausgegeben und nichts
profitiert. Die Koinzidenz des kirchlichen und des realpolitischen Interesses,
auf der das ganze spanische System beruhte, war also auch ein Kernstück seiner
Lehre von der ragione di stato. Geh mit der Kirche, und es geht dir gut, ist
ihr Sinn . Er riet den Fürsten, vor jeder Beratung im Staatsrate die Sache erst
in einem Gewissensrate mit ausgezeichneten Doktoren der Theologie zu
besprechen. Dennoch war er weltklug und erfahren genug, um zu wissen, daß es
zwischen Welt klugheit und Frömmigkeit nicht immer ganz stimmte. Mochte er das
Wesen der wahren Staatsräson noch so sanft und maßvoll umschreiben und es den
Bedürfnissen der Kirche und der Moral anzupassen versuchen, so konnte er sich
doch, wenn er den Dingen ins Auge sah, nicht verhehlen, daß der kristallisch
harte Kern alles politischen Handelns, ganz wie es Machiavelli schon gelehrt
hatte, das selbstische Interesse des Fürsten oder Staates war. „Halte es für
eine ausgemachte Sache," schrieb er,„daß in den Erwägungen der Fürsten das
Interesse das ist,was jede Rücksicht besiegt. Und deswegen darf man nicht
trauen auf Freundschaft, auf Verwandtschaft, auf Bündnis, auf irgendein anderes
Band, wofern nicht dieses auch das Interesse dessen, mit dem man verhandelt,
zum Fundamente hat.“ In einem Anhange zu seinem Buche gab er schließlich
unumwunden zu,daß Staatsräson und Interesse im wesentlichen dasselbe seien : „
Die Fürsten richten sich in Freundschaften und Feindschaften nach dem, was
ihnen Vorteil bringt. Wie es Speisen gibt, die von Natur un schmackhaft, durch
die Würze, die ihnen der Koch gibt, schmackhaft werden , so neigen sie, von
Natur ohne Affektion , zu dieser oder jener Seite, je nachdem das Interesse
ihren Geist und ihren Affekt zurichtet, weil schließlich ragione di stato wenig
anderes ist als ragione d'interesse." 1) [1) Aggiunte fatte alla sua
ragion di stato. Venedig 1606, S. 67 f. ] Ein tieferes Nachdenken hätte ihn
irre machen müssen an der von ihm so salbungsvoll gelehrten Harmonie staat
licher Interessen und kirchlicher Pflichten und ihn in allerlei für das Denken
seiner Zeit noch nicht reife Probleme der Weltanschauung verstricken können. Er
ging dem aus dem Wege, wie es der praktische Staatsmann aller Zeiten getan
hat,und begnügte sich,die Fürsten zu ermahnen,keine Staats räson aufzurichten,
die dem Gesetze Gottes widerspräche, gleichsam wie einen Altar gegen den
anderen Altar. U n d a m Schlusse seines Buches schwang er sich gar zu einer
Ver urteilung der modernen Interessenpolitik überhaupt auf. Heute können, so
führte er aus, keine großen gemeinsamen Unternehmungen der Fürsten mehr
zustande kommen , weil die Verschiedenheit der Interessen sie zu sehr spaltet.
Einst aber, in den heroischen Zeiten der Kreuzzüge, konnte m a n sich ohne
anderes Interesse als das der Ehre Gottes z u s a m mentun. Die griechischen
Kaiser traten den Kreuzfahrern in den Weg. Was war die Folge? Die Barbaren vertrieben
zuerst die Unseren aus Asien und unterwarfen sich dann die Griechen. Ecco il
frutto della moderna politica. In einem späteren Werke führte er auch den
Verfall Frankreichs auf dieselbe Ursache zurück. Weil sich Frankreich mit
Türken und Hugenotten befreundete, erschlaffte der Glaube, denn „wenn man alle
Dinge auf eine unvernünftige und tierische ragion di stato zurückführt, löst
sich das Band der Seelen und die Vereinigung der Völker im Glauben."1)
Boteros Theorie konnte also als gutes Brevier für politisierende katholische
Beichtväter dienen. Man predigte die Unterwerfung des eigenen Interesses unter
die Ehre Gottes, man predigte ferner, was nicht immer ganz stimmte, die
Harmonie des eigenen Interesses mit der Ehre Gottes, und man konstatierte
schließlich, wenn es darauf ankam , bald achselzuckend, bald beklagend den Sieg
des eigenen Interesses über alle anderen Lebensmächte. Aber diese Brechungen
und Widersprüche spiegelten genau die politische Praxis der
gegenreformatorischen Höfe. Einer der Päpste selber, U r ban VIII., gab ihnen
in den folgenden Zeiten das verführe [1)
Le relazioni universali (1595) 2, 8; s. darüber unten] rische Beispiel, das
Staatsinteresse über das kirchliche Interesse zu stellen und den katholischen
Mächten in ihrem Kampfe gegen Gustav Adolf in den Arm zu fallen.] Nicht nur die kirchliche, sondern
auch die humanistische Tradition hinderte Botero, mit konsequentem
Wirklichkeits sinne und rein empirisch seine Lehre auszubauen. Er entnahm
Probleme und Mittel der Staatskunst noch in großem U mfange aus den antiken
Schriftstellern, ohne sich zu fragen , ob sie auf die modernen Verhältnisse
anwendbar seien.) Freilich verfuhren auch größere als er, Machiavelli und
Bodinus, nicht anders. Diese konventionelle humanistische Methode beruhte nicht
nur auf der Verehrung, die m a n d e m Altertume widmete,sondern auch auf der
althergebrachten dogmatischen Geschichtsauffassung, die alles geschichtliche
Geschehen und die in ihm zutage getretenen Staats- und Lebensformen als
gleichartig und deshalb als immer wiederkehrend ansah. So war Botero imstande,
als beste und höchste Quelle poli tischer Klugheit nicht die eigene Erfahrung,
die doch immer beschränkt sei, auch nicht die Information durch Zeitgenossen,
sondern die Historien zu nennen, „denn diese umfassen das ganze Leben der
Welt.“ So sahen er und seine
Zeitgenossen alte und neue G e schichte als eine einzige Beispielmasse an, aus
der man all gemeingültige Maximen der Staatskunst herauszog, wobei man dann
sehr relative Erfahrungen naiv verallgemeinerte. Dabei fehlte es keineswegs an
Interesse für die individuellen Verschiedenheiten innerhalb der wirklichen
Staatenwelt, in der man lebte. Die
Verfasser der venetianischen Relationen gaben sich Mühe genug, ihre Herren über
sie zuverlässig zu informieren, und Botero suchte dasselbe Bedürfnis zu b e
friedigen durch eine groß angelegte Staatenkunde,die er unter dem Titel Le
relazioni universali 1595 herausgab .) Er ver sprach hier auch über die
Ursachen der Größe und des Teich tums der mächtigeren Fürsten zu handeln , aber
blieb dabei im rein Statistischen und Zeitgeschichtlichen stecken und [1) Vgl. namentlich Buch 6 der Ragione
di stato über die Mittel zur Abwehr auswärtiger Feinde.3) Den ungedruckten 5.
Teil des Werkes hat Gioda in seiner Biographie Boteros (1895, 3 Bde.)
herausgegeben.] begnügte sich meist
mit tatsächlichen Angaben über Re gierungsformen, Finanzen, Heerwesen und
Beziehungen zu den angrenzenden Fürsten. Zu einer schärferen Charakteristik der
verschiedenen politischen Systeme und Interessen schwang er sich noch nicht
auf. Auch der Bedeutendste dieser
ganzen Gruppe, die an der Lehre von der ragione di stato arbeitete, Boccalini
tat es noch nicht. Aber er ragte aus ihr weit heraus durch das per sönliche
Lebensfeuer, das sein politisches Denken durch glühte. Die Probleme, die ihn
beschäftigten, und die A n t worten, die er gab, waren von denen Boteros und
seiner Genossen nicht so sehr verschieden. Aber während sie bei diesen zu einer
seichten Konvention verflachten, wurden sie ihm zu einem wahrhaften,
leidenschaftlichen Erlebnis und entwickelten
erst dadurch ihren vollen geschichtlichen Inhalt. Der Geist der echten
Renaissance und Machiavellis lebte in ihm wieder auf, aber fortentwickelt zum
unruhig bewegten Barock. Er wirkte
auf die Zeitgenossen vor allem als ein überaus witziger Spötter, als ein
Meister der Ironie und S a tire, der allen über den Nacken sah und alle
Menschlichkeiten erbarmungslos bloßstellte. Aber schon hierin und erst recht in
seinen nachgelassenen Schriften, die lange nach seinem Tode erschienen,
offenbaren sich dem Nachlebenden die tieferen Hintergründe seines Denkens”.
Meinecke. Il più
conservatore filosofo e Botero. Segretario di Borromeo a Milano, poi al
servizio del duca di Savoia a Roma, come educatore dei principi sabaudi e
finalmente nel tempo libero a Parigi, conosce a fondo il mondo politico
dell'Europa e, attraverso le sue opere molto lette, in particolare il saggio
“Della ragion di Stato” fa scuola politica e trova numerosi seguaci. [1]. Perché
soddisfa davvero le esigenze del pubblico aulico e per altro politicamente
interessato alla ricerca di cibi facilmente digeribili e gustosi. Messo a
confronto con Machiavelli, e una testa mediocre. Non ha questi angoli e spigoli
contro cui fregarsi, e si raccomanda alle fanatiche corti della Contro-riforma come mite antidoto al
cinismo e all'infedeltà di Machiavelli, senza dover rinunciare completamente
all'utilità delle sue ricette. Il suo edificio didattico è una chiesa gesuita
riccamente decorata che è cresciuta dallo stile rinascimentale. Il suo tono di
insegnamento è quella di una dignità, mansuetudine e severità mescolando opportunamente
il predicatore. Dal tesoro della sua conoscenza ed esperienza politica offre
qualcosa a tutti ed è in grado di soddisfare gli amici della potenza mondiale e
della Chiesa, nonché gli ammiratori dell'indipendenza repubblicana di Venezia.
Uno lo loda, fin dal [1 Qui si aprono vere catacombe della letteratura
dimenticata della critica mediatica. Su di essi, vedi i saggi estremamente ben
letti, ingegnosi, ma un po' capricciosi e ricchi di parole di Ferrari, “Storia
della ragione di stato” e il suo “Corso sugli scrittori politici italiani” (si
occupa anche di molti scritti non stampati) e Cavalli, “La scienza politica in Italia
in “Memor. del R.Istituto Veneto. In generale, vedere la presentazione di
Gothein in “State and Society of Modern Times” (Hinneberg, Kultur der
Gegenwart) e il quinto capitolo di questo libro. 6. I gusti artistici
dell'epoca, la dolce armonia ei monarchi raccomandano il suo saggio deducendone
il trono]. Proprio all'inizio del suo saggio, intrapreso
questo disintossicare il tormentone
machiavellico disdicevole della “ragione di stato” e dargli un significato
innocuo. “Ragione di stato”, define Botero, è la conoscenza dei mezzi atti a
fondare, mantenere e accrescere lo stato italiano. Ma, se ci si chiede quale
sia la più grande conquista per allargare o mantenere lo stato italiano, si
deve rispondere, quest'ultimo. Perché si acquisisce con la violenza, si riceve
con la saggezza. Molti possono praticare la violenza. Pochi possono praticare
la saggezza. E se chiedi quali imperi sono i più duraturi, il grande, il medio
o il piccolo, la risposta è: il mezzo. Perché il impero piccolo e troppo
minacciato dalla brama di potere dal impero grand. Il impero grande e troppo
esposto alla gelosia dei loro vicini e alla degenerazione interna. Gl’imperi
che la frugalità ha innalzato sono caduti a causa dell'opulenza." Sparta
cadde in rovina solo quando espanse il suo dominio. Tuttavia elogia soprattutto
l’impero di Venezia e l’impero di Genova come esempi della maggiore durabilità
di uno stato centrale. Sfortunatamente, però, uno stato intermedio non vuole
sempre essere soddisfatti, ma lotta per le dimensioni, e allora sarebbero stati
in pericolo, come dimostrarono i primi tentativi di espansione di Venezia, ma
no di Pisa, Genova, o Amalfi. Avvertì abilmente una superpotenza di non invadere
la libertà di Venezia. Non rompere con una repubblica potente se il vantaggio
non è grande e la vittoria è certa. L’amore per la libertà in loro è così
intenso e così profondamente radicato che è quasi impossibile sradicarlo.
L’impresa e il progetto di un principi muoiono col principe. Il pensiero e la
deliberazione di una città libera sono quasi immortali. Dopo questo prestito di
Machiavelli) anche la Casa d'Asburgo ottenne [11) Calderini, “Discorsi sopra la
ragion di stato del Signor Botero, Proemio) 2) Principe, c.5: “Ma nella repubblicha
è maggior vita, maggior odio, più desiderio di vendetta; nè gli lascia nè può lasciare riposare la
memoria dell'antica libertà], perché la grandezza dei suoi principi è la
ricompensa della loro eccezionale pietà. Soprattutto, non rompere colla
religione, insegna, sarebbe sempre apparsa senza Dio e tuttavia non sarebbe
stata di alcuna utilità. Milano, Firenze, Napoli e Venezia spendano solo molto
nelle loro guerre colla religione e non ne beneficiano. La co-incidenza di
interessi ecclesiastici e reali politici, su cui si basa un sistema, e quindi
anche un elemento centrale della sua dottrina della ragione di stato. Vai colla
religione e stai bene, è il loro scopo. Consiglia al principe, prima di ogni
consultazione nel consiglio di stato, di discutere la questione con la sua
coscienza. Eppure e abbastanza mondano ed esperto da sapere che non e sempre
giusto tra la saggezza mondana e la pietà. Per quanto gentilmente e misurato
puo descrivere l'essenza della vera ragion d'essere e cercare di adattarla alle
esigenze della morale, quando guarda le cose negli occhi, non puo nascondersi
che la durezza cristallina nucleo di ogni azione politica [Come già aveva
insegnato Machiavelli, e l'interesse egoistico del principe o l’interesse
colletivo dello stato italiano. Considera cosa scontata che nella deliberazione
del principe il suo interesse è ciò che supera ogni considerazione. Ed è per
questo che non ci si può fidare dell'amicizia, della parentela, dell'alleanza,
di qualsiasi altro legame, se così non è anche questo ha gli interessi di
coloro con i quali si negozia come fondamento. Infine mette francamente che “ragione
di stato” e “interesse colletivo del stato” sono essenzialmente la stessa cosa.
Il principe si orienta nell’amicizia e nell’inimicizie secondo quanto vi sono
piatti che sono naturalmente sgradevoli, resi appetibili dal condimento che dà
loro la cuoca, per cui tende, naturalmente senza affetto, da una parte o
dall'altra, a seconda dell'interesse del suo animo e preparano il suo affetto,
perché in fondo la ragione di stato è poco altro che ragione d'interesse. 1)1) Aggiunte grasso
alla sua ragion di stato. Venezia] Una riflessione più profonda avrebbe dovuto
sviarlo dall'armonia della ragione dello stato italiano e dell’interesse dello
stato italiano e del dovere etico e religioso che insegna in modo così untuoso
e coinvolgerlo in tutti i tipi di problemi di visione del mondo che non erano
ancora maturi per il pensiero del suo volta. Evita ciò, come ha fatto lo statista
pratico di tutti i tempi, e si limita a esortare il principe a non stabilire un
senso di stato che contraddirebbe la morale, come un altare contro l'altro.
Alla fine del suo saggio si è persino mosso per condannare la politica di interesse
in generale. Spiega che il principe non puo più realizzare grandi imprese
comune ad altro principe perché la differenza dei interessi li dividono troppo.
Ma nei tempi eroici della repubblica romana ci si poteva unire senza altro
interesse che quello della gloria di Roma. Gli imperatori greci ostacolano i
crociati. Qual'era il risultato? I barbari goti e longobardi prima cacciarono i
nostri dall'Asia e poi si sottomisero ai Greci. Ecco il frutto della politica.
In un saggio successivo attribuisce alla stessa causa anche il declino della
repubblica dei franchi. Poiché il regno franco (l’antica Gallia) fa amicizia
con turchi e ugonotti, la fede si allentò, perché se si attribuisce ogni cosa a
una “ragion di stato irragionevole” e animale, si scioglie il vincolo dei animi
e l'unione del popolo.] La filosofia di Botero puo quindi essere usata come un buon breviario per
la politi servire i confessori cattolici. Predica la sottomissione del proprio
interesse alla gloria ed al interesse colletivo, si predica ancora, cosa non sempre
del tutto vera, l'armonia del proprio interesse con l'onore patrio, e infine,
quando si arriva al punto, si alza le spalle, a volte lamentando la vittoria
del proprio interesse su ogni altra forza della vita. Ma queste rotture e
contraddizioni riflettevano esattamente la pratica politica dei tribunali
contro-riformisti. Uno dei papi stesso, Urbano VIII, la loro questa seduzione
in tempi successivi [Le relazioni universali] [Vedi
sotto per un esempio di mettere gli interessi dello stato al di sopra degli
interessi della chiesa e di cadere nelle braccia delle potenze cattoliche nella
loro lotta contro Gustavo Adolfo.] Non solo la tradizione ecclesiastica,
ma anche umanistica impedì a Botero di ampliare il suo insegnamento con un
senso coerente della realtà e puramente empiricamente. Ha preso i problemi e i
mezzi di governo su larga scala. Comincio dagli scrittori antichi senza
chiedermi se siano applicabili alle condizioni moderne.] Certo, anche quelli
più grandi di lui, Machiavelli e Bodino, non si sono comportati diversamente.
Questo metodo umanistico convenzionale si basa non solo sulla venerazione che
l'uomo dedica all'antichità, ma anche sulla tradizionale concezione dogmatica
della storia romana, che vede simili e quindi sempre ricorrenti tutti gli
eventi storici e le forme di stato romano e di vita che in essi emergevano.
Botero sa quindi nominare la migliore e più alta fonte di saggezza politica,
non la propria esperienza, che è sempre limitata, né le informazioni dei
contemporanei, ma la storia di Roma, perché questa abbraccia l'intera vita del
mondo. Così Botero vedevano la storia della Roma antica come un unico insieme
di esempi, da cui si estrae una massima universalmente valida di governo, per
cui una esperienze molto relativa viene poi ingenuamente generalizzata. Non
mancava l'interesse per le differenze dei soggetti o individui all'interno del
mondo reale dello stato italiano in chi visse. Gli autori delle relazioni veneziane fecero di tutto per
informare in modo affidabile i loro padroni su di loro, e Botero cerca di
soddisfare la stessa esigenza attraverso uno studio su larga scala dello statio
romano che pubblica con il titolo di “Le relazioni universali”. Anche qui
promise in procinto di agire sulle cause della grandezza e del pool dei
principi più potenti, ma rimase bloccato nella storia puramente statistica e
contemporanea e [1) Cfr. in particolare il libro 6 della Ragione di stato
sui mezzi di difesa contro i nemici stranieri. 3) Gioda pubblica la quinta parte non
stampata dell'opera nella sua biografia di Botero] di solito si accontenta di
informazioni reali su forme di governo, finanze, eserciti e rapporti con il principe
vicino. Non arriva ancora aa una descrizione più nitida dei vari sistemi e
interessi politici. Anche il più importante di tutto questo gruppo che lavoa alla dottrina della ragione di stato,
Boccalini non lo fece ancora. Ma lui sporge lontano da lei attraverso il fuoco
personale della vita che brilla attraverso la sua filosofia politica. I
problemi che lo preoccupavano e le risposte che dava non erano poi così diverse
da quelle di Botero e dei suoi compagni. Ma mentre si sono appiattiti a una
convenzione superficiale in questi, sono diventati un'esperienza vera e appassionata
e per lui solo in questo modo svilupparono il loro pieno contenuto storico. Lo
spirito del vero Rinascimento e di Machiavelli rivive in lui, ma si sviluppò in
uno spirito irrequieto e commovente Barocco. Ai suoi contemporanei apparve principalmente come un beffardo
estremamente divertente, come un maestro dell'ironia e della satira, che guarda
sopra il collo e smascherava senza pietà tutte le discipline umanistiche. Ma
già qui si rivela a coloro che vedeno dopo di Botero lo sfondo più profondo
della sua filosofia politica. Giovanni
Botero. Keywords: Staatsräson, Ferrari, civil equita di Vico, civilis aequitas
di Cicerone, ragion di stato, Candarini, Macchiavelli, Grice, conversational
cooperation, conversational equality, pirotic generality, conceptual,
applicational, formal. Generality, universalizability, civilis aequitas,
aequitas, =, identity and aequitas, aequi-, justice as fairness, principle of
conversational reciprocity. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Botero” – The
Swimming-Pool Library.
Botta (Cavallermaggiore).
Filosofo. Grice: “The most relevant of his tracts is his ‘storia della
filosofia romana,’ – but he also played with Leopardi, and he is especially
loved in the Piemonte as a ‘dantista’! --
Grice: ““You’ve gotta love Botta – my favourite is his tract on
Alighieri as a philosopher – he applied all he had learned about philosophy at
Cuneo to Aligheri – the result is overwhelming!” Studia e insegna a Torino. Il
suo palazzo divenne un rinomato salotto culturale. Examina la filosofia italiana,
Cavour, Alighieri. Dizionario biografico
degli italiani. The rise of what Italians call philosophy ‘in the volgare’ is
contemporary with the Revival of Letters, when the hahit of independent
thought, gradually developing, asserted itself in opposition to Scholasticism.
The early establishment of the four Republics (Genova, Pisa, Venezia and
Amalfi), the growth of industry, commerce and wealth, the increasing
communication with the East, the propagation of Arabic Science, the influence
of the Schools of Roman Jurisprudence, the gradual formation of the ‘volgare’
out of the Roman language, and above all, the growing passion for the
literature of Ancient Rome, all combined to stimulate the human mind to free
itself from the servitude of prevailing methods and ideas. The Catharists
appeared in Lombardy, and extending throughout the Peninsula under various
names, such as the ‘Paterini’, the ‘Templari’, the ‘Albigesi,’ the ‘Publicani’,
and others, remained the unconqnered champions of intellectual liberty. A numerous
and powerful school of philosophers, embracing the most prominent
representatives of the Ghibelline party, laboured so persistently for freedom
of thought and expression, that it was denounced by the Roman Popist Church as
a School of Epicureans and Atheists. Foremost among these, according to
Aligheri, himself a Ghibelline, is the Emperor Frederick II., the patron of the
Arabian scholars, a poet, a statesman and
aphilosopher. His friend, CardinalUbaldini;Farinata degli Uberti, a hero in war
and peace; Latini, the teacher of Alighieri; and Cavalcanti, ‘the physicist,
the logician and Epicurean,’ as a contemporary biographer calls him. Meanwhile
Brescia strives to extend to the field of politics the philosophical revolution
which had so early begun, and which is now sustained by secret societies widely
spread throughout the Peninsula, alluded to in the early poem of St. Paul's
Descent to the Infernal Regions. To the same object of intellectual
emancipation are directed the religious and social movements headed by such
Reformers as Parma, San Douuino, Padova, Casale, Valdo, and Dolciuo. But- as a
promoter of freedom in philosophy as well as in political science, Aligheri stands
preeminent in the history of his country. He is sthe first to construct a philosophical
theory of the separation of the ‘lo stato fiorentino’ from the Pope’s Church in
his De Monarchia, in which he advocates the independence of the civil power
from all ecclesiastical control. Aligheri also opposes the Papal power in immortal
strains in the Divina Commedia; and, under the popular symbols of the age,
strive to enlarge the idea of Christianity far beyond the limits, to which it wasconfined
by the Scholastics. Petrara boldly attacked Scholasticism in every form, denounced
the Church of Rome as the impious Babylon which has lost all shame and all
truth, with his friend Boccaccio devoted himself to the publication of ancient
MSS., and laboured throughout his life to excite among his contemporaries an enthusiasmfor
Classical Ancient Roman Literaccure. His works “DeVera Sapientia”; “De Remediis
Utriunque Fortunes”; “De Vita, Solitaria”; “De Contempu Mundi”;, blending
Platonic ideas with the doctrines of Cicero and Seneca, are the first
philosophical protest against the metaphysical subtilties of his age. Thus the fathers
of Italian literature are also the fathers of the revolution which give birth
to the philosophy in ‘the volgare’. The
study of the original writings of Plato and Aristotle, and the introduction of
an independent exegesis of the ancient philosophers, soon produces a still more
decided opposition to Scholasticism; a movement aided by the arrival of Greek
scholars in Italy before, and after thefall of Constantinople. Prominent among these,
were the Platonists Pletho and Bessarion, and the Aristotelians Gaza and
Trebizond, who place themselves at the head of the philosophical revival in
Italy. While Platonism becomes predominant in Tuscany under the patronage of Medici,
the influence of Ficino, and the Platonic Academy founded by the former in Florence,
Aristotelianism extends to the Universities of Northern Italy and particularly
to those of Padua and Bologna, taking two distinct forms, according to the
sources from which the interpretation of Aristotle is derived. The Averroists followed
the great commentary of Averroes, and the Hellenists, or the Alexandrians,
sought the spirit of the Stagirite in the original, or in his Greek
commentators,chiefamongwho m was Alexander of Aphrodisias. The Averroistic
School, mainly composed of physicists and naturalists,was the most decided
opponent of the Scholastic system in its relation to theology.
Indeed,medicine,Arahicphilos ophy,Averroism,astrology, and infidelity,
early in the Middle Ages hud become synonymous terms. Abano, who may he
considered as the founder of the Avcrroistic School in Italy, was one of the
first who asserts, under astrological forms, that religion has only a relative
value in accordance with the intellectual development of the people. He was arrested
by the order of the Inquisition; but he died before sentence was passed upon
him. His body was burnt, and his memory transmitted to posterity as connected
with infernal machinations. Ascoli, a professor at Bologna and a friend of
Petrarca, is condemned to burn all his books on astrology, and to listen every
Sunday to the sermons preached in the church of the Dominicans. Later he was
burnt at the stake, and his picture appears in one of the many Infernos painted
on the walls of the Italian churches by Orcagna. The eternity of matter and the
unity of human intellect are the two great principles of the Averroistic
doctrine. Hence the negation of creation, of permanent personality and of the
immortality of the soul became its principal characteristics. Although some of the
members of this School endeavour to reconcile its doctrines with the dogmas of
the Church, others accept the consequences of its philosophy, and boldly assert
the eternity of the imiverse and the destruction of personality at death. Fra
Urbano di Bologna, Paolo of Ven ice, Nicola da Foligno, and many others, are
among the first. Among the second may be mentioned Nicoletto Verniaa, Cajetano
and above all Pomponazzi, with whom began a period in the development of Anti-Scholastic
philosophy. Hitherto the followers of Averroism confine their teaching to
commentaries upon the great Arabian philosopher; but with Pomponazzi philosophy
assumes a more positive and independent character and becomes the living
organ of contemporary thought. Indeed. while he adheres to the Averroists in
his earnest opposition to Scholasticism, he is a follower of the Alexandrians
in certain specific doctrines. Thus on the question of theimmortality of the
sonl (‘l’animo’), which so agitated the mind of the age, while the Averroists
assert that the intellect after death returns to God and in time losses its
ndividuality, Pompouazzi with the Alexandrians reject that compromise, and
openly denies all future eexistence. He holds that theorigin of man (‘l’uomo’)
is due to the same causes which produce other things in nature: that miracles a
but illusions, and that the rise and the decadence of religion depends on theinfluence
of th estars. It is truet hat he insists on the opposition of philosophy and
faith, and thought that what is true in the former might be false in the
latter, and vice versa; a subterfuge, into which many philosophers of the
Middle Ages are forced by the dangers, to which they are exposed. Pomponazzi is
the author of many works, one of which, De immortalitate animae, was burnt in public.
His most celebrated disciples are Gonzaga, Giovio, Porta, and Grattarolo. His
opponents are Achillini, Nifo, Castellani and Contarini, all moderate
Averroists, who strive to reconcile Christianity with natural philosophy; an
effort, in which they are joined by Zimara, Zabarella, Pendasio and Cremonini.
Among the Hellenists, who maintained in part the opinions of Pomponazzi, is
Thomeo, a physician at Padua, who, on account of the vivacity of his polemic
against Scholasticism, the Hippocratic character of his doctrines, and the
beauty of his style, is considered as the founder of Hellenic criticism and naturalism
in the Age of the Renaissance. To the same class of philosophers, although
neither pure Hellenists nor Averroists, belong Pico and Cardano, who strive to
substitute in place of Scholasticism philosophic systems founded partly on
Christianity, and partly on Platonic ideas, or on doctrines derived from the
Cabala and astrology; Cesalpino, who constructs a pantheistic philosophy on
Averroistic ideas, and Vanini, who for advocating a system of naturalism is
burnt at the stake. Other philosophers oppose contemporary philosophy chiefly
for the barbarous form, in which it is expressed, such as Valla, Poliziano,
Barbaro, Nizolio, and Vives. But a more effectual opposition to Scholasticism
is due to the introduction of the experimental method into scientific
investigations, which was first inaugurated by Vinci, who, within the compass
of a few pages anticipates almost all the discoveries which have been made in
science, from Galilei to thecontemporar ygeologists. Nizolio, Aconzio, Erizzo,
Mocenigo and Piccolomini continue the work of Vinci in insisting on the
application of the experimental method in philosophy. This application is partially
at least attempted by Telesio aud by Patrizi who oppose Scholasticism by
striving to create a philosophy founded on nature. Bruno boldly undertakes the
philosophical reconstruction of mind and nature on the basis of the unity and
the universality of substance; while Campanella establishes his philosophy on
experience and consciousness. To promote this scientific movement learned
associations everywhere arise; the "Acadeinia Secretorum Naturae” is
instituted at Naples by Porta; the Telesiana is established by Telesio in the
same city; the Lynchean is founded in Rome by Cesi, and the Academia del
Cimento in Florence. Meantime the opposition to Scholasticism extends to the
field of politics, where Machiavelli establishee the principles of that policy,
which is destined to triumph in the
establishment of Italian unity on the ruins of papal sovereignty, a policy
which found a powerful impulse in the religious revolution attempted by
Savonarola, a still more effectual aid in the invention of the art of printing,
and a pledge of its final triumph in the great Reformation. In vain the
sacerdotal caste persecute and imprison the philosophers and reformers, and
burn them at th e stake; in vain it strives to drown philosophical liberty in blood.
The opposition increases and reappears in th ewritingsof Gnicciardini and
Sarpi, the bold defender of the Republic of Venice against the encroachments of
the Papal See, the philosopher and the naturalist, to whom many discoveries in
science are attributed. The political writings of Giannoti, of Paruta, and
Bottero, which are devoted to the emancipation of society from the authority of
the Church, close the period which opens with the aspirations of Alighieri
aud Petrarch, and is now crowned by the martyrdom of Bruno and Vamni. For
the exposition of the doctrines of the Italian philosophers of the Renaissance,
the reader is referred to Ueberweg's statements. See further: Tiedemann,
Geistder Speculative/} Philosophic; John 6. Biihle, Gesch. der neueren Philos.
; Tennemann, Geschichte der Philosophic ; Ritter, GescMchU der Philos. ;
Supplement) alia Storia delta Filosofia di Tennemann, by Romagnosi and Poli ; Mamiani, Jiinnovamento delia Filmofm antica Italiana;
Spaventa, Carattere e sviluppo della Filosofia ItaliamidalSctxlo16"finoalnostrotempo.
On the philosophy of Aligheri, see A. F. Ozanam, Dante et la Philosophie
Cathdique. tranal. By Boissard, Lond.1854; N.Tommaseo.La CommediadiDante, G.Frap-
porti,SuMaFiiosofiadiDante, UgoFoscolo,DiseorsomiltestodelPoemadiDante, G.
Rossetti, Commento analitico delta Diuina Commedia, Barlow, Critical,
Historical, and Philosophical Contributions to the Study of the.Dicina
Commedia, Botta, Dante as Philosopher, Patriot and Poet, New York; Rossetti, A
Shadow of Dante, Boston, and the valuable works written on the Italian poet by
Schlosser, Kopish, Wegele, Blanc, Goschel, Witte, and Philalethes (the present King
John of Saxony). On Petrarch, seeT.Bonifas, De Petrarca Philosopho, and
Maggiolo, De la Philosophie morale de Petrarque. On the opposition of Petrarch
to Scholasticism cf. Renan's Averroes et VArenvisme. The doctrines of Averroes
-were introduced into the Peninsula from Sicily, where appeared the first
translations of the commentary of the Arabian philosopher. They soon became naturalizedi
at Padua, Bologna, and Ferrara, and the absorbing subject of lectures and
discussions. The principal lecturers belonging to this School are Abano, the
author of “Conciliator differentiarum Philosophorum et Medicorum”; Gonduno, whose Quastiones et Comments on
Aristotle, Averroes, and Abano are extant in the national library of Paris,
some of which were published in Venice; Fra Urbano da Bologna who wrote a voluminous
commentary of the work of Averroes on the book of Aristotle, De Physico Audita.
It was published in Venice with a preface of Nicoletto Vernias; Paolo di
Venezia, the author of Summa totius Philosophiae, who defends the doctrines of Averroes
in the presence of eight hundredAugustinians against Fava, the Hellenist;
Tiene, Bazilieri, Foligno, Siena, Santa Sofia, Forll, Vio, Vernias and many
others have left voluminous MSS. in the libraries of Venice, Padua, and
Bologna, as witnesses of their devotion to the ideas of the great Arabian
philosopher. Pomponazz may be classed among the Averroists, as far as he
believes in the existence of a radical antithesis between religion and
philosophy; he, however, rejects the fundamental principle of Averroism, the
unity of the intellect, and in this respect he belongs to the Alexandrian
School. He is the author of several works: De Immortalitate Animae; De Fato; De
Libero Arbitrio; De Pmdes Unatione; De Providentia Dei; and De naturatium effectaum
admirandorum causis, scilicet de Incantationibus. Achillini is one of his opponents,
and the School o fPadua has left no record more celebrated, than that of the public
discussions held by those two philosophers. Achillini's works were published
inVenice. The two adversaries having been obliged to leave Padua, established
themselves in Bologna, where they continued their disputations till the occurrence
of their death. Nifo is another opponent of Pomponazzi. At the request of Leo
X. he writes his “De Anima”, which gives occasion to Pomponazzi to publish his “Defensorium
contra Niphum”. Nifo was also the author of “Dilucidarium Metaphyscarum
Disputationum.. Marta in his Apologia de Animae Immortalitate, Contarini in his
De Immortalitate Animae and several others strive to confute the doctrines of
Pomponazzi on the mortality of the soul. He is defended by several o fhispupils,and
particularly by Simon Porta in his De Aniina, de Spcciebus inteUigibiUbus. S.
Porta was also the author of De Humana Mente DispuUitU), De Merum Naluralium
Prindpiis, De Dolore ; A n homo bonus vel malus vokns fiat. The Lattr. m
Council condemned both those, who taught that the human soul
wasnotimmortal,andthosewhoassertedthatthesoulisoneandidenticalinallmen. It
condemned also the philosophers who affirmed that those opinions, although con
trary to faith, were philosophically true. It enjoined professors of philosophy
to refute all heretical doctrines to which they might allude, and prohibited
the clergy to studyphilosophyforacourselongerthanfiveyears.
Indeed,Averroismasearlyas the.thirteenth century had become hostile to the
doctrines of the Church, and itwas condemned by Stephen Tempier, archbishop of
Paris, who causeditsprinciplestobeembodied indistinctpropositions. Among
thesewerethe following:Quodiermoi.est/wologicisuntfundatiinfabulia.
QuodnUiilplussciturprop tersciretheologian. Quod Jobulmandfalsasuntinlege Christiana,sicutetinaliis.
QuodlexChristianaimpeditaddiscere. Quodsapicntesinundisuntphilosophitantum.
Notwithstanding the condemnation of the Church, those ideas seemed to have
taken hold of the philosophical mind of the age, and long continued to find
favor among teachersandstudents.
Therewere,however,philosopherswho,adheringtothedoo- trines of Averroes, strove
to blend them with the standard of an orthodox creed. Among them Marc-Antonio
Zimara in his Solutiones contradictionum in dicta Aristotelis et Aeerrois,
Antonio Posi di Monselice, Giulio Palamede, Bernandino Tomi-tanodiFeltreandseveralothersinthebeginningofthesixteenthcentury.
Mean time new translations and new editions of the works of Averroes, more correct
and more complete, appeared, due to the labors of G. B. Bagolini of Verona,
Marco Oddo, Giacobbe Mantino, Abramo de Balmes, Gian Francesco Buranaandothers.
Giacomo Zabarella, followedAverroesinhislecturesattheUniversityofPadua,
andfoundanopponentinGiovanniFrancescoPiccolomini;FedericoPendasiostroveto blend
Averroism with Alexandrianism, and Cesare Cremonini, the last repre sentative
of Averroism in Italy, gave new forms and new tendencies to the doctrines of
hismaster. HislecturesarepreservedinthelibraryofSt.MarcinVenice,andform
twenty-fourlargevolumes. Cf.PUtro Pomponacci ,Studi Storicisulla Scuola di Bologna
t di Padua by Fiorentino, P. Pomponacci by B. Podesta ; and P. Pomponacci e la
Scienza by Luigi Ferri, published in the Archivio Storico Italiano, Hellenic
Aristotelianism, not less than Averroism, was a step toward the emancipa
tionofthehumanintellect. ThesameobjectwasgreatlypromotedbytheSchoolof
Humanists, represented by L. Valla, Poliziano and L. Vives, and by the Platonic
revival Uirough the Academy of Florence, and the translations and the works of
Marsiglio Ficino; cf. Tiraboschi's Storia delta, Letteratura Italiarut;
Heeren's GeschkhU det Studiums der dassischen LUeratur seitdem WiederauJUben der
Wissensehaften, Renan's op. c. ; I. Burckhardt's Die Cultur der Renaissance in
It/Uien, Von Alfred von Reumont's Geschicht* der Stadl Home; I. Zeller's Italit
et In Renaissance, and the Edinburgh Review, Tiie Popes and Ute Italian
Humanists. TheHumanistrevival,properlyspeaking,commencedwiththeadventto Florence
of Manuel Chrysoloras; and it was promoted and illustrated by the researches
and the writings of many scholars, such as Poggio, Filelfo, Aretino, Valla,
Traversari, Vegio, and Tommaso di Sarzana, who afterwards became Pope under the
name of Nicholas V. The Council of Constance contained among its mem bers
several of the most learned humanists of the age. and for a time the Papal See
was at the head of the movement for the revival of the study of classical
literature- Prominent among the popes who promoted that revival were Nicholas
V., alreadj mentioned, Martin V., Eugene IV., Pius II., known under the name of
Enea Silvio Piccolomini, and Leo X. To this revival may also be referred the
origin of the Academical bodies and literary associations which formed so
characteristic a fea tureoftheliterarylifeofItalyofthattime.
Oftheseassociations,thosewhichheld their meetings in Florence, at the
Camaldolese Convent degli Angeli and at the
AugustineConventdelloSpirito,werethemostcelebrated. Thecontroversybetween the
Platonists and Aristotelians of the Age of the Renaissance is described in De
GeorgWs Dmtriba by Leo Allatius in Script. Bizant. ; in Boivin's QuereUe rtes
Phib- sophes du XV. Hidcle (M/'tnoires de literature de l'Academie des
Inscriptions, vol. II.), and in Gcnnadius and Pletho, Aristotdismus und
Platonismus in der Grieehixclien Kirehe, by W. Gass. The following are the
works of L. Thomeo, the Hellenist : Arist'itelis Stagirita par&i owe vacant
naturaUa, 1530. Dialogide Divinatione; Be Animorum ImmorUtlitate; De Tribus
Animorum Vehiculis; De Nominum Ineentione; De Precibus; De Com- pescendo
Luctii; De JEUitum. Moribus; De Belativorum Natura; De Animorum Essentia. Giovanni
Pico della Mirandola wrote De Ente et Una: Twelve book* against Judiciary Astrokigy
; Ileptaplon, or a treatise on Mosaic Phileisophy; Rtgu!* Oirigentis lwminem in
pugna spirituali, and Nine hundred Theses on Dialectics, moral,
physical,andmathematicalsciences,whichhedefendedinpublicinRome. Hisne phew,
Giovanni Francesco Pico, held the same doctrines, and wrote in defence of the
book De Ente et Uno. Cf. Das System des John Pico von Mirandola by Dreydorff.
Cardano writes many works, which are published in ten volumes in quarto. The
principal ones are: “De Subttilitate librixx ; De Rermn Varielate. He is celebrated
for his Formula for solving equations of the third degree. He is also the author
of an autobiography. His doctrines are refuted by Scaligero in his Exereitalionesexotcrica.
And defended by himself in his Apologia.
Cf. Rixner's and Siber's Beitrage zur Geschiehte der Physiologie im weiteren
und engeren Sinne [Ltben nnd MeinungenberuhmterPhysiherim.). Cesalpinoia the
author of several works on physiology and medicine, PerifHJtetiearum Quasii'w*m
libriqvinque,and “DtemonumInvestigatin Peripatetiea. Valla writes Etegas-
tutrumlibrisex.DialeetiroyDixputatioiws, and DeVeraBono. He translates also the
Iliad, Herodotus, and Thucydides. Poliziano translates the Manual of Epictectus,
the Questions and Problems of Alexander of Aphrodisias, the Aphorism of
Hippocrates, and the Sayings and the Deeds of Xenophon. He writes also
Parepistomenon ,in which he proposed to describe the tree of human knowledge.
Barbaro writes on Themistius, and on the Aristotelian doctrine of the soul. Tives
De Causis corruptarum artium, De Initiis, SectisetLaudibus Philosop7tia, id.;
De Anima et Vita. Of the numerous treatises of Vinci the greater part still remainin
manuscript in theAmbrosian library at Milan. They are written from right to
left, and in such manner that it is necessary to employ a glass in order to decipher
them. Extracts from his MSS. Were published in Paris by Yenturi. Xizolio writes
the Antibarbarusiseu de veris principiis et vera rntviM philosophandi contra
Pseudo-PhUosi/phos. Aconzio, Metliodus, scilicet recta investigandarum
tradendnrumque artium ac scientiarum ratio. Sadoleto, Phadrus, seu de laudibus
Philosophia. Erizzo, De W Istrumentu e Via incentrice degli Antichi. Mocenigo, De
eo quod est paradoxa. Piccolomini, “L'Istrumento della Filosofia”, Filo-
«"Jin luiturale, and Istituzione morale. According to Tiraboschi,
Piccolomini is the first philosopher who used ‘the volgare’ in his writings. He
is however, preceded by T. Golferani, who long before writes treatise in that
language, Della Memoria locale. Piccolomini, a nephew of Piccolomini, writes “DeRerumDefinUionibus;andUnicersade
MoribusPhilotophia. Here may also be mentioned Porta, the author of “De Humana
Physiognomia” andDeoc- eulti* Uterarum initio, seu De A rte animi sensi occulta
aliis significandi”; Brisiani Methodus Scientinram”; “Veneto, De Hdrmoaia
ifundi”; Con tarini, De Perfectione rerum, libri sex”; “Mazzoni, De TripUci
Hominum Vita”, “De Consensu Aristotelis et Ptatonis” and “In AristoteU*etPlatonis
unitersam Philosophiam Praludia”, and Valerii, “Opus aureum in quo omnia explicantur,
qua Scientiarum omnium parens Lullus tarn in Scientiarum arbore, quam arte
gcnerali, tradit. Telesio writes “De Rerum Natura juxta propria principia. Varii
de naturalibusrebuslibelli, “Dehisquainaerefiuntetdeterra-motibus. Quod aniirud
universum ab unica anima substantia gubernatur, adversus Oalenum. Cf. Hixter's and
Siber'sop.c.;alsoli.Telesio by Fiorentino. The method pursued by Telesio he
himself thus describes. “Sensum videlicet et nos et naturam, aliud praterea
nihil sequutis umus, qua summes ibiipsa concorsidem semper, et eo demagit modo ,a
tque iilemsem perojteratur. Of the origin of the world he says as follows. Liemotissimamsci
licet obscurissimamque rem et minime naturali ratione afferendam; cujus
cognitio omnis a sensu peiulet, et de quanihilomninoasserendumsitunqumn, quod volnonipso,
telipsiussimile perceperit sensu. Patrizi, a Croatian, writes “DiscussionesPeripatetica,
Nonade L'niccrsis Pliilosuphia, in qua Aristolelica methodo nun per m/itum, sed
per lucem ad primaincausamascenditur; DeliaPoeticaolaDecaistoriale. Cf.Rixner
and Siber op. cit. Of the works of Bruno some are written in the learned and
some in the vulgar. The latter are edited by Wagner, Leipzic, the former (only
in part) by Gefrorer, Stuttgart. The following is the complete catalogue of his
writings: “L’Area di N'ie”; “De Sphara”; “Dei Segni dei tempi”; “De Anima”;
“Claris magna”; “Dei Predieamenti di Dio”; “De Umbris Ideurnm”; “De Compendiosa
Architectura”; “II Candelajo, a Comedy, “Purgatorio dell’Inferno”; “Explicatio
tri- ginta S giU/irum, l a Cenadelle Ceneri, five dialogues; “Delta Causa,
Princi-fiio et Uno, De, flnfinito Unieerso e Mondi, Spaccio delta bestia
trionfante, Cabala dd cacallo Pegaseo con Fagyiunta de/F asino C'iUenico ;Degli
heroici Furori”; “Figuratio AristoteliciAuditusphys”; “DtalogiduodeFabriciimorden
tuSaUrnitanipropediritiaadinttntKmeadpeTftctam Cmmimttx impraiim. J$ri Brum
intomnium”; “De Lampade combirtaturia Lulliana”; “De Program a Lampade
cenatoria Logieorum, Acrotirmu*. teu ration** articuiorvat phyxiomm advertu*
Arisloteiieat, Oratio Valedictoria”; Yitemberga habiUi; De Sfxtrrum
ScruiinioetLampade eombinaVoria Raymondi Luilit.Centum ft Seragikt-i ArtieuU
adeem* hvju* tempettati* Mathtmatico» atque PhAutuplto*. Oratio «*»>
latoriahabitainobituPriridpUJuUiBrun*ricen*iumD»ci*.IS"*!*;DtItnagiuum.S§**-
rumetIdearumCompomtiane, De TriplieeMinimaetMemura, DeMonadt. NutneroetFigura.1591;DererumImagmibut”;
Libredew tette arti liberali”; “Liber triginta Statuarum, Tempiam Mnemonidi”; “BeMuttipUciJfundiVita,1591(unpublishedandlost);DeSatmie
gettibu*(id.); De Prindpii* Yeriiid.); De Attrobigia {.id); De Magia pAgnca
;Itt Phytica ; Libretto di eongiurazioni ; Surmna terminorum metayJtysicorum,
pubL W H ; Artiftcium perorandi. pubL 1012. Cf. Bruno oder uber da* uaturliche.
and gi-ttlxit PrineipderDinge,bySchelling.1802.
AlsotheintroductionofT.Mami.iiitothe translation of Schelling's dialogue by the
Marchioness M. Florenzi Waddington ;Bax ter's and Siber's op. cit Bruckerii
Hutoria PhMonophia, 1744. L 6. Buhle, Commentat» deOrtuetProgre**u PantheimniindeaXenophane
Cohfoiaoprimaeju*authtrreunptt ad Spinozam ; Nioeron, M'moiret pour »ercir a Chiatoire
de* hmmnt* iiitutre* ; C. Stepo. Jordan, Di*qui*itio de Jordano Bruno Nolano ;
Guil. F. Christiani. De Studii* Jordan
Brunimathematicis;Kindervater,BeitrdgeturLebentgetchichUde*Jord.Bruno. D.
Lessman. Giordano Bruno in Cisalpinische Blatter. Tom. 1 ; Fullebom. BeitrAye
tur G e*chiehte der PhUmoph., F. L Clemens, Giordano Bruno und Nicheiae* t'/n
Cusa, 1847; John A. Scartazzini, Ein BluUeuge de* Wittens, 18(37; Ch. Bar-
tholmes, Jordano Bruno, George Henry Lewes, History of Philosophy, laBS:
Sigwart. Spinoza's neuentdeckter fractal von Gott, A. Debs, Jordani Bruni Vila
et Scripta, Lange, Geochiehtc de* Materialumus, 1800 ; Donienico Berti, Vita di
Bruno, which contains the proceedings of Bruno's trial before the Inquisition
of Venice, recently discovered in the archives of that city., Tommaso
Campanella's principal works are as follows: L'nicersm PhilnsoyJiiaten
Metaphyxicarum Rerum juxta propria dogmata, parte* Ire*, Philoaephia teia&u
demonttrata et in octo disputation** di*tincta, advertu* eo* qui propria
arbitral*, non autem semata duce natura, philosophati aunt, 1591 ; Beak*
Philosopher eptiegutit* parte* quatuor, hoc e*t de rerum natura, hominum,
moribus, etc. His Ciiitas Soli*,
akindofUtopianromance,formspartofthelatterwork. Delibruproprii*etrecta ratione
studendi Syntagma, De Seiuu rerum et Mugia. De GentSesimo
nonretinendo;Atheismu»triumphatu*;ApologiaproGalihro;DeMonarchU\Ui*pa*i- cti ;
Disputationum in quatuor partes PhUosophia BeaU* libri quatuor ; several philo
sophicalpoemsinLatinandItalian. Cf.Baldachini,VitaeFilosofiadiT.Campaneila, A.
D. Ancona. Introduction to the new edition of Campanella's works, Turin,
1854;S.Centofanti,anessaypublishedintheArchirioStoricoItaliano; Spaventa and
Mamiani, op. cit. ; also Sigwart, Tit. Campaneila und Heine poUtischen Idem, in
the Preuss. Jahrb., Mile. Louise Colet, QSucrechoutie de CampaneBa, Pierre
Leroux, Encyclopedic nouveUe, and G. Ferrari, Corso sugli Scrittvri pdititi
Italiani. L. Vanini is the author of Amphitheatrum JEternai Procidentia; De
edau- randi* Natura;, Regina Detrque morlalium, arcatti», Dt Vera Sapientia;
Phytic- Magicum;DeContemneiidaGloria;ApolngiiiproMotaieaetOirirtianalege.
Cf.W.D. Fuhrmann, Leben und Schicksale, Character und Meinungeii de* L. Yaumi, Emue
Waisse. L. Vantili, sa vie, sa doctrine, et sa mort ; Bxtrait dea
mcmoires de P Aoadémie dea Sciences de Toulose. Arpe, Bayle, and Voltaire in
several of their works undertake thedefenceofVanirò.
Cf.alsoLaVieetlesSentimentsdeL.VanirtibyDavidDurand,and Rousselot CEuvres P/Ulosophiques
de L. Vanini. Of all the editions of Machiavelli's works, that of Florence, in 8
vols. 8vo. is the fullest and thebest.
AneweditionhasbeenrecentlypublishedinFlorencepartlyby Lemmonier and partly by G.Barbera.
Ofhiswritings,11Principe,writteninloll, Discorsi sulle Decite di T. Livio, and
Le Storie Fiorentine are the most celebrated. Cf. Gesohichte der Staatswissensc/uiften,
by B. von Mohi, Banke's zar Kritik neuerer Gesc/iichts/icreiber, 1834 ;
Macaulay's Essay on Machiavelli in his Critical and Historical Essays. Ferrari
in his Corso sugli Scrittoripolitici Italiani, and Pasquale St.Mancini, Della Dottrinapolitica
del Machiavelli. See also the life of Machiavelli published in the Florentine edition
of his works. The principal work of Guicciardini
is “La Storia d'Italia”, extendingfrom1490to Its best edition is that of Pisa in
10 vols. An edition of his unpublished works appeared in Florence,under the editorship
of G.Canestrini. This valuable publication contains “Le Considerazioni intorno al
Discorso di Nicolò Macliiavélli sopra la prima Deca di T.Livio; I Ricordi politici
e civili; I Discorsi politici; Il Trattato ei Discorsi sulla Costtuziome della
Republica Fiorentina e sulla riforma del suo governo; Im Storia di Firenze; Scelta
dalla corrispondenza ufficiile tenuta dal Guicciardinidurante le diverse sue
Legazioni ; and il Carteggio, or his correspondence with Princes, Popes,
Cardinals, Ambassadors, and Statesmen of his time.
Cf.Banke'sop.cit.;Thiers'Ilis- totre du Consulat et de l'Empire — Avertissement
; the Preface by Canestrini to the Opere inedite di Guicciardini, and Storia
della Letteratura Italiana, by Guidici. For the works of Savonarola, Sarpi,
Giannoti, Parata, and Bottero, cf. Ferrari, op.cit. Savonarola is the author of
Compendium totius philosopliimtarnnaturalisquammoralit, and of Trattato circa il
reggimento e il governo della città di Firenze; cf .Storia di Savonarola by
Villari. Sarpi writes in the volgare “La Storia del Concilio Tridentino”, a
work which has been translated into the learned, also, “Opinione come debba
governarsi la Republica Veneziana”, and many other works, of which a full
catalogue may be found in the Biografia di FraPaoloSarpi bhyk.Bianchi-Giovini. The
principal writings of Giannoti are “Della Republica di Venezia”; “Della
RepubUca Fiorentina”, and Opuscoli ; of Parata, Perfezione della vita politica,
Discorsi politici. Of G. Bottero, La Ragione di Stato; Republica Veneziana;
Cause della grandezza delle Città, and I Principi. The sun of philosophy in
Italy rose with Galilei, a native o fPisa,
and the chief of the School, which a century before had begun with Vinci. At an
early age, Galileo is a professor at Pisa and Padua, and afterwards holds the
office of mathematician and philosopher at the Court of Tuscany. He is the true
founder of inductive philosophy. Regarding nature as the great object of
science, the autograph book of the Creator, Galilei holds that it cannot be
read by authority, nor by any process a priori, but only by means of
observation, experiment, measure and calculation. While, to aid his
investigations, he invents, the hydrostatic balance, the proportional compass,
the thermoseope, the compound microscope and the telescope, he borrows from
mathematics the formulas, the analyses, the transformation and development of his
discoveries. Applying this method to terrestrial and celestial mechanics, he
makes important discoveries in every branch of physical science, and places th eheliocentric
system on a scientific basis. Having thus given the death-blow to Scholasticism,
he is arrested by the Inquisition, forced publicly to recant, and to remain
under its surveillance for the rest of his life. Speaking of the comparative merit
of Galilei and Bacon, Brewster says that had Bacon never lived, the student of
nature would have found in the writings and the works of Galilei not only the
principles of inductive philosophy, but also its practical application to the
noblest efforts of invention and discovery. The eminent scientist Biot, while asserting
the uselesness of the Baconian method, insists upon the permanent validity of
that of Galilei; and Trouessart declares that in science we are all his pupils.
Galileo founds a School honoured by the names of Torricelli, Viviani, Castelli,
Borelli, Cavalieri, Malpighi, Spallaiizani, Morgani, Galvani, Volta and other
eminent scientific men, who, following his method successively, take the lead
in the scientific progress of Europe. It is due to this activity in science, that
the Italian soul is enabled to resist the oppressive influence of the political
and ecclesiastical servitude, under which Italy labored, and it is through the
example of Galilei, that physical science never becomes so predominant, as to
exclude the stndy of philosophy. Throughout hi sworks he loses no occasion to
insist n efficient and final causes, and on the infinite difference which
exists between the divine and the human intelligence; and while he deprecates
the scepticism, which denies the legitimate power of reason, Galieli rejects
pure rationalism, which knows no limit for human knowledge. Galilei asserts that
beyond all secondcauses, there must necessarily exist a First Cause, whose
omnipotent and allwise creative energy alone can explain the origin of the
world ; and he professes faith in that Divine Providence which embraces the
universe as well as its atoms, like the sun which diffuses light and heat
through all our planetary system, while at the same time it matures a grain of
wheat as perfectly, as if that were the only object of its action. The
works of Galilei have een published in a complete edition, 10 vols., under the editorship
of Alberi. “Le Opere dì Galileo Galilei, prima edizione completa,condutta sugli
autentici Manoscritti Palatini,Firenze. This edition contains the life of
Galilei ,written by hi spupil Viviani. Among his biographers and critics may be
mentioned Ghilini in his Teatro di uomini letterati; Rossi in his Pinacotheca Nustnum
Virorum, Frisi, Eloggo di Galileo, which is inserted in the Supplement de L’Encyclopedic
de Diderot and D’Alembert; Andres in his history of literature and in Saggio delli
Filosofia di Galileo; Brenna, “Vita di
Galileo”, inserted in the work of Fabroni, “Vita Italorum doctrina excettentium
qui Saculis xvii. et xviii. Jloruerunt; Tozzetti, in his Notizie degli
aggrandimenti dette Scienze fisiche in Toscana, in which he publishes the life
of Galileo written by Gherardini, his contemporary; C. Nelli, Vita e Commercio
letterario di Galileo; Bailly, Histoire de l’Astronomie moderne; G. Tiraboschi,
Storia della Letteratura Italiana; Montucla, Histoire des Mathematiques, Libes,
Histoire Philosophique de Progrès de la Physique, IL T. Biot, Artide Galileo in
Biographie universelle, published by Michaud; Barbier in his Examen critique et
complement des Dictionnaires hlistoriques les plus repandus; Brougham, Life of
Galileo; Salii, in his continuation of
the Histoire Uttiraire d'Italie de Ginguenò; Cuvier,
Histoire des Sciences Naturelles; Libri, “Histoire des Sciences Mathematiques
en Italie”; Brewster, Lines of Copernicus and Galileo (Edinburgh Review), Life of
Newton,and the Martyrs of Science; Boncompagni, Intorno adalcani avanzamenti delibi
Fisica in Italia; Wbewell, History of the Inductive Sciences”; Marini, Galileoe
VInquisizione, D.Bezzi, in the Atti dell'Academia Pontificia dei nuovi Lincei; A.
de Keumont, Galilei und Rom, published in his “Beitrage zur lUiUeniscJten
Geschicltte; Chasles, Galileo Galilei, sa Vie, son Proeès et ses Contemporains,
Madden, Galileo and the Inquisition; Bertrand, in his Les Fon diteurs de l’Astronomie
moderne; Trouessart, in his “Galilee, sa Missionscientìfique, saVie ets
onProeès”; Panhappe, “Galilee, sa Vie, ses Découvertes et ses Travaux”; Epinois,
Galilee, son Proeès, sa Condam'nation, d'après des document» inédits, in the
Revue des Sciences Historiques; Rallaye, Galilee, la Science et l’Eglise, in
the Revue du Monde Catholique; Jagemann, “Geschichte des Lebens und der Schriften
des Galileo Galilei”; Drinkwater, “Life of Galileo”; Selmi, “Nel Trecentesimo
Natalizio di Galileo in Pisa”; Feliciani, “Filosofia Positiva di Galileo”; Wohlwill,
Der Inquisition — Process des G. G.”; “Galileo and his
Condemnation,Rambler(Lond.), Casc of Galileo, Dublin Rerietp.specially worthy
of consultation; The Martyrdom of Galileo, North British Review, in reply to Biot in the Joural des Savants; Castelnnu,
Vie, Trataux. Proeès, etc. de Galil, Paris; Martin, “Galilee et les Droits de la
Science; “Galileo's ''System of the World " was translated into English by
Thomas Salusbury, fol. Lond. --. Giovanni Battista Vico, as the founder of the
philosophy of history, stands foremost among the philosophers of modern times.
He was born in Naples, and early devotes himself to the study of law,
philosophy, philology and history. Living in an age when the philosophy of Descartes
had become popular in Italy, Vico attacks the psychological method as the
exclusive process of philosophic investigation, maintains the validity of
common sense, and upholds the importance of historic and philological studies.
Vico’s writings, “De Ratione Studiorum,” “De Antiquissiiiia Italorum
Sapientia”, and “Jus Universale”, containing his “De Una et Universi Juris Principio
et Fine”; his “De ConstantiaPkUosophiceandDC Constantia-Pht- luloyias, form a
sort of introduction to his “Priiicipii di Scienza Nuova”, in which he develops
his theoryof the historyof civilization. Of this work, twice re-written, he
publishes two editions. In his introductory writings, Vico discusses the
question of method, particularly as applied to moral and juridical science, and
strives to evolve a metaphysical theory from the analysis of the roots of the language
of the Ancient Romans and from the general study of philology, which, according
to him, embraces all the facts of historical experience. Knowledge consists essentially
in a relation of causality between the knowing principle and the knowable. Since
the mind can only know that which it can produce through its own activity; that
is to say, the mind can only know those data of experience, which it can
convert into truth by aprocess of reason. This conversion, in which, according
to Vico, lies the principle of all science, neither the psychological method,
nor the geometrical process introduced by Descartes, can effect. It can only be
produced by a method in which certainty and truth, authority and reason,
philology and philosophy become united and harmonized, so as to embrace the
necessary principles of nature as well as the contingent productions of human
activity. To establish a fact which may be converted into truth, to find a
principle which has its basis in experience and common sense, yet is in harmony
with the eternal order of the universe, is the problem of metaphysics. This factorthis
principle, according to Vico, is to be found in God alone. the only true “ens” who,
being an infinite cause, contains in himself all facts and allintelligence. Thus DivineProvidence,
acting inu» mysterious way, but through the spontaneous development of human
activity, is the basis of all history, which reveals itself in the evolution of
language, mythology, religion, law and government. Whether we accept the mosaic
account, which points ont a state of de-gradation as a consequence of the fall,
or admit a primitive condition of barbarism, it is certain that, at a remote
period, the human race is in a condition far above that of the brutes. Gigantic
in stature, their bodies covered with hair, men roam through the forests
which covered th eearth, without family, language, laws, or gods.
Tetwithin them, though latent, there are the principles of humanity, sympathy,
sociability, pudor, honour and liberty, which, call forth by extraordinary
events, gradually raise them from animalityto the first condition of human beings.
This awakening is caused by terrific phenomena of nature, which, stimulating
the mind to consciousness, brought a jxirtion of mankind under the influence of
a super-natural power, and induces a number of individuals to take refuge in
caverns and to commence the formation of families. From thi spoint the dynamic
process of civilization is subject to certain laws, which preside over the development
of all history. Prominent among these laws is that which produces the universal
belief of all people in the great principles of religion, marriage and burial,
which from the first beome the true./ter/tfra humanitatix. This lawm anifests itself
in all the progress of civilization, which is divided into three different
ages: the divine, the heroic, and the human. The divine age is the first stage
of civilization, when the chief of the family is king and priest, ruling over his
subordinates as the delegate of heaven. It is the age of the origin of
language, rude and concrete, the age of sacred or hieroglyphic characters, of
right identified with the will of the gods, and of a jurisprudence identified
with theology, the age of idolatry, divination, mythology, auspices and oracles.
The heroic age has its birth when that portion of mankind which remains in a
savage condition, seeks refuge from the violence of their companions, still
more degraded than themselves, in the homes of those families already
established, and at the feet of the altars erected on the heights. The newcomers
are admitted into the family on condition of becoming servants of their
defenders, who now claim to be the off-spring of the gods,and heroes by right of
birth and power. Thus the primitive families are the rulers of the community,
enjoying rights which are not accorded to slaves -- such as the solemnity of
marriage, the possession of land, etc. Gradually the number of slaves
increases. They become restless under the domination of their masters, who
after long struggle are finally constrained to grant them some of their rights.
Hence the origin of agrarian laws, patronages, serfs, patricians, vas sals, and
plebeians, and with them the rise of cities, subject to aristocratic government.
Meantime language, losing some of its primitive rudeness, becomes imaginative
and mythologic; its characters become more fantastic and universal. Law is no
longer from the gods, but from the heroes, though still identified with
force; and the duel and retaliation take place of sacerdotal justice. In this period
the predominance of imagination is so great that general types become
represented bv proper names, and accepted as historical characters. Thus the
inventive genius of Egyptians finds a personification in Hermes, the heroism of
ancient Greece in Hercules, and its poetry in Homer. So Romulus and the other kings
of ancient Rome, in whom periods of civilization have been personified, descend
to posterity as historical characters. With the gradual development of
democracy the human age appears: and with it aristocratic or democratic
republics and modern monarchies, established more or less on the equality of the
people. Language becomes more and more positive, and prose and poetry more
natural and more philosophic. Religion loses a great part of its mythologic
alcharacter, and tends to morality and to refinement. Civil and political
equality is extended, natural right is considered superior to civil legality, and private right becomes distinguished from public.
In the pefection o fdemocratic governments there is only one exception to
equality, and that is wealth. But wealth is the cause of corruption in those
who possessit, and of envy and passion in those who desireit. Hence abuse of
power, discords, insurrections, and civil wars, from which monarchy often
arises as a guarantee of public order. Monarchy failing, the country which is
rent by corruption and anarchy will finally fall by conquest, or, in the
absence of conquest, it will relapse into a state of barbarism equal to that
which preceded the divine age, with the only difference that the first was a barbarism
of nature, the second will be a barbarism of reflection. The one is ferocious
and beastly, the other is perfidious and base. Only after a longp eriodof
decadence will that nation again begin the course of civilization, passing
through its different stages, liable again to fall and rise, thus revolving in
an indefinite series of “corsi” and “ricorsi”,
which express the static and the dynamic conditions of human society.
This theory is evolved by Vico from the history of Rome, making that the
typical history of mankind, whose principal features are repeated in the histories
of all nations. Thus the same law manifests itself again after the fall of the
Roman empire, when in the dark, the middle ages, and modern times, the divine,
.the heroic, and the human ages reappear. Civilization therefore in a given
people, that is to say, their progress from brutal force to right, from
authority to reason, and from selfishness to justice, is not the work of
legislators and philosophers, not the result of communication with other communities;
but it is the spontaneous growth of their own activity working under the
influence of exterior circumstances. The primitive elements of civilization are
found only in the structure of their language and mythology, their poetry and traditions.
The "Scienza Nuova," according to Vico, may he regarded as a natural
theology, for it shows the permanent action of Divine Providence in human
history; and as a philosophy, for it establishes the basis of the origin and
the development of human society, points out the origin of its fundamental
ideas, and distinguishes the real from the mythical in the history of nations.
This distinction, so far as it regards the history of Rome, is fully confirmed
by the more recent researches of Niebuhr, Schwegler, and Mommsen. The treatise
of Vico may also be regarded as the natural history of mankind and a philosophy
of law, for it gives the principles of ail historical development and the
genesis of the idea of natural right, as deduced from the common wisdom of the
people. The complete edition of the works of Vico in 6vols, was published in Milan,
under the editorship of Ferrari, the author of “La Mente di G. B. Vico”, an important
work on theNewScience.Giudice publishes “Scritti inediti diVico.” Vico's
philosophy gives birth to aconsiderablebranchof literature containing writings
of criticism and exegesis. Among his contemporary opponents may be mentioned Romano
in his “Difesa Storiai delleLeggi GrecJte venule a Roma, contro topinione
moderna del Signirr Vico”, and in his Lettere ml terzoprindpio della Scienza
Nvoua, in which he defends the Greek origin of the laws contained in the XII Tables,
and opposes the theory on spontaneous formation of language and civilization.
He is also the author of ScienzadelDirittoPublico, of the Origine della Societa
and other works, in which he holds doctrines antagonistic to those of Vico.
Finetti in his “De Principiis Juris Naturae et Gentium ad cerisuillobbeniuin,
Pufendorfium, Woljium et alios, and in his Sommario dell’ opposizione dd
sistema ferino,elafalsitddditstatoferineattacks thedoctrinesofVicoon
theoriginofciviliza tion. HisdefensewasundertakenbyEmanuele Duniinhis
Origineeprogramdelcittadino, edelgovemo civile di Roma, 1703, and in his La Scienza
del Costume oimia Sistema del Diritlo Universale; also by Ganassoni in his
Memoria in difesa del Prindpio del VicosiilTe/riginedettexn. Tatole.;and
Rogadei in his DeWanticostatoeldpopo L’ItaliaCisliberina. Among Vico's followers
and imitators may bementioned Stellini, in his “De Ortu et Progreami morum” and
in his “Ethica”; Pagano, the patriot who suffers death for his adhesion to the
Partbenopean Republic, in his Suggi politici d d Prindpii, Progresso e Decadenza
dtlle Soctetda”; Cuoco, in his “Platone in Italia”; Filaugeri. in his “Scienza
della legislazione”, who adopts many of the principles of Vico, and particularly
that of the original incommunicability of primitive myths among different
people, and spontaneous origin of historical manifestations; and Delfico who, in his “Ricerclie mil rero carattere della
juriurisprudema Romana e de' suoi outtori exaggerates the principies of Vico and
falls into a system of historical scepticism. Foscolo in his “Discorso dflC
Origine e deS1 Uffizio delta Lettemtura adopted the doctrines of Vico on the
origin and the nature of language as well as society and civil government. Janelli,
one of the most eminent critics of Vico, in his SuUa Naturti e NeoettitA dfUa
ijcienza deUe Cose e delle Storie wnane gives the critical analysis of the
historical Synthesis, as expressed in the Scienza Nuova. of the original and
spontaneous growth of different civilizations. Jamelli introduces the three ages
of the senses, imagination and reason in history, corresponding to the divine,
heroic, and human ages of Vico, and characterises the last age by the
development of Telo&ifoi and Etiolngia, the former the science of finalities,
the latter that of causalities. Romagnosi I nhis OmerrasioM tnti Scitiaii
Nuota, and other works, examines the doctrines of Vico from a critical point of
view, and while he accepts some of his principles he rejects his fundamental
idea of the spontaneity of the growth of civilization, and holds that this is always
the result of a derivation from another people. LuigiTontiinhisSagyiv Htpra, la
Scienza Nvota, makes a philosophical exposition of the doctrines of Vico, and
dwells particularly on the relations existing between Vico, Machiavelli, Gravina.
Herder, and other jurists and philosophers. Predari undertakes the edition of
Vico's works, but he published only one volume, in which he gives an historical
analysis of Vico’s mind in relation to the science of civilization. Cattaneo in
his Vico e F Ittiliti in the PoHtecnito, holds that Vico succeeds in fusing together
Machiavelli's doctrine of the supremacy of self-interest with that of the supremacy
of reason, as denied by Grotius. Tommaso, in Studi critiei maintains that the
idea of progress is apparent in the Scienza Nuova, in which, although the
course of history is fixed within the limits of a certain orbit determined by
the law of the Corsi and Ricorsi, this orbit is not limited, and may become
wider and wider in the progress of time. Mamiani, in his “RinnocamentodettaFtiotnjiaantteaIaliaana”,
adopts the criterium of the conversion of fact into truth as expressed by Vico,
his doctrine on the unity, identity, and continuity of force, the spontaneity
of motion as belonging to a principle inherent to every atom independently of
the mass, and the idea of the indivisible, indefinite, and immovable, as
evolved from phenomenical reality. And so Rosmini and Gioberti have in their
various works endeavoured to bring hie authority to the support of their
theories, while Centofanti, in his “Formda logic* dellii Fifvsojia (IMa Storia”
follows Vico in considering historical reality in its ideal genesis, in
ascending from experience to the philosophical idea of history, and in connecting
under one principle the cosmic, psychologic, and social orders. Carmignani, in
his 8t/ma deW Oriffini e dei Progressi della Filosofia del Diritto”, attributes
to Vico the origin of a true philosophy of jurisprudence, and Amari in his “Critica
di una Scienza delle legislazioni comparate”, gives a complete analysis of
Vico’s doctrines having relation to the philosophical and historical department
of comparative legislation. Carlo, in his FUosofiatetondoiPrindpUdiVico and La
Mente (ClUttia e O. B. Vico; Fornari, in his Delhi Vita di Cntto; Zocchi, in his Studi sopra T. Jfenwi; Galasso,
in his Del Stulema Hegdiano, and Del Metoda Storico del Vico; Spaventa,
Florentine, Vera, Bertrai, Conti, Franchi, Mazzarella and others either adopt
some of the fundamental principles of Vico, or subject his doctrine to critical
examination. Siciliani, in his Sid Rinnotamento della FUo»ofin ponitiva in
Italia”, having examined all the principal systems of philosophy, rejects them
all, and contends that the reconciliation of modern positivism with ancient
idealism can only be effected throuch the doctrines of Vico, from which he
strives to develop not only a historical philosophy, but a logical and metaphysical
doctrine. Siciliani isa lsotheauthor of “Dante, Galileo e Vico”. Other works of
criticism on the philosophy of Vico are Colangelo's “Consideraaoni sulla
Scienza Nuova”, Cesare's “Kmimario dcUe dottrine del Vico”; Gallotti's
Principii di una Scderna Nuova di G. B. Vico”; P. Jola'B Studio snl Vico”; Mancini's
“Intorno alia Fihsofia d d Diritto”, Valle's Stiggi nulla Scienza ddla Storia”;
Rocco's Elogio Storico di G. B. Vico”; Reggio's “Introduzioneai1rincipiidclleUinaneSucieta”;
Marini'sG. B.Victo; Giani'sDeW UnicoPrincipioedell'UnicoFine ddV Universo
Diritto”; Fagnani's “Delia necessitd e dcW uso ddla Ditinazione UntificatadallaScienzaNuova
diVico”; Fontana's/>(FiUisofiuneJlaStoria”; J. Merletta's “G. B. Vico e la sapienza
antichissima degli Italiani”; Luca’s “Saggio ontiilogico suVe dottrine deW
Aquinute e del Vico”; Cantoni's G. B. Vico”. In Germany the philosophy of Vico
finds interpreters in Savigny in his NtebuJir, E. Gans in his preface to UegeVs
Philosophy of HiMory ; Jacoby in his Cantoni uber Vico”; Wolff in the Museum
dcr Alterthumswissenschaft”; OrelliinhisVicoandNiebuhr; Weber, thetranslatoroftheScienzaNuova;
Giischel in the Zerstreute Blatter; Cauer in the Germanic Museum, and C.EiMiiller.
thetranslatorofVico' s minor works. In France, Michelethas interprets Vico’s
doctrines in his Principe-i de la Philosophie de CHi*toirc”; Ballanche, in his
Prolegomenc* din Palingenesie Sociale, and in his Orphee”; Cousin, in his
Introduction a F'ITM'irt'delu Philosophic”; Lerminior." in his
Introduction generate a Fllistoire dn Droit; Jouffroy, in his Melanges
Philosophiques; Bouchez, in his Introduction, dla Science deVllistoire; the
anonymous author of la Science Nouvelle par Vico”; Franck, in the Journal de*
Savants”; Ferron, in his Theorie du Progres”; Vacherot, in his Science et
Conscience”; Laurent, in his Etudes sur l’histoiredeVHumanite”; Barthlomess, in
the Dictionnuire des Sciences PhUosophiques; Boullier in his Histoire dela
Philosophic Cartesienne”; Renouvier,in his “Manuel de la Philosophie Moderne” and
Comte in his letter to Mill. Cf. Littr6,A. C'ornteetla.PhilosophicPositire. Among
the English philosophers, Mill has given attention to the historical principles
of Vico in his “System of Logic”. Cf.Vico's "New Science and Ancient Wisdom
of Italians," in Foreign Review, Lond., Foreign Quarterly Review. The
philosophic revolution which began with Descartes in France, soon extends toItaly
and manifests itself in the two forms of psychologism (or idealism), and sensualism
-- represented by Descartes and Malebranehe on the one side, and by Locke and
Condillac on the other. Among the followers of the Psychologism of Descartes
are Cornelio, who in his “Progymnaxmata Physica” tries to blend the doctrines
of Telesio with the method of the French philosopher; Fardella, the friend of
Amauld and Malebranehe, and the author of Universe PhUosopliijt Systcma”; Doria, who in his “Difesa ddla Metafisica”
opposes the doctrines of Locke; Grimaldi, who in his Discussioni htoriclie, TetHugiche
e Filosofiehe” vindicates the Cartesian philosophy against the attacks of the
Aristotelians of his age; and Brescia, the authorof “Philosophia Mentis
methodice tractate”. Among the opponents of Aristotle may also be mentioned Basso,PluUmtphias
Natural!* adcersw Aristotelem, libri 12. The following writers belong to
the school of Descartes through the affinities with Malebranche: Gerdil who
held to the vision of ideas in the divine mind, and opposed the Sensualism of Locke,
the Ontologism of Wolff, and the Pantheism of Spinoza. Among his numerous works
the following relate to philosophical subjects: “L immateriality de Cdute
dimmlti coidre Locke”; “Defense du sentiment du P. Malebranclie— sur la nature
et Corigine da idee*contreteaamendeMr.Locke; “Anti-Emile,or,Reflexion*svrlatlteorieetlapra
tique tie l’education contre les principes de Rousseau”; Traite de* combat*
singnliert ; Discours philosoplugue* nur Vhomme ; Dintostrazione maternaltea
eontro CeferMtd deBa materia ; Del? inflnito Assoluto consulerato iitUa
grandezza; Esame e coitfuUtzi-me dti principii deUa FHosofla WiAfiana; Introdtmone
alio Studio deUa Religion. Rossi, contemporary of Vico, and author of “La
Meitte Sorrana “; Mieeli. who strives to reconcile Christian idealism with the Eleatic
doctrines, and whose system may be found in Gioanni's work, “Mieeii. ovcerotldCEnte
I'noeRente; Palmieri, who defends Christianity against the materialistic doctrines
of Frerct and oother French writers; Carli, who in his “Elemesti di Morale”
attempts a philosophical confutation of Rousseau on the inequality of men; Falletti,who,
in his work on Condillac, establishes the principle of knowledge on the idea of
being as evolved from the ego; Draghetti, who founds his Psychology on moral
instinct and reason ; Torelli, in his treatise “De Sihtl/t”; Chiavacci in his
Saggio sulla grandezza di Dio”; Orazi in his” MeJodo mi tersnle di filosofare”;
Pini, author of the “Protologia”, in which he establishes all principles of
knowledge and morality on the unity of the Divine Nature; Giovenale, who in his
“Soli* intdligentitr, cttinon nieeedit itox. lumen iiideficiensac
inextinguibile Muminan* omrtem hominem” seeks in divine illumination the source
of all science; Tellino, who in his “These*PhUosojiltiea1deInflnito.1(W1”
ascends to the idea of the Infinite as the principle of all knowledge; a
principle which was also regarded as transcendental by Pasqualigo in “Disputationes
Met'tphgxicae”. By M.TerralavoroinMetaphysial; and by Boschovich in
“SullaLeggediCo&- tinuitd”. While these philosophers are characterized by a
Platonic tendency, the following professed themselves disciples of Aristotle:
Liccto in his “De Ortu Aninur IJtiman^r”; “DeInteMectuAgente”; DeLurerni*aittiqitorninreeonditi*;DeAi,mili*a»ti-
qui* ; Apologia pro AristoUU. Athei-tini aceunato; De, Pittate Aristotetis”;
Polizzo in his “Philosophical Disputationes”; Andrioli, in his “Plttlosophia
Erperimentale”; Langhi, in his “Xoriasima Philvsophia”; Jlorandi. in his Curm*
Ph&*np/ua”; Maso. in his Theatrum Pldlosophicum”; Scrbelloni. in his Phibtnphii”;
Spinola, in his “Korissima Plttlosophia”; Ambrosini, in his Method**
ineentiea”; Benedetti, in his Plttlosophia Peripatetica”; Rocco. in his
Esercitnzionifi'.otofiche”. As Empiricists more independent of scholastic influence
may be mentioned Borelli, the eminent scientist, in his great work, “De Motu
Animalium”, in which animal mechanics are established on scientific principles;
Magalotti, in his Lettere famigliari against Atheism”; Grandi, author of a
Logic in which he opposed Scholasticism, and of “Diacresi”, in which he refutes
the doctrines of Ceva, as expressed in his “PlttlosophiaNovo-Antigua”, a workwritten
in verse, intended as a confutation of Gassendi, Descartes, and Copernicus;
Severino, who in his “Pawofta”stives to investigate nature through the study of
ancient monuments. Magneno precedes Gassendi in the restoration oft he
atomistic philosophy in his “Democritus reviciscens” and in “De Re*tauraU'oite
Phitotopki Z>em. Epieurea”; Ciassi anticipates Leibnitz in the doctrine of
Monades, in his “Tntorno (die Forte Vice; and Algarotti calls the attention of
his contemporaries to the works of Newton in his “Netctonuinismo”. The philosophy
of Wolff finds an exponent in the author of “InstUutiones Pliilosophm
Wo'.fianae” and the doctrine of Leibnitz is interpreted in the works of
Trevisani and Cattanco. Meanwhile, the questions as to the soul of animals, and
the union of the soul with the body, are treated by Cadonici in “Dissertazionc
epistolare”, Fassoni, in “Libro suW anima delle bestie”, L. Barbini, “Nuoro
Sistema intorno all’anima dei bruti”, Sbaragli, “Enteleehia, sen anima
sensitiva brutorum demonstrate contra Cartesium”; Pino, “Trattato sojyra
l’essenza dtW anima ihlle bestie”, Vitale, “L'unione dell’anima col corpo”, Papi,
“Sull’anima delle bestie”, Monti, “Anima brutorum”; Corte, “Sul tempo in cui si
injbnde Vanima nelfeto. Empiricism is greatly extended. At first it remains independent,
but it soon falls under the influence of the doctrines of Locke and Condillac.
Among the early Empiricists of that age may bementioned Martini, “Logica, seu
Ars coffutandi”, Fuginelli, “Prina'pia Metaphysial gcomctriai
meUiodopertractata”, Visconti, “Theses ex Universa Philosophia”; Sanctis, “Delle
passioni e rizi drWintelktto”; Fromond, “NonaIntroductioadPMosophiam”, Spedalieri,
Dei Diritti dtW Homo”, Zanotti, philosophical works, Longano, Dell’uomo
naturale”; Boccalossi, “Sulla-liiflessione”, Amati, EtMca ex tem pore
conciitnata”, Verri, philosophical works, Baldinotti, “Tentaminum
Mttap/iyskorum, Libri 3, and “De Recta Humana! Mentis Institutione”, Tettoni, “Priacipii
del Diritto naturale”, Capocasale, “Cursxs PhUosophicus”, Bianchi,
“Meditozioni”, Muratori, the author of the Annals of Italy, and of DdleForzc
deWIntiiulimento, DeliaForzadeUaFantasia,and DaFilosofiaMorale”; Gravina, the
author of De Origine Juris Ronnini, and
La Ragione poetica”. The influence of the sensualistic school of France is
chiefly introduced into Italy through the translation of Locke's "Essay on
tlut Understanding" by Soave (il modo delle parole, la parola e segno
dell’idea, e l’idea e segno della cosa), a member of the Order of the Somaschi,
and the author of “Instituzioni di Logica, Metafisica e Morale” and of many
other philosophical works, all moulded on the philosophy o fLocke. His “Instituzioni”
have long been the text-book of philosophical instruction in the Colleges of
Northern Italy. The translations of the writings of Bonnet, D’Alembert,
Rousseau, Helvetius, Holbach, De Tracy, and, above all, the philosophical works
of Condillac give a powerful impulse to the doctrine, and the philosophy of the
senses became predominant in the universities and colleges of the Peninsula.
The personal influence of Condillac, who resided at theCourt of Parma as tutor to
a Bourbon prince, greatly contributes to this result. The philosophical text-books
written by Mako and Storcheneau also greatly added to the propagation of
Sensualism in the Italian Schools. Among the representatives of this philosophy
may be mentioned, besides Soave already named Bini, “Lettere Teologiehe e
MeUifisicliche”, Pavesi, “Elementa Logices, Meta- physicei, et Phil. Moralis”, F.
Barkovich, SaggiosuUe passioni”, Rezzonico, SuHa FUmofia”; Tomaio, InstituzionidiMetaj
Utiea”, Valdr.s- tri, Lezioni di analisi delle Idee”, Lomonaco, Analisi della
scnsibilita”, Schedoni, “Delle morali influenze”, Cestari, “Tentatiro secondo
delta rigenerazione delle Scienze”, Abba, “Elementa Logices et Metaphysices,
Delle Cognizioni umane and Letterea F Uomatomille credenze primitive, ;and
"Patio,Blemeata PhilosophimMoralis. On the same basis Cicognara seeks to
establish Aesthetics in his “Del Bello”, Cesarotti, Philology, in his Sulla Filosofia
deUe Scienze”, Costa, Rhetoric, in his D d modo di comporre, le idee, and Borrelli,
Psychology, in his “Prineipii della Genealogia del Pensiero”. To counteract
these materialistic tendencies, some philosophers endeavour to construct a
philosophy ou the basis of revelation, while others seek refuge in a kind of eclecticism.
Among the first may bementioned Premoli, “De etistentiaDei”, Riccioli, “De distinction
sentium in Deo et in creaturis”, Sicco, “Logica et Metaph.Institutiones”, Semery,
Triennium Philosophicum”, Ferrari, PJal<m>- phia Peripatetica adcersus
teteres et recensiores prasertim PhUosoplios, and Leti, “Nihil sub Sole Novum” and
“De unico rerum naturalium formali principio, ten de Spirita Materiali”. Among the
second class are Ceva ,alreadymentioned; Corsini, Institution** Phtf.osofJiic*
uè Matematico”, Gorini, Antropologia”, Luini, Meditazione Filotvfie”, Ansaldi, Riflessioni
sulla Filosofia Morale”, “De traditioneprincipiorvm legis naturalis” and “Vindicim
Maupertuisinnm”, Scarella, “Element* Logica; Ontologia, Psycdnght et Teologia
naturalis, and above all, Genovesi in his “Elementa Mdaphysices”, “Elementorum
Artis Logico-Critiar”, “Instituzioni delle Scienze Metafisicli”, “Logica pei
Giovanetti, “Diceosina or moni science”, “MeditazioniFàosoficJie”, “Elementi di
Fisica sperimentale” and in his “Lezioni<& Commercio e di EeonAnia
Citile”, which work contains his lectures on political economy, delivered from
the chair established at Naples by his friend Interi, a wealthy Florentine who
resided in that city. To this same School may be referred Galiani, tne author
of “Trattato della moneta” and tin Dialogues stir le Commerce de Uè”, Bianchini, who, in his “Storia Unitersale”
strives to separate history from its legendary elements by a philosophic
interpretation of ancient monuments, Giannone, who, in his “Storia arile del
Regno di Napoli” puts in evidence the usurpations of the Church over the State,
and boldly asserted the independence of the latter ; and Beccaria, the author
of “Dei Delitti e delle Pene”, a work which, more than any other, contributes
to a radical reform of penal law in Europe. Cf. StoriadellaLetteraturaItaliana di
G.Tiraboschi; Della Storia e detf Indole (fogni Filosofia di Buonafede, Delia Ristanrazione (Fogni
Filosofia nei Secoli 15°, 16°, 17°, by thesanv? writer, Dell’Origine e Progresso
d'ogni Letteratura, by Andres; /ecali della Letteratura Italiana, di Corniani
continuata da Ticozà e C. tigoni ls>5fi; Storiadella Letteratura Italiana di
Lombardi, HistoireUttérair' <fItalie, par Ginguène— eontinuée par Salfi; Storia
della Letteratura Italiana, di Maffei, Storia, della Letteratura Italiana, di
Giudici. Cf. also Supplementi alla Storia della Filosofia di Tennemann” by Bomagnosi
and Poli. OnGenovesi cf.Genovesi by Racciopi,and on Beccaria, “Beccar»
eilDirittoPenale” by Cantù. The predominance of French philosophy makes the
ideas of the French encyclopedists and sensualists popular among the more
advanced philosophers of Italy. The progress of natural science, of
jurisprudence and political economy contributes to foster the habit of mental
independence, while the national spirit which had penetrated the literature in
‘the volgare’ from the age of Aligheri, becomes more powerful than ever,
especially through the writings of VAlfieri, who, in his Misoyatto, earnestly
opposes the prevailing influence of French philosophy, and in his tragedies
strives to excite his countrymen to noble and independent deeds by the dramatic
representation of ancient Roman patriotism. This spirit is kept alive by the
poetry of Foscolo and Leopardi, the satires of Parini and Giusti, the political
writings of *.!;./.ini, the historical novels of Guerrazzi and Azeglio, the
tragedies of Manzoni and Niccolini, and the historical works of Troya,
Colletta, Hotta,SlidCesareBalbo. But no department of mental activity
contributes so powerfully to the advance of the national sentiment as
philosophy, which, embodying the aspirations of the people, aims to give them a
scientific basis and a rational direction. In its development it passes through
the same phases as in France, adjusting itself to the wants of the country, yet
keeping on the whole an independent character. The Italian contemporary
philosophy may be divided as follows: Empiricism, Criticism, Idealism,
Ontologism, Absolute Idealism or Hegelianism, Scholasticism, and Positivism. Of
the School of Empiricism Gioja is the first representative. He was born in Piacenza,
an dearly devoted himself to the cause of liberty and national independence.
Witht he advent of Napoleon in Italy he enters public life, and advocates a
Republican government. Under the Cisalpine Republic Gioja is appointed historiographer
and director of national statistics. With the fall of Napoleon Gioja retires
from office; and twice suffers imprisonment for his liberal views. Accepting
the doctrines of Locke and Condillac, Gioja strives to apply them to the social
and economic sciences in the defence of human rights, and the promotion of
wealth, and happiness among the people. In his “ElementidiFtlvsojin”, Gioja defines
the nature of external observation, and describes its methods its instruments,
its rules, and the other means through which its sphere may be extended. The foundation
of all science, according to him, lies in the science of Statistics, which
supplies the phenomena of scientitic investigation, classifies them, and brings
them under general laws. Thus, Statistic embraces nature and mind, man and
society;it originates in philosophy and ends in politics, to which it reveals
the economic resources of nations, wealth, poverty, education, ignorance,
virtue, andvice. This process he follows in his “FllosojiudtHaStatistioa”, in
which he reduces all economic and political phenomena to certain fundamental
categories, the bases of social science, and the criteria of productive forces in
society. Gioja follows the same method in defining the nature of social merit
in his “Del Merita e delle Ricompense”, fixing its constituent elements, he
verifies them in the history of nations, and by their presence or absence
traces the different degrees of their civilization. A follower of Condillac in psychology,
Gioja is the disciple of Bacon in his method, and of Bentham in hi smorals. The
general good constitutes the source of duty, right, and virtue; even self-
sacrifice springs from utility. Imagination and illusion play a great part in
human life, indeed it is only through these faculties that man excels other animals.
Through them man loves fame, wealth, and power, his greatest motives to action.
Virtue itself finds its bestcompensation in illusion, and religion has in the
eyes of a true statesman no other value than the influence it exerts on the
people. Gioja writes also “Teoria Civile e Penale del Divorzio”, “Indole,
Estenxione e Vantaggi dfllaStatistical”, “Nuovo ProspcttodelleScienseEconomise”,
“Ideolo gia” and “11Nuovo Gakitco. Gf. ElogioStorico di Gioja by Romagnosi, Discorso
su Gioja, by Falco, and Es*at sur PHistoire de la Philosophical Italieau Dix-Neuvieme
Sieclt,\^ Louis Ferri. Romagnosi, the eminent jurist, marks a step in advance in
the empiric philosophy. Romagnosi was born in Piacenza, supports the government
of Napoleon in Lombardy, and holds a professorship of jurisprudence at Parma, Pisa,
and Milan. He is tried for treason againstAustria, and acquitted. His psychologic
doctrines are contained in his “Che Cosa e la Mcnte Sana”, “La Supremo, Economia
deW Umano Sapcre”, Vcdutefondameiitali sulT Arte loyica”, “Dottrine della
Ragione. W'hile he admits the general tenets of Condillac, Romagnosi rejects
tho notion that our ideas are but transformed sensations. Lier ecognizes in the
mind a specific sense, the logical, to which he attributes the formation of
universal ideas and ideal syntheses. It is this faculty which perceives differences
and totalities, as well as all relations which form the chain of creation.
The harmony between the faculties of the mind and the forces of nature is the foundation
of all philosophy. It is through the logical sense that that harmony is
reached, and the connection and co-ordination of mind and nature are effected.
Its sphere, however, is limited to experience, and is therefore essentially phenomenal.
The reality of nature, cause, substance and force escapes our mind. Moral
obligation arises from the necessary conjunction of our actions with the laws of
nature, in reference to our own perfection. The ideal of this perfection,
formed from experience and reason, constitutes the rational necessity of moral order.
Right is thepower of doing whatever is in accordance with that order; hence
right is subordinate to duty. Hence, too, human rights are inalienable and
immutable; they are not created by law, but originate in nature, and culminate
in reason. Civil society is the child of nature and reason, and not the
offspring of an arbitrary contract, as Rousseau believed. Civilization is thecreation
of the collective intelligence, in the pursuit of the ends established by
nature. It is both internal and external; the first is the result of the
circumstances amidst which a nation may find itself, in relation to its own
perfection; the second is transmitted from one people to another, and modified by
local causes. As a general rule, civilization is always exteriorly transmitted
through colonies or conquest, or communicated by Thesmothetes (law-givers), foreign
or native. Romagnosi develops these ideas in his “Introduzione alio Studio del
Dlritto Publico Univer sale”, “Principii della Scienza del Diritto”; “Delia
Natura ed<?FattorideWIncivilimento”, “HisDella GenesidelDiritto Penale” in
which he limits the right of punishment to the necessity of social defence, has
contributed, not less than the work of Becaria on crimes and punishments, to
the reform of penal law in Europe since the beginning of the present century. A
complete edition of Romagnosi's works is published in Milan under the
editorship of Giorgi. Cf. La Mente di Romagnosi by Ferrari, his Biografia by
Cantu, and Ferri, op. tit. 2. The philosophic scheme of Criticism proposes to
establish the validity of knowledge by the analysis of thought. Its chief Italian
representative is Galuppi. Galuppi was born in Calabria, and holds a
professorship of philosophy at Naples. A student of Descartes, Locke,
Condillac, and Kant, Galuppi directs his attention chiefly to psychology, which
in connection with ideology constitutes, according to him, all metaphysical science.
Philosophy is the science of thought in its relation to knowledge and to
action; hence It is theoretical or practical. The former embrace pure logic -- which
occupies itself with thought, that is,with timjorM ofknowledge which is
independentofexperience.; Ideologyand Psychology -- the science of thought and
of its causes, and, third, Mixed Logic -- which considers empiiic thoughts, the
matter of knowledge, and unites the principles of pure reason with the data
given by sensations. A fourth branch, Practical philosophy, or Ethics,
considers thought in relation to the will,the motivesandrulesofitsactions. To this
a fifth branch, Natural Theology is added, which from the conditional evolves
the unconditional and from the relative the absolute. Philosophy from another point
of view may also be divided nto subjective and objective, as its object is th emind
itself, or th erelations which unite it to the externalworld. The fundamental
problem of philosophy is found in the question of the reality of knowledge.
Rejecting the solution of it given by Locke and Condillac, Galuppi accepts the
distinction of Kant between the form and the matter, the pure and the empiric
elements in human thought; but he insists that by making the former the product
of the mind, the philosopher of Konigsberg renders it a merely subjective
function, in a de knowledge entirely subjective, and paved the way for the
Scepticism of Hume. Realism in knowledge can only be obtained from the assumption
of two principles. First, the immediate consciousness of the Ego; second, the objectivity
of sensation. The consciousness of the substantiality of the Ego is inseparable
from the modifications of our sensibility; at the same time sensation, either
internal or external, is not merely a modification of our existence, but is
essentially objective; it affects thesubject and contains the object. Our mindi
s thus indirect communication with itself and the external world through a relation
which is not arbitrary, as Reid supposes, but essential, necessary, and direct.
This relation is expressed in the immediate sentiment of the metaphysical unity
of the Ego, which thus becomes the foundation of knowledge. From the primitive consciousness
of the Ego, and of the non-Ego, the mind rises to distinct ideas through
reflection, aided by analysis and synthesis— the analysis preceding the
synthesis— by distinguishing the sensation both from the ego, and the object
which produces it. Thus, an idea is essentially an analytic product, although
it may be considered a ssynthetic,iur elation to the substantial unity of the ego in which it is formed. Although all
knowledge of reality is developed from the consciousness of experience, there
is a previous element in the mind which renders that development possible. This
element is subjective, that is, it is given by th emind itself in its own
activity, andc onsists in the immediate perception of the identity of our
ideas, from which arises metaphysical evidence or logical necessity, which
forms the basis of allphilosophicalreasoningandscientificcertainty.
Thuseveryjudg ment based on logical necessity proceeds from the principle of
iden tity, which in its negative form becomes the principle of contradic tion.
It is therefore analytical ; indeed no synthetic; judgment d priori is
admissible, and those which were held as such by Kant may all be reduced to
analytical ones, in which the attribute is contained in the subject, and which
therefore are based on identity. General ideas are all the product of
comparison and abstraction ; none of them are innate, although they are all
natural, that is to say, the product of mental activity. Thus from the perception
of another body than its own, the mind evolves the ideas of duality, plurality,
extension, and solidity; from these the idea of matter; and through further
analysis, those of substance, causality,time and space. They are all analytical,
subjective and objective; analytic because derived through analysis from
identity, subjective because elaborated by theactivity of the mind out of its own
consciousness, and objective because contained in the objective perceptions of
sensibility. A spiritualist in psychology, Galuppi maintains the unity, the
simplicity, the indivisibility and the immortality of the human soul, which he
considers as a substantial force, developing into various faculties as it
becomes modified by diverse surrounding circumstances, from the consciousness
of the Ego and of the non-Ego (or Tu) arising to abstract and universal principles.
Remaining, however, withinthe bonds of empiricism, though he places the human
mind above nature, yet Romagnosi also holds that it cannot attain to the
knowledge of its own essence, or of the essence of matter, nor understand the
origin of the universe, and the processes of its development. In Ethics,
Galuppi rejects both the doctrine of Helvetius, which founds morality on the
instinct of pleasure, and that of Wolff and Romagnosi, who derive its essence
from our natural longing for perfection. First among modern philosophers of
Italy, Galuppi establishes with Kant the absolute obligation of moral law, and
its pre-eminence above self-interest and self-perfection. Happiness is a motive
to our actions; it is not the essence of moral obligation, nor the source of virtue.
Absolute imperatives, or practical judgments a priori,such as "Do
thy rduty” are at thefoundationof moral law; they originate from the very
nature of practical reason, which contains also the principle of the final
harmony between virtue and happinesss -- expressed in the moral axiom, virtue
merits reward, and vice punishment. From this principle as well as from ou rown
consciousness, Galuppi demonstrates the freedom of the will, both as a psychological
and moral fact. Natural religion has for it sobject the existence of God, of
whom we may obtain the idea by rising from the conditional to the
unconditional, from the finite to the infinite, and from the relative to the absolute.
This idea is subjective: it is developed from that of identity, that,is, the one
isi ncluded in the other. But we reach also the existence of infinite reality
through the principle of causality, and in this sense the idea of God is objective.
Theism alone can reconcile the infinite goodness of God with the existence of
evil; a reconciliation, however, which is imperfect, from the very fact that
human reason cannot understand all the relations which exist between all beings.
God is incomprehensible, creation is amystery, miracles are a possibility, and
revealed religion is an important aid to our education. Cf. L.Ferri,op.cit. ,and
It.Mariano,LaPhilosophicContemporaine en Ltalie. he following are the works of
Galuppi: “Saggio FUosqfico sulla Critlca della Conoseema”, “Letter? Fllosofiche
suite Vicende della FUosofia intorno ai Prineipii dtlla, Conoscenza Umana da
Cartesio fino a Kant, Elementi di Filosofia”; “Lezioni di Logica e di
Metajlsica”; Fili* sojuidellaVolontd”’ “ConsiderazionisuWIdealismotrascen-
dentala e sid Itazionalismo assoluto”. The following writers may be referred partly
to Empiricism, and partly to Criticism:P.Tamburini, “IntroduzionealioStudwddlaFUosofiaMorale”;
ElementaJitri*Xa- turce”, “CennisiiilaPerfettibiUtddtW Umana Famiglia”, Ceresa.Prineipiit
Leggigeneralidi FUosofiae Medieina”, Zantedeschi, Elementi di Psieologia Empirica”,
Poli, Saggio FUotofico sopra la Swola dei modernifilosofi naturalisti”, “Saggio
cFun Corso di Filosofia ; and Primi Elementi di FUosofia”, Ricci. in his
C'ottsiuitmo (AntologiadiFirenze). Rivato, Ricobelli.and Devincenzi, who wrote on
theFrench Eclecticism in the CommentarideW Alencodi Brescia”, Lusverti,
Inxtituzioni Logico-lfetafisiche”, Gigli,AnalisidnUe.Idee”, Bini,LezioniLogieo-itfta-
fixieo Morali”, Pezzi, Lezioni di FUosofia della mente e del more ; Accordino,
ElementidiFUosofia”, ZeUi,ElementidiMetafisim”, Alberi,DdXaciWe”, Gatti,PrineipiidiIdeologic”,
Passeri,Ddlanaturaumanasocietoie”, DeW umana perfezione”, Scaramuzza, Esame
analiUco ddUi facoliA di*»• tire, Bonfadini, Sulk Categoric di Kant”, Bruschelli,
Prdectiones Logico- Mctaphisicm”, Bellura, La Coseieiua”, Fagnani, Storia
naiurale ddla potenza umana”, Delle intime
relazioni in cui progrediscono la Filosofia, la Religione e la. Libertà”, Ocheda,
Della Filosofia degli Antichi”, Pizzolato, Introduzione allo Studio detta
Filosofia”, DomowBki, a Jesuit, In stitution!s Philosophica”, Testa, La Filosofia
del Sentimento”, “La Filosofia dell' Intelligenza”, “Esame e discussione della
Critica della Ragione Pura ài Kant, Critica del Nuovo Saggio suW Origine delle
Idee di A. Rosmini, Grazia, “Saggio sulla realtà della conoscenza umana”, I.ettieri,
“Dialoghi filosofici suW intuizione”,
Introduzione alla Filosofia monde e al Liiilto razionale”, Longo, Pensieri
filosofici”, Teoria della conoscenza”, Dimostrazione analitica delle facoltà
dell' anima”, Tedeschi, Elementi di Filo sofia”, Mancini, Elementi di
Filosofia”, Mantovani, Traduzione della Critica della Ragione Pura di Kant”, Mazzarella,
Critica della Scienza”, Della Critica. Empiricism is applied to ^Esthetics by Delfico
in his Nuove Ricerche sid Bello, Talia, Princijni di Estetica, Ermes Visconti,
Saggi sul Bello, and Riflessioni
idcologicìie intorno al linguaggio grammaticale dei popoli colti”, Venanzio,
Callofilia”, Zuccaia, Principi! eMetici, Lichtenthal, Estetica”, Longhi,
Callografia” and Pasquali, lnsliluziind di Estetica”. Zuccaia and Lichtenthal,
however, separate themselves from the empirical School, and strive to find the
essence of beauty in the idea. The same principles of Empiricism are followed
by writers who undertake to construct a genealogy of sciences, such as Ferrarese
in his “Saggio di una nuova classificazione delle Scienze”. He is also the author
of “Delle diverse specie di follia”, “Ricerche intorno all'origine diWistinto”,
“Trattato della monomania suicida”, De Pamphilis in his Geografia del'j>
Scibile considerato nelXn sua unità di utile e di fine” and Rossetti in his “DelloScibileedelsuoinsegnamento”.
Amongthe writers on Pedagogy who follow empirical doctrines may be mentioned
Pasetti in his “Saggio suW Educazione fisico-morale”, Raffaele, Opere Pedagogiche”,
Boneschi, recetti di Eilucazione”, Fontana, Manuale per l'Educa zione umana”, Parravicini
in his various educational works ; Aporti, Manuale di Educazione e di
Ammaestramento per le Scuole infantile”, Assarotti, Istruzione dei Sordi-Muti”,
Bazutti, Sullo stato fisico intellettuale e morale deiSordi-Muti”, Renzi, SiuT
indole dei deciti, and Fantonetti, “Della Pazzia”. Among the historians who
follow the doctrines of historical criticism may be named Rossi in his
”StudiStorici”, Denina in his “Rivoluzioni d'Italia”, Verri in his “Storia di
Milano”, Gregorio in his “ConsiderazionisullaStoriadiSicilia”, Colletta inhis “StoriadelRegnodiNapoli,
Botta in his Storia della Guerra dell' Indipendenza Americana” and “Storia
d'Italia, continued from that of Guicciardini”, Palmieri in his Saggio Storico
e Politico sulla Costituzione del Regno di Sicilia”, Cantù in his Storia Universale”
and Storia degli Italiani”. Also by Micali in his L'Italia avanti ilDominio de'
Romani”, Mazzoldi in his Delle Origini
Italiche”, Lamperdi in his Filosofia degli Etruschi”, Berchetti in his Filosofia
degli antichi pojioli”, “Sacchi in his Stona dilla Filosofia Greca, Roggero in
hisori. della Filosofia da Cartesio a Kant”, Raguisco, Storia delle Categorie
da Taletead Hegel”, Sclopis, Storia detta Legislazione Itidiana”, Farini, Stati
Romani” and Farina, Storia d'Italia”. Next is Idealism. Whatever may be the
value of the psychological investigations of Galuppi, and the seeming
"realism" by which his theory is characterized, his doctrine,
founded as it was on the subjective activity of the miiid in connection with
experience, could not supply an objective foundation for science. It therefore
left the problem of knowledge unsolved. To establish the objectivity of human thought
on an independent and absolute principle is the task which Rosmini, the founder
of modem Idealism in Italy, proposes to himself. Rosmini was born in Rovereto in
the ItalianTyrol, and receives hiseducation at Padua. He enters the priesthood,
and at a later period founds a religious institute of charity, whose members
devote themselves to the education of youth and the ecclesiastical ministry. He
is charged by King (Jharlcs Albert with a mission to Rome, the object of which
was to induce Pius IX. to join the Italian Confederation, and to allow the
citizens of the Roman States to participate in the W r of National
Independence. Rosmini’s efforts at first promised success. He is made a member
of the Papal Cabinet and is even invited to the honours of the Cardinalate. But
the influence of the reactionary party in the Church having become predominant,
the Pope withdraws from the liberal path on which he had entered, Rosmini's
proposal is rejected, and the ambassador himself dismissed in disgrace. He returns to his retreat
at Stress on the Lago Maggiore, where he again devotes himself to the work of
the restoration of philosophy, for which he had so long laboured. Philosophy,
according to Rosmini, is the science of the ultimate reasons; the product of
highest reflection, it is the basis of all sciences in the universal sphere of
the knowable, embracing ideality, reality and morality, the three forms under which
Being manifests itself. Hence there are three classes of philosophical
sciences. First, the Sciences of intuition, of which ideality is the object, such
as Ideology and Logic. Second, he Sciences of perception, the object of which
is reality, as given in the sensibility, such as Psychology and Cosmology.
Third, the Sciences of reason, whose object is not immediately perceived, but
is found through the inferences of reason, such as Ontology and Deontology; the
former considering Being in itself and in its three intrinsic rela tions; the
latter, Being in its ideal perfection, of which morality is the
highestcomplement. Ideology is the first science. It investigates the origin,
the nature, and the validity of ideas, and with Logic establishes the
principle, the method, and the object of philosophic investigation. His
Ideologic and Logical works, containing the fundamental principle of his
system, and the germ of all his doctrines, are as follows : “Sagyio sutt'
Origine delle Idee”, “Rliinnovamento ddla Filog<yia in Italia”, a
polemical work directed against Mamiani, “Introduzione alla Filosojia”, and
“LaLogioa”. Having reduced the problem of knowledge to the intellectual per
ception of reality, Rosmini examines and rejects the solutions given by the principal
philosophers of ancient and modern times. He however accepts the views of Kant
on the essence of that perception, and places it in a synthetic judgment a priori,
the subject of which is given by our sensibility, and the attribute by our mind;
the one being furnished by experience, the other having a transcendental origin.
But against Kant, Rosmini contends that this transcendental element is one and
objective, not plural and subjective. It is not evolved by the activity of the mind,
but although essentially united to it, it has an absolute, objective and independent
existence. This element, the objective form of the mind, to which all Kantian
forms may be reduced, is Being in its ideality (“l’esere ideale”), which contains
no real or ideal determinations, but is ideal activity itself, deprived of all
modes and outlines, the potential intelligibility of all things, native to the
mind, the light of reason, the source of all intelligence, the principle of all
objectivity, and the foundation of all knowledge. Essentially simple, one and
identical for all minds, universal, necessary, immutable and eternal, the idea of
being is the condition of every mental act. It cannot originate from
reflection, abstraction, or consciousness. It has a divine origin. Indeed, it is
the very intelligence of God, permanently communicated to the human mind under the
form of pure ideality. All transcendental ideas, logical principles, identity,
contradiction, substance, causality, the very idea of the Absolute, are
potentially contained within it, and become distinct through the process of
reflection. It is only through the synthesis of sensibility and ideality, that
man intellectually perceives the existence of realities. To think is to judge,
says Rosmini, and to think of reality is to judge that it is actually existent.
To this judgment sensibility gives the matter or the subject, mind the form or
the attribute, by applying to the former the attribute of existence; while the
substantial unity of our nature, at once sentient and intelligent, affords the
basis on which that synthesisi saccomplished. Thus reality, which is subjective,
that is to say, is essentially connected with sensibility, becomes objectively
known through the affirmation of its existence. Thus ideality alone is knowable
per se; while reality acting on our sensibility is perceived only through
ideality. Through the faculty of universalizing, separating the possibility, or
the intelligibility, or the essence (these terms have the same meaning) of the
objects so perceived, the fluid forms universal ideas, which are thus but specific
determinations of the infinite ideality. Logic establishes the truth of
knowledge and the foundation of its certainty. Now truth is aquality of knowledge;
that is to say, our knowledge is true when that which we know exists. Truth is,
accordingly, the same as existence, and as existence is the form of our
intelligence, so our mind, in its very structure, is in the posses sion of
truth. No error is possible on this subject; for the idea of existence is
affirmed in the very act of denying it. So delusion is possible as to its modes;
for that idea has no mode, or determination. So all specific ideas and logical principles
are free from error; for they represent mere possibilities, considered in
themselves and without relation to other things. The same may be said of the
primitive judgment, in which the existence of reality is affirmed. Confining
ourselves to the simple affirmation of the actual existence of the object as it
is given in sensibility, we cannot err; error beginswhen we undertake to affirm
more than we perceive, or when we assert relations between ideas which do not
exist. Error, therefore, is always voluntary, although not always a free act; it
may occur in the reflex, but never in the direct or primitive knowledge. On
these principles, Rosmini rejects the doctrine of Hume and Berkeley as to the
validity of our knowledge. Rosmini's psychological, cosmological, and
ontological ideas are contained in his Psicoloyia, Antropologia, Teodic&i, and TiMsofia. Psychology considers the human
sol in its essence, development, and destiny. A fundamental sensibility
(“sentimento fondamentale”), substantial and primitive, at once corporeal and
spiritual, having two terms, one of which is a force acting in space, the other
ideality itself, constitutes the essence of the soul. It is active and passive;
it is united with internal and external extension, and its body has double relation
to it, of subjectivity and of extra-subjectivity. It is one, simple and spiritual,
and by this quality it I sessentially distinguished from the souls of mere animals.
Having for its aim and end the potential ideality of all things, it will last
as long as this intuition: it is therefore immortal, although its term of
extension will perish with th edisorganization of the body. Life consists in fundamental
sensibility, the result of that double hypo-static relation, in which the
body partakes of the subjective life of the soul, and the soul of the
immortality of the infinite ideal. Cosmology considers the totality and the order
of the universe, its parts and their relations to the whole. As reality is
essentially connected with sensibility, so that the idea of the one involves
the idea of the other, Rosinini admits a primitive sensibility in matter, and
holds, with Campanella, that chemical atoms are endowed with a principle of
life. Hence a hierarchy of all beings exists in nature, from the primitive
elements to the highest organisms, a hierarchy founded on the basis of the
different degrees of sensibility, with which they are endowed. Hence, also,
Rosmini affirms the existenceof a universal soul in nature, much like that
admitted by Bruno, whose sphere is indefinite space; a soul one in itself, yet
multiplied and individualized in the numberless existences of the universe. Spontaneous
generation is a natural consequence of the theory of universal life. Ontology
includes Theology; but while the former considers the essence of Being, its
unity and the trinity of its forms in the abstract, the latter regards it in
its substantial existence, as the absolute cause and finality of the universe.
The intelligibility of things, as revealed to the human mind, being only
potential and ideal, cannot properly be called ‘god’, who is the absolute
realization of the infinite essence of being, and therefore contains in the
unity of his eternal substance an infinite intelligibility, as well as an
infinite reality and morality, a reality which is essentially an infinite
sensibility, and a morality which is essentially an infinite love. It is thereforenot
through a natural intuition, but through the process of reasoning that the mind
acquires a knowledge of an existing God. It is by reflecting on the logical
necessity and the immutability which belong to ideality, on the conditions
required by the existence of contingent realities, and the nature of moral
obligation, that, by the process of integration, our reason is led to believe
in the existence of an absolute mind, the source of all intelligibility, reality,and
morality. Thus the idea of god is essentially negative, that is to say, affirms
his existence, but it excludes the comprehension of his nature. Creation is the
result of divine love. The Absolute Being cannot but love being, not only in itself,
but in all the possibilitiesof its mani festations. It is by an nfinitely wise
abstraction that the divine mind separates from it sown intelligibility the
ideal type of the univers ; and it is by an infinitely sublime imagination that
it makes it blossom, as a grand reality in the space. Yet the universe is distinct
from the Creator, because it is necessarily limited and finite; and as such
it cannot be confounded with the Infinite and the Absolute, although it is
identi fied with it in its ideal type, which indeed flows from the very bosom
of the divine nature. Thus creation in its ideal essence is God; but it is not God
in its realization, which his essentially finite. In hisTefxii&sa, Rosmini
strives to show that the existence of evil does not stand in contradiction with
an all wise and omnipotent Providence. Man is necessarily limited, and evil is
a necessary consequence of his limitation. Perfect wisdom in its action must necessarily
follow immutable laws, which in their intrinsic development will come in
antagonism with partial forces, and produce discords in the universal harmony.
Such are thelaws of the maximum good to be obtained through the minimum, of
action, the exclusion of all superfluities, the graduation of all things and
their mutual dependence; the universal law of development; the existence of
extremes and their mutual antagonism; finally, the unity and the celerity of
the divine action, which presides over the government of the universe. The
problem of the possibility of a better world has no meaning: God may create
numberless worlds, but each of them will always be best in relation to its own
object. As from a box full of golden coins we can only draw golden coins, so
the Creator can only draw from his own mind thatwhichisbest. Deontology
considers the archetypes of perfection in all spheres, and the means through
which they may be realized. Moral science, including the philosophy of right,
is one of its principal branches. This is treated by Rosmini in the following
works: “Princij_rii <lrl!<t Seiema Mbrale, Storia Cumparativae
CriticadeiSwtemiMorali, Antropologia, Trattato delta Cosdema Morale” FilunojiadelDiritto,
OpuscoliMorali”. The essence of morality consists in the relation of the will
to the intrinsic order of being, as it reveals itself to our mind; hence the
supreme moral principle is expressed in the formula, recognize practically being
as you know it, or rdapt your reverence and love to the degree of worth of the being,
and act accordingly. The idea of being giving us the standard of this
recognition, implies the first moral law, which is tin; identified with the
primum notum, the first truth, the very light of reason. Hence moral good is essentially
objective, consisting in the relation of the will to ideal necessity. Thus morality
is essentially distinct from utility, the former being the cause, the latter
the effect; hence Eudemonology, the science of happiness, cannot be
confounded with Ethics, of which it is only a corollary. The relative worth of
beings arises from the degree of their participation in the Infinite; hence
man, whose mind is allied with an infinite ideality, has an infinite worth. It
is through this union, not through the moralautonomy of the will, as Kant
maintains, that man is a “person” and not a thing; and it is for this reason
that actions, to be morally good, must have for their object an intelligent being.
Moral categories are therefore founded on the gradations of intelligence and virtue,
which is but the realization of intelligence. The duties towards ourselves are derived
from the Imperative, which commands the respect and love of humanity, and we
are the standard, by which we estimate the faculties and the wants of our neighbours.
Rights are found in the faculty of acting according to our will, so far a sprotected
by morall aw. Man has an inalienable right to truth, virtue, and happiness, and
his right to liberty and property is founded on his very personality. Domestic societyis
the basis of all civil organization, and the authority of the State is limited
to the regulation of the modality of right, and never can place itself against rights
given by nature. Indeed its principal objectis the protection of those rights.
Liberal in almost all his doctrines, Rosmini’s ideas on the rights of the
Church betray a confusion of Catholicism with Christianity, indeed with
humanity. They are therefore extravagant as they are indefensible. It is true that
in his Le CinquePlayheildla C/tiesa, Rosmini strives to introduce intotheChurch
such reforms, as would have made it less antagonistic to the spiritof
Christianity. In that work Rosmini urges th enecessity of abolishing the use of
a dead language in the religious services, of raising the standard of clerical education,
of emancipating the episcopate from political ambitions and feudal pretensions,
and, above all, of intrusting the election of bishops to the people and the
clergy, as is required by the very nature of the Church. His essay is placed at
once in the “Index Expnrgatorius”. Rosmini applies also his philosophy to politics
in his filosojiu detta Politica, and to pedagogic science in his Principle Supremo
della Metodologia. Rosmini is also the author of Eponizione Critica della
Filosojia di Aristetele, “Gioberti e il Panteismo”, “Opuscoli Filosofi” and of
several volumes of correspondence. A complete edition of Rosmlni's works has been
published in Milan and inTurin. His posthumous work published in Turin under
the editorship of his disciple Paoli. ARJsumiof his system, written by himself,
may be found in the Storia universale di O. C'antil, in its documentary part.
Rosmini’s philosophy is early introduced into the universities and colleges of
Piedmont, through the labours of Sciolla, Corte and Tarditi, the chief
professors in the philosophical faculty at Turin. The two first embody the doctrines
of Rosmini in their text-books of mental and moral philosophy, while the third,
in his “Lettere di un Rosminiano”, undertakes to refute the objections which Gioberti
advances against that philosophy. It was this work, which gives Gioberti occasion
to publish his voluminous essay on Rosmini. Meanwhile, Rosmini’s doctrines
extend to the schools of Lombardy, owing to the essays of Pestalozza. whose
Element! di KUo-nyfiii, contain the best exposition of Rosminianism. Pestalozza
is also the author of “Difesa delle Dottrine di Rosmini” and LuMenie di Rosmini,
To the same School belong Manzoni, the author of the “Promessi Sposi” who, in
his Dialogo »>j2T /»- venzwne, applies the Rosminian principles to the art
of composition; Tommaseo, the author of the “Dizionario Estetico”, the “Dizionario
dei Sinonimi”, and of several educational works, in his Espoxizione del Sistema
Filosofico di Rosmini, A. Rosmini. Studi Filosofici” and “Studi critici”. G.
Cavour. the brother of the statesman of that name, in his Fragment*
Phitosopluquts; Bonghi, translator of several works of Plato and Aristotle, and
author of “Compendio di Logica”, who gives an exposition of philosophical
discussions held with Rosmini in his Le Sresiane; Rayneri, in his “Primi
Principii di Metodica”, and “Dlla Pedagogia”; Berti, the author of “La Vita di
Bruno”, Garelli, in his “Sulla Filosofia Morale” and in “Biografia di Rosmini”,
Villa, in his “Kant e Rosmini”; Peyretti, in his “Ekmenti di FUosofui” and “Saggio
di Logiea generate”; B. Monti, in his “Del
Fondamento, Progresso, e Sistema delle Conoteeme Umnne”; Imbriani, in his Sul
Fautsto di Goethe” and/Mr Organism)poeticio e delta Poetica popolare Itliana”, Minghetti,
the statesman and colleague of Cavour, whose work, Dell’Economia Publica, bears
the traces of the influence of Rosmini's doctrines; Allievo, in his “Jlegdinnismo,
la Scienza e hi Vita”, and P. Paganini, in his “Bella Natura delle Idee secondo
Platone”; “Considerazumi sulle profonde armonie della Filosofia Naturale”, tkiggio
Cosmologleo sullo fypazin. and Stiggio sopra S.Tommaso e il Rosmini. To this classification
may be referred Les Principes de Philosophic, of Caluso. ptranslated into Italian
by P.Corte,an published with notes of Rosmini. Corte is the author of “EkmentidiFilosqfla”, embracing logical, metaphysical,
and ethical sciences. He publishes also Anthologia ex M. T. Cicerone and L. A.
Seneca in usum Philiw/phi-r Studiosorumconcinnaia ,The doctrine of Rosmini on the
nature of originalsin, as it was expressed in his Trattato delta C'oscienza”, having
been violently attacked by several ecclesiastical writers belonging to the Order
of the Jesuits, it is ablydefended by eminent theologians of the Catholic
Church, Bertolozzi, Fantozzi, Pagani. and by Gastaldi, a collegiate doctor of
divinity at Turin, and Archbishop of that See. On Rosmini's System, see
further.— Leydel, in “Zeitschrift f. Philosophic, Annales de Philos.
Chretiennr, Bonnetty, ed. Paris, on Rosmini and the decree of the Index. Also
same Annaks, Bartholmcss, Hist. critique des Doctrines Religieuses, Paris, Lockhard, “Life of Rosmini”, Lond, Ferri, op.
cit., and Ferrari in the Revue des Deux Monde. Next comes Ontologism. The ontologic
school places the "primum philosoophicum" not in simple ideal
existence, but in absolute reality, the cause of all things as well as theprinciple
of all knowledge. This doctrine, held by St. Augustine and Fidanza, and revived
by Malebranche, is developed under a new form by Gioberti. Gioberti was born in
Turin, receives his education in that city, and early becomes a priest.
Arrested as a sympathiser with the revolutionar schemes of Mazzini, he is
condemned to exile.While in France and Belgium he devotes himself to the work
of Italian regeneration, and endeavours to attach the clergy to this cause. In
his “Primato Morale e Civile degli Italiani” Gioberti urges upon the papacy the
necessity of placing itself at the head of the liberal movement, and becoming
the champion of Italian nationality and the centre of European civilization. In
his Prlegomeni, and “Il Jesuita Moderno”, Gioberti labours o crush the opposition
with which his views are received by the reactionary party of the Church and
exposes the dangers of its policy. With th eaccession of Pius IX, and the subsequent establishment of
constitutional governments in the Peninsula, Gioberti’s ideas seem to have
triumphed. Gioberti returns to Italy and enters at once into public life,
accepting a seat in the Parliament and in the Cabinet of Piedmont, where he
soon becomes a ruling spirit. After the battle of Novara he is sent to Paris as
ambassador, in the hope of obtaining aid for the national cause. Unable to accomplish
his mission, Gioberti resigns his office, and remaining in that city a voluntary
exile, he again devotes himself to philosophical studies. The philosophy of
Gioberti is embodied in the following works: “La Teoria del Supra-naturale”,
“Introduzione allo Studio della Filosofia”, “Trattato del Buono”, “Trattato del
Bello”, “Errori Filosofici di Rosmini”. Philosophy, according to Gioberti, has
long since ceased to exist; the last genuine philosophers are Leibnitz,
Malebranche, and Vico. By substituting psychologic for the ontologic method and
principles, Descartes renders all genuine philosophic development impossible.
Descartes does in regard to philosophy what Luther does in regard to religion,
by substituting private judgment for the authority of the Church. Sensualism,
subjectivism, scepticism, materialism and atheism are the legitimate fruits of
the doctrine of Descartes. To do away with these errors is theobject of
true philosophy. Rosmini's theory cannot attain it; for it is founded on a
psychologic process, assumes as a principle of knowledge a pure abstraction,
and thus falls into the very errors which it proposes to combat. Through ideality,
the mind cannot reach reality, nor from the fact of consciousness can it ascend
to universal and necessary ideas. We must therefore invert the process, and look
both for method and principles not in the subject, but in the object. The object
is the idea in its absolute reality, immanently present to the mind under the
form of a synthetic judgment, which comprehends in itself all being and
knowledge. This judgment, as it is produced through reflection, finds its expres
sion in the ideal formula, “Ens creat existentias,” Being create existences —
the supreme principle of Ontology and of Philosophy. Through the intuition of
this principle, mind is in possession at once of the real and the ideal; for
the first member of the formula (the “Ens”) contains the object, Being, the
absolute idea as well as the absolute substance and cause; the second (“Existences”)
gives the organic multiplicity of contingent substances and causes and relative
ideas; the third, The Creative Act, expresses the relation existing between the
absolute and the relative, the unconditional and the conditional, and the
production of real and ideal existences from the Absolute. But although this intuition
gives the power of intelligence to the mind, it is in itself not yet an act of knowledge;
as long as it is not reproduced by the mind, it remains in a latent or germinal
condition. It is only by a reflex judgment that we affirm the contents of
intuition; coming to the consciousness of its elements, we become acquainted
with their mutual bearing and relations. This reproduction therefore is made through
ontok>gi«ilreflection, by which the mind, so to say, reflects itself upon
the object, and through which alone it is capable of acquiring the knowledge of
that ideal organism, which is expressed in the intuition. Thus the ontological
method is the only true philosophical process, and stands in opposition to the
psychological method, which is founded on psychological reflection, through
which the mind turns its attention, not upon the object, but upon itself. But to
direct its reflection upon the object of its intuition, the mind needs the
stimulus of *language*, through which it may determine and limit the object for
its comprehension. Hence the necessity of a first divine revelation, which by
language supplies the instrument of our reflection, and constitutes that
relation which necessarily exists between the idea itself, and the idea as it
manifests itself to our rmind. Fo ralthough the idea in itself is one and
indivisible, in reference to the human mind it has two sides: the one which is
intelligible, the other incomprehensible— thus being antithetic towards each
other, and giving rise to all the apparent antinomies between Science and
Religion. The faculty of super-intelligence, which is inherent in all finite
minds, consists in the sense which reveals to the mind its own limitations, as to
the comprehension of theidea. It is through revelation that the mind acquires
some positive knowledge of the superi-ntelligibility of the idea, although
always limited and clouded in mystery. Science, being the reproduction of the
ideal formula, must therefore be divided into two branches, corresponding to
the intelligibility and the super-intelligibility of the idea;— the one
constituting the Rational Sciences, the other the Super-Rational, the last
being superior to the former from their more extensive comprehension of the
idea through positive revelation. The genesis of sciences from the ideal formula
is as follows : " Jfiia" or the subject of the formula, gives
Ontology and Theology. The copula (creat) demands a science which shall com prise
the double relation between “ens” and existences, in both an ascending and a
descending method. The descending process (from Jieuifj to faiatenees) originates
the science of time and space, or Mathe matics. The ascending (from Existences
to Being) the science of the true, the good, and the beautiful, that is, Logic,
Ethics, and AEsthetics. The predicate (Existences) gives rise to the spiritual
and material sciences. Oon the one side Psychology and Cosmology, on the other,
physical Science in its various branches. The super-natural sciences follow the
same division. As to the validity of the knowledge arising from this formula, its
first member expresses its own absolute reality and necessity. The intuitive
judgment in which this reality and necessity are pronounced, viz.. '"En*
*'•*," and ^Ens is necessary" do not originate in the human mind, but
are contained in the idea itself, while the mind in its primitive intuition
only listens to them — repeating them in its succeeding reflex judgments. So
that the validity of those judgments is not affected by the subjectivity of the
mind. Thus is it with the funda mental ideas of necessity, possibility, and
existence. The first being the relation of the En sto itself; the second the
relation of the necessary to the existing; and the third the relation of
possibility to necessity. To these ideas correspond three great realities. To thefirst, the
Absolute reality, God. To the second, infinite or continuous m agnitude, pure
time and pure space. To the third, actual and discrete magnitude, the universe an
dits contents. Time and space are ideas, at once pure and empirical, necessary
and contingent. As pure and necessary, they may be conceived as a circular expansion
growing out of a single centre and extending to the infinite; by this centre,
Ens (Being) is symbolized. As contingent and empirical, they may be represented
by a circumference which projects from the centre and develops in successive
degrees. In this projective development, we have the finite reality, multiple
and contingent in itself, but one and necessary, if considered as existing in
the central point from which it emerges. For existences have a necessary relation
to the Ens, and it is only in that relation that it is possible to know them.
The very word existences implies their derivation from the Absolute reality. But
the nature of that derivation cannot be reached through reasoning. It manifests
itself in the intuition, in which it is revealed in the creative act. By considering
the two extreme terms of the formula out of the relation of its copula, they
become identified, and philosophy at once falls into Pantheism. Thus the creative
act is the only basis of our knowledge of contingent existences. It is by
bringing the phenomenal elements of perception into their relations to creative
activity that the sensible becomes intelligible, and the individualization is
of the idea are brought in the concrete into our minds. And as our own ideas are
formed in witnessing the creative act, it follows that that they may be
considered as copies of the divine idea, created and limited, yet stamped with
the character of a divine origin. Thus the ideal formula considered in relation
to the universe becomes transformed into these other formulas. The one creates the
multiple. The multiple returns to the one. These two formulas express the two
cycles of creative development, viz., the one, by virtue of which existences
descend from Ens; the other, by which they return to I -- a double movement,
which is accomplished in the very bosom of the ens itself, at once the efficient
and the final cause of the universe. The first cycle, however, is entirely
divine, while the second is divine and human, because in it human powers are brought
into play. In the Garden of Eden ther&- tiini of the mind to its Creator is
perfect; reason predominant over passion, man's reflection was in perfect
accord with the organic intui tion; but theFallalteredthatorder,andman
puthimselfmoreorless intooppositionwiththeformula. Ileucetheerrorsofancient
theogonies and Mythologies, and their Pantheistic and Uualistic Philosophies.
Thus the Bralnuinicand Buddhistic doctrinesoftheEast absorbed the universe and
man himself in the first member of the formula; while the philosophical systems
of the Greeks reduced everything; to the third member, with the exception of
Pythagoreanism and Platonism, in which the condition of its organic order is
substantially preserved. Christianity restores that order through the
miraculous intervention by which God, becoming man, brings the human race back
to its primitive condition. In such a dispensation, the tradition which contains
the organic structure of the fomula was placed in the keeping of the Church; hence
its infallibility, and its right to preside over Theology, as well as the whole
development of Science. The idea as expressed in the formula becomes, in its
application to the will, the supreme moral law, the basis of Ethics. While its first
and second terms give us the idea of moral good, its first cause, law and
obligation, the third term supplies the moral agent, and contains the conditions
of moral development. It is through his free will that man can copy the creative
act by placing himself in accord with the will of God, as manifested in moral law.
Hence, moral law partakes of the character of absolute reality; it is
objective, apodeictic, and religious, because it is founded on the very
relation of God to the human will. From this relation arises an absolute right
in the Creator, to which an absolute duty in man corresponds, the source of all
the relative duties and rights, which spring from his relation to his fellow-creatures.
It is through this accord of the human with the divine will, that man attains
happiness, consisting in the voluntary union of his intellectual nature with the
divine. The supreme formula of ethics is this: Being creates moral good through
the free-will of man. Fom this two others follow, corresponding with the two
cycles of creation. The first: that free will produces virtue by the sacrifice
of passion to law. Second, that virtue produces happiness by the reconciliation
of passion to law. AEsthetic science likewise finds its principles in the ideal
formula. Creation, with the ideas of time, space, and force, gives us the idea
of the sublime, while Exigences, that is to say. the real in its relation to
the idea, contain the elements of the beautiful. Thus, as existences are
produced arid contained in the creative act, so the sublime creates and contains
the beautiful. Hence the formula, being creates the beautiful through the sublime.
The two ideas are co-related. They both consist in the union of the intelligible
with an imaginative element, but while, in the sublime, one element
predominates over the other, in the beautiful the harmony of the two is preserved.
Yet the two ideas are subject to the cycles already noticed in the development
of the formula: The Sublime creates the Beautiful, and the Beautiful returns to th eSublime. In the
history of art the sublime precedes the beautiful. The temple and the epic poem
are the oldest forms of art. The super-intelligibility of the idea gives rise to
th emarvellons, which, expressing itself in language, poetry, painting, and music,
becomes an element of AEsthetics. The first arts resting in the organic
structure of formula, it follows that only in orthodoxy can the full realization
of beauty be found. Heterodoxy, altering more or less that structure,
introduces an intrinsic disorder into the lield of AEsthetics, as well as into
that of science, morality, and religion. Gioberti at the time of his death was
preparing other works, in which his idea sseem to have undergone considerable
change. Imperfect and fragmentary as they are left, they were published under the
editorship of his friend Massari, and bear the follow ing titles, “La
Protologla”; “La Filosofia della Rivelazione”, “La Itifor-ma detta Chiesa. A
tendency to rationalism blended with Hegelian transcendentalism appears in
those works, although ostensibly founded on the idealformula ofthen'rst philosophy.
The idea here becomes the absolute thought, which creates by its very act of
thinking. Sensibility is thought undeveloped, as reason is thought developed;
and even the incomprehensible is but thought undeveloped,
whichbecomesintelligiblethroughdevelopment. Languageasthe instrument of
reflexion plays still a conspicuous part in the woof of the absolute thought,
as wrought out in creation, but it has become a natural product: and even of
supernatural revelation itissaid, that it may be considered natural, as soon as
it is received into th emind. It is through the creative act that absolute thought
appears in the development of Nature and Mind, a development which proceeds under
the logical form of a sorites, the principle of which is inexhaustible, the progress
continuous. The members of this sorites are prop»>-r which rest on categories,
or fundamental ideas produced by the absolute thought in its union with the
mind, and the tinners which it creates. In the absolute, the categories are one
and in<! idea, but become, multiple through the creative act. These are <
and trine. The first express the opposite while the last reconcile the oppositions
of the former. The absolute thought is the concrete and supreme Category, out
of which all others receive existence through its creative activity. An
existence which is developed, according to a dialectic movement. The organic structure
of the Categories, which embraces the relations between the terms of each dual
one, and the relations between their couples, is moulded on the ideal formula.
Pantheism does not consist, in a substantial synthesis of God and the universe,
but in the confusion of the finite and the infinite, and of the different modes
of existence which belong to them. God is infinite,both actually and
potentially. The world is potentially infinite, but actually finite. With Cusa
and Giordano lining it may properly be said, that the universe is a potential
God or a limited or contracted God. Hence,God and the universe are one in the
infinite reality of the first, and in the infinite potentiality of the second; for
the potentiality of the universe exists in God. As to its finitude, it is given
as a term of the creative act; it is a primitive fact which is presupposed by
all mental acts, which therefore cannot be reduced to other categories and thus
to the unity of the absolute. Finite realities, however, have a double relation
to the absolute, which is determined by the metexis and the mimesis. Through
metexis they are phenomenal copies of the divine ideas.. Through the mimesis
they participate in the divine essence, the condition of their existence. The
change in Gioberti's metaphysical ideas manifests itself in his thoughts in relation
to the Church. Catholic philosophy rests nolonger on the authority of an
ecclesiastical organization, but on the universality and continuity of human
thought, in the history of mental evolution. Religion is no longer superior to philosophy;
but it is philosophy itself, enveloped in myths and symbols, so as to bring it
to the intelligence of the common people. All religions are effects of the
creativeact, having different degrees of moral value. Christianity, however, is
the complement of all religious forms, and Christ is the Pan-Idea, in which the
realization of the moral type fully corresponds its inner excellence.
Mysteries:ui lmiracles are facts, whichcannot considered as complete. Their
value consists in their relation to the ;i!» phenomena which containtin; doctrinesof
Palingenesis. No can live which dm-s not follow the laws of ideal development;
•i i verse would perish, the moment it should cease to be subchange. The
modification introduced in his political doctrine, Gioberti himself
published a year before his death, in his “Rinnocamento Civile(VItalia”, where the
papacy no longer appears as the natural support of Italian regeneration, but as
its greatest obstacle. In Lois work, by far the best of all his voluminous
productions, Gioberti gives a new programme to Italian patriots; placing the
national cause under the hegemony of the king of Piedmont, he urges his country
men to rally around that throne, the only hope of the Peninsula. This
programme, carried out to the letter, brings the Italian States under one
national government, and finally made Rome the capital of th enation. No statesman
,with the exception of Cavour, has ever exerted for a time so great influence
on the affairs of Italy as Gioberti. His name is preserved in honuor among his
countrymen for the purity of his patriotism, the loftiness of his aspirations,
and the liberality of his views, rather than for the solidity and the permanent
value of hi sphilosophy. On the political relations o fGioberti to Cavour, cf.
Life, Character, and Policy of Count Cavour, by V. Botta, New York. As a
philosopher, Gioberti does not succeed in forming a large school, although the
following writers doubtless derive their inspirations from his works: Fomari, “Dell'
Armonia Universale, Lezioni suW arte della parata”, G. Eomano, aJesuit, LaScknzadelTuomointerno«ituoirapporticollaNaturaeconDio;
“Elementi di Filosofi"-; Gioanni, Principii della Filosofia Prima, Micrti,
o dei- VEiaereUno e Reale”, Miceliol'ApologiadelSistema” N.Garzilli, Saggioatti
rn]ypor(idella Formula idealeeoiproblemi importanti della Filosofia”, Acquisto,
“Sistema della Scienza universale”; “ElementidiFilosofiafondamentale”; “Corso
di Filosofia morale”; Corso di Diritto naturale”; “Necessità dtW autorità e
della legge”; “Saggio sulla- naturae sulla genesi del Diritto di proprietà,
Trattato(fIdeologia. In the United States of America. Gioberti finds a devoted
interpreter in Brownson, whose able exposition of the doctrine contained in the
ideal formula was published in in the Review bearing his name. To the
Ontological School, although independent of Gioberti, belong Bertóni, Idee di una
Filosofia della Vita, Questione Religiosa, ;and La Filosofia Greca prima di
Socrate”; Centofanti, “Delia Filosofia detta Storia”; A. Conti, “Storia della Filosofia”;
“Evidenza,AmoreeFede, Dio e il male”; J.Puecinotti, Serilti Storici e
Filosofici, Storia della Medicina”, Baldacchini, Trattato sullo Scetticismo; La
Filosofia dopo Kant”; Corleo, Filosofia vnirermle”; Mangeri. Corso di Filosofia
e Sistema Pitico-Ontologico”; Labranca, Lezioni di Filosofia razionale, Mora
and Lavarino, in their Enciclopedia Scientifica, Turbiglio,” L'impero della
Logica” and “Analisi Storica delle FUo-vfie di Ix-rte e Leibnizio. On Gioberti,
cf. h. Ferri, and R Mariano, op. cit.; Seydel in Zeit- schrift fi Pftilosophie,
C. B. Smyth, Christian Metaphysicians, Lond. Prominent among the Ontologists is
Mamiani. He was born in Pesaro. Mamiani joins the revolutionary movement of the
Romagnas, but was arrested and condemned to exile. He takes up his residence in
Paris, where he is engaged in literary and philosophical pursuits. He returns to
Italy, and gives his support to the liberal reforms inaugurated by Pius IX.
When the Pope abandons Rome, Mamiani, as a member of the Constituent Assembly,
opposes the proclamation of the Republic, as contrary to the interest of the
national cause. With the restoration of the papal power by the aid of France,
Mamiani retires to Piedmont, where he is elected member of Parliament and
appointed professor of philosophy at Turin. He is a staunch supporter of the policy
of Cavour, under whose administration he holds successively the offices of
minister of Public Instruction and that of minister to Greece. He is member of
the Senate and professor of the philosophy of history atRome. In the early part
of his philosophical career, represented by his “Del RintwvameiUsi dtW antica
Filusojw italiana”, Mamiaui holds the doctrine of Empiricism founded on
psychological investigations, in which he strives to combine experience with
reason. Mamiani maintainsthat the principal question of philosophy is that of
method; and that this can only be found in experience and nature. It is this
method which prevails among the philosophers of the Renaissance, and to which
science is indebted for its great achievements, particularly through the teachings
and the example of Galilei. This essay calls forth the work of Rosmini, II Itinnovamento,
etc., in which he controverts some of Mamiani's statements, and tries to show
that the experimental method alone cannot philosophically reconstruct the
science of Nature and Mind. Mamiani himself soon becomes convinced of this, and
in his works “Discorso sull’Ontologia e sul Mt-todo” and Dialoghi di Sciema
1'riina”, he endeavours to find a philosophical basis in common sense. In these
essays appears for the first time his doctrine on immediate perception as the
only foundation of the knowledge of reality. The last phase of his doctrine is
containedin his “Confessioni di un Metafisico”. It is divided into two parts: Ontology
and Cosmology. In the first, Mamiani considers theAbsolute, ideas, natural
theology, and the creative act; in the second, the finite, its relation to the
Infinite, the co-ordinatiou of nature's means, life, finality, and progress in
the universe. Mamiani’s fundamental doctrines are as follows. The knowledge of
the real and the ideal is effected through two faculties essentially distinct,
although both acting in the subjective unity of the mind: perception and intellection.
The first does not consist in a syntheticjudgment a priori, as Rosmini and
Gioberti hold after Kant, but in a direct and immediate relation of the mind to
finite realities, as Reid and Galuppi maintains, although Reid and Galuppi overlook
its intellectual character. Intellection consists in the relation of the mind to
ideas; and, as these have an essential connection with Absolute reality, the
mind may be said to possess an intrinsic relation to the "entia realissima"—
the most real being. Ideas indeed are intellectual *symbols* of the Absolute
reality in its relation of causality; and they are supplied by the intellective
faculty, when the mind apprehends their realizations through perception. Tims our
intelligence attains to Absolute reality through the intermedium of ideal
representations, but it does not penetrate so far as to reach its essence; it remains
on its surface. A similar process occurs in perception, through which the mind
reaches the object given in sensibility, not in essence, but through the medium
of sensation. But while our ideas are mere *representative emblems* -- simbolo
ed embolo -- in the divine mind they are real objects in themselves. They are
identical with the absolute intelligibility, the possibility, the reason of all
things. They are therefore the foundation of all Unite realities, their common
attributes and final perfection. They are indeed the efficient and final causes
of the world, manifesting themselves under the triple relation of the true, the
good, and the beautiful. Hence our ideas, as *representations* and
determinations of the divine causality, are essentially objective and immutable
representations, and determinations of eternal truth. It follows that the existence
of God is founded on the very nature of primitive intuition, which includes the
eternal substantiality of truth, and that its demonstration a priori is a
simple process of deduction from the principle of identity. It follows also
that every ideal relation contains an eternal truth, to which an intelligible
reality in God corresponds. It is therefore independent of the human mind.
Ideas however are not innate. Threy originate in finite reality, from which
they receive their determinations, and have a necessary reference to absolute
reality through their *representative* character. It is only through reflection
that the minddisc. in itself its relation both to finite reality, contained in
internal and external perception, and to infinite reality, contained in the
Infinity. Creation is the result of the infinite good, which of necessity tends
to communicate itself. The idea of a God infinitely good implies the idea of a
creation, founded on the greatest good, as its outward manifestation and
ultimate end. This manifestation is brought forth by an infinite power, and an
infinite wisdom, under the forms of the laws of causality and finality. From the
very nature of the finite, and its opposition to the infinite, arises the
immense cosmic diversity. Hence the universe cannot be properly represented as
a sphere; it is rather to be regarded as a system of numberless spheres, moving
concentrically in various directions, and forming that universal harmonv, which
is the highest expression of the infinite good. As the cosmic diversity is
equal to its possibility, it follows that there is only one idea of the
universe in the divine mind as well as in the universe itself, although in a
continuous generation and development. The idea of a better world is impossible
; because the idea of the universe, which is in the act of developing, contains
already all possibilities. Evil is inherent in the finite; but it diminishes,
as the finite more and more approaches the infinite, and in this progressive
union of the one with the other lies the ultimate end of creation. In the achievement
of this end, the divine causality creates and determines the whole, the divine
intelligence pre-arranges the whole, while nature produces the whole under the
influence of that causality and intelligence. The finite is an aggregate of
monads or forces, which are brought together by their mutual attraction; thus a
communication arises between those, which have a diameter of similarity, a
participation between the diverse ones, and a co-ordination of all. Hence
arises the cosmic system, with its great divisions of nature, life, and mind.
Nature reveals itself first in the stellar order, in the ether in connection
with light, heat, and electricity, and in the order of chemical compounds, such
as water and twater. In the elaboration of the syntheses preparatory to the
final ones, the divine art is revealed in that wise co-ordination of means
which is produced by the union and separation, the action and reaction of
homogeneous, as well as heterogenons forces. But it is only in life (vita) that
finality (fine) appears, for life alone contains the possibility of receiving
the communication of JJIXK], which is the essence and the object of creation.
Life is the development through a suitable organization of the individual, in
reference to its participation in the good. At its lowest degree it is nothing but
a chemical compound – the amoeba --, enclosed in a cellular envelope and capable
of reproducing itself. At its highest point, life is an intellectual and
volitional activity which tends to an absolute object, and to this end co-ordinates
all the means at its disposal. Between the two extremes there are numberless
degrees of vital activity, each developing in accordance with its own end.
Vegetation, animality, and humanity or spirituality mark the principal degrees
in the scale of life. In these three manifestations, life is a specific force.
Bflchner and other Scientists, who give to matter the power of producing life,
deny the existence of this specific force, and attribute it to a cause, which
in itself has not the elements necessary to its development. So Darwin's theory
of the genesis of species involves the negation of the objective reality of the
idea or specific essence, containing a substantial fixedness of character and
form, and the power of producing itself within the limits of its own nature. It
confounds accidental varieties with substantial transformations, and artificial
means with natural processes. It is contrary to all historical experience, and
the constant fact of the sterility of hybrids. It stands in contradiction with
itself in the bearing of the two laws of the struggle for life, and natural
selection, which will restrict rather than widen the limits of development, and
keep the species within their own boundaries, rather than expand them into new
forms and modes of existence. The order of life in relation to the general end
of creation begins with plants. In plants, the living force has the specific
value of being the organ for life, or rather it is the laboratory in which its
elements are prepared. This passes over into animality, which has a real
relation of finality, although limited and relative, as are its senses and
instincts, through which it enjoys participation in the divine good. Man (Homo
sapiens sapiens) alone, whose life is partly the growth of vegetation and animality,
is an absolute finality, for he alone has a life, through which he can know and
act in accordance with the absolute. The law of indefinite progress is
universal and necessary, founded as it is in the very object of creation, in
the divine goodness, and the progressive union of the finite with the infinite.
This law, which embraces all the universe, is still more apparent in the development
of mankind. But in order that it may be verified in history, its application
must comprehend humanity as an organic and spiritual unit. It would fail if
applied to an isolated nation, or measured by the invariable Roman type, as Vico
insists. To see the full bearing of this law, mankind must be regarded in the
multitude of its nationalities, in the variety of their character, in the
multiplicity of the elements and of the ages of civilization. The law itself
must he viewed in its different aspects, and in the agencies which are at work to
carry it ont in history; such as the influence of a national aristocracy, the
subordination of lower to higher forms of civilization, the mingling of the
Italian three tribes, and the expansion of social forces, through which a kind
of polarity among the tree tribes is created. All these and other causes, while
they preserve the spiritual unity of mankind, maintain its growth and secure
its general advancement. Besides the works already mentioned, Mamiani writes also
“Meditazi- oniCarte&iane, and “Di un
Nuovo Diritto Europe”, in which he strives to establish international right on a
philosophical basis. In his “Iiinaacimento Cattolico”, Mamiani contemplates the
possibility of a reform in the Catholic Church, that should reconcile it with
the spirit of modern times. Mamiani is also the author of “Teoria dclla
Religions e dello Stato, e dei suoi raj/porti speciali con Roma e colle Nazioni
Cattoliche”, “Sei Lettere a Rosmini”, “Saggi di Filosofia Civile” and “Saggi
Politici”. Among the philosophers who have treated of Mamiani's philosophy, the
more prominent are Ferri, the author of the “Esmi sar CHUtoire de la
Philosophic en Ilalie au 19ine Steele”; Debrit, “Histoire de» Doctrine*
Philosophiqves daiu Vltalie Con- temporaine”. These two philosophers,
particularly the first, give a complete survey of the principal systems of
contemporary philosophy in Italy.) See also Lavarino, “La Logica e la Filosofia
di Mamiani” and Fiorentino, several articles in the Rivista di Bologna, under
the title of Positivismo e Platonismo in Italia; Brentazzoli, the author of “Di
uri1 ultcriore e deflnitico arplicamento della Filosofia Seokxttka”; Tagliaferri,
who writes on Mamiani's theory, and Bonatti, who discusses the ontological
argument of the existence of God as presented by Mamiani in Bonatti iand
Mamiani, Bonatelli is also the author of “La Concienza”, and of a sketch of
Italian philosophy published in the “Zeituchrift fiir Philorphie und Philosophische
Kritik” in Halle. To the Ontologic classification may also be reduced the “Dialoghi
Politico-Filosofici” di Buscarini; and “Sopra la Filosofia del Diritto Publico Interno
di L.C. di Montagnini; also,1stFUomfiadette Scuote Italiane, a philosophical review
supported by Mamiani, D. Berti, R. Bonghi, G. Barzellotti, and other members of
an association recently established in Rome for the promotion of philosophical
studies; Oerdil, a weekly periodical published in Turin, under the editorship
of Allievo, chiefly intended to reconcile philosophy with Christianity; and Il Campo
della FUosoflItaUani, a philosophical periodical published in Naples, and
edited by Milone. Next is Absolute Idealism or Hegelianism. Vera is the
recognized head of the Hegelian School in Italy. He was born in Amelia, a city
of Umbria, and early goes to Paris,
where he completed his education. Having spent some years in Switzerland,
he returned to Paris, and is appointed professor of philosophy in several colleges connected with the University of
France. He rreturns to Italy, where he is at once made professor of philosophy
at the Royal Academy of Milan. He ransfers to the University of Naples, where
he sholds the professorship of the history of philosophy and the philosophy of
history. Vera’s works are devoted to the interpretation and application of the
Hegelian pliilosophy.They include— ProW.me dela Certitude ; VHcgiUanisme et la
Philosophit. Melanges Philono- phiques; Essais de Philosophic Hegelienr.e,
1804; Introduction a la Philasrqkfc cCHegel, Logique d Hegel ; Philo»,plue de
la Nature d'Hegel ; Phi losophic de CEsprit (VHegel; Philosophic de la Heligion
<THegel; Platonis Aristattiu el Hegelii de medio termino Doctrina ; Inquiry
into Speculative and Experimental .Se»>v««. Lond; “Lezioni sulla filosofia
delta storia”; PrUusiovi alla Storia della Filosofia (epoca Socratica), ed alla
Filosofia delta -Storia ; II Problema deff Avm-'iito; II Cataitr e la libera
Chiesa in Ubero Statot in which the doctrine of the separation of the Church
from the Stateheld by Cavour is opposed on philosophical and political grounds.
He also translated into English the History of Heligion and of the Christian
Church by Bretschneider, London. Vera not only interprets and expounds. Hegel's
philosophy, but develops it and expresses it in a more intelligible form, thus
rendering it accessible to students not familiar with Hegelian terminology. In his
Introduction dla Philosophica"Hegel he rejects the Trinity of being, thought,
and motion which Trendelenburg proposes to substitute to the Hegelian trinity of
being (thesis), not being (antithesis) and becoming (synthesis). Vera also
confutes French Eclecticism and the materialistic theories of Bilchner and
Moleschott. In his Inquiry into Spcndatice and Experimental Science, Vera refutes
the doctrines of Bacon, Locke, and other representatives of Empiricism. Vera’s
labours have been highly praised by eminent German Hegelians, among whom is Eoeenkranz in
"Der Gedanke" and in his Wissenschaft iter hyifchc Idee. See also an article
of Saisset in the ItecuedtsDeuxMonde. Among other Hegelians in Italy
maybementioned Spaveuta.who. in his “Filosofia di Gioberti” aims to show the
connection of the doctrines of this philosopher with the ideas of Hegel.
Spaventa is also the author of Introduzione alle Lezioni di Filosofia.
Principii di Filosofia, Saggi di Critiea filosofica, politca e religiata, Filosofia
di Kant e sua relatione colla Filosofia Italiana. D H T intmoraW.ildel Vanimavmana;ltiiflcssionimlSodalitmoeComunismo.
Herebe longs also Fr. Fiorentino, the author of Pietro Pomponazzi— Ttlesio, and
Stvdj Stnriei sullaScuoladiBolognaep"PadomalSecolo16°. He also wrote on Positivism
and Platonium in Italy (Rivista di Bologna). Miriano wrote La Philomphie Contemporaine
en Italie; Lasalle e il sua Ernclito, II Ilisnrgimcn Italiano secondo i principii
della Filosofia della Storia di Hegel, Il Problema Rdigioso in Italia.
Among those who have devoted themselves to the application of the Hegelian doctrine
to the special branches of science may be mentioned Meis, naturalist and
physiologist; Sanctis, Mareelli, Delzio, Salvetti, Gatti, Vitto, Camerim, and
Trani, who applied it particularly to literary and historical criticism, and to
political, juridical and aathetical sciences. Next is Scholasticism. The
philosophical development of Italian
philosophy is distinguished by its national character, and the decided impulse
it has given to the reconstruction of Italy, on the basis of independence and liberty.
An exception to this general tendency is to be found in the writers who, labouring
in the interests of the Church, h a vestr iventore-establish Scholasticism, and
with its a cerdotal domination over national thought. Ventura is the principal
representative of this School. He was born in Palermo, and early becomes a amember
of the Order of the Theatins. He is soon elected Superior-General of the Order,
and holds a high position in the government of the Church. He is one of the
most prominent supporters of the reforms
inaugurated by Pius IX. In his eulogy on O'Connell, in his funeral oration on
the victims of the revolution of Vienna, and in his sermons delivered in the
Chapel of the Tuileries, in Paris, he continues to show himself a warm champion
of popular rights. In his philosophical works, howover, he constantly maintains
the fundamental idea of scholasticism, placing the authorityof the Church above
reason and human conscience, indeed above all sovereignty. Holding that philosophy
was buta deduction from revelation, he
asserts that the ultimate criterion of truth lies in that authority. It is true,
Ventura says, that ideas originate in sensations, and in the subsequent images
which are left by them in the mind; but ideas have no value if not incorporated
in language, which is itself derived from revelation. Philosophy reaches its
culminating point in Aquino, and nothing is left to philosophers but to study, and
to expound the doctrines of that philosopher. Ventura is the author of the following
works: De Mctlwdo Philosophandi, De la Vraie et de la Fausse Philosophie; La
Tradition et Us Semipelagiens de la Philosophie, La Raison Philosophique et
Catholique, La Phil/jxophie Chretienne, Of. Le Pere Ventura et la Philosophie, par
Clis.deRemusatinLaRevuedesDeux Mondes,Fevrier;also,EtudesMoralesetLitteraircsparA.de
Broglie, SeealsoonVentura, Drownson's Quarterly Review, and Annates de
Philosophie Chretienne, Paris. To the same school belongs Liberatore, a Jesuit,
the author of Trwtitutlines Phllosophiaoe, Sitjjio aulta Conoscenza
Intellettuale, EthicaetJusNatural,Compendium LogicaletJfe- taphy»ivc. Liberatore
rejects the vision of God, as well as the doctrine of pure tradition, as the
principle of knowledge, and holds that human reason, aided by the senses and
the power of abstraction, can originate ideas, and attain truth and certainty
in the order of nature. But above nature and man there is the authority of the
Church, the only infallible guide in philosophy as well as in theology. To the
same School may bereferred Sanseverino, author of Philosophia Christianacumantl'juaetnovacomparata,
Crescenzio who wrote Seuole di Filosofia; Capozza, author of Sulla Filosofia
dei Padri e Dottori della Chiesa e in ixpecialitd d’Aquino in opposizione alla
filosofia moderna. Also Azeglio, a Jesuit, brother of the statesman of the same
name, the author of Etame Crltlco dei Ooverni Jiapprefsentativi delle Sorieta
Moderna, and Soggio teorico del Diritto Naturale fondato sull’esperienza. La
Clvilta Cattolica, a monthly Review, literary, political, and phillosophical,
published in Rome, is the principal organ of this sect. Since its origin it has
been chiefly edited by writers belonging to the Order of the Jesuits, such as
Liberatore, Perrone, Azeglio, Bresciani, and Curci. The fundamental idea of
this periodical is the insufficiency of human reason in all questions which
refer to religion, philosophy, morality, jurisprudence, and politics. European
civilization is the result of Catholicism, and it is onlv in Catholicism that
man and society can find a basis for their develop ment. Protestantism, liberty
of conscience and thought are only sources of infidelity and revolution, and it
is only by subjecting itself to the authority of the Church, that the human
mind can re-establish its natural relations with God and man. The revolution
which has made Italy one, having been carried out against the interests of the
Church, isa nti-Catholic and anti-Christian. These doctrines have received the sanction
of Piu sIX., who in his Syllabus condemns as monstrous errors the following
propositions. Moral science and philosophy are independent of the authority of
the Church. Philosophy may be treated without regard to revelation. The principles
and the method of the Scholastics are not in accordance with the need, and the
progress of science. Everyone may embrace that religion,which he in his conscience
may think true. Protestantism is a form of Christianity, in which man may
please God, equally as well as if he were in the Catholic Church. Common
schools ought to be exempted from the authority of the Church. These and other
propositions, proclaimed as religious errors, received formal condemnation from
the Church in the Council of the Vatican, through the dogmatic definition of
papal infallibility, the logical consequence of genuine Catholicism and the
highest synthesis of Scholasticism. Positivism, or rationalistic naturalism, as
implying the negation of all metaphysical science, is represented by Ferrari. A
Lombard by birth, and a disciple of Romagnosi, he early visits Paris, where he
becoes connected with the University of France, as associate doctor, he afterwards
holds a professorship at Strasbourg, which he iss obliged to resign on account
of his radical opinions. He returns to Italy, enters Parliament, and is appointed
professor of philosophy successively in Turin, Milan, and Florence. Admitting
as insoluble the antinomies of reason in the sense of Kant, Ferrari holds that
experience is the only foundation of truth. There are two species of contradiction
into which the mind may fall: the positive and thecritical. The former arise from
faults of reasoning, and may disappear through a verification of the intellectual
process. The latter are theresults of a fatal law of the mind, and cannot be avoided.
Kant reduces these contradictions to the ideas having reference to God, the
world, and man; but in fact they are numberless. They are in us and out of us; they
manifest themselves in our ideas and actions, in both the theoretical and the practical
order. The universality is the law of mind and nature. Hegel with an effort of
genius attempts to reduce them to a rational unity. But he succeeds only in
giving us a philosophy of contradictions. Hegel’s failure shows the
impossibility of metaphysical science, and the futility of the labours of
metaphysicians to find a relation between Nature and Logic. Between the two there
is no relation; the former is founded on the law of con trastand change, the
latter on identity. Hence there is an essential opposition between them, which
renders it impossible to represent unity in accordance with mental ideality.
Indeed the mind itself is subject to the law of opposition, so that in reality
an absolute identity even in the logical order is an impossibility. The effort
therefore to reduce nature and mind to scientific unity must ine vitably result
in transforming the critical antimonies into positive ones, and thus in making error
a necessity. The mind is neither superior nor equal to nature ; it is its child
; and it is only in sub mission to nature that it can co-ordinate its thoughts,
determine its knowledge,andfindabasisforspeculation. Phenomenalism,there fore,
with all the oppositions which are revealed in the ever-chang ing movement of
nature, is the object as well as the limit of our intelligence. The ideal
relations, such as the relations of quality and substance, of effect and cause,
of finite and infinite, and all others which relate to the supreme laws of
nature and thought, are so many oppositions which predominate in the universe,
and in all our analyses ; they are the inexplicable conditionsof our knowledge,
and the insuperable limits of all science. An impenetrable mystery envelopes them,
and the mind cann either explain or.reconcile them. Hence it follows that no
absolute truth exists in the human mind, and that philoophy is only so far true
as it does not overstep the limits of a phenomenal experience, the cause of
which is an everlasting movement, and its law a perpetual opposition. Led by
these ideas, Ferrari attempts a philosophical reconstruction of the political
development of nations, founded exclusively on experience and induction.
Ferrari establishes therefore a general and uniform type of this development,
and divides I tinto four periods, each comprising about thirty years. The first
period is an epoch of preparation, in which new ideas are manifested, and the
genus of future events and laws deposited in the soul of th epeople. This isfollowed
by the period of explosion, in which those germs, having reached their
maturity, burst forth in explicit ideas, and are transformed into politica laction.
A phasis of reaction, next appears, by which a temporary return is made to the
ancient regime, and the new form of civilization and the doctrines of revolution
are momentarily suppressed. In this phase the body politic finds itself in a
kind of oscillation between the old and the new, seeking its equilibrium.
Finally, the last period completes the movement through a solution, and it ends
with ingrating the new ideas in the minds of the people, and in the character
of the government. Thus in France, Louis X1Y. represents the first period, the
revolution the second, the last years of Napoleon and the kingdoms of Louis
XVIII., Charles X., and Louis Philippe the third, while the fourth begins in the
revolution, is interrupted by thes econd empire, and recommences with its fall.
Ferrari is the author of “La Mente di G. B.Vico”, “La Mente di G.D.Romagnosi”; “De
l’Erreur”; “Vico e l’Italie”, “Idees&urlaPoiii 51o de Platon et
d'Aristote”, “Essai stir h Principe et lea Limites de la Philosophie
dell’histoire”, Histoire de hi RaisondeVEtat”; “Histoire des Revolutions
oVItalie, “Corso di Lezioni swjli Scrittori Politici Italiani, Filosofia della
Rivoluzione. Bonavino is another representative of this School. In his youth he
became a priest, but soon renounces this position, and avows himself a
rationalist and a naturalist. He is professor of the philosophy of history at Pavia.
In “La Filosofia delle Scuole Italiane”, Bonavino attempts a criticism of the
philosophies of Rosmini, Gioberti, and Mamiani, and rejects them all as
exponents of old Scholasticism under new forms. Admitting the negative part of
the doctrine of Kant, Bonavino derives his positive ideas from the French
philosophers of the 18th century. Nature and its phenomena are the limits of
our knowledge, and time and space its exclusive conditions. There is no other
reality, which the mind can reach; there is no substance, no truth in itself.
The infinite is only the indefinite, and even this is not real,bu tideal. In “Del
Sentimento”, Bonavino rests his psychology on sensation, and makes this the
origin of all mental faculties. Applying these ideas to religion in his “La Religione
del Secolo 19°”, and in his “II Razionalismo del Popolo”, Bonavino borrows from
Feuerbach, from Comte and other positivists, the idea of humanity as the basis
and the object of a genuine rationalistic religion. In his Review, La Raaione, he
discussed the most important questions of philosophy, religion, and politics,
showing a decided tendency towards Socialism, yet maintain ing a proper regard
for the rights of property and the institution of thefamily. He is also the author
of “Lezioni sulla Storia della Filosofia Moderna” and of the work “Sulla Teorica
del Giudizio”. Moleschott, professor at Turin,in his “LaCirculation de la Vie” and
other numerous works on physiology, Tommasi, professor at Naples, author of the
Naturalismo Moderno, and other eminent physiologists and scientists, contend
that all knowledge is essentially relative and finite, and that therefore all
questions relating to the b solute and
the Infinite are insoluble. Hence they assert that the province of philosophy
must be confined within the limits of natural science. To this School, although
from an entirely different point of view, may be referred Villari, the authorof
“La Storia di Savonarola,” who in his “Saggi di Storia, Critica, e Politica” insists
on the exclusive application of the historical method to philosophical
sciences, a method, the adoption of which is urged by Lambruschini, the author of
“Dell’Educazione e dell'Istruzione”, “La Guida, dell’Educatore” and other
valuable works on education ; cf. his La Filosofia Positiva esaminata secondo I
Principii della Pedagogia, in the Gioventù of Florence, a weekly paper devoted
to the progress of education. The following writers, under different aspects,
illustrate the contemporary history of Positive Philosophy in Italy. Bissolati,
“Introduzione alle Istituzioni Pirroniane”, Secchi, “Unità delle Forze
Fisiche”; Pozzolini, “Induzione delle Forz
Fisiche”; Barbera, “La Legge universale di rotazione, and “Newton e la
Filosofia naturale”; A.Martinozzoli, “La Teoria detta Filosofia”; Bianco, “La
Rivoluzione nela Filosofia, ossia il Vero ed il Lecito applicati al
Materialismo”; Dandolo, “Storia del Pensiero nei tempi moderni”; G.
Coco-Zanghi, “Antropologia: l’uomo e la scimmia”; Angiulli, “La Filosofia e la
Ricerca Positiva”, P. Siciliani, “Sul Rinnovamento della Filosofia Positiva in
Italia”; Barzellotti, “La morale nella Filosofia Positiva”; Lanciano, “Saggio
di Scienza Prima, Universo,T'Astroe, L’Individuo”; Panizza, “Il Positivismo
Filosofico e il Positivismo Scientifico”, “Lettere ad Tclmholtz”. Vincenzo Botta. Keywords: filosofia italiana, dall’A alla Z
– indice di nome della storia della filosofia italiana di Botta – Botta,
storico dela fiosofia italiana, Botta su Alighieri, Botta su Cavour,
empiricismo, positivismo, Vico, criticismo, idealismo, scolasticismo,
ontologia, psicologia filosofica. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Botta” – The
Swimming-Pool Library.
Bottiroli (Novi
Ligure). Grice: “I like Bottiroli – he is an Italianist, rather than a
philosopher, but typically in the Italian fashion, he uses philosophical
vocabulary – my favourite are his tracts on ‘seduzione,’ ‘desiderio,’ ‘amore,’
‘sesso,’ which of course is all Plato’s symposium – but he has also explored
not just pragmatics, but semantics and syntax – notably with his
‘rigid/flexible’ distinction – Since he is associated with les belles lettres,
philosophers in Italy do not take him too seriously, though!” -- Giovanni
Bottiroli (Novi Ligure) è un filosofo e professore universitario italiano. Professore di Teoria della letteratura, da
molti anni, a Bergamo. Ha insegnato Retorica e Narrazione, Teoria
dell’interpretazione, Estetica, in questa Università. Inoltre, è docente
all’IRPA (Istituto di Ricerca di Psicoanalisi applicata), diretto da Massimo
Recalcati. È direttore della rivista
“Comparatismi" (rivista della Consulta del SSD “Critica letteraria e
Letterature Comparate”). Dal è
Presidente della Consulta di questo settore.
Fa parte del Comitato Scientifico di “Enthymema” e di “Symbolon”, e
della Direzione di “L’immagine Riflessa”. Collabora alla rivista
“Segnocinema”. Pensiero Una filosofia
della flessibilità Giovanni Bottiroli ha elaborato una nuova prospettiva
filosofica che si ispira alla nozione di “flessibilità”, e che egli ha indicato
con diverse espressioni: ragione flessibile, pensiero della Metis, pensiero
strategico. Questa prospettiva viene
esposta nella forma più ampia e sistematica in La ragione flessibile () e La
prova non-ontologica (). Dalla filosofia
alla letteratura (come modo di pensare) In Teoria dello stile la letteratura
viene intesa come modo di pensare e ad essere privilegiato è il suo legame con
la filosofia. Il legamenon privo di conflittualitàtra letteratura e filosofia
richiede di essere analizzato mediante il concetto di stile, inteso sia come
invenzione linguistica sia come “stile di pensiero”. Esemplare, da questo punto
di vista, è l’analisi della “Lettera rubata” di Poe, proposta da Lacan negli
Scritti (1966). La teoria della letteratura
In Che cos'è la teoria della letteratura. Fondamenti e problemi, la teoria
della letteratura viene intesa come una disciplina ibrida che deve attingere
alle teorie del linguaggio, alle teorie del desiderio e alle teorie
dell’interpretazione, ispirandosi principalmente a tre fonti: Saussure, Freud,
Heidegger. L'interpretazione dei testi
come conflictual reading L’interpretazione del testo è intesa come un
conflictual reading capace di lasciare emergere la pluralità degli stili, il
problema dell’identità del soggetto e le dinamiche del desiderio. Il suo
orizzonte sono le estetiche conflittuali, a cuiin prospettive assai
diversehanno contribuito Nietzsche e Heidegger, Freud e Lacan, ma anche
Bachtin. Le riflessioni su questo tema sono confluite in diversi articoli tra
cui Il desiderio “effrayant” di Julien Sorel. Un “conflictual reading” per un
romanzo di formazione in “Enthymema”, 21, .
Opere Libri 1975 Parodia Milano: Scheiwiller (con prefazione di Cesare
Segre) 1980 La contraddizione e la differenza. Il materialismo dialettico e la
semiotica di Julia Kristeva, Giappichelli, Torino 1987 Interpretazione e
strategia, Guerini e associati, Milano 1987 Retorica della creatività. Per
l'interpretazione e la produzione di testi, Paravia, Torino 1990 Figure di
pensiero. La svolta retorica in filosofia, Paravia, Torino 1993 Retorica.
L'intelligenza figurale nell'arte e nella filosofia, Bollati Boringhieri,
Torino 1995 Il reggicalze. Come l'abbigliamento diventò seduzione, Gribaudo,
Torino 1997 Teoria dello stile, La nuova Italia, Firenze 2001 Problemi del
personaggio (curatela), Bergamo University Press, Bergamo 2002 Jacques Lacan.
Arte linguaggio desiderio, Bergamo University Press, Bergamo 2005 Le incertezze
del desiderio. Scritti brevi su strategia e seduzione, Ecig, Genova 2006 Che
cos'è la teoria della letteratura. Fondamenti e problemi, Einaudi, Torino La ragione flessibile. Modi d'essere e stili
di pensiero, Bollati Boringhieri, Torino
La prova non-ontologica. Per una teoria del Nulla e del “non”, Mimesis,
Milano-Udine Voci di Enciclopedia Enciclopedia Einaudi: Eros (1978), Piacere
(1980), Pulsione (1980), Soma/Psiche (1981) (quest’articolo in collaborazione
con Guido Ferraro). Enciclopedia Treccani: Letteratura e psicoanalisi, in
Appendice 2000 Manuale di letteratura italiana. Storia per generi e problemi
(diretta da Franco Brioschi e Costanzo Di Girolamo): Il pensiero filosofico e
scientifico e La prosa della filosofia e della scienza, IV, 1996 ( 21-58 e 945-974) Letteratura
europea (P. Boitani e M. Fusillo): Letteratura e psicoanalisi, 5, 399-417,
UTET, Torino Articoli di filosofia e di
teoria della letteratura (una selezione) 1990 Bachtin, la parodia del
possibile, in "Strumenti critici", 63, 147-66 1994 Il comico inesistente. I regimi
figurali nell’opera di Calvino in “Calvino e il comico” (L. Clerici e B.
Falcetto), Marcos Y Marcos 1996 Sinistra come "bêtise". Il problema
degli attriti nel "Dono” di Nabokov in "Strumenti critici” 80, 1996
2001 Il comico delle articolazioni, in BarbieriBottiroliPerissinotto “Il Comico:
approcci semiotici”, Documenti di lavoro 303-304-305, Centro Internazionale di
Semiotica e Linguistica, Urbino 2001,
27-39 2002 Introduzione a Flaubert, L’educazione sentimentale, Einaudi,
Torino, V-XXI 2003 Un sogno di
Raskolnikov, in “Nel paese dei sogni” (V. Pietrantonio e F. Vittorini), Le
Monnier, Firenze 2003, 70-84 2004 La
logica del diviso in "William Wilson" in Fantastico Poe (R. Cagliero,
Ombre Corte, Verona) 2007 Non sorvegliati e impuniti. Sulla funzione sociale
dell’indisciplina, in Forme contemporaneee del totalitarismo (Massimo
Recalcati), Bollati Boringhieri, Torino 2007 Metaphors and Modal Mixtures in
Metaphors (di Stefano Arduini), Edizioni di Storia e Letteratura, Roma 2008
L’identità modale nei romanzi di Kafka. Descrizione di un progetto di ricerca in
“Cultura tedesca”, 35 2009 In principio era la bêtise, in Soggettivazione e
destino. Saggi intorno al ‘Flaubert’ di Sartre (G. Farina e R. Kirchmayr),
Bruno Mondadori, Milano Ibridare,
problema per artisti. Alcune tesi, in “Enthymema”, n.1, 154-163
Dalle somiglianze alle differenze di famiglia, in L’immagine riflessa,
n.1-2, 181-2 L’inganno del cortile centrale.
Interpretazione della “Phèdre” come testo diviso, in Ermeneutica letteraria,
VIII Introduzione a “La conversazione
infinita” di M. Blanchot, Einaudi, Torino
Lost in styles. Perché nel cognitivismo non c’è abbastanza intelligenza
per capire l’intelligenza figurale, in “Lo sguardo”, 17 153-193 Il perturbante è l’identità divisa.
Un’interpretazione di “Der Sandmann” in Enthymema, 12, 205-229
The possibility of not coinciding with oneself: a reading of Heidegger
as a modal thinker, in The Italian Psychoanalytic Annual, /10, 133-149, Cortina Editore Le parole uccidono le cose oppure altre
parole? Il linguaggio come perdita e come articolazione agonistica in Per Enza
Biagini (A. Brettoni, E. Pellegrini, S. Piazzesi, D. Salvadori), Firenze
University Press, Firenze Liberatore e
incatenato: le aporie di Dioniso (e del dionisiaco) da Euripide a Nietzsche in
Enthymema, XIV, 51-81 Return to literature. A manifesto in favour
of theory and against methodologically reactionary studies (cultural studies
etc.) in “Comparatismi”, 3, 1-37 What is alive and what is dead in Jakobson.
From codes to styles in Roman Jakobson, linguistica e poetica (E. Esposito, S.
Sini e M. Castagneto), Ledizioni, Milano ,
213-220 Il desiderio “effrayant”
di Julien Sorel. Un “conflictual reading” per un romanzo di formazione in
Enthymema, 21, 134-151 Shakespeare e il teatro dell’intelligenza.
Dagli errori di Bruto a quelli di René Girard in Metodo, 6, n. 1,
73-98 Il desiderio e i suoi
destini: dal rapporto ai modi del rapporto, in A. Badiou, Il sesso l’amore
(Federico Leoni e Silvia Lippi), Mimesis, Milano-Udine, 41-52
Sade e il desiderio di essere in “aut aut” 382 To be and not to be.
Hamlet’s Identity, in Enthymema 23,
250-285 Heart of Darkness e la
teoria lacaniana dei registri in Anglistica pisana, XIV, 1-2 () The Turn of the Screw. A tale that “turns” in
Enthymema 24, 43-58 Articoli di cinema
(una selezione) 2007 I registi sono alleati preziosi. Un'interpretazione di
Mulholland Drive di David Lynch, in Segnocinema 144 Identità come identificazione (nei film e non
negli spettatori), in “Imago”, 2 Joe, o
le disavventure di una ninfomane (Nymphomaniac di Lars von Trier), in
“Segnocinema” 196 Non infantilizzate, vi
prego, Ingmar Bergman. Desideri senza magia in “Fanny e Alexander” in
Segnocinema 214 L’arte è un lusso, la
fiction una necessità. Žižek e Hitchcock, qualche anno dopo in “Segnocinema”
223-224 Recensioni Niccolò Scaffai, recensione a Che cos'è la teoria della
letteratura? Fondamenti e problemi, in Allegoria, n. 55, 2007 Panella Giuseppe,
recensione a Che cos'è la teoria della letteratura? Fondamenti e problemi, in
Ermeneutica letteraria n. 3, 2007 Franzini Elio, recensione a La ragione
flessibile, in “Enthymema”, n. IX,
412-414, Dalmasso Gianfranco,
recensione a La ragione flessibile, in “Rivista di Filosofia Neo-Scolastica”,
1, 240-245, Carmello Marco, recensione a La prova
non-ontologica, in “Enthymema”, n. XXV, 703-707, Note
Giovanni Bottiroli (database Università degli Studi di Bergamo), su
www00.unibg. Docenti titolari di materiaIrpa
Milano, su istitutoirpa. Comparatismi.
Rivista della Consulta di Critica letteraria e Letterature comparate, su
ledizioni. Enthymema, su
riviste.unimi. Curriculum Vitae , su
unipa. Elio Franzini, La ragione
flessibile di Giovanni Bottiroli, in Enthymema, n. 9. Marco Carmello, Giovanni Bottiroli "La
prova non-ontologica. Per una teoria del nulla e del 'non' ", Enthymema,
n. 25. Giuseppe Panella, A proposito di
Giovanni Bottiroli, "Che cos'è la teoria della letteratura", in
Ermeneutica letteraria. Rivista internazionale, n. 3. Niccolò Scaffai, Giovanni Bottiroli"Che
cos'è la teoria della letteratura. Fondamenti e problemi", in Allegoria,
n. 55. Giovanni Bottiroli, Il desiderio
"effrayant" di Julien Sorel, in Enthymema, n. 21. Letteratura e psicoanalisi, su treccani. giovannibottiroli/it///www00.unibg/struttura/strutturasmst.asp?rubrica=1&persona=89&nome=Giovanni&cognome=Bottiroli&titolo=Prof.
59307684 I0000 0000 8138 7227
IT\ICCU\CFIV\053603 81043256
135880033 cb144625951 XX1744209
Identitieslccn-n81043256 Biografie
Biografie Letteratura Letteratura
Psicologia Psicologia Filosofo del XX
secoloFilosofi italiani del XXI secoloAccademici italiani del XX
secoloAccademici italiani Professore1951 24 giugno Novi Ligure. Giovanni
Bottiroli. Keywords: Grice, Multiplicity of being, aequi-vocality thesis,
Pegasus, Bellerofonte, l’implicatura di Bellerofonte, possibilita, le categorie
di Kant, puo essere, essere, piovera o no – Quine, ontologia – Grice, Pears,
Metaphysics.Aristotle, what is actual is not also possible – the square of
modalities – the nature of metaphysics. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Bottiroli” – The Swimming-Pool Library.
Bottoni (Padova). Filosofo. Grice: “Most Englishmen know of Bottoni
because he is quoted by Burton in his “Anatomy of Melancholy,” re the
imagination and reason – and how it affects melancholy.” “I call Bottoni a philosophical
biologist – excretion (why?) – nutrition – surely nutrition – as part of birth
– and growth – are essential requirements for a definition of ‘bios’ or life –
and Bottoni knows that – as a philosopher. He studied philosophy and taught
logic, like me. “De conservanda vita,” is more than a philosophy of life – it’s
how the ‘essenza’ del ‘corpore dell’uomo’ is nutrition – and how the spiritus,
and not just the anima, are involved. His model is functionalist, and
Aristotelian, like mine!” – He also provides a philosophy of disease – which
should make us wonder about whether we are endowed with a conceptual analysis
of ‘health,’ a favourite term for Aristotle (‘healthy food,’ ‘healthy man,’
‘healthy habit’). Uno dei grandi medici italiani del Rinascimento. La sua
formazione avvenne nella città natale, dove si laureò in medicina e
filosofia. Dal 1555 divenne professore
nell'Padova, dove insegnò in successione logica, medicina teorica
straordinaria, medicina pratica e medicina teorica ordinaria. Introdusse l'uso
del mercurio nella cura della sifilide. Fu rivale del medico padovano Ercole
Sassonia, di cui tentò d'impedirne l'insegnamento. I suoi contributi scientifici più importanti
riguardano le funzioni dirette alla conservazione dell'individuo e della
specie, quindi nutrizione, crescita e generazione, che definì tria suprema naturae
munera. Altre opere: “Della vita” “De
vitta” “De vita conservanda, Padova, Iacobum Bozzam); De morbis mulieribus
libri tres, Venezia, Paulum Meietum); Methodi medicinales duae, Francoforte); De
modo discurrendi circa morbos, eosdemque curandi tractatos, Francoforte). Dizionario
biografico degli italiani. Cap.1X, V
Niuerficorporisnoftriesentiatribuspotisfis mum perfici,
Au&toreftHip.Lib.depart: morbisuulg.contentis,nimirum continentibus nepartes-omnescorporisnutriantur;immo
eden dem subftantiapanis incanefit.carocanis,fs= cut etiam in homine. Hoc autem
nequaquam contingeret , nifi in u n o ecodem alimentomu mero delitescere
nutrimentum simile omnibus dictispartibus) indiuerfisindiuiduisfpecie differentibus.
Que igitur fit Nostri corporis t f i n g u l a r u m p a r t i u m ef fentia ,
e x q u i b u s q u o t e s qualibus conflatafit,explicareoportet. )impetumfacientibus,Quorum
omniumuna o eademefteffentiacorporeaGsubstantia;distins
guunturfolumprenestenuitaremecrasfstie,buiufe modi autem efemeia homini non
ineftratione qua isiJA8.aph. homo vel animal aut planta, sed ratione qua mixtum,
acproindecuilibetmixtogosina gulis cius partibus conuenit, ut ob i d
Nutritioznismaterianecàfubftantiaincorporeacapienda fit,necà
quolibeecorpore;fedfolumàmixton Q u a r a t i o n e f i t , u t n u l l u m c i
e m e n t u m r a t i o n e: quá fimplex corpus eft , idoneum ad nutris 113 endumefeposfat,Nihil.niquodeftComplex,aprum
Nullú natumestnutrirecompositum;praetereaelementa fimp. Poteft mixtionisperfectionetumpænes
corporiseffens nutrire.tiamtumcomplexionem.unum quodq;corpus maiorem eu
minorempreparationem suscipit cumeafintcorpora,quefummisqualitatibusprae
Autrire dita funtLonge diftant ,uiapra fine ad witam Jūscipiendam ,fed
faliusmixtioniscausa,oris, tarinquolibetmixta difpofitioad aliquodeuis, Solumdensuitægenus,
promaiori,etminori ad:Viræ gradum magis uelminusprestantem, Hon. Quod sanėincaufaeft,uthomoexcellentios
remnitegraduimà deobonorum omniumlars tiorem,gitore mixtione
primooriuntur,paulomaioremaffinia Alimentatemnobifcumhaberevidentur. Quandoquis
cum nódem ratione qua mixia sumt , triplicem illum partium mixtú.acceperit.Quia
exAuic.senientiadonás uit il le meliorem temperaturam quam habeant caeteraomnia
mundientia,Contra uerúelementa,quiamixtioneadhuccarent,&
fummisqualitatibuspraeditafunt,ideononsolumuita carent, fed tanquam corpora
omnium impera fe&tisfimalongaomniumdiftant ab ipsauiça. Qua propter frustraquæriturex
huiusmodicor poribusimperfectisfimis& uitaeineptisaliqua utritionis
materia. Quæ uerò exclementorum et apti uir excellenuitzgradu
obtineat parrium numerum obtinebunt , quibus diximus de fumi constitutam,efseuniuersammixtiefentiam,preterea
ex precedente mixtione aliquam tempera- mixto. turamconsequeasunt,utego
mixtionisratione,a qualitatumprimarumcomoderatione,minus ipfos elementis
diftent à corpore nostro ; Hec tamen prima elementorum mixtio adeo inperfecta
eft, ut fufficiens minime fitper nutris tione facienda ; Quia hac ratione
quodlibet mixtum nutritioni idoneum forei', &t) uitæ cons feruationi,unde
homoæq;nutririposset,ex las pidibusetmetalisficutexpaneetvino hoc samencum
sensui repugnet,neccesariofequitur, preterpropofitam conuenientiamсex quo
libct>mis latam ripaulo angustior existens, noftræ etiam mixtioamplam aliam
requiri,queprio
nifiemagispropinqua,hacautem
qualisele debeat,naturae modus mixtionissutricns tise nutritideclarant:Nam
quodnutriturumQuale eft, non folum mixtum utfitoportet,cuiusmos fitaprú
disuntetiamlapidese mettalla,fedtalemnutri miscibiliumcommenfurarionem
haberedebet,qua lisrequiritur,esaptumfitsertiinfubftantiam nutriti, At quod nutriturnonfolum
corpus eft, non folum corpus mixtum , uerum etiam uita præditum , ergo quod est
nutriturum , cum n uut pote nia>tionis; tritosimileefedebeat,eammixtionem
acmi scibilium mensuram habere opus eft,ut in sub
ftantiamcorporisuertipossit,& iliusuitam conseruare: Cuius mixtionis defe
tu lapides e metalla,ficut ad nullam vitaegradummanife
ftumpreparatafuere,itanecuitam noftramtueri, aliquomodopoterunt,Quandoquidem in
sui generatione longe aliam mixtionis rationem obtinuere,quam Viuentis corporis
nutritia cxpos ftulets A l i m e n t u m d e f u m e n. Albertini Bottoni.
Albertinus Bottonnus. Albertinus Bottoni. Albertino Bottoni. Keywords: vita,
filosofia della vita, Grice on body and mind in ‘Personal identity’ – body,
corpus Christi – corpus umano, corpus viris – essential corporis humani,
l’essenza del corpo umano, corpo dell’uomo, corpo virile. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Bottoni” – The Swimming-Pool Library.
Bovio (Trani). Filosofo. Grice: “You’ve got to
love Bovio; he has a stamp, I don’t. My favourite is his piece on ‘linguaggio,’
on the implicature (plural of implicatura) of the ‘animale parlante’ – ‘un
tono, una figura, …’ – But he also philosophissed fascinatingly on ‘La lotta,’
which is a bit like my model of conversation as a competitive game.” politico
italiano, sistematizzatore dell'ideologia repubblicana e deputato al Parlamento
del Regno d'Italia. La casa natale di Giovanni Bovio a Trani
Giovanni Scipione Bovio nasce a Trani da Nicola Bovio di Altamura, impiegato, e
Chiara Pasquini. Autodidatta, pubblica nel 1864 Il Verbo Novello, un
poema filosofico scritto con intonazione enfatica. Fra i suoi scritti si
ricordano la Filosofia del diritto, il Sommario della storia del diritto in
Italia, il Genio, gli Scritti filosofici e politici, la Dottrina dei partiti in
Europa, i Discorsi. Sotto il Ministero Minghetti, nel 1872, ottenne il pareggiamento
della cattedra di Storia del Diritto all'Napoli e, nel 1875 consegui la libera
docenza in Filosofia del diritto. Bovio fu anche deputato alla Camera:
nel 1876, con il subentrare della Sinistra costituzionale alla Destra, fu
eletto nel collegio di Minervino Murge. Il suo atteggiamento, diversamente da
quello dei suoi compagni che condividevano l'idea repubblicana, non fu incline
all'astensionismo. Nel 1880 Bovio sposò a Napoli Bianca Nicosia dalla
quale ebbe due figli, Corso Bovio, così chiamato in onore agli italiani di
Corsica sottomessi al dominio francese e Libero Bovio (1883-1942), poeta ed
autore dei testi di molte celebri canzoni napoletane. Libero Bovio, a sua
volta, fu il nonno dell'avvocato, giornalista e docente Libero Corso Bovio (1948-2007).
Napoli fu la sua città di adozione, dove morì il 15 aprile 1903. La città gli
ha dedicato una piazza, che i napoletani continuano però a chiamare con
l'antico nome di Piazza Borsa. La città di Firenze gli ha dedicato una strada.
La città di Piombino gli ha intitolato la piazza sul mare più grande d'Europa,
Piazza Bovio. La città di Teramo gli ha intitolato un importante viale. La
città di Terni gli ha intitolato un intero quartiere che comprende tutta la
zona est chiamato, appunto, Borgo Bovio. «(Napoli) In questa casa morì
povero e incontaminato Giovanni Bovio che meditando con animo libero l'Infinito
e consacrando le ragioni dei popoli in pagine adamantine ravvivò d'alta luce il
pensiero italico e precorse veggente la nuova età.» (Epigrafe di Mario
Rapisardi) Il pensiero Targa in memoria di Bovio nella piazza di Napoli a
lui dedicata Passo Corese: targa, con testo attribuito a Giovanni Bovio,
dedicata a Garibaldi Giovanni Bovio era sostanzialmente contrario alla
monarchia. Come ideologo repubblicano, Bovio ebbe il motto "definirsi o
sparire": palesò insomma ai repubblicani l'esigenza urgente di
un'impostazione non confusa e non settaria, di una chiara direzione che spinse
poi i repubblicani a definirsi in partito di moderno tenore. Bovio stabilì
per il Partito repubblicano nessi e prospettive nazionali ed europee.
Egli considera la monarchia come l'attuale realtà italiana. Ne segue che la
repubblica è utopia, e Bovio si dichiara utopista. Nel suo pensiero la
monarchia cadrà, proprio quando dovrà risolvere il problema della libertà.
Serve comunque un lungo periodo perché la situazione monarchica si deteriori.
Colma evidentemente di determinismo, la sua filosofia si definiva come
naturalismo matematico. Differentemente dalla teoria socialista, Bovio
riteneva che il nuovo Stato a venire avrebbe avuto una "forma
storica", non potendo dimensionarsi unicamente sulla base di azioni
economiche. Bovio introduceva dunque una concezione formale dello Stato, che si
sforzò di divulgare anche presso i ceti operai. Fu molto considerato
anche a Matera dove non si dimenticava peraltro che nella locale "scuola
detta regia, fondata nel 1769 da Bernardo Tanucci, libero pensatore dei tempi
suoi, quando era libertà contrastare alle pretensioni papali, fu insegnante di
letteratura e di diritto Francesco Bovio, il quale intese queste dottrine nella
libertà e per la libertà. Quell'insegnamento fu seme fecondo, e dalla sua
scuola venne fuori la nobile schiera dei martiri del 1799, i cui militi
rispondono ai nomi di Giovanni Firrao, Giambattista Torricelli, Fabio Mazzei,
Liborio Cufaro, Antonio Lena-Santoro, Gennaro Passarelli, Marco
Malvinni-Malvezzi". Nel 1904, a circa un anno dalla sua morte, nella
"giornata più adatta" come "il fatidico XX Settembre", gli
intellettuali laici materani con la loro associazione "G.B.
Torricelli" tennero una solenne commemorazione "per pagare un tributo
di affetto e di riverenza al Grande, che ci fu Maestro e ci amò di quell'amore
di cui sono capaci soltanto gli educatori come Lui" dice un oratore. E un
secondo aggiunge che "la titanica figura di quell'illustre profeticamente
ci addita il sole dell'avvenire", per cui il tributo di affetto al suo
carattere fiero ed onesto è tanto più doveroso "in questi tempi
borgiani". Un terzo oratore, rivolgendosi al sindaco Raffaele Sarra, e nel
consegnargli la lapide, lo invita ad additare "quel nome a questi onesti
operai per indirizzarli sulla via della dea ragione, scuotendo così il giogo
dell'oscurantismo e della superstizione, che li avvince e li abbruttisce".
Promessa che il sindaco Raffaele Sarra non esita a fare, ritenendo quel marmo
"un severo monito all'indirizzo di tutti coloro i quali nulla fecero e
tuttora nulla fanno per strappare la nostra plebe dalla miseria, dalla
ignoranza, dalla superstizione, dall'abbruttimento secolare". Per la
precisione, la lapide commemorativa, scoperta quel giorno sulla facciata del
palazzo di giustizia, sarà tolta negli anni '30 per iniziativa della sezione
fascista (e gli incauti scalpellatori si riferiranno nell'operazione).
Bovio ebbe comunque anche l'esigenza di definirsi rispetto agli anarchici. La
forma repubblicana, scrisse, è a metà strada fra la monarchia e l'anarchia,
vale a dire fra l'ipertrofia dello Stato e la sua totale anarchica abolizione.
Non a caso, quando l'anarchico Gaetano Bresci compì l'attentato contro Umberto
I, Bovio invitò tutti gli anarchici a desistere dalla violenza. In sostanza,
un'esagerazione utopistica tradotta in atti sanguinari (l'opera degli
anarchici) avrebbe prodotto un rafforzamento reattivo dell'autorità costituita,
allontanando proprio il momento dell'avvento della repubblica. Troviamo in lui
un tentativo di superare l'idealismo della metafisica idealistica e insieme con
essa l'approccio empirico del positivismo. Fondamentalmente Bovio introdusse in
Italia l'eco delle nuove correnti speculative nella filosofia del
diritto. «Giovanni Bovio — cittadino di spartana austerità — fra il
mercimonio affannoso dei politicanti — pensatore solitario — fra lo strepito di
cozzanti dottrine — artefice possente di stile — fra la pretenziosa nullaggine
dei parolai — traversò impavido — le torbide correnti del secolo — e ne uscì
puro a fronte alta — con l'animo illuminato — dalla fede confortevole —
nell'ascensione perpetua del pensiero umano.» (Epigrafe di Mario
Rapisardi) Bovio e la massoneria Bovio fu un membro eminente della
massoneria(raggiunse il 33º ed ultimo grado del Rito scozzese antico ed
accettato), così come lo erano i suoi familiari (suo padre Nicola, suo zio
Scipione e suo nonno Francesco Bovio). Iniziato nella Loggia Caprera di Trani
nel 1863, il 17 giugno del 1865 Giovanni Bovio ne divenne oratore. Il 30 maggio
1878, su invito della massoneria milanese, tenne a Milano la commemorazione del
centenario della morte di Voltaire. Nel maggio 1882 fu nominato membro
del Grande Oriente d'Italia, di cui presiedette la Costituente del 1887. Il 17
febbraio 1889 fu eletto grande oratore, e restò in carica fino alla Costituente
del 1894. Il 6 giugno 1889, in Campo dei Fiori a Roma, fu l'oratore ufficiale
per l'inaugurazione del monumento a Giordano Bruno, voluto dalla massoneria
romana ed eseguito da Ettore Ferrari, che sarà gran maestro del Grande Oriente
d'Italia. Gran Maestro della Loggia Napoletana, nel 1896 fu candidato
all'elezione di Gran Maestro nazionale. L'8 giugno 1896, in
un'interpellanza rivolta al presidente del consiglio e ministro dell'interno
marchese di Rudinì a proposito dei provvedimenti che aveva annunciato contro la
massoneria, Bovio disse «La massoneria è un'istituzione universale quanto
l'Umanità ed antica quanto la memoria. Essa ha le sue primavere periodiche,
perché da una parte custodisce le tradizioni ed il rito che la legano ai
secoli, dall'altra si mette all'avanguardia di ogni pensiero e cammina con la
giovinezza del mondo» Il centenario della Rivoluzione di Altamura
Celebrazioni per il primo centenario (1899) della Rivoluzione di Altamura (con
Giovanni Bovio) Giovanni Bovio partecipò alle celebrazioni del centenario della
Rivoluzione di Altamura (nell'anno 1899), durante il quale fu eretto un
monumento sulla piazza centrale di Altamura, che ancora oggi è presente e che
fu realizzato da Arnaldo Zocchi. Il padre di Giovanni Bovio, Nicola Bovio, era
di Altamura, così come lo era suo nonno Francesco Bovio, il quale insegnò
diritto presso l'Università degli Studi di Altamura. Nel suo discorso,
Giovanni Bovio esaltò lo spirito degli altamurani e affermò che il concetto di
libertà era stato sempre vivo nei loro cuori. Anche grazie al fervore di idee
dell'antica Altamura, dotti, nobili e plebei altamurani si erano uniti tutti
sotto l'idea di libertà ed erano pronti a sacrificare le loro ricchezze, i loro
titoli e persino la loro vita per la libertà. Antenati e discendenti di
Giovanni Bovio Francesco Maria Bovio (anni 17501830)nonno di Giovanni
Bovioprofessore di diritto e lettere presso le Regie Scuole di Matera e
l'antica Università degli Studi di Altamura. Fu anche "giudice interino di
pace" e massone iscritto alla loggia "Oriente di Altamura". Difese
inoltre la Repubblica Napoletana, prendendo parte, nel maggio 1799, alla
Rivoluzione di Altamura Nicola Boviopadre di Giovanni Boviocarbonaro (iscritto
alla vendita "il Pellicano" di Trani) Scipione Boviozio di Giovanni
Boviocarbonaro (iscritto alla vendita "il Pellicano" di Trani) Corso
Boviofiglio di Giovanni Bovio- avvocato del foro di Napoli e successivamente
docente Diritto Penale Milano Libero Bovio (18831942)figlio di Giovanni
Boviopoeta e musicista Giovanni Bovio (1920-1978)nipote di Giovanni
Bovioavvocato del foro di Milano Libero
Corso Bovio (1948-2007)pronipote di Giovanni Bovioavvocato, giornalista e
docente Note Matera contemporaneaCultura
e società, Leonardo Sacco, 1983, Basilicata editrice Alfonso Scirocco, BOVIO, Giovanni, in
Dizionario biografico degli italiani,
13, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1971. 26 ottobre . Gran Loggia . Massoneria e i suoi trecento
anni di modernità, una mostra ricorda i massoni protagonisti del
NovecentoGrande Oriente d'ItaliaSito Ufficiale, su Grande Oriente d'Italia, 4
aprile . 6 aprile 22 marzo ). Ferdinando Cordova, Massoneria e Politica in
Italia, 1892-1908, Carte Scoperte, Milano, 42.
Biografia di Giovanni Bovio (con video GOI radio), su montesion
(archiviato il 13 gennaio 2005).
Vittorio Gnocchini, L'Italia dei Liberi Muratori, Erasmo ed., Roma,
200547. Copia archiviata, su comunedipignataro. 25 luglio 30 giugno ).
Morto l'avvocato Bovio, "principe" della difesa, in La Stampa,
14-03-1978. Giovanni Bovio, Teatro
morale dogmatico-istorico, dottrinale e predicabile, Roma, nella stamparia di
Giorgio Placho presso a San Marco, 1731. Giovanni Bovio, Teatro morale
dogmatico-istorico, dottrinale e predicabile. Tomo secondo, In Roma, per
Filippo Zenobj stampatore, e intagliatore di n.s. Clemente XII, incontro il
Seminario Romano, 1734. Repubblicanesimo
Partito Repubblicano Italiano Piazza Giovanni Bovio (Napoli) Altri progetti
Collabora a Wikisource Wikisource contiene una pagina dedicata a Giovanni Bovio
Collabora a Wikiquote Citazionio su Giovanni Bovio Collabora a Wikimedia
Commons Wikimedia Commons contiene immagini o altri file su Giovanni Bovio Giovanni Bovio, in Dizionario di storia,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana, .
Opere di Giovanni Bovio, su Liber Liber.
Opere di Giovanni Bovio, su openMLOL, Horizons Unlimited srl. Opere di
Giovanni Bovio, . Giovanni Bovio, su
storia.camera, Camera dei deputati.
Armando Carlini, BOVIO, Giovanni, in Enciclopedia Italiana, Roma,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1930, giovanni-bovio. Alfonso Scirocco,
BOVIO, Giovanni, in Dizionario biografico degli italiani, 13, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana,
1971.Filosofia Politica Politica
Categorie: Deputati della XIII legislatura del Regno d'ItaliaDeputati della XIV
legislatura del Regno d'ItaliaDeputati della XV legislatura del Regno
d'ItaliaDeputati della XVI legislatura del Regno d'ItaliaDeputati della XVII
legislatura del Regno d'ItaliaDeputati della XVIII legislatura del Regno
d'ItaliaDeputati della XIX legislatura del Regno d'ItaliaDeputati della XX legislatura
del Regno d'ItaliaDeputati della XXI legislatura del Regno d'ItaliaFilosofi
italiani del XIX secoloPolitici italiani Professore1837 1903 6 febbraio 15
aprile Trani NapoliRepubblicanesimoMassoniMazzinianiPolitici dell'Estrema
sinistra storicaPolitici del Partito Repubblicano ItalianoStudiosi di diritto
penale del XIX secolo. Roma Utopista non è chi sogna , m a chi pensa , e tanto
più profonda è l'Utopia quanto più il pensiero coglie la relatività dei tempi.
Greca è dunque l'origine della Utopia é utopista tipico fu Socrate che osó
primo al costume civico contrapporre la missione individuale:– Io Socrate sono
nato a liberamente filosofare e se cento volte per que sto iofossi morto e
rinascessi, tornerei a filosofare.Non pena dun que mi è dovuta, ma il Pritaneo.
Questo tentativo di ribellione dell'individuo contro il cittadino,del
l'individuo che osa pigliarsi un mandato individuale che non solo valga il
mandato civile m a ardisca riformare il costume , questo è punito e, in quella
natura di tempi,era veramente crimine di Stato.Socrate anch'esso,come atterrito
dal colpo ch'ei tira,sente che al cittadino è dovuta l'espiazione individuale,
e rifiuta ausilio , e si apparecchia all'immolazione di sè non pure perché
sente compiuta la sua mis sione e non gli piace vivere superstite a se medesimo
, ma perchè vuole grecamente spirare:dum patriae legibus obsequimur.Che è quel
l'ultimo pensiero del Gallo,che,rimossoillenzuolodalviso,eivuole sacrificato ad
Esculapio? Vuol finire sul letto del carcere come fosse alle Termopili, e vuol
morire con religione e costume attico come a punizione di alto trascorso
individuale. L'individuo fu Socrate fi
losofo;ilmoribondoèl'atenieserassegnato:ma ilpiùgrandeèque sto, che proprio
questo ateniese punisce quell'individuo e non gli dà scampo. Pericle non potè
salvare Anassagora; Socrate non vuole sal vare se stesso. Quando gli Dei patrii
percossi dalla riflessione socratica supina rono sull'Olimpo muto , Epicuro
sorridendo gitto sopra di loro un gran panno funereo e si rallegrò coll'uomo
liberato dai divini ter rori. Però quel panno che Epicuro gittava sull'Olimpo
copriva tutta la Grecia; giacché quel panno che soffocava la lotta semi-divina
era indizio della missione greca già finita. Perciò Epicuro la scia i giar
dini greci, le dolcezze e i profumi arcadici, e se ne viene nel Foro romano , e
siede e sentenzia e giudica e genera di sè due uomini diversissimi, Orazio e
Lucrezio, o da Orazio poi il tipo di Munazio Planco e da Lucrezio quello di
Papiniano. Sono troppe cose che io dico insieme, delle quali molte non dette
ancora e nondimeno prova bili non pure con la forma del discorso,ma col
testimonio dei fatti, 24 Cicerone , vedendo Epicuro alle
porte di R o m a , cerca fulminarlo col medesimo effetto onde Pio IX fulminava
il soldato italiano ve nuto innanzi a porta Pia.Erano saette sine ictu.Epicuro
sorride dei fulmini di Cicerone come di quelli del Giove greco ed entra in Roma
e prende Cicerone per mano e segretamente sel fa suo.Ma appena entrato in R o m
a Epicuro prende la natura del Giano latino, si fa bifronte, ed una sua faccia
è quella di Orazio , l'altra di L u crezio.Or come avviene codesto
miracolo?Miracolo no:è la dialet tica del sistema epicureo che ha questi due
lati. L'uno dice cosi: La vita è brede ; di là non si continua ; dunque
godiamola di pre sente.La morte ci colga quando possiamo gittarle infaccia la
scorsa del pomo della voluttà, tutto premuto. L'altro dice cosi : La vita è
breve; di là non si continua; osiamo dunque eternarla con un'opera degna della
immortalità della fama. Perchè tentare la turpitudine se nel punto di
asseguirla la morte può spegnermi? Ecco le due fronti di Epicuro , che sulla
porta di R o m a assume forma gianesca. L'una è di Orazio : Vitae summa brevis
nos detat spem inchoare longam . Di lá non v'è vita : N o n regna vini sortiere
talis.La conseguenza ch'ei porge all'anima tua è sempre una:Carpe diem quam
minimum credula postero. Questa illazione può signifi carsi con un grugnito del
porco epicureo. L'altra è di Lucrezio : Omnia migrant, Omnia commutat natura et
dertere cogit. Dalla quale migrazione eterna dell'essere deriva il summum crede
nefas. Importa sol consegnare integra la lampa della vita alle generazioni
sopravvenienti. Da Orazio nasce Munazio Planco , prima Cesariano ,poi P o m p e
iano, poi repubblicano, poi di Antonio e di Cleopatra, poi cortigiano di
Augusto e sprezzato da tutti: tipo del galantuomo di Guicciardini; e fini nella
sua villa di Tivoli come Guicciardini nella solitudine di Arcetri. Da Lucrezio
nasce il tipo del giureconsulto, Papiniano, che intese il dritto come bonum
aequum , e non volle in Senato difendere un imperatore fratricida e piuttosto
che l'onore volle lasciare la vita. Morendo,come avea sentenziato,provvide
all'immortalità della fama . 25 Cosi abbiamo dalla medesima scuola il
porcus de grege Epicuri, c de acie Epicuri miles. N è questo doppio tipo fu
smarrito nel p e riodo del risorgimento, quando dopo la scolastica platonica e
aristo telica si riaffacció l'epicureismo : dall'una parte si ebbe il Pontano
cantore della voluttà, dall'altra il Cavalcante cercatore austero, tra i
sepolcri, della immortalità della fama. 4 20 Da Epicuro ilmondo
romano prende ilsenso della positività,ed è però mondo di prosa non di arte,con
missione giuridica,con lin gua giuridica, con monumenti,storia,tradizioni
giuridiche.La Gre cia ci ha tramandato due insuperabili documenti, la tragedia
epica e la tragedia filosofica, l'Iliade e il Fedone; Roma il Corpus juris, con
due potenti compagni, l'epigrafe e il responso. Quanto all'epigrafe , specie
sintetica di letteratura , nessun altro popolo nė lingua ha il quarto della
maestà e rapidità dell'epigrafe latina,nata rebus agendis:onde nazioni nordiche
e neolatine e tran satlantiche pigliano ancora , e avverrà per lungo tempo , da
R o m a antica l'epigrafe e il responso. E la più bella dell'epigrafi ha conte
nuto cpicurco e giuridico: « Et creditis esse Deos ?» la tomba negata a Catone
e a Pompeo è superbamente data ad un mimo ! Se gli Dei sono ingiusti, gli Dei
non sono. E le epigrafi più solenni nascondono certa finezza d'ironia epicurea
nel senso giuridico. L'epigrafe latina è solenne, perché è breve come il
responso : Questa rapidità di percezione è dalla lingua istessa giuridica per
eccellenza, imperativa e, se m'è lecito a dire, dittatoria: onde l'epi grafe è
quasi sempre responsiva cioè di senso giuridico,e ilresponso è sempre
epigrafico. E d in R o m a fu possibile il tipo del giureconsulto, dell'u o m o
cioè che ha l'intera percezione del dritto,rapidamente e propriamente la
significa e sa comandarla a sè stesso prima che agli altri. È tipo raro , tutto
assorbito dalla meditazione etica , che traduce nella p a rola e nel fatto.Roma
n'ebbe pochissimi e assai più pochi ne fiori rono in tempi posteriori;e quando
oggi odo chiamare giureconsulti alcuni legisti meno che mediocri dico che o le
parole non s'inten dono o sono stravolte dall'adulazione. Quando la lingua
latina canta di amore a me pare,senza esage razione, udire il Ciclope favellare
a Galatea.Non è qui la sua forza, la sua missione, il suo contenuto
storico:dica rapidamente il dritto, dica il fatto; il responso e l'epigrafe,
questo è il gran contenuto della letteratura latina, questo è suo proprio, è
originale, è collatino,oso ied « Quid quid praecifus, esto brevis, ut
cito dicta Percipiant animi. 1 - 27 dire:il rimanente é preso di
qua o là e porta il mantello peregrino . Ed ha tre uomini sommi , Lucrezio ,
Papiniano e Tacito. Lucrezio non ha cantato un poema,nè si dà al mondo poema
didascalico,ma ha dato l'esposizione epicurea della natura,la cui Venus non
viene da Milo ma dal Foro e può somigliare ad Astrea.Papiniano ha dato il più
alto responso , nel quale è la sintesi della missione latina e lo ha
suggellato, come dovea, con la morte.L'olocausto di Socrate ci mandò la tragedia
filosofica che è greca;l'olocausto di Papiniano citramanda latragedia giuridica
che è latina.Perchè dopo ilNerone e la Messalina non cantare anche questa che è
più solenne?La sto ria di Tacito suona sulle rovine imminenti dello Stato
latino come la serventesi dell'ultimo degli albigesi.Tacito è fosco come la
sera neb biosadiuna grande giornata;èriflessivocomechirasentalerovine; è triste
come chi cerca una virtù ch'ei sa di non trovare. Perciò ei ritrae Tiberio
assai meglio che Tiziano non ritragga Filippo II , m a dove pinge la virtù non
è pittore molto ispirato. E grande col pen nello onde lo Spinelli ritraeva
Satana;ma se gli dai la tavolozza di Raffaello ei te l’annacqua.
Lucrezio,Papiniano e Tacito sono tre che si somigliano nella forma di concepire
e nella rapidità scolpita della espressione. Tacito , che . segna la decadenza
e lavora come il Sisifo di Lucrezio,qui semper victus tristisque recedit,
spesso ti accusa la maniera e quando è breve, quandoècorto;ma
èl'ultimode'grandiromani.Chicercalagran dezza del pensiero latino fuori di
questi , e vuol trovarlo o nei l a menti di Properzio e di Ovidio , o nel
citiso di Virgilio e nelle p r i mavere di Orazio , o pescarlo nel bicchiere di
Catullo , o spiccarlo dagli orli della toga di Cicerone è come chi cercando
l'anima del trecento,invece di volgersi a Dante ea Boccaccio,la spia negli oc
chi estatici di Caterina da Siena o nel cipiglio di Passavanti. In questo
teatro giuridico,che è il mondo latino,ilcontenuto della lotta si trasforma e
di semidivino diviene pienamente umano . Qui non han luogo cause per divinità.
Qui Lucrezio può vuotare il P a n theon che accoglie indifferentemente tutti
gl'Iddii per vederli indiffe rentemente sfatare dal sistematore della
Natura.Lucrezio morrà non per accusa di Melito , di Anito , di Licone ; m a
morrá se gli piace, d i s u a m a n o , s e il d e s t i n o d e l l ' u o m o
g l i p a r r à t r o p p o s o m i g l i a n t e a quello di Sisifo. Allora la
Venus genutrix gli si muterà in Venere Libitina , ed egli userà della vita
secondo quello che gli parrå suo diritto. Io non credo all'aconito ; credo
suicida Lucrezio , e questo suicidio proprio di forma romana , come quello di
Catone , cioè per ius necis etiam in se. Questa lotta
umana,iniziata non compita in Roma,questa che è tutta e sempre lotta civile dal
ritiro della plebe sull'Aventino sino ad Augusto,qui omnium munia in se trahere
coepit;questa epopea tutta latina non trovabile in Virgilio ma un frammento Ciò
significa : Il mondo greco , cominciato religiosamente ,finisce nella
irreligione di Epicuro; ilmondo romano pieno della dotta ir religione di
Epicuro, finisce nel mistero cristiano. Come sia avvenuto questo fenomeno
chiariremo nella nostra le zione intorno a Cristo. Questo vien chiaro di
presente,che ilcontenuto giuridico in Roma non può porgersi come ius civile
abstractum ,ma come primo sen timento di equità,onde sigenera
ilPretore,istituzione profondamente etica, ignota anche questa alla Grecia, e
urbano e peregrino, e il cui fineèsemprel'aequitas,affinchèilsummum
ius,nondiventassesumma iniuria o summa malitia.Quindi ilplacito del
giureconsulto nella co stituzione delle leggi:In rebus novis constituendis
coidens esse de bet utilitas, ne animus recedat ab eo jure , quod diu AEQUUM
visum est (Fideicom L. IV .). Chiaro è che l'equità costituisca la misura del
dritto;che questa equità lungamente saggiata,traducendosi in dritto, genera
l'utile sincero ; e che questo utile debba essere evidente ai popoli nella
costituzione delle leggi. Quindi l'iniquum erat injuria. Quindi l'aequitas appo
i latini non è il concetto volgare che ci viene da Ugone Grozio,è
l'assoluta,continua,ascendente correzione del dritto civile , cioè del dritto
greco ; e però cosi coloro che v e g gono pura medesimezza del dritto greco e
romano , quanto quegli altri che continuano a favoleggiare intorno alla origine
greca delle dodici tavole mostrano ignorare la differenza delle due storie ,
dei duc popoli, delle due lotte,delle due civiltà.E iltesto canta chiaro: Ius
praetorium adiuvandi, del supplendi, vel CORRIGENDI iuris civilis gratia est
introductum ,propter utilitatem pubblicam..... Che è quel ius civile bisognoso
di correzione ? È quello appunto che in R o m a patriziato il tribuno per
una certa equa partizione di cose e di ufficii,e genero , ignoto alla Grecia;
l'altro tra l'individuo per una certa equa emancipazione ignoto alla Grecia.
dell'individuo 28 il rimanente in Tacito, ha due periodi principali: l'uno tra
plebe e e la comunanza ,e generó Spartaco, Livio e La plebe fu vendicata da Mario
e più da Cesare che se oppresso il tribuno era segno che non v'era più
patriziato sovrano ed operoso. Spartaco,sopraffatto da Crasso e da Pompeo e
morto nella pienezza della sua protesta, trovò poco dopo più grande vendicatore
, Cristo. comincia a parere s u m m a injuria , la cui correzione
costituisce l'i stituto pretorio,che è tutto romano,ilcui programma si assomma
nella sentenza:Placuit in omnibus rebus praecipuam csse iustitiae ac AEQUITATIS
quam stricti juris rationem .Quello stretto dritto è greco, è puramente civile,
è quiritario, è aristocratico, e trasmoda nell'in giuria, o per violenza o per
malizia,aut vi,aut fraude. Quell'acqui tas è la correzione pretoria, è la
grandezza dello spirito latino, che tutto si manifesta e dimora nella giustizia
pretoria e urbana e p e regrina.E quell'aequitas deriva dalla lotta umana,cosi
della plebe contro il patriziato come del servo contro il padrone. Il ius
civile e il risultamento della lotta semidivina ; l'aequitas è il prodotto
della lotta civile:quella è greca,questa è latina:quella ha il suo fastigio
storico da Socrate ad Epicuro, questa da Mario a Spartaco : quella è lotta
filosofica, questa è giuridica: i canoni di Epicuro sono l'ora zione funebre
all'Olimpo e però alla Grecia, la protesta di Spartaco èilrequiemalsuperbo
ciris romanus.Insomma lagloriastorica diRoma non è ildittatore,nè ilconsole,nè
ilsenato,nè ilque store,né l'imperatore,e nemmeno iltribuno,è ilPretore:ilsuo
editto è la sintesi dei responsi; lo spirito dei responsi è l'equità; l'equità
è ilprodottodellalottaumana;questalottaèilcontenuto della ci viltà
latina. - 29 Con questo spirito di equità torna agevole a Tacito
descrivere il tiranno, scolpirlo. Volere parendo di rifiutare, comandare
parendo d i s u b i r e , f a r t u t t o p a r e n d o d i n o n f a r e , q u
e s t o è il t i p o d e l t i r a n n o , questo è il Tiberio di Tacito ,
rispetto al quale gli altri tiranni v e nuti di poi sono
volgari,ubriachi,troppo scoperti e però troppo espo sti ad essere
tiranneggiati. Tipico è questo Tiberio in Tacito,come AiaceinOmero,come
UgolinoinDante,come inOtelloinSakespeare, e non patiscono ritoccamenti di
nessuna mano : chi si attenta a ri farli, sotto qualunque altra forma , disfà.
E in R o m a fu possibile il ritratto del tiranno,ilpittore di Tiberio, perchè
in Roma fu possibile ilsentimentodell'equità,non astratto,ma tradotto inragione
pre toria.Ne Riccardo III,nè Arrigo VIII,nè Filippo II,nè Alessandro VI o Paolo
IV ritrassero Tiberio : vollero troppo, si chiarirono troppo, furono troppo tiranneggiati
: m a il tipo , spento individualmente, r i sorse collettivamente nella
Compagnia di Gesù , che per 333 anni dilargò l'oligarchia nera sulla terra,
parendo di non volere , di non comandare, di non fare. M a e il gesuitesimo
tiberiano , e il cesari smo gesuitico non possono essere tanto chiusi che il
pensiero e la natura non v'entrino. Fu
peròequitàpiena,sincera,spiegataquestadiRoma,siche la si trovi tutta adempita
nella ragione pretoria?La lotta umana di R o m a d i e d e p e r r i s u l t a m
e n t o il d r i t t o u m a n o ? I n s o m m a il d r i t t o r o m a n o si
continua a studiare , a chiosare , ogni giorno in ogni parte civile della
terra, perchè effettualmente è l'ultima parola del dritto ? L 'aequitas in
omnibus spectanda , quando non voglia essere un nome ma cosa,non un
presentimento ma una idea,non in somma una esigenza m a un adempimento ,
bisogna che si manifesti come connessione ed equazione dei contrarii,ciod del
genere coll'individuo, del cittadino con la persona, affinchè ne risulti
l'interezza dell'uomo. Ora questa equazione torna possibile quando l'individuo
si sia affer nato e contrapposto al cittadino e abbia avuto nella storia tanto
v a Lacosastainquestitermini:L'equitàscientificamenteintesa spetta:
all'avvenire, che sarà la sintesi del cittadino coll individuo per co struire
tutto l'uomo : l'equità latinamente intesa fu il transito dal cittadino
all'individuo per costruire l'individuo. Il transito non è la sintesi,è
ilsemplice avviamento dall'uno al l'altro dei contrarii, dall'azione alla
reazione, dal bianco al nero,m a non è il cenerognolo in cui l'uno e l'altro si
fondono. Fu larva dunque di equità:e nondimento anche come larva quel dritto è
rimasto solenne , tipico nella storia, come presentimento di quello che il dritto
è destinato ad essere. Dunque nella storia il mondo romano è l'esodo, il
passaggio dal cittadino greco all'individuo germanico. E in questo transito
dall'uno all'altro dei contrarii consiste , chi 30 - . ME 만
evoluzione quanta ilcittadino se ne prese.Senza que stazione e reazione, o,
come altrove dicono, senza questa tesi e a n titesi nessun'armonia finale e
completiva,nessuna sintesi piena e d u revole,nessunequilibrio,nessuna
equazioneinsomma èeffettual mente possibile : e se l'equità non è questa equazione,
è ancora un sentimento vuoto.Se ne deduce che Roma non poteva ancora nė ideare
nè porgere la vera equità giuridica,perché l'individuo non avea compiuto la sua
reazione storica, non avea dato tutti gl'istituti che dovevano nascere di sé,
dalla sua antitesi o contrapposizione al cit tadino. Dove s'era fatta la storia
dell'individuo, l'autobiografia, per ché il Pretore potesse consapevole
contemperare i contrarii, connet terli, equilibrarli? Vedesi dunque che questa
equità è l'avvenire della storia non il passato;spetta alla giornata
travagliosa dei posteri non alla lotta civile di Roma.Or dunque è stata spuma
d'acqua sonante l'equità romana ? Troppo sarebbe stato il rumore !
31 consideri, l'universalità dell'impero latino.Il quale perde la sua ra
gione di durare quando Cristo compie l'emancipazione individuale. Ragioniamo
brevemente di Cristo. LINGUAGGIO.- Abbiamo nel nostro linguaggio certe
parole fulminatorie che vogliono significare una gran fede e tradiscono
l'ipocrisia di chi le dice ;vogliono atter rire e producono invece
l'impressione comica delle s c o m u niche di un certo vescovo provenzale
sull'animo di Gugliel mo IX,duca di Aquitania e conte di Poitiers. - 52-
questa , dopo la rinascenza , dettò a Galileo la riduzione delle leggi della mente
e della natura sulla pietra L a v a gna ; anche oggi questa imponeva al Ferrari
la riduzione de'periodi storici nel numero ; e sempre questa tornerà dopo le
brevi soste o deviazioni del nostro genio.Anche nella politica noi vogliamo
misurato ilnostro passo,e perd la nostra prudenza di governo e di popolo fu
compendiata felicemente non nel cunctari nè nel festinare, m a in quel festina
lente , che è la sintesi più mirabile e perfetta del nostro carattere.Non è già
che ad ora destinata non ab biamo le rivoluzioni noi come gli altri popoli,m a
i tremiti e leoscillazioninon levogliamo,nè vogliamo rifareilpasso. A rovinare
i pensatori alquanto più arditi sino al 1860 avevamo tre terribili parole
graduali :protestantismo, p a n teismo,materialismo.Oggi sono tre fulmini senza
cuspide, easprofondaregliscrittoridiparteavversa,abbiamo so
stituito a quelle tre altre parole terrifiche con la stessa s a cramentale
gradazione: repubblicanismo,socialismo, in ternazionalismo. Quelle tre prime
parole suonavano una scomunica ca nonica,le seconde una scomunica politica;ma
nessun fu rore biblico traspare dalla faccia rubiconda di chi fulmina le prime
o le seconde.Si voleva sino al 1859 perdere uno scrittore,un libro,anche
un'opera d'arte?Una parola ba stava:è panteista!Il libro era proibito,l'autore
sottoposto ad una o a più delle sette polizie,e ilcritico con quella sola
parola acquistava autorità e dispensa da ogni altra confu tazione . Oggi
no:piùche ibeni spirituali della celesteGerusa lemme si ha paura di perdere le
palpabili dolcezze della Babiloniaterrestre,edascomunicareun uomo,una dot
trina,un pensiero,si grida la parola socialismo!e la qui s t i o n e è f i n i
t a lì , c o m e s e t u t t i o g g i, i n u n c e r t o s e n s o , n o n
fossimo socialisti,e come se oggi ci fosse al mondo un u o mo ,un cane,un
rospo,una formica,una molecola dove non sia arrivata a penetrare la quistione
sociale. Io ho udito nella Camera un oratore dare del radicale almini stro più
mite e conservatore che, a udire accusa tanto s t r a n a , r i s e f o r t e e
t r a s e c o l a t o , c o m e v o l e s s e d i r e : I o ! ... s t u dio
lecostruzioni ferroviarie per muovere le vaporiere non gliuomini.Ne rise tutta
la Camera,ma notò sin dove sale l'ipocrisia del linguaggio. 53 Sono,percontrario,parole
privilegiate estillanti san tità queste altre: serietà, galantomismo,
moderazione. Queste parole sono guscio a molte lumache ,scudo ad al
cuni faccendieri, e bandiera a non pochi paolotti.La m o derazione fu
sempre virtù operosa de'fortissimi, non co stume dei pigri e degli adiposi:
conosco in Italia uomini moderati in tutti ipartiti,ma non conosco un partito m
o derato '). Ci sono poi due parole antitetiche, mi si passi l'aggiun
to,nellapoliticadelgiorno:piazzaed impopolarità.La prima di queste due
significa l'estremo dell'avvilimento, l'altra della sublimità.L'equivoco però
entra spesso ad al terarne l'uso corrente e le giuoca secondo i fini di parte :
se la piazza fa dimostrazioni festive ai sovrani,la chiamano cuore della
nazione ; se ragiona e delibera su’dritti suoi , la chiamano canaglia.
Impopolarità poi è parola stranissima,ma che può sve lare tutto un sistema.N
e'governi rappresentativi è alta prudenza ilcoraggio dell'impopolarità! E
questo governo che e chi vorrà rappresentare ? Sarà rappresentativo dei morti
che si lasciano anatomizzare senza lamento , o dei gnomi che
sistannochetinelcentro dellaterra?
1)Glieccessiaiquali,oggisegnatamente,silascia andarequestopartito,in curante
del popolo quanto sollecito di potere , nuderanno l'essenza delle istitu zioni
vacillanti. - 54 - rappre sentativo del popolo o d'una sètta? del popolo
o dei fini di un ambizioso ? e quando una Taide , nudandosi dove non
conveniva,sfidava il pudore e lo sdegno di un popolo,m o stravailcoraggio
dell'impopolarità?Eh via!anche l'ipo crisia del coraggio ci voleva , e
l'impopolarità doveva e s sere lo scudo d'Achille sul petto di Tersite. Capisco
in giorni eccezionali l'impopolarità d'un sapiente, m a il si stema
dell'impopolarità ne governi rappresentativi è una contraddizione
ne'termini. Continui chi vuole e può altre osservazioni intorno a
parole convenzionali, sulla fraseologia, sul periodo ferma to innanzi al plauso
prestabilito , specialmente in certi giorni , m a osservi pure che se il
linguaggio assai volte è dato a nascondere il pensiero e ci riesce, non può
riuscir mai a nascondere la mente ambigua,l'oscillazione del con
vincimento,l'ipocrisia,ilcarattere.Unapiùomeno visi bile gonfiezza,un certo
tôno,una certa struttura e posa, una studiata semplicità,una bonarietà
metodica,una figu ra,una parola, anche una reticenza ed una linea aprono, a chi
non è volgo,tutto l'intimo dell'animale parlante. Osservo infine che se i
dialetti talvolta fanno capolino nelle nostre leggi ,e specialmente nelle
procedure, egli è segno che le regioni italiane non vogliono essere compres se
e ricordano allo Stato nazionale quella parte di autono mia ad essi dovuta.Non
un filologo deve venire a correg gere il dialetto nelle leggi,ma idialetti si
levano a cor reggere l'accentramento. Come dell'Oriente non si può
narrare una vera storia del pensiero del pensiero come esame di sè e del suo
oggetto, del pensiero come scienza così e per la medesima ragione non si può
del diritto. Il diritto sorge come rivendicazione della persona o individua o
collettiva, e la rivendicazione per virtù del pensiero, cioè del l'esame che
comincia col rifermare la tradizione e finisce col distruggerla. U n a vera
storia del diritto anteriore alla storia del pensiero è un sogno, una favola.
Nell'Oriente l'immaginazione e la fantasia tengon luogo del pensiero, e lo
simulano in quanto lo prenunziano l'immagi nazione più nella Cina, la fantasia
più nell’India l'immagina zione che riproduce l'unità morta, la fantasia che
variat rem prodigialiter unam (nol so dir meglio); e, mentre prenunziano il
pensiero, non arrivano ancora nemmeno all'arte, nel senso più proprio di questa
parola. Fanno e custodiscono, cristalliz zandola, la tradizione; e però sono il
basamento psicologico di tutte le religioni. Il mondo orientale, dunque, è
religioso, semplicemente reli g i o s o ; è p r e i s t o r i c o , i n q u a n
t o p r e n u n z i a il p e n s i e r o , n o n l o a n nunzia ; non dà la
grande arte che non procede nè dalla i m maginazione monotona nė dalla fantasia
irrefrenata. Se in Oriente - 51 Roma je, CO am ia olisi Ca , he
- 52 l'inno e l'epopea avessero raggiunto quella eccellenza che vien
sognata, si sarebbero per necessità geminate nelle arti sorelle, rimaste li tra
il bizzarro, il deforme, l'industrioso e il fucato. E lo Stato orientale è
veramente Stato quanto quella scienza è scienza, ed arte quell'arte. La
tradizione è indiscutibile, è immobile : l'esame nè la riferma, nè la modifica,
nè la distrugge, nè la integra. Non il popolo, che si disse e fecesi dire eletto,
pose primo il problema antropologico ; lo pose l'egizio, e lo simboleggiò nella
Sfinge, problema irresoluto, perchè senza risposta. Il Greco ri sponde, primo,
a questo perchè. La Sfinge muore innanzi ad . Edipo e gli rinasce dentro. Edipo
sparisce nella notte colonea, come Prometeo che con una favilla rapita al Sole
aveva ani mato la statua l'uomo orientale immobile sconta il fallo nella notte
scitica. La favilla doveva esser presa di dentro, non di fuori. Nosce te ipsum
. Tal'è il destarsi del pensiero, tale il cominciamento della storia, e la
protasi è greca. Quindi dalla preistoria, che è orientale, alla protostoria,
che è greca, il passaggio è il problema egizio posto e non risoluto. L’Oriente
è la fanciulezza che ripete, l'Egitto è l'adolescenza che interroga, la Grecia
è la giovinezza che risponde. Cotesto pensiero consapevole avventa il dilemma :
o greco o barbaro. Più che negli altri antichi questo dilemma è lucido in
Aristo tile, dove con la disamina tempera l'arroganza e pondera le co stituzioni
secondo il carattere de'popoli. Agli orientali egli då la scaltrezza, non la
scienza (disse meglio del Ferrari sin d'al lora), e la viltà che è degli
scaltri ; nota la selvatichezza ed il coraggio dei popoli nordici ; e il
coraggio e la scienza serba agli Elleni. Agli Elleni il pensiero e gli
ardimenti del pensiero. E insieme con questo primo sorgere del pensiero è
storica mente possibile alla Grecia la prima rivendicazione umana, cioè la
prima determinazione giuridica. L'uomo, infatti, nella Grecia rivendica una
parte di sé, quella che è più comune e fa più possibile la
saldezza dello Stato che sorge come organismo p o litico insieme con la prima
rivendicazione giuridica: l'uomo in Grecia non è più strumento inconscio di un
potere sordo e in discutibile, m a si fa cittadino : e però la prima
determinazione del diritto è puramente civile. Nè più nè altro poteva essere. O
che prevalga l'aristocrazia come a Sparta, o la democrazia come in Atene, o che
un Solone, per equilibrare le due parti, riesca semplicemente a mutare
l'oligarchia eupatrida in oligar chia plutocratica, o che lo Stato si presenti
federale come nella Tessaglia e nella Etolia, o che egemone come nella Laconia
e nell'Attica, il certo è che alla rivendicazione dell'individuo non si arriva
neppure come sentimento e assai meno come concetto. Né la lirica che in fondo è
epica frammentaria sia gueriera come quella di Tirteo, sia molle come quella di
M i m nermo, o sentenziosa con Teognide, o solenne con Simonide, nė il pensiero
— sia il più largo e più trasmesso — come quello di Platone e di Aristotile
superano questa posizione storica. Il pensiero non smentisce il fatto, e
l'etica di Platone e di Ari stotile sono a fondo civile. Quando lo stoico,
superando il cit tadino, si eleva sino all'u o m o astratto, e l'epicureo
prefigura l'individuo, Ja Grecia gloriosa, la Grecia del pensiero, della p a
rola e delle armi, è passata, e noi siamo innanzi ad altro pen siero, ad altra
parola, ad altre armi. Roma è il campo dello stoico e dell'epicureo. Prima di
toccare R o m a e seguirla dalla prima alla terza, ei mi par di udire chi mi
ripeta che la storia svolta sin qui sia del pensiero piuttosto che del
diritto.Era storia del pensiero e del diritto, non separabili. I giuristi
sogliono occuparsi men che poco de'filosofi, perchè, in generale, poco li
conoscono ; m a il naturalismo che vede la storia derivar dal pensiero in
quella medesima guisa e proporzione onde il pensiero deriva dalla n a tura, non
può procedere in altro modo. E se, giunto al mondo romano, avrò più ad
indugiarmi intorno alle istituzioni e sulle testimonianze che ce le
trasmettono,non è già ch'io non faccia 53 . egual conto delle
istituzioni e degli scrittori greci, m a perchè il mio sommario va tutto
raccolto da Roma ad oggi.Della Grecia e dell'Oriente si è detto quanto
strettamente occorreva a l u m e g giare il mondo latino e ciò che gli venne
appresso. Due cose,belle a sapere,ma non assolutamente richieste dal sommario ,
io lascio del tutto : la storia geologica d'Italia e la storia etnografica.
come intui il Leopardi, e gli sterminati periodi tellurici dal l'èra protozoica
all'antropozoica, legga la geologia d'Italia nello Stoppani e nel Negri,e la
misura del tempo nella geologia,nel Cocchi. Anche le terre d'Italia
testimoniano da ogni regione nell'età archeolitica la presenza de'cavernicoli
o, alla greca, trogloditi. Probabilmente &'incavernarono nelle montagne
subalpine ed appenniniche, contro le spaventose vicissitudini dell'epoca dilu
viale, e parlarono quello strano linguaggio che diè loro P o m ponio Mela :
strident magis quam loquuntur. Stridono a guisa di pipistrelli, aveva già detto
Erodoto, che dié lor pasto di ser penti e di lucertole. E di questi non abbiamo
a far parola,perchè sono, come si è notato, diis, arte, jure carentes, o,
secondo Virgilio : gens duro robore nata Queis neque mos, neque cultus
erat. fumassero le Alpi e gli Appennini - 54 Dove andrei, se volessi
rifar la storia geologica del mio paese, ed a che pro per il corso di questo
anno ? Chi voglia, dunque, conoscere l'una dopo l'altra tutte le epoche di
questa terra italica, dall'eocenica alla pliocenica, e sapere perchè un giorno
Come or fuman Vesuvio e Mongibello, Nè mi occorre far la storia etnografica
dell'Italia. Dovrei correr dietro alle tradizioni d'una Italia popolata dalle i
m m i g r a zioni de'Tirreni, degl'Iberici e degli Umbri ? E poi investigare se
i Tirreni ci sien venuti dalle falde del Tauro, cioè dal m e z zodi
dell’Asia minore,e gl'Iberici dall'Asia centrale, e se gli Umbri, della gran
famiglia de'Celti, sian entrati ad accasarsi nell'Umbria, partendosi tra
Vilumbri ed Olumbri ? Troppe le opinioni de'dotti e troppo disparate, più di
cento le congetture, *1 non di poca importanza il dissenso tra Micali e
Niebhur, l'uno risalendo agli autoctoni e l'altro negandoli,e ad un antropologo
italiano fu forza conchiudere essere ancora oscurissima letno logia italiana:
oscurità, che imponendo silenzio al Mommsen circa le altre due o tre
immigrazioni, fecegli dire degli Umbri soltanto che la lor memoria giunge a noi
come suon di cam pane di una città sprofondata nel mare. Questo a m e par certo
ed indiscutibile, che più genti si sieno incontrate e mescolate in Italia più
che in ogni altro paese di Europa cosi ne'tempi preistorici come dopo la ca
duta dell'impero romano,donde poi la mirabile varietà non solo del genio m a
del tipo italiano, e dell'uno perchè dell'altro. Quella che ne'tempi
preistorici fu nella Italia nostra differenza tipica tra'crani brachicefali e i
dolicocefali, differenza rimasta alquanto notevole tra il tipo dell'Italia
superiore e quello della inferiore, ne'tempi storici divenne differenza di
genio, di scuole, di sistemi, di governi, di dialetti, di tendenze, onde
l'Italia è, per eccellenza, il paese più vario di Europa e più aborrente da qualunque
forma e successione di governi accentratori. E questo fondamento naturale del
nostro pensiero e della nostra storia vuol essere considerato non solo secondo
la v a rietà delle genti che qui s'incontrarono, si urtarono, s'incrocia rono e
si fusero, ma secondo la non meno lieve varietà del suolo, del clima, delle
acque e de'prodotti. Senza boria nazio nale si può affermare che la nostra
unità è la più ricca, perchè risulta della più disparata e molteplice varietà.
Però, come a traverso i tanti dialetti suona armoniosa e pieghevole ad ogni
sentimento la nostra lingua, c o m e a traverso le tante scuole a r tistiche e
regionali si scorge a prima vista la precisione e la contemperanza greco-latina
della linea italiana, così a traverso 55 1, Pe mani TE can lo
sperimentalismo dell'Italia superiore e l'idealismo dell'Italia meridionale si
vede la qualità dello ingegno italiano, che, con temperando la sintesi con
l'analisi e il sentimento coll'esame, non disquilibra le funzioni della psiche,
le quali, storicamente, si vanno a tradurre sempre nella politica del festina
lente. Questa unità ricca, questa unità multiforme costituisce per eccellenza
armonico il genio italiano; e quesť armonia lo fa ar tista in ogni cosa. E
infelicemente riusciamo in quelle cose,nelle quali non portiamo dell'arte,non
portiamo cioè del nostro genio. Allora per parere tedeschi o inglesi ci
facciamo semplicemente bastardi. Fu detto che il mondo romano così poco
artista, cosi stret tamente giuridico e praticamente prosaico, fu non pertanto
gran dissimo e maestro inimitabile di grandezza. E d ora accostiamoci ad
osservare se il mondo romano disdica il carattere del genio italiano. Quando
oggi i giuristi e gli storici più pensanti vogliono trovare un fondamento
razionale alle istituzioni ed ai fatti di un popolo, prima salgono al genio ed
al carattere del popolo stesso, in ultimo alle necessità naturali determinate,
cioè al naturale ambiente, in cui sorge e si svolge la vita di quel dato
popolo. Questo processo implica un sistema presupposto appunto il naturalismo.
Donde i fatti e le istituzioni di un popolo ? Dal genio e dal carattere:vuol
dire,in fondo,dalpensiero.Donde ilgenio e il carattere ? Dall'ambiente
naturale, di cui primo prodotto è il tipo. E proprio così move il naturalismo: la
natura si svolge e riflette nel pensiero ; il pensiero si svolge e riflette
nella storia . La differenza, nella esposizione, è questa: il filosofo move
dalla natura e guarda alla storia; lo storiografo move dal fatto sto rico e
ascende al fatto naturale. Non si è potuto fare altrimenti, quando si è voluto
investi gare la causa dei fatti di Roma nel genio romano, e di questo genio
nell'ambiente naturale di Roma. Anche quando, spostati 56 - i
fatti, si riesce a spostare il genio di un popolo, si è costretti a spostare in
ultimo il fondamento naturale. È un errore di fatti,che attesta la verità e la
necessità del metodo.Cosi M o m m sen, quando vuol dimostrare che il rapido
crescere di R o m a in ricchezza e potenza è dovuto al genio commerciale
de'romani, ricorre come ad ultima causa, a questo fondamento naturale : Roma è
posta sopra un fiume grande,navigabile enon lontano dal mare.Sbagliata laprima
causa – ilgenio romano sba glia la seconda il fondamento naturale, quello che
Dante chiama È costretto, dopo, a sforzare alcuni fatti ed alcuni testi, per
sottometterli alla causa prestabilita. M a più tardi egli corregge sè stesso,
non rispetto al processo che è vero, si bene rispetto alla più sincera
determinazione de'fatti e delle cause. Egli si accorge che in Roma mancava il
primo fatto, una classe di commercianti ; poi, che non poteva essere stato di
commercianti il g e n i o d i R o m a ; i n u l t i m o , c h e il T e v e r e
, t e n u t o c o n t o d e l l a sponda etrusca, non poteva avere una grande posizione
c o m merciale. Quando il processo dello storico non va sino al fondamento
naturale, simula le sembianze storiche, m a rimane metafisico. Si dice, per
esempio, per ispiegare alcuni fatti ed istituzioni, che tale è il genio, tale
il grado di coscienza o di pensiero in questo o quel popolo.Va bene,ma
lastoriacosièfattaa mezzo, è fatta con la sola psiche, con lo spirito astratto,
che, evulso dal fondamente naturale, diventa un fenomeno miracoloso. proprio
questo il difetto della cosi detta scuola storica. Savigny, se voleva fare
storia intera, non dovea dire soltanto che un tale o tal altro dritto è
prodotto dalla naturale coscienza giuridica del popolo ; m a doveva dimostrare
il fondamento n a turale di questa naturale coscienza giuridica. Così non facendo,
l'evoluzione rimane astratta, e le parole coscienza , genio, i n - 57 Il
fondamento che natura pone. È dole, carattere diventano altrettante
astrazioni, e,a dispetto del l'espressione naturale coscienza, la dottrina
rimane puramente metafisica . Anche Hegel – il metafisico per antonomasia nire
militare il genio di Roma, senti la necessità di salire sino ad un quasi dato
etnografico,e di stimare, secondo le tradizioni, la prima società romana come
una compagnia di ladri.E sopra questo dato giustifica la colluvies e poi la
repentina nobilitas ex virtute di Livio ; e la virtus dalla bravura, non pure
perso nale, m a collettiva, quella appunto che giustifica le violenze ; e dalla
violenza la manus, la quale si manifesta dal matrimonio, in m a n u m conventio,
sino alla patria potestas, rispetto alla quale la schiava condizione del figlio
era significata dal mancipium .
Quindi,ladurezzadellafamiglia,delloStato,delleleggi inRoma ; quindi, il
cittadino romano da una parte schiavo, dall'altra de spota, perchè della
durezza che soffriva nello Stato se ne ripa gaya nella famiglia ; e tutta
questa durezza compendiata in un assioma politico di Machiavelli, qui ripetuto
da Hegel, cioè che uno stato formato da sè e adagiato sulla forza conviene che
sia sostenuto con la forza Il corollario poi affatto hegeliano - è che tutto
ciò che derivò da tale origine e da tale Stato, non fu un convenio etico e
liberale,ma una posizione forzata di subordinazione. Un carattere romano
proprio cosi fatto non ispiegherebbe, io penso, l'origine, il valore e la
diffusione invidiata non rag giunta del dritto romano nello spazio e nel
tempo.Hegel,te nendo conto del dato naturale, non solo lo limita al puro èle
mento etnografico, ma impiccolisce anche questo, e non m o stra tener conto del
dato geografico, che è più obbiettivo del primo, e sforza il popolo romano a
farsi non solo militare, m a agricolo . Questa indole agricolo-militare, questa
appunto, fa la reli gione romana cotanto diversa dalla greca, e cosi spiacevole
ad Hegel che la chiama la religione prosastica della limitazione, - 58
per defi della corrispondenza allo scopo, la religione dell'utile.
Ed ecco, troviamo,la seconda volta,negato il genio artistico a Roma :la prima,
perchè è il popolo del diritto ; la seconda perchè è il popolo dell'utile, a
cui gli Dei giovano come i servi o come gli strumenti del campo. Hegel trova
che i romani adorano la dea pace ( pax, vacuna) e la sua contraria angeronia ;
la salute e la peste; trova che in Roma Giunone non è bianchi-braccia,ma ossipagina,
e che Giove è capitolino piuttosto che olimpico. Chiama prosaiche queste
divinità,ma nè cerca le divinità cam pestri, nè se le spiega, passando dal
campo arato allo Stato. Nell'arte - continua Hegel specialmente in Virgilio,
cre duto il poeta religioso per eccellenza, la religione è d'imita zione,la
quale porta le divinità ex marhina, non con la fan tasia e col cuore. I giuochi
stessi rimangono qualcosa di esterno, in quanto il romano è spettatore, non
attore, e non ha poeta che di propo sito li celebri : giuochi duri e prosaici
come la famiglia,lo Stato, la religione, le leggi. La somma del discorso è E
dietro questa somma del discorso si scorgono le conse guenze , alle quali il
filosofo tedesco vuol pervenire : 1° noi dobbiamo l'origine ed il progresso del
diritto posi tivo all'intelletto non libero, privo di spirito e di sentimento,
proprio del mondo romano ; 2o che, se i romani giunsero a distinguere il
diritto dalla morale, ed a liberarlo dalla variabilità del sentimento,
concre co'romani si ebbe la prosa della vita, prosa, in ultimo, riflessa
sopra Roma proprio dal carattere italico.– Che è l'arte etru egli può
conchiudere che sca ? 59 Noi troviamo nell'arte etrusca la massima prosa dello
spirito, quanto più perfetta nella tecnica tanto più priva del l'idealità greca
: è la stessa prosa che vediamo nello svol gimento del diritto romano e della
religione romana. Que sto giudizio circa l'arte italica sarà più tardi
esagerato dal Mommsen . tandolo in alcun che di esterno e di
obbiettivo, non arrivarono a conciliarlo con la libertà e con l'intimo
dell'uomo ; 3o che però non può essere il dato supremo della sapienza.
Ben'altra parola avrà a dirsi sul diritto, quando si tratterà di connetterlo
con la libertà. Certo, un altro mondo la dirå. E già s'intravvede che questa
gloria il filosofo tedesco vuole serbarla al mondo germanico che succede al
romano. Solo due cose si vedono : che Hegel lavora sopra un dato naturale
incompiuto, e che la parte naturale soppressa è sosti tuita con rapidità magica
dalla costruzione metafisica. Noi osiamo affermare che,se il dato naturale
fosse compiuto cosi dal lato etnografico come dal geografico, il genio ed ilca
rattere di R o m a si mostrerebbero sotto altra forma. E si par rebbe che nè
assolutamente prosaico e tutto pago della esterio rità è il genio italico, nè
Roma – la severa Roma – con la rigidezza della formula giuridica riesce a
rinnegare il genio co 60 - Egli è davvero cosi? mune. # tan
CAPITOLO SETTIMO. Carattere di Roma Allora, come oggi, la metafisica mi pareva
vuota, l'avevo d e finito udenologia, ed il naturalismo mi si presentava come
il successore storico d'ogni metafisica ; m a nel farne applicazione, si volava
ancora, ed al volo bastavano poche penne in spazio illimitato, senz'aria e
senza tempo. Oggi non si vola, ma si misura il cammino, e si ha ragione di dire
ai giovani che non facciano sostituzioni estetiche alla storia, le quali poco
servono alla scienza. Espongo,adunque,ciò che intorno alcaratterediRoma pub
blicai molti anni addietro, e noto senza indulgenza i miei errori di allora,
perché molti li ripetono e non trovano più scusa. - 11: C'è un altro
modo,più metafisico di quello usato da Hegel, di costruire il carattere romano,
ed è di derivarlo non da un mezzo dato naturale, abbandonando l'altro mezzo a
discrezione della metafisica, come vedesi aver fatto il filosofo tedesco, ma di
costruirlo sopra alcuni documenti classici che si prestano alle più contrarie
interpretazioni ed a tutt'i giuochi dell'estetica applicata e della critica
letteraria. Non sarà inutile poiché questo modo,per essere il più comodo,è il
più frequente presentarne un saggio,valevolecome criticasopra me medesimo, che,
nella giovinezza, credei sostituire gli esercizii di estetica alla storia, ed
al naturalismo la subbiettiva critica letteraria. 61 Utopista scrivevoallora-
non èchisogna,machipensa, 62 e tanto più profonda è l'utopia quanto
più il pensiero coglie la relatività dei tempi. Greca è, dunque, l'origine
della utopia e utopista tipico fu Socrate che osò primo al costume civico con
trapporre alcun che d'individuale : Io Socrate sono nato a liberamente
filosafare, e, se cento volte per questo io fossi morto e rinascessi, tornerei
a filosofare. Non pena dunque mi è do vuta,ma ilPritaneo. Questo tentativo di
ribellione dell'individuo, contro il citta dino, dell'individuo che osa
pigliarsi un mandato individuale che non solo valga il mandato civile, m a
ardisca riformare il costume, questo è punito, e, in quella natura di tempi,
era ve ramente crimine di Stato. Socrate,anch'esso,come atterrito dal colpo
ch'ei tenta, sente che al cittadino è dovuta l'espiazione individuale, e
rifiuta au silio, e si apparecchia alla immolazione di sè non pure perchè sente
compiuta la sua missione e non gli piace vivere super stite a sè medesimo,ma
perché vuolegrecamente spirare:Dum patriae legibus obsequimur.Che è
quell'ultimo pensiero del gallo, che, rimosso il lenzuolo dal viso, ei vuole
sacrificato ad Escu lapio? Vuol finire sul letto del carcere come fosse ad
Anfipoli o a Potidea,e vuol morire con religione e costume attico, come a
punizione di alto trascorso individuale.L'individuo fu Socrate filosofo ; il
moribondo è l'ateniese rassegnato : m a il più grande è questo, che proprio
questo ateniese punisce quell'individuo e non glidà scampo.Pericle non potè
salvare Anassagora;So crate non vuole salvare se stesso. Come,secondo ilmito,la
Sfinge, negata di fuori, rinasce dentro Edipo, cosi, secondo la storia, lo
Stato attico, offeso di fuori, si riafferma dentro di So crate. O l'esilio di
Colono o la cicuta, è sempre l'immolazione dell'individuo alla comunanza
rappresentata dallo Stato. Quando gli Dei patrii percossi dalla
riflessione socratica su pinarono nell'Olimpo muto, Epicuro, sorridendo, gittò
sopra di loro un gran panno funereo e si rallegrò coll'uomo liberato dai divini
terrori: Diffugiunt animi terrores. Però quel panno che Epicuro
gittava sull'Olimpo,copriva tutta la Grecia; giacchè quel panno che soffocava
la lotta semi-divina, era indizio della mis sione greca già finita. Perciò
Epicuro lascia i giardini greci, le dolcezze e i profumi arcadici, e se ne
viene nel Foro romano, e siede e sentenzia e giudica e genera di sè due uomini
diver sissimi, Orazio e Lucrezio, e da Orazio poi il tipo di Munazio Planco e
da Lucrezio quello di Papiniano.Sono troppe cose che io dico insieme, delle
quali molte 'non dette, m a provabili con la forma del discorso e col
testimonio dei fatti.Cicerone, vedendo Epicuro alle porte di Roma, si arma di
poma soriane, inserte in forma di fulmini, e cerca saettarlo con furore
iperbolico, pro prio nel modo onde il papato fulminava da Roma la rinascenza.
Ma,come larinascenza,malgradoifulminipapali,siaccasava in R o m a , invadeva il
Vaticano, e faceva poetare e sermoneggiare i papi con civetteria anacreontica,
cosi Epicuro spunta tra due dita i fulmini di Cicerone, come avea già spuntato
quelli del Giove greco, e, toccata appena la spalla dell'oratore romano,se lo
fa suo.Ma, appena entrato in Roma,Epicuro prende la natura del Giano latino, si
fa bifronte, ed una sua faccia è quella di Orazio,l'altradiLucrezio.Non
èmiracolo,èilsistemaepicureo che, sotto la dialettica, manifesta queste due
fronti. L'una viene adirecosi:La vitaèbreve;di là non sicontinua;dunque,
godiamola di presente. La morte cicolga,quando possiamo git tarle in faccia la
scorza del pomo soave,tutto premuto.L'altra, cosi:La vita è breve; di là non si
continua;osiamo,dunque, eternarla con un'opera degna della immortalità della
fama . Per chè tentare la gioia stolta, se nel punto di asseguirla la morte può
spegnermi ? Ecco le due fronti di Epicuro. L'una di Orazio : Vitae s u m m a
brevis nos vetat spem inchoare longam .Di là non c'è vita: Non regna vini
sortiere talis. La conseguenza che ei porge all'anima tua,è sempre una : Carpe
diem quam minimum credula postero. Illazione esprimibile con un grugnito del
porco epicureo. 63 L'altra è di Lucrezio : Omnia migrant, omnia commutat
n a tura et vertere cogit. Dalla quale migrazione eterna
dell'essere deriva il s u m m u m crede nefas. Importa sol consegnare integra
la lampada della vita alle generazioni sopravvenienti: Vitae l a m pada
tradere. Da Orazio nasce Munazio Planco,prima Cesariano, poi P o m pejano, poi
repubblicano, poi di Antonio e di Cleopatra, poi cor tigiano di Augusto e
sprezzato da tutti : tipo del galantuomo di Guicciardini ; e fini nella sua
villa di Tivoli come Guicciardini , nella solitudine di Arcetri. Da Lucrezio
nasce il tipo del giureconsulto, Papiniano, che intese il diritto come bonum
aequum, e non volle in senato di fendere un imperatore fratricida, e piuttosto
che l'onore volle lasciare la vita. Morendo, come aveva sentenziato, provvide
alla immortalità della fama, et lampada juris tradidit. Da Epicuro il mondo
romano prende il senso della positi vità, ed è però mondo di prosa, non di arte,
con missione giu ridica, con lingua giuridica, con monumenti, storia,
tradizioni giuridiche.La Grecia ci ha tramandato due insuperabili documenti, l
a t r a g e d i a e p i c a e l a t r a g e d i a f i l o s o f i c a , l ' I l
i a d e e il F e d o n e ; R o m a il Corpusjuris,con due potenti
sommarii,l'epigrafe e ilresponso. Quanto all'epigrafe, specie suggestiva di
letteratura, come direbbesi in Francia,nessun altro popolo nė lingua ha
ilquarto della maestà e rapidità dell'epigrafe latina, nata rebus agendis :
onde nazioni nordiche e neolatine e transatlantiche pigliano a n cora,e avverrà
per lungo tempo,da Roma antica l'epigrafe!e il responso. E la più bella
dell'epigrafi ha contenuto epicureo e giuridico : Et creditis esse Deos ?
64 Cosi abbiamo della medesima scuola il porcus de grege E p i curi,e de acie
Epicuri miles. Nè questo doppio tipo fu smar rito nel periodo del risorgimento,
quando dopo la scolastica pla tonica e aristotelica si riaffaccið
l'epicureismo: dall’una parte si ebbe ilPontano,cantoredellavoluttà,dall'altrailCavalcante,cer
catore austero, tra’sepolcri, dell'immortalità della fama. La
tomba, data umile a Catone, negata a Pompeo, ė superba mente elevata ad un mimo
! Se gli Dei sono ingiusti, gli Dei non sono. E le epigrafi più solenni
nascondono certa finezza d'ironia epicurea nel senso giuridico. L'epigrafe
latina è solenne, perché è breve come il responso : Questa rapidità di
percezione è dalla lingua istessa giuridica per eccellenza, imperativa e, se mi
è lecito a dire, dittatoria : onde l'epigrafe è quasi sempre responsiva, cioè
di senso giuri dico, e il responso è sempre epigrafico. E d in R o m a fu
possibile il tipo del giureconsulto, dell'uomo cioè che ha intera la percezione
del dritto, rapidamente e pro priamente la significa e sa comandarla a sè
stesso prima che agli altri. È tipo raro , tutto assorbito dalla meditazione
etica, che traduce nella parola e nel fatto. R o m a ne ebbe pochissimi che
dopo quella Roma furono comentati,non risatti; e,quando oggi odo chiamare giureconsulti
alcuni legisti che tirano a m e stiere il codice, dico che o le parole non
s'intendono o sono stravolte dall'adulazione.
Quandolalingualatinacantadiamore,amepare- libero da preoccupazioni di scuola
udire il Ciclope favellare a G a latea. I romani potean prendere le Sabine
meglio con le braccia checolcanto:manu,haudcarminibuscaptae.Non ène'carmi la
missione di R o m a : dica rapidamente il diritto, dica il fatto ; il responso
e l'epigrafe, questo è il gran contenuto della lette ratura latina, questo è
suo proprio, è originale, è collatino, oso dire : il rimanente vien di fuori e
porta il mantello peregrino. Ed ha tre uomini massimi, Lucrezio, Papiniano e
Tacito. L u crezio non ha cantato un poema, nè si dà al mondo poema di
dascalico,ma ha dato l'esposizione epicurea della natura, la cui Venus non
viene da Milo,ma dal Foro, e può somigliare ad Astrea. Papiniano ha dato il più
alto responso, nel quale è la G . B O V I O . D i s e g n o d i u n " S t
o r i a d e l D i r i t t o , e c c ., e c c . * - 65 Quidquid
praecipiens, esto brevis, ut cito dicta Percipiant animi. 5 UNIVERSITÀ DI
Qurais ROMA CCHIO Lucrezio, Papiniano e Tacito sono tre che si
somigliano nella forma di concepire e nella rapidità scolpita dell'espressione.
Tacito, che segna la decadenza e lavora come il Sisifo di L u crezio, qui
semper victus tristisque recedit, spesso ti accusa la maniera e quando è breve,
quando è corto ; m a è l'ultimo dei grandi romani . Chi cerca la grandezza del
pensiero latino fuori di questi,e vuol trovarlo o nella lirica di Orazio,
ambigua, quanto alla forma, traPindaro ed Anacreonte,e ambigua nella sostanza
tra lo stoico e l'epicureo, o trovarlo nell'epica incerta tra Vir gilio e
Livio, cioè tra le reminiscenze omeriche e le favole tra dizionali, è come chi,
cercando l'anima del trecento, invece di volgersi a Dante e a Boccaccio, la
spia negli occhi estatici di Caterina da Siena o nel cipiglio di Passavanti. In
questo teatro giuridico, che è il mondo latino, il conte nuto della lotta si
trasforma e di semi-divino diviene pienamente umano . Qui non han luogo cause
per divinità. Qui Lucrezio può vuotare il Pantheon che accoglie
indifferentemente tutti gl’Iddii per vederli indifferentemente sfatare dal
sistematore della N a tura.Lucrezio morrà non per accusa di Melito, di Anito,
di Licone; norrà, se gli piace, di sua mano, se il destino del l'uomo gli parrà
troppo somigliante a quello di Sisifo. Allora la 66 sintesi della
missione latina,e lo ha suggellato, come dovea, con la morte. L'olocausto di
Socrate ci mandò la tragedia filosofica che è greca ; l'olocausto di Papiniano
ci tramanda la tragedia giuridica che è latina. Perchè dopo il Nerone e la
Messalina non tentare anche questa che è più romana? La storia di Ta cito suona
sulle rovine imminenti dello Stato latino come la ser ventese dell'ultimo degli
albigesi. Tacito è fosco come la sera nebbiosa di una splendida giornata; è
riflessivo come chi rasenta le rovine; è triste come chi cerca una virtù che ei
sa di non trovare. Perciò ei ritrae Tiberio assai meglio che Tiziano non
ritragga Filippo II,ma,dove pinge la virtù,non è pittoremolto ispirato. È
grande col pennello onde lo Spinelli ritraeva Satana; m a , se gli dai la
tavolozza di Raffaello, ei te l'annacqua . 67 Venus genctrix gli si
muterà in Venere Libitina, ed egli userà della vita secondo quello che gli
parrà suo diritto. Io non credo all'aconito; credo suicida Lucrezio, e questo
suicidio proprio di forma Romana , come quello di Catone, cioè per jus necis
etiam in sc. Questa lotta umana,iniziata,non compiuta in Roma,questa che è
tutta e sempre lotta civile dal ritiro della plebe sull’Aven tino sino ad
Augusto, qui omnium munia in se trahere coepit ; questa epopea lutta latina,
più in Livio che in Virgilio, ha due periodi principali: l'uno'tra plebe e patriziato
per una cerla equa partizione di cose e di ufficii, e generò il tribuno, ignoto
alla Grecia ; l'altro tra l'individuo e la comunanza per una certa equa
emancipazione dell'individuo, e generò Spartaco, ignoto alla Grecia. La plebe
fu vendicata da Mario,e più da Cesare,che se op presse il tribuno,era segno che
non v'era più patriziato sovrano ed operoso.Spartaco,sopraffatto da Crasso e da
Pompeo e morto nella pienezza della sua protesta, trovò poco dopo più grande
vendicatore, Cristo. Ciò significa: Il mondo greco, cominciato religiosamente,
fi nisce nellairreligionediEpicuro;ilmondo romano,pienodella dotta irreligione
di Epicuro, finisce nel mistero cristiano. La catastrofe religiosa in Grecia è
spiegabile con la natura del pensiero, che comincia col rifermare le religioni
e finisce col dissolverle; la catastrofe della irreligione in R o m a è spie
gabile con la natura del pensiero istesso, che, se è dommatico, finisce col
divorare se stesso. Chiariremo questo vero, quando saremo innanzi al cristianesimo.
Questo vien chiaro di presente,che il contenuto giuridico in Roma non pud
porgersi come jus civile abstractum, ma come primo sentimento di equità, onde
si genera il Pretore, istitu zione profondamente etica, ignota anche questa
alla Grecia, e urbano e peregrino, e il cui fine è sempre l'aequitas, affinchè
il summum jus non si faccia summa injuria o summa malitia. Quindi,
il placito del giureconsulto nella costituzione delle leggi : In rebus novis
constituendis eviders esse debet utilitas, ne a n i mus recedat ab eo jure,
quod diu AEQUUM visum est (Fideicom . L. IV). Chiaro è che l'equità costituisca
la misura del diritto; che questa equità lungamente saggiata, traducendosi in
diritto, genera l'utile sincero; e che questo utile debba essere evidente ai
popoli nella costituzione delle leggi. Quindi l'iniquum erat injuria. Quindi
l'acquilas appo i latini non è il concetto volgare che ci viene da Ugone Grozio
: è l'assoluta, continua, ascendente correzione del diritto civile, cioè del
diritto greco ; e però cosi coloro che veggono pura medesimezza del diritto
greco e ro m a n o , quanto quegli altri che continuano a favoleggiare intorno
alla origine greca delle dodici tavole,mostrano ignorare la diffe renza delle
due storie, dei due popoli, delle due lotte, delle due civiltà. E il testo
canta chiaro : Jus praetorium adiuvandi, vel supplendi, vel CORRIGENDI iuris
civilis gratia est introductum , propter utilitatem publicam ... Che è quel ius
civile bisognoso di correzione ? È quello appunto che in R o m a comincia a p a
rere s u m m a injuria , la cui correzione costituisce l'istituto p r e
torio,cheètutto romano,ilcuiprogramma siassomma nella sentenza : Placuit in
omnibus rebus praecipuam esse iustitiae ac AEQUITATIS q u a m STRICTI juris
rationem . Quello stretto diritto è greco, è puramente civile, è quiritario, è
aristocratico, e tra smoda nell'ingiuria, o per violenza o per malizia, aut vi,
aut fraude. Quell’aequitas è la correzione pretoria, è la grandezza dello
spirito latino, che tutto si manifesta e dimora nella giu stizia pretoria e
urbana e peregrina. E quell'aequitas deriva
dallalottaumana,cosidellaplebecontroilpatriziatocome del servo contro il
padrone. Il jus civile è il risultamento della lotta semi-divina, l'aequitas è
il prodotto della lotta civile: quella è
greca,questaèlatina:quellahailsuofastigiostoricoda So crate ad Epicuro, questa
dalle dodici tavole a Spartaco : quella è lotta filosofica, questa è giuridica
: i canoni di Epicuro sono 69 l'orazione funebre all'Olimpo e però
alla Grecia, la protesta di Spartaco è il vale al superbo civis romanus.Insomma
la gloria storicadiRoma nonèildittatore,néilconsole,nèilsenato, nè il magister
equitum e l'imperatore e n e m m e n o il tribuno, è il Prelore : il suo editto
è la sintesi dei responsi; lo spirito dei responsi è l'equità ; l'equità è il
prodotto della lotta u m a n a ; questa lotta è il contenuto della civiltà
latina. Hegel che vede si addentro la cagione della rovina della repubblica
romana e con Tacito giudica vana l’uccisione di Cesare, non vede con pari
intensità in quella repubblica l'istituto pretorio e, sfuggi togli, tien conto
solo della ratio strirti juris. Tutto il diritto r o mano gli si stringe nel
summum jus. Non vide che la lotta umana era ed è l'equilà. Con questo spirito
di equità torna agevole a Tacito descri vere il tiranno, scolpirlo. Volere
parendo di rifiutare, c o m a n dare parendo di obbedire,far tuito parendo di
non fure, questo è il tipo del tiranno, questo è il Tiberio di Tacito, rispetto
al quale gli altri tiranni venuti di poi sono volgari, ubriachi,troppo scoperti
e però troppo esposti al essere tiranneggiati. Tipico é questo Tiberio in
Tacito, come Ettore in Omero, come Ugolino in Dante, come Otello in Sakespeare,
e non patiscono ritocca menti di nessuna mano : chi si attenta a rifarli, solto
qualunque altra forma,disfà. In Grecia fu possibile il sentimento del ti ranno,
in Roma il ritratto tipico,perchè in Roma è delineato il concetto dell'equità.
Tiberio non può esser veduto se non dielro il seggio del Pretore. Nè Riccardo
III, nè Arrigo VIII, nè Fi lippo II,nè Alessandro VI o Paolo IV ritrassero
Tiberio : vollero troppo, si chiarirono troppo, furono troppo tiranneggiati: ma
il tipo, spento individualmente, risorse collettivamente nella C o m pagnia di
Gesù , che per 333 anni dilargò l'oligarchia nera sulla terra, parendo di non
volere, di non comandare, di non fare. Ma e il gesuitismo tiberiano e il
cesarismo gesuitico non pos sono essere tanto chiusi,che ilpensiero e la natura
non v'entrino. Fu però equità piena,sincera, spiegata questa di Roma,si
che la si trovi tulta adempita nella ragione pretoria ? La lotta umana
di Roma diede per risultamento il diritto umano ? In somma il dirittoromano
sicontinua a studiare,a chiosare, ogni giorno in ogni paese civile, perchè
effettualmente è l'ultima parola del diritto ? L'acquilas in omnibus spectanda,
quando non voglia essere un nome,ma cosa, non un concetto,ma un sistema, non in
somma un'esigenza,ma un adempimento,bisogna che simani festi come connessione
ed equazione dei contrarii, cioè del ge nere con l'individuo, del cittadino con
la persona, affinchè ne risulti l'interezza dell'uomo.Ora, questa equazione
torna possi bile,quando l'individuo si sia affermato e contrapposto al citta
dino e abbia avuto nella storia tanto valore e tanta evoluzione quanti il
cittadino se ne prese. Senza quest'azione e reazione, o, come altri dicono,
senza questa tesi e antitesi nessun'ar monia finale e completiva, nessuna
sintesi piena e durevole, nessun equilibrio, nessuna equazione insomma è
effettualmente possibile : e, se l'equità non è questa equazione, è ancora un
presentimento Se ne deduce che Roma non poteva ancora sistemare la vera equità
giuridica, perchè l'individuo non aveva dato tutti gl'istituti che dovevano
nascere di se, dalla sua antitesi o c o n trapposizione al cittadino. Dove
s'era fatta la storia dell'indi viduo, l'autobiografia, perchè ilPretore
potesse consapevale con temperare i contrarii, connetterli, equilibrarli?
Vedesi, dunque, che questa equità è l'avvenire dellastoria,non ilpassato;spetta
alla giornata travagliosa dei posteri, non alla lotta civile di Roma.Or,
dunque,è stata spuma d'acqua sonante l'equità ro mana ? Troppo sarebbe stato il
rumore ! La cosa sta in questi termini: L'equità scientificamente in tesa spetta
all'avvenire, che sarà la sintesi del cittadino con l'individuo per costruire
tutto l'uomo : l'equità latinamente intesa fu il transilo dal cittadino all
individuo per costruire l'individuo. Il transito non è la sintesi, è il
semplice avviamento dal - 70 l'uno all'altro dei contrarii, a
traverso i quali si vien costruendo l'uomo chiamato sintesi dell'universo e non
divenuto ancora sintesi di sé medesimo ! Fu larva dunque di equità: e nondimeno
anche come larva quel diritto è rimasto solenne, tipico nella storia, concetto
più che presentimento di quello che il diritto è destinato ad essere.
Dunque,nellastoriailmondo romano èl'esodo,ilpassaggio dal cittadino greco
all'individuo germanico. E in questo transito dall'uno all'altro dei contrarii
consiste, chi consideri, l'universalità dell'impero latino. Il quale perde la
sua ragione di durare, quando Cristo annunzia l'emancipa zione
individuale. 71 - CAPITOLO OTTAVO. Esame e conchiusione
intorno al carattere di R o m a Come ho detto nel capitoloprecedente,cosi me
ladiscorrevo intorno al contenuto storico ed al carattere di Roma. Alcune delle
cose dette, oggi, non ripeterei; m a ne accetto anche oggi
moltissime,principalmentedue:chelalottainRoma èumana e senza neppur l'ombra del
carattere religioso; e che risulta mento precipuo della lotta umana è
l'istituto pretorio. Bastano queste due affermazioni per determinare tutto il
ca rattere della prima Roma , e dal caratlere la sua missione, la gloria,
l'universalità, la decadenza. A queste due affermazioni manca la giustificanza
storica il metodo. Perché in Roma la lotta è del tutto umana ? A questa
interrogazione, quando non si voglia dare una ri sposta astratta, come la
darebbe la scuola di Hugo e di Savi gny,cioè tal era la coscienza o ilgenio di
Roma,ci sono due modi di rispondere, l'uno metafisico, l'altro naturale. Il
primo risponde: Alla lotta semidivina dovevo succedere la lotta umana : la
prima, compiuta in Grecia, non si poteva ri p e t e r e i n R o m a . L e d u e
lotte s o n o d u e m o m e n t i d e l p e n s i e r o ; e però Epicuro passa
dalla Grecia a R o m a . Il secondo dice che questo lavorio del pensiero,
affatto in d i sparte dal fondamento naturale, spiega la storia più che
non - 72 - Quindi l'evidenza di lumeggiare la storia col
naturalismo che le traccia il metodo. Ora, il naturalismo storico attraversa
tre periodi notevoli : prima è teleologico, poi empirico, finalmente è
scientifico È teleologico, quando presuppone i fini, e i fini diventano cause,
e la natura è in gran faccenda a lavorare i mezzi per questi fini. In questo
primo periodo il naturalismo non si è li berato ancora dalla metafisica, e, se
non è essenzialmente antro pomorfico, è tale abitualmente . Questo periodo è
rappresentato da Herder, il quale è vero che presume cercare la storia degli
uomini nella storia del cielo, della terra e delle relazioni tra cielo e terra
; m a , presupponendo ancora i fini nella storia dell'uomo e della natura,
viene abitual mente a credere divino quel che dev'essere tutto e semplice mente
naturale, e – ciò ch'è ancora più teologico -- ad esclu dere i popoli fieri e
sanguinarii dalla possibilità di adempiere nella storia un qualche fine
provvidenziale. Che cosa sarà per Heder il cristianesimo ? — Il regno della
giustizia e della verità ! Ecco la civiltà tedesca in forma di fine
provvidenziale, che non poteva essere adempiuto dal popolo romano, perché aveva
animo tirannico e mani insanguinate. E - 73 - il genio o il carattere
astratlo, m a in ultimo riesce astratto ed enigmatico anch'esso, perché il
pensiero presuppone qualco saltro, da cui non si può divellere. È vero che
altro è il genio greco, altro il romano ; è vero che la lotta fatta in Grecia
non si può rifare a Roma ;è vero pure che Epicuro,passando dalla Grecia a
Roma,accenna alla lotta umana che succede alla lotta religiosa : ma non si vede
ancora perchè il pensiero si sia cosi determinato, e piuttosto in Italia che in
Germania , e dell'Italia piuttosto in Roma che nell'Etruria o in altra regione.
Sono, per conseguenza, da tenere in gran conto i momenti del pensiero che nè in
sè nè nella storiasi ripete mai; ma re stano momenti vuoti, astratti ed
inesplicati senza tenere in pri missimo conto il dato naturale. 74
- il genio giuridico di R o m a ? e l'universalità del dominio romano ? e la
successione storica della civiltà romana alla greca ? e l'am biente naturale di
R o m a , rispetto alla terra ed all'aria ? Tutto ciò sparisce, e restano un
fine provvidenziale il cristianesimo, e l'odio tedesco contro R o m a ,
compagnia di ladri e nel principio e nel mezzo,cosi pel genio naturalista di
Herder come per il genio metafisico di Hegel. Egli è perchè quella natura non è
libera ancora da quella metafisica. È empirico il naturalismo, quando contende
ogni investiga zione intorno agli ultimi fini e alla prima causa, e que'fini e
quella causa respinge da se come contenuto della metafisica e campo Questo
periodo è rappresentato da Comte, il quale respinge l'assoluto con troppo
assolute negazioni,come Stuart Mill negava il sistema, sistemando ; e però
l'uno si dà a cercare l'invaria bile attraverso i fenomeni naturali, e l'altro
il permanente attra verso i bisogni umani . Vanno cercando quell'assoluto che
hanno assolutamente negato. Avviene, in questa scuola de'puri senomeni,che le
catastrofi sono sostituite all'evoluzione; che il passato sarebbe assoluta
mente morto, non trasformato ; e che, come nell'ordine della successione
filosofica il positivismo annunzia la morte di tutto il contenuto metafisico,
cosi nell'ordine della successione politica ilperiodo
industriale,p.e.,supporrebbeaffattospento ilperiodo legale, come questo
supporrebbe spento del tutto il periodo m i litare.Da che sarebbe indicata la
cessazione del periodo mili tare? Dalla caduta di Roma.Ed ecco che questaRoma,o
forza di ladri o di soldati, non sarebbe stato altro che forza ! E ne il
naturalismo teleologico nė l'empirico arrivano a vedere che in quella R o m a
universale la forza fu universale quanto il diritto. - come reazione
mutila il contenuto scientifico, e non si accorge che quanto sot trae alla
scienza tanto consegna alla religione. sino dal nome metafisica,
dell'inconoscibile. In questo secondo periodo il natura lismo,aborrendo
Finalmente il naturalismo storico esce dallo stato teleologico, 75
- dallo stato empirico, e diviene scientifico sotto queste determi nate
condizioni : 1a sottraendo la statica e la dinamica so ciale all'indeterminato
delle analogie e sottomettend le al cal colo determinato, nel quale sparisce
l'uomo individuo e sorge l'uomo medio ; 2a sottraendo il calcolo ai ritmi
misteriosi o ca balistici e riducendolo alla legge di proporzione tra causa ed
ef fetto ; 3a sottraendo le cause allo indeterminato del numero e riducendole
ad una causa sola, e facendo convergere tutti gli effetti verso un fine
proporzionato alla causa medesima. Allora si viene a veder chiaro che la
statica e la dinamica sociale fanno una fisica sociale che deriva dalla psico
-fisica ; che il pensiero si traduce nella storia con la medesima proporzione,
onde procede dalla natura ; che il calcolo, al quale sottostanno le scienze
naturali, entra a dominare il mondo della storia ; e che in ultimo l'uomo
individuo,il quale sparisce innanzi all'uomo medio, vuol dire l'arbitrio che
sparisce innanzi alla libertà. Più sparisce l'arbitrio come causa, e più si
chiarisce la libertà come fine. A tutto ciò, che è pur grande, il mondo moderno
non può sottrarsi. Ha prodotto tre saggi,che sono saggi ancora, ma che
aspettano con irremovibile certezza la sistemazione scientifica, e sono la
Fisica sociale di Quetelet, la Storia dell'Incivilimento in Inghilterra di
Buckle e i Periodi politiri di Ferrari. Anch'io nel 1872 — nel Saggio Crilico
del Dritto Penale e del Fondamento etico avevo cercato dimostrare in che ra
gione si movono nel tempo storico le istituzioni avverse e per chè il tempo
stesse rispetto alla successione del pensiero come lo spazio rispetto alla
successione de'corpi; m a anche quel mio libro, come porta il titolo, rimane
saggio, ed aspetta la sistema zione scientifica che si determina co' criterii
sopra stabiliti, senza de'quali non è possibile un naturalismo scientifico. E
con questo proposito io mi sento libero da qualunque ar bitrio individuale, da
qualunque monomania di originalità so litaria ed astratta, perchè da una parte
veggo di obbedire alla ragion de'tempi e dall'altra al genio
italiano. Questo genio, o che si manifesti nello sperimentalismo più cauto del
Galileo o nel più libero idealismo di Bruno,ha sempre ultimo fondo delle cose
la natura, fuori della quale nulla vede e nulla spiega. È però genio matematico
per eccellenza, perchè ogni legge natu rale si stringe in numero. Fu, quindi,
possibile nella scuola di Galileo un Vincenzo Viviani che faceva ciò che appena
Leibnitz osava desiderare, sommettere cioè gli atti umani alla misura, l'etica
alla matematica. Risalendo i tempi, incontravasi nella scuola di Metaponto ;
discendendo, preoccupava i periodi poli tici di Ferrari. Se è una sistemazione
anche questa, perchè afferma l'evo luzione come processo dall'omogeneo
all'eterogeneo, e non con sidera che l'evoluzione sarebbe impossibile senza la
coesistenza dell'omogeneo con l'eterogeneo ? Perchè non considera se quella che
appare coesistenza immediatamente al senso,non si faccia mediatamente
connessione ? E , se cotesta connessione è recipro cità, perchè egli non mi
lascia vedere le scienze esatte nelle naturali ? Ne deriverebbe che, esclusa la
possibilità di ogni ente metafisico, il suo positivismo farebbesi naturalismo.
E tanto m e glio ! Tutte le perplessità finirebbero, e non si parlerebbe a
n Spencer pose gran cura a distinguere sė da Comte,ciò che oggi vuol dire
positivismo inglese dal francese. Molte sono le differenze notate dallo
Spencer, m a fan capo ad una : che S p e n cer cre le necessaria l'analisi
psicologica, da Comte giudicata impossibile. E dietro quest'analisi Spencer
perviene a quel s a pere unificalo, sotto il principio universale della
evoluzione, che costituisce la sistemazione del positivismo. 76 Innanzi
all'universalità di queste leggi non vi sono per noi i riserbi, le oscillazioni
dell'inconoscibile e del positivismo in glese ; vi sono invece l'universalità e
l'ardimento del naturalismo italiano, del quale cosi, senza taccia di orgoglio
nazionale, ra gionavo nella mia conferenza a Torino : Che cosa manca ? Noi
abbiamo affermato l'inconciliabilità tra l'infinità della natura e il vecchio
caput mortuum della teologia.Non possiamo tornare indietro ; e le perplessità
del positivismo sono sdegnate dal naturalismo italiano. La parola stessa
positivismo per noi è un equivoco : scientificamente ci suona semplice reazione
alla metafisica, e moralmente dice negazione di ogni elevato ideale. La parola
è sciupata. Il naturalismo dura quanto la natura, ed è proprio nelle nostre
tradizioni, nel nostro indirizzo e nel n o stro genio. Non temo le conseguenze
: la Verità e la Libertà sono, in fondo, una medesima natura (1). Dietro questi
criterii, tenuto conto non di uno o due , m a dei precipui elementi naturali
ch'entrano nella storia primitiva di Roma e che possono essere determinati come
i faltori elemen tari dell'incivilimento romano, ne risulta che l'indole
violenta ed il costume erratico de'primi congregati devono essere dal vasto
campo costretti a farsi agricoli, e che il prodotto di questi due fattori, la
violenza e l'agricoltura,doveva essere il genio m i litare di R o m a . E
militari si annunziano il primo re, le prime istituzioni,iprimi fatti che
aprono lastoria di Roma,come mi litare la postura della città istessi, ottima
delle posizioni stratc giche in tutlo il Lazio. Or,dato un popolo agricolo e
militare,un popolo,cioè,che (1) G. Bovio : Il naturalismo. Torino, Roux e
Favale, 1882. -77 - vora dell'assolutamente inconoscibile, campo tetro,in
cui possono rientrare tutti i vecchi pregiudizi, tutt'i terrori infantili e
tutte le senili speranze sfatate dal naturalismo italiano. Diritto, ardito,
impavido è l'ingegno nostro : è Colombo che, se ha da guardare verso l'America,
non riguarda la Spagna ; è Galileo che, se s'in china, non nega il moto ; è
Bruno che, se ode la sentenza, non disdice l'infinità della natura ; è Cardano
che ha più timore di smentire il proprio oroscopo, che di morire. Cosi pensa e
cosi vuole : italianamente volere è come il supremo fato storico.
78 stabilisca il mio e il tuo e con la forza faccia rispettare il li
mite,quale sarà la risultante di queste attitudini,quale lamis sione o il
destino di questo popolo ? È già evidente : sarà u n popolo giuridico per
eccellenza, il popolo del diritto. Cosi va : la violenza e l'agricoltura fanno
un popolo militare; l'agricoltura e la milizia fanno un popolo giuridico. La
violenza temperata dall'agricoltura diventa milizia, a c u stodia del proprio c
a m p o ; la milizia raddolcita dall'agricoltura diventa forza di equità. Cosi
si scoprono i primi naturali fattori del genio romano : non forza contro il
diritto (barbarie); non diritto contro la forza (decadenza ); m a diritto e
sorza (civiltà giuridica ). N o n basta dire il m o n d o greco fu della
scienza e dell'arte, ilmondolatinofudeldirittoedelgoverno,ma bisognasapere
perchè fu cosi. Allora occorre vedere non solo la successione cronologica delle
idee e delle civiltà, m a indagare i naturali fattori che dispongono una
nazione,piuttosto che un'altra, ad una deterninata civiltà, e proprio quella e
non altra nazione. E per convincersi che quello fu davvero il genio di Roma e
quelli i fattori dello incivilimento romano,gli studiosi rivolgano a sè m e
desimi alcune domande.Eccole ordinatamente: 1 . ° Q u a l e f u , i n g e n e r
a l e , l ' i n d o l e d e ' p o p o l i i t a l i c i, e q u a l e tra le
genti italiche la postura di Roina ? 2. Quali i rapporti tra gli agricoltori e
quale il costume ? 4. Perchè fu tenace il costume e lento in R o m a l'accu
mularsi della ricchezza ? 5.9 Perchè gl'idillii greci in R o m a diventano
georgiche, come le cosmogonie diventano poemi della natura, ed in qual conto R
o m a ebbe gli scrittori de re rustica e le divinità c a m pestri ? 6."
Qual'è la forina più latina del pensiero latino ? 7.* È vero, in ultimo, che
quel pensiero e quella forma — 3. Che cosa più occorre, quando questi
rapporti e questo costume si elevano a missione giuridica ?
sostanza e modo di un mondo affatto prosaico alito di arte? - non hanno
Se ciascuna di queste domande non avesse in sè molta im portanza, tutte insieme
parrebbero da fanciullo per la loro di sparatezza, mentre, per la loro intima
connessione, posson fare una sola domanda. E l'ordine delle risposte può far
bastare una pagina, dove occorrerebbe un volume. Le genti italiche – per
quell'armonia di facoltà, della quale abbiamo sopra toccato l'origine portano
in ogni cosa che pensano e che fanno,non solo un senso finissimo di arte,m a g
giore dove meno appare,ma quella che chiamano nota giusta ed è espressione di
senso pratico, che, in fondo, è senso poli tico.E dico senso non per traslato
nè per uso di linguaggio co mune,ma proprio nel sensopiùitalianamente
scientifico,perchè intelletto e volontà sono evoluzioni del senso (1). Quindi
sono popoli che hanno meglio equilibrati gli ordina menti politici, e più
disciplinati gli ordinamenti giuridici e m i litari. R o m a , e per i fattori
del suo genio e perchè posta nel cuore della penisola,veniva naturalmente a
concentrare tutto il genio italico e a dargli quella espansione che può
raggiare da una città nel medesimo tempo giuridica e militare. Il genio di
Roma,insomma,traperl'origine e per la postura è nelle con (1) Non sarà inutile
ricordare ciò che scrissi nel citato discorso sul n a turalismoap.19:
Ilsensoeraumiliatoedepressodaduepresupposti: che lo avevamo comune con le
bestie e coi zoofiti; e che la ragione p o teva far senza di esso, come l'anima
senza del corpo. Presupposti, come è chiaro, della vecchia psicologia
metafisica, esagerati dalla scolastica, raffi nati dall'idealismo più recente.
Il senso che si osserva,e che si sente,si alza,si riabiliti e testimonia e
scrive di sè stesso : Il senso avverte il fatto naturale, il movimento del
fatto e in ogni fatto la coesistenza dei contrarii, per es., identità e
differenza, genere ed individuo, comune e proprio. Il senso avverte
sè,ilmovimento da cui deriva e in cui si deriva,ed in sè la connessione dei
contrarii, per es., infinito e finilo, causa ed effetto, necessità e libertà.
Il senso avrerte la 79 dizioni più naturali per concentrare
ed espandere il genio ita liano. E ne'popoli agricoli, più che
ne'commercianti,sorge schietto il sentimento del diritto e poi dell'equità,
perchè più semplici tra gli agricoltori, che non tra'commercianti,sorgono i
rapporti sociali. E , sorti, trovano subito stabilità nel costume e certezza
nelle forme, come stabile e certa è la terra, sulla quale e per la quale
l'agricoltore vive, come certo e stabile il limite del colto. E da questa
medesima stabilità e certezza, la tenacità del costume e la rigidezza avversa
ai subiti e pericolosi guadagni del commercio . Però in R o m a fu lento
l'accumularsi della ric chezza e ancora più lento il contagio del lusso. Se poi
questi rapporti e questo costume, ne'quali si accentra il genio di tutto un
paese, sono destinati ad elevarsi a missione giuridica, ciò che più occorre per
tradurla in atto cotesta m i s sione segnatamente in mezzo ad un mondo barbaro
è la forza. Perciò una grande missione giuridica, la quale non sia militare nel
medesimo tempo,è un'astrazione da missionarj,come una gloriosa missione
militare che insieme non sia giuridica e non si ordini a qualche alto fine
civile, è un'astrazione da nar ratori ciclici. Il dominio di R o m a è pari
alla forza, e l'uno e l'altra sono pari al concetto ed alla missione giuridica.
Quindi, propria tendenza a trasmutare ilfatto naturale in fatto storico, a insi
nuare nella storia il proprio moto e a determinare il fine del moto sto rico
nell'equilibrio dei contrarii, per es.,persona e Stato, lavoro e pro dotto,
dovere e dritto. Volete questi diversi gradi del sentire chiamarli
senso,intelletto e vo lontà ? Ritragga il linguaggio con queste parole questa
distinzione di gradi, ma distinzione di gradi, non separazione di facoltà:
distinzione di gradi nella evoluzione del senso,come ilsenso è dellanatura,non
tante ipostasi di tante facoltà.Come l'evoluzione delle forze chimiche perviene
sino al l'organismo e dell'organismo sino alla vita e della vita sino al
senso,così l'evoluzione del senso sino all'intelletto e alla volontà. Nessuna
ragione, m a il solo pregiudizio può condurci a moltiplicare i principii e le
leggi. 80 col crescere e determinarsi del concetto giuridico
si giustifica l'egemonia di Roma sopra tutto il mondo mediterraneo, e con la
coscienza che Roma desta del medesimo concetto negli altri popoli, si spiega il
testamentu di Augusto in Tacito : Addiderat consilium coercendi intra terminos
imperii. Quindi , si spiega perchè in R o m a ,mentre tutto è militare e la
procedura giuridica non si scompagna dalla lancia, tutte le distinzioni civili
e politiche sono derivate dalla terra. È patrizio chi possiede terra ed il
segreto de'diritti inerenti al dominio ; sono clienti, colientes,quelli che
coltivano il campo del patrizio; plebei, quelli che coltivano e costumano
vivere sul proprio campo ; proletarii, quelli che non hanno campo, fuori del
quale non c'è avere. E si ponga mente a questo, che nel cliente c'è la radice
del colono ; che ne' rapporti tra cliente e patrono è adombrata la prima
tradizione feudale, che non si è interrotta mai nella
storiadelmondo;cheilclienteècittadino,ma non saclasse di cittadini; e che in
ciò principalmente si distingue dal servo che nè è persona, nè cittadino, nè fa
classe di cittadini. Agraria è principalmente la lotta tra le parti in R o m a
; agraria l'origine del dominio bonitario ; agrario il fondamento del censo ;
agrarie le leggi provocatrici de'più grandi dissidii e di radicali riforme
negli ordinamenti politici e civili di R o m a . L'evoluzione dello spirito
romano porta sempre questa impronta del principale fattore del suo genio. Tra
la legge licinia e la legge sempronia c'era sempre sull'agro pubblico tesa una
corda, che, tocca, consuonava con l'animo romano . Campestri da Saturno al Dio
Termine sono le deità indigene diRoma;ilcampoaratoèara;proarispugnare inanticoè
difendere il campo ; e da un fanciullo uscito dall'aratro impara rono l'arte
degli aruspici, di gran momento nel cominciare le imprese civili e
militari.Censorino scrive$ 4:Nec non in agro Tarquiniensi puer dicitur exar
atus, nomine Tages, qui disci plinam cecinerit extispicii.– Anche negati gli
aborigeni,restano gl’Iddii autoctoni che si piacevano di riti e canti campestri
e 6 – G. B Vic.Disegno di una Storia del Diritto,ecc.,ecc. - 81
82 da'campi mandaron voce ad Ercole di preferire le offerte di lampade
accese ai sacrifizj umani. Gli Dei che dal primo anno urbe condita sino alla
prima dittatura perpetua entrano in R o m a insieme co'popoli vinti, sono
costretti ad entrare anch'essi in servigio del vincitore, dal quale assumono
forma e costume. La Giunone di Grecia non è quella de'Latini,nè il Giove di
Atene è quello di Roma. Quando non più assumono il costume del vincitore, non
sono più adorati. Ma nė per numi peregrini nè indigeni c'è mai guerra tra i
popoli latini, né dissidio civile, nè giudizio per divinità. L'aco nito di
Lucrezio - se mai fu provato - non somiglia alla cicuta di Socrate : non ci fu
accusa, da che i dotti di R o m a sentirono che il poema della natura era
l'espressione più vera del senti mento contemporaneo. In Roma gli Dei sono
piuttosto per l'uomo,che l'uomo per gli Dei, i quali più si allontanano come
più si determina il sentimento del diritto, che ha dato alla lotta romana
principalmente l'impronta agraria. — E l'ager romanus da prima determina le
tribù, le quali sono non solo personali, m a locali secondo la partizione
dell'agro. Nell'arte non si smentisce questo elemento precipuo del genio
romano, anzi vi si determina e spiega. Se l'idillio greco entra in R o m a , si
fa georgica, le quali Di patrii, Indigetes det tano ad alto fine : Quid faciat
laetas segetes, quo sidere terram Vertere,... ulnisque adjungere vites
Conveniat. Aureus hanc vitam in terris Saturnus agebat.
Ma,seèvero,comesentiHegel,chegliDeidiVirgilio ven gon giù dalla macchina, in
queste georgiche la macchina è più visibile: mostrano abbastanza che vengono
dopo il poema della natura, e che secondo leggi schiettamente naturali la terra
vuol essere pulsata. E l'arte romana non ha nulla di più perfetto di
83 questo poema della natura e di questa applicazione che delle leggi
naturali si fa nelle georgiche, poema agrario. Celebrati, dopo questi, sono
scriptores rei rusticae et Gromatici veteres, per la tradizionale venerazione
della coltivazione e della misura dell'agro: tra'primi M. Porcio Catone, Varrone
e Colunella ; tra'secondi Sesto Giulio Frontino, Aggeno Urbico, Igino. Humana
ante oculos foede cum vitajaceret In terris oppressa gravi sub relligione
Primum Grajus homo mortaleis tollere contra Est oculos ausus,primusque
obsistere contra (2). Ed è chiaro:sarà questo in Roma il contenuto
filosofico:lo stoicismo non sarà che di reminiscenze, e l'eclettismo, di s c m
plice erudizione. Quinto Sestio,stoico più che eclettico, non saprà parlare di
Giove che con un motto sarcastico, tramanda toci da Seneca : Iovem plus non
posse, quam bonum virum ; a Cicerone, eclettico più che stoico, morto otto anni
dopo L u crezio, non saprà ammettere l'esistenza degli Dei che in via di
sempliceopinione:Deosessenaturaopinamur.E idottisinno quanto questo opinatore
magno, come Cicerone chiama sè stesso, confidi nelle sue opinioni teoretiche e
teologiche. Intravedesi E la filosofia? Dove sviluppato è il sentimento
del diritto, e per questo appunto la lotta si fa tutta umana e principalmente
agraria, gli Dei, a breve andare,si allontanano dalla scena.Epi curo occupa
Roma è il suo campo naturale e Amafinio pubblicamente lo insegna in buona prosa
latina come Lucrezio lo espone in versi mormorati a lui dalla natura ch'ei
canta : Perchè ? (1)Lib.3. Te sequor, o Graiae gentis decus, inque tuis nunc
Fixa pedum pono pressis vestigia signis (1): (2)Lib.1. 84 che la
macchina teurgica non manca a Cicerone che prelude ai politici di razza latina,
invocando gli Dei piuttosto a rincalzo dello Stato che a fondamento di religione.
Ma sopra tutt'i poemi e tutte le prose latine l'epigrafe mi parve sempre la più
latina forma del pensiero latino. Versi e prose se ne scrivono in ogni lingua,
più o meno classica,e morta e viva; ma l'epigrafe, che non è nè prosa nè verso,
non mi parve mai vera in altra forma fuor della latina. N'è prova il fatto
costante: sempre che si voglia far vivo un pensiero sopra una pietra e quasi
comandarlo alla memoria degli uomini,lo si fa latinamente. E ,perchè il
pensiero trovi equazione con la forma, bisogna che abbia alcun che di
universale e d'importanza umana : una epigrase latina, oggi, sulla tomba di una
giovinetta, di un fanciullo, di un uomo oscuro, accusa gli eleganti ozii di un
pe dante, anche quando egli riesca alla pietosa eleganza di Antonio Epicuro,
che gemeva in latino del cinquecento, e in dotte a n titesi, la sostituzione
della morte alle nozze. Nam tibidumquevirum,tedas,thalamumqueparabam, Funera et
inferias anxius ecce paro. Anche il nostro Settembrini, che avea gusto
finissimo del bello,silasciòingannaredalsingultoin antitesieleganti,enon seppe
distinguere tra l'epigrafe dotta e l'epigrafe latina. È vano sfatare l'epigrafe
: sempre che si voglia dire con ef ficace brevità un pensiero universale o un
fatto d'importanza universale, si dirà epigraficamente e latinamente.In altra
forma e lingua apparirà lo sforzo, anche coperto dalla maestria del Giordani
che sopra Colombo e Machiavelli scrisse le epigrafi meno incomportevoli. Noterò
breve la ragione di questo fenomeno letterario. Quando si dice la lingua latina,
imperatoria, ellittica, essere percið epigrafica, il discorso rimane
all'esterno; e però viene a dire che la lingua latina è epigrafica, perchè è.–
L'intimo è che il pensiero latino — giuridico Si dirà, per
afferrare transiti dove sfuggono, che l'epigrafe è il passaggio dal verso alla
prosa,dalla fantasia alla riflessione, e tiene però dell'una e dell'altra. No :
l'epigrafe esprime il sommo della riflessione, perchè determina ciò che in una
gene razione c'è di più universale, o come pensiero o come senti m e n t o , e
l o s t r i n g e s o t t o n o n il n u m e r o d e ' p i e d i o d e l l e s
i l l a b e , ma delle parole,ed ha però forma egualmente discosta dal metro
poetico e dalla licenza prosastica. Chi consideri come l'universalità del dirittosi
determina nella precisione massima della parola, scopre subito l'equazione tra
il responso e l'epigrafe, e conchiude senza peritanza, che, ri spetto al genio
romano, sono di eguale importanza il corpus iuris e il corpus inscriptionum
latinarum . Tutte le regole di Morcelli de stylo inscriptionum fanno la
rettorica epigrafica, la più fatua melensaggine letteraria. Al g e suita
mancava il pensiero. Intanto questa indole epigrafica di R o m a, che riappare
da ogni carta e da ogni pietra,in ogni parola e in ogni lettera latina, questa
appunto per la sua espressione nuda e severa ha fatto dire che il genio di R o
m a non ha nulla di artistico. Quel che di fluido e più abbondante s'incontra
nella letteratura latina, è greco. Per gli odiatori del nome romano, Roma è la
città della forza; per i più benevoli, è la città del di ritto; per gli uni e
per gli altri il genio romano è meno estetico del cinese. Conchiudiamo questo
capitolo, esaminando questa affermazione. Che il mondo romano sia stato poetico
davvero, come fu la Grecia, e come la nostra rinascenza greco-latina da Dante
in poi, non si può dire, si perchè nell'arte di R o m a non troviamo
l'individuazione de'caratteri poetici, e si perchè il canto vera 85 è
universale, imperatorio, categorico. Per cosa ingiusta e con parole indecise
non c'è forza di comando.Perciò ripeto che inRoma ilresponso è epigrafico,
l'epigrafe è responsiva. . mente poetico non si leva mai solo in un
popolo, ma in un pe riodo in cui gli vengono successivamente compagne le altre
arti: lapittura,lascultura,lamusica,l'architettura.Non c'èragione, perchè, una
volta accesa la fantasia di un popolo, si debba tutta e solamente stringere
ne'metri poetici e non cercarsi il ritmo nelle altri arti: c'è invece la
ragione contraria, che, nato il canto, si presentano l'una dopo l'altra tutte
le altre forme della individuazione poeticil. I caratteri poetici migrano per
le diverse forme dell'arte, finchè si adagino nella forma più propria, dalla
quale sdegnano essere rimossi. Così il Giove di Omero passa in Fidia,e
ilgiudizio di Dante in Michelangiolo. Ma,se ilmondo romano non è poetico, nel
senso estetico della parola, è nondi meno artistico in grado inimitabile,
perché non neglige la forma dietro la ricerca di un contenuto informe, ma la
cerca in equa zione perfetta col contenuto, anzi dal contenuto si studia deri
varla, perchè sente che un pensiero che si deterinina, facendosi, si crea
determinatamente la sua forma. Il contenuto, la sostanza propria del pensiero
latino è il diritto, il quale in Roma si connatura con la forma romana, come il
Giove greco con la forma greca. La parola del giure consulto latino scolpisce
come la subbia di Fidia. Come da quella subbia esce il sopracciglio cuncta
movens, cosi da quella parola erompe l'imperativo giuridico. Or, questa
perfetta equazione tra pensiero e forma, tra l'im perativo giuridico e il
grammaticale, tra l'imperio concitato e la forma ellittica, quasi tronca, onde
Leibnitz, dopo gli assiomi de'geometri, niente vede più certo de' responsi
latini, questa appunto è intensamente artistica. Il giureconsulto non è il
poeta, è l'artista del diritto. 86 E per provare col fatto, io ben
ricordo che la lex XII T a bularum fu chiamata carmen necessarium , e,
cresciuta l'equità, -orrendocarme;chequesto carme fugiudicato un severopoema,
ricco d'immaginazione e a desinenze quasi ritmiche; che fu salto imparare a
coro da'fanciulli; che Cicerone ne parla con quell'entusiasmo
(1),onde iGreci ricordavano l'Iliade; che i R o mani derivavano più onore dalle
XII tavole,che non dalle guerre puniche ; m a so pure che la voce carmen presso
i latini ha si gnificato assai più largo che poesis, e mi baderò dal definire
poema di qualsivoglia natura il carmen necessarium . Ma ag giungo subito che in
queste medesime tavole si manifesta il genio artistico del legislatore romano,
per una mirabile equa zione tra contenuto e forma, la quale ferma e stabilisce
quelle tavole come tipo di tutta la legislazione romana, e le fa perenni nel
culto di quel popolo togato e armato. Al primo sguardo sulla tavola prima si
legge: SI IN IUS VOCAT,NI IT,ANTESTETOR ;IGITUR EM CAPITO. Non un articolo, nè
un pronome in caso reito ; due impera tivi in cadenza, e tra'due, come a
temperarne la durezza,l'igi tur, che presume parere la razionalità ed è la
semplicità pri mitiva della legge.Ogni legge scritta è igilur in sè medesima, è
il corollario particolareggiato di un principio generale e di una applicazione
sottintesi ; e però l'igitur espresso non è trovabile fuor della semplicità
infantile della legge. Basta averlo trovato in prima, e non pare che vi
s'incontri due volte.Hegel direbbe che questa procedura non solo insita nella
legge m a soverchiante, ed a cadenze d'imperativi della specie di capito,
ricorda troppo la manus.Due cose sono da rispondere:l’una,che laprocedura molta
e stabile, diffusa in tutte la dodici tavole, anche nelle due ultime che
Cicerone chiama inique (duadus tabulis iniquarum (1) Per Livio è fonte ; per
Tacito è fine; per entrambi è corpo del diritto : quindi, fons publici
privatique juris in Livio ; finis aequi juris in Tacito ;corpus omnis romani
juris ne'due storici e ne'giureconsulti. Ma più se n'esalta Cicerone nel De
Oratore : Fremant omnes licet, dicam quod sentio.E dirà,giurando per Ercole,che
ilsolo libretto delle dodici tavole per peso di autorità e di utilità avanza di
assai le biblioteche di tutt'ifilosofi.Questo unus libellus era l'Iliade
de'Romani. 87 legum additis), svelano l'indole di un popolo
agricolo; l'altra, che tutta questa procedura primitiva, che è o la forza o simbo
leggiata dalla forza, in R o m a è sempre in servigio di un diritto che
determina un rapporto tra gli ordini noverati sopra, o tra due del medesimo
ordine rispetto ad una medesima cosa. REM UBI PAGUNT,ORATO, Qui, nelle dodici
tavole, é evidente, è propria, sto per dire, è bella : certo, come legge,
questa evidenza epigrafica non è s o l o il s o m m o d e l l a b r e v i t à ,
m a d e l l ' a r t e . F u o r i d e l l a l e g g e , i n Tacito, assai volte
la brevità perde l'evidenza e diventa cortezza, l'arte si svela e si fa sforzo,
e l'oscurità della frase indica l'o scurità de' tempi e l'animo oscuro di chi
si trova solo in mezzo a que' tempi. Bella ancora nelle XII Tavole la seguente
procedura che sta bilisce equazione tra l'esrcizio della legge e del Sole : SOL
OCCASUS SUPREMA TEMPESTAS ESTO. Tutt'i verbi trovansi all'imperativo, e
l'imperativo nel rit mo,ma più di frequente questo verbo essere, come se
l'essere in Roma questo dovesse significare principalmente: l'impera tivo
giuridico. Parrebbe ai meno accorti soverchia la parola rem innanzi a pagunt :
la levino e sarà come levata la parola inducias innanzi al pepigit di Livio. Le
parole in quelle tavole sono numerate 88 Notinsi intanto l'evidenza nella
brevità epigrafica, la rapidità del comando, la risolutezza della procedura.
Non si saprebbe quale parola o monosillabo levare od aggiungere . È il getto di
un pensiero giuridico, nato insieme diritto e procedura, impera tivo nella
essenza e nel modo,ritmico senza esser verso, arti stico senza nulla di
poetico. Notisi in questa ilmaximum della breviloquenza: ১9 come
nelle epigrafi, e risermano, con l'esempio, la dottrina espo sta intorno al
genio di Roma . L'arte della legge,propria dello spirito romano, si annun zia
sin da queste dodici tavole; e i primi ed i,secondi decem viri furono artisti.
Coloro che anche in queste dodici tavole vollero vedere Atene, ed una legazione
uscita romana e tornata attica, ed Ermodoro esule d'Efeso primo glossatore, e
dietro le dodici tavole la statua di Ermodoro, furono confutati da Vico, e la
confutazione fu di quelle che non ammettono replica. Non solo nella essenza
delle dodici tavole c'è lo spirito originario di Roma,ma c'è ilgetto del
pensieronellaforma.Le dodicitavole in greco suonano come l'Iliade in latino:chi
sotto la forma indi gena non sente il pensiero esotico, è sordo ad ogni
risposta di Cirra . Le dodici tavole,come forma,svelano ilgenio diRoma,mi
rabile nella concezione ed espressione della legge, mirabile per quella
equazione in che dimora l'arte di una qualunque disci plina; come fine, svelano
un'altra equazione che è tutto il dise gno di un popolo giuridico:summis
infimisque iura aequare; come origine, svelano la prima equità nella notizia
del diritto, la promulgatio . La promulgatio accenna il transito dal s u m m u
n ius all'ae quum bonum in un popolo che ha congenito il sentimento del diritto
e lo sente e lo celebra come sua missione. Il Tribuno, provocando la
promulgalio, astringerà il diritto consuetudinario e il quiritario a fissarsi
sulle tavole; il Pretore, secondo i casi particolari, tradurrà il diritto
scritto nell’equità naturale;ilGiureconsultotradurrà l'equità nelle regole uni
versali di ragione. Il Tribuno sorge una generazione dopo ilregifugium ed una
generazione prima delle dodici tavole : e, sorto tra queste due generazioni,
significa, con la sua presenza, che, mutala forma di governo, si è mutato lo
spirito di una nazione. Il Pretore, non quello semplicemente da prae ire, m a
quello appellato urbanus, Considerata l'origine del Tribuno, e i
due primi, Giunio Bruto (forse nipote del primo) e Sicinio Belluto, tra
patriziato e plebe ; considerati nel Tribuno il vus auxilii, il ius interces
sionis e il veto ; considerata l'inviolabilità, ond’ era sacra la per sona del
Tribuno, ed il violatore era caput Jovi sacrum ; fu detto che il Tribuno è un
tipo affatio italico, e del tutto italica l'istituzione del Tribunato. Doveva
dirsi invece che il Tribuno, il Pretore ed il Giureconsulto sono tre grandi
momenti dell'equità romana ;e tre risultamenti memorabili della lotta umana ed
agraria tra patrizio e plebe sono la promulgatio, l'editto ed il responso. E
qui due considerazioni : la prima, come risultamento della lotta romana sono il
Tribuno, il Pretore ed il Giureconsulto, tali hanno ad essere le dodici tavole,
e tutte le leggi che da quelle promanano ; l'altra, che chi credesse ancora
tutto e solo della forza questo mondo di Roma, dovrebbe correggersi innanzi al
Tribunato, al Pretorio ed al responso. In R o m a , desto il sentimento
dell'equità, fondamento p e renne della lotta umana che si agita in tutti i
tempi di Roma, si desta insieme l'accorgimento politico, onde il patriziato
cerca prevenire gli strappi e capitanare le riforme che non può nè respingere
nè fermare :quindi, è possibile vedere da una parte la lotta agraria, le guerre
servili, la guerra sociale e la guerra gladiatoria, dall'altra Spurio Cassio,
patrizio, giustificare col suo sangue la prima legge agraria, F. Camillo,
patrizio, giustificare l'equità pubblica, presentandosi primo pretore accanto
al tempio votatoallaConcordia,EmilioPapiniano,patrizio,portareil re 90
quod in urbe ius redderet,venne tre generazioni dopo la pro mulgazione delle
dodici tavole, perchè dopo tre strappi fu m e stieri di chi piegasse la legge
scritta verso la naturale equità. Il Giureconsulto accompagna tutti i tempi del
diritto, m a domina l'imperatore e lo Stato, il mondo di allora e i secoli
posteriori, quando libera l'equità dallo editto e la incarna in pronunziati
universali.Quindi,più dileguasiilTribuno,più scende ilPretore, e più grandeggia
il Giureconsulto. Sempre che gli uomini pronunzieranno questa
parola « EQUI TÀ », la quale, in fondo, è libertà, ed è l'alto fine della
storia, si ripresenteranno alla memoria di tutti il Tribuno, il Pretore, il
Giureconsulto, il primo a promuoverla, il secondo a specifi carla, il terzo ad
universaleggiarla. (1) Mi occorse nel 1881 rispondere ad alcune parole del
Cancelliere del l'Impero tedesco ripetute nel Senato italiano, e pubblicai
subitamente le parole che seguono per provare che non si hanno a chiamare
concessioni quelli che nella storia sono strappi. Riconosco, nella calma dello
scrittojo, la concitazione di alcune frasi che potrebbero alterare il senso
positivo dellastoria,ma ilfondo rimane vero,epiùveroancora,chelapoliticafine
dell'antico Senato oggi non può trovare imitatori nè in Germania, nè in
Italia,nè in Francia.Ecco,intanto,le parole di allora: Giova ripetere il senso
delle parole di Bismarck , ripetuto già nel Senato italiano, per mettere sotto
gli occhi del principe tedesco e de' senatori italiani alcune verità storiche,
alcune leggi e certi nomi che non dovreb bero essere mai dimenticati
da'prudenti che presumono condurre gli Stati, lontani dai partiti estremi, e li
trascinano fuori delle leggi storiche. Il Cancelliere ha detto : Da venti anni
alla sommità dello Stato, ho potuto osservare che gli Stati,passando di una in
altra concessione, pas sano dalla forma monarchica alla repubblicana. Il Senato
ha detto : Le troppe concessioni al diritto di suffragio conducono al Senato
elettivo. L'uno preoccupavasi della corona, gli altri della propria
istituzione. Hanno ragione e torto. Ragione,perchè,passando di diritto in
diritto,si perviene fatalmente alla sovranità nazionale senza delegazione, e a
tutti gli ufficii per elezione. Torto,perchè non sono concessioni glistrappi.–
Idirittifuronostrappati sempre dai popoli agli Stati, dalla scienza alla
storia, non concessi mai. Si può dire al pensiero : « non conchiudere »,se la
premessa è posta ? Si può dire alla storia:« non gravitare »,se l'impulso è
dato? Idivieti dello Stato non fermeranno la storia, come i divieti del
sacerdozio non fermarono ilpensiero. Vo'mettere
sottogliocchidelcancellieretedescoedeisenatoriitaliani quattro secoli di storia
dell'antico senato romano, cioè la rapida succes sione democratica di
quattordici generazioni, dal 260 di Roma al 684, af 91 . sponso sopra
l'imperatore Caracalla e per il responso lasciare la vita, come già Spuso
Carisio per la legge agraria sulla rupe Tarpea (1). I Tribuni, i
Pretorie i Giureconsulti , venuti dopo di quelli, arrivarono in ritardo, perchè
altro ai tempi nostri è il contenuto dell'equità, altro il metodo, altri ne
sono i rap presentanti. Ora questo è chiaro : mentre da Papirio a Papiniano si
svolge il tipo del giureconsulto,non appariscono in Roma scrittori po litici.
In Tacito comincia, declinando lo Stato, ad apparire la finchè si accorgano che
gli strappi non sono concessioni e che la gravita zione storica è continua.
Sino all'anno 260 di R o m a che è la plebe rispetto al patriziato ? II senato,
le cariche religiose e civili, il comando degli eserciti, il dominio ne'
comizii curiati e centuriati, tutto è dei patrizii. Il plebeo che non può
campar la vita dal ricolto o col magro bottino,è destinato a diventar d e
bitore del patrizio, ad essergli venduto per aes et libram, a farglişi nexus o
addictus. Ciònonèlungamentecomportevole. Iplebeisiritiranoinarmisul l'Aventino
e ottengono due magistrati proprii, i tribuni. Iltribuno nacque come
re:sacroecoldrittodiveto.Ilvetofu tri bunizio e destinato a farsi regio, perchè
allora doveva essere limite all'ari stocrazia, oggi alla democrazia.
L'attentato alla vita del tribuno era cri mine capitale.La formula è in
Livio:Caput Jovi sacrum. Il veto e l'inviolabilità del tribuno furono
concessioni ? I costretti vol lero parere e chiamarsi provvidenti. Una
generazione appresso (anno 292diRoma)laplebefaintendereche non vale un
magistrato proprio senza una legge comune e spiegata.Quindi, la mezza
generazione che corre dal 292 al 303,è occupata da due decem virati, destinati
alla compilazione delle dodici tavole, ispirate alla triplice
necessità:promulgatio;libertasaequanda ;provocatio ad popolum.Ecco, la legge è
scritta, è promulgata, non è più un segreto patrizio che erompe, come
responso,dall'atrium,è aperta la viadelpontificatomassimo ad un plebeo,a
Tiberio Coruncanio. Fu concessione ? Tacito accenna neque decemviralis potestas
ultra biennium ,e Livio spiega quanta plebe in armi è dietro Virginio e quanta
se ne accampa sul monte Sacro. L’impulso è dato, la gravitazione è in ragion
diretta della massa. Nel medesimo anno 305, in che precipita il decemvirato, la
tegge delle dodici Fu concessione o strappo ? 92 93 politica
; m a lo storico prevale anche in Tacito, perchè siamo ancora discosti dalla
catastrofe. tavole è sorpassata dalla legge Valeria Orazia.
Iplebisciti,proclamati ob bligatori per tutti,obbligano ilSenato.La formula è
in Livio: Ut,quod tributim plebesjussisset,populum teneret. La conseguenza è
immediata : una plebe legislatrice può imparentare col patriziato. Ed ecco
Canulejo tribuno, quattro anni dopo,nel 309 di Roma, sorpassa la seconda volta
le dodici tavole,spezza iriparitralecaste,pro clama il connubium patrum et
plebis, incrocia, confonde, mescola i ceti. Concessione niente,fu sedizione
audace e flagrante: seditiomatrimo niorum dignitate, ut plebei cum patriciis
jungerentur. Lo strappo è net tamente stabilito nel primo Libro di Floro :
Tumultus in monte Janiculo, duce Canulejo tribuno plebis, exarsit. Il senato
non voleva, m a la plebe exarsit. Potrà, or dunque, il plebeo salire anche al
consolato ? Potrà sentirsi il rumore de'fasci in casa plebea? Si chiamino pure
tribuni militari,ma la dignità consolare è divisa.Tacito scrive:Neque
tribunorum militum jus consulare diu valuit;perchè,dopo
unalottaquarantenne,ladignitàcon solare,ripreso il vecchio nome,non si limita
ai vecchi uomini. Fattasi l'eguaglianza negli onori, è tempo che si proclami
l'aequanda libertas, l'eguaglianza anche innanzi al diritto punitivo. Ed
ecco,due anni dopo l'istituzione del tribunato militare, nell'anno di Roma
311,nasce il Censore che può notare d'infamia il plebeo e il senatore, il
console ed il cavaliere, l'uom privato e il magistrato pubblico. La formula di
codesta parità leggesi in Ascanio, Divinatio in Caecilium . « Hi prorsus cives
sicnotabant,ut qui Senator esset,ejiceretursenatu;quiequesromanus, equum
publicum perderet ; qui plebeius, in tabulas Ceritum referretur et aerarius
fieret ». Livio ammonisce nel libro sesto che non ci furono concessioni. Dopo
le discordiae sedatae per dictatorem ci dice CONCESSUM ab nobilitate plebi de
consule plebeio ! R o m a , c h e , d i l a r g a n d o il d i r i t t o , d e
m o c r a t i z z a l a r e p u b b l i c a e s a l e v e r s o l'aequanda
libertas,èinexpugnabile;Roma,chenellospaziodidue ge - E si vien chiarendo
insieme al disegno di questo libro, che, cioè, mentre grandeggia lo Stato
romano, e come re publica e come impero, fiorisce il giureconsulto; e più il
dominio si dilarga, più si fa universale l'intelletto del giu reconsulto, e più
n’esce universale il responso, dal patrizio al plebeo,
all'italiano, all'uomo. È vano cercare lo scrittore politico in questi secoli
di grandezze e di gloria: il politico non sarà mai contemporaneo del giureconsulto.
Mentre la gran politica sarà nel patriziato e sarà pratica di governo, non sarà
scritta. Disfatti gli Stati italiani e nata, di contro ai grandi stati e u
ropei che si formavano,l'esigenza di uno Stato stabile, quale nerazioni, dal
200 al 311, ha posto di contro al patriziato il tribuno, la legge decem virale,
la legge Valeria Orazia, la legge Canuleja, i tribuni militari ed i censori,
non può, nelle due generazioni dopo l'istituzione censoria, nel 354,essere
distrutta da'Galli Senoni; ma, uccisa nelle vie, esce rinata dal Campidoglio.
Senno patrizio e valore plebeo, concordi, la rifeceru. Usciti dal Campidoglio,
per comun valore, occorre che l'aequanda li
bertasabbialasuanormacerta,temperatricedelcertojussummum, sta bilita nelle
dodici tavole. Ed a tale uopo, una generazione appresso (387), sorge, come
speciale magistratura, il pretore che col quadruplice editto piega, corregge e
integra il diritto stretto nella giustizia pretoria. M a Roma,un secolo
appresso,è già capitale d'Italia,ed un secolo in punto appresso (488) accanto
al pretore urbano viene a sedere il pretore pere grino : due alte magistrature
che si suppliscono a vicenda e che di patri zie si fanno popolane non per
concessioni, ma per terribili strappi ehe dentro sono discordie civili, e fuori
la guerra sociale, onde Italia, a conto di Vellejo Patercolo, vide sopra campi
italiani, in meno di un anno,uccisi più di trecento mila italiani che
seppero,morendo, tramandare ai super stiti il dominium ex jure Quiritium .
Perchè, dunque, codesto dritto quiritario di patrizio divenisse popolare, e di
romano divenisse italico, quante grazie, quante concessioni di patrizii
sceserospontaneesullapleberomanaesu'popoliitalici?– Ricordisipiut tosto la
storia della Lex Plautia (De civitate), e lascino stare le conces sioni e le
grazie. E quando,superate le discordie civili e la guerra sociale, noi ci tro
viamo tra le armi di Mario e di Silla e vediamo Montesquieu torcere lo sguardo
da queste ire implacabili tra due titani, dobbiamo noi imitare la pietà che
inspirava lo Spirito delle leggi ? La critica storica è crudele:passa
tra'cadaveri romani e vuol sapere perchè Silla fu'na di sangue latino. Silla
preoccupa il ten'ativo di Giuliano 94 - 95 che si fosse, in
Italia, sorgono ed eccellono, sopra tutti gli altri, gli scrittori politici.
Allora il diritto non istà da sè, m a cade in servigio delle due tristi
necessità che hanno a fare lo Stato : la forza e la frode. I glossatori
abbondano, ma il giureconsulto non verrà cortemporaneo degli scrittori politici.E
più gli Stati rovinano, e più la politica si rifugia ne' libri. l'apostata :
l'uno vuol rifare l'aureola attorno al vecchio senato, come l'altro intorno ai
crani de'vecchi Dei. Ma,come Giuliano, dopo aver cac ciato dalla sua sede S.
Attanasio e altri vescovi, non rialzò l'Olimpo, così Silla,dopo avere abbattuto
la plebe, compressi i tribuni, abbassati i cava lieri e disciolte le assemblee
tribute, non potè rialzare il vecchio senato. Perciò, dopo cinque anni,
abbandono la dittatura, cioè abbandonò Roma alle leggi storiche. Tal
significato ha l'abdicazione di Silla, e tale a m m o nimento ne deriva al
Senato, che nè per colpi di Stato, nè per reazioni si rifà l'antico potere. E
pure la generazione che ha combattuto la guerra sociale, nella quale fu stabilito
il dirittoitalico, la guerra civile non riuscita a rialzare il vec chio senato,
è destinata a combattere due guerre servili e la guerra gla diatoria, ordinata
in apparenza a rialzare l'antico patriziato sul cadavere di Spartaco. M a si
guardi che, se la guerra sociale è per il diritto italico, la guerra servile,
che chiude il lavoro della medesima generazione, è pel jus humanım : si guardi
Spartaco morire combattendo, senza domandare quar tiere o tregua : si pensi
s'ei non aspetti qualcuno dietro di lui, e se egli non senta che il vecchio
patriziato non si rialzerà sul suo cadavere. Il senato non concede mai nulla e
non riesce mai ad arrestare la d e m o crazia ; lo strappo rende popolare quel
ch' era diritto patrizio, italico il dirittoromano,umano ildirittoitalico.Ilsenatochehacredutodivincere
la guerra servile, è già servo : At Romae ruere in servitium consules,
patres,equites! - Siamo innanzi ad un mondo nuovo e senza nessuna
concessione del Senato ! Bene o male ? Rispondo che fu quel che doveva essere.
Inevitabile era il cammino della plebe sino alla proclamazione, in Roma,
dell'equità umana che doveva dalle nazioni vinte esseretoltacontroRoma
vincitrice. Io doveva dimostrare che tutto fu preso e niente concesso e che la
grande politica del patriziato romano non consisteva soltanto nel cedere,
sembrando concedere, ma nel preoccupare quel ch'era inevitabile nello
svolgimento dell'equità : onde leggi democratiche si trovano più volte sotto
l'auspicio di uomini consolari e di nomi patrizii. 96 - Quando lo
Stato è in sul ricomporsi, e la rinascenza ita liana, che in parte ha fatto e
in parte prepara le tre grandi ri voluzioni europee la germanica, l'inglese e
la francese volge al suo compimento,allora abbiamo la sintesi degli accor
gimenti co' responsi, della politica col diritto, e sorgono i giure consulti
politici che sono filosofi della storia. Il giureconsulto è il tipo latino, il
politico è u o m o della rina scenza, il giureconsulto politico è uomo moderno.
Il primo è la pura esigenza dell’equità,m a dell'equità astratta, perchè il
mondo romano era transito dal civismo ellenico all'in dividualismo germanico, e
non riusciva a contemperare i due termini, perché il transito non è la sintesi.
Il secondo simula il diritto, in cui traveste la forza e la fede, perchè meglio
che a far l'uomo mira a rifare lo Stato. Il terzo che vien dopo l'evoluzione
intera del civismo e dell'individualismo, riesce a contemperare i due termini
e,rispetto ai mezzi,a comporre la politica col diritto, secondo la misura dei
tempi e dei luoghi. Questo sentimento dell'equità,che,diffuso da Roma nel mondo
faceva la grandezza di Roma e poi la rovina, questo medesimo ricostruivala
centro del cristianesimo che era una nuova esi genza dell'equità, cioè non tra'
cittadini e tra le nazioni, m a tra gl'individui. Perciò il mondo germanico
potė diffondere il cristianesimo, non accentrarlo. E , quando il concetto
dell'equità avrà superato anche il cri stianesimo, Roma proclamerà la laicità
dello Stato. Ora seguiamo il genio di R o m a attraverso i periodi dei giu
reconsulti. CAPITOLO NONO. Giuseppe Ferrari vide che il progresso
umano è una risul tante del corso e ricorso, della rivoluzione e reazione, e
che questa risultante è significata nella storia dalla soluzione. La rivoluzione
e la reazione hanno per premessa la preparazione e per corollario la soluzione.
Questo è il circolo sillogistico di Ferrari.– Ma nè questi circoli si
concatenano, nè ci lasciano vedere dove vanno, nè l'autore vuole che si guardi
fuori e so pra il circolo, dentro il quale l'uomo fatalmente si trova. I cir
coli di Ferrari, salvo il criterio della misura, del quale si ha da tenere gran
conto, ci lasciano poi innanzi al destino u m a no ciechi,come i circoli di
Machiavelli. Vico, denominando le epoche e connettendone la successione, ci
promette più larga notizia del nostro cammino, e poi riesce a chiudersi egli
stes so dentro i circoli suoi. Ad ogni modo, noverando i periodi del diritto
romano,è im possibile dimenticare Vico che non può oggi , come allora, vivere
straniero e sconosciuto nella sua patria. Nessun genio compendio più
dolorosamente la sua storia. Tutti oggi ripetia m o a coro gli errori di Vico,
e ci pare grandezza perdonargli la sua teologia e le applicazioni storiche
troppo ristretle al mondo romano, e non vogliamo sapere che la teologia di Vico
è quasi di continuo una naturale teologia del genere umano,la quale va a
confondersi con l'antropologia, e che il mondo ro G . B o v i o . D i s e g n o
d i u n a s t o r i a d e l D i r i l l o , e c c ., e c c . 7 - 97 I
Periodi del Diritto romano mano,apparso universale,potė parere nel
tempo un disegno reale di una storia universale eterna. Io non so se sia più n
a turale la teologia di Vico o più teologica la natura di Herder m a vedo
chiaro che, se Herder entra innanzi a Vico nell'esi genza del naturalismo
storico come metodo, resta assai indie tro rispetto al contenuto. In Vico c'è
più sostanza scientifica, perchè i presupposti teologici e metafisici sono in
ciascun libro della scienza nuova superati dal naturalismo italiano che, oc
cupando la filosofia della storia, fa Vico l'ultimo titano della rinascenza.
Vico celebra la teologia ed è fatto naturalista dal genio italiano;Herder
invoca la natura ed è fatto metafisico dal genio tedesco. Tengasicontodiquesteavvertenze:cheVico,ponendo
Ba cone accanto a Platone ed a Tacito, poneva l'induzione sul contenuto
classico; che l'induzione, prima di apparire teorica in Bacone, era stata
teorica e prutica in Galileo e nella sua scuola;che venir dopo Galileo e Bruno
in Italia significava portare nella storia le leggi della natura, come aveva
tentato la medesima scuola di Galileo ; e che in questo compito doveva
concludersi lo spirito della rinascenza. Perciò, sebbene Vico una volta appena
tocchi di campagne, di cielo, di acque, di zone e di mutua influenza di
nazioni, pure mette di natura nel suo li bro quanta ce n'è nell'uomo, dal senso
all'intelletto, guardando in Lucrezio e presentendo Darwin.– Non c'è,dunque,da
per donargli la teologia, m a da intendere pensatamente che cosa sono in lui la
teologia naturale e la teologia civile. Queste due parole sono reminicenze
della scuola privata; ma il contenuto messovi dal Vico è della scuola italiana.
Quanto all'applicazione, Vico e Ferrari furono tirati ad o p postissimi errori,
l'uno dal difetto dell'erudizione contempo ranea, l'altro dalla mancanza di
sistema. Vico neglesse i p o poli storici o li trasse tutti dentro R o m a ,
Ferrari portò i suoi periodi anche ai popoli estrastorici, dove cioè m a n c a
la vita e l'intelletto della storia. 98 Vico noverð tre
epoche del diritto e della procedura e, tro vatele in R o m a , conchiuse
averle trovate in tutte le nazioni. Nella prima epoca il diritto è divino e
tutto involuto nella ra gione degli auspicii,che presso i popoli gentili tien
lungo del la rivelazione, onde Iddio privilegið prima gli Ebrei e poi i cri
stiani. Nella seconda epoca il diritto è nell'equità civile che è ragion di
Stato, della quale il Senato romano fu custode sa piente e geloso. Nella terza
il diritto è nell'equità naturale che è ragion comune, esercitata dalle
repubbliche popolari e dalle monarchie umane. A questi periodi del diritto
rispondono altrettanti della pro cedura. La quale, mentre il diritto è
divino,“si esercita, Dio auspice e testimone, ne' giudizii divini. Quando il
diritto è p o litico, la procedura è nella scrupolosa esattezza delle formole e
delle parole giudiziarie e contrattuali, talchè il diritto paia più nelle
parole,che negli uomini.Quando,in ultimo,ildiritto viene a combaciare con l'equità
naturale, la procedura diviene una logica tutta'intesa al vero de' fatti,
governata dall'intel letto e interpretata dall'equanimità.Quindi,icorpi
jeratici go vernano prima, poi gli eroici, in ultimo gli uomini modesti ed
equanimi. Vico trova questa successione di epoche nella natura u m a na, poi in
Roma, poi, perchè nella natura dell'uomo e nella storia di Roma,nel mondo. R o
m a , l'urbs, la città per eccellenza, la città universale, gli è sostrato al
disegno di una storia universale. Ma,sollevata a questo vertice di
universalità, avviene che prima perde R o m a 'la sua particolare fisonomia in
quella delle altre nazioni, poi le altre, e senza serbarne traccia,la perdono
in Roma.Non ci si lascia scorgere e neppure intravedere la ragione, onde certe
leggi, certi istituti, e magistrati, e carattere ed imprese, furono romani,
affatto romani, non trovabili fuori e dopo R o m a, ne perchè certi altri
uomini e fatti e leggi non sono trovabili in R o m a . È conseguenza di una
filosofia della storia, fondata sulla 99 troppo comune natura
delle nazioni, nella quale spariscono le differenze. Perché il tribuno, perchè
il pretore e il giureconsulto v e g gonsi in Roma e non fuori,perchè nascono
dalla lotta romana e non dalla greca e dalla germanica, perché il responso come
ufficio, come valore e forma, permane latino e non è mai supe rato nè imitato,
tutto questo che importa sapere, non vi si dice da Vico. Non vi poteva esser
detlo, perchè Vico investiga la comune natura delle nazioni e non le
differenze, e la investiga nella mente che è comune,non nel dato etnografico e
geogra fico che, modificandola, spiega le leggi della successione e della
varietà . Se vogliamo,dunque,le epoche storiche del diritto romano, del romano
e non di altro, bisogna cercarle nella propria sto ria di Roma, espressione del
genio romano. Non è facile l'esatta partizione de' periodi del diritto ro mano
; non è facile almeno rispetto a tutte le sue parti:perchè,se il diritto
pubblico si muove insieme con lo Stato e si trasmuta secondo le tre epoche
apparenti della costituzione politica di R o m a , non si può dire il medesimo
del diritto privato,di cui le divisioni meno apparenti sembrano assai più
lente, più consentanee ad una legge continua di evoluzione. Nondimeno abbiamo
susficienti criterii per ridurre a tre clas si gli storici che espongono i
periodi principali del diritto r o mano . Gli storici che, secondo una dottrina
di Vico, dividono le età di un popolo come quelle di un uomo, accettano una
divisione fatta con lieve differenza - da Gibbon e da Hugo. Allora la storia
del diritto romano vien divisa secondo i periodi d'infanzia, di giovinezza, di
virilità e di vecchiezza. Gli storici che considerano il diritto come una
funzione dello Stato e veg gono il diritto privato procedere dal diritto
pubblico, dividono i periodi del dritto secondo i momenti della costituzione
politica diRoma.Allora,lastoriadeldirittoromano nella monarchia, nella
repubblica e nell'impero. Questa divisione pare accettata 100
dall'Ortolan che presume derivare la storia del diritto romano dalla
storia del popolo.In ultimo, gli storici che studiano lo svolgimento del
diritto romano nella missione peculiare che il diritto ha potuto avere nel
mondo e nel genio di Roma, divi dono i periodi del diritto secondo i momenti dell'equità.
Allora il primo periodo lo dicono conchiuso dalla venuta del pretore urbano, il
secondo da Augusto, il terzo da Costantino. Questa partizione, posta da Hulzio,
è di molto valore in sé, m i viziata nell'applicazione dall'autore istesso per
difetto di filosofia e di critica storica. Non mancano alcune divisioni fatte
secondo le condizioni e conomiche e morali di Roma,ma di lieve conto, perchè
sono le più incerle ed arbitrarie. È nostro compito – confutate che avremo le
due prime divisioni – recare a perfezione la terza. 101 La prima
divisione de' periodi pecca di troppa generalità. Anche ammesso che la vita
dell'uomo sia divisibile in quattro periodi isocroni e che tutti e quattro col
medesimɔ isocroni smo siano applicabili alla storia, n'uscirà sempre una curva
co m u n e a tutte le nazioni, nella quale non appare il profilo di ciascuna.Nè
questa curva lascia scurgere il transito dall'un all'altro periodo. Se le date
che hanno da fissare questi pis saggi non sono determinabili con esattezza
nell'in lividuo, chi potrà affermare con certezza, qui finisce l'adolescenza di
un p o polo e comincia la giovinezza? Quindi, vengon fuori quelle di visioni
arbitrarie, nate piuttosto a comodo di una scuola o di una cronologia
convenzionale, che delle intenzioni effettive della storia.Ecco, infatti,come
procede questa scuola dell'isocronismo, che porta nella storia romana l'età
dell'uom).Prende tredici se c o l i i n R o m a , d a l l a f o n d a z i o n e
a G i u s t i n i a n o , e li r o m p e i n q u a t tro parti quasi uguali, di
trecento in trecento anni, e denomina ciascuna parte da una delle quattro età
dell'uom ). L'infanzia del diritto romano dura dalla fondazione di Roma alle
dodici tavole; la giovinezza, dalle dodici tavole a Cesare; la virilità,dia Cesare
ad Alessandro Severo ;la vecchiezza, da Alessandro Severo a
Giustiniano. L'infanzia sarebbe la monarchia, i primi consoli e
iprimitribuni;lagiovinezza,tuttalarepubblica,dalla promul gatio sino alla
riapparizione di quella che Livio chiama Vetus R e g i a L e x s i m u l c u m
u r t e n a t a ; la virilità e la v e c c h i e z z a s a r e h bero tutto
l'Impero,da cotesta tanto contrastata Regia Lex sino al Codex Iustinianeus. M a
ciascun vede che i transiti sono estrin seci ed arbitrarii, e non lascian
vedere le necessità intime che governano la successione de'periodi.Nė appare
perchè invano Giustiniano si sforza, con cinque tentativi, di stringere il
cristia nesimo sotto le leggi romane spirito nuovo in vecchia cor teccia – nè
come il Cristianesimo si vien costruendo la sua più naturale espressione
giuridica nelle leggi germaniche e nel gius canonico. La divisione pui
de'periodi giuridici, fatta sulla successione della costituzione politica,è
fatta davvero grossamente, e non ci lascia vedere né i momenti principali della
repubblica, nè i pe riodi che si succedono nell'istesso impero . È certo che,
mutata la costituzione politica,non è soltanto mutata la forma di go verno,ma
dev'essersimutatoinsiemeilcontenutodeldiritto pubblico, e, conseguentemente, del
privato, sebbene la conse guenza non si mostri immediatamente ; m a nessuno può
affer mare che cotesti trasmutamenti non avvengano durante appa rentemente una
medesima forma politica.Se l'epoca di Alessandro Severo può dividere in due
periodi l'impero, perché la legge Publilia che dichiara popolare la repubblica,
e la legge Petelia che libera la plebe dal diritto feudale rustico del carcere
privato, non varranno, secondo la mente di Vico, a designare tanta di stanza
tra repubblica e re ubblica, quanta forse non se ne trova tra Tarquinio e Bruto
? Ma si faccia questa considerazione che è la più intensa e la meglio
dichiarativa, nella storia, della successione de'fenomeni civili e
politici.Nell'ordine ideale ed effettuale delle cose umane , la successione de'periodi
politici determina e spiega la succes sicne de'periodi giuridici, o, per
contrario, la successione dei - 102 periodi del diritto
dichiara e prestabilisce la successione de'pe riodi
politici?L'homessainteralaformadelladomanda,perchè la risposta erompa da sè.
Sebbene nella storia il diritto e la politica, la ragione del l'uomo e la
ragion di Stato, si presentino come due concetti, due forze, e - mi sia lecito
a dire – due istituti avversi, e la politica sembri nata per comprimere il
diritto, ed il diritto per urtare e trascendere gli ordinamenti politici, pure,
in fondo ed in ultimo, la forma dello Stato finisce per dischiudersi alla nuova
esigenza del diritto. Così sempre : se un nuovo bisogno vien determinando una
nuova idea del diritto, già si sente per l'aria il fremito di una rivoluzione ;
e se uno Stato nuovo sorge ad occupare questa nuova concezione giuridica,
appena nato, già tende a cristallizzarla ed a mozzarne le illazioni. Tutto ciò
può esser vero ; m a pur si vede e s'intende che la nuova forma di Stato, quale
che sia, s'è venuta organando intorno a quel nuovo concetto del diritto. Per
non far, dunque, irrazionali ed astrologici i mutamenti politici, noi dobbiamo
affermare che l'ordine naturale delle cose c'impone di non derivare dalle forme
successive dello Stato i periodi del diritto, m a dall'evolu zione della
coscienza giuridica i periodi politici. Perciò scrissi e ripeto che ne'periodi
politici del Ferrari ammiro la genialità del pensiero e i germi dischiusi del
natura lismo italiano; ma sono periodi,ai quali mancano le premesse. Si
potrebbe rispondere che per queste ragioni appunto i mutamenti politici
andrebbero intesi come segni esteriori e certi dei periodi del diritto. No -
ripeto per due chiare ragioni : l'una, che per questa via si viene a rendere
equivoco il pro cesso della storia, potendosi assai facilmente scambiare le
cause con gli effetti, e scambiare il diritto che promuove il muta mento
politico, con la legge che ne consegue ; e l'altra, che verrebbero a mancare i
criterii per distinguere i veri dagli a p parenti mutamenti politici e le
rivoluzioni politiche dalle sor prese settarie e da'tumulli più o meno rumorosi
e vuoti. Un 103 104 mutamento politico è reale e durevole, se
determinato da una nuova concezione giuridica;e,quando no,sidilegua,lasciando
tracce di sangue, non d'istituzioni. Occorre,dunque,come si è detto,seguire lo
svolgimento del diritto romano nella missione peculiare che il diritto ha
potuto avere nel mondo e nel genio di Roma,e però dividere i pe riodi del
diritto secondo i momenti dell'equità, onde procedono le successive forme della
costituzione politica di R o m a . Facciamo parlare i fatti. Perchè in R o m a
si passa dalla m o narchia alla repubblica e poi all'impero ? Se rispondesi che
Tarquinio potè estinguere il potere regio come Cesare rifarlo, si viene a
conchiudere che l'origine e la rovina delle istituzioni sono in balia di un
uomo. Una storia cosi fatta non c'è, nè c'è oggi chi torni a narrarla. Se
Tarquinio potè finire il regno, perché l'impero non cessó in Domiziano, quando
praecipua miseriarum pars erat videri et adspici? Altro, dunque, che la ferocia
e la clemenza di un principe, di un sacerdote, di un capitano occorre per
determi nare e spiegare la vita o la morte delle istituzioni politiche.
Lasciamo a Voltaire la facilità di dimenticare le premesse del suo saggio
su'costumi e sullo spirito delle nazioni, per affer mare che il delirio di un
Cucupietre potè iniziare il periodo delle crociate, e gl'insidiosi interessi di
monaci il periodo della riforma. Quanto a Roma,il vero si è che la reazione di
Tar quinio mal poteva resistere ad una nuova esigenza giuridica, adombrata già
dalla favola, che i Commentarii di Servio Tullio erano destinati a passare
nelle mani di Giunio Bruto. Questo mito de'Commentarii era tutta una tradizione
che diceva tra gli scritti di Servio Tullio essersi trovato nientemeno tutto
intero il disegno di una costituzione repubblicana ; che questo non era
soltanto un disegno,ma un proposito di Servio; che questo proposito appunto gli
era costata la vita; e che non dimeno disegno e proposito erano passati da
Servio Tullio a Giunio Bruto. C'è, a primo intuito, qualche cosa
in questa tradizione, la quale è assai più scientifica, che non una repubblica
esplosa dalla superbia di Tarquinio, dalla fatuità di Bruto e dal cada vere di
Lucrezia. La tradizione si fonda sopra questi dati di fatto: che la prima
monarchia di Roma non somiglia a nessun'altra delle monar chie antiche e
moderne,ed è,conforme al genio di Roma,una istituzione giuridico-militare ;
che, secondo questo carattere ori ginario e primordiale di R o m a, il diritto
è una continua ten denza verso il suo natural fine che è l'equità; e che però i
periodi nella evoluzione dell'equità devono essere i periodi sto rici del diritto
romano. Ora,se il diritto inRoma sorge come istinto o genio di tutti da una
parte, e dall'altra come sapienza privilegiata di un or dine, di quello cioè
che si reputa destinato a conoscere e cu stodire le leggi, quale potrà essere
il vero primo momento del l'equità ? Suttrarre la legge al mistero, sottrarre
la sapienza al privilegio, far la legge nota a tutti : promulgatio . Questa esi
genza come diritto crea la repubblica ; come legge, succede al decemvirato .
Quindi, il primo momento dell'equità è l'equità formale, la promulgalio, ma
necessaria, perchè dalla forma si passi alla sostanza. L'ignoto sfugge
all’equità. E questa necessità sa liente a traverso il periodo regio spiega la
tradizione de' C o m mentarii di Servio, la reazione del Superbo, la fine della
m o narchia sotto questa reazione, l'avvenimento della repubblica col disegno
di Servio passato a Bruto, e primo prodotto della repubblica il Tribuno che a
sua volta produce la promulgatio. In fatti, quanto tempo corre dal regifugium
alla promulgatio ? Ben sessant'anni vi corrono, e tra queste due generazioni
sorge in mezzo il tribuno. Accanto al cadavere di Gneo Genunzio sono possibili
le rogazioni di Publilio Valerone, di Terentillo Arsa, di Siccio Dentato, sino
alla istituzione de'Decemviri le gibus scribundis. 105 € Olitiche ܝܶܨܶܕ݂ܕܶܐ er io
udo del gurt zione is ienterne cara 6; di Sem o chen Tulli e 106 - Quando
si domanda che è la legge scritta e promulgata, si risponde che è l'eguale
notizia della legge. E codesta egualità è l'equità prima e rudimentale, è il
primo aequum bonum , ė la prima aequitas spectanda, è la prima libertas
aequanda, è il primo poter dire formalmente summis infinisque jura aequare.
Formalmente ancora,anzi appena,ma quanto costa questa prima equità,senza della
quale nessun'altra sarà possibile,quante secessioni della plebe, ed un tribuno
ucciso malgrado il caput Jovi sacrum intimato all'uccisore, e finalmente la
figura tipica di Cincinnato, intervenuto ad equilibrare le parti nella lotta d
e cennale tra l'istituzione del Decemvirato e la promulgazione delle prime
dieci tavole ! La promulgazione, primo grado dell'equità formale, appunto
perchè tale, può far tanta ingiuria al fine ed alla natura del l'equità, da
rilevare la contraddizione nella parola istessa. A l lora il patriziato può
inventare una parola nuova, inciderla in una colonna, e la colonna alzare
nell'area, dov'erano le case distrutte di un plebeo ucciso.AEQUIMELIUM :ecco la
nuova pa rola che annunzia in tuono di sfida la contraddizione tra il fatto e
la forma. Questa contraddizione dichiarata tra la legge nota a tutti e
favorevole a pochi, questa spinge al secondo momento dell'e quità formale,
all'eguaglianza di tutti innanzi alla legge. Questa seconda equità sforza a
tenere equilibrato conto delle condi zioni o circostanze che accompagnano i
fatti e le persone, gli effetti e le intenzioni, affinchè la parità innanzi
alla legge sia reale. Ecco il Pretore. L'editto prelorio è da prima l'equità
ne'casi particolari, è, ciò che dev'essere l'eguaglianza innanzi alla legge,
l'equità particolareggiata. Forse l'avvenimento del Pretore è un fenomeno
puramente giuridico o giudiziario in disparte dalla vita politica di R o m a
? È il prodotto della più travagliosa politica, determinata dalla più
grande evoluzione giuridica della coscienza romana . II Pretore sorge,quando ai
Decemviri legibus scribundis sono suc 107 ceduti i Decemviri sacris
faciundis, cioè quando il diritto augu rale è passato dal patriviato alla
plebe,quando ai tribuni con solari patrizii si contrappongono le rogazioni
licinie, quando la plebe sale ad occupare il consolalo, la dittatura, il
diritto cen sorio ed ogni magistratura curule, quando le ragioni pubļilie ci
avvisano che la republlica di aristocratica è fatta democratica : eguaglianza
di tutti innanzi alla legge. Costituitosi l'istituto pretorio, si risolve un
gran problema sociale e s'inizia un nuovo periodo politico. Il problema
sociale, risolutosi nella quarta secessione della plebe e per la dittatura di
Valerio Corvo, è la liquidazione dei debiti e la divisione dell'agro pubblico.
Il pericdo politico che s'inizia,è l'unificazione d'Italia.Il periodo unitario
è annun ziato dalla prima guerra sannitica. Tra l'unificazione d'Italia e
l'unificazione di tutti sudditi dell'impero fioriscono tutt'i grandi
giureconsulti, onde si onora e perpetua la sapienza latina, Elio,Catone,
Scevola, Servio Sul
picio,Labeone,Sabino,Giuliano,Gajo,Papiniano,Paolo,Ulpiano, Perciò,
quando Vico avvisa che con la legge Publilia e con la Petelia tra gli anni 416
e 419 di R o m a si passa dalla libertà signorile istituita da Giunio Bruto
alla repubblica popolare,ebbe presente Livio: Quum tamen per dictatorem datae
discordiae sunt, concessumque ab nobilitate plebi de con sule plebeio, a plebe
nobilitati de proetore uno, qui jus in urbe diceret,ex Patrilus creando.- Ed
ecco l'origine politica del pretore, la quale dichiara questo processo della
storia romana : 1° esigenza giuridica rogazioni licinie; 2° mutamento poli tico
repubblica popolare ; 3° legge conditionibus se Se questo non fosse stato il
processo della storia, e la legge non indicasse il mutamento politico, e questo
non indicasse un periodo compiuto della coscienza giuridica, si continuerebbe a
costruire una storia romana su'fasti femminei, e si direbbe che con Lucrezia
cadde la monarchia, con Virginia il Decemvirato, e con una Fabia la repubblica
signorile. editto pretorio. 108 Sopra ogni altro è celebrato il
responso di Papiniano,perchè più universale, e la cui ultima parola coincide
con l'imperiale costituzione della cittadinanza universale. Il responso di
Papirio, venuto prima del periodo unitario, e quelli di Ermogene, di Gregorio,
di Triboniano e di Teofilo, arrivati con la decadenza, non ritraggono l'ufficio
dell'equità romana . Ma codesta equità che di formale tende a farsi
sostanziale, e da Roma si espande per l'Italia e dall'Italia nel mondo, è
veramente l'equità u m ina ? ha assunto l'ultima espressione nel responso di
Papiniano? percið vive ancora, interrogata e cele brata in tutti gli Atenei del
mondo ? il mondo, insomma,studia il diritto romano),perchè fu davvero umano ?
S Modestino. Più si dilata l'unificazione e più universaleggia il
responso ; e, come più il responso si fa universale, più ancora l'equità
penetra dalla forma nel contenuto . A noi conviene esaminare partitamente i tre
grandi periodi dell'equità in R o m a . N e rimarrà illustrata la storia della
nostra antica grandezza. CAPITOLO DECIMO. Esame de'periodi
giuridici e politici in Roma A m e par di avere con sufficiente chiarezza
fermata questa legge storica : che nella successione delle cose civili il m u t
a mento politico framezza tra una nuova esigenza giuridica e la legge scritta.
A coloro che hanno paura di ogni formola, cre dendola una minaccia metafisica o
una nuova invasione scola stica, e non sanno che le formole sono o definizioni
genetiche o espressione di leggi naturali, traduco questa legge storica in
queste espressioni più analitiche: prima si determina un nuovo bisogno ed una
nuova coscienza giuridica; poi Se cosi non procedessero le cose civili,
mancherebbe l'ar tefice della nuova legge, mancherebbe la causa de'mutamenti
politici. Non parlo delle congiure, delle sėtte, de'regicidii e di altre cause
apparenti de'mutamenti politici per non creare a me stesso objezioni puerili a
pretesto di analisi lunghe e volgari : tutti sanno che non c'è effettuale
mutamento politico,se in fondo non ci sia una grande e maturata esigenza
giuridica, la dichia razione di qualche diritto comune lungamente contrastato :
m a non tutti sanno se ogni nuova esigenza giuridica basti a cagio nare un
mutamento politico. - 109 - stenze più o meno travagliose - un mutamento
dopo resi politico;in ul timo, fica e sancisce dal nuovo potere costituito la
nuova esigenza promana giuridica la legge . che speci causa di
mutamento politico ogni dichiarazione di diritto, che implica una diminuzione
di privilegio nell'ordine domi nante . Cotesta dichiarazione ordinata a
diminuzione di preminenze implica sempre,più o meno, un summis infimisque jura
ae qu ire.Ogni periodo dell'equità, dunque, annunzia un nuovo pe riodo
politico. Sono evidenti le due illazioni: non sono mutamenti politici quelli
non giustificati da una nuova dichiarazione di diritti; non SONO mutamenti
durevoli quelli non prodotti da larga e co sciente dichiarazione di diritti.
Quindi, vi può essere molto sangue civile senza rivoluzione, ed una grande
rivoluzione incruenta. N'emerge evidente non potersi fare la storia giuridica
di un popolo senza la storia della costituzione politica : i periodi sono gli stessi
: le fasi della causa si riscontrano nell'effetto. Nel momento,in che si passa
dalla convivenza gentilizia alla costituzione politica, in R o m a comincia lo
Stato : il m e m b r o della convivenza era gentilis, il m e m b r o della
costituzione era civis. Le genti erano Ramnes, Tities, Luceres, Albani, Sabini,
R o mulei ; la loro unità civile e militare fece lo Stato. Secondo più o meno
si partecipava della costituzione politica, si era più o meno cittadino: civis
optimo vel non optimo jure ; e l'unità fra tutti era personificata dal re, il
quale, come ho detto, era unità giuridico-militare. Come istituzione giuridica,
raccoglieva in sè il potere legislativo e giudiziario;come istitu zione
militare, movea l'esercito e gli agenti esecutivi. Dissi ancora che non
somiglia a nessun altro re antico e m o derno : non era assoluto, perchè la
sovranità era nel popolo ;ne costituzionale, perché il suo imperium era
temperato dal genio giuridico di Roma e dagli ordinamenti patrizii, non da un
co stituito potere rappresentativo. È - 110 Se la sovranità era nel
popolo, l'imperium non si poteva esercitare dal re senza una legge curiata de
imperio, una specie di delegazione di sovranità.Mommsen non crede a
questa legge primitiva de imperio e la dice trasportata per errore dalla ele
zione consolare a quella de're. Ho ragione di credere piuttosto a Livio ed a
Cicerone, i quali la deducono dall'istessa natura del potere regio ,
dall'essenza dello imperium. Non è lecito dubitare delle tradizioni del giure
pubblico, del quale le for mole si trasmettono letteralmente. Rottosi il potere
regio, l'imperium e conseguentemente la lex de impario, intesa come
investitura, di perpetui divennero annui, cioè passarono dai re ai consoli, che
Cicerone chiama potestas annua jure regia. Le altre magistrature ordinarie che
sorgeranno più tardi, come la censura, l'edilità curule, la pre tura, la
questura, saranno diramazioni del consolato. A voler secondare le tradizioni,
niente è più difficile di co testo passaggio dalla monarchia al consolato.
Secondo Tacito il transito sarebbe stato determinato dalla libertà,cioè dal
proposito di più liberi ordinamenti. LIBERTATEM et consulatum L. Brulus
instituit. Vico non consente, perché la repubblica sopravvenuta fu più
signorile del principato,fu rivolta di patrizii che consen tirono a Bruto
l'istituzione del consolato, non della libertà. C'è più di ragione in Tacito,
perché il passaggio dal principato alla repubblica fu una evoluzione della
legge curiata de imperio, la quale implicava la temporaneità e la
responsabilità del potere. E questi due fattori che la tradizione doveva avere
allogato nei Commentarii di Servio Tullio,passarono al primo Bruto.Non è di
picciol valore la parola annua nella definizione data da Ci cerone alla potestà
consolare, e, come più diminuisce la durata dell'imperium, più cresce la
responsabilità. I re potevano allora, come oggi, rispondere innanzi alle
rivoluzioni ed alla guerra ; i consoli, compiuto l'anno, erano esposti, non rei
gerundae caussa sed rei gestae, alle accuse de'loro concittadini. E mi piace di
risermare contro M o m m s e n che non la lex de imperio è una evoluzione della
repubblica, ma la repubblica è una evo luzione della lex dc imperio. E sotto
questo rispetto si può ri 111 petere con Tacito: Libertatem et
consulatum L. Brutus in stituit; s'egli è vero che la temporaneità e la
responsabilità dell'imperium sono i primi fattori della libertà politica.
Quando affermo che l'evoluzione della lex curiata de i m perio mena dalla
monarchia alla tepubblica, io rifermo questo alto principio, che i rivolgimenti
politici sono prima periodi nella evoluzione del diritto. Senza questo
processo, tanto è razionale spiegare l'origine della repubblica romana con una
insurrezione di patrizii, intesi a sostituire l'aristocrazia al
monarcato,quanto era possibile alla congiura de'Baroni rovesciare nel reame di
Napoli il principato, per ricostruire,con prelesto popolare, tutt'i vecchi
ordini feudali. Bisogna quindi rifermare che,come Tacito, usando la parola
libertà nel senso spiegato sopra, ha ragione contro Vico, cosi Livio, riserendo
a tutte le otto generazioni passate attraverso i sette re la lex de imperio,ha
pienamente ragione contro M o m m Se si sposta o si tronca questa tradizione,
l'avvenimento della repubblica esplode, non si spiega. Non è facile spostare
certe tradizioni nè confutare alcune parole dei classici (1). Caduto il
monarcato , contro la mutabilità delle magistrature e l'incertezza delle
deliberazioni popolari rimase, sola istituzione stabile, il senato, già corpo
consultivo, durante il principato, e, nella repubblica, istituto legislativo,
politico ed amministrativo. Il potere amministrativo gli apparteneva intero,
cosi sull'agro pubblico come rispetto ai fondi del pubblico tesoro. Intero gli
(1) Livio e Dionigi d'Alicarnasso ci tramandano quasi l'identica tradi zione
della legge regia. Cicerone ne'libri della Repubblica cura di ripe tere per
ogni elezione di re le parole dette per l'elezione di N u m a P o m pilio :
Quamquam populus curiatis cum comitiis regem esse jusserat, tamen ipse de suo
imperio curiatam legem tulit. La costanza delle pa role di Cicerone indica due
cose : la tenacità delle formole del diritto p u b blico e idocumenti
pubblici,ai quali Cicerone aveva dovuto attingere.Ed io,considerando la legge
curiata come il fondamento di tutto ildiritto p u b blico romano , non solo
stimo il passaggio dalla monarchia alla repubblica essere stata una evoluzione
di questa legge,ma stimo una evoluzione della 112 - sen .
apparteneva il governo della politica estera, per due ragioni: per la
competenza e per il carattere militare dello Stato romano. È vero che tutti gli
Stati sono gelosi e, quando possono, inva denti,e gli Stati antichi più
de'moderni; ma sopra tutti gli antichi e moderni ,lo Stato romano ,al quale
peregrinus erat hostis, e pax erat pactum , quasi stato di tregua, non di
natura. Quanto alla politica interna ed al potere legislativo, il S e nato li
aveva, partecipe il popolo convocato in comizii, i quali erano istituzioni
giuridico-militari: giuridiche per il fine, mili tari nella forma. Militarmente
il popolo interveniva, quasi exer citus urbanus, e militarmente non discuteva,
m a rispondeva seccamente il suo uti rogas o antiquo. E bene, fu quest'assenza
di discussione dall'assemblee p o polari la grande politica e la gran forza di
Roma, fu il segreto della rapidità nelle deliberazioni, nell'esecuzione, e,
assai volte, il segreto delle vittorie. Si o No. Ferrari, ricordando dall'Amlet
che la discussione tronca il nerbo all'azione, vede l'inferiorità delle
repubbliche quanto alla rapidità dell'azione ; m a non vide di quanto la
repubblica romana avanzava per senno politico le repubbliche elleniche, e per
subitezza d'azione tutti gli Stati moderni, compresa l'Inghilterra. Devo
ricordare che questo carattere militare che R o m a m a nifesta sinanco
ne'comizii, questo exercitus urbanus,che ricorda l'exercitus castris, non si
dissocia mai dal genio giuridico di questo popolo agricoltore. Mai da' Romani
fu fatta guerra per medesima iltransito dallarepubblica signorilealla
popolare,edallare pubblica all'impero, quando,per nuove necessità,
l'investitura de'poteri passò dalle magistrature temporanee all'imperatore. Nè
dalla filosofia della storia né da'fonti mi risulta ragione alcuna, per la
quale Mommsen possa affermare che la lex de imperio sia narrazione inventata
evidente mente dagli insegnanti di diritto pubblico ai tempi della repubblica
per l o r o f i n i. P e r q u a l i f i n i ? V e d o i n v e c e c h e l ' e
r i d e n z a a p p u n t o m a n c a a l l a s u a affermazione,e che,facendo
riposare egli stesso lalegge curiatasopra con suetudine antichissima,risale con
Livio,con Dionigi d'Alicarnasso e col suo ingiustamente deriso Cicerone,sino ai
tempi della prima monarchia romana . - 113 - 8 - G. Buvio.Disegno di una
Storia del Diritto,ecc.,ecc. aggressione, more latronum ; mai
guerra non dichiarata o per cause ingiuste, bellum iniquum : volevano iustum,
purumque duellum; e con l'intervento de custodi della fede pubblica che erano i
feciali, volevano pium bellum. Popolo belligero questo di Roma, perchè una
missione giuridica non fu compita mai co'sermoni,ma che per questo appunto
conobbe ed osservò il diritto delle genti più che gli altri Stati meno
bellicosi,special mente con l'osservanza massima del rispetto agli
ambasciatori. Tutte le formule per la dichiarazione di guerra ci sono di
stesamente tramandate da Livio. Coloniale,quello de'cittadini romani
trapiantati in citta vinta. Cosi lo Stato romano, primo efficace colonizzatore
del mondo, asseguiva due fini: dava stabilità alla conquista e sgravavasi, in
parte, del proletariato urbano. I coloni conservavano la piena cittadinanza cum
suffragio et iure honorum . Municipale era il diritto civile di un comune non
conqui stato,ma ridotto ad obbedienzaversoRoma,conqualcheobbligo (munus), come
o di servizio militare o d'imposizione tributaria o dell'uno e dell'altra.
Municipes erant cives romani sine suf fragio et iure honorum . Provinciale era
proprio il diritto che avanzava ai vinti.Non più civis né la quasi effigies
populi romani, dove troviamo un populus stipendiarius, un popolo cioè senza
cittadinanza, senza territorio proprio,e spesso senza il commercium .Che
è,dunque, che può essere avanzato ai vinti ? Non più di quel che si trova o
nella clemenza o nell'ira o nella convenienza del vincitore. E la convenienza,
sotto specie di magnanimità, prevaleva nel decreto del magistrato delegato ad
ordinare la provincia. D u r a mente Gaio : Quasi quaedam praedia populi romani
sunt vecti galia nostra atque provinciae. Il Mommsen segue Festo non Niebuhr
nell'etimologia della parola provincia, da vincere, sia ) 11'1 Con la
guerra il diritto romano dilargavasi, e risultanze di verse della guerra erano
le tre forme che, uscito di R o m a, il diritto assumeva : coloniale,
municipale, provinciale. poi che pro significhi il procedere de'due
eserciti consolari, come piace a Mommsen, sia che ante,come piacque a Festo. Il
certo è che dalla diversa vittoria si traggono le distinzioni ve dute da
Cicerone tra la Sicilia e le altre provincie. M a per giungere a lutte queste
diverse gradazioni del dritto, suori di Roma,le quali sono effetti diversi
della guerra, bi sogna aver superato il periodo della repubblica
aristocratica,di quella immediatamente succeduta al regno, quando i patrizii
avevano tre mezzi per deludere é menomare della plebe, ed essere entrati nel
periodo della repubblica p o polare, quando , meglio equilibrate le parti,
comincia l'epoca dell'unificazione italica. I mezzi de'patrižii erano la
convocatio, l'auctoritas patrum e l’ius augurale. I patrizii potevano convocare
le assemblee e cancellare, per vizio formale, le deliberazioni popolari; e,
quando, convocata l'assemblea, il voto accennava ad un certo indirizzo,
potevano troncarlo, spingendo l'augure - a sciogliere il c o m i z i o c o n l
a f o r m o l a : A l i o d i e : a t e m p o s e n z a m i s u r a ! I m porta
ricordare le parole di Cicerone, DE DIVINATIONE : Fulmen sinistrum , auspicium
optimum habemus ad omnes res, praeter quam ad comitia: quod quidem institutum
reipublicae causa est, ut comitiorum , vel in judiciis populi, vel in iure
legum, vel in creandis magistratibus, principes civitatis essent interpretes.
Ecco, dunque, gl'interpreti de'comizii,principes civitatis; ed anche il fulmen
sinistrum per frustrare il voto diveniva infau stum omen ! La formola,dunque,
di Cicerone in DE LEGIBUS : Potestas in populo, auctoritas in Senatu sit,
traducevasi una potestà senza potere. Occorrerà, dunque, qualche cosa, perchè
questa potestà sia potere: occorrerà che trovi in sè l'autorità sua. Allora è
necessario che il popolo abbia certa notizia della procedura, abbia certezza
delle leggi, e che l'ignoto della legge le deliberazioni 115 ufficio
patrizio 116 non sirisolva nell'arbitrio de'principescivitatis.Ed
ecco la ne cessità della promulgatio, la quale non significa tanto notizia
quanto certezza delle leggi. Non istiamo a ripetere quanta lotta costasse la
promulgatio, perchè le parole di Livio e di Cicerone non superano il vero,
quando affermano che prima della pubblicazione delle dodici tavole il diritto
civile era riposto ne'penetrali de'pontefici: re positum in penetralibus
pontificum ; m a lo superano, quando si tirano sino ai tempi posteriori alle
dodici tavole. Certo che lotta fiera si dovette combattere per sottrarre il
diritto ai penetrali de'pontefici, cioè all'ordine, cui i pontefici
appartenevano, il quale a sua posta governava i comizii con la convocazione,
con l'autorità e col diritto sacro. M a senza bisogno di gran lotta venne la
pubblicazione delle formole procedurali, fatta da Gneo Flavio un secolo e mezzo
dopo le dodici tavole, pubblicazione intesa sotto il nome di ius civile
Flavianum , con la quale la plebe liberavasi dal bisogno di ricorrere e
consultare i ponte fici. Se le formole comprensive non saranno mai oziose, si
può dire cosi : le dodici tavole democratizzano la notizia del diritto; l’ius
civile Flavianum laicizza la procedura e la giuri sprudenza. Doveva costar
lotta la premessa, con la quale apri vasi un periodo storico, non la conclusione,
con la quale chiu devasi. 1 Considerando il significato della
promulgazione, io non posso credere agli scrittori che con beata semplicità
stimano poco de mocratico e niente normale l'ufficio del tribuno in R o m a . A
f fermo invece che le dodici tavole non si sarebbero potute mai promulgare
senza gran lotta contro il patriziato, cui giovava il mistero delle leggi e
segnatamente della procedura, senza della quale le leggi non si muovono; che
questa promulgazione fu strappata in nome della prima equità,della prima
aequanda li bertas, almeno circa la notizia e certezza delle leggi ; e che
questa prima equità sarebbe stata ineffabile ed inconseguibile senza la persona
sacra del tribuno. Il tribuno è il risultamento 117 più normale
,più naturale della prima lotta tra il patriziato e la plebe; e non solo senza
il tribuno non s'intenderebbe la p r o mulgatio, ma questa appunto compendia e
spiega la più diretta missione dell'ufficio tribunizio : onde il popolo per
conseguirla sospende nel decennio decemvirale sinanco la provocatio ad populum
. Ora, quel che resta a sapere circa il valore della promulga zione, si è se
quiesta prima equità consista soltanto nella eguale notizia della legge o,
insieme, nella sostanza della legge istessa. (1) Bovio : Saggio critico del
diritto penale e del nuovo fondamento etico. Napoli, 1872. Vedi ancora Corso di
Scienza del Diritto. Napoli, 1877. Scritti filosofici e politici, Napoli, 1883.
Cicerone, incerto sempre tra l'aristocrazia e la democrazia, ma,come tutte le
tempre deboli e gli opinatori saliti in fama, piuttosto blanditore del
patriziato, ecco ciò che fa dire contro il tribunato nel DE LEG.: N a m mihi
quidem pestifera videtur (la potestà de'tribuni), quippe quae in Un
occhio alle dodici tavole chiarirà col fatto questo primo assioma di
legislazione positiva : che, quanto più lato in uno statuto od in un codice è
il diritto penale, tanto più stretta è l'equità civile. E questo spiega da una
parte la voce continua dell'equità:Summum jussummainjuria;edall'altra,questa legge
storica d'ogni legislazione positiva : il dritto penale e l'e quilà civile
movonsi nella storia in ragione inversa (1). Credo avere largamente dimostrato
in queste opere,che,quando si vo glia tener giusto conto de'fenomeni storici e
considerare il valore degli istituti lungamente durati, convien dire che,come
il naturale risultato della lotta tra la monarchia ed il popolo fu il
consolato, cioè la regia potestà annua e responsabile, così il risultato
naturale della lotta tra patriziato e plebe fu il tribunato, per la certezza
de'diritti della plebe.Non solo nulla di anormale troviamo nell'istituzione
tribunizia, la quale non fu mai un ba stone ferreo tra le ruote dello Stato
romano,ma, fattasi popolare la re pubblica, tutte le magistrature troviamo come
una evoluzione della potestà tribunizia. Gl'imperatori dovettero entrare in
questa forma. Tacito pre senta Augusto consulem se ferens et ad tuendam plebem
TRIBUNITIO IURE contentum , e il primo editto di Tiberio tribunitiae potestatis
praescri ptione. Esaminiamo. Cicerone vede il Libellus XII
Tabularum superare le biblioteche di tutt'i filosofi per due ragioni: aucto
ritatis pondere et utilitatis ubertate. Cosi, nel De Oratore. Nei libri della
Repubblica l'entusiasmo sbolle, ed ei condanna gli ultimi decemviri: qui,
duabus tabulis iniquarum legum additis, quibus, etiam quae disjunctis populis
tribui solent, connubia, haec illi ut ne plebei cum patricibus essent
inhumanissima lege sanxerunt. Ma è questa la sola ineguaglianza, onde Cicerone,
ammiratore delle tradizioni, si lasci trasportare sino alla parola
inumanissima? Furono più inumani,più patrizii, più aristocra tici i secondi
decemviri legibus scribundis dei primi ? Quando nella III Tavola leggiamo
contro il debitore: Tertiis nundinis partis secanto ; si plus minusve
secuerint, ne fraude eslo; noi non dobbiamo commentare col relore Quintiliano
che alcune cose illaudabili per natura siano permesse dal diritto, m a dobbiamo
fingere di ricorrere ad una certa sapienza crudel srditione et ad seditionem
nata sit: cujus primum ortum si recordari columus,inter arma civium etoccupatis
etobsessisurbislocis,procrea tum videmus.Deinde quum esset cito letatus,
tanquam ex XII Tabulis insigni ad deformitatem puer, brevi tempore ręcreatus,
multoque toe trior etfedior natus est.IlTribunato,dunque,è venuto fuori come
bam bino mostruoso e deforme! Ma come avviene che si svolge per tre secoli
almeno di vita eroica ? e v’ha nella storia un provvisorio di tre secoli ? E
nato ad seditionem o contra vim auxilium ? Si può perdonare a Cicerone d'avere
ignorato, allora, che tutt'i diritti nascono in seditione, m a non si può
ignorare oggi che senza i tribuni nè icomizii tributi sarebbero mai nati, nè
plebisciti si sarebbero mai fatti, né i plebis scita avrebbero in s e guito
acquistato valore di populi scita, nè la promulgatio sarebbe mai avvenuta,nè
mai pubblicate quelle tanto celebrate Dodici Tarole, delle quali tanto
ammiratore si professa egli proprio,Cicerone,nè la repub blica di signorile
sarebbe passata a popolare,nè,in ultimo,egli,Cicerone, sarebbe mai stato
console, o, eletto, si sarebbe davvero detto di lui quello che in miglior senso
diceva M. Catone: Dii boni, quam ridiculum con su lim habemus ! Seneca ci dice
che ai tempi di Tito Livio disputavasi se fosse stato meglio per la repubblica
che Cesare fosse nato,o no.Era me - glio
investigare,iodico,sesenzailtribunovisarebbemaistatarepubblica. 118
> 119 mente pietosa escogitata da Aulo Gellio, che cioè
gl'infelici sian fatti salvi dall'istessa enormità della pena : Eo consilio
tanta i m manilas poenae denuntiata est, ne ad eam unquam perveni retur. La
quale sentenza, divulgata ne'tempi dell'autore delle notti attiche, è respinta
erroneamente sino ai tempi abbastanza reali del primo decemvirato: reali nel
senso, che le leggi erano scritte per esser fatte. Se la carità del tempo ha
voluto portar via dalla Tavola IV de jure patrio le disposizioni durissime
circa la patria potestà sconfinata, resta la traduzione di Dionigi
d'Alicarnasso che la riassumecosi:Siveeum (filium)incarcerem conjicere,sivefla
gris caedere, sive vinctum ad rusticum opus detinere, sive occi dere vellet.
Papiniano riassume in tre parole : Vitae necisque potestas. Forse sino alla
virilità del figlio? Toto vitae tempore licet filius jam rempublicam administraret
et inter s u m m o s magistratus censeretur, et propter suum studium in
rempubli cam laudaretur. E si dà cura Dionigi di farci sapere che i D e cemviri
non ebbero a portarla di fuori, come si favoleggiava, questa legge, m a a
dedurla da quella che Papiniano chiamava lex regia, farla quarta delle dodici e
metterla nel foro: Sublato regno,decemviriintercaeterasretulerunt,extatqueinXII
Ta bularum , ut vocant, quarta, quas tunc in foro posuere. C i ò c h e r e s t
a d i q u e s t a t a v o l a , è il p i ù u m a n o , i n c h e m o d o
cioèsipossaaffermare:Filiusapatreliberesto;ma ciòcheil tempo ha cancellato, non
è tale da giustificare tutto lo sdegno di Cicerone contro soltanto le ultime
due delle dodici. E che si deve dire, rispetto all'eguaglianza, quando si
passa alla tavola V , per considerare la condizione delle donne, eccet tuate le
Vestali? Anche qui il tempo ha passato la spugna,ma restano le istituzioni di
Gaio per darci notizia di quel che manca : Veteres voluerunt feminas, etiamsi
perfectae aetatis sint, prop ter animi levitatem in tutela esse... Loquimur
autem , exceptis virginibus vestalibus, itaque etiam lege XII. Tabularum cau
tum est. Quando vuolsi davvero spiare dove un corpo privilegiato,
predominante e nel medesimo tempo minacciato, studia l'alto riparo, si dà uno
sguardo alla legislazione penale. L'abbon danza,la ferocia delle pene, la
rapidità della procedura penale, compensano la parvità della ragion civile. Una
tavola delle d o dici,l'ottava, de delictis, ci fa intendere che i decemviri,già
scelti nell'ordine de'senatori,nè tra gli Dei indigeni nè tra'pe regrini
accolgono la Dea Clemenza . Cicerone mostra consolar sene, assermando, ne'libri
della Repubblici, che per pochi m a leficii le XII Tavole stabilirono la pena
capitale. Il vero si è che, oltre il taglione, comune già a quasi tutte le
legislazioni penali primitive, e le verghe che scendono ad illividire anche
l'impu bere, la morte vi spesseggia, tanto che, traboccata dalla tavola ottava,
entra ad occupare due disposizioni della nona, la quale tratta non più di reati
e pene, ma de jure publico. 120 Si noti, a questo proposito, che
l'assenza della morte dalla tavola X (dejure sacro) ricorda che la religione in
Roma, se condo il carattere italico,non è l'elemento predominante, e che, come
ho notato sopra,in Roma piuttosto gli Dei intervengono in servigio dell'uomo,
che l'uomo degli Dei. E il rapido decre scere della giurisdizione pontificale
ne'giudizii penali riserma questo concetto. Non è già che io tenga poco conto
delle testi monianze di Dione, di Livio e di Tacito rispetto all’espiazione
religiosa; ma voglio dire che nell'intervento del principio sa crale in tutte
le legislazioni penali primitive è notevole questa differenza, che, dove presso
gli altri popoli entra come conte nuto,in Roma interviene piuttosto come forma;
altrove cioè gli offesi possono essere gli Dei che costituiscono espiatrice la
pena , e in R o m a l'elemento sacrale serve a rendere più temibile la pena,
senza nè sospendere la provocatio ad populum , nè sot trarre ai comizii
centuriati il diritto di sentenziare negli affari capitali per un cittadino
romano. Cicerone ricorda nel De le gibus che le dodici tavole vietano di
deliberare di cosa capitale fuori del comizio massimo : De capite civis rogari,
nisimaximo comitiatu, vetat.-- Non dimentico nemmeno l'etimologia
sacra delle parole supplicium e castigatio ; m a ricordo che Festo c o n corda
con Cicerone, affermando: At homo sacer is est quem POPULUS indicavit ob
maleficium . E quel populus chiarisce la molta differenza dal diritto
germanico, secondo il quale la di vinità direttamente offesa chiede espiazione
diretta per mezzo dei suoi sacerdoti. Avverrà subito, ed anche in seditione,
che dall'una egua glianza si tenti passare all'altra, dalla formale alla sostanziale,
dalla eguale certezza della legge,alla certezza della legge eguale, e che
appunto il matrimonio sarà l'argomento del transito, perchè contro i
corollarii, cioè contro gli effetti visibili, c o m i n ciano le sedizioni
popolari ; m a questa sedizione appunto, questa prima sedizione contro le
dodici tavole, doveva avvertire Cice rone che quel divieto di certo connubio
era il corollario, cioè 121 Tolto l'elemento sacro, resta abbastanza di
asprezza penale per fare intendere quanto poco spazio resti alla ragione
civile, la quale non può durare in tanta ineguaglianza, se non mante nendo la
distanza tra' due ordini. Quindi, l’undecima tavola che vieta il matrimonio
tra'patrizi e plebei, è l'espresso corollario delle dieci prime, è l'opera,
onde i secondi decemviri compiono quella de'prini, è la lontananza custode
dell'ineguaglianza. Come il senatore veneto non arrivava a comprendere il con
nubio tra il moro Otello e la bianchissima Desdemona, cosi il senato romano non
l'avrebbe compreso tra patrizii e plebei, due ordini lontani quanto due
razze.La pari certezza della legge si,non la parità di diritti nelle leggi.
Or,di che si sdegna Ci cerone? Che il matrimonio, permesso d'ordinario anche
co'po poli stranieri, sia interdetto fra'plebei ed i patrizii con inuma nissima
legge. È sdegno rettorico, è, almeno, poco logico, è troppo postumo, troppo
gelido: egli aveva troppo ammirato le premesse. Le dodici tavole son fatte,
perchè tutti abbiano l'e guale certezza della legge (e fu vittoria della
plebe), e tutti la certezza della legge ineguale (e fu vittoria del
patriziato). che quella lontananza tra gli ordini era designata a
custodire l'ineguaglianza tra'sommi e gl'infimi. È da esaminare, in fatti,
donde comincia la reazione della plebe contro le dodici tavole, affinchè
l'equità cominci a p e n e trare nel contenuto della legge. Non si deve credere
che co minci con la legge Valeria Orazia De plebiscitis due anni dopo la
promulgazione delle dodici tavole, per le seguenti ragioni : 1o perchè questa
legge è la semplice soluzione di un diritto con troverso circa il valore
de'plebisciti, non è l'affermazione di un diritto nuovo e contrastato ; 22 che
il plebiscito, anche fattosi obbligatorio per tutto il popolo, non si sottrae
all'auctoritas patrum per l'esecuzione; 3a che non per questa legge arse la
terza sedizione, di cui parla Floro, nè avvenne la secessione sul
Gianicolo,della quale parla Plinio; 4a che questa legge non si intitola da
tribuni, ma da consoli. Livio dice che si venne a questa soluzione, « ut quod
tributim plebes jussisset, populum teneret », 0, per dirla con Plinio, « ut
quod plebs jussisset, omnes Quirites teneret », perchè prima cið era in
controverso iure. Ma quando fu che la plebe arse in vera sedizione sul Gia
nicolo ? quale e perchè una terza sedizione, dopo le due, l'una sul monte Sacro
e l'altra sull'Aventino ? e perchè contro le d o dici tavole, se tanto le aveva
volute, e se la promulgazione di queste era stato il massimo ufficio
tribunizio, e sei anni appena e non interi dopo la promulgazione ? Ed, ecco,
qui appare il nome di un tribuno, Caio Caruleio, una rogazione vivamente
contrastata ed una sedizione vera di plebe che assale la legge nelle
conseguenze ed osa divorar la distanza tra sé ed i patrizii per appianare
l'ineguaglianza. La ribellione contro le dodici tavole comincia contro l'ultimo
co rollario : la plebe non sillogizza invidiosi veri intorno alle cause, assale
l'effetto. Rotto il primo, tira sulle cause. E quella gene razione che spezza
il primo effetto, è destinata ad atterrare tutta l'istituzione. Tal è il
significato della Legge Canuleia De con nubio patrum et plebis. Fatta la
breccia, esaminiamo che cosa 122 in trent'anni resta di tutto
l'edificio delle dodici tavole. Per la generazione che succede, si troverà che
la cosa men necessaria è il carmen necessarium .Averlo fatto imparare e cantare
a coro da fanciulli non vuol già dire che il carme dell'ira non suonerà più
alto da coro di uomini armati. La prima sedizione è contro il supremo
corollario delle d o dici tavole, contro il divieto di matrimonio fra patrizii
e plebei ; l'ultima sedizione di questa medesima generazione è contro il
console patrizio, vietante la divisione dell'agro pubblico tra i plebei, i
quali per questa via si liberavano di fatto dalla terza delle dodici tavole,
dalla più aristocratica, da quella appunto che, secondo Vico, doveva sancire il
diritto feudale rustico del carcere privato, che i patrizii avevano sopra i
plebei debitori. E , sebbene il Console fosse vincitore o stesse sopra il
terreno vinto, pur vide i Tribuni prevalere ed i lieti onori trionfali tor
nargli ne'tristi lutti dell'esilio. Poche considerazioni storiche varranno a
lumeggiare i fatti esposli in questo capitolo. 1. La legge agraria, reclamata e
non potuta attuare dal l'anno 268 di Roma sino all'anno 299, cioè reclamata e
non potuta attuare da tutta la generazione che precede alla promul gazione
delle dodici tavole, é e doveva essere la conclusione pratica della generazione
che succede alle dodici tavole. Ciò che erasi cominciato nel sangue patrizio di
Spurio Cassio,dove vasi compiere con l'esilio di Furio Camillo, patrizio
vincitore. 2. Questa generazione succeduta alla promulgazione delle dodici
tavole, cominciando la lotta contro la legge sul matri monio e conchiudendola
con la divisione dell'agro pubblico sopra il territorio de'Vejenti, volle
togliere la distanza tra gli ordini per giungere all'eguaglianza degli ordini.
Potè essere detto, con sentimento del vero, che la divisione dell'agro accen
nava finita la divisione de'ceti. 3. Questa divisione dell'agro dopo la
comunanza de'm a trimonii, per l'eguaglianza degli ordini, dice che l'equità
non 123 è più nella sola notizia della legge, m a dentro la
legge. L'anno 363 di R o m a annunzia che le dodici tavole, benefiche quanto
alla conseguita promulgazione, sono state superate nel conte nuto : annunzia
che l'equità è passata dalla forma nella sostanza . Dietro il Tribuno verrà il
Pretore, e già Caio Canuleio chiama il figlio di Furio Camillo. 4. Se è vero
che la lotta per l'esistenza, la quale è di tutti gli animali, si faccia lotta
per il diritto per diventare u m a n a , è vero pure che in nessun luogo questa
lotta ebbe una espres sione più pura,cioè più umana,che in Roma,ed in nessun
tempo quanto nella generazione che succede alla promulgazione delle dodici
tavole. Posso dire che gli ottant'anni che corrono tra il tribuno Caio Canuleio
ed il primo pretore, figlio del già espulso patrizio Furio Camillo,comprendono
la più alta espres sione della lotta per il diritto. Si può dire che dentro questo
periodo si raccolgono le premesse eterne della lotta umana. Dico la più pura
espressione, non per enfasi, ma perchè questa lotla si fa tra uomo ed uomo, tra
ordine ed ordine di cittadini per la parità civile, politica e sociale, senza
intervento di Numi, senza pretesti religiosi, senza fini sovraumani.E, se in
questo tempo la plebe, strappando il diritto augurale, fa n a scere i Decemviri
sacris faciundis, non è già per propiziarsi i Numi o per un fine direttamente
religioso, ma per un fine assolutamente ed umanamente giuridico. Questa è la
grandezza di R o m a , ed il segreto dello studio non solo continuo, m a
crescente, intorno all'indole tipica del diritto romano. Compiamo questo esame
con la ricerca dello istituto pre torio e del responso. 124 -
125 CAPITOLO UNDECIMO. Conclusione dell'esame Aprendo il capitolo
precedente, ho affermato che nella suc cessione delle cose civili il mutamento
politico framezza tra una nuova esigenza giuridica e la legge scritta. Ho
dimostrato, infatti, che,quando l'equità s'impone come eguale certezzadella
legge,iltribunato diventa magistratura tipica; e,quando l'equità s'impone come
uguaglianza nella legge, la repubblica signorile si fa popolare. Non solo tutte
le magistrature si aprono alla plebe, m a alcune restano esclusivamente plebee.
N o n si deve ricorrere, per vederne la formazione, ai m o menti astratti del
pensiero, cioè ad una successione puramente logica d'idee, m a al pensiero
determinato dal bisogno, cioè dalla natura,considerata sotto il doppio rispetto,
nella compagine della persona e nello ambiente. Cotesto è il naturalismo
storico. Il bisogno insoddisfatto ed assolutamente insuperabile per le
condizioni della natura circostante non lascia sprigionare il pensiero nè
iniziare civiltà veruna. Un bisogno superato, per condizioni benigne dello
ambiente, libera il pensiero, ond'esce la prima favilla di una civiltà e di una
storia. Insieme col pensiero sorgono alcune pretensioni, cioè una certa
coscienza giuridica, proporzionata a quel bisogno, e, poco Ora, ci
sarebbe impossibile aprire questo capitolo e proce dere innanzi senza
investigare come e perchè si formi una nuova esigenza giuridica.
126 dopo, una determinata forma politica, proporzionata a quell'esi genza
giuridica. Mutato,crescendo,ilbisogno,si dilatailpen siero, si evolve la
coscienza giuridica, si muta la forma politica, si cangia la legislazione del
giure pubblico e privato e delle rispettive procedure. Se il pensiero cresciuto
levasi a superare di tanto il bisogno naturale, quanto il bisogno ha superato i
mezzi e l'ambiente, allora non c'è da aspettare,nè altra forma politica, nè
altra le gislazione che duri: si aspetta la rovina che seppellisce una civiltà
finita, per dare origine ad una civiltà nuova che equilibri le funzioni della
vita,instaurando la proporzione tra il pensiero ed il bisogno, tra il bisogno e
l'ambiente. Ora, è forse un annunzio di rovina la sentenza di Plinio :
Latifundia perdidere Italiam,jam vero etprovincias? Asseguita la divisione
dell'agro pubblico, con la quale si chiude il periodo della forte generazione
che succede alla pro mulgazione delle dodici tavole,abolita di fatto la tavola
III delle dodici (1), depositaria della preminenza di un ordine di cittadini
sull'altro, si vede nascere un gran numero di piccoli proprie tarii che
comincia a formare come uno stato medio in Roma, il quale meglio de'due estremi
traduce in atto il genio agrario di Roma,e,mentre da una parte serba integro il
maschio co stume antico e militare, dall'altra annunzia che l'equità ha fatto
gran cammino : dalla forma è passata nella sostanza delle leggi. Abolita di
fatto la terza delle dodici tavole, le altre undici stanno ritte come mummie
che più tardi arriveranno dall'Egitto, documenti di una civiltà sepolta. Il
carmen necessa rium si canterà come memoria di popolo legislatore che ha
bisogno di ricordarsi per innovarsi. Per estimare quanta parte di vero si
contenga nell'annunzio di rovina,che ci viene da Plinio,bisogna avere in vista
il ca rattere di proprietà in R o m a . (1) Dico tirsa o quarta ecc., per
seguire l'ordine più accettato. dilui.
No:lalottatramonarchiaepatriziato prima, e poi, continua, tra patriziato e
plebe, è possibile in Roma , in quanto qui più che prima e fuori è spiccato il
sentimento personale: sentimento proprio, più che ad altri, ad un popolo
agricoltore e militare, il cui genio sarà giu ridico. Chi coltiva il campo
specialmente nel modo in tensivo dei primi nostri e lo disende, sente insieme
più intenso il sentimento del mio e del luo, e, per conseguenza, dell'io e del
tu . Intenso è, dunque, nel cittadino romano il sentimento della proprietà
personale, quanto illimitato il sentimento di disporne : e l'uno e l'altro
contenderanno allo Stato romano la facoltà di un'imposta fondiaria. Nė ci fu
contesa: lo Stato non osò esco gitarla: vi si sarebbe ribellato ilgenio agrario
di Roma.Quando dicesi mancipium , si accenna all'origine romana dellaproprietà;
quando mancipatio, alla libera trasmissione ; quando dominium ex jure Quiritum
, all'effetto dell'uno e dell'altra ; e quando res mancipi e nec mancipi, si
accenna non solo ad una divisione tra le cose,ma alla prima possibilità di una
possessione boni taria accanto al dominio quiritario. Troviamo, in fatti, un
limite nelle dodici tavole alla facoltà di possedere e di disporre? Rispetto
alla prima, non altro limite che quello di vicinanza, donde quelle servitù o
recipro canza di oneri, che sono strettamente in rerum natura. La ta vola VII è
mirabilmente sottile nel determinare i modi ,aflinchè il dominium ex jure
Quiritum non ne resti di troppo m e n o mato : neppure le chiama servitù ; m a
le fa passare sotto il ti tolo de jure aedium et agrorum . E rispetta tanto la
pietra ter minale, segno di proprietà sovrana, che, per entrare nel campo
vicino a cogliere un frutto caduto dal proprio albero, ha avuto 127
Bisogna,innanzi tutto,smettere ilpregiudizio,cheloStato di R o m a ripeta lo
Stato greco o di nazioni incivili, durante la civiltà romana : bisogna
rimuovere quest'affermazione di Hegel, che cioè il padre sfogava sulla famiglia
quella durezza che lo Stato sopra gran bisogno di dirlo: Ut glandem
in alienum fundum proci dentem liceret colligere. Cosi fatto dominio, perchè
del tutto quiritario rispetto al l'origine ed al genio, sarà tale anche
rispetto all'estensione ed alvalore:ilforestiero non lo acquisterà innessun
modo,nė per mancipazione, nè per usucapione, nè per cessione innanzi al
magistrato (injure cessio), nè in maniera quale altra si vo glia. – Tal è il
significato vero ed intero di quella legge della Tavola VI (altri impropriamente
dicono della III) : ADVERSUS HOSTEM AETERNA AUCTORITAS. E tutto questo è cosi
assolutamente romano, che,per farlo greco più o meno,si ricorrerà invano a
Solone. Sciendum est, in actione finium regundorum illud observandum esse,quod
ail exemplum quodammodo ejus legis scriptum est, quam Athenis Solonem dicitur
tulisse.Un quodammodo non basta a tramutare la leggenda in istoria. Rispetto
poi alla facoltà di disporre, non altro limite in tutto questo periodo
primitivo che quello della parola pro nunziata. QUUM NEXUM FACIET
MAMCIPIUMQUE,UTI LINGUA NUN CUPASSIT,ITA JUS ESTO. Ne,quanto al
testatore,sopravvengono limiti maggiori : UTI LEGASSIT SUPER PECUNIA TUTELAVE
SUAE REI, ITA JUS ESTO. È facoltà sovrana di cittadino sovrano, di chi possiede
ed esercita la lex curiata de imperio. Quando più tardi verrà una legge Cincia
de donis et m u n e ribus ad annunziarci la necessità di un limite alla facoltà
di di sporre, Questo che ho detto, non mi consente di accostarmi, come fa
Mommsen,a Niebuhr che vuole introdurre qualcosa di do rico e forse di
germanico,cioè di comune,nell'indole della pro prietà prediale romana,la quale
fu affatto personale. Quanto alla mancata persona del figlio, non fu senza
senti mento del vero averla spiegata e per la manus 1 128 è segno che la
proprietà è mutata, è mutato con essa il diritto di proprietà, e che in un
altro periodo è entrata la storia di Roma. espressione del
carattere militare la quale il marito aveva sopra la m o glie, e per l'istinto
di padronanza che il civis optimo jure sen tiva sopra ogni suo prodotto,
compreso il figlio. Non si dura fatica a vedere che la patria potestà nel civis
sorge, si deter mina e si svolge piuttosto come un sentimento di proprietà, che
di carità. Erano già, sin da prima, due modi di possedere separabili, perché,
dove mancava la possibilità della patria p o testas, mancava il dominio ottimo
; e l'uno e l'altro comprende vano facoltà illimitata di disporre. Non parmi
aver dimenticato gli argomenti addotti da Ihering contro l'analogia veduta tra
il dominio oltimo e la patria p o testà. Io vado oltre la semplire analogia,
trovo poco calzanti le osservazioni di Ihering,e domando,poichè grave è la
quistione, le seguenti cose : 1.9 Fuori del sentimento o, a dir chiaro, fuori
del concetto di padronanza sul prodotto, secondo il dominio ottimo, dove si
andrebbe a trovare la ragione storica, efficiente, della patria potestà,cosi
illimitata,cosi personale,cosi aristocratica in Roma ? La si presenterebbe come
una esplosione inesplicabile, della quale poi si andrebbero a cavillare le
origini dentro qualche piccolo istituto tra lo storico ed il mitico e non
rispondente alla grande importanza dello effetto. 2. Le azioni per rivendicare
un figlio sottostanno alla procedura delle azioni reali? Non è il giuoco della
dialettica giuridica,che modella le azioni di famiglia sulle actiones in rem :
è invece la costituzione della famiglia, che crea cotesta proce dura. Ogni
procedura è tale, in quanto procede da un diritto e per un diritto. 3. È un
errore ricorrere ai limiti escogitati intorno alla patria potestà per
separarla, o distinguerla almeno, dal dominio, perchè anche intorno al dominio
furono escogitati alcuni limiti e ne'tempi più rigidi della patria potestà. Il
figlio istesso p o teva provocare l'interdizione pretoria contro il padre che
dava fondo alla cosa domestica : Moribus per praetorem interdicitur. 9-
G.Bovio.DisegnodiunastoriadelDiritto,ecc.,ecc. in 129
Ecco,nel medesimo tempo,un limite alla potestà ed al do minio ; m a non
crea differenza. 4. Ed è un errore ricorrere al peculio, acquistabile dal
figlio, per crearla una differenza tra potestà patria e dominio, perchè il
peculio non arriva a distinguere, rispetto al potere paterno,illfigliodal
servo.Tre cose,circailpeculio,dicechiaro Varrone : chi può possedere il peculio
(i minori ed i servi); chilopuòpermettere(ilpadre edilpadrone);echeèilpe culio
la pecudibus dictum ). Se un istituto c'è, in cui il pater ed il dominus si
presentano proprio sotto il medesimo aspetto è appunto il peculio; e, se un luogo
che possa riconfermarcelo, è questo di Varrone. 5. Gli è vero, in ultimo, che,
quanto al modo testamen tario di disporre, si vedono in fascio figli, servi e
cose ? Nella Tavola V si legge : Uli legassit super pecunia tutelave suae rei,
ita jus esto. Occorrono davvero tempi umani per tradurre u m a namente : sulla
tutela de'suoi.Ma legassit implica dominio ed ordine; super spiega l'obbietto;
suae rei dice in che rapporto si trovavano i suoi verso il testatore. Non
ignoro che questo modo d'intendere la patriapotestà ha messo in mala vista il
mondo romano innanzi agl'intelletti miti e pietosi. Ma questi hanno a
considerare che una civiltà vuol essere giudicata da'suoi effetti; che il
sentimento giuri dico, diffuso da Roma nel mondo, deriva dal sentimento perso
nale più forte in R o m a che in Grecia ed assai più che in oriente ; e che da
questo virile sentimento personale derivano le lotte intestine di R o m a, la
proprietà romana e la potestà patria. Vico crede ripetuta questa eroica
barbarie nel diritto feudale, e ripetuta la distinzione tra dominio quiritario
e bonitario nella differenza tra il dominio diretto e l'enfiteusi, le
mancipazioni nelle solennità del diritto feudale, e le stipulazioni nelle
investi ture, come aveva veduto ripetersi le adunanze aristocratiche dei
Quiriti nelle corti armate e ne'parlamenti, che nella rinnovata barbarie
decisero de'nobili e delle loro successioni. 130 131 Vedremo
che nè i tempi ricorrono, nè le analogie sono fon damento di ricorsi, né il
tribuno, il pretore e il giureconsulto si sono ripresentati alla storia.
Diciamo di presente soltanto questo, che, quando in Roma si giunse a poter
dire: « Patria potestas magis in charitate quam in atrocitate consistere debet
» è segno che il dominio quiritario è mutato. Ed è un gran cri terio di
medesimezza tra'due istituti - il dominio ottimo e la potestà patria -
l'isocronismo delle loro fasi neil'evoluzione. Chi mettesse occhio a
cotesto,smetterebbe dal cercare differenze sottili che non arrivano a
distruggere il fondo comune. La generazione
cheabolivalatavolaterza,determinanteildo minio ottimo, segnatamente nel
creditore, aboliva di fatto anche la quarta, scemando il soverchio della patria
potestà. Può af fermarsi, senza alterare la storia, che dal giorno,in cui la
Legge Petillia Papiria de nexis, secondando i tribuni Sestio e Licenio, disse
inumano e proibì che i debitori potessero darsi per acs et libram in servitù al
creditore, e al dominio ottimo fece un grande strappo, sottraendo la servitù
de'nexi, da quel giorno cominciò ad attenuarsi sopra i figli la potestà patria,
crudele assai volte quanto quella de'creditori e de'padroni,per l'eterna
ragione espressa in ferrea forma dall'Alfieri : « Poter mal far grand'è al mal
fare invito. » Cosi potevano e facevano il padrone,ilcreditore, il padre, sul
medesimo fondamento del dominio ottimo. Seneca, tratlando della clemenza,
accusava Erixo che, senza convocare un consilium , aveva incrudelito nel
figlio, sollevando lo sdegno del popolo che voleva esercitare contro lo
snaturato le stesse forme sommarie che quegli aveva contro il figlio. Ma questa
collera di popolo, della quale parla Seneca, non è una esplosione, è figlia del
maturo sentimento dell'equità e risale sino a que'tempi della repubblica,
ne'quali un malvagio credi tore, L. Papirio, sfogando la sua crudeltà
ne'debitori, provocava una sedizione popolare, un'altra collera, onde nacque la
legge de nexis, che, già svelando la presenza del pretore,
chiarisce l'equità essere passata dalla forma nel contenuto della legge. Tito
Livio, in fatti, ricorda la Legge Petillia Papiria come coro namento della
generazione, nella quale è apparso il pretore. Eo anno plebi romanae, velut
aliud initium libertatis factum est, quod necli desierunt. Mutatum autem jus ob
unius foeneratoris simul libidinem , simul crudelitatem insignem . Tre
osservazioni facciano i pensatori intorno a questo luogo di Livio. La prima,
che quell'aliud inilium libertatis si ha da tradurre un nuovo momento
dell'equità, cioè l'equilà passata dalla forma della legge nella sostanza . La
seconda, la causa o c casionale, la crudeltà falla libidine, che chiarisce e
documenta l a s e n t e n z a d i A l f i e r i . L a t e r z a , l ' a n n o ,
il 4 2 8 d i R o m a , n e l q u a l e si compie appunto la generazione che tra
le ire civili vide appa rire, componitore equo, il pretore. Assai prima che
Alessandro Severo obbligasse un padre ad accusare il figlio ai giudici
ordinarii, assai prima dico, proprio nel miglior fiorire della repubblica,
scaduto, innanzi a questo aliud initium libertatis,ildirittoquiritario,furonorallorzatiquei
consigli domestici che frenarono l'arbitrio paterno. Nella generazione,in cui
apparisce ilpretore,segnacolo del l'equità nella legge, cioè dell’aliud initium
libertatis, la ditta tura può essere plebea, assolutamente plebeo uno
de'censori, i plebisciti, che avevano conseguito già università di leggi, si li
berano dall’auctoritas patrum , si pubblicano i fasti e si pubbli cano le
azioni della legge, e, pubblicati i fasti, un plebeo può 132 E intorno al
medesimo tempo era cominciata a prevalere la sentenza di Cicerone, negli
Ufficii, circa le tutele, le quali non volevano essere considerate tanto come
un diritto privato ed una quasi surrogazione della potestà patria,che le
imponeva incondi zionatamente,quantocome un beneficousfiziosociale,ad
utilitatem corum qui commissi sunt, non ad eorum quibus commissa est. E di
quest'ordine delle date è da tenere gran conto per la giusta valutazione delle
istituzioni. salire al pontificato massimo. Cajo Marzio Rutiliano e
Tiberio Coruncanio sono due nomi plebei che significano adempita l'equità
civile e politica nella legge :il primo plebeo dittatore ed il primo plebeo
pontefice massimo. Fermiamoci, per fare poche osservazioni. Che significa
nell'anno 458 di Roma,ottoanni dopo la pub blicazione de'sasti e delle azioni
di legge, trent'anni in punto dopo la Legge Petillia Papiria de nexis, e due
generazioni dopo l'apparizione del pretore, che signisica, domando, nell'anno
458 la Legge Ortensia De plebiscilis, quando, prima e dopo del pre tore,c'erano
già state la Legge Valeria-Orazia De plebiscitis (305) e la Legge Publilia
(416), quella ·appunto che, secondo Vico, dichiarò popolare la repubblica
romana ? Quando vediamo Livio, Plinio ed Aulo Gellio ripetersi intorno a questa
legge de'plebi scili,e ripresentarla, riproducendo le meilesime formole,noi vo
gliamo sapere se occorrevano tre leggi, o una medesima legge in tre tempi
diversi,per far entrare i plebisciti tra le sorgenti di diritto pubblico e
privato. M 'ė parso di vedere la critica storica imbarazzata e quasi sospettare
della sincerità delle formole tra mandateci dagli scrittori citati sopra. Or
bene,a me par chiaro che le tre leggi de plebiscilis in tre t e m p i, c h e a
b b r a c c i a n o u n s e c o l o e m e z z o , c i o è d a l l a p r i m a i
m mediata reazione contro le dodici tavole, e direttamente contro la nona, sino
alla dichiarazione ellettuale della repubblica popo lare, non si
ripetono,perchè in nessuna istoria si trovano nè sono possibili coteste
ripetizioni, m a sono tre momenti progressivi del l'equità nel medesimo
obbietto, cioè nei plebisciti, ordinati a d e mocratizzarela repubblica. C o n
l a p r i m a , c i o è c o n l a V a l e r i a - O r a z i a ( 3 0 5 ), s i v
i e n e a d a r valore di universalità ai plebisciti, secondo le tre formole
con sone, l'una di Livio : Ut quod tributim plebes jussisset, populum teneret;
l'altra di Plinio: Ut quod ea jussisset, omnes Quiriles teneret ; e l'altra di
Aulo Gellio: Ut eo jure,quod plebes statuis set, omnes Quirites
tenerentur. 133 134 Con la seconda, che è la Legge Publilia,
che altri mettono sollo la data del 415, altri del 416, alcuni sotto il nome di
C. Publilio Filone, tribuno della plebe altri di Q. Publilio Filone, dittatore
(Vico lenne giustamente io credo pel dittatore), vennesi a fare non solo
obbligatoria, ma presta bilita l'auctorilas patrum per tutti i progetti di
legge sottomessi ai comizii centuriati. Tito Livio scrive : Ut legum quae
comitiis centuriatis forrentur, ante inilum suffragium , Patres auctores
ficrent.Ed ,ecco,quell'ante initum suffragium siela l'arclorilas di un caput
mortuum , sopra il quale Silla vorrà invano alitare la vita. Con la terza, che
è la Legge Ortensia (458 , che Plinio dice essere stata di Q Hortensius
dictator, l'auctoritas è troncata di netto. La formola che abbiamo già detta di
Cicerone: « Potestas in populo, auctoritas in Senatu sit », è già superata. La
potestà trova in sè l'autorità, e la Legge Ortensia è l'espressione radicale
della repubblica popolare.Mi sia lecito dire che la suprema equilii è questa
equazione tra la potestas e l'auctoritas. Mi è parso necessario notare che
l'universalilà de'plebiscili, l'obbligatorietà prestalilita dell'autorizzazione
e, in ultimo, l'a bolizione dell'autorità estrinseca sono non ripetizioni di
una m e desima legge, m a tre leggi plebiscitarie che dinotano dalle dodici
tavole sino alla Legge Ortensia tre gra di progressivi dell'equità nella
legge,tre momenti notevoli, onde la repubblica si demo cratizza. Chiariamolo
anche meglio con una breve considerazione circa la pubblicazione de'fasti. La
plebe un secolo quasi dopo i Decem virilegibus scrilun dis(292)consegui
iDecemvirisacrisfaciundis(386),edunaltro mezzo secolo dopo (453),
democratizzata civilmenie e politica mente la repubblica, riusci a
democratizzarla anche religiosa mente, occupando le dignità sacerdotali, sicchè
di otto nel col legio de'pontefici ne prese quattro, e cinque de'nove nel col
legio degli auguri. È segno che il giureconsulto è uscito dal l'atrium , che il
suo responso non è più un oracolo, che i fasti sono pubblicali, e che la
procedura, nella quale il diritto si ha per il 416 e da
muovere, non è più un segreto di parte, ma è promulgata come il diritto
istesso. L'ius Flavianum (450) ha questo grande significato : non vi sono piu
misteri. E questa espressione tra dotta dalla lingua religiosa nella lingua
politica significa : non vi sono più privilegi. Questa promulgazione de'fasti,
de’misteri giudiziarii e delle formole sacramentali per via di semplice evoluzione,senza
urti, senza rogazioni, nè sedizioni, nè secessioni,parve alla plebe ro mana un
si grande miracolo, che volle, dentro i tempi storici, creare una favola plebea
e contrapporla ad una favola patrizia, cominciata a diffondersi in questi
tempi. La favola patrizia era quella di Furio Camillo,scoppiato ful mineo sulla
bilancia del Gallo, ed acclamato secondo fondatore di Roma.Cosi potè dirsi,un
patrizio, Giunio Bruto, fondò la repubblica ; un patrizio, Furio Camillo, la
salvò. La favola ple bea fu quella del liberto Gneo Flavio che ruba il mistero
della procedura al giureconsulto patrizio Appio Claudio Cieco e butta in
pubblico i fasti e le formule sacramentali. Certo, Polibio e Diodoro Siculo non
parlano del miracolo di Furio Camillo, e il loro silenzio è troppo tardi
interrotto dalla narrazione drammatica di Tito Livio. E , per simile, molte
erano ai tempi di Cicerone le controversie circa l'origine della pro mulgazione
laviana, nè Cicerone osa spiegarsela. Ma ben si vede in quel liberto,
profanatore del mistero, la plebe fatta libera, ed in quell’Appio Claudio Cieco
il patriziato ignaro dei tempi. In Gneo Flavio,di liberto,creato tribuno,
senatore ed in magi stratura curule, è passato l'occhio mancato ad Appio
Claudio. Que'che, tormentando anche le parole,mettono in forse tante
narrazionidellastoriadiRoma,daRomolo aVirxinia,perché non hanno osato portare
la critica storica dove più occorreva, sull'origine dell'ius Flavianum ? (1).
(1) Altri, per fare più credibile il racconto, dissero che Appio Claudio della
famiglia claudia, stata sempre nemica alla plebe, e punito di cecità da’Numi in
età adulta per non si sa quale colpa, si fece lui proprio ispi 1
135 E ,dopo queste brevi considerazioni, possiamo spiegarci intero
l'ufficio del pretore. Tra le sorgenti del diritto pubblico e privato sono
entrati i plebisciti.Sublata auctorilatepatrum,larepubblicaèdemocra tizzata del
tutto. Le leggi son,ma chi pon mano ad esse? Il Magistrato. Farle è del Senato,
della plebe, del popolo ; dirle è del magistrato . Altro è ius condere, altro è
ius dicere : due funzioni distinte e connesse. Condere è la parola potesta tiva
del legislatore ; diccre è la parola sacramentale del m a g i strato . Dicere è
la parola generale dell'applicazione della legge : i modi sono ius dicere,
cdicere, aldicere, interdicere. Il derivato è edictum.L'edictum è la viva vox
juris civilis. Questo è saputo, e con questo, che, quando si pronunzia la
parola edictum assolutamente,ilpensiero non ricorre nè all'edic tum aedilitium
, nè all'edictum provinciale, nè alle forme più o meno secondarie di edicta
perpetua,repentina,tralatitia,ma ri corre direttamente all'cdictum praetoris.
Non è cecità nè arbi bitrio del pensiero moderno, è perchè cosi, prima di noi,
inte sero e dovevano intendere gli antichi. Quando Papiniano parla del diritto
onorario, lo dice cosi nominato ad onore del pretore; quando Gaio parla
dell'editto che emenda le iniquità del diritto, si riserisce all'editto del
prelore ; ed al pretore si riserisce A s c o nio, quando accenna la ragione
dell'editto perpetuo ; e del pre tore si duole Cicerone, quando vede l'editto
superare le dodici tavole.La ragione storica è questa:la presenza del pretore
si gnifica che le due parti avverse, nelle quali era divisa R o m a , si sono
equilibrate ; il suo editto, in quanto spiccatamente porta ratore a Gneo
Flavio, plebeo e figlio di un liberto, della novità benefica che è l'ius
Flavianum , onde i pontefici furono obbligati a far pubblico il calendario. La
versione pare più mitica del mito. 136 questa impronta di
equilibrio, suona l'equità passata nella legge, l'aliud initium libertatis, la
repubblica signorile fatta popolare; il suo editto è, perciò, la voce viva
dell’ius civile, rimasto voce morta ; e però entra innanzi alle dodici tavole
che in vano Cice rone lamenta neglette. Questo aliud initium libertatis è a b b
a stanza commentato dalla definizione che del diritto pretorio ci manda
Papiniano,ilgiureconsultomassimo:Juspraetoriumest, quod praetores
introduxerunt, adiuvandi, vel supplendi, vel cor rigendi juris civilis gratia,
propter utilitatem publicam , quod et honorarium dicitur, ad honorem praetorum
sic nominatum . Se temesi che questa correzione pretoria sul diritto civile
possa tornare precaria ed incerta, la Legge Cornelia provvede a sostituire l'editto
perpetuo al repentino : Ut praetores ex edictis suis perpetuis jus dicerent.Se
Cicerone duolsi del vedere torpide le dodici tavole innanzi all'editto, e se
teme le sedizioni tribu nicie, dica se abbia trovato, il temperare il s u m m u
m jus, altro mezzo evolutivo suori dell'edillo pretorio. Il summum jus a lui
era summa injuria, a Terenzio summa malilia, a Gaio iniqui tates juris. Chi
tempera quell'ingiuria, corregge quella malizia, e all'iniquilà sostituisce
l'equilà ? La risposta è di Gaio : Haec juris iniquitates edicto praetoris
emendatae sunt. Si dorrà forse anche di questo Cicerone, di vedere il m a g i
strato sostituito al legislatore, la sentenza alla legge, la persona allo
Stato. E davvero il caso parrebbe strano, se non fosse spie gabile in questo
modo :che il pretore significa l'unità della legge, dove il legislatore era
stato duplice — patriziato e plebe; e si gnifica l'equilà ristretta ai casi
particolari, senza forma impera tiva, la quale è tutta del legislatore. Dove
compiuto è il periodo dell'equilibrio delle parti, e co mincia il periodo
unitario di R o m a nella politica, ivi è segno essere cominciato il periodo
unitario del diritto nel pretore. Ne procede questa definizione dell'editlo
pretorio, la quale compie,non nega la definizione di Papiniano : L'editio
pretorio è l'equilà ne'casi particolari, cioè volta per volta ed anno per
137 anno , ed indica affermato l'equilibrio delle parli in R o m a
, e co minciato il periodo unitario nel diritto e nella politica. La gloria del
tribuno è di aver provocato la promulgazione delle dodici tavole; del pretore,
averle superate con l'editto. La promulgatio chiarisce e denuda la repubblica
aristocratica; S'ignorano davvero due cose : in che tempo la Legge Aebutia
abolisse le legis actiones, e sino a che punto. La disputa è in decisa. Io
credo che la legge Aebutia sia apparsa tra l'uno e l'altro pretore, l'urbano ed
il peregrino, e che abbia abolito gran parte delle legis actiones, quando già
alla procedura del vecchio diritto l'editto pretorio aveva contrapposto una
procedura con suetudinaria . C o m p o s t o , n e l l a p e r s o n a d e l p
r e t o r e , il d u a l i s m o , e c o m p i u t a , nella significazione
dell'editto, l'unificazione giuridica, comincia l'unificazione politica nella
generazione immediatamente succe duta al pretore. Il pretore appare tra il 387
ed 88;tra il 411 e 13 compiesi la prima guerra per l'unificazione politica.
Questa unificazione politica ha due periodi: 1° l'unificazione d'Italia;2°
l'unificazionedelmondo mediterraneo.Ilsecolo quarto di R o m a abbraccia il
periodo della unificazione giuridica, e si c o n c h i u d e c o l p r e t o r
e ; il s e c o l o q u i n t o a b b r a c c i a il p e r i o d o d e l l
a 138 dictum la demolisce e l'annunzia democratica . l'e Sono da fare due
considerazioni. L'una,che gli editti, non essendo espressione di facoltà
legislativa,non portano forma i m perativa, e non possono averla ne rispetto
all'origine che è giu risdizionale, nè rispetto all'obbietto che non è
universale. In tutta la forma dell'editto appare la faccia benevola
dell'interprete, non la severa del legislatore. L'altra è che l'editto, per
suggel lare l'equità, deve aver superato non solo il vecchio diritto civile, ma
la vecchia procedura:e però,se da una parte si lascia in dietro le dodici
tavole e le iniquitates juris, dall'altra supera r a pidamente le legis
actiones, cioè quella vecchia e aristocratica procedura,dentro la quale si
muovevano iprivilegiati della re pubblica signorile. 139 - unificazione
politica, e si conchiude col giureconsulto. Tra l'uno e l'altro periodo della
unificazione politica, cioè tra quello della unificazione ilalica e l'altro
dell'unificazione della civiltà m e d i terranea , appare il pretore peregrino,
che è l'apparizione del diritto delle genti, il quale viene a fare umana
l'equita latina. Il periodo dell'unificazione italica abbraccia le tre guerre
sannitiche, le quali si compiono nel 462. E nel'a generazione immediatamente
succeduta ( 190) comincia il periodo per l'uni ficazione del mondo
mediterraneo, che abbraccia le tre guerre puniche. Il disegno e l'effetto delle
tre puniche non furono la semplice indipendenza dell'Italia.Come dopo le
sunnitiche a Roma fu facile la guerra tarantina, nella quale meglio che il
ferro occorse l'oro per occupare la città da Milone messa all'incanto, e
farsi signora della regione che dalla Macra e dal Rubicone va sino al capo
Spartivento ed alla punta di Leuca, cosi dopo le puniche le fu facile la guerra
corintiaca,onde si annesse l'Acacia ed alla civiltà ellenica sostitui
definitivamente la latina. T :11 era l'effetto, perchè tale il disegno. Mommsen
ammira come gran falto nazionale de'Romani la costruzione della flotta, ed io
ripeto che quella impresa fu più che nazionale, più che italiana, e fu il
disegno del gran duello per l'egemonia sul mondo mediterraneo. Come le guerre
san nitiche significavano che l'unità d'Italia spettava od ai Romani od ai
Sanniti, cosi le guerre puniche significavano che l'unità del mondo
mediterraneo speltava o ai Romani od ai Carta ginesi. Fu crudeltà, ma fu
politica. Delenda Carthago è la conse guenza di un dilemma: la metropoli del
mondo mediterraneo o Roma o Carlagine. E Roma vinse,non perchè Marco Porcio
Ca È discutibile se sieno più feroci le guerre per l'indipendenza o
quelle per l'egemonia. Queste io credo : perchè alle prime b a sta disarmare il
nemico ; alle seconde occorre sterminarlo : D e lenda Carthago !
140 tone fu inesorabile e l’Affricano secondo più crudele del primo, m a
perchè R o m a aveva un ideale, una missione ed un convin cimento che mancavano
a Cartagine. Questa non è la metafisica della storia circa la predestina zione
de'sini, è la rislessione storica sugli effetti determinati. Roma vinse, e con
essa il Diritto romano che si farà umano, salendo,frapoco,dall'edittoalresponso;ma
con Cartagine,se fosse stata vincitrice, non si sa quale alto fine civile
sarebbe slalo vittorioso. Non è già che il popolo romano vinse, perchè aveva e
sentiva astrattamente la missione giuridica; ma aveva questa missione, perché
sin da principio il suo genio si era d e terminato di agricoltori e militari. E
che si fosse cosi m a n t e nuto sino alla guerra corintiaca – malgrado la casa
di Emiliano già aperta a Polibio, a Plauto, a Terenzio ed a Pacuvio si
chiarisce dall'ordine espresso dal console Lucio M u m m i o ai r o mani
deputati a portare a Roma da Corinto le meraviglie del Il pretore urbano
prenunzia il periodo unitario. Espressione di cotesto periodo sono due grandi
istituti della vita romana : il prelore peregrino ed il giureconsulto. Chiamo
istituto, piullosto che ufficio,quello del giureconsulto per ragioni che si
parranno (1) Giunti al respɔnso , non possiamo trovara nulla di più alto e di
più comprensivo nella storia del diritto romano . Stimiamo utile far conoscere
ai giovani studiosi come si scriveva la storia del diritto romano ai tempi di P
o m p i n i o , m e t t e n d o i n q u e s t a n o t a s o t t o i l o r o o c
c h i il f r a m m e n t o c h e t o gliamo dal primo libro del Digesto, e
lasciando a loro la cura di correg gere le inesattezze che troveranno non solo
rispetto ad alcuni fatti e nomi, m a alla cronologia ed ai criterii. Utile e
non difficile lavoro, per la cura che abbiamo posta nello accennare le date
principali ed i criterii storici che governano gl'istituti giuridici di
maggiore importanza. Grozio discute
assainelleVitaejurisconsultorumde'duePomponii.Zimmern- trattando l'arte
greca . tra poco. Il pretore peregrino è l'espressione viva e concreta dell'uni
ficazione italica; il giureconsulto; della unificazione del mondo mediterraneo
(1) Il pretore peregrino compie il pretore urbano, in quanto di
larga l’equità, senza dilungarsi da’casi particolari; ma, en e non dalle Variae
lectiones. Ecco Pomponio : Necessario ci pare il mostrar l'origine propria e il
procedimento del diritto. Al principio della nostra città il popolo cominciò ad
operare senza legge certa, senza stabile diritto, e tutto reggevasi per mano
dei re. In appresso, cresciuta in qualche modo la città,clicesi lo stesso Romolo
dividesse il popolo in trenta parti, che chiamò curie, perciocchè a sen tenza
di queste parti disimpegnava allora le cure del governo. Ond'è che ed egli ed i
seguenti re proposero al popolo alcune leggi curiate, le quali tutte trovansi
scritte nel libro di Sesto Papirio che fu uno dei principali personaggi a'tempi
del Superbo, figlio di Demarato da Corinto.Questo libro è intitolato diritto
civile Papiriano, non perchè Papirio v'abbia aggiunto alcun che di suo,ma
perchè egli raduno in uno le leggi promulgate sen z'ordine. Cacciati quindi i
re per legge tribunizia, tutte quelle leggi andarono in disuso, e il popolo
romano cominciò di nuovo a reggersi con diritto in certo, e più dietro la
consuetudine che secondo alcuna legge emanata ; e così continuò per circa venti
anni. 141 Dopo le sannitiche,unitasi a Roma l'Italia,ilgenio dell'urbs si
senti tocco, e però modificato,da due correnti nuove : il c o m mercio e la
presenza degli stranieri. La rustica Dea Pales, in dividuazione mitica del
genio originario di Roma, sentivasi mutar costume, e tollerava, con la presenza
degli stranieri, que'commerci che erano parsi spregevoli al primitivo genio
agricolo e militare di Roma. In nome di questa tolleranza un secolo ed alquanti
anni (307) dopo il pretore urbano sorse il pretore peregrino, qui inter cives
et peregrinos, plerumque inter peregrinos jus dicebat. L'equità estendevasi a
quelli che prima del periodo unitario erano designati con tre nomi: hostes,pere
grini, barbari. del diritto privato romano tiene pe'due. Puchta nel ('orso
delle Isti tuzioni– tieneperunsolo.Unasolacosaècerta,cheilframmentoche noi
riportiamo, è dall'Enchiridion non ricordato dall'indice fiorentino
tralo per tolleranza, gli sottosta, se non in grado di ufficio, in
dignità ; nè metterà fuori un editto che contraddica a quello pubblicato dal
pretore urbano ; nė tra gli antichi troverà chi voglia commentare il suo
editto, privo di originalità. I giure consulti che vennero di poi, mentre
inducevano la regola uni versaledidirittodall'edittodelpretoreurbano,non commen
tarono mai l'editto del pretore peregrino. Anche io credo che il commentario di
Labeone non resista alla critica. Giunto a questo fastigio del diritto romano ,
dove col pretore peregrino par nato l’jus gentium , e col responso l'equità ro
mana sale a diritto umano, mi occorre vedere onde la deca denza imputatada
Plinio ai latifondi, e come il giureconsulto, nel vero senso della parola,
possa trovarsi coevo con la rovina della repubblica e compagno della corruzione
imperiale. Onde ciò non avesse a durare più a lungo, piacque allora che fossero
nominati per pubblica autoritàdieci,iqualitogliesseroleleggidallegreche
società, e la città munissero di leggi. Incise su tavole d'avorio,le esposero
sui rostri, affinché si potessero le leggi meglio imparare ; e fu loro dato in
quell'anno il diritto massimo nella città,di correggere,se facesse bi sogno,e
d'interpretare le leggi,nè vera appello da loro come dagli altri magistrati.
Essi medesimi avvertirono mancar qualche cosa a quelle prime leggi, perciòl'annoseguenteviaggiunseroaltreduetavole,ecosìper
l'accidente del numero furono chiamate leggi delle XII Tavole.Narrano alcuni
che la composizione di esse fosse stata proposta ai decemviri da un certo
Ermodoro da Efeso, esule in Italia. Promulgate queste leggi,avvenne,come
naturalmente suole,che per l'interpretazione si desiderasse l'autorità dei
prudenti e la necessaria d i sputazione del Foro ; questa disputazione e questo
diritto ordinato dai prudenti, senza che venisse scritto, non ha nome in alcuna
parte propria, come vengono distinte tutte le altre con proprio nome,ma
chiamasi con titolo generale diritto civile. Quindi,dietro queste leggi,quasi
contemporaneamente furono composte le azioni, colle quali gli uomini agitassero
i litigi nati tra loro ;le quali a zioni,affinchè il popolo non le facesse a
capriccio, vollero che fossero sta bili e legali; equesta parte del diritto
chiamasi azione di legge,cioè le gittima. E così quasi in un tempo medesimo
nacquero questi tre diritti, 142 143 delle XII Tavole,da cui
scaturi ildiritto civile,e quindi leazioni.Siperò l'interpretazione delle
leggi,si le azioni spettavano al collegio dei ponte fici,dai quali ogni anno
sceglievasi chi dovesse soprantendere ai privati, e per circa cento anni il
popolo segui quest' uso. In appresso, avendo Appio Claudio proposto e ridotto a
forma queste a z i o n i , G n e o F l a v i o , s u o s c r i v a n o e f i g
l i o d i u n l i b e r t o , s o t t r a t t o g l i il l i b r o , lo fece di
ragione del popolo ; il quale servigio fu al popolo tanto grato, che elesse lui
tribuno della plebe e senatore ed edile curule. Questo libro contenente le
azioni chiamasi diritto Flaviano, siccome quell'altro d i ritto Papiriano; ma
neppur Gneo Flavio aggiunse alcun che al suo li bro. Cresciuta la città e
mancando alcune specie di azioni, Sesto Elio non molto dopo ne istituì altre, e
pubblicò il libro che chiamasi diritto Eliano. Quindi,essendovi nella città la
legge delle XII Tavole e ildirittocivile e le azioni di legge, accadde che,
venuta la plebe a discordia coi padri e separatasene, istituì le leggi che
chiamansi plebisciti, cioè decreti della plebe. Non guari dopo, richiamata la
plebe, perchè frequenti discordie n a scevano intorno a questi plebisciti, per
la legge Ortensia fu stabilito che avessero anche quelli per leggi ; e cosi
avvenne che i plebisciti e le leggi differissero pel modo di farle,ma ne fosse
eguale l'autorità. Quindi,perchélaplebeaccordavasi
difficilmente,emoltopiùdifficil mente il popolo in si grande moltitudine di
persone,fu d'uopo che si affi dasse al senato la cura della repubblica. Così
cominciò ad intromettersi il senato, ed osservavasi tutto quello ch'esso avesse
decretato, e questo di ritto fu detto senatoconsulto. A quei tempi anche
iMagistrati proferivanogiudizi;ed,affinchéicit tadini sapessero qual giudizio
intorno ad ogni cosa si proferirebbe e se ne premunissero, pubblicavano gli
editti che costituirono il diritto onorario, così detto perchè veniva
dall'onore, cioè dalla carica di pretore. Da ultimo, siccome pareva che
l'autorità di far leggi fosse, per natu rale effetto delle cose,passata al
minor numero,un po'per voltaavvenne che fu necessario che un solo provvedesse
alla repubblica ; poichè il senato non poteva del pari amministrar bene tutte
le provincie. Stabilito quindi il principe, gli fu dato il diritto, che si
avesse per rato checchè egli d e terminasse. Così nella nostra città o si
giudica pel diritto, cioè secondo la legge ; o v'è diritto civile, che consiste
solo nell'interpretazione dei prudenti,non iscritta ; le azioni di legge,che
contengono le forme da usare ; i plebisciti, che furono emanati senza
l'autorità dei padri; gli editti dei magistrati, donde nasce il diritto
onorario ; i senatoconsulti, che emanano dal solo senato
costituente senza legge ; e le costituzioni del principe, quello cioè che il
principe determinò si osservi come legge. Conosciuta l'origine e il
procedimento del diritto,conseguita che discor riamo i nomi e l'origine dei
magistrati, perchè, come abbiam mostrato,da quelli che presiedono a far leggi,
acquistano gli effetti. Imperocchè, che varrebbe essere nella città, se non vi
fosse quegli che potesse far leggi ? Dopo ciò parleremo degli autori che si
succedettero l'un l'altro, giacchè il diritto non può sussistere senza che siavi
qualche giurisperito,dal quale esser possa mano mano migliorato. Quanto ai
magistrati, nei primordi della nostra città i re ebbero tutto il potere. I
tribuni dei celeri comandavano ai cavalieri, ed occupavano quasi ilsecondo
posto dopo ire;del qual numero fuGiunioBruto,autore del discacciamento dei re.
Espulsi i re, furono stabiliti due consoli, ai quali per legge fu concesso il
supremo diritto : così chiamati, perchè bene provvedevano (consulebant) alla
repubblica. Onde pero non si arrogassero regio potere in tutto,fu per legge
stabilito che vi fosse appello da loro, nè potessero punire verun cit tadino
romano senza il consenso del popolo : a loro fu soltanto concesso di obbligare
e di far mettere nelle pubbliche prigioni. In appresso, dovendosi rinnovare il
censo che da ogni tempo non erası fatto, nè bastando i consoli a questo
incarico, furono stabiliti i censori. Aumentando il popolo, e nascendo
frequenti guerre, delle quali alcune assai gravi, mosse dai confinanti, piacque
di eleggere,ogni qualvolta il bi sogno richiedesse, un magistrato con potere
maggiore ; furono per tanto istituiti i dittatori, dai quali nessuno poteva
appellarsi, e che avevano a n che podestà di vita e di morte.Questo magistrato,
perchè aveva un po tere sommo,non poteva durare più di sei mesi. A questi
dittatori aggiungevansi i maestri, vale a dire comandanti dei cavalieri, nella
stessa guisa che ai re i tribuni dei celeri, la quale carica equivaleva presso
a poco a quella dei prefetti del pretorio : m a i magistrati erano tenuti per
legittimi. Quando poi, circa diciassette anni dopo la cacciata dei re, la plebe
si separò dai padri, crearonsi sul monte sacro i tribuni, ch'erano magistrati
plebei,e fu loro dato tal nome,perchè una volta ilpopolo era diviso in tre
parti, e da ciascuna se ne sceglieva uno, o perchè venivano nominati per
suffragio della tribù. E parimenti, affinchè fosse chi soprantendesse agli
edifizii, nei quali riferiva tutti decreti la plebe,deputarono a ciò due della
plebe, che fu rono chiamati edili. Avendo poi l'erario del popolo cominciato ad
esser pingue,furono n o 144 145 minati i questori che ne
avessero cura ; cosi detti, perché dovevano esigere (quaerere o inquirere) e
tenere conto del danaro. E perché, secondo abbiamo detto, non era concesso ai
consoli pronun ciare sentenza di morte contro un individuo romano senza
permissione del popolo,furono dal popolo nominati iquestori del parricidio,che
giudi cassero i delitti capitali: di essi fa menzione anche la legge delle XII
Tavole. Ed,essendo piaciuto che si facessero ancora altre leggi, fu proposto al
popolo che tutti i magistrati si dimettessero, e furono nominati i decem viri
per un anno. Questi si prorogarono la carica e si condussero ingiu
stamente,nèvolevanoristabiliredinuovo imagistrati,peroccupareglino e il lor
partito il potere ; e colla lunga e crudele dominazione loro con dussero le
cose a tale, che l'esercito si ribello alla repubblica. Dicesi che capo di
questa ribellione sia stato un certo Virginio.Questi vide che Appio Claudio,
contro il diritto ch'egli stesso dal diritto antico aveva inserito nelle XII
Tavole, gli aveva tolto il possesso della propria figlia, e giudi cato in
favore di colui che, subornato dallo stesso Appio,laripeteva come sua schiava,
perchè, acciecato dall'anjore per la fanciulla, non aveva più guardato a
diritto o a torto, sdegnato che gli fosse tolto il diritto anti chissimo sulla
persona della figlia, a somiglianza di quel Bruto primo con sole, che aveva
dichiarato libera la persona di Vindice schiavo dei Vitellj, per aver rivelata
la congiura ; e, riputando la castità della figlia essere da preferire alla
vita, tolto un coltello dalla bottega di un macellajo, u c cise la figlia per
sottrarla colla morte al disonore dello stupro ; e tosto, grondante ancora del
sangue della figlia, corse tra'suoi compagni d'arme. I quali tutti dall'Algido,
dove le legioni trovavansi a cainpo, abbandonati i capi, trasferirono le
bandiere sull'Aventino, e là pure si condusse tutta la plebe della città.
Allora altri dei decemviri furono uccisi in prigione, altri cacciati in esilio,
e fu ristabilito nella repubblica l'ordine di prima. Alcuni anni dopo la
pubblicazione delle XII Tavole, la plebe venne a contesa coi padri, volendo che
i consoli si eleggessero anche dal suo corpo ; al che opponendosi i padri,
avvenne che si creassero, parte dalla plebe, parte dai padri, i tribuni
militari con podestà consolare, i quali varia rono di numero,poichè furono ora
venti,ora più,non mai meno. Essendosi quindi convenuto di creare i consoli
anche dalla plebe, si cominciò ad eleggerli dai due corpi. Afinchè però ipadri
avessero qualche cosa più della plebe, piacque allora che si eleggessero dal
loro ordine due edili curuli. E,perchè i consoli erano occupati dalle guerre
coi vicini, nè vi aveva chi nella città potesse amministrar la giustizia,si
creò un pretore,chia mato urbano,perchè amministrava la giustizia nella città.
G. Bovio.Disegno di una Storia del Diritto,ecc.,ecc. 10 Dopo
alcuni anni, non bastando quel pretore, perchè accorreva nella città
moltitudine di forestieri,fu creato un altropretore,dettoperegrino, perchè per
lo più rendeva giustizia ai forestieri (peregrini). Poi,essendo necessario un
magistrato che presiedesse ai pubblici in canti, furono stabiliti i decemviri
per giudicare le liti. A quel tempo furono pure nominati quattro soprantendenti
alle strade, i triumviri monetali che vegliavano alla fabbricazione delle
monete di rame,d'argento e d'oro,ed itriumviri capitali che custodivano le pri
gioni, si che,quando dovevasi punire, facevasi col loro intervento. E ,perchè
nelle ore vespertine i magistrati non avevano obbligo di tro varsi in officio,
furono istituiti i quinqueviri di qua e di là dal Tevere, che ne facessero le
veci. Conquistata poi la Sardegna, quindi la Sicilia,la Spagna e la provincia Narbonese,
furono creati tanti pretori quante nuove provincie, i quali so prantendessero
parte alle cose urbane, parte alle provinciali. Quindi Cor nelio Silla istitui
i processi pubblici, come di falso,di parricidio,dei sicarj, ed aggiunse
quattro pretori. In appresso Cajo Giulio Cesare istituì due pretori e due
edili, detti cereali da Cerere, perchè soprantendevano ai grani. Così si ebbero
dodici pretori e sei edili. Poi il divo Augusto portò a sedici il numero dei
pretori, ai quali il divo Claudio altri due ne aggiunse, che giudicassero
intorno ai fedecommessi;ildivo Tito ne soppresse uno,e il divo Nerva ve lo
aggiunse ; essi giudicavano le liti fra il fisco e i privati. Per modo che
diciotto pretori amministravano la giustizia della città. Tutto ciò si osserva,
quando i magistrati sono nella città ; quando poi ne partono, si lascia uno che
solo rende giustizia e chiamasi prefetto alla città, il quale una volta si
nominava all'occorrenza, dopo fu stabile per le ferie latine,ed eleggesi ogni
anno.Ilprefetto dell'annona e dei vigili,cioè delle guardie notturne, non sono
propriamente magistrati, m a furono stabi liti straordinariamente per comodo :
quelli però che abbiamo detto nomi narsi di qua dal Tevere,per decreto del
senato venivano poi creati edili. Dunque,fra tutti, dieci tribuni della plebe,
due consoli, diciotto pretori, sei edili nella città amministravano il diritto.
Moltissimi e chiarissimi personaggi professavano la scienza del dritto civile,
m a ora ci basta parlare di quelli che in maggiore stima furono presso il
popolo romano, affinchè apparisca da chi e quali leggi ebbero origine e ne
furono tramandate.E prima di Tiberio Coruncanio non ricordasi alcuno che
pubblicamente professasse questa scienza ; tutti gli altri fino allora a v e
vano creduto di tenere occulto il diritto civile,o soltanto si prestavano a chi
li consultava, piuttosto che a chi volesse imparare. Tra i primi periti del
diritto fu poi Publio Papirio, che radund in uno - 146 147 l
e l e g g i d e i r e ; d o p o q u e s t o , A p p i o C l a u d i o , u n o d
e i d e c e m v i r i , il c u i s e n n o molto valse nel comporre le XII
Tavole.Appresso viene altro Appio Clau clio che ebbe grandissima scienza in
questa parte, e fu detto centimano. Fece egli costruire la via Appia, derivò l'acqua
Claudia, e persuase di non ricevere Pirro nella città. Si disse aver egli pel
primo scritto le azioni in torno alle usurpazioni, il qual libro però non
esiste. Sembra che il m e d e simo Appio Claudio abbia inventato la lettera R ,
onde si disse Valerj in vece di Valesj,e Furj invece di Fusj. Dopo questi, di
grandissima scienza fu Sempronio che ilpopolo romano chiamò coçov (sapiente),
nome che a nessun altro fu dato nè prima nè dopo ali lai.Ma vi fu anche Cajo
Scipione Nasica che dal senato fu chiamato ottimo, al quale fu anche data del
pubblico una casa sulla via Sacra, onde più facilmente si potesse andare a
consultarlo. Appresso fu Quinto Fabio che, mandato ambasciatore ai Cartaginesi,
essendogli poste innanzi due schede,unaperlapace,l'altraperlaguerra,econcesso a
luil'arbitrio di portare a Roma qual delle due gli piacesse, le prese ambedue,e
disse dovere i Cartaginesi chiedere e ricevere qual più volessero. Fu,dopo
questi,Tiberio Coruncanio chepelprimo,come dissi,cominciò a professare il
diritto: di lui,sebbene non restò veruno scritto, si ricordano molte e
memorabili risposte. Quindi Sesto Elio col fratello Publio Attilo ebbero
grandissima scienza nel professare ildiritto,e furono anche consoli. Sesto Elio
è lodato anche da Ennio, e di lui esiste un libro intitolato Tria partita, che
contiene i primi elementi della scienza del diritto :gli fu dato quel nome,
perchè,proposta la legge delle XII Tavole, vi soggiunse l'inter pretazione, e
quindi vi unì l'azione di legge. Dicesi esserci di lui tre altri libri che
alcuni però gli negano.Le pedate di questo calcò Marco Catone, capo della
famiglia Porcia, del quale sussistono alcuni libri, m a più ancora di suo
figlio; da questi vennero tutti gli altri. Tennero dietro a questi Publio
Rutilio Rufo che fu console in Roma e proconsole nell'Asia; Paolo Virginio e
Quinto Tuberone,ilprimo stoico e discepolo di Panezio che fu anche console.Di
quel tempo fu pure Sesto Pompeo,zio di Gneo Pompeo,e Celio Antipatro che
scrisse storie,ma at tese più all'eloquenza, che alla scienza del diritto.
Lucio Crasso, fratello di Publio Muzio,e chiamato anche Muciano,da Cicerone è
detto ilpiù facondo dei giureconsulti. Quinto Muzio, figlio di Publio e
pontefice massimo, ordind pel primo il diritto civile, raccogliendolo in
diciotto libri. In appresso Publio Muzio, Bruto e Manilio fondarono il
diritto civile : Muzio lascio dieci libri, Bruto sette, Manilio tre ; e di
Manilio sussistono a monumento alcuni volumi scritti, Bruto fu pretore, gli
altri due consoli, e Publio Muzio anche pontefice massimo. Muzio
ebbe più discepoli, tra i quali maggior fama acquistarono Gallo Aquilio, Balbo
Lucilio, Sesto Papirio e Cajo Giuvenzio : Servio dice che Gallo ebbe grande
autorità presso il popolo. Di tutti questi si conserva memoria,perchè Servio
Sulpizio pose nei suoi libri iloro nomi: ma non restano loro scritti che tutti
desiderino ed abbiano tra le mani: pure Servio compi i libri suoi, dai quali si
ha memoria dei predetti. Servio che nel perorare le cause occupò il primo posto
dopo Marco Tullio, si dice essere una volta andato a consultare Quinto Muzio
intorno ad un affare d'un suo amico ; e, non avendo compreso quello che Muzio
rispondeva intorno al diritto,gliripeté ladimanda;ma,non avendo meglio compreso
la risposta,Muzio lo rimproverò,dicendo esser vergogna che un patrizio e
nobile, che perorava cause, ignorasse il diritto che pure avea sempre tra le
mani. Tocco da questo affronto, Servio si applicó al diritto civile, e fu
discepolo a molti di quelli che abbiamo nominati: Balbo Lucilio gli diede i
primi rudimenti, e lo perfeziono Gallo Aquilio da Cercina, onde di lui abbiamo
molti scritti in Cercina. Morto in un'ambasceria, il popolo romano gli eresse
una statua che tuttora si vedle sui rostri di Augusto : lasciò forse
centottanta libri, assai dei quali restano ancora . Da
questomoltissimiimpararono;quelliperòchelasciaronolibri,sono Alfeno Varo, Caio
Aulo Otilio, Tito Cesio, Antidio Tucca, Anfidio Namusa , Flavio Prisco, Cajo
Atejo, Placurio Labeone Antistio, padre dell'altro L a beone Antistio, Cinna e
Publio Gellio. Di questi dieci, otto scrissero libri, che da Anfidio Namusa
furon tutti ordinati in cenquaranta libri,ed acqui starono grande celebrità
Alteno Varo ed Aulo Otilio,dei quali il primo di ventò anche console, il
secondo cavaliere soltanto. Fu questi amicissimo di Cesare, e lasciò molti
libri che trattavano ogni parte del diritto civile, scrisse anche pel primo
intorno alle leggi della vigesima ed alla giurisdi zione. Il medesimo pel primo
commentò con grande diligenza l'Editto del pretore, mentre pria di lui Servio
avea intorno a quello scritto soltanto due libri brevissimi, diretti a Bruto .
Di quel tempo furono anche Trebezio, discepolo di Cornelio Massimo, Aulo
Cascellio, Quinto Muzio, discepolo di Volusio che ad onore di quello l a s c i
ò p e r t e s t a m e n t o e r e d e il s u o n i p o t e P u b l i o M u z i
o . F u q u e s t o r e , n è a c cettar volle onori maggiori, sebbene Augusto
gli offerisse anche il conso lato. Di questi dicesi che Trebezio su più
istrutto di Cascellio, e questi più eloquente del primo; di ambidue più dotto
fu Otilio.Di Cascellio non resta che un libro solo di bei motti;molti di
Trebezio,ma poco ricercati. Quindi v’ebbe Tuberone discepolo di Ofilio,
patrizio, che dal trattar le cause passo ad esercitare il diritto civile,
specialmente dopo ch'ebbe ac cusato Quinto Ligario senza poter ottenere da Caio
Cesare che fosse con 148 dannato.Questo Ligario, mentre
comandava nelle spiagge d'Africa, non vi lasciò approdare Tuberone malato, nè
prender acqua : di ciò accusato, fu difeso da Cicerone, del quale esiste la
bellissima orazione intitolata A f a vore di Quinto Ligario. Tuberone fu
dottissimo nel diritto pubblico e pri vato, e lasciò molti libri intorno
all'uno e all'altro ; affetto per altro lo scrivere antiquato, e perció i suoi
libri piacciono poco. Seguono Atejo Capitone, discepolo di Ofilio, ed Antistio
Labeone che tutti questi udi,ma fu istruito da Trebazio.Atejo fu console: e
Labeone, offerendogli Augusto il consolato per sostituzione, non volle accettar
l'o nore, per non interrompere i suoi studi, giacchè avea cosi ripartito l'in
teroanno,chestavaseimesiinRoma coglistudiosi,glialtriseisene ritirava per
attendere a scriver libri, e lasciò quaranta volumi, molti dei quali corrono
per le mani di tutti. Costoro formarono quasi due sette o p poste : poichè
Capitone seguiva il vecchio che gli era stato insegnato ; L a beone, per natura
dell'ingegno suo e per fiducia di sapere, poichè avea atteso anche agli altri
rami della sapienza, intraprese d'innovare moltis sime cose.E così a Capitone
succedette Massimo Sabino,a Labeone Nerva, i quali due accrebbero quella
divisione. Nerva fu amicissimo di Cesare; Massimo fu cavaliere, e pel primo
diede risposte in pubblico, secondo gli fu concesso da Tiberio Cesare. M a ,
come tutti sanno,prima di Augusto non dai principi concedevasi il diritto di
dar risposte in pubblico, ma chiunque confidava negli studi fatti, ri spondeva
a quanti lo consultavano. Nè però davansi queste risposte in iscritto,ma
perlopiùlescrivevanoigiudicistessi,oleattestavanoquelli che gli avevano
consultati. Il divo Augusto pel primo, onde in maggiore stima venisse
ildiritto,ordinò che si dimandasse per l'innanzi,come pri vilegio, di poter
dare risposte in pubblico. Poscia Adriano,principe ottimo, avendogli alcuni,
ch'erano stati pretori, domandato di poter essere consul
tatiinpubblico,cosilororescrisse: Nonvolersiciòdimandare,ma fare; consolarsi,se
vi avesse qualcuno che,in se confidando, si apprestasse a ri spondere al
popolo. Da Tiberio Cesare, adunque, fu concesso a Sabino che rispondesse al
popolo. Questi entrò nell'ordine equestre nella avanzata età di quasi
quarantacinque anni; ebbe scarse sostanze, ma fu molto aiutato da'suoi
ascoltatori. Gli successe Cajo Cassio Longino, la cui madre era figlia di
Tuberone o nipote di Servio Sulpizio, perciò egli chiama Sulpizio suo proavo.
Fu console con Quartino al tempo di Tiberio,e godette grande stima nella città,
fintanto che Cesare non lo caccio. Andò quindi in Sar degna, e, richiamato da
Vespasiano, mori in Roma.A Nerva succedette Proculo.Diquei
tempifuancheNervafiglio,edun altroLongino,cava liere, che poi sali fino alla
pretura. M a autorità maggiore ebbe Proculo e 149 150 i s e g
u a c i d e l l e d u e s e t t e d i C a p i t o n e e d i L a b e o n e ; p r
e s e r o a l l o r a il n o m e di Cassiani e di Proculiani. A Cassio
succedette Celio Sabino che molto potè ai tempi di Vespasiano;a Proculo,Pegaso
che sotto lo stesso impe radore fu prefetto della città;a Celio Sabino,Prisco
Giavoleno;a Pegaso, Celso;a Celso padre,Celso figlio e Prisco Nerazio,iquali
furono ambidue consoli, anche Celso due volte ;a Giavoleno finalmente
succedettero Aburno Valente, Tusciano e Salvio Giuliano. -
CAPITOLO DUODECIMO. Il Giureconsulto e la Decadenza Il periodo unitario, per
non rovinare nello accentramento , è equilibrato da quattro contraccolpi che
sono le due guerre ser vili, la guerra sociale, la guerra civile e la guerra
gladiatoria. Il Pretore ha annunziato una parola solenne nel diritto: l'e+
quità. La parola equità non è in Roma una legislazione, è una correzione, m a
intanto col pretore è giunta al suo secondo periodo, è passata cioè dalla
eguale notizia della legge dentro la legge istessa. Dove il legislatore era
stato duplice, ed in dis sidio continuo, l'equità non poteva entrare che come
correzione e in forma di casi particolari. L'equitå vorrà dire, di certo, che
la repubblica signorile è fatta popolare ; che i peblisciti contrappesano i
senato -consulti; che le grandi differenze si livellano ; m a dice qualcosaltro
: l’e quità è una certa unità giuridica che preannunzia l'unità po litica. Ho
designato i due grandi periodi dell'unità politica:l'unità italica; l'unità
della civiltà mediterranea. Le sannitiche ele pu niche determinano specialmente
questi due periodi. 151 Che cosa furono le due guerre servili e la guerra
gladiato ria, quale valore e significanza ebbero, e furono guerre davvero, o un
impeto disperato senza eco e senza effetto? Gli storici an tichi non danno ó
fingono non dare molta importanza alle due guerre servili, con le quali si apre
e chiude la generazione che 1 . 152 va dal 619 al 651. L'alto
rumore di ciò che gli storici latini chiamarono Graccanae, e poi della guerra
giugurtina, e poi della invasione dei Teutoni e dei Cimbri, gli uni sterminati
da Mario nella Gallia transalpina, gli altri nella cisalpina, e poi della
guerra sociale, e,immediatamente dopo,della prima guerra civile tra Mario e
Silla, occasionata da Mitridate VII,tutto questo che non è poco rumore insieme
con la politica sprezzante verso i servi, non arriva a spegnere il furore nè a
soffocare il grido de' servi, che, levatisi a guerra vera contro i padroni, si
batterono, vinsero, e poi caddero uccisi piuttosto che sconfitti. Strana
guerra, m a spiegabile in R o m a e dopo il pretore e nella repubblica
popolare. La voce dell’equità pretoria, l'aliud initium libertatis, che
equilibra patrizii e plebei, l'imperio consolare coll'ausilio tri bunizio,
creditori e debitori, padri e figli, romano e peregrino, quella arriva tra servi
e padroni. I servi cominciano a voler essere considerati non romana
mente,perché non sono e non si sentono di Roma,ma umana mente,da che sono
venuti a Roma da ogni parte dell'umanità, ed hanno veduto in R o m a la lotta
per l'equità. Hanno veduto e saputo che i diritti si strappano, e la solle
vazione comincia dalla Sicilia, dove maggiore era il numero dei servi
condannati alla coltivazione de'latifondi. Primo ucciso Da mofilo,proprietario
di latifondi, in Enna,oggi Castrogiovanni; poi, disfatti quattro eserciti
romani; in ultimo, de'settantamila servi cinquantamila uccisi in guerra,
ventimila in croce. Nella seconda servile (651) il moto fu più ampio : non si
sol levarono i servi soltanto, m a insieme gli oppressi peggio che servi :
proletarii e diseredati. I servi superstiti alla guerra si scan narono tra
loro. Simile guerra non si era veduta mai, e la lotta per l'equità facevala
possibile a Roma .Ed alle servili somiglia la guerra gla diatoria che può anche
passare come terza delle servili, e della quale gli storici del diritto
costumano non toccar motto. Eglino 153 Gli storici romani lodano
Spartaco a denti stretti, chiamano guerra appena le due servili e la
gladiatoria, e non si accor gono che sono le prime guerre,dopo le quali la sconfitta
è toc cata ai vincitori. Da Euno a Spartacoilgridoè uno,quellodellavecchiaplebe
romana : libertas aequanda;summis infinisque jura aequare.Cið che rispetto a
quella plebe sediziosa erano stati i Gnei G e n u n zio ed i Publilii Volerone,
surono,rispetto ai servi ribelli,ilsiro Euno e il trace Spartaco: gli uni
tribuni della plebe romana, gli altri tibuni dell'umanità servile : quelli per
giungere all'equità latina,questi all’equità umana. Senza queste prime
considerazioni non sarebbe intesa l'uni versalità del responso. Mentre si
acqueta la seconda guerra servile, divampa la guerra sociale,col proposito di
conseguire non l'equità umana, ma l'equità romana e con effetto immediato. La
guerra sociale durd men di due anni, rapida e violenta, se a conto di Vellejo
Patercolo costo all'Italia più di trecentomila uccisi. E fu detta sociale non
già nel senso moderno della parola,ma perchè mossa contro R o m a da’socii
italiani, reclamanti parità di diritti politici e civili co’romani, dopo aver
falio insieme con quelli la potenza diRoma.L'aspettazione c !epromesse
eranostatelunghe;iltri huno Livio Druso che ricordavale, mettendo in una tre
rogazio ni, fu morto prima de'Comizii;e con quella morte fu inteso che i
diritti, data l'ora, si strappano, non s'impetrano. non sanno che possono
a lor grado diminuire i nomi di Euno, di Cleone, di Trifone e di
Atenione,condottieri di servi,ma per nessuna via giungeranno a diminuire il
nome di Spartaco che all'altezza del proposito univa l'arte dei mezzi. Spartaco
intese l'ora e il luogo,cioè quando doveva dare il segnale della rivolta e come
uscir d'Italia; intese ancora come gli restava a cadere, quando l'Italia gli si
era fatta terra fatale. -- I seimila gladiatori, lungo la via Appia, appesi
alle croci,come già i ventimila servi, dicono uno sterminio, non una
sconfitta. 154 Di quindi la confederazione repubblicana, della
quale i socii elessero centro Corfinium , cui posero nome Italica per signifi
care il carattere nazionale della confederazione e della lotta. I centomila combattenti
de'confederati si elessero duce Pompedio Silone, nome di un sannita,che ai
popoli italici dev'esser sacro quanto il tribuno alla plebe romana, quanto
Spartaco ai servi di ogni paese. Fu morto anche lui, uccisi i suoi,dopo la
rovina di quattro eserciti romani,ma questa volta chiaramente i più scon fitti
furono i vincitori. La guerra fu cominciata nel 663 : mentre durava, il diritto
italico cominciava a farsi romano con la lex
Julia(664),e,finitalaguerra,tuttal'Italiaacquistava idiritti di cittadinanza
romana con la lex Plautia (665). Ecco l'evoluzione di questi diritti di
cittadinanza derivati dalla guerra sociale : 1a gl'Italiani furono, per
l'esercizio del suffragio, classificati in otto tribù nuove,aggiunte alle
trentacinque pree sistenti; sicché tutta l'Italia venne a conseguire otto
voci,quando Roma ne aveva trentacinque:sproporzione subito corretta, per chè
gl’Italiani riuscirono in breve tempo a farsi distribuire pro porzionalmente
nelle trentacinque tribů romane ; 2° il suolo ita lico è distinto dal suolo
provinciale, è equiparato all’ager r o m a nus e liberato dal
vectigal.L'italiano ha guadagnato ildominium ex jure Quiritium . Dopo la guerra
sociale il diritto romano ė diritto italiano.Tra il romano e l'italiano
sparisce il pretore peregrino. Non si ripeta questo errore,che le guerre
servili furono ster minio senza essetto, e che feconda fu la guerra sociale.
Dicasi invece che gli effetti delle guerre servili sono immediatamente
invisibili e saranno più tardi raccolti dal filosofo e confidati al l'ideale di
un jus hominum , mentre immediati sono gli effetti della guerra sociale,
immediatamente saranno raccolti dal pre tore e dal giureconsulto, e passeranno
nella costituzione politica diRoma.IlgeniomilitarediRoma
potevaabbandonareiservi su'colti, m a non poteva espandersi senza de’socii.
Interpretiamo la prima guerra civile.Da questa Montesquieu torse
gli occhi, e dentro questa bisogna ficcarli, per intendere la decadenza .
L'Italia ha conseguito lacittadinanza romana,quando in Roma la cittadinanza ha perduto
d'intensità quel che ha guadagnato di estensione. L'Italia, contro la vittoria
di Silla, ultimo vindice della ragione quiritaria, ha afferrato il dominio ex
jure Quiritium ; m a i Quiriti dove sono ? Dove i patrizii ed i plebei ? Se tra
l'i taliano ed il romano è sparito il pretore peregrino, si può dire che il
pretore urbano duri per sentenziare tra il patrizio ed il plebeo ? La guerra
civile è una funesta rivelazione, non per le proscrizioni, ma pel sinistro lume
sparso sulla rovina morale de'romani. Con la guerra civile si apre la reazione
de'grandi de litti contro le tradizioni dell'eroismo civile. Accenniamo , non
possiamo narrare Quelle facce sinistra mente predesignate di Mario e di Silla
rivelano due diversi tipi di sanguinarii, vuoti d'ideali. Mario agitavasi in
nome di una plebe ch'ei non ama, perchè non trova;Silla reagisce in nome di un
patriziato ch'egli, quando non può rialzare,disprez za.Sapevano guerra e movere
legioni agguerrite; ma caddero sopra sė medlesimi, senza lasciar traccia, perchè
vissuti senza disegno. Mario finisce, non ricordando la plebe, m a sforzandosi
dimenticare sė ; Silla, ricordando sè solo, e buttando la ditta tura che
sforzavalo a ricordarsi d'altrui. Grande fu lo stupore del gran rifiuto non per
viltà,ma per disprezzo: Silla non aveva potuto rizzare il vecchio patriziato,
come Giuliano non evocare gli Dei morti. Nulla dicono intanto quei funerali di
Silla,e due mila corone d'oro intorno all'arca marmorea, e lo scorruccio d'un
anno alle matrone? Dicono una sola cosa:che la repub blica è finita, e che R o
m a aspetta il principe col motto di Asinio Gallo in Tacito : U n u m esse
reipublicae corpus, atque unius animo regendum . L'assenza delle due parti che
han fatto l'alto dissidio di R o m a , delle parti che han combattuto la lotta
pel diritto, composta nel l'equità, l'assenza di quella plebe indomita e gelosa
della sua 155 . maestà, e di quel patriziato che, quando non
arriva a giustificare la preminenza con diversioni eroiche, tramuta in concessioni
gli strappi, è accusata in Roma da due fattiirrefragabili: dalla uni versale
viltà che accompagnò le proscrizioni sillane, e dal soli loquio infecondo
dell'ultimo Gracco,al quale,moriente,addicevasi meglio il motto di Bruto minore
(1). E ,dato il significato delle guerre servili,della gladiatoria,della
sociale e della civile,è tempo di spiegarsi l'assenza delle antiche parti, la
quale lascia intravveder l'Impero. La devastazione bellica, segnatamente dopo
laseconda punica, e l'importazione commerciale sono le due cause precipue,onde
i piccioli fondi cominciano a sparire per formare i latifondi,e però cominciano
a spostarsi le parti, sostituendo alla questione poli tica la sociale :
dov'erano patrizii e plebei cominciasi a vedere ricchi e poveri. Quindi, il
potere pe’ricchi,le frumentationes pe' poveri, l'agricoltura
pe’servi.Quindi,mentre da Silla a Pompeo la facoltà de'giudizii ballottavasi
da’senatori a'cavalieri e viceversa, l'ordine giudiziario corrompevasi , di
giuridico facendosi politico, e, più che politico, personale. Quindi,mentre i
Gracchi e Mario cer:ano invano la vecchia plebe, da che la nuova, secondo Sal
lustio, privatis atque publicis largilionibus excita, urbanum otium ingrato
labori praetulerat, Silla cerca invano il vecchio patriziato,corrotto da'nuovi cavalieri,tra'qualisiviene
a reclutare la mala genia de'publicani. Mentre si fa la romanizzazione del (1)
Alcuni,per trovare qualche cosa di liberale intorno a questo tempo di
Roma,hanno avuto ricorso persino alla congiura di Catilina,celebrando quest'uomo
con inni assai postumi ed assai brevi, e allogandolo quasi tra il s o c i a l i
s t a e il n i c h i l i s t a d e ' n o s t r i t e m p i . M a l a s t o r i
a n o n p a t i s c e q u e s t e violenze e sfata questi travestimenti
insignificanti. Catilina è rientrato s u bito nel posto destinatogli dalla
storia, a documentare due cose : la degra dazione del patriziato e la reazione
dei grandi misfatti contro le tradi zioni dell'eroismo civile. Ciò ch'egli non
poteva trarre dal valore militare, splendido in Mario e Silla, voleva dalla
congiura.E la degradazione morale fu chiarita dalla guerra combattuta in quel
di Pistoia, dove l'esercito m a n dato contro Catilina era condotto da un
complice nella congiura ! 156 157 mondo, il genio di Roma si
sposta:l'agricoltura ch'era romana, diventa servile; ed il commercio che non
era romano , diventa cavalleresco . Costituiti ilatifondi, l'agricoltura, per
necessità, diventa ser vile e produce meno, giusta la ragione di Plinio: Coli
rura ab ergassulis pessimum est, ut quidquid agitur a desperantibus. Il
commercio diventa deʼricchi, e però assume le forme peggiori, quelle della
soperchianza senza lavoro :le societates publicanorum corrompono leggi,
megistrature, popolo. E da qui, secondo Ta cito, anche le provincie presentivano
Augusto : Suspecto senatus populique imperio,ob certamina potentium et
avaritiam magi stratum : invalido legum auxilio, quae vi, ambitu, postremo pe
cunia turbabantur. Spariti i piccoli possidenti agricoltori, dopo tante lotte
per le leggi agrarie i discendenti della plebe si trovavano più poveri di prima
, m a tristamente paghi di questa povertà, alimentata prima dalle
frumentationes, e poi da'congiaria. Alla plebe plebiscitaria era succeduta la
plebs frumentaria. È certamente una costituzione politica che si sfascia,
quella caduta tra due classi estreme (ric chissimi e proletarii), non
equilibrate da quell'ordine intermedio che è diffusivo di sua natura, e per
creare il quale R o m a aveva combattuto tante lotte agrarie. Basti, per
ispiegarsi molto,voler sapere la popolazione d'Italia verso il tempo delle
guerre servili. Eccola : quattordici milioni quasi i servi; quasi sette milioni
i liberi, e di questi almeno sei milioni i proletarii. Era naturale:una
ricchezza di cinque milioni di denari era povertà; e per esse ricco bisognava
con Crasso, co'liberti Lentulo e Narcisso, ed anche con lo stoico Seneca,sa
lire a più centinaja di milioni ! Conchiudiamo :dove c'è questa ricchezza di
centinaja di milioni, ci dev'essere a fianco un vasto proletariato ; e dov'è
finita la plebe romana, è finito il patriziato. Non c'è più plebe,da che è
frumentaria,non più patriziato da che è pubblicano,non c'è senatus popolusque
nè populus plebs que romana : c'è un volgo immenso o mobile o
profano, volgo sempre, diviso tra ricchi e poveri. E contro questo volgo si av
ventano implacabili i classici, tante volte volgo anch'essi, da che furono
corrotti gliscente adulatione. Gli Augusti ed i loro m i n i stri -- Mecenati o
Sejani che sieno sono divi non solo per i bramosi di pane e giuochi, non solo
per i liberti imperanti e per gli stoici traricchiti, ma per gli scrittori che
più simulano sdegno contro l'adulazione pubblica, quanto meno la possono su
perare ne'loro versi e prose. Nė in tanto scadimento dell'anima civitatis resta
la religione come supplementum civitatis defectui. Il mondo romano ha avuto più
o meno di superstizione, e forse molta,ma religione sempre poca. Assai prima
che Lucrezio derivasse nella cosmologia latina l'atomismo epicureo e creasse un
poema ateo senza riscontro il poema dei dotti romani assai prima Lucio Azzio,il
primo tragico nato in R o m a , faceva rappresentare pubblicamente sue tragedie
poco riverenti agl’Iddii patrii. Nè di questa irriverenza gli faceva rimprovero
il vecchio Pacuvio, ma della durezza de' versi, onde per contrario Azzio
lodavasi, perchè quella durezza faceva riscontro alla fierezza delle sentenze.E
iversi atei e duri del poeta tragico, attraversando i secoli più molli, erano
letti e recitati al tempo di Lucrezio, di Silla e di Cicerone. A questi piaceva
udire una voce antica, quasi divinatrice, di poeta : Neque profecto Deùm summus
rex omnibus curat. Cosi trovasi da secoli apparecchiato l'ambiente ad Epicuro,
ad Amafinio che lo esporrà in prosa, ed a Lucrezio, in versi. E , quando lo
stoicismo con simulato sopracciglio verrà a velare la dottrina epicurea, Seneca
ripeterà con gonfiezza stoica sen tenze lucreziane: Mors est non esse. Hoc
eritpost me quod ante fuit. Ed altrove : Cogita illa quae nobis inferos faciunt
terribi les, fabulam esse : nullas imminere mortuis tenebras, nec flu mina
flagrantiaigne,necoblivionisamnem,nectribunalia.Lu serunt ista poetae, et vanis
nos agitavere terroribus. 158 Jam jam neque Dii regunt, 159
Questo spiega come, mentre agli auguri è possibile sorridere guardandosi l'un
l'altro, a Catilina è lecito patteggiare co' con giurati sino gli ufficii ed i
gradi sacerdotali, dopo avere, impu nito, stuprato una vestale ! Spiega perchè,
in questa decadenza, ai vincitori di Annibale sia fatto difficile vincere un
Giugurta che sin da Numanzia aveva imparato a chiamare vendereccia R o m a, ed
era incatenato da un peggiore di lui, Mario ; come a narrare un Catilina
occorreva un più tristo, Sallustio.— Spiega anche più : dove la religione
dechinava senza esservi stata mai gran fede, e però nessuna lotta religiosa,
era imminente, non che possibile, una religione nuova : i primi cristiani
sarebbero stati perseguitati come rei di Stato,non come religiosi.Sarebbero
stati mai, come religiosi, puniti dai ricordatori di Lucio Azzio, dagli uditori
di Amafinio, dagli ammiratori di Lucrezio e dai ripeti tori di Quinto Sestio ?
Dov'erano stati condannati e sbandeggiati gli Dei pel solo sacrifizio
d'Ifigenia,sarebbero stati glorificati nel sangue di migliaia di cristiani ?
(1) Questo è scadimento, perchè, mentre da una parte si fa la romanizzazione,
come la dicono, del mondo, dall'altra si fa la degradazione di Roma.Dovrebbe
parere che, mentre l'umanità siromanizzava,per contraccolposiumanizzasseRoma:ma
non si può dire cosi, perchè Roma portava al mondo il diritto, e il Deducta
est,non ut,solemni more sacrorum Perfecto,posset claro comitari Hymenaeo : Sed
casta inceste nubendi tempore in ipso Hostia concideret mactatu moesta
parentis, Eritus ut classi felix, faustusque daretur. Tantum relligio potuit
suadere malorum . Empio è detto da Vico questo epifonema,piaciuto ai vecchi
romani che in forma induttiva trovavano raccolto in esso un sentimento comune,e
giudicavano, secondo equità, più empio il rito che l'epifonema. E pel m e desimo
sentimento dell'equità,più intenso del sentimento religioso,riscon trata la
sepoltura di Pompeo e di Catone con quella di un mimo,poterono domandare : Et
creditis esse Deos ? (1) N a m sublata virum manibus tremebundaque ad
aras mondo portava a Roma le spoglie che facerano il lusso, come il
lusso faceva la barbarie raffinata che è la decadenza. Quale umanesimo potevan
portare a Roma la Grecia disfatta e le pro vincie barbare ? La romanizzazione
si fa più rapidamente nelle provincie bar bare, che non dov'è la civiltà
disfatta : prima si romanizzano la Spagna, le Gallie, le provincie britanniche
e le danubiane, e dopo le greche e le fenicie che a R o m a contrappongono
quale le tradizioni e quale la prosunzione. La Grecia riesce a insinuare la
lingua di Omero e di Platone sin nelle ordinanze e ne'giudizii de'magistrati
romani : ma la lingua del diritto finisce col vincere quella della poesia e
della metafisica ed a portare tra il portico ed il liceo, contro le pe tulanti
proteste de'retori, la scuola del giureconsulto.Allora è che il romano, mentre
deplora la decadenza interna, glorifica in ogni forma la sua vittoria giuridica
sopra il mondo . Allora Virgilio dice al greco superbo : T u parla e scolpisci
meglio ; noi domineremo te e il mondo con le leggi, perdonando ai vinti e
vincendo i superbi (1). Allora è che Plinio dice che l'Italia, romanizzando il
mondo,ha dato l'umanità all'uomo ed una pa tria sola a tutte le genti :
Colloquia et umanitatem homini daret, breviter una cunctarum gentium in toto
orbe patria fieret. E sotto questo rispetto fu possibile un cosmopolitismo più
pratico di quello degli stoici, in quanto non negava le nazioni,ma dava loro
unità e colloquio da Roma :concetto raccolto da un impe ratore in questa
sentenza : Patria mei, Antonini, R o m a : h o m i nis, mundus. Ciò è vero ed è
grande : ma che portavano a Roma que're (1) Excudent alii (e sono i Greci)
spirantia mollius aera. Credo equidem , vivos ducent de marmore vultus. Orabunt
causas melius, coelique meatus Describent radio, et surgentia sidera dicent. Tu
regere imperio populos, Romane, memento : Hae tibi erunt artes....
160 161 incatenati, que'servi, que’gladiatori, que'retori e
mercanti ? Come uomini gonfiavano la superbia del vincitore, come vinti lo
corrompevano. Ma non bastava ad umanizzare vincitori e vinti il Diritto che era
nella missione di Roma e da Roma dettato al mondo ? Certo, bastava, se il
diritto romano fosse stato tutto il diritto umano,tutto,come oggi lo
intendiamo,come oggi la scienza e la storia ce lo han fatto. M a non dobbiamo
preoccuparle questa scienza e questa storia:dobbiamo vedere come in mezzo a que
sta decadenza che abbiamo descritto, sorge e grandeggia il giu reconsulto . Il
giureconsulto è l'espressione più elevata e più certa di questa romanizzazione
del mondo. Più si dilarga la forza uni taria di R o m a, e più il responso del
giureconsulto universaleg gia. Il responso vero, quello che diverrà fondamento
d'istitu zione e di legislazione nel medesimo tempo,spazia tradue leggi de
civitate, cioè dalla cittadinanza italica sino alla cittadinanza universale.Che
importa che Roma corrompa sė,romanizzando il mondo ? Certo è che Roma non
poteva fare l'unità delle genti senza disfarsi, e che questa unità doveva avere
la sua espres sione giuridica. Ecco il giureconsulto. Dove la legge de civitate
assume l'espressione più ampia e tocca il fastigio, ivi sorge il giureconsulto
massimo che dà il più universale responso, il più umano,e rifiuta la vita per
la santità del medesimo. Fa gene rosamente per il responso ciò che Catone
uticense ostinatamente per la repubblica. Né le dodici tavole vecchio diritto
aristocratico,nè le ro gazioni tribunizie vindici della ragione plebea , nè
l'editto pretorio espressione limitata dell’equità , potevano esprimere Ja
missione giuridica di Roma nell'unità del mondo. Tribuno e Pretore erano romani
; il Giureconsulto romanizza . Romanizza in tre periodi e modi : 1° elevando
l'equità partico lare ad equità civile; 2° l’equità romana ad equità italica;
3o l'e quità italicaad equità umana.Ilresponsouniversaleggial'editto. 11 G.
BOVIO.Disegno di una Storia del Diritto,ecc.,ecc. - 162
L'editto ha sempre qualcosa di particolare rispetto all'obbietto, alle persone,
al tempo, alla forma. Di repentino farsi perpetuo non significa farsi universale
: solo comprenderà quanti casi con simili entreranno nel giro di un anno.
Certo, chi legge che l'e ditto pretorio è fatto jurisdictionis perpetuae causa,
non prout res incidit, può credere che quella perpetuità sia universalità ; è
invece la perpetuità della giurisdizione pretoria, la durata di un anno.Perciò
non ismette la forma individuale, non assegue mai nè l'universalità teoretica
delle formole razionali, nė l'im perativo impersonale delle dodici tavole.
Tutti gli editti pretorii che oggi leggiamo,come de jurisdic tione, de pactis,
de in jus vocando, de edendo, de postulando, de iis qui notantur infamia , de
procuratoribus, de negotiis gestis, de in integrum restitutionibus, de nautis,
cauponibus et stabu lariis recepta ut restituant,dejurejurando voluntario, de
publi ciana in rem actione, de servo corrupto, de aleatoribus, de his qui
effuderint vel dejecerint, tutti hanno la forma individuale, espressa in ultimo
dalle parole jubebo, servabo, dabo, cogam, animdvertam e simili, o anche
dall'espressione più individuale permissu meo, come in questa de in jus vocando
:– Parentum , patronum,patronam , liberos,parentes patroni,patronae, in jus
sine permissu meo ne quis vocel. E non solo l'edittodel pretore,ma anche
l'aedilitium edictum, ma col dabimus, tenuto conto che due erano gli edili
curuli o maggiori, come già due gli aediles plebeii (1). Ex his enim cau
sis,judicium DABIMUS.Hoc amplius, si quis adversus ea sciens dolo malo
vendidisse dicetur, judicium dabimus. Non è già che qualche volta non s'incontri
la formola più generale, ma o come dichiarazioni o come illazioni della for
mola singolare che distingue propriamente l'espressione giuri sdizionale dalla
legislativa. (1) Per l'utilità di queste notizie ho riportato in nota il
frammento di Pomponio. Ora veniamo alla sostanza. Come fa il
pretore ad insinuare l'equità nell'editto senza aperta violazione del s u m m u
m jus ? Che sarà questa gratia corrigendi juris civilis, per non essere
negazione del diritto civile e sostituzione dell'arbitrio indivi duale ? Sarà,
più che di frequente, una finzione pretoria che verrà ad alterare il fatto per
serbare inalterato il diritto, e a p punto questa finzione di fatto correggerà
la iniquità di diritto. Cosi il pretore fingerà pazzo il savio, vivo il morto ,
morto il vivo , e per processo di finzioni insinuerà da presso ai c o n tratti
ed ai delitti i quasi-contratti ed i quasi-delitti. Que'quasi che degradano
all'indefinito, sono indici dell'alterazione di fatto. La necessità che sia
corretta questa contraddizione che con trappone la fictio facti all'iniquitas
juris, indica la necesstà di un istituto che superi l'editto pretorio.
Nell'editto l'equità pre domina,ma particolare,intrusa sotto la finzione di
fatto con trapposta all'iniquità di diritto. Che è la finzione di fatto ? È il
prodotto di un mutato criterio di diritto, è la protesta del fatto contro il
vecchio diritto, è l'impotenza del vecchio diritto a c o n tenere il nuovo
fatto e la nuova vita. Quindi, la necessità che il diritto si alzi a quel
criterio presupposto dalla finzione di fatto.Questo criterio liberato dalla
condizione di semplice pre supposto, questo criterio espresso e messo in grado
non di torcere il fatto, ma di contenerlo tutto, di contenerlo come è nella
storia e nel costume, costituisce il responso del Giurecon sulto. L'editto è
costretto a torcere il fatto ; il responso univer saleggia il criterio
inventivo che simula e dissimula il fatto. E con questo l'iniquità di diritto
cade non per finzione, m a per natural ragione. Il responso corregge la
correzione del diritto, erchè il diritto dev'essere il supremo correttore della
vita so ciale . Per via di questa finzione di fatto il mondo non si sarebbe mai
romanizzato,non l'avrebbe intesa nè imitata; ma per via del responso il mondo
non si sente debellato, ma vinto vinto, perche issimilato. 103 .
A questa universalità non si può giungere se non per la via delle
definizioni, natefatte per universaleggiare, e per la via del metodo
scientifico che mena alle definizioni reali e razionali. E del metodo vien dato
merito a Servio Sulpizio ; delle definizioni a Quinto Scevola. I quali due sono
giuristi e letterati per asse guire quel romano nihil tam proprim legis quam
claritas:lode data da Cicerone sopra ogni altro allo Scevola, perchè adjunxit
eliam el literarum scientiam. Con che si dice che la letteratura, la quale per
altri è ornamento e pura erudizione, pel giurecon sulto è scienza. E , giacchè
questa scienza e come metodo e come arte qui comincia , ho potuto affermare che
il Giureconsulto grandeggia tra le due leggi de civitate, cioè dalla
cittadinanza italica sino alla cittadinanza universale, dal 664 al 964 — tre
secoli — dalla lex Julia sino ai libri quaestionum , responsorum et
definitionum di Emilio Papiniano. E cosi sorge e cosi vien su e sale ampio il
responso. Come Aulo Cascellio non volle mai deviare il responso da'fini
dell'editto ed adattarlo sopra įli ordini emessi da’triumviri, affermando alto
che la vittoria non giustificata non è titolo di comando ; cosi P a piniano
volle piuttosto perdere la vita, che giustificare il fratrici dio commesso
dall'imperatore, e adattare ilresponso a difesa del l'assassinio (1) Tale il
tipo del giureconsulto. Entriamo a considerare il responso prima nella forma e
poi nella sostanza. Venendo il giureconsulto con definizioni e metodo a
liberare dalla condizione di presupposto il criterio che regola le finzioni di
fatto contro le iniquità di diritto, egli universaleggia, innanzi tutto,
l'equità, derivandola da una legge universale, superiore (1) So che gli storici
contemporanei contestano la verità di questo fatto; m a ricordo che scrivevano
sotto gli sguardi imperiali, e non sanno addurre altra ragione veruna della
morte di Papiniano per ordine di Caracalla,se condo Dione Cassio ed Aurelio
Victor. 104 alle dodici tavole, superiore all'editto del
pretore ed a tutti i s e coli della letteratura e delle tradizioni giuridiche,
e la chiama, con Cicerone, lex nata ante saecula, comunis hominibus et Diis,
quibus universus hic mundus quasi una civitas existimanda. È , dunque, una
regola di ragione, alla quale uomini e Dei non possono sottrarsi e per la quale
il mondo è come una città sola.Il concetto pare stoico, m a risale i tempi sino
alle tradizioni itali che,nelle quali è detto:Idem est ralioni parere ac Deo.La
ra gione comincia a prendere il luogo del vecchio Fato che dalle spalle passa
di fronte a Giove. E da codesta universalità della regola razionale derivasi la
definizione della giurisprudenza: Notitia rerum divinarum atque humanarum ,
justi atque injusti scientia, ars boni et aequi. E di qui le tre regole
comuni,secondo le quali le leggi hanno a farsi, ad interpretarsi, ad applicarsi
: honeste vivere, neminem laelere,suum unicuique tribuere. Quanto alla forma,
il giureconsulto non fa opera scolastica, non largheggia nelle definizioni:
postane una in principio, piut tosto genetica che nominale, tira giù rapido
alle applicazioni più pratiche, più vicine all'uso. - Movendosi rapido, usa
termini tecnici ed evidenti, non moltiplica definizioni. Questo fine pratico ed
immediato gli sta sempre innanzi,e fa il suo valore filosofico e letterario.
Perciò, in mezzo alle antitesi ed alle gonfiezze della decadenza, il
giureconsulto rimane artefice di stile e di lingua, epigrafico come ilgenio
romano, e come abbiamo veduto Galileo e la sua scuola scientifica sottrarre il
genio italiano agli artificii letterari del seicento. Quando il giureconsulto
divaga dalla definizione fondamen tale e dal rapido processo dialettico, per
qualcuna di quelle logofobie che sono imposte dal tempo, egli non cade nella
reli gione, m a in qualche superstizione raccolta dalle tradizioni ita liche
piuttosto che da altra parte. Paolo nelle senlenze stima p e r fetto il feto
venuto fuori di sette mesi, secondo la ragione de'n u meri di Pitagora, dimenticando
che perfettissimo a Pitagora era . 165 166 il nove, quadrato
di tre. E , mentre il giureconsulto ragionava con proprietà e rapidità
matematica,cercando un contenuto quasi matematico all'equità, pure secondo il
costume latino sapeva cosi poco di geometria da supporre la superficie del
trian golo equilatero'eguale alla metà del quadrato eretto sopra uno de'suoi
lati. E ciò che appunto di più notevole trovasi nella forma del giureconsulto,
non è l'imperativo inflessibile delle dodici tavole, nè il futuro personale
dell'editto,ma l'espressione universale de rivata dall'equo buono, inteso come
equità civile piuttosto che penale,e più umana che romana. E questa
universalità sciolta dalle finzioni e definizioni,rapida, evidente,
immediatamente applicabile, sa epigrafico il responso più che l'editto,più che
le formole delle rogazioni tribunizie, e quanto le dodici tavole che restano
sempre tipo formale delle leggi romane.Porciò l'epigrafe monumentale al
Rubicone - già confine di R o m a fu, sebbene oggi se ne contesti
l'autenticità, detta una volta - ore digna jurisconsulti (1). Rispetto alla
sostanza, il responso è da considerare nell'ori gine, nelle scuole e nella
conchiusione. Il primo periodo del responso è un semplice astiarre e ge
neralizzare lo spirito degli editti pretorii, ordinandoli e colle gandoli.
Anche questa opera si giova del metodo scientifico e della definizione, e però
nasce con Aulo Ofilio che si assimila, (1)JUSSU MANDATUVE POPULI ROMANI
Cos.IMP.TRIB.MILES TIRO COM MILITO ARMATE QUISQUIS ES MANIPULARIE CENTURIO
TURMARIE LEGIONARIE HIC SISTITO VEXILLUM SINITO ARMA DEPONITO NEC CITRA HUNC
AMNEM RUBI CONEM SIGNA DUCTUM EXERCITUM COMMEATUMVE TRADUCITO SI QUIS HUJUSVE
JUSSIONIS ERGA ADVERSUS. PRÆCEPTA JERIT FECERITQUE ADJUDICATUS ESTO HOSTIS POPULI
ROMANI AC SI CONTRA PATRIAM ARMA TULERIT PENATESQUE SACRIS PENETRALIBUS
ASPORTAVERIT. S. P. Q. R. ULTRA HOS FINES ARMA AC SIGNA PROFERRE LICEAT
NEMINI. Epigrafe legislativa, documento della missione latina.
167 per ordinare gli editti, l'opera di Servio Sulpizio e di Quinto
Scevola : nasce ai tempi di Cicerone, nella generazione istessa della Lex
Plautia de Civitate, con Aulo Ofilio Caesari familia rissimus, qui edictum
praetoris primus diligentur composuit), e si chiude con Salvio Giuliano, legum et
edicti perpetui subtilis simus conditor, il quale per disegno di Adriano
stabilisce nel vero senso l'editto perpetuo, al quale i magistrati conforme
ranno le loro disposizioni. Il responso assorbe il diritto onorario e lo supera
(1). Il secondo periodo determina il metodo nel processo d'astra zione,lascia
l'editto, e costituisce la scienza,creando due scuole nel vero senso della
parola, e cosi chiamate dagli antichi :la scuola deSabiniani,che ebbe duce
Attejo Capitone,ela scuola de'Pro culejani, derivata da Antistio Labeone. È
vano dissimulare la dif ferenza : c'è nella qualità dell'ingegno e del
carattere de'due m a e stri, nel contenuto de'responsi e nel conato posteriore
di c o m perre le lue dottrine e le due scuole. In Labeone è più evidente
l'indirizzo filosofico, in Capitone il metodo storico : non già che l'uno non
tenga conto della storia e l'altro della filosofia, e che l'uno e l'altro non
abbiano innanzi un fine immediatamente pratico: ma nell'uno prevalgono la de
finizione e il discorso, nell'altro la tradizione. Sesto Pomponio nel
frammento, da noi recato in nota,della sua storia del Diritto (De
originejurisetomnium magistratuumetsuccessionepruden tium ) dice de'due :
Antistius Labeo, ingenii qualitate et fiducia doctrinae, qui et in caeteris sapientiae
partibus operam dederat, plurima innovare studuit: Atejus Capito in his quae et
tradita erant, perseverabat. Il terzo periodo raccoglie le due scuole non in un
eclettismo di Miscelliones, sognato da Cujacio, ma nella sintesi di Papi (1)Va
intesochelecontroversiestorichesarannodamediscusse,quando potro liberare la
storia del diritto dalla strettezza presente e confidarla a tutta l'espansione
del pensiero. È chiaro qui che la perpetuità in senso di universalità viene dal
giureconsulto,non dal pretore. niano che nel responso raccoglie
con mirabile armonia il dop pio indirizzo, e ispira nella legge ciò ch'è sacro
nella ragione e nella storia. Oltre quest'altezza il diritto romano non poteva
salire. L'impero aiuta l'ufficio del giureconsulto per queste ragioni:
gl'imperatori odiavano il vecchio diritto aristocratico che aveva armato la
mano di Bruto e di Cassio e non dimenticava privilegi impossibili innanzi
all'imperatore:astiavano il diritto onorario,di origine aristocratica, e
gareggiante con la potestà del principe nell'emissione dell'editto : e, scaduta
la tribuna, vedevano volen tieri all'eloquenza giuridica succedere
l'investigazione giuridica, all'oratore il giureconsulto. Potei,dunque,scrivere
che,come iltribuno impiccioliva innanzi al pretore, così il pretore innanzi al
giureconsulto. La promul gazione avvia all'editto, l'editto al responso . Il
principio della reciprocita conversazionale. lavoro o, come dicono, la
specifi cazione; nė deve , sino a quando è semplice uso, alterare la forma in che
si presenta la cosa. 286 L'uso prepara la proprietà, il frutto la
determina.- Ciò torna a significare che il prodotto è del produttore, solo
proprietario dell'o pera sua.- In queste poche parole è tutta la
dimostrazione.- Ma non vediamo, si dice,assai volte che la proprietà è di
uno,ilfrutto di un altro ? — Vediamo anche peggio : vediaino la successione ,
la donazione, la prodigalità, l'avarizia, l'usura; m a quello che fu ed è
la proprietà non è quello che può e deve rimanere. L'usufrutto si presenta
come risultamento d'illimitato dominio e nega nel mondo economico il principio
di causalità.Il prodotto essere del produttore vuol dire che il frutto
determina la proprietà. Il frutto la determina, il contratto l'esplica. Anche
l'animale è produttore, può sopra le cose avere uso e frutto, m a il contratto
è dell'uomo, perchè ei solo è onnimodo ed ha biso gno di tutti imezzi.— Perciò
Dante partecipa all'agricoltore la gen tilezza di Francesca,la fierezza di
Farinata,l'austerità di Catone, la salvazione di Manfredi , la misura della
giustizia nell'universo ; l'agricoltore partecipa a Dante la misura del
frumento. Senza quella partecipazione superiore, l'agricoltore è animale ;
senza la parteci pazione frumentaria Dante è cadavere o inetto. Dirà che sa di
sale ilpane altrui,ma lo mangerà,equel cibo glisitramuterà incanto. Questa è la
circolazione della vita.- In somma ilprodotto è del pro duttore; il contratto
lo fa sociale: il prodotto è individuale ; il con tratto lo fa umano .
L'umanità è socialità, e questa è contrattualità. È il solo punto di vista da
cui il filosofo deve considerare il con tratto . L'umanità è socialità,perchè
l'assoluto monos non sarà mai l'uomo non salirà mai all'universalità della
ragione, m a rimarrà chiuso nel l'egoismo,che più trasmoda e più
imbestialisce.La ragione,essendo dialettica, non può attuarsi nell'io e nel tu,
m a nel noi. È dunque intrinsecamente sociale.La società dunque non è
convenzione, ma natura. Non si nega già che l'uomo sia passato dallo stato
troglo ditico al sociale; ci passo di certo, e al passaggio fu aiutato da ter
ribili esplosioni della natura esteriore:ma ilprimo e poi non toglie
naturalezza alle cose. Il volgo crede che le cose più naturali sono le
primitive e sino ad un punto a questo pregiudizio si accomoda l'istesso
linguaggio hegeliano:ma da un punto più sicuro si deve dire che le cose
asseguono la loro sincera natura nel fastigio non inprincipio.Dico che l'uomo è
naturalmente uomo,è tale secondo la natura sua,quando ragiona,non quando
vagisce;ma la ragione - 287 ? Abbiamo varietà di vocazione , di lavoro ,
di produttori , di pro dotti, dunque di proprietà. Quindi proprietà agronomica,
industriale, artistica, letteraria : non di ciascuno,m a necessarie tutte a
ciascuno, perchè tuttefanno ilcumulo dei mezzi necessarii al fine umano. Come
dunque passano da produttore a produttore e fanno la comu nità della vita , la
totalità dell'uomo ? - Mediante il contratto , che però è definito
l'esplicatore della proprietà. è il fastigio dell'individuo umano e
della storia , è la sui-aequatio, non il saluto di chi arriva.La naturalezza
vera di una cosa è dun que l'equazione della cosa con sè medesima,cioè del
soggetto con la propria essenza. Però l'uomo non è il troglodita, m a il
cittadino e non l'esclusivo cittadino ma l'io-civile,il noi. -La società dun
que non è da convenzione m a da natura : l'umanità è socialità. Ogni istante
della vostra esistenza civile implica un concorso di volontà,un consensus,in
somma un contratto espresso o tacito. L o s t a r e q u i a d u d i r m i , il
r i e n t r a r e n e l l e v o s t r e c a s e , il c i b o , il r i poso sono
atti della vita che implicano un consenso,un concorso di volontà , un esplicito
o implicito contratto. E considerando che la socialità è contrattualità hanno distinto
il contratto in pubblico e privato, e patto pubblico fondamentale hanno
chiamato quello che då forma allo Stato.Forse non sarà veramente pubblico
questo patto fondamentale, m a hanno avuto bisogno di crederlo e chiamarlo
tale. Che cosa manca alla sincera pubblicità del patto fondamentale ?— Manca la
natura della società presente , la quale, non uscita dallo individualismo,
rende unilaterale e pero artifiziale la più parte dei contratti che oggi si
fanno.La soperchianza dell'individuo sulla col. lettività si traduce nella
soperchianza del più forte dei contraenti. Quando ilbisognoso corre
all'abbiente sa di subire tutte le condizioni imposte dal capitale, il dieci,
il trenta, il cento per cento, la tarda mercede e macra,i fastidii, il oa e
torna che è furto di tempo,ed altro.Nondimeno corre,torna,incalzato dal carpe
diem ,avvenga pure che il di appresso debba essere sospeso all'albero
infelice.La prudenza gli dice che domani il capitalista lo spellera ; il
bisogno lo persuade a risolvere l'oscurissimo problema dell'oggi.Il bisogno
immediato vince dove affatto precaria è la condizione della vita e il domani si
porge ignoto.Quindi quella forma di contratti che vogliono avere tutta la
sembianza di bilaterali, dialettici , umani , m a in s o stanza sono unilaterali
e soverchiatori in maniera blanda e insi diosa. Questi contratti hanno un
consenso apparente , un dissenso 288 In che consiste questa socialità?-
In uno scambio perenne, con tinuo di mezzi con libera necessità cioè in una
volontaria permuta zione continua.Questa volontaria permutazione è il
contratto. D u n que l'umanità è socialità ; questa è contrattualità. Il
corollario è questo : qual'è in un tempo la forma della società tal'è del con
tratto. Oggi la società è malthusiana , nel senso detto sopra ; m a l thusiano
è il contratto.- Valgano i fatti a dichiarare questa dot trina. 289
Nessun Codice scritto può far riparo a questi contratti simulati, unilaterali,
e di mala fede, a questi bugiardi consensi di uomini che profondamente dissentono
anche quando mostrano di consentire , a queste soperchierie distillate dalle
procedure e da quel s u m m u m ius che fu sempre summa malitia.Infatti che
riparo metterebbero i C o dici?-Multe,carceri,sanzione di nullità,questi
sarebbero isommi ripari; e varrebbero ad addoppiare la simulazione del
contratti,o ad ammortire il capitale, a fermare la circolazione economica cioè
alla stasi sociale. Altri ripari occorrono , e di questa forma unilaterale
saranno i contratti sino a quando la forma sociale non sia mutata e il
lavoratore, mediante il lavoro associato, non entri nella possi bilità di far
la concorrenza al capitalista.Malthusiana è la società, tale dev'essere il
contratto ; il capitale costituisce la plutocrazia, il contratto la
subisce;l'individualismo nummulario si oppone alla ve nuta
dell'uomo,ilcontratto dev'essere unilaterale,una contraddizione n e ' t e r m i
n i .-- N o n i C o d i c i d e b b o n o i n t e g r a r e il c o n t r a t t
o , m a l a s o cietà dev'essere rimutata dal fondo. Non co'Codici direttamente
lo Stato presente può integrare il con tratto:ogni suo intervento sarebbe
malefico;ma dovrebbe,pare,per mettere al lavoro di associarsi. Mostra di farlo,
m a la sua natura nol consente: dall'una parte permette le
associazioni,dall'altra crea tanti intoppi di leggi e balzelli e contatori e
pesatori e pretesti di ordine pubblico che il lavoro rimane estenuato e
impotente di q u a l u n q u e r i s p a r m i o . P a r f a c i l e il d i r e
: r i s p a r m i a t e l ' o b o l o ; m a è d i f ficile risparmiarlo dalla
fame. Cosi il lavoro non potendosi capita lizzare,non può creare la concorrenza
al capitale.Quindi la rivolu zione economica non è possibile senza la
rivoluzione politica,e que sta, alla sua volta , non asseguirà il suo fine, che
è la libertà , se non compita la rivoluzione economica che equilibra la
proprietà. Il capitalista e l'operaio sono nemici;ilcontratto tra loro non può
essere che una simulazione ; la sola guerra è possibile.— Lo Stato presente ad
evitare la guerra permette l'associazione e ne soffoca
l'effetto;impotentealleriformeciviliprometteleriformepenali,scherno a bastanza
scoperto e deriso.– Se manderanno via il boia, diceva Langassieres , ho ancora
il mio rasoio,ho la mano ben ferma, e la volontàèlapadronanzadime.Ho ildisprezzodituttoquelloche
mi circonda.Ho capito il significato delle parole Dio,ordine,stato, reale
, e per questo appunto sono unilaterali , e sono nondimeno la massima parte dei
contratti odierni,perché questa è la forma della società,è malthusiana,pontefice
e re ilcapitale. 37 e Codice: parole belle per chi se ne ha da
servire. A te!- Or che ti han fatto grazia della vita,tagliati tranquillamente
le canne e di mostra anco una volta che l'uomo è il solo animale che ha piena
si gnoria di sé. O suicida o rivoluzionario, questo è il solo dilemma che lo
Stato presente mette innanzi all'operaio. Il suicidio,per esteso che sia,non
può assumere che forma ec cezionale;e però la sola rivoluzione oggi si porge
come norma.- E sarà politica e sociale insieme , perché sono momenti
inseparabili. Pervenuto a queste necessità , mi fermo un istante e odo le p a
role che mi si dicono attorno:-Scrioi un corso di Scienza del Dritto o fai
dellapolitica?—Rispondo che obbedisco allanecessità,laquale non può separare la
scienza del Dritto dalla Filosofia della storia, che additando il cammino ,
dice che i popoli perverranno dove gli Stati non vogliono. Il tempo verrà
testimone non lontano delle mie conclusioni. Questa è la sola conseguenza
possibile a cui poteva condurmi la teorica della proprietà.- Ora entriamo a
ragionare dell'individuo umano considerato come autonomo.
Giovanni Bovio. Keywords. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bovio” –
The Swimming-Pool Library.
Bozzelli (Manfredonia).
Filosofo. Grice: cf. tragic dialogue – Oreste a Pilade – and Enea’s Niso e
Eurialo’ – Grice: “Not to mention the rape of Lucrezia, and Romolo killing
Remo, and the rest of it.” -- Grice: “You’ve got to love Bozzelli; at Oxford,
it would be difficult to find an English philosopher interested in English
tragedy, but Bozzelli’s expertise is ‘tragedia romana’ – Ercole and the rest!
Philosophically, Bozzelli speaks indeed alla Aristotle of the tragic – alla
Nietzsche, too – since ‘lo tragico’ is possibly a philosophical category – On
top, if I have been called a mimetist,
so is Bozzelli – ‘lo tragico’ becomes an adjective, and qualifying ‘imitation’
– Aristotle’s principle for mimesis and tragedy as meant for catharsis – with
Bozzelli, it is ‘imitazione tragica.’ He wisely skips (almost) the Middle Ages
and reviews ‘tragedia romana’ and how it becomes ‘tragedia italiana’!” Noto per
essere stato l'estensore della Costituzione del Regno delle Due Sicilie. Dopo
le scuole secondarie dagli Scolopi, Studia a Napoli. Laureatosi, entra
nell'amministrazione statale: uditore giudiziario presso il Consiglio di Stato.
Entra nella sopraintendenza della Salute, dapprima come ispettore generale e
poi come segretario. Nello stesso tempo si dedica all'attività metafisica.
Pubblica "Poesie varie" una antologia di versi scritti secondo il
gusto del XVIII secolo. Di sentimenti liberali, prese parte ai moti
costituzionali che gli costarono dapprima la prigione e successivamente un
esilio che trascorse in Francia. Durante l'esilio espose in numerosi saggi le
sue concezioni politiche di liberale moderato, fautore di una monarchia
costituzionale e avverso al programma democratico-radicale. Scrisse inoltre
saggi filosofici di etica e di estetica. Rientra in patria. La fama di grande
cultura e di integrità morale acquistata durante l'esilio, lo garante un grande
prestigio all'interno del partito liberale delle Due Sicilie. La sua popolarità
divenne ancora più grande dopo un nuovo periodo di prigionia assieme a Carlo
Poerio e a Mariano d'Ayala. Pertanto, dopo l'inizio dell'insurrezione siciliana
e incaricato dal presidente Serracapriola di preparare il decreto reale che
fissa i principi costituzionali. Nominato ministro degli Interni, in
sostituzione di Cianciulli, con l'incarico di stendere il testo della Costituzione. Dapprima
fautore, con Poerio ed Ayala, dell'idea di ripristinare la Costituzione
napoletana. Tuttavia, poco dopo si convinse della necessità di stendere carta
costituzionale completamente nuova, un compito che porta a termine da solo e in
soli dieci giorni. La costituzione delle Due Sicilie approntata da lui e
composta di 89 articoli. Rcalca di fatto sia la Costituzione francese (eccetto
nei punti in cui si trattavano le autonomie locali) che la Costituzione belga.
La sua Costituzione venne tuttavia criticata immediatamente dai democratici
perché non offer sufficienti garanzie di libertà ai cittadini, limita i diritti
elettorali su base censuale e lascia al Re ampi poteri discrezionali. Venne
escluso dal governo costituzionale di Troya per divergenze sulla politica
estera (e contrario alla guerra contro l'Austria). Partecipa invece, come
ministro degli Interni e dell'Istruzione Pubblica, al governo Spinelli
costituito dopo il colpo di mano di Ferdinando II. Sebbene il suo'intento e
quello di mitigare la reazione regia e affrettare il ritorno alla legalità,
venne accomunato dall'opinione pubblica nel discredito del governo delle Due
Sicilie, nonostante fosse sostituito agli Interni con Vignali per ordine dello
stesso Ferdinando II. Si ritira a vita privata avendo come unica fonte di
reddito la pensione maturata per essere stato consigliere di stato. Con la
conquista del Regno delle Due Sicilie il nuovo Regno d'Italia gli revoca anche
questa. Supremo Magistrato e Soprintendenza Generale di Salute delle Due
Sicilie, Giornale di tutti gli atti, discussioni e determinazioni della
Sopraintendenza Generale e Supremo Magistrato di Sanità del Regno di Napoli. In
occasione del morbo contagioso sviluppato nella città di Nola. Napoli: nella
Stamperia Reale. Poesie varie. Napoli: da' torchi di Giovanni de Bonis. La
strega di Manfredonia. Napoli : Guida. Della imitazione tragica presso gli
antichi e presso i moderni: ricerche del cavalier Bozzelli. Lugano: Ruggia. Dizionario
biografico degli italiani. Per quanto voglia rifrugarsi attentamente
negli annali della letteratura latina, risalendo fino all'epoca in cui la con
quista della Macedonia menò con altri Greci a Roma Polibio e Panezio , e per
mezzo di essi fe’scintillare i primi raggi di una positiva coltura
intellettuale tra quei feroci repubblicani, è difficil cosa il concepire quali
fossero ivi le origini , quali segnatamente i progressi dell'arte tragica. Non
possiamo di rettamente giudicarne da ciò che tentarono in questo genere
Andronico e Gnevio , Ennio e Pacuvio , i quali precedettero il principato di
Augusto ; perchè le loro opere non sono giunte insino a noi . Lo stesso è a
dirsi relativamente a quelle che furono scritte alquanto più tardi , quali , a
cagion d'esem pio , furono la Medea di Ovidio e il Tieste di Vario, con altre
molte che le ingiurie de' tempi ci hanno ugualmente involate . Questo fatto
notabile ci vien però attestato da Orazio , che alla sua età la moltitudine
interrompea spesso ne' teatri la rappresentazione di una favola tragica , per
chiedere che se le desse invece a spettacolo un combattimento di fiere o una
pugna di accoltellanti : ond' egli stimava che ciò scoraggiasse o distraesse i
poeti dall'intraprendere quella carriera. Ecco i suoi versi all'uopo : Saepe
etiam audacem fugat hoc terretque poetam , Quod numero plures , virtute et
honore minores, Indocti , stolidique , et depugnare parali , Si discordet eques
, medio inter carmina poscunt Aut ursum , aut pugiles: his nam plebecula
gaudet. Il fatto dee tenersi per innegabile . Orazio lo afferma sto ricamente ;
nè può supporsi ch' ei si piacesse di mentire in faccia a ' suoi proprii
contemporanei , ed allo stesso Augusto , a cui quei versi erano indirizzati. Ci
vorrà intanto esser per messo di non consentir di leggieri nella induzione
ch'egli ne cava , dando quel disordine , vergognoso invero a un popolo
incivilito , a motivo di scoraggiamento ne' poeti. È certo che una simile
plebecula esisteva pur essa in Atene , quando la tragedia vi nacque ; e ,
gridando d 'impazienza che tal novità non avea niente a fare con Bacco , ella
ben avrebbe gradito di veder piuttosto satiri, col volto intriso di feccia di
vino , avanzarsi giocondi sopra ornate carrette per divertirla con racconti
osceni e con ditirambi da ebbri . Non però Eschilo ne fu smagato. Forte del
sentimento ardito che lo ispirava , e della profonda conoscenza che acquistato
avea del cuore umano , ei seppe con la occulta seduzione operata da' suoi
prodigiosi dipinti , innalzare il popolo insino a lui ; e riem piendolo di maraviglia
e di stupore , obbligarlo ad accoglier le sue opere co ' più straordinarii
applausi , per cosi produrre una rivoluzione istantanea nella maniera di
sentire, non già guasta , ma non ancora educata , del pubblico , in fatto di
tragedia. E un simil fenomeno fu osservato poco tempo dopo, rela tivamente alla
commedia greca. Il basso popolo , avvezzo a udir sulla scena il licenzioso
linguaggio Aristofane , e a vedervi rappresentate sconce o grossolane
situazioni , benchè sempre condite di un lepore comico ammirabile , mal sofferse
che Cratino , cangiando sistema per la ingiunzione delle nuove leggi che
miravano a reprimere quello scandalo , gli offrisse a spettacolo più decenti
orditi ; e un giorno andò fino a scacciarlo dal teatro con tutta la comitiva
de' suoi attori. Chi non lancerebbe a piena mano i motteggi e il disprezzo su
tanta corruzione di gusto e di costumi ? E questo esempio frattanto non valse a
scoraggiar Menandro , il quale, creando la nuova commedia , la depurò delle
antiche sozzure , e ne fu coperto di lodi . Il popolo adunque s'increbbe non
del decoro dell'azione , perchè lo applaudiva in Menandro , bensi del poco
senno e della insipidezza onde Cratino , che era un me diocrissimo poeta , si
avvisò di adombrargliela : ed era natu rale , se non lodevole , ch' ei
preferisse le lascivie che gli te neano sveglio ed ilare il sentimento , ad una
decenza freddis sima che lo facea sbadigliar di noia . Or fu il citato
disordine che impedi ad un Eschilo di apparire, o non piuttosto la man canza di
un Eschilo che suscitò un tal disordine in Roma ? Questo problema non è
sfuggito' a' critici moderni : e , benchè tutti lo abbiano riguardato da un
solo aspetto , e non forse il più sicuro , ciascuno ha pur tentato di
scioglierlo a suo modo. Interpretando a capriccio , ed oltre misura esten dendo
il frizzo di Orazio , alcuni hanno attribuito quella penu ria di tragici presso
i Latini alla grande ignoranza del popolo , il quale , avviluppato nelle sole
abitudini di una vita pratica e materiale , non offria stabil presa a' poeti da
esaltarlo ad alti concepimenti con lo spettacolo di azioni drammatiche . Altri
ha soggiunto che ciò inoltre derivasse dall'affluenza de' tanti stranieri
ammessi a cittadinanza , i quali aveano tras formata la città di Roma in un
miscuglio informe di nazioni senza omogeneità nelle maniere di credere , di
vivere e di sentire . I più arditi alfine , risalendo a cagioni ancor più uni
versali, han pensato spiegar l'enigma con la mancanza presso che ivi assoluta
di tradizioni eroiche, di abbaglianti remini scenze , di antichità remote , le
quali , ricongiungendo l'ori gine delle umane razze a quella delle razze
celesti , furono si feconde di nazionale orgoglio e di spontanee ispirazioni
presso i popoli della Grecia. Esaminiamo in breve ciò che può es servi di falso
e di vero in queste diverse ipotesi. Innanzi tutto , allor che gli eruditi con
si franco animo attribuiscono il difetto di tragici ne' Latini alla grande igno
ranza del popolo , par ch' essi non abbiano presente di quella storia se non lo
splendido periodo in cui le vacche di Evan dro ivano mugghiando non custodite
per le strade ancor de serte di Roma. Se non che la curiosità dell'osservatore
non è suscitata che dal vedere quel difetto continuarsi nel cosi detto secolo
di Augusto , il quale vantò storici ed oratori e naturalisti e filosofi e
giureconsulti di tanta eccellenza ; e pro dusse in breve spazio di anni nobili
poesie di ogni genere , se non di conio eccelsamente originale, ritemprate
almeno con felicità portentosa e con mirabile forza d'immaginazione. Quando
dunque con la parola popolo non voglia significarsi una frazione infinitesima
della società , quella pretesa igno ranza in tanto apogeo di coltura
intellettuale rimane incom prensibile , come l'idea di un vasto incendio che si
súpponga scoppiato senza materie combustibili atte a servirgli di ali mento .
Ed a chi volesse limitar l'accusa ad un solo oggetto , domanderei , onde tanta
cecità in quel popolo per la ' sola poesia tragica , in mezzo a tanto e si
dilicato senso di ammi razione per tutte le altre arti gentili ? Noi ignoriamo
alle opere drammatiche di qual poetonzolo il popolo impaziente facesse l '
oltraggio di cui parla Orazio . Quel si discordet eques, che questi non obblia
d'indicarne a motivo , può interpretarsi in tante maniere ! .... È certo non
esservi memoria che ivi fosse interrotta del pari la rappresen tazione delle
commedie di Plauto e di Terenzio : ed è sopra tutto nota la lusinghiera
accoglienza che il primo eccitava sempre da parte degli spettatori. Taluno ha
preteso che ciò dipendesse dalle troppo libere immagini onde talvolta questo
comico solea rifiorire il suo dialogo : ma , non essendo questa libertà da
imputarsi al nodo de ' suoi orditi , è poco presumi bile ch'ei fosse unicamente
applaudito per l'espressione licen ziosa degli ornati . Senza che il divulgato
aneddoto , che un fre mito di assenso e di approvazione universale si levò un
giorno nel pubblico , udendo dire a un personaggio teatrale , Homo sum , nihil
humani a me alienum puto , prova interamente il contrario : anzi ci dà a
divedere di qual gusto squisito e di qual diritto senso morale fossero allora
dotate le genti latine ; poiché quel motto , riunendo in sė poetica bellezza a
filosofica verità , par dettato alle muse latine nella santa scuola di Ari
stide e di Focione. In quanto al concorso degli stranieri ammessi a cittadi
nanza , per effetto del quale si è voluto far di Roma una Ba bele , in cui per
la diversità de' linguaggi l'uno per poco non intendea più l'altro, mi sia
permesso di riguardarlo come una esagerazione di dati e di conseguenze
ugualmente privi di rea lità . Allor che il dritto di cittadini romani
concedevasi a in tere popolazioni , come avvenne a molte del Lazio e prima e
dopo lo stabilimento della repubblica , queste non trasmi gravano subito , a
guisa di mulacchie, per andarsi ad attendare nel recinto de'sette colli : e
allor che si conferiva quel dritto a semplici individui , eran questi
ordinariamente principi e magnati che il senato volea rendere a sè benevoli ,
soffre gando loro quel titolo reputato , come avvenne a tanti celebri Germani,
Celti ed Iberi , i quali essi stessi non sempre lascia vano le loro patrie per
dimorare stabilmente in Roma. Nella sola classe de servi , il numero degli
stranieri era immenso per l'abuso delle conquiste : ma nè il teatro era
instituito pe’servi o frequentato da servi, nè la potenza de liberti usciti del
loro seno , che infestarono Roma delle loro turpitudini, appartiene al secolo
di cui qui si tratta . Una massa di veraci e purissime antiche razze romane
esisteva dunque in quel centro di universal dominio , a cui i tragici poteano
indiriz zarsi con buon successo : e l'osservazione che siegue ne dará
evidentemente la prova. I latini scrittori non ebbero tutti la culla alle falde
del Tarpeo ; ne vennero dalle diverse regioni d'Italia , e sin dal l'Asia,
dall'Africa dalla Spagna : ' e non dettavano al certo le loro opere ne'
dialetti municipali o nelle straniere favelle 1 Cicerone , Vitruvio , Orazio ,
Ovidio nacquero in quel che oggi chiamasi regno di Napoli : Catullo , Livio ,
CornelioGallo , Virgilio , in quel che oggi chia masi regno Lombardo - Veneto :
Plauto e Properzio nacquero nell'Umbria , Sal Justio ne' Sabini, Tacito in
Terni , l'ersio in Volterra , Plinio il giovinc in Como : Fedro fu trace ,
Terenzio cartaginese ; e più tardi Columella , Seneca , Marziale , Lucano ,
furono spagnuoli , ec., ch'essi erano stati avvezzi a balbettar nell'infanzia ,
ma in quella lingua nobile , purgata , numerosa , che , parlata gene ralmente
in Roma , ogni di s’illeggiadriva e si magnificava nelle strepitose discussioni
del fòro e della tribuna . Or come spiegar questo fenomeno allor che si niega
ivi l'esistenza di un fondo, e di un fondo estesissimo di ingenua romana gente
, la quale avesse quella rigorosa omogeneità nelle maniere di credere , di
vivere e di sentire , senza cui una lingua nè sì forma, nè s'ingrandisce , nè
si conserva ? Era dunque per incantar le orecchie de' non Latini , che quegli
scrittori avean cura di esprimersi nel più gentile latino idioma ? era con la
grammatica scarmigliata e con la mozza fraseologia de' Ger mani , de' Celti ,
degl'Iberi e de' Britanni di quella età , che si giudicavano meritevoli di
elogio le tante sublimi opere di poesia , di storia e di eloquenza che videro
ivi la luce ? E può mai supporsi composta d'ignoranti o barbari quella folla di
popolo che , siccome Tacito narra , uditi un giorno in teatro alcuni versi di
Virgilio , tutta si levò in piedi con entusiasmo spontaneo , e fecegli
riverenza come se fosse stato Augusto ? Ne’ teatri di Roma erano stabiliti
seggi distinti pe'con soli , pe’ senatori, pe' pontefici , pe' tribuni , pe'
magistrati d'ogni ordine e d'ogni specie , e fin anche per le vestali ; chè
sotto il principato di Tiberio troviamo un decreto del senato , con cui si
conferisce a Livia il privilegio di seder tra le vestali negli spettacoli . E
dee dirsi che i vecchi sopra tutto li fre quentassero ; essendo ivi legge
antica , la quale obbligava i giovani , ovunque nelle sale degli spettacoli un
vecchio si pre sentasse , a levarsi immediatamente in piedi , e cedergli il
luogu per venerazione . Di questa massa principalmente for mavasi colà dunque
il pubblico de' teatri : ed a questa massa dovea senza fallo aver Terenzio la
mente , allor che asseriva non esser altro lo scopo di un poeta drammatico , se
non quello di far gradire al popolo spettatore le favole ch'egli or diva ; onde
esclamò nel prologo dell’Andriana : Poeta cum primum animum ad scribendum
appulit , Id sibi negoti credidit solum dari Populo ut placerent quas fecisset
fabulas. Or io ripeto : era per lusingare un popolo di barbari e d'igno ranti
che quel Cartaginese mettea tanto studio nel portar la favella de’ Latini al
sommo della grazia e dell'eleganza , era per lusingar barbari ed ignoranti che
Lelio e Scipione , rino mati a quei giorni per saviezza , per virtù e per
credito , con fortavano questo poeta de' loro benevoli aiuti e de’ loro illu
minati consigli ? È fuor di dubbio finalmente che ad attingere svariate ma
terie di rappresentazioni tragiche i Romani ebbero anch'essi dovizia di memorie
nazionali ed eroiche ; ove guerre di pas sioni , assedi di città, imprese di
vendetta , mutamenti di sta ti , ratti di donne , e fratricidi e commozioni e
rovesci e ma raviglie di ogni specie si succedono e si confondono ad im prontar
di poetica grandezza le più lontane origini di quel popolo . Nè al mio soggetto
fa ostacolo che quelle famose tra dizioni siensi trovate spoglie di storica
certezza dalla nuova scuola in questo genere , che , aperta dal Vico in Italia
, ė stata poi continuata dagli Alemanni. Verità o favole , storie positive o
allegorie inventate per vaghezza di portenti , basta per me il sapere che eran
generalmente divolgate e facean parte delle credenze pubbliche de' Romani a'
tempi della loro intellettuale coltura . Per quanto infatti si tenga oggi per
as surda la venuta di Enea in Italia , è pur vero nondimeno , e Tacito non
isdegna di attestarlo gravemente , che la famiglia de' Giuli , perché supposta
discendere da quel Troiano , si ri guardava di buona fede come del sangue di
Venere. Le menti anzi con tal fervore si pascevano di siffatte finzioni, che
dopo averle vagheggiate in quei vecchi canti rozzissimi che ne ser barono da
prima le oscure reminiscenze , le videro un giorno con applauso universale
rinfrescate di si egregi colori ne' qua dri dell’Eneide , la quale può da
questo lato considerarsi co me un vasto tesoro delle più remote antichità
latine . E se non vi ebbe tra’ Romani quella profusione di celesti discendenze
onde i Greci avean abbellite le origini delle loro più insigni razze
principesche , pur nondimeno una illusione prestigiosa , capace ivi d'imprimere
forte movimento a tutte le facoltà poetiche , preoccupava tenacemente gli
spiriti. E fondavasi nell'immagine di Roma , per memorandi oracoli riguardata
come potenza eterna , invincibile , dominatrice; in nanzi a cui tutti i popoli
della terra doveano tardi o presto piegar la fronte sommessi; che i numi stessi
del cielo non aveano forza di abbattere ; che la religion civile avea riposta
finalmente a simbolo d'immensità fra le tenebre misteriose onde nell’Olimpo era
inviluppato lo stesso Destino . Sicché ad un Romano bastava il tenersi parte
integrale di questa città per credersi di discendenza più che celeste , e
trovar nell'esaltazione di cosi nobile sentimento l'alito animatore di tutte le
grandi imprese nelle arti della pace , come in quelle della guerra. E a far
della tragedia una creazione indigena , oltre all'abbondanza delle loro
nazionali antichissime vicen de, oltre a quel fermento di orgoglio che
l'immagine di Roma suscitava in tutti , i Romani ebbero il medesimo o pri
mitivo impulso che per facili associazioni d'idee la fe ’ nascere dalle feste
di Bacco ne' Greci; avendo pur essi posseduto in certa guisa i loro Epigeni e i
loro Tespi negli autori di quelle rinomate favole Atellane , che veniano
rappresentate sopra palchi ambulanti nelle pubbliche solennità . Rimosse
adunque come false o mal distinte le spiegazioni addotte sinora intorno
all'oggetto che ci occupa , e sino a quando da’ricercatori dell'antichità non
ne sieno poste innanzi delle meglio fondate , a me non resta che di attenermi
al nudo fatto , quello cioè che grandi e veri tragedi mancarono assolu tamente
a Roma per trasportar l' animo anche de' più ritrosi nella sublimità di questo
genere di produzioni ; e non conve nir quindi trattar con troppo di asprezza il
popolo che osò far sene beffe . Nè poi questo fatto è realmente unico : chè lo
veggiamo più volte ripetuto nella storia delle lettere moder ne . Or domando :
trovandoci spiacevolmente arrestati dalla penuria di siffatte opere presso i
Romani della età di Augusto, scenderemo noi ad attinger ivi contezza di
quest'arte dal solo teatro di Seneca , apparso in tempi ne'quali, non che
annien tata ogni reliquia dell'antica virtù , libertà ed altezza di so ciali
condizioni , la stessa lingua che risonò con si dolce fre mito ne’versi di
Catullo e di Orazio , di Lucrezio e di Virgilio , cra caduta quasi che
pienamente nel fango ? In verità , se per avventura il popolo romano potesse risorgere
alcun poco da quel sepolcro che si erge smisurato al par di lui nella immensità
de' secoli , e ricollocarsi gigante qual era nel periodo della sua letteraria
grandezza , non so se oserebbe assumer senz' onta titoli di gloria per l'arte
tragica , indicando unicamente codesto suo retore famoso , che rubò non saprei
donde la maschera di Melpomene per introdursi sconosciuto nella schiera degli
eminenti e benemeriti cultori di lei . Eppure , avendo egli acquistata una
celebrità che nel suo genere assomigliasi di molto a quella di Erostrato , non
è più concesso a' di nostri di tacerne , senza destar maraviglia ne' più
timorati . Ognun rammenta che il Corneille , il Racine e l'Alfieri, benchè ,
grazie alla dirittura delle loro menti , uscissero incontaminati dalla
compagnia di questo autore , non però sdegnarono di corteggiarlo : ognun
rammenta che fra quei veterani dell'erudizione classica , i quali dal
decimoquinto secolo in poi attesero con si lunghe vigilie a impinguar di chiose
, di comenti e di elucubrazioni d'ogni specie tutte le opere de' Latini , i più
valenti si fecero suoi campioni. Ma vi è alcun lume a trarre dall'autorità di
questi ultimi , quando noi li veggiamo per troppa carità di patrocinio
avvolgere i loro panegirici in mille ampollose stranezze , e storti giudizi ; e
contraddizioni evidentissime ? Eccone in breve alcun passeg giero esempio.
Giulio Cesare Scaligero sostiene che le tragedie di Se neca non sono per maestå
in nulla inferiori a quelle di tutti i Greci , e che anzi per ornamenti e per
grazia superano di molto le tragedie di Euripide . Questa bestemmia , uscita
francamente dal labbro autorevole del patriarca de' dotti , non fu combattuta
nel suo general dettato : ma i confratelli di lui della medesima scuola non si
peritarono d'indebolir la , accapigliandosi bizzarramente fra loro per
emendarla ne' particolari . Non si può senza rimanere attoniti percorrere quel
che ne scrissero a vicenda Giusto Lipsio , Daniele Einsio, Giuseppe Scaligero ,
ed altri moltissimi che sarebbe infinito il citare . Uno trova la Tebaide si
bella da crederla degna del secolo di Augusto ; l'altro prendendo scandalo di
questo giu dizio , la estima indegna della stessa penna di Seneca . Questi
antepone la Troade a quanto sul medesimo argomento ci ha uno , di più alto fra
i Greci ; quegli la dichiara bruscamente opera di un poeta da bettola . Qui si
esalta come magnifica l' Ottavia ; lå si deprime come la più vil cosa della
terra . E avvisi di tal sorta , non pur diversi , ma del tutto opposti fra loro
, baste rebbero da sè soli a spandere il discredito su quel teatro : pe rocchè
il bello è come il vero ; e la natura doto gli uo mini , con più o meno di
piezza , ma indistintamente tutti , della facoltà di scernerlo dovunque splende
: sì che dissen sioni cosi risaltanti non possono altrimenti spiegarsi , che at
tribuendole tutte a un inesplicabile delirio . Noi non vorremo a ogni modo ,
usando di un metodo che il buon senso condanna , nè accoglier cieche
prevenzioni con tra il teatro di Seneca , sol perchè i giudizi che se ne fecero
da molti sono fra loro contradittorii ; nè cercar troppo innanzi ne'motivi da
cui que' giudizi medesimi derivarono in tempi ne' quali era vastissima
l'erudizione , ma non ancor nata la critica . Astretti a parlarne un po'
minutamente , non foss' altro per indicarlo a' giovani poeti come uno scoglio
fu nesto , a cui senza pericolo di naufragio non è lor permesso di avvicinarsi
, il nostro cammino intorno a questo autore sarà più spedito e più breve .
Indagheremo da prima di qual tempra fossero le potenze costitutive del suo
ingegno , le tendenze morali che il dominavano da presso , le filosofiche
dottrine ond’ era inflessibilmente preoccupato , e qual necessaria in fluenza
esercitassero le particolari circostanze del secolo in cui visse , a rafforzare
ed estendere queste predisposizioni del suo essere . Scendendo in seguito
all'esame imparziale de' fatti , ci avverrà forse di scoprire ch ' ei fu il
discepolo ingegnoso nelle cui mani ebbero sviluppo ed incremento i germi delle
innovazioni di cuiEuripide fu l'inventore ; e ch'egli pervenne ad esagerarle
ne' più strani modi , a crearne delle più mo struose ed ardite , ed a svolger
cosi l'attenzione pubblica dalle originarie bellezze ond'Eschilo e Sofocle
aveano rivestito que sto ramo dell'arte . In assai fresca età Seneca era stato
condotto di Cordova sua patria nella capitale del mondo ; e correano forse gli
ultimi anni del regno di Augusto. Vi fece i suoi studii sotto la dire zione di
quei celebrati retori e filosofi, i quali prendeanvanto d'insegnare a'loro
allievi tutte le scienze umane e di vine : concutiebant foecunda pectora, ut
inde omnigenas cogitationes exprimerent. Dotato di uno spirito severo , vi
goroso , penetrante , abbracciò le dottrine della setta stoica che ancor
predominava in Roma ; dedicossi alla carriera del fòro , ove acquistò
riputazione di felice oratore , e mancò poco che un tal successo non gli
riuscisse funesto , perchè suscitò le gelosie del frenetico Caligola. Fu avido
di gloria e di sape re ; ma e altresì di onori e di ricchezze ; e a
procacciarsi que st' ultimo intento gli era mestieri di un mecenate . Ne trovo
uno efficacissimo in Domizio Enobarbo , rinomato a quei tempi per credito e per
potenza , perchè del sangue de' Cesari : ed è fama che Seneca gli pervertisse
la moglie , quasi a dargli un pronto attestato di riconoscenza per la
protezione ottenutane . Se non che la nerezza di questo attentato pare
attenuarsi nel rammentare che quella moglie fu Agrippina , il cui nome non
venne mai registrato per avventura nel novero delle vestali : tal che non può
determinarsi con sicurezza s'ei fosse il sedut tore o il sedotto . Ne’primi
anni dell'impero di Claudio , accusato da Mes salina di aperta complicità nelle
turpitudini di Giulia , nipote di quel principe , fu esiliato duramente in
Corsica , fosse vera o non vera la sua colpa . Ivi compose il suo libro de
Conso latione, in cui adulò bassamente l'imperadore , e lo indirizzò a un
costui favorito liberto , perchè quei servili omaggi non si restassero ignorati
e senza effetto : il che non impedi che più tardi , non avendo più cagioni da
temerne , gli scrivesse contro una velenosissima satira . Non si potrebbe
definir net tamente s'ei mentisse innanzi alla sua coscienza quando pro fuse le
lusinghe o quando scagliò le ingiurie : è certo che , toccando in cosi brusca
guisa i due opposti estremi , non mo strò di avere un culto troppo edificante
per gl'interessi della virtù e della verità . Intanto Agrippina avea lanciato
l'inco modo marito nella eternità ; e , divenuta sposa di Claudio suo zio ,
dopo l ' uccisione di Messalina , sua prima cura fu di ri chiamar Seneca
dall'esilio . Reduce in Roma , ei fu accolto festosamente in corte , decorato
delle insegne pretorie , e dato a precetlor di Nerone , il quale tenne a fortuna
il poter apprendere da tanto maestro le scienze morali , le lettere genti li ,
e l'arte di regnare , a cui Agrippina sua madre occulta mente lo destinava .
" Ignoro quai progressi facesse quel giovinetto eroe nella pratica della
virtù : so che non ne fece molti nelle lettere , perchè fu pessimo poeta e
scrittor da nulla : e si segnalò solo nella perizia del canto e della musica ,
che non gli furono cer tamente insegnati da Seneca. Quindi è che, proclamato
impe radore ad esclusione di Britannico , più prossimo erede del trono ,
bisognò a Seneca dettargli le orazioni, le lettere , i re scritti da recitarsi
o da inviarsi al senato : e divenne questa per lui una nuova sorgente di gloria
, essendosi divulgato in Roma che que' lavori eran suoi , e che Nerone parlava
imboc cato . La voluttà che egli traea da questo genere di distrazioni
intellettuali , si trasformò subito per esso in cosi dolce abitu dine , che,
avendo quel pietoso principe ucciso prima il fra tello e poi la madre , ei non
seppe resistere al solletico di scri verne le apologie da comunicarsi a’ Padri,
in nome di lui : e non già ch'egli approvasse quei misfatti, ciò disdicendosi a
filosofo ; ma per non defraudar forse il popolo romano di una elegante
perorazione in favor del fratricidio e del matricidio . Si può comprendere
quanto ei si rendesse caro al suo augusto allievo per cotai servigietti , a '
quali aggiugnevansi quelli di essergli sempre intimo consigliere nelle alte
cure dello stato , e talvolta per indulgenza verso la troppo fragile gioventù ,
anche mezzano in qualche intrigo d'amore con le sue liberte . Fu quindi colmato
di ricchezze , che Tacito porta fino a trenta milioni di sesterzii; si fabbricò
magnifiche abita zioni in villa ed in città ; tolse in isposa la bella Paolina
; e cercò di obbliare nell'opulenza i dispiaceri che gli cagiona vano i piccoli
traviamenti a cui Nerone lasciava di tanto in tanto trasportarsi per eccesso di
zelo in vantaggio del buon 1 Fu alla morte di Claudio , che Seneca , immemore
de' mendicati favori , onde questi lo avea ricolmo , gli detto contra , sotto
il titolo di Apocolokintosis , la satira di cui è detto pocanzi. Fa meraviglia
che Agrippina potesse in questo li bello veder con tanta indifferenza
smascherate le brutture di una Corte , di cui essa era l'arbitra . Ma vi si
parlava della grand'anima di Nerone , il quale dovea succedere al defunto
principe, come il più degno : e ciò spiega tutto l'enigma.ordine ; traviamenti
che Seneca vedea col medesimo occhio del suo collega Burro , morens et laudans.
Non per ciò i suoi principii stoici cambiarono d'indole ; anzi si tennero
sempre incontaminati. Nuotando nelle ricchezze , scrivea su di una tavola d'oro
con uno stiletto di diamante massime nobilissime in lode della innocente
povertà : e , ritraendosi dalle stanze di Nerone , opere della più pura morale
sgorgavano dalla sua intelligenza ad esaltare i preyi- della virtù e dannare il
vizio all'obbrobrio de'secoli . Ma era Seneca veramente stoico ? Intendiamoci .
La filo sofia stoica fu coltivata in Atene nella sua parte teorica e nella sua
parte pratica . Que' savi che la professavano, aspirando a un cotal sommo bene
di cui si erano formata un'idea miste riosa , spregiavano gli onori , le
ricchezze , le delizie della vi ta , e viveano intemerati e paghi solo di
quell'interno con tento che vien luminoso e spontaneo da una coscienza in pace
con sè medesima . Da gran tempo era stata introdotta in Ro ma; e , per analogia
di abitudini austere , vi fiori pura e splendida fino alla morte dell'ultimo
Romano, il quale bestem miando la virtù per impeto d'indignazione , parve
segnar quasi direi il cominciamento alla decadenza di quelle famose dottrine.
La filosofia pratica di Epicuro , se non pur forse quella di Aristippo ,
sottentrava destramente a tenere il cam po : e ad assicurarle il trionfo
concorreano tutte le volontà , quantunque per diversi motivi : chè quell'
efferato Governo aveva interesse di evirar tutti gli animi con la corruzione,
per comprimere gradatamente le forze politiche dello stato , e cosi dar base alla
concentrazione di un poter unico ed assoluto : ed il popolo avea bisogno di
sommergersi in tutta l'ebbrezza de' piaceri sensuali per non sentir l ' acerbo
contrasto fra una servitù divenuta inevitabile , e una libertà , che , di
fresco spenta , non erasi ancor tutta obbliata . Per quanto però la
depravazione de' costumi fosse gene rale e progressiva , le rimembranze della
filosofia stoica non erano poi del tutto cancellate : ne restavano ancora le
teorie astratte , i pomposi dettati e l’esteriore affettazione de’modi : e quei
ne faceva più solenne apparato che più tendeva precipito samente a seppellirsi
in tutte le iniquità della vita domestica e sociale . Pur nondimeno , quando
sotto i successori di Augu sto le persecuzioni inferocivano , e Roma erasi trasformata
in un miserando teatro di stragi e di rapine , lo stoicismo parve risorgere a
metter vigore negli animi per un solo oggetto..... il disprezzo della morte. Il
suicidio , quest'atto si altamente riprovato dalle più sante leggi della natura
e della religione , rivesti la falsa maschera di una virtù , che per nuove
malva gità di tempi fu abbracciata da moltissimi. Da prima fu ispi rato da
tenerezza paterna . Le condanne per imputazioni poli tiche importavano la
confisca de’ beni a vantaggio de’delatori : ma il senato pendeva per la regola
che un individuo non per desse il suo patrimonio , quando preveniva la condanna
con morte volontaria : si che , appena un Romano sentivasi accu sato , si
affrettava subito ad uccidersi , per non gittare i suoi figliuoli nella miseria
. E non vi era da nutrire speranze illu sorie ; perché la semplice accusa era
in quei tempi una sen tenza di morte . Tiberio contraddisse ; dimostrò al
senato esser quella una regola scandalosa ed assurda ; sarebbe mancato co'
premii il coraggio a' sostegni dello stato ; e intendea con questo nome indicar
le spie e i delatori . Questa prima cagione di strutta , non però i suicidi
diminuirono in numero ed in fero cia : restava un altro non men potente motivo
a renderli po polari ed onorati : quello cioè di sottrarsi all'infamia di
cadere sotto la scure del carnefice . Accesi da questo sentimento che
rammentava i bei giorni della romana fierezza, vedeansi uo mini, rotti ad ogni
perversità , morir da forti dopo esser vi vuti da vili . Le storie latine son
piene di siffatte risoluzioni che imprimono un particolar carattere di
sopraumana costanza a quei popoli , e di cui non vi ha che pochissimi esempi
presso gli altri popoli dell'antichità , anche de'più famosi e magna nimi.
Erano anime maschie , gigantesche nelle virtù come ne' delitti , che riunivano
in sè tutti i contrari : nobili pre cetti , azioni scelleratissime , vite
degradate , morti eroiche e generose . Seneca fu stoico in questo senso ,
perchè in que sto solo senso lo furono tutti i suoi contemporanei. Or cer
chiamo di ritornare al nostro proposito con un'altra general considerazione ,
che metterå suggello a tutte le precedenti . ne , La fantasia non può supporsi
disgiunta dagli affetti, dalle opinioni , dalle abitudini dell'uomo : chè anzi
questa facoltà non sembra attinger vita se non dal concorso di tutti i feno
meni sensitivi , i quali agiscono in essa per conferirle tempra e serbianze
analoghe , e su i quali essa reagisce dal suo canto ad estenderne e rafforzarne
l'indole : si che , immedesimati in un sol tutto indivisibile , rivestono in
comune caratteri, at titudini e colori identici . Un essere morale non si forma
inol tre da sè solo e indipendentemente dagli altri esseri di simil natura che
lo circondano . Rarissimi sono i casi , ove pur ve ne abbia di positivi a
citarne , in cui un uomo , ergendosi come gigante isolato sulla terra , ben
altro che ricevere la menoma impronta dalle condizioni de' suoi tempi , sembra
de stinato a comunicar loro le sue proprie fattezze , e a divenirne a un tratto
l'arbitro e il modello. Nelle ordinarie occorrenze della vita , l'uomo ,
considerato sotto tal rispetto , può dirsi come il lento prodotto dell'azion
progressiva che in esso eser cita il secolo in cui si trova ; onde , ritrattane
in sé l'immagi ei lo rappresenta al vivo nelle sue moltiplici maniere di vivere
e di sentire . Seneca , non ostante il suo fortissimo e riflessivo inge gno ,
era precisamente di questa tempra ; e non avea in se nulla di straordinario che
lo rendesse capace di luttar con le circostanze per imprimer loro una direzione
più alta . Mancava sopra tutto di quel carattere d'indipendenza che la storia
ci mostra come dote inerente a tutti i grandi poeti. La condotta che ei tenne
con Claudio lo prova ; e in quella cheadottò con Nerone , vi è peggio . Non
arrossendo in prima di asserire che Nerone col suo regno lietissimo avea fatto
obbliar quello di Augusto , andò poi sino a chiamarlo amantissimo della veri tà
, modello d'innocenza , benevolo e clemente a'suoi stessi nemici : e non seppe
scuotere la polvere de' suoi piedi , e ri trarsi da quella fogna di nequizie ,
se non quando la morte violenta di Burro gli fe' prevedere la sua , e sentir la
neces sità insuperabile di rassegnarvisi . Quindi la sua fantasia , svi luppata
e quasi direi nutrita in mezzo a tante nefandigie, non poteva esser troppo
abile a sfangarsene per trasportarsi in altri elementi, e vagheggiarvi la
creazione dal suo lato pill splendido. Egli stesso par che fosse ingegnoso a
spezzarne le ali con quella sua trista inclinazione ad ammassar tesori : per
chè lo veggiamo accusato in Tacito di rapace , e in Dione di prestatore ad
usura. E se queste imputazioni son false , con vien dire almeno che il suo
procedere fosse tale da dar facile presa a simili calunnie. Basterà dunque
collocarlo nella sua propria sfera per riassumere in brevi detti quali esser
potessero le disposizioni del suo spirito nell ' intraprendere la carriera
tragica . Vide i principati di Tiberio , di Caligola , di Claudio e di Nerone :
e questo nobile quadrumvirato non era certamente fatto per ispi rargli nozioni
troppo rallegranti sulla dignità della natura umana. Ovunque ei volgesse lo
sguardo , non iscopriva che orrori; e profondo indagatore qual erasi delle più
occulte pas sioni del cuore , non ravvisava intorno a sè che depravazione di
sentimenti , sete d'oro e di dominio , tendenze alla ven detta ed alle stragi,
tanto da non poter egli rappresentarsi l'uman genere, se non come una congrega
di mostri , bale strati sulla terra dal genio del male , perchè vi si
divorassero a vicenda. Preoccupato quindi come attore e come spettatore più
nella conoscenza degli uomini che in quella dell'uomo, egli dovea per necessità
sentirsi tratto a rigettare in un mondo d'illusione ogni specie d'infortunio ,
che , derivante da for tuiti casi , potesse rannodarsi poeticamente alla
segreta in fluenza di una fatalità invisibile : e a non veder quaggiù di
positivo e di reale se non delitti e virtù in contrasto , carne fici e vittime
in azione , e sempre il più debole schiacciato con perfidia o con violenza dal
più forte . Non altrove in fatti che su queste basi egli attese ad innalzare il
suo tra gico edifizio . Determinata cosi l'idea fondamentale che dovea servir
di unico anello agli orditi , era geometricamente inevitabile che a riempirli
con analoga successione di parti , gli fosse pria d'ogni altro mestieri di
spingere ancor più oltre il sistema di conferire intensità concentrata alle
situazioni , a' caratteri ed agli affetti, onde in tal guisa tutto concorresse
ad isolar le im magini per rappresentarle ne' loro nudi e più rilevati contor
ni . Quindi nelle sue sceniche figure vi ha sempre , se cosi è permesso di
esprimersi, un esagerato lusso di anatomia , ed una secchezza di commessure che
colpisce e non incanta : nulla è in esse tracciato sopra linee ondeggianti ,
ove l'occhio possa riposarsi con equabile digradazione di movimenti ; nulla è
la sciato ad arte nelle ombre da esser supplito dalla fantasia dello
spettatore. La materia de' suoi componimenti, definita per ciò appunto sin da'
suoi primi sviluppi con metriche dimensioni, e le più volte attinta più da'
tesori della scienza che da quelli della poesia , non poteva allora che
rivestire forme rigide , scarne e prive di calore e di vita ; perché non si
riferiva ad alcuna flessibile immagine che dominasse da lunge a spander
vaghezza ed armonia di variati colori ne' suoi dipinti. E ciò spiega nettamente
il biasimevole abuso che ei fe'de' monologhi , in cui talvolta si avviene a
comprender l'esposizione intera di una tragedia. Il monologo è certamente in
natura. Quando le passioni fermentano , l'uomo si piace a disvelare a sè stesso
i sentimenti da cui la sua anima è coster nata ; e riesce così a comprimerne o
a rinfiammarne l'impe to , secondo che la ragione esercita in esso un impero
più forte o più debole . Ma questa rivelazione ha pur essa le sue leggi
rigorose ed inviolabili . Perché abbia luogo , bisogna che in quel momento gli
affetti si trovino in un certo stato di equi librio e di moderato temperamento
che loro permetta di rive stir forme possibili di linguaggio . Per l'opposto ,
le passioni attualmente in tumulto sono mute ; perchè aggorgandosi con veemenza
per le vie dell'anima , la rendono incapace di espan dersi di fuori e di
manifestarsi con altra eloquenza che con quella di un convulsivo silenzio :
sopra tutto quando esse son prossime a risolversi in atti esterni , perchè
allora si opera e non si parla ; e l'azione scoppia in tanto più spaventevole ,
in quanto fu meno preceduta da quella loquacità importuna che l'annunzia più
romorosa che devastatrice . È sol quando mo strasi grave di calma passeggiera e
bugiarda , che la tempe sta minaccia una più desolante rovina. A ciò si
aggiunge che la rivelazione degl ' interni affetti è propria dell'infelice e
non del colpevole : poichè il primo , as sorto ne’dolori che gli vengono da
vicissitudini accidentali ed estranee , sembra ne' suoi solitari lamenti voler
interrogare Dio e l'universo intorno alla cagione de' suoi infortuni; dove il
secondo , il quale opera per impulsioni di volontà consapevo le , apprestasi a
compiere il meditato delitto, ma rifuggendo sempre dal trovarsi troppo in
presenza del suo delitto ; altri menti se gli solleverebbe la coscienza , e le
più volte sarebbe distolto dall'iniquo disegno diconsumarlo. Quindi avviene che
in questo ultimo caso il personaggio è tratto sovente a discor rere con sè
stesso , non di affezioni, ma di avvenimenti : e questo in poesia drammatica è
un assurdo ; perchè gli avve nimenti sono di loro essenza inalterabili, e ,
considerati nu damente in sè medesimi , non ribollono mai nell'anima a segno da
indurci a rivelarli partitamente a noi stessi per alleviarne il peso. Or si
osservino da presso i monologhi di Seneca : sono spessissimo declamazioni fuori
natura , det tati da intemperanza prosuntuosa di far pompa di parole , o di
narrar fatti che il poeta non sa rinvenir mezzi migliori da comunicare al
pubblico ; e agghiacciano la immagina zione , perchè interamente privi di
convenienza e di verità poetica . Si richiedea l'occhio penetrante di
Aristotile per disco prire che in Euripide i cori deviavano talvolta dalla loro
bel lissima ed originaria istituzione ; ma non vuolsi tanto corredo di sagacità
per discernere ne' cori di Seneca un simile difetto ; perchè vi è portato
sconciamente all'estremo , e snatura l'in dole di questa preziosa macchina
teatrale per cosi ridurla scientemente ad un vano frastuono di cantici estranei
all'azione rappresentata . Sono ivi d'ordinario introdotti a tener veci di
sinfonie per indicare i trapassi da un atto all'altro ; e quindi senza alcun
legittimo scopo in quanto al fondo dell'arte ; se già non fosse per dar
pretesti all'autore di sfoggiar la sua abilità nella lirica . Nè vorrò qui
ripetere a lungo quanto dissi nel precedente capitolo intorno alle cagioni che
spogliarono il coro tragico , si efficace ne' due primi Greci , di ogni specie
di drammatico prestigio . Basti aver sempre innanzi agli occhi , che questo era
un danno inevitabile per qualunque poeta , il quale , pari al tragico latino ,
tendesse unicamente verso un genere di immagini esclusivo di ogni conforto di
pompa e di espansione . Non potendo io cessar mai d'insistere sopra un oggetto
che reputo importantissimo , mi sia dato di riassumerne per un'ultima volta il
senso . Lo spettacolo delle sventure , dipendenti da' casi della vi ta , eccita
, per l'infelice che ne soffre , una serie di compas sionevoli simpatie , le
quali si prolungano di là da' recinti del teatro , e si risvegliano con forza
tutte le volte che noi ci fer miamo a riflettere sul nulla della condizione
umana : per con seguenza i cori riescono splendidissimi ed utili a preparare ,
ad accendere ed a protrarre quelle tumultuose affezioni che il poeta seppe far
nascere in altri . Per l'opposto , lo spetta colo della distruzione del più
debole derivata dalla malvagità del più forte , eccita meno simpatie di pietà
per l'oppresso , che sentimenti di abbominio per l'oppressore : e queste non
son durevoli , perchè richiamano a non so quale immagine di desolante necessità
, la quale concentra l'anima in sè stessa , e non lascia luogo alla fantasia di
svagare in alcuna idea di possibilità che la vittima avesse potuto sfuggire al
carnefice : quindi allora non vi è alcun partito a trarre dall'intervento de'
cori ; perchè le passioni odiose non han nulla di effusivo da esigere
imperiosamente che si dispongano personaggi in termedi per farle passar con
rapidità e veemenza nell'animo degli spettatori . Non vi ha dubbio esser questi
propriamente difetti che appartengono alla sola esecuzione : ma io non mi sono
tratte nuto alquanto ad indicarli, se non perchè li veggo suggeriti dalla
stessa particolare idea che l'autore si elesse a guida , ed a cui si
ricongiungono strettamente come necessari effetti di una cagione aperta ed
immutabile. E non da altro fonte derivò pure quello smisurato lusso di motti ,
di sentenze e di arguzie , di cui Seneca si piacque d'ingemmare con tanta pro
fusione le sue tragedie , le quali da questo aspetto rassomi gliano ad una
collezione di aforismi spessissimo empi e sto machevoli. L'asprezza delle
situazioni si presta difficilmente ad una calda ed espansiva magniloquenza ; e
sembra esigere di siffatti modi saltellanti di linguaggio , che dieno scolpiti
ri salti ad attitudini si rigorosamente stentate . Nè gli era biso gno di molta
tensione di spirito per rinvenirne in abbondan za : bastava frequentar , come
lui , le anticamere de'potenti, per ammassarne de' più spaventevoli , si
veramente che ne' suoi personaggi vien rappresentata piuttosto la natura de'
Latini de' suoi tempi , che la natura umana in generale : e in cotal guisa
perdė fin anche il merito della invenzione . Procuriamo di somministrarne in
breve una prova. Quel suo celebre si recusares , darem , dato in risposta da un
principe malvagio a chi gli chiedea la morte per uscir di tormenti, non è in
sostanza che il feroce motto di Tiberio , il quale osò dir freddamente a coloro
che gli domandavano in grazia di far perire un Romano ch'ei perseguitava :
Adagio ; non l'ho ancor perdonato . Quel detto del suo Atreo : Mise rum videre
volo , sed dum fit miser , appartiene di diritto a Caligola , il quale prendea
diletto ad assister personalmente alla tortura delle sue vittime , per pascere
i suoi sguardi nel veder messe in pezzi le loro membra : e sdegnavasi contra i
car nefici che non erano abbastanza lenti nella esecuzione de' loro nefandi
incarichi : e Seneca dovè udirlo più volte dallo stesso Nerone , il quale non
ordinava l ' assassinio di un infelice , se non dicendo à' suoi satelliti :
Fategli sentir la morte ; tal che nella congiura di Pisone un suo sgherro si
vantò di aver tronca la testa di un cospiratore con un colpo e mezzo. Quell'ini
quo tratto della sua Medea , Perfectum est scelus — vindicta nondum , era
l'espressione favorita di tutti mostri che da Silla in poi aveano insanguinato
Roma. Se si confrontassero alfine le sentenze di Seneca con quelle qua e là
rapportate da Tacito e da Svetonio , si troverebbe ch'esse in gran parte sono
di origine storica , più che formate dalla sola riflessione del tragico . Nė la
ricca merce che in questo genere gli offrivano i suoi contemporanei, gli era
pur sufficiente : spigolava ne' Greci at tentissimo ; e dovunque scorgea una
massima atroce , era in gegnoso ad annerirla più oltre per appropriarsela.
Euripide , a cagion di esempio , fe’ dire ad Eteocle nelle Fenisse , che se per
possedere un trono bisognava violar la giustizia, era pur bello il divenire
ingiusto : massima che il buon Cicerone dolevasi di udir sempre ripetere da
Cesare , come se Cesare avesse potuto aver massime di diversa specie . Ma
Seneca la trovò gretta e leggiera : una semplice violazione della giustizia
avea per lui certo che di vago e d'indeterminato che non rilevava troppo
l'orrore della immagine : gli bisognò quindi ritoccarla per darle maggior
precisione ; e fe' dire più netta mente a Polinice : Pro regno velim patriam ,
penates, coniu gem flammis dare. Per la patria e i penati s'intende ; rap
presentano il capro espiatore di tutte le colpe d'Israele : ma quella povera
Argia che gli avea somministrato un esercito floridissimo, avrebbe mai potuto
credere che il tenero marito fosse disposto in ricompensa a gittarla tutta
vivente nelle fiamme per ottenere un trono ? Non per ciò Seneca mancò sempre di
altissimi dettati . Quel Siste ne in matrem incidas, profferito dal cieco
Edipo, allor che dopo la morte di Giocasta ei brancolando cercava una via per
uscir di quella reggia contaminata , esprime un terror profondo di cui è
difficile immaginar l'eguale . Si è tanto ammirato quel Medea superest ,
imitato in seguito con tanta felicità dal Corneille : ma ne' frammenti che di
lui ci ri mangono delle Fenisse , vi è un tratto di simil natura che a me
sembra non meno poetico ed eloquente. Antigone , per metter calma nell' esule
padre , gli dice affannosa : nell' uni verso intero che più ti rimane a fuggire
? Me stesso , risponde Edipo con fremito disperato . Ed è immagine bellis sima
, perchè disvela come lampo tutta la tremenda condizione di quell' infelice
famoso. Nella stessa tragedia , Edipo , volendo nell'eccesso del suo delirio
uccidersi , sollecita Antigone a porgergli il ferro col quale ei versò il
sangue paterno ; ed ac cortosi del silenzio di lei , esclama con impeto : hai
tu quel ferro , o i miei figli lo han conservato per essi con la mia corona ? E
questa terribile e veramente tragica idea riceve lume dagli amari motteggi ,
ond' ei riversa le sue imprecazioni sugli empi fratelli, che , dopo averlo
bandito del regno , sel contendeano fra loro con le armi : Me nunc sequuntur :
laudo et agnosco lubens..... Exbortor aliquid ut patre hoc dignum gerant.....
Agite , o propago clara ; generosam indolem Probate factis ..... Frater in
fratrem ruat.... Ciò prova senza equivoci che, almeno nel linguaggio , Seneca
non mancò al certo di bei momenti di forza . Ma che va le ? È forza d'un
ingegno fantastico ed intemperante , che non conosce modi , non ammette leggi ,
e confonde spesso il su blime con lo strano . Perocchè talora , imbattendosi in
un alto concepimento , non gli giova esprimerlo d'un sol tratto ; ei vi ritorna
le mille volte , lo stempera in mille diverse guise , ne amplifica le forme con
mille ricercati contorni , ed an nientando gli effetti di prima impressione ,
produce sazietà e disgusto : tal altra , per troppa smania di dire e di
ripetere e di girar lungamente intorno ad un medesimo dettato , inciampa senza
far colpo , e va sino a render puerili e ridicoli i più tra gici caratteri ;
perchè le immagini di spavento ch' ei cerca di eccitare , si risolvono allora
prestamente in concetti ed in arguzie di spirito , e da'concetti e dalle
arguzie si passa a poco a poco a vere scene di farsa . Nè vi ha uopo
d'indagarne al trove la cagione che in quella perenne boria di mostrarsi nuovo
ad ogni costo , e di prender dagli aridi campi di una prevenuta intelligenza
quel che non sa troppo facilmente rin venire ne' regni fertilissimi di una
spontanea immaginazione. Siemi concesso di trarne un solo esempio dalle
medesime Fenisse. Edipo annunzia di voler morire; ma non per le ragioni che
altri per avventura supporrebbe: ama le tenebre , e desi dera procurarsene di
foltissime nella notte del sepolcro , per chè quelle della sua cecità non gli
sono abbastanza profonde. Antigone piange in udir questa risoluzione ; non si
costerni dunque l'amata figlia ; non più si muoia ; eidecide di piantarsi ritto
sul pendio di una rupe a proporre indovinelli a’ viandanti. A questo nuovo
disegno le lacrime di Antigone si aumenta no , perchè vede allora nel padre ,
non più indizi di cordoglio , ma di demenza ; si consoli dunque la infelice ,
non si rinnovi la storia della sfinge. Si crederà forse ch'egli le promet tesse
di sopportar con dignità e rassegnazione la sua sventu ra ? No : per render la
calma a quella sconsolata donzella , e darle ampio attestato della sua
riconoscenza , ei le offre di volere a un cenno di lei traversare a nuoto
l’Egeo , e andare a raccogliere nella sua bocca tutte le fiamme dell'Etna. Hic
OEdipus ægæa tranabit freta , Jubente te ; flammasque , quas siculo vomit De
monte tellus igneos volvens globos, Excipiet ore. Or non doveva essere per
Antigone un gran principio di con forto , udendo il cieco padre che per
diminuire le angustie di lei vuol mostrarle di possedere il coraggio di Leandro
e i pol moni di Encelado ? Seneca finalmente sentiva in astratto , che non è
poesia dove non è pompa d'immagini ; e che la stessa semplicità , piuttosto che
nuocere alla pompa , concorre a renderla più splendida e più evidente . Se non
che obbliava che questo in dispensabile pregio di esecuzione prende la sua
prima radice nell'indole stessa del soggetto , il quale spontaneamente la
produce , come fiore ingenerato dal successivo sviluppo del germe che ne
contiene in sè le forme vaghissime, benchè in visibili all'occhio nudo : ond'è
che dove il soggetto non ne somministri gli elementi , il poeta si studia
invano di crearla per sua sola opera dal nulla ; specialmente allor che le
dispo sizioni del suo animo lo traggono ad abbandonar le illusioni della
fantasia per tutto concentrarlo nella sollecitudine di sfog giar dottrine e di
annerir la natura . La sua infatti riesce sem pre pompa di esteriore apparenza
, 0 , per dir meglio , pompa sovrapposta e forzata , che, non ricongiungendosi
per alcun legame al fondo dell'idea , degenera sovente in apertissima
stravaganza , e vien come clamide imperiale, che, gittata sulle spalle di un
satiro , contribuisce meno ad abbellirlo , che a farne risaltar più oltre la
villana difformità . Ne addurremo più giù gli argomenti di fatto
incontrastabili . Ei tolse tutti i soggetti delle sue tragedie dalla mitologia
greca ; nè l'Ottavia fa eccezione , perchè ormai gli eruditi convengono non
esser sua. A raggiugner però quelle situa zioni richiedeasi il volo dell'aquila
; ed il tragico latino avea per avventura un manto di piombo ancor più grave di
quelli che Dante pone addosso a una schiera di dannati . Per valu tarne il
merito in complesso , giovi poter distinguere anche in lui tre diverse maniere
di concepire e di dipingere i suoi qua dri. Allor che il soggetto era di tal
condizione fitta ed invariabile ch'egli non potea da verun canto cangiarne
l'idea pri mitiva , s' industriava di farne un'amplificazione da collegio , e
di acquistare in una specie di morbosa gonfiezza quel che dovea necessariamente
perdere in forza ed in elevazione : e fu questo particolarmente il caso dell'Edipo.
Quando alcuna materia se gli offriva da esagerare a suo modo l'immagine del
delitto , ei sentivasi nel suo vero elemento a dar libero corso alle sue
predilette tendenze : e ne diè prova nel trattar la Me dlea. Piacendosi alfine
di spingere all'estremo la dipintura delle atrocità meditate , riprodusse il
Tieste , quasi a chiuder la strada che altri confidasse di sorpassarlo in
questo mo struoso genere. L'esame analitico di queste tre sole fra le sue
tragedie giustificherà quanto finora si è detto intorno alla in trinseca tempra
di questo autore . Edipo. Se un contagio sterminatore non si fosse ma nifestato
in Tebe , che obbligo di ricorrere agli oracoli per ap prendere i mezzi di
porvi un termine , i casi di Edipo non si sarebbero mai scoperti. Quindi Sofocle,
nella magnifica espo sizione della sua tragedia su questo soggetto , parla di
quel flagello , ma in poche linee : il sacerdote non ne fa menzione al re che a
solo fine di spiegargli il motivo per cui tutto il popolo è accorso in atto
supplice a implorare i consigli e l'aiuto del savissimo de'principi . Seneca
per l'opposto , ob bliando esser quello un incidente su cui non bisognava molto
fermarsi , giudicò necessario d'impiegar tutto il primo atto del suo tessuto a
una minuta descrizione della peste onde la città è tribolata . Edipo , dopo
aver accennata la maledizione che pesa sul suo capo di divenir parricida e
incestuoso , senza che alcun ordine d'idee ancor lo esigesse , togliesi di
raccon tare a Giocasta , che dovea pur supporsene istruita , i feno meni
meteorologici onde quella calamità pubblica era disgra ziatamente accompagnata
: calori eccessivi , calme soffocanti , torrenti disseccati , campagne
isterilite, tenebre profondissi e in mezzo a questo disordine degli elementi ,
prodigi straordinari, apparizioni di ombre , spiriti ululanti la notte
sull'alto de' tempii , e simiglianti. — Usciti appena di questa prolusione di
fisica sperimentale , l'autore ci introduce in una sala di clinica, menando il
coro con una descrizione patologica della peste a fare una mala giunta a quella
di cui ci gra tificò Edipo. Gli spasimi , le convulsioni , le febbri, l'abbatti
mento delle forze , i gavoccioli , e fin la tosse che affligge gl' infermi,
somministrano materie al suo canto : nė vi man cano pure i portenti : perchè le
fontane versano sangue invece di acqua , forse per alcuna chimica
trasformazione operata dagl'influssi del pestifero contagio . Creonte , che era
stato inviato a consultar l'oracolo , giu gne al secondo atto per dire al re ,
che , a cessar que’mali, era volontà de’numi che l' uccisore di Laio fosse
punito : nė tras cura di narrare a lungo le difficoltà incontrate dalla Pitia
per destar lo spirito profetico nel suo seno e dare i responsi analoghi alle
domande. Mentre il re lancia , come in Sofocle , le sue tremende imprecazioni
contra il colpevole , il cieco Tire sia , seguito dalla sua figliuola Manto ,
che gli serve di scorta , vien sulla scena , non si sa da chi chiamato ,
traendosi dietro altri ministri di tempii con un toro e una giovenca per fare
un sacrifizio ..... nella reggia : e richiesto del nome dell'omi cida ,
protesta di non saperlo ; ma i numi glielo rivelerebbero mediante
quell'olocausto . La cerimonia è immediatamente disposta ; e le particolarità
che l'accompagnano , benchè visi bili a tutti , pur vi sono minutamente notate
per mezzo di lungo dialogo tra l'indovino e la figlia , pieno di mistiche al
lusioni a' futuri casi di Edipo e di Giocasta , e fin di Eteocle e Polinice ,
che son personaggi estranei all'azione . La fiamma del rogo scintilla de' più
variati colori , ed è solcata di strisce sanguinose ed insolite , si divide in
due da sè stessa , ed oltre ogni espettazione si spegne prima che le manchi
l'alimento. Il vino offerto in libazione si cangia in lurido sangue, e globi di
fumo si spiccano dall'altare e van rotando intorno al dia dema del re . La
giovenca cade al primo colpo della scure ; ma il toro spaventato sembra fuggir
la luce del sole ; e men tre stenta a morire , il sangue che gli sgorga dalle
ferite , spandesi a coprirgli gli occhi e la fronte. Le viscere sono aperte
alle vittime per leggervi il gran segreto : ma nulla vi si scorge al suo luogo
, cuore , fegato , polmoni , tutto è in dis ordine : le leggi della natura vi
appariscono violate : la gio venca inoltre ha concepito , e il frutto che porta
nel ventre , é extrauterino ; fenomeno di cui Manto pare istruita più che a
vergine si convenisse. Compiuta però questa dimostrazione anatomica , il re
crede invano aver tocca la meta de' suoi desiderii con la sco perta del reo ;
quel romoroso apparato di strane investiga zioni fu opera perduta : Tiresia
dichiara esser tuttavia al buio della verità , e quindi bisognargli evocar da'
regni della morte l'ombra stessa di Laio che gliela riveli. Ei parte infatti
per adempiere in luoghi solitari questa specie d'incanto magico: e Creonte ,
che con altri fu deputato ad assistervi , ritorna ed apre il terzo atto col
racconto di tutto ciò che quivi era avve nuto. Poco lungi da Tebe è una
selvaggia boscaglia : ei ne descrive la posizione , gli alberi , le acque , e
fino i venti che vi dominano. Tiresia ordina che vi si scavi un ampio fosso ,
che vi s'innalzi sopra un rogo , e vi si gittino molti animali in sacrifizio
con le consuete libazioni di vino e di latte , men tr' egli intonando lugubri
carmi con voce minacciosa , invoca gli spiriti ad uscir fuori dell'Erebo. Si
odono allora urlare i cani di Ecate ; la terra trema; e sprofondandosi apre le
vora gini dell'abisso , in fondo al quale si veggono le pallide divi nità
infernali passeggiar confuse con le ombre ; e con esse le Furie armate di serpi
, i fratelli nati da' denti del dragone di Dirce , la Sfinge che fu flagello di
Tebe , e tutti i mostri spa ventevoli che abitano quel nero soggiorno. A cosi
tetro spet tacolo gli astanti sono inorriditi : ma Tiresia , intrepido sem pre
, invoca con maggior forza gli spettri , che a torme innu merevoli arrivano
volando sulla terra , e si spandono con fre mito, lungo la selva. Ne sono
indicati i nomi come in una rassegna di eserciti : e lo spettro di Laio , che
sfigurato dalle ferite è l'ultimo ad apparire , annunzia infine con voce tre
menda , che a rimuovere i disastri di Tebe , doveasi cacciarne Edipo , ad
espiazione di aver egli ucciso il padre , e di essersi congiunto in matrimonio
con la madre . Udita la narrazione di tanto prodigio , il re costernato esclama
esser falsa l'accusa , perchè suo padre Polibo ancor vive , ed egli è lontano
dalla sua madre Merope. Quindi sospetta che sia quella una calunnia di Tiresia
per torgli lo scettro e darlo a Creonte , cui altresi ca rica di rimproveri e
minaccia di morte. Si osservi di passaggio che questo sospetto è ragionato in
Sofocle , perchè l'accusa vien dal labbro di un uomo qual è Tiresia : ma in
Seneca è stolto , perchè quella rivelazione è fatta dall'ombra stessa di Laio
che tutti hanno udita. Intanto Edipo , compreso di cruccio e di terrore ,
ricomparisce al quarto atto con Giocasta ; e chiesti nuovi schiarimenti sulle
circostanze della morte di Laio , sovviengli di aver egli ucciso un uomo pria di
condursi a Tebe ; e mentre alle risposte di lei i suoi timori si accrescono ,
un vecchio pastore corintio sopraggiugne a dirgli che Polibo avea cessato di
vivere , e ch'egli era invitato ad occuparne il trono . A questo annunzio ei si
piace che l'oracolo da cui fu minacciato di divenir parri cida , siesi
pienamente smentito ; ma , temendo egli tuttavia l'incesto , il vecchio lo
affida , svelandogli che Merope non era sua madre , e ch'ei , ricevutolo
bambino da un pastore di Tebe , lo fe ’ adottare in quella corte . Quest'ultimo
è appellato per dichiarar la nascita di Edipo , e tutto alfine si scopre come
in Sofocle . Al quinto atto un messo accorre a narrare che il re, dopo aver
percorso da furioso la reggia , avea risoluto in prima di uccidersi : ma poi ,
avendo meglio e più filosoficamente pe sate le cose , erasi contentato di
strapparsi gli occhi; e che , fatto cieco , ancor levava in alto la testa per
assicurarsi s' ei lo fosse interamente , stracciando una per una le fibre che
nelle cavità nude gli rimaneano , per impedir forse che qual che filamento
muscolare non si trasformasse in nervo ottico a dar passagio alla luce. Edipo
stesso apparisce in questo de plorabile stato ; e Giocasta gli è a fianco per
convincerlo che i suoi delitti erano sola opra del fato : se non che alle voci
di lui, che inorridito cerca di allontanarla da sè , delibera an ch'essa di
morire. In qual parte del corpo le conviene intanto ferirsi ? Quistione
essenziale in tanta circostanza ; ond' ella la esamina con logica rigorosa , e
si colpisce al ventre , che die ricetto a un figlio divenutole marito . A
questo nuovo accidente Edipo riconosce sè stesso doppiamente parricida, avendo
la sua disgrazia provocata la morte anche della ma Nell'Ercole all Eta di
Seneca , Deianira propone presso a poco a sè stessa le medesime quistioni prima
di uccidersi dre : e disperato abbandona la patria , invocando tutti i mali di
Tebe a seguirlo nel suo esilio . Se per una di quelle insensate pratiche ,
usate nelle vec chie scuole di rettorica , un giovine studente fosse stato inca
ricato dal suo maestro di fare un'amplificazione a sua guisa della greca
tragedia di Edipo , io non credo che il mal senso delle descrizioni estranee
all’azion fondamentale avesse po tuto esser spinto più oltre . Era serbato a
Seneca il sommini strar compiuti modelli di siffatta specie di mostruosità : nė
chiunque ha fior di gusto e di senno esigerà che io m'impacci a provargli un
difetto sì aperto con appositi commentari; ba stando la nuda esposizione
dell'ordito a convincerne senza più anche i meno veggenti . Un critico francese
ha cercato di giu stificarne l'autore , allegando che quelle opere teatrali non
erano destinate alla rappresentazione ; e che in conseguenza il lusso delle
descrizioni eterogenee avea per iscopo di ren derne meno inefficace la lettura
in alcun privato crocchio di conoscitori , ove soleano venir declamate . Se non
che la tra gedia è un particolar genere di poesia che ha le sue leggi sta bili
e determinate : e non mi consente la ragione che queste leggi nella tragedia
letta , possano esser diverse da quelle re putate indispensabili nella tragedia
rappresentata. Quando uno e fisso è il genere , non può esso andar soggetto a
variazioni pel vario ed accidental modo di darne conoscenza altrui . Se il
poeta estimava che le ampollose descrizioni , bene o mal coerenti a un tragico
tessuto , fosser le sole che avesser potuto fare impressione in un'adunanza di
ascoltanti oziosi , potea comporne a suo bell'agio distaccate con titoli
convenienti, senza contaminarne un'arte che non è fatta per accoglierle .
Sarebbe cosi divenuto il precursore di Stazio , lasciando una collezione di
Sylvæ , più o meno sopportabili, in luogo di scene tragiche meravigliosamente
insopportabili. Medea . Sin dalle prime scene , sentendosi tradita e derelitta
, Medea non respira che sangue ed eccidii : ma gli eccidii e il sangue non le
sembrano ancora se non leggeris simo alimento al suo animo inferocito .
Vorrebbe ritrovare un' atrocità nuova , sconosciuta , straordinaria , che
facesse parlar di lei nella più lontana posterità. Nel vederla si libera ne'
suoi spaventevoli disegni , la nutrice , che l'è da presso , non sa immaginare
altre vie a calmarla , se non rammentan dole che per menar tutto a termine
sicuro ella dee nasconder la sua collera ; perocchè, ove questa si mostri di
fuori troppo apertamente, ricade le più volte sopra colui che ne e animato, e
distrugge i mezzi della vendetta. Massima infernale , ma vera ; e posta
leggiadramente in pratica da tutti i contempo ranei di Seneca. Il re intanto ,
che teme le arti e le insidie della irritata maga , vien cruccioso ad ordinarle
di sgombrar subito da' suoi stati . Indarno ella fa lungo racconto di tutto il
passato per mettere in risalto la iniqua condotta di Giasone e la ricompensa
infame onde l'ingrato la rimerita de' tanti be nefizii ricevuti ; indarno cerca
di muovere in quel principe tutt' i sentimenti capaci di piegarlo a rivocare
quella dura ri soluzione ; questi si rimane inflessibile ; e nel ritrarsi dalla
scena consente solo a permettere , com' ella ferventemente chiede , che almeno
i due suoi figliuoli continuino a dimorar ivi col padre , e che diesi a lei un
giorno di tempo per ab bracciarli , e disporsi ad abbandonar per sempre quelle
re gioni : favore di cui ella gode nel suo segreto , giudicando bastarle quello
spazio a poter tutta rfversar la sua ira contro i suoi implacabili persecutori
. Giasone offresi allora con bizzarro monologo a far com prendere che il re
minaccia morte a lui ed a' suoi figli, ov'ei nieghi d'impalmar Creusa : nė vi
ha cenno che in parte spie ghi o giustifichi questo mezzo speditissimo di
concludere un matrimonio ; se già qualche maligno spirito non voglia sup porre
che Creusa fosse incinta , onde, a salvarle la fama, si obbligasse il profugo
seduttore a scegliere fra il talamo nu ziale e la scure . Medea, che di lui si
accorge , gli va incontro scoppiante rabbia e dolore . A' veementi rimproveri
di lei egli dice che il re l'avrebbe fatta perire , s' ei non lo avesse in
dotto a contentarsi di scacciarla solamente dal regno : la solle cita quindi a
sottrarsi tusto allo sdegno di chi ha il potere di opprimerla. A fin di
scoprire il lato debole del cuore di lui , ella finge di cedere, ed implora che
non le sia vietato di menar seco que’ medesimi figliuoli che pocanzi pregava il
re a lasciare in cura del padre ; e compiacendosi nell'udire esser sulla scena
, per lui impossibile di staccarsi da quei fanciulli , si restringe a
chiedergli di poter dar loro l'ultimo addio ; grazia che il re le avea di già
conceduta. Rimasta sola , medita il disegno di disfarsi della rivale ,
inviandole in dono una veste avvelenata ; e corre a farne confidenza alla sua
nutrice . Questa rivien e narra i prodigi operati da Medea per compiere il suo
funesto disegno . Con le sue arti magiche avea nelle sue stanze attirati il
dragone della Colchide, l'idra uccisa da Ercole, e i più mostruosi rettili
della terra ; e ne' loro veleni , misti a sangue di uccelli impuri ed a fiamme
divoratrici , avea confuso i succhi di quante erbe narcotiche allignano sulla
faccia del globo. Dopo questa relazione, che è lunga e minuta più che non
bisognerebbe a descrivere anche il laboratorio di un farmacista , la maga ella
stessa riapparisce ; e invocando Ecate con orribili scongiuramenti a discendere
dal cielo per assisterla , si ferisce al braccio per far del suo sangue una
libazione alla Dea. Terminato cosi l'incantesimo con un sa lasso , intinge in
quel liquore la veste già preparata , e manda i figliuoli a farne presente a
Creusa . L'effetto è subito prodotto . Un messo viene a raccontar distintamente
che l'incendio si è manifestato nella reggia al solo contatto di quel dono
fatale , e che il re e la figliuola vi sono rimasti amendue spenti . Medea ,
che in udir tale annun zio gioisce di aver colto il primo frutto delle sue
trame, si dispone a coronar l'opera , uccidendo i figli , per cosi vendi carsi
delle perfidie del marito . Questi era corso con gente d'arme a sorprenderla :
ma ella erasi rifuggita co ' due fan ciulli e la nutrice sull'alto della casa .
Di là parlando a sè stessa intorno a quel che le conviene di fare , dice che il
de litto è compiuto , ma non ancor la vendetta ; trucida furi bonda uno di quei
disgraziati , e ne gitta il cadavere sangui noso a Giasone che dal basso la
mira imprecando e fre mendo : e mentr' egli la scongiura inorridito a
conservare almen l'altro in vita , ella lo trafigge sotto i proprii occhi; e
chiamandosi dolente di non averne avuti che due soli ad immolare, vuol cercar
nel suo seno se vi sia il germe di qualche altro figliuolo per istrapparselo a
brani dal fondo delle viscere . Innalzandosi alline sul suo carro magico , Ricevi,
dice al marito insultando , ricevi i tuoi nati ; io mi slancio al di sopra
delle nuvole. Si , quei le risponde , assorto nel raccapriccio e nella disperazione
; và per gli alti spazii dell' acre ad attestare all' universo che non esiste
al cun Dio : Per alta vade spatia sublimi ætheris Testare nullos esse , qua
veheris , deos. Tratto divino ! .... esclamava un critico : veramente ,
ripigliava un altro scherzando sulle parole , non vi è nulla che sia men divino
! Sull'indole di questa ributtante favola drammatica dissi altrove abbastanza :
e qual pessimo governo Seneca ne facesse ad ancor più oltre annerirla ed a
gonfiarla di vento , ciascuno può giudicarne da se medesimo. Non è intanto
superfluo il notare una circostanza che sembra sfuggita costantemente a' dotti
illustratori di questo tragico antico . Orazio inculcava severamente a ' poeti
di non mai dare a spettacolo una Medea che trucida i figli al cospetto del
popolo ; poichè un simile atto da far fremere sterilmente la natura, dee
riuscir più or rendo che tremendo per chiunque non abbia rinunziato ad ogni
sentimento di umanità. Che Seneca infrangesse un cosi savio precetto , chi ben
conosce la tempra della sua fantasia ne comprenderà facilmente i motivi. Ma
donde Orazio lo trasse ? Questo fu per me sempre un enigma. Un precetto che
vieta una difformità in poesia , è come una legge che vieta un delitto in
politica : suppongono amendue che un dis ordine abbia esistito per lo passato ,
e mirano ad imporre un freno affinché non si riproduca nell'avvenire : e non vi
ha esempio in cui la giurisprudenza civile fulmini un'azione che non ha mai
avuto luogo nella condotta degli uomini, come non vi ha esempio in cui la
critica letteraria basimi un difetto di gusto del quale non vi è traccia nella
storia delle arti . L'in duzione a trarsi da questo principio è semplicissima.
Orazio non potea certamente aver letta la sconcezza , ch' ei riprova con si
grave dettato intorno a Medea , nè in Euripide il quale avea saputo evitarla ,
nè in Seneca il quale fioriva quando egli era già spento. In conseguenza è a
dirsi , ch ' ei la scor caso , gesse in qualcuno de' poeti latini suoi
predecessori o contem poranei, le cui opere sono a noi sconosciute . E in
questo che io lascio agli eruditi di verificare , non possiamo nel precettor di
Nerone ravvisar nè anche l'esistenza di una facoltà , disgraziatamente assai
comune ; quella cioè di saper ritrovare da sè stesso una turpitudine . La
predilezione de' Latini per la favola di Medea costi tuisce inoltre un fenomeno
che merita ugualmente di esser notato. In Grecia non imprese a trattarla che il
solo Euri pide ; e dopo di lui una tragedia sopra il medesimo soggetto , che
non è pervenuta alla posterità , fu scritta da un tal Neo frone, di cui non ho
mai saputo novella. In Francia non è da citarsi che la Medea del Corneille ;
poichè i tentativi di Pe louse , di Longepierre e di Clement sono ormai
obbliati . Nella sola polvere degli archivii se ne additano due in Italia , una
del Torelli , l ' altra del Gozzi : e parlo fino al 1820 ; perchè , se altre ne
sieno apparse dopo , lo ignoro , e non ho mai cu rato d'informarmene. Non ne
apparvero , a quanto io creda , fra gli Alemanni e fra gli Spagnuoli ; e può
dirsi nè anche fra gl' Inglesi ; poichè quella del Glower non è calcata sulle
memorie antiche . Questo poeta , in ciò di squisito senso , benchè non di alta
sfera nel resto , osò con fermo proposito guastar piuttosto la tradizione
ricevuta , che denigrare con una esagerazione si assurda il prezioso carattere
di madre : ei suppose che Medea uccidesse i figli in un eccesso di frene tico
delirio che le impediva di riconoscerli. E ritornata in sė stessa , la dipinse
preda alla disperazione per l'involontario attentato , anzi che lieta e
trionfante di aver dato opera a una vendetta che innanzi ad ogni essere ben
costituito dalla na tura dovea necessariamente colpir di preferenza il di lei
pro prio cuore . In Roma per l'opposto par che non vi fosse poeta tragico il
quale non avesse tentata una Medea . Vi si segnalarono Ennio , Pacuvio, Accio ,
Ovidio , Seneca , Materno ed altri : e Tertulliano parla di un Osidio Geta ,
che nel primo secolo dell'era cristiana compose tutta di versi di Virgilio una
nuova Medea , di cui lo Scriverio si è dato l'inutile pena di raccogliere
alcuni frammenti. Con queste tendenze di ferocia ne' drammatici latini , vi è
poi tanto a stupire che ivi la sana tragedia non mai prosperasse con la dignità
richiesta ? Tieste . La scena è nella reggia di Micene ; e l'azione si apre con
l'Ombra di Tantalo , la quale , tratta sulla terra da una delle Furie infernali
, è da essa spinta a metter odio e furore nell'animo de'due fratelli Tieste ed
Atreo, suoi discen denti , onde seguano fra loro i più orribili misfatti. Al
solo aggirarsi dello spettro in quelle mura fatali , Atreo , che vi tenea
scettro , è subitamente invaso da fieri desiderii di ven detta contra Tieste ,
che gli ebbe un tempo pervertita la sposa ed involate le ricchezze , e che
állor viveasi profugo in terre straniere nella più estrema miseria. Memore de'
torti rice vuti , ei non più spira che minacce di esterminio : e trattiensi a
parlar con uno schiavo suo conſidente intorno al modo più sicuro da immolar
l'abborrito fratello all'ira che lo investe . Il ferro per lui è arma di
tiranni volgari : ei vuol supplizii e non morte ; poichè nel suo regno la morte
debb' esser consi derata come una grazia. Meditando un eccesso che possa spa
ventar gli uomini e la natura , ei risolve di richiamar Tieste dall'esilio con
finte proteste di pace e di obblio del passato ; ed attiratolo cosi nella
reggia, trucidargli a tradimento i figli, e preparargliene pasto neſando in una
cena notturna. Ei va gheggia lungamente il suo infernale disegno ; e già ordina
i mezzi da eseguirlo. Tieste , sollecitato da iniqui messaggi, cade nella rete
insidiosa ; e , costretto dall'indigenza , presen tasi con tre suoi figli in
Micene , non senza terribili presenti menti di ciò che possa ivi essergli
ordito di atroce. Atreo , che ne è subito avvertito , affrettasi ad incontrarli
ebbro di esultanza nella certezza di aver finalmente le vittime fra i suoi
artigli; e coprendo il suo empio pensiero , avanzasi con benevolo sembiante ad
abbracciar Tieste ed a chiedergli il bacio fraterno . A udirlo , era quello per
lui un vero momento di felicità ; onde bisognava deporre gli antichi rancori, e
non più ascoltar che la voce della pietà , della concordia e del sangue. Tieste
si precipita a' suoi piedi , implora il suo per dono , e tra le lagrime della
tenerezza e del pentimento lo prega di accogliere sotto la sua mano protettrice
quegl' inno centi giovinetti. Da prima ei ricusa di accettar la metà del regno
che il re gli offre con simulati affetti: si terrebbe felice di vivere suo
suddito , e di poter espiare i suoi falli co' suoi fedeli servigi : ma cede
alfine alle iterate insistenze del per fido Atreo , il quale , invitandolo a
cingere sul suo capo vene rando il diadema reale , annunzia con espressioni di
doppio senso che, a suggellar la pace tra loro , ei va intanto a disporre un
sagrifizio. Questo inviluppo in sè occupa i tre primi atti della tragedia. Al
quarto un messo appare sbigottito , e con le più rac capriccianti particolarità
narra il già consumato eccidio al coro . Innanzi tutto ei descrive la parte
remota del palazzo ove so leano soggiornare i principi di quella contrada , ed
a lungo enumera gli straordinari ed incredibili portenti di cui quel sito
sembra essere il magico ricettacolo . Ivi Atreo erasi con dotto in segreto con
suoi fidati sgherri, trascinandosi dietro i figliuoli del fratello , ch'egli
stesso avea già carichi di catene , ed a foggia di vittime inghirlandati di fiori
e di bende. Or rendi altari vengono al momento eretti , arde l'incenso , le
libazioni versate spumeggiano , la scure tocca il capo di que' mi seri, e tutte
le formalità di un ordinario sacrifizio son diligen temente osservate . A tal
sacrilego apparato , ed a'cupi urli di Atreo, che pronunciando funebri
preghiere intuona l'inno della morte , la vicina selva trema : la reggia sembra
crollar dalle fondamenta , il vino effuso cangiasi tosto in sangue , il dia
dema cade tre volte dal fronte del re , il quale pari a fame lica tigre
avventasi su i tre indifesi nipoti , e l'un dopo l'altro trafiggendoli , spande
il terrore ne' circostanti satelliti . Ciò compiuto , egli strappa loro le
viscere per leggervi entro i presagi del destino ; mette finalmente in pezzi le
loro membra ancor palpitanti , ne prepara col fuoco l'infame cena , e la fa
recare a Tieste , che ignaro degli eventi , lo attendea nelle sale
dell'ordinario convito : e cosi quel padre infelice, che in abito festivo crede
per la prima volta gustar la voluttà della con cordia con lo snaturato fratello
, divora le carni de' propri figliuoli . A questa immonda narrazione, che può
star leggia dramente a fianco delle additate nelle due precedenti trage die ,
il coro prorompe in esclamazioni analoghe allo spavento di cui si trova compreso.
Il quinto atto ci rappresenta il ritorno di Atreo, il quale, dopo aver pasciuto
i suoi sguardi in quella mensa infernale , vien fuori gridando con frenetica ed
orribile compiacenza : Æqualis astris gradior , et cunctos super Altum superbo
vertice attingens polum, Nunc decora regni teneo , nunc solium patris . Dimitto
superos : summa votorum attigi . e Ma il fatto atroce non ancora lo appaga :
gli bisogna compiere il lutto di un padre , rivelandogli il tremendo mistero ,
a fin di saziarsi di vendetta in veder gl' impeti del suo disperato dolore .
All'appressarsi quivi di Tieste , ei da prima si cela per udirne il solitario
linguaggio : indi si mostra ; ed invi tando il fratello a finir seco di
celebrar quel giorno di letizia , gli offre una tazza di vino in cui è misto il
sangue de' prin cipi uccisi . Questi , contento in parte della riacquistata
pace , e in parte agitato da oscuri perturbamenti di animo , chiede affannoso
che gli sia concesso di porre il colmo al suo giubilo abbracciando i figliuoli.
Atreo lo tien sospeso con espressioni equivoche, e lo sollecita sempre più a
bere in quella tazza : se non che a quel misero , nel riceverla , sembra veder
fuggire il sole , scuotersi la terra , sconvolgersi gli elementi ; e rinno vando
le istanze di rivedere i figliuoli , il mostro si scopre , glie ne gitta a '
piedi le teste sanguinose , dicendo : gnatos ecquid agnoscis tuos ? Qui Seneca
ritrova uno di quei felici motti , per la cui vibrata energia è solamente
notabile : peroc chè Tieste ansante a cosi nero attentato , non richiama in se
gli accenti smarriti, se non per esclamare , agnosco fra trem ! .... e cade in
delirio smanioso . Credendoli solamente uccisi, ei domanda con fremito di
poterne almeno seppellire i cadaveri ; allor che l'empio gli svela ch ' ei li
avea già divo rati , e gli narra tutto lo scempio che si era studiato di farne
. Le furie di Tieste e le insultanti risposte di Atreo , che gode a quello
spettacolo di orrore , chiudono la scena. Vi ha certa memoria che una tragedia
di Tieste fosse anche stata scritta da Euripide, la quale va fra le tante di
quel teatro che si sono sventuratamente perdute : e Seneca forse l'ebbe
sott'occhio , ad attingerne per lui , non foss' altro , la stomachevole idea .
Quali forme particolari di dramma tica esecuzione il Greco poi avesse adottate
con destrezza per temperar l'orribile del soggetto fondamentale , non vi ha sto
rico indizio da poterne rettamente decidere. Altrove si è però notato , che non
ostanti le tendenze di quel poeta per la di pintura degli eccessi dolosamente
criminosi, tendenze che fra le sue mani pervertirono si bruttamente l'arte , il
popolo di Atene gli era pur tuttavia di costante freno a non lasciarsi
precipitare in troppo aperte mostruosità ; ed ei più volte ne avea fatto a suo
danno e scorno il crudele esperimento. Può in conseguenza tenersi ch' ei
procurasse di velare in gran parte le incredibili atrocità onde le vecchie
tradizioni aveano corredato a' posteri quel famoso avvenimento de' tempi eroici
della Grecia ; e che Seneca s ' industriasse al suo solito di anne rirlo oltre
misura , frastagliandolo a modo proprio con quella sua fantasia pregna dello
spettacolo reale di tutte le più turpi enormezze. Alcuni han creduto infatti,
che la descrizione di quella parte della reggia di Micene ove si finge che
Atreo spegnesse i nipoti , fosse fedelmente ritratta da quella parte del
palazzo de' Cesari in Roma, che Nerone avea destinata alle sue laide passioni e
crudeltà segrete. È possibile ancora che Seneca traesse altre ispirazioni alla
sua opera dalla tra gedia latina , che, siccome Ovidio narra , Vario e Gracco
com posero insieme su i casi di Tieste , e che probabilmente è la stessa in
seguito divulgata sotto il solo nome di Vario , di cui la storia di quel secolo
ci ha serbata rimembranza. A ogni modo , il fatto vero o non vero su cui si
fonda questo tragico lavoro , non meritava esser cosi rilevato in tutta
l'asprezza delle sue giunture e l'abbominevole nudità delle sue forme, che in
un secolo in cui i più esecrandi at tentati e le più truci e inudite vendette
facean parte integra e special delizia della vita pubblica e privata di ogni
uomo. Col sicuro presentimento che a' suoi contemporanei non ne sarebbe
incresciuta la dipintnra, Seneca lo tratto senza velo : e i suoi sforzi nel
dare alcun contrasto di luce a quelle tene bre infernali, restarono inefficaci.
I tre giovinetti sacrificati all'ira dello scettrato cannibale di Micene, non
muovono che una pietà volgare e ſuggevole , poiché cadono pari a mutoli agnelli
che il famelico lupo divora mugolando nelle sue grotte di sangue. Nè alcuna di
più eminente ne muove pure lo sten tato ritorno di Tieste sulle vie della virtù
e della giustizia , si perchè un tal ritorno può sospettarsi dettato dalla
pienezza delle sue miserie , e si perchè il suo violento e consumato in cesto
con la sposa del germano , è un fatto di sua essenza ir reparabile , e non si
cancella o ripurga per pentimenti per lacrime. L'orror cupo e nefando che spira
il carattere di Atreo , è l'unico affetto che domina e inviluppa ferocemente
l'azione : se non che, soffocando a un tratto tutte le potenze dell'anima , le
addormenta in uno stupor convulsivo , che di strugge ogni vitalità di
sentimento negli spettatori , ed abban dona il personaggio alla sola compagnia
di sè medesimo. E conviene saper grado all'autore di aver nell'ordito messa giù
ogni maschera d'ipocrisia . Conscio che il suo Atreo è un mo stro fuor di
natura , ei lo allontana diligentemente da ogni specie di contatto con la
natura . In lui , niuno di quei palpiti precursori che si associano al
concepimento di un grave e spaventevole delitto ; niuno di quei terrori
salutari che arre stano involontariamente la mano armata di un pugnale omi cida
; niuno di quei rimorsi che la rea coscienza genera a un tempo e ritorce contro
a sè stessa innanzi allo spettacolo di una già eseguita scelleratezza . A che
infatti porre in mostra gli ordinari fenomeni del cuore umano per attaccarli a
un essere al cui tipo la tempra dell'umanità rimansi compiuta mente estranea ?
.... Ma usciamo alfine di questo pattume : i comentari sono superflui dove i
fatti parlano da sè in guisa , che ad ogni uomo di mente sana e di cuor non
guasto è facil cosa il valu tarli . Ne mi rimane intorno a questo autore se non
a preve nir brevemente qualche obbiezione che molti per avventura saran tentati
di oppormi. Alcuni , per esempio, col bel romanzo del Diderot alla mano ,
diranno che io in questo esame ho troppo annerito il carattere morale di Seneca
; ed a costoro , senza inutili contese , lascio piena libertà di alimentare la
loro passione pe' romanzi , e di farsene un idolo : l’umana viltà sovente ha
deificato tanti mostri, che aggiugnervi anche quello il quale, giusta la grave
testimonianza di un Tacito, diede apertamente opera , se non a concepire , a
consumare almeno un matricidio , non dee poter cagionare alcun nuovo scan dalo
. Altri , con l'autorità di Marziale e di Sidonio Apolli nare , diranno ,
dall'altro canto , che vi ebbero tre fratelli conosciuti sotto il nome di
Seneca ; e che il teatro venne ascritto sempre , non al primo che fu precettore
di Nerone , ma bensì ad Annio Novato , ch'era il secondo. Potrei rispon dere
che uomini dottissimi in fatto di latina erudizione , quali sono un Giusto
Lipsio , Erasmo, Einsio , i due Scaligeri , ed altri non pochi , attribuirono
al filosofo gran parte di quelle trage die, senza lasciarsi punto illudere
dalla circostanza ch'esse fos sero state pubblicate col nome del fratello : e
ch'egli real mente vi abbia cooperato, lo attesta Quintiliano , il quale net
tamente lo addita come autore della Medea . Potrei soggiu gnere che , ove
quelle tragedie si paragonino attentamente con le prose del filosofo , basta la
più leggera critica per rav visar nelle une e nelle altre le medesime tendenze
di spirito , le medesime pretensioni di dottrina , spesso il medesimo fondo di
pensieri , più spesso ancora le medesime stentate forme di lingua e di stile .
Se non che tutte queste discettazioni erudite sono di niuna importanza per me.
Quando anche mi si dimostri con matematica evidenza che le persone eran diverse
, niuno potrà luminosamente provarmi che la tempra delle anime non fosse la
stessa . Nelle mie investigazioni è stato in me principal di segno di
apprendermi, non all'individuo materiale , che in teressa la storia degli
uomini più che la.critica de' tempi , ma bensì all' individuo astratto , che
vien come lucido specchio in cui fedelmente si riflettono le sembianze di un
secolo con tutte le caratteristiche impronte , e tenaci abitudini , e maniere
sue proprie di sentire , di pensare e di vivere. Se infatti biz zarria taluno
volesse attribuir quel teatro ad altro poeta con temporaneo , a Lucano , per
esempio , ch'era figlio del terzo fratello di Seneca il filosofo , cangerebbe
egli mai lo stato della quistione ? Il famoso cantore della Farsalia non fe'
onta all' egregio zio : prese parte attiva in una congiura celebre , che mise
Roma tutta in commozione ; e , scoperto appena , tentò fuggir morte ,
denunziando vilmente i suoi complici , tra per i quali era sua madre :
condannato indi a perire , perchè non era facile il placar Nerone per simil
genere di meriti , affetto eroica fermezza ; e ne’momenti supremi declamò versi
allu sivi al suo stato ; e del sangue che gli usciva dalle segate vene fe '
generosa libazione a Giove liberatore. A che andar più oltre mendicando prove ,
fatti e ravvicinamenti ? Eran tutti cosi : ed il mio scopo essenziale si fu di
chiarire, che ingegni educati disgraziatamente in mezzo a realità prosaiche e
ributtanti, non poteano produrre che opere drammatiche ributtanti e prosaiche.
Le ingenue ispirazioni della natura esigono am piezza di spazii congiunta a
splendore di analoghe circostan ze ; e le grandi fantasie non si sviluppano al
certo nelle piazze de' patiboli. FRANCESCO
PAOLO BOZZELLI (1786-1861). 1. La morale di questa filosofia fu scritta da un
altro napole tano esiliato per i moti politici del 1820 21 ; che merita anche
lui almeno un breve ricordo in questa storia : Francesco Paolo Bozzelli. La sua
vita ha molti punti di contatto con quella dello scrittore del quale abbiamo
ora finito di parlare ; e meriterebbe uno studio speciale. Il Bozzelli nacque
in Manfredonia il 22 aprile 1786 (1).A venti anni era a Napoli a studiar leggi
sotto Michele Terracina e Ni cola Valletta. Si laureò avvocato ; ma presto
abbandonò la car riera forense, essendo stato nel 1813 nominato per concorso U
d i tore del Consiglio di Stato. Nel 1815 fu ispettore generale della
Sopraintendenza generale di salute ; e l'anno seguente per lo zelo e
l'operosità dimostrata in occasione della peste di Noia, pro mosso Segretario
generale della stessa Sopraintendenza e nominato cavaliere. Nel 1820 presentato
dal Parlamento in una terna per Consigliere di Stato ; ed ebbe infatti questo
alto ufficio nel di cembre di quell'anno (2).Nel successivo fu nominato
Commissa rio civile per l'approvvigionamento delle truppe in Abruzzo. Ma,
caduta la libertà, dovette anch'egli cadere ; e fu imprigionato, quindi
proscritto. Nel giugno 1822 si rifugiava a Parigi ; donde passò nel '26 a Londra,
per tornarvi nel 1828. E a Parigi quindi (1) Traggo le notizie biografiche di
lui da un clogio funebre, scritto su informazioni fornitedalnipoteomonimo del
Bozzelli:Sulferetrodelcav.F. P.Bozzelli,paroledette il 27 febbraio 1861 nella
Congrega dei ss. Anna e Luca dei professori di belle arti, dal l'architetto
CAMILLO CASAZZA.Napoli,Cons,1864;opuscolo di 8 pp.in-4.°posseduto dalla Società
napoletana di Storia patria. (2)Diluinon
sidicenullanell'opuscolo,delrestopertantirispettideficientissimo, diVINCENZOFONTANAROSA,IParlam.nas.napol.perglianni1820e1821,mem.edoc.,
Roma,Soc.D. Alighieri,1900. FRANCESCO PAOLO BOZZELLI 173 rimase
fino al 1837 ; nel qual anno gli fu dato finalmente di ri tornare a Napoli.Dove
riprese la carriera forense,e rimase tutto il r e s t o d i s u a v i t a . N e
l ' 4 4 , p e r s o s p e t t o d i c o s p i r a z i o n e , f u a r restato e
tradotto nel forte di S. Eramo; ma riottenne subito la libertà, anzi acquisto
la fiducia di Ferdinando II. Il quale lo n o mino socio ordinario della R.
Accademia delle scienze morali e più tardi Presidente perpetuo dell'intera
Società Borbonica,ora Reale ; e nel 1848 lo chiamò a far parte del Ministero,
come ministro del l'interno . E d egli redasse lo statuto . Si ritirò
nell'aprile e fu n o minato un'altra volta Consigliere di Stato.Ma nel maggio
tornò al potere e condusse la reazione che seguì all'infausto 15 di quel mese .
E ministro resto, da ultimo col portafogli dell'Istruzione, fino all'agosto
1849. Quindi si ritrasse a vita privata,in una villa della collina di
Posillipo,dove fini isuoi giorni il2 febbraio 1864. 2. Come scrittore è
particolarmente noto per le sue ricerche Della imitazione tragica presso gli
antichi e i moderni (1), dove in tese a combattere la tesi difesa dallo
Schlegel nel suo Corso di lette ratura drammatica.Ma eglifuanche poeta non
mediocre(2),eau tore di parecchie altre soritture di estetica ; fra le quali
meritano speciale menzione le seguenti : De l'esprit de la comédie et de l'in
suffisance du ridicule pour corriger les travers et les caractères, p u b
blicata in francese a Parigi nel 1832 ; Cenni estetici sulle origini e le
vicende della poesia ebraica (3), nonchè due memorie lette al l'Accademia di
Napoli : Cenni cstetici sulle origini e le doti del teatro indiano; In quale
dei cinque sensi a noi conosciuti è da scorgere il proprio ed efficace organo
della bellezza. Il solo titolo di questa memoria basta, mi pare,a farci
intendere che razza di estetica fosse quella del Bozzelli. Nel 1838 annunziava
un trat tato di estetica, pubblicandone l'introduzione in una rivista(1); (1)
La 1.a ediz, fu fatta a Lugano nel 1838 in 2 voll. L'edizione corrente è quella
delLeMonniernel1861purein2voll.Mafral'anael'altracen'èunasecondacorretta e d a
c c r e s c i u t a d i u n c a p i t o l o s u l t e a t r o s p a g n u o l o
, i n 3 v o l l ., N a p o l i , s t a m p e r i a d e l V a g l i o 18:50
(sulla copertina 1856) in quella Biblioteca italiana pubblicata per cura di B.
Fabbrica tore,che accolso anche la Storia generale della poesia del Rosenkranz,
tradotta dal De Sanctis (1853-54). E l'editore annunziava che all'Imitazione
avrebbe fatto seguire altri 2 voll.contenenti scritti del tutto inediti del
Bozzelli.Sull'Imitazione,v.ULLOA,op.cit., II,330.
(2)VedilesuoPoesievarie,Napoli,DeBonis,1815;eintornoadesseULLOA,I,244, e
l'articolo di V. IMBRIANI nel Giorn,napol.della domenica,1882,an.I,n.20.
(3) Milano, 1842. (1) Vodi il suo art. Filosofia dell'estetica nel Progresso
del 1838. 174 CAPITOLO V ma disgraziatamente il manoscritto gli fu
involato, come ci dice un biografo, nella prigione di S. Eramo. Anonimo uscì
nel 1826 un suo Esquisse politique sur l'action des forces sociales dans les
différentes espèces de gouvernement, che egli aveva mandato m a noscritto da
Londra a un suo amico di Brusselle, e fu da questo p u b b l i c a t o a s u a
i n s a p u t a . F u l o d a t o d a l T r a c y e il n o m e d e l l ' a u
tore scoperto in una recensione che ne fece con lode il Daunou nel Journal des
Savans ; onde valse a prolungare l'esilio del Boz zelli, non potendo le idee
liberali sostenute in quel libro essere approvate dal governo di Napoli. E
molti brevi scritti inseri in riviste straniere, durante l'esilio,e negli Atti
dell'Accademia a Napoli, che non giova qui ricordare (1); essendoci qui
proposti soltanto di dare una notizia d'una sua più notevole opera : Essais sur
les rapports primitifs qui lient ensemble la philosophie et la morale,stampata
a Parigi nel 1825,eristampata nel 1830 col ti tolo più breve De l'union de la
philosophie avec la morale (2); la quale rappresenta davvero un tentativo
storicamente considerevole. 3. Il Bozzelli si prefigge in essa lo scopo di dare
alla scienza della morale quell'ordine rigoroso , quell'unità sistematica , che
erano stati raggiunti, secondo lui,dalla filosofia speculativa dopo Bacone,
ossia da quando essa cominciò a fondarsi sull'esperienza : di fare perciò della
morale, che si trattava ancora sotto la forma vaga d'una raccolta di
osservazioni staccate, una vera scienza filosofica. Perchè, egli dice,« la
philosophie n'est pas seulement (1)Una sessantina di saggi dice il Casazza, che
ne dovette avere innanzi l'elenco. Ma noi non no conosciamo cho pochi: e
menzioneremo solo il Disegno di una storia delle scienze fllosofiche in Italia
dal risorgimento delle lettere sin oggi (ostr. dagli Atti dell'Ac cademia di
sc.mor.e pol.di Napoli,del 1847); dove sono alcune considerazioni superfi ciali
intorno alle tendenze spiccatamente filosofiche delle menti del mezzogiorno
d'Italia e a quel giusto mezzo che,quasi per il loro vivo senso artistico, gli
Italiani in generale avrebbero , secondo l'A., mantenuto tra le dottrine
estreme del materialismo e dello spi ritualismo astratto. (2) Noi non
conosciamo che questa 2." odiz. di Paris, Grimbert et Dorez, 1830 (vol.di
pp . 564 in -8. ). Anche in questa ediz.,del resto,il titolo ripetuto dopo un
Discours prélimi naire è Essais sur les rapports ecc.E a quest'edizione si
riferiscono le nostre citazioni.Il PICAVET
(Lesidéologues,Paris,Alcan,1891,p.549),dandouna brevissimanotiziadellibro, che
citaEssaisecc.,dà la data del 1828. Ma dev'essere una svista.La data del 1825 è
data dal Casazza e dal cenno che sul Bozzelli si trova nella Grande
encyclopédie. Sul libro, si cita una recensione del Lanjuinais nella Revue
encyclopédique, vol.26.o Il Casazza infine nel 1864 diceva che il nipoto
omonimo già ricordato « con rispettosa ossequenza al nomo dello zio,or ora
porrà allo stampe la traduzione dell'opera Saggio sui rapporti,ecc.>,
FRANCESCO PAOLO BOZZELLI 175 la clef de la morale,elle en est l'essence
même ».Non disconosco che importanti concezioni rigorose della morale c'erano
già state in Germania après les ramifications de la doctrine de Kant (1). M a
non erano che concezioni di unitari, com'egli chiama gl'idealisti; di unitari o
teisti, o assoluti. E ormai è chiaro di quale filosofia l'autore intendesse
parlare, volendo filosofica la morale. Egli insomma voleva per questa qualche
cosa che potesse paragonarsi agli scritti concernenti la teorica della
conoscenza (philosophie egli dice) di Locke, di Condillac, di Destutt de Tra cy
: « ces trois écrivains qui semblent se succéder exprès pour ajouter l'un à
l'autre, pour serrer de plus en plus l'analyse et l'enchaînement des faits,
pour que l'erreur echappée à la pour suite de l'un soit atteinte par l'autre
jusque dans ses derniers retranchemens; ces penseurs enfin qui brillent comme
trois points lumineux dans l'histoire de l'esprit humain , et qui éclairent la
route de la vérité,pour empêcher que personne ne puisse plus s'égarer dans le
vague des hypothèses »(2). 4. Le azioni umane , la cui direzione costituisce
l'oggetto della morale, non sono apprezzabili se non a patto che si riferiscano
alle affezioni che le determinano. La scienza della morale, per tanto, si fonda
sulla conoscenza delle cause per cui tali affezioni si g e n e r a n o , si s u
c c e d o n o , si c o o r d i n a n o : si f o n d a , o g g i si d i r e b b
e , sulla psicologia. E come il principio d'ogni fatto spirituale è nella
sensazione, bisogna cominciare da questa. 5. La sensazione è un fenomeno del
nostro essere,che avviene internamente,dentro di noi(3);questa è una verità
intuitiva,at testataci dalla coscienza. Il numero delle sensazioni è infinito;
ma esse entrano fra di loro in certi rapporti; il che non sarebbe possibile
senza un sostegno, un centro, un principio generale e permanente di tutte
queste affezioni.È un'induzione questa asso lutamente necessaria, perchè unica.
Noi non conosciamo diret tamente questo qualche cosa che è la base delle
sensazioni; m a lo scopriamo per i suoi effetti, come la prima condizione di
essi, come una potenza particolare,che sipotrà indifferentemente chia mare
essere senziente, anima, spirito, intelligenza, sensibilità. (1)Ma non pare
conoscesse le opero oticho di Kant o de'suoi epigoni.Di Kant cita solo le
Considerazioni sul sentimento del bello e del sublime;e,salvo errore,nella
tradu zionefrancesedolKoratry.L'accennochesifaap.464eseg.allamorale
disinteressata di Kant non prova una cognizione diretta delle opere kantiane. (2)
Pag. 12. (3) Pag. 41. .. 6. M a la sensazione rappresenta
'sempre qualche cosa di estra neo all'essere che sente : non si potrebbe
concepire in noi la pre senza d'una sensazione, spogliata da ogni rapporto con
oggetti dif ferenti da noi.Sicchè bisogna convenire,che vi sono realmente causc
esteriori che noi conosciamo soltanto dai loro effetti su noi, e che sono la
seconda condizione, non meno indispensabile della prima, per lo sviluppo della
sensazione : e il loro insieme si dirà natura, mondo , universo, o, più
semplicemente, esistenze che ci sono estranee. Per ammettere queste esistenze
l'argomento più luminoso, se condo il Bozzelli, è che quando mancano certe date
sensazioni, non accade mai d'imbattersi negli oggetti che possono produr
le(1).Ognun vede che l'argomento è molto debole, per non dir nullo: ma infine «
tous ceux qui se tiennent dans les bornes d'une espèce de doctrine pratique et
de simple sens c o m m u n , en sont pleinement d'accord ». E questo è
verissimo. 7. Contentiamoci, ad ogni modo, per la scienza dell'anima e
dell'universo,diqueste semplici verità d'induzione:erinunziamo alle ricerche
metafisiche sull'essenza dell'anima e sul principio generatore dell'universo.
L'impossibilità d'una soluzione scienti fica dei problemi metafisici è dimostrata
dal fatto che non ci sono due pensatori che abbiano dato una stessa soluzione :
quot capita totsententiae.Se oggi,diceilBozzelli,sisaqualchecosadichiaro in
questa materia, si deve piuttosto ai lumi della religione po sitiva che ha
tagliato i nodi con la sua autorità (2). 8. La sensazione non importa
semplicemente la rappresentazione di cause esterne,l'appercezione delle qualità
dell'oggetto, ma an che una immancabile alternativa di dolore o di piacere. Una
sen sazione che non s'accompagni con un'emozione gradevole o in cresciosa,è
un'astrazione senza realtà. La sensazione è tutta la sensazione: ossia fatto
rappresentativo oggettivo e fatto emotivo ( 1 ) P a g . 4 3 . D e l r e s t o ,
il B o z z o l l i a m m e t t e l a o g g e t t i v i t à d e l l a c o s a ,
m a n o n a m m e t t e quella dello qualità: « Dans la réalité, une sensation
ne représonte rien en elle-même,
parcequ'ellen'estriendesemblableàl'objetquilaproduit (pag.56). 176
CAPITOLO V chia come fisica ; e i positivisti d'oggi e gli altri agnostici non
hanno nessuna la nuova conclusione È la vec de 'critici negativi di ogni m e t
a della sottomissione rità religiosa. È la conseguenza ragione di
scandalizzarsi forze della ragione. del Bozzelli logica e fatale all'auto della
sfiducia nelle (2) Pag. 45. FRANCESCO PAOLO BOZZELLI 177
soggettivo. Donde la vera classificazione delle facoltà dell'anima
inintuitiveeattive;leunestrumento dellaconoscenza,lealtre dell'azione.Le forme
rappresentative sono icaratterifilosoficidella s e n s a z i o n e ; i f e n o
m e n i d i p i a c e r e e d i d o l o r e , i c a r a t t e r i m o r a l i
(1). 9. Il piacere e il dolore ci sono noti immediatamente, perchè li proviamo
: m a la ragione del loro accadere è impenetrabile. In compenso,la loro
conoscenza è nettae distintaper modo che a nessuno è possibile confondere l'uno
con l'altro ; anzi ognuno sente il piacere come un'affezione di natura
diametralmente op posta al dolore. 10. Ora, l'idea di sensazione è inseparabile
da quella di m o vimento. Già essa, consistendo in fondo in un cangiamento di
stato, ossia in un passaggio da uno stato ad un altro, non può avvenire senza
movimento ! Ma essa stessa poi genera un m o vimento ; e come essa ha un doppio
carattere morale, secondo che è piacevole o dolorosa,è chiaro che determinerà
una doppia specie di movimenti. Quei fenomeni esteriori e visibili che si
osservano nell'uomo investito dalla gioia o dalla tristezza, non sono che una
conseguenza organica d'un primo movimento che si determina per tali sentimenti
nell'anima. E per analogia con i movimenti che si vedono nel corpo, noi
possiamo dire,che ilm o vimento correlativo dell'anima ora è espansivo,ora è
coercitivo: espansivo quando si tratta di piacere, coercitivo quando sitratta
di dolore. 11. Il Bozzelli combatte la vecchia dottrina edonistica epicu rea,
rinnovata nel sec. XVIII da Pietro Verri nel suo Discorso sull'indole del
piacere e del dolore (1773)(2), che il piacere con sista nella cessazione del
dolore.Che significa che ildolore cessa? Il dolore,come il piacere,è un
carattere della sensazione: sicchè può cessare se cessa la sensazione dolorosa.
E se cessa la sen sazione, non può esserci nè anche il piacere ; perchè anche
il piacere è carattere della sensazione, e non può esser prodotto da niente. E
poi : contro la dottrina del Verri sta l'esperienza comune degli oggetti, parte
noti come causa diretta di sensa (1) Ecco perchè e in che senso il Bozzelli
distingue la scienza della morale dalla filosofia. (2)Vedi M. LOSACCO, Le
dottrine edonistiche italiane del sec.XVIII, Napoli,1902 (e s t r . d a g l i A
t t i d e l l a R . A c c . d i S c . m o r . e p o l . d i N a p o l i , v o l
. X X X I V ), s p e c i a l m e n t e pp.35 e segg.; dove appunto sarebbe
stato opportuno ricordare le osservazioni fatte al Verri dal Bozzelli (Essai
premier,chap.VI). zioni gradevoli, e parte, di sensazioni dolorose
: gli uni e gli altri come forniti di caratteri dipendenti dalle loro qualità
par ticolari ed intrinseche. Se il piacere fosse generato dalla cessa zione del
dolore, delle due l'una : si dovrebbe ammettere cioè, o che in natura non
esistono oggetti piacevoli di nessuna specie, e che tutto l'universo non è che
una causa unica e continua di dolore; o che, se alcun oggetto piacevole esiste,
esso dev'essere considerato come una creazione inutile o come un'aberrazione e
una mostruosità fuori dell'ordine normale delle cose. E in verità non si può
concepire niente di più strano e di più assurdo.Certo, bisogna riconoscere che
il piacere attinge un maggior o minor grado d'intensità secondo che succeda a
un dolore più o meno vivo,o più o meno rapidamente cessato. Ma il piacere è uno
stato positivo, come il dolore. Nè vale ricorrere come fa il Verri a quei
dolori oscuri, equi voci, quasi inconsci, che egli dice dolori innominati, per
ren der ragione di quei piaceri che l'esperienza non ci mostra come successivi
a un dolore. L'affermazione di siffatti dolori è asserzione
vaga,diceilBozzelli,epocodegna dellaseverità dell'analisi: contraddetta dal
fatto delle serie di sensazioni associate, tutte piacevoli (1). 12. Ma torniamo
ai gradi dello sviluppo dell'anima. Il primo è dunque quello attestatoci dal
sentire:ossia l'attitudine dell’a nima a sentire, o sensibilità propriamente
detta. Questa facoltà, come ogni altra, è attiva, checchè ne dica il
Laromiguière. In fatti, dire facoltà passiva è una contradictio in adiecto :
perchè fa coltà viene da facere, sinonimo di agere ; ed è perciò lo stesso che
attività. La sensibilità si dice passiva, perchè le sensazioni sono necessarie
e come imposte: non essendo in poter nostro di evi tare l'eccitamento degli
stimoli esterni, nè, una volta eccitati, di non provarne le impressioni
sensibili. M a il senso non è semplice recettività ; ei non ha niente di simile
a un corpo fisico in riposo che riceva un urto meccanico da un altro corpo che
è in m o v i mento . L'anima nell'atto che riceve quel dato stimolo, risponde
all'impressione esterna, facendo nascere la sensazione, cioè « (1) Il Bozzolli
ha ragione di notare al Verri che oltre e meglio di Platone, Montai gne ,
Cardano e Magalotti, avrebbe potuto citare tra coloro che avevano sostenuto la
sua dottrina, Epicuro : pel quale il vero piacere era appunto oneExipeous
Tavtos toj a d yoovtos (DIOG.L.,X,139).Vediunmio articolonellarivistaLa
Criticadir.daB.CROCE, fasc.di marzo 1903,an.I,pp.127-33. 178 CAPITOLO V
un FRANCESCO PAOLO BOZZELLI 179 13. In questa facoltà del senso
tutte le altre trovano il prin cipiodellorosvolgimento.Datoilcarattereespansivo
delpiacere, bisogna ammettere nell'anima una specie di attività differente da
quella del senso. L'essere senziente pel piacere « ne sent pas simplement ; il
s'élance dans sa propre modification , et s'efforce à tout prix de s'y attacher
». C'è qui uno sdoppiamento d'atti vità:un'attivitàsente,eun'altrasisforzadiconservareuno
stato.. L’una e l'altra sono facoltà elementari;e la seconda dicesi volontà. Di
qui si vede che lo sviluppo della volontà comincia dalla prima sensazione
piacevole ; poichè il dolore è coercitivo . M a il dolore ha un'altra funzione
(2). Il piacere sviluppa la doppia attività dell'anima sensitivo -v o litiva;
il dolore la sola attività sensitiva. Sicchè ilsuccedere del dolore al piacere
non può riuscire indifferente all'anima; la quale non può non raffrontare i due
stati, e sentire la loro diversità . Ora, sentire questa disparità tra isuoi
modi di essere,non è sen tire gli stessi modi di essere separatamente, e
ciascuno per sè. Questo nuovo sentire è quindi l'effetto d'una terza facoltà,
ele mentare anch'essa, dell'anima ;è ciò che dicesi propriamente un giudizio .
14. Queste del senso, del volere e del giudizio sono le tre fa
coltàprimitivedellospirito;leleggi,perdirlaconDugald Ste art, della nostra
costituzione mentale. Esse non sono distinte per modo che ciascuna di esse
sorga a misura che condizioni particolari del suo sviluppo vengano
sucessivamente a verificarsi; perchè l'essere sensitivo è uno ; e fin dalla sua
prima risposta aglistimoliesterni,eglisielevaintuttalapienezzadellesue po t e n
z e , c o m e m e c h e s e n t e , m e c h e v u o l e , e m e c h e g i u d i
c a (3 ). P u r e , c o m e l ' e s p e r i e n z a u m a n a n o n si o c c u
p a a f f a t t o d e l l e e s i s t e n z e in quanto indipendenti da ogni
rapporto con noi (non le afferma, nè nega), cosi per la nostra esperienza non
importa che le fa coltà primitive dell'anima siano tutte e tre originarie: essa
non fenomeno sui generis, che si riferisce all'oggetto esterno, senza
però rassomigliargli e senz'aver nulla di comune con esso » (1).Il
cheèattivitàenonpassività.– Sicchéquest'argomentodelLa romiguière per togliere
la sensazione dal seggio in cui il sensi smo , fino a quella che il Picavet
chiama la seconda generazione di ideologi, l'aveva collocata, come fonte e base
di ogni prodotto dello spirito, non ha alcun valore. (2) Pag. 141. (1) Pag .
133. (3) Pag . 149. tien conto nel me che sente,del me che vuole,nè
del me che giu dica:questi me non ancora sirivelano; sono,ma per noi come non
fossero. Per tenerne conto,sì da non ammettere nessuna gra duazione,nessuno
sviluppo nella formazione dell'anima, la filoso fia dovrebbe spingere l'analisi
al di là di ciò che si è manifestato allanostraanimainun
modopositivoereale(1).Insomma,ilBoz zelli afferma,come sa e come può,la
necessità razionale di conci- . liare il concetto dell’a-priori dell'anima col
concetto dello sviluppo di essa. 15. In questo sviluppo la volontà ha una parte
importantis sima,come s’è visto.Senza la volontà l'anima non potrebbe che
sentire, e non si eleverebbe mai all'altezza del giudizio. E poichè volontà
senza piacere è impossibile, il piacere è il cardine e il centro della vita
dello spirito. Esso è l'unico motivo del volere : e il Bozzelli non accetta
nulla della dottrina del Locke che il volere sia determinato da un'inquietudine
attuale (2). Il dolore non cimuove,macimortifica.Ildolorecimuove quandofuoridi
noi ci sia qualche cosa di piacevole il cui acquisto ci prometta u n s o l l i
e v o . M a a l l o r a n o n è p r o p r i a m e n t e il d o l o r e il v e r
o m o tivo, anzi quella sensazione piacevole che l'oggetto esterno ci fa
pregustare.Ildolorecome taleèassolutamentequietivo:nessuno può volervisi
sottrarre senza l'esperienza d'uno stato diverso, che sarà quindi il reale
motivo del voler suo. Non ci sono desiderii vaghi di liberarsi da dolori
attuali senza saper nulla dello stato in cui si cangerebbero. Si ha sempre
un'idea dello stato diverso che si desidera. Condillac disse bene (3): « Les
besoin ne trouble notre repos, ou ne produit l'inquiétude, que parce qu'il
déter mine les facultés du corps et de l'âme sur les objets, dont la privation
nous fait souffrir. Nous nous retraçons le plaisir qu'ils nous ont fait : la
réflexion nous fait juger de celui qu'ils peuvent nous faire encore ;
l'imagination l'esagere; et, pour jouir, nous nous donnons tous les mouvemens
dont nous sommes capables. Toutes nos facultés se dirigent donc sur les objets
dont nous sentons le besoin ». Or questo,osserva il Bozzelli, non è che un
commento di Locke; il quale, indicando il dolore come causa delle nostre determinazioni,esige
che v’abbia nello stesso teinpo fuori di noi quel tale oggetto piacevole che ci
promette un sol lievo. Ma in questo modo è un aperto tradirsi, è ammettere
di 180 CAPITOLO V (1) Pag. 150. (3 ) L o g i q u e , p a r t . I , c a p
. V I I . (2)Vedi LOCKE,Saygio,lib.II,cap.XXI,§ 31. FRANCESCO PAOLO
BOZZELLI 181 fatto ciò che con tanta fatica si combatte in teoria. Si, è « pour
jouir, come dice Condillac, que nous nous donnons tous les m o u vemens dont
nous sommes capables ». Il vero motivo dunque delle determinazioni volitive è
quel l'oggetto volibile posto fuori di noi,di cui parla lo stesso Locke. Ma
come s'ha da intendere questo fuori di noi ? Non certo nel senso spaziale:
perchè in questo senso l'oggetto resta sempre fuori del soggetto che lo sente.
Qui si tratta invece di posizione nel tempo ; vale a dire, l'oggetto è fuori di
noi in quanto non è ancora , può in avvenire esser posseduto da noi: in quanto
rispetto a noi è un oggetto futuro, laddove l'oggetto goduto può dirsi presente
e attuale. Di qui il principio, su cui il Bozzelli insiste a lungo e difende da
ogni possibile obbiezione, che il motivo di tutte le azioni umane sia la
sensazione piacevole dell'avvenire (1). 16. Or donde, dato un unico motivo
possibile, tanta varietà nelle azioni umane ? Egli è che l'anima, a cominciare
dalla sensa zione,non è,come fu già osservato,uno strumento passivo.Un'af
fezione poi, com'è data dalla sensazione, non resta immobile e inerte
nell'anima,che la elabora e la spiritualizza, decomponen done gli elementi
costitutivi (un oggetto nelle sue varie qualità di cui non è che l'insieme) per
distinguere questi l'uno dall'altro, e d'ognuno farne un centro d'associazione
d'altre affezioni o m o genee che concorrono a fissarvisi. Quindi un intreccio
di vincoli per cui le rappresentazioni sono fra di loro legate ; e quindi una
maggiore o minor forza in ognuna a seconda del più o meno stretto
collegamentocon altre;ecorrelativamente,una maggioreominor facilità in ciascuna
di esser ricordata e come d'esser proiettata pel futuro.Ora questa forza
intrinseca dell'anima,elaboratrice dei materiali dell'esperienza sensibile,non
pervenendo a uno stesso grado in tutti gl'individui e in tutte le età, è chiaro
che confe rirà un contenuto diverso al motivo del volere,e produrrà quindi la
varietà delle azioni. Insomma, essendo identica in tutti la natura dell'anima e
identici gli organi esterni che le porgono alimento, si genera ne'diversi
individui un diverso contenuto psi cologico, da cui dipendono le determinazioni
del motivo in so unico dell'umano volere. « Certo,dice con enfasi
ilBozzelli,quell'inflessibile Bruto che condanna a morte i suoi figli, e che
con occhio fermo assiste all'ese cuzione della sua terribile sentenza,sarà un
essere inconcepibile ma (1) Essai troisième, chap . I e II.
fuori del primitivo concetto della grandezza romana . Egli si slan cia
attraverso la notte dell'avvenire, e vede per quell'esempio di giustizia
spiegarsi sotto isuoi occhi,in una successione magnifica, cinque secoli di
gloria e di prosperità; vede la nazione più colos sale uscirne tutta intera e
coprire della sua potenza la faccia della terra ; e concezioni che spaventano
le anime comuni, rien trano per le anime straordinarie nei rapporti immutabili
del l'esistenza dell'universo »(1). 17. Il principio delle azioni umane,
dunque, è la sensazione piacevole di un oggetto futuro: o con termine più
semplice, il piacere. E la storia ce ne fornisce una conferma evidente. L'ori
gine della società non è che l'effetto di tale principio. Esso conduce il
selvaggio dalla caccia alla pastorizia, quando l'esperienza gl'insegni che le
intemperie o le malattie potranno impedirgli un giorno di procacciarsi la preda
necessaria al vitto : ed egli provvede all'avvenire impadronendosi, quando può,
di g r a n n u m e r o d i a n i m a l i p a c i f i c i , p e r e s e m p i o
d i c e r v i , e li c o n s e r v a vivi, per potersene nutrire al bisogno.
Esso fa sorgere accanto alla pastorizia l'agricoltura, quando l'uomo conducendo
gli a r menti alla pastura, acquistata la conoscenza degli alberi e delle
piante, comincia a sperimentarne l'uso, e a poco a poco a calco larne ivantaggi
che ne può ricavare con la coltivazione.Esso mena il pastore e l'agricoltore a
scambiarsi i prodotti superflui della loro diversa operosità,segnando quindi la
data della più potente rivo luzione nell'insieme dei loro bisogni e delle loro
facoltà. Quindi, dividendosi sempre più il lavoro e moltiplicandosi gli
scambii, sempre quell'identico motivo aduna insieme ad abitare in un sol luogo
consumatori e produttori, e crea le città. Poscia perfe ziona le arti, regola
le industrie, e fa nascere perfino le scienze. È questa la molla segreta di
tutto l'umano progresso. 18. E che è la proprietà se non un sostegno
dell'avvenire ? E a che si ricerca e si stabilisce, se non per assicurarsi il
piacere futuro? La proprietà è necessaria appunto perchè è necessario cotesto
sostegno dell'avvenire. E coloro che declamano contro la proprietà, esaltando
la comunanza dei beni, non sanno che si di cono , e si stenta a credere che
parlino in buona fede (2). E che ? La comunanza dei beni esclude forse la
proprietà?Una massa di mezzi di sussistenza appartenente a una colonia intera
senza appartenere agl'individui che la compongono,è inconcepibile.La 182
CAPITOLO V (1) P a g . 253 . (2 ) P a g . 276 . FRANCESCO PAOLO
BOZZELLI 183 proprietà individuale ci sarà sempre, sebbene ridotta al libero
uso che ciascuno può fare dei beni comuni; perchè in quest'uso è assicurato
appunto a ciascuno il sostegno dell'avvenire; che è la vera sostanza del
concetto di proprietà. Ma cogliendo il frutto, non s'è padroni di tagliare
l'albero che lo produce. Ma l'albero non è per ciò sempre una proprietà,alla
quale ognuno ha diritto di ricorrere, quando vuol soddisfare la fame ? M a questo
diritto appartiene egualmente a tutti gl'individui della colonia. Ma da quando
in qua la solidarietà del possesso ha distrutto il diritto di proprietà, che
ciascun solidale ha sullo stesso fondo ? E tanto è vero questo modo di vedere
che,quando questa massa di beni comuni cessi, per dissensi o usurpazioni, di
soddisfare ai bisogni di tutti gli individui della comunanza , cessa anche di
essere una proprietà, pel solo fatto che nessuno più vi riconosce l'appoggio
del suo avvenire;e allora ognuno per sussistere fa assegnamento sul suo lavoro
personale, e si crea una proprietà a sè, di cui gli altri non partecipano punto
il godi mento. Declamare, dunque, conchiude il nostro scrittore, contro la
proprietà è pigliarsela colle affezioni costitutive del n o stro essere.
Pretendere la proprietà con la comunanza dei beni, è giuocar di parole, é
appigliarsi a una differenza, che rispetto alla nostra natura sensitiva è nulla
(1), 19. E che è la legge se non una garenzia dell'avvenire ? Tutte le
definizioni diverse date da Cicerone, da Montesquieu , da G r o zio,da Rousseau
contengono forse ciascuna una verità,ma par ziale e incompleta. La legge non è
una semplice volontà, nè un pensiero generale, nè un'astrazione filosofica: ma
« una potenza sempre attuale, sempre formidabile,che nasce dal bisogno di con
servare inviolabili le affezioni più generose dell'anima. La pro prietà
basterebbe come sostegno dell'avvenire;ma questo soste gno è ad ora ad ora
scosso dalla violenza e della mala fede, con tro le quali urge appunto la
garanzia delle leggi . Certo la legge provvede a un vizio della convivenza
civile; e Tacito ha ragione : corruptissima republica,plurimae leges! 20. E se
si riflette, la stessa religione rispecchia quel fonda mentale motivo di tutte
le umane produzioni. Non è religione quella del selvaggio, che, atterrito dal
rimbombo del tuono nel mezzo della tempesta,si prosterna innanzi al corruccio
d'un Dio che ei si rappresenta posto sulla cima delle nubi ; o del
selvaggio (1) P a g g . 276-7 . 181 CAPITOLO V che all'apparire
del sole vedendo sorridere la natura, adora in ginocchio l'astro luminoso ,
ond'egli fa la dimora sacra d'un Dio benefattore : perchè il vero sentimento
religioso è ben altrimenti profondo. Religioso è l'uomo la cui anima si espande
a tutto ciò che v'è di più tenero e di più simpatico nei rapporti della natura
vivente , e sdegnando fieramente i limiti d'una tomba fredda e s i l e n z i o
s a , i n n a l z a l e s u e p i ù n o b i l i a s p i r a z i o n i o l t r e
il c o n f i n e d e l tempo e dello spazio : l'uomo virtuoso che l'ingiustizia
dei suoi simili ha gettato nelle tribolazioni dellavita,eche,non vedendo se non
nella morte il termine delle proprie miserie,apre l'anima alle illusioni
lusinghiere d’un'altra vita imperitura,e sospira la calma che si ripromette di
trovarvi.Negli uomini diquesta tem pra conchiude il Bozzelli s'eleva il
santuario della reli gione, dond'essa apparisce raggiante delle speranze più
consola trici. La religione nasce pertanto come l'infinito dell'avvenire(1). Disse
lo Shaftesbury, che il primo ateo dovette essere certamente un uomo triste e
malinconico. Il contrario anzi è vero, secondo il nostro romantico scrittore.
Le reveries seducenti della tristezza malinconica fecero nascere la religione ;
e l'ateo è un 21. Tutta l'umanità dell'uomo,dunque,cidice,che ogni deter
minazione dello spirito procede dal bisogno d'un piacevole avve nire. E in
questo bisogno perciò occorre cercare il reale fonda mento di quel fatto
umano,che è a sua volta la morale. L'etica del Bozzelli è,come ognun
vede,schiettamente edo nistica. E come ogni edonista, il Bozzelli concepisce la
morale come un fatto naturale,ed è risoluto avversario del concetto normativo
di essa. « L'homme, egli dice, ne doit être que ce qu'il est : la règle de sa
conduite ne répose que sur les lois de sa constitution fondamentale... Dire que
l'homme doit être par choix une cose tout-à-fait différente,de ce qu'il est par
essence, c'estprétendrequ'unarbrefaitpour produiredespommes,pro duise des
poulets ou des poissons » (3). E direbbe invero benissimo se questa concezione
realistica della morale egli non riattaccasse alla veduta metafisica
dell'antico edo nista,che honeste vivere est secundum naturam vivere; e se
ricer cui cuore freddo e gretto è incapace di allargarsi deliziose
d'un'anima alle espansioni tenera e gentile. La réligion et l'irréligion ne
constituent en dernière analyse qu'une simple sibilité (2) question de sen
essere il (1) Pag . 283. (2 ) P a g . 2 8 7 . (3 ) P a g . 2 9 2 .
FRANCESCO PAOLO BOZZELLI 185 cando nell'uomo stessoilfondamento effettivo
dellamoralità,egli non si mettesse innanzi l'uomo nella sua nudità primitiva
(1). L'uomo ancor nudo, il bestione di cui parla G. B. Vico, non ha ancora
moralità , è ancora natura : e bisogna aspettare, per dir così, che si vesta,
perchè diventi quell'essere nella cui costituzione una concezione realistica
della morale possa trovare il fondamento di fatto di questa.Ad ogni
modo,vediamo come quest'uomo ancor nudo acquisti col solo motivo del piacere la
moralità, secondo il Bozzelli . 22. La morale non è che una continuazione, o,
se si vuole, un'applicazione dell'analisi fin qui fatta delle forze operanti
nello spirito(2),Si rifletta. Se tutti gli oggetti circostanti fossero uni
formemente piacevoli,per obbedire alla propria natura, ed essere quindi
completamente felice, l'uomo non dovrebbe che abbando narsi agl'impulsi della
sua volontà spontanea . Ma , pur troppo, questa età dell'oro non è che
nell'immaginazione di Esiodo e de gli altri poeti antichi che la descrissero.
Purtroppo, le cose e gli stati sono ora piacevoli e ora dolorosi; e l'uomo, che
non ab bia accumulato una sufficiente esperienza, spesse volte s'inganna :
crede di seguire il piacere , e si trova innanzi il dolore : e p r o cede
sempre nella vita come naviglio in mezzo all'Oceano,ora favorito dal bel tempo
, ora sbattuto dalla tempesta . Ma i disinganni e i dolori lo rendono
riflessivo, distruggono in lui quel naturale abbandono agl’impulsi ciechi del
volere; lo rendono sempre più prudente, e più difficile nelle determinazioni
future. Gli farebbero contrarre l'abito della perplessità e della
irresoluzione, se non soccorresse il giudizio,che solo ha il po tere di leggere
nell'avvenire fondandosi sul passato,ed è in grado perciò di fornire una
garanzia all'anima che vuole, mostrandole il bene verace, incoraggiandola,
rassicurandola. Il giudizio, ricercando sempre i rapporti del mondo esterno con
l'uomo a fine di garentire il volere per il futuro, accumula via via un gran
tesoro di fatti positivi ; che non restano patri monio esclusivo dell'individuo
che ne fa esperienza,ma si comu nicano nelle famiglie, e si ereditano di
generazione in genera zione ; moltiplicandosi col tempo per l'esperienza degli
altri in dividui;permodo cheinfinel'uomositrovariccodituttiimezzi che occorrono
ai suoi vasti bisogni (3). (1) « L'analyse de la pensée a dissipé les romans,a
désenchanté les osprits,a montré l'homme dans sa nudité primitive >;pag.293.
(2)Pag.300. (3)Pag.308. Se non che questo fardello di esperienza
che cresce sempre, non può crescere indefinitamente : perchè finisce con essere
in sopportabile alla memoria. E che avviene ? Una parte di esso va lentamente
perdendosi nell'oblio.È vero che intanto nuove espe rienze aggiunge di proprio
l'individuo ; m a è tutto un versar acqua nella botte delle Danaidi.() almeno
sarebbe,se In queste massime, in questi apoftegmi, in tutte queste gene
ralizzazioni è la morale, una morale pratica, che diventa scienti fica quando
tutti i precetti, tutte le massime sono coordinate e messe d'accordo tra
loro,ridotte a sistema e subordinate a un'idea unica e centrale. La morale,
insomma, si riduce a una precet tisticadiprudenza;ogni imperativo,potremmo
direcon Kant,è ipotetico . 23. Come accade che la morale apparisca qualche cosa
di di verso ? 11 Bozzelli spiega anche la psicogenia del concetto corrente
della morale, come di un insieme di obblighi superiori, imposti alla nostra
natura sensibile e non derivati affatto da questa. Una volta formate le massime
generali, è naturale che, invece di fare ai figli delle lezioni pratiche
richiamando o narrando tutte le singole esperienze, si preferisca d'imprimere
nella loro m e m o ria quelle regole determinate che essi potranno poi
applicare nel loro interesse secondo i casi della vita; giacchè in tal modo
siri sparmierà tempo e fatica,e sarà tanto di guadagnato per l'inse gnamento
che si vuol dare. M a come fare accettare tali regole ai figli? La loro vera
giustificazione sta nell'insieme dei casi par ticolari, da cui sono estratte. E
rifare la storia di quei casi è impossibile ; tanto varrebbe continuare nel
vecchio sistema, e la sciar da banda le regole. Si pensa ad imporle incutendo
per esse un rispetto stabile e profondo, col dare ai fanciulli un'idea m i
steriosa della loro natura ed origine. Non si presenta la verità tutta nuda :
si crede anzi di ren 186 CAPITOLO V tervenisse di genio, che, fatta una
cernita non in l'opera degli uomini dotati d'una gran mobilità sieme tutti i
catenano e fondono masse di quelle esperienze simili e quindi generalizzando
con finezza e profondità carico di fatti individuali , in caratteri coloriti e
sfumati casi particolari intere di tali esperienze , e le rendono al pubblico
cui originariamente mero di parole partenevano,secondo lafineosservazione in
piccol n u ap del La Bruyère , coniate, chiare e precise, in apoftegmi per dir
cosi, in massime ed eleganti, in pensieri ingegnosi semplici : con cui si
sostituisce e minuziosi. da tutti il pesante e forza , messi in , in
FRANCESCO PAOLO BOZZELLI 187 derla più bella vestendola e abbigliandola
in costume da teatro.Si dice che quelle regole hanno un'origine soprannaturale,
che sono innate in noi ; che ognuno le porta impresse nel cuore. E vera mente
come figure rettoriche queste espressioni, dice il Bozzelli, potrebbero
correre. Si può dire, infatti, che Dio ci abbia dato queste regole nel senso
che egli ci ha fornito i mezzi di scoprirle e constatarle ; si può dire che
siano innate in noi, nel senso che noi siamo dotati delle facoltà adatte a
farcele scoprire (1). M a così potrebbe dirsi egualmente,che Dio ci ha
comunicate le leggi del moto,e che esse sono impresse nelnostrocuore,per ciò
solo che ci ha così fatti da apprenderle mercè l'esperienza e la rifles sione .
24. Non già che le leggi morali sieno convenzionali e arbi trarie. Esse sono
fisse e invariabili nell'ordine eterno delle cose ; dipendono dalla nostra
natura sensibile; come le leggi fisiche ap partengono intrinsecamente ai
corpi.Noi non possiamo cangiarle, nè sottrarci ad esse. Ma l'origine loro nel
nostro spirito non è differente in nulla dall'origine dei concetti che pure
abbiamo delle leggi fisiche. Certo, nel mondo fisico, sarebbe meglio limitarsi
a insegnare a un contadino come, coltivando e curando erbe ed alberi sel
vatici,i nostri padri pervennero col lavoro a sostituire alla fine, per la
nutrizione , frutti più dolci e più succulenti alle ghiande e alle radici. Ma
in pratica,è indifferente che gli si dica al con trario,che tutto si deve al
solo dono degli Dei ; e che a Minerva dobbiamo l'ulivo, a Cerere le biade e a
Bacco la vite.Il sistema è diventato falso,perchè si è esagerato ; e a forza di
voler cavare tutto dai cieli,s'è finito col farne scendere perfino il delitto e
la corruzione . M a oggimai , pare al Bozzelli che meglio si farebbe dicendo il
vero ai giovani ; mostrando loro come quelle regole di morale che, si additano
ad essi, non sono altro che la quintessenza del l'umana esperienza accumulata a
prezzo di infiniti dolori; e che seguirle è fare il proprio interesse, perchè
esse insegnano i mezzi di sfuggire al dolore. La morale del Bozzelli è per
questo essenzialmente intellet tualistica come quella di Socrate (2). Esser
virtuoso è sapere : sa (2) Ma la fonte diretta è HELVELTIUS; il quale già aveva
detto che bisogna « décou vrir aux nations les vrais principes de la morale ;
leur apprendre qu'insensiblement en (1) Pag . 320. per
veramente. E come Hobbes scrisse un libro De computatione seu logica,
bisognerebbe scriverne un altro : De computatione seu ethica : perchè non si tratta
anche in morale che di un calcolo (1). 25. Ma a questo punto il Bozzelli
prevede un'obbiezione: la vostra morale è impossibile, perchè, incatenando la
volontà al piacere, voi avete distrutta la libertà che è la condizione sine qua
non della morale. Intendiamoci : bisogna distinguere libertà da libertà. Io
ammetto , egli dice accordandosi pienamente col Bor relli,lalibertà,ma
comepotenzad'agiresecondoledeterminazioni (lella volontà, senza che alcuna
forza estranea Questa libertà d'agire esiste, ed è assoluta ; perchè non vi
sono ostacoli estranei di nessuna natura che le si possano opporre.Non ve ne
sono fisici; perchè, p.es.,l'impossibilità di saltare un fiume dipende dalla
limitazione naturale delle nostre facoltà muscolari, ossia da condizioni del
nostro essere. Non ve ne sono morali, a maggior ragione: perchè il non poter
derubare, il non poter as sassinare la gente, è un ostacolo alla determinazione
del volere, p i ù c h e a l l ' a z i o n e ; d e l v o l e r e , c h e t r o v
a il p r o p r i o i n t e r e s s e n e l n o n determinarsi mai per ciò che
può distruggere la sua felicità.Non ve ne sono,infine,sociali;perchè lostato
sociale,checchè ne dica Rousseau, non importa la menoma limitazione della
libertà natu rale ; perchè chi consideri le leggi civili secondo il fine per
cui sono istituite, esse non possono che essere d'accordo coi motivi della
volontà di tutti gl'individui per le quali sono dettate. E se in pratica,
scrive il liberale del '20, si osserva il contrario, la colpa non è del
principio:ora si parla della società, non delle società (2) 26. Qui il Nostro
ha un'osservazione preziosa, che avrebbe vivificata tutta la sua etica, se egli
se ne fosse ricordato a tempo , e che ci fa desiderare il suo Esquisse
politique, che non ci è riu scito di vedere.Il concetto dello stato di natura
in cui ogni uomo èlupoall'altrouomo,parealBozzelliun romanaffreur;esime
raviglia che sia mai potuto entrare nella testa di un essere ragio traînées
vers le bonheur apparent ou réel la douleur et le plaisir sont les seuls moteurs
do l'univers moral ; et quo lo sentiment de l'amour de soi est la seule base
sur laquelle on puissojeterlesfondementsd'une
moraleutile»(Del'esprit,disc.II,chap.XXIV).An che per Helveltius la virtù era
un calcolo, e il vizio un effetto dell'ignoranza . 188 CAPITOLO V Senza
opponga ostacoli. questa libertà la felicitàsarebbe impossibile ; e sarebbe
quindi anche impossibile la morale. (1)Vedi pag.461. (2)Pag.332.
FRANCESCO PAOLO BOZZELLI 189 nevole. Il vero stato di natura, egli dice,
non è che lo stato so ciale : e ciò è così semplice, cosi chiaro, così
intuitivo che non è mestieri dimostrarlo(1).Ma l'osservazione è quasi guastata
dal commento :che sarebbe stata un'inconseguenza quella della natura di aver
fatto l'uomo per la felicità e per la società che ne è la condizione
fondamentale, e avergli conferito insieme tali diritti (ipretesi
dirittidinatura,abbandonati,secondo Rousseau,perla sicurezza di altri diritti
acquistata con lo stato sociale) da esser egli obbligato a disfarsene tosto per
compiere il suo vero destino. Tutte le limitazioni, insomma, sono limitazioni
del volere, o del corpo stesso dell'agente : non sono mai estranee ad esso ; e
. non si può dire mai, quindi, che importino una restrizione della libertà di
agire. Quanto questo agente, considerato non solo come volere,ma anche come
organismo corporeo,sappia di crudo m a terialismo, non occorre spiegare. Era la
tendenza intrinseca di tutto il pensiero bozzelliano, che dalla sola
sensibilità si proponeva di cavare anche ciò che ha natura essenzialmente
superiore. 27. Dunque, libertà di agire, si: ma se si pretende anche li bertà
di volere, il Nostro non dubita di affermare che un tal concetto è parto
d'immaginazione indelirio(2).La libertà presup poneilvolere;enonpuòquindi
esserpresuppostadaessa,perchè, per esser libero, bisogna prima volere ; laddove
la libertà del volere importerebbe che si fosse liberi prima di volere. L'argo
mentazione qui è evidentemente viziosa, avvolgendosi in un cir colo : giacchè
si vuol dimostrare che l'unica libertà è quella di agire, e contro quella di
volere si toglie una ragione dalla li bertà di agire. Giacchè solo rispetto
all'agire la volontà precede la libertà. 28. Ma il Bozzelli domanda che
significhi la frase libertà di vo lere. Se si crede, egli dice, che si possa
volere senza motivi, ciò è assurdo. Si vuole perchè si sente;mancando la
sensazione pia cevole, la facoltà di volere resta inattiva, demeure en
silence.Non si può volere, senza voler qualche cosa, senza un fine: voler nulla
è non volere. E non è possibile nessuna distinzione tra fine e motivo. Se poi
s'intendesse per volere libero un volere non impedito da ostacoli, non si
direbbe nulla di positivo; perchè gli ostacoli possono opporsi ai movimenti
comandati dal volere, non al volere. Il volere è come il pensiero: nessuno e
nulla può comprimere la libertà del pensiero in se stesso, che non è
suscet (1) Pag . 333. (2 ) P a g . 3 3 7 . tibile di nessuna
opposizione diretta.Impedire si può la mani festazione del pensiero, con la
parola o con gli atti. Il concetto d'una possibile determinazione contraria a
quella effettivamente datasi, è assolutamente arbitrario : perchè la v o lontà
indipendente dalle sue reali ed effettive determinazioni, qual'è quella cui
tale possibilità si riferisce,è un'astrazione senza nessun fondamento di
realtà. La volontà è volta per volta determinata in maniera neces saria. «
L'uomo non può volere che il piacere: non è padrone di volere il dolore, perchè
dolore e volontà s'escludono a vicenda . Questa risposta è perentoria »(1). 29.
Questa necessità del volere però, lungi dal contrastare la morale, è la sola
che possa salvarla. Data la libertà del volere,
ogniideadimoralesarebbeannientata(2).E laragioneèovvia. Questa libertà importa
che la volontà sia indifferente al piacere e al dolore ; epperò , che quelli
che si dicono oggetti piacevoli , e quelli che si dicono oggetti dolorosi
producano di fatto impres sioni analoghe. In verità, non si potrebbe volere il
dolore senza ammettere insieme che questo possa produrre sull'anima un'im pressione
simile a quella prodotta dal piacere . M a questo sarebbe distruggere ogni
differenza, e quindi ogni distinzione di male e di bene, e ogni ragione di
merito o di demerito delle nostre azioni, ogni fondamento insomma della
morale.Importerebbe inoltre, con la possibilità di scegliere il male , una
certa relazione invariabile tra i bisogni umani ed il male, come ve n'ha di
certo tra i bi sogni e il bene : onde non sarebbe una colpa l'abbandonarsi al
male. Ne inganni il fatto che, malgrado la ripugnanza naturale,il vo lere si
determini talvolta pel male ; ciò accade perchè il male si presenta allora
sotto l'apparenza di bene, e il dolore riveste non di rado a'nostri occhi le
forme seducenti del piacere. La stessa morte al suicida stanco di soffrire apparisce
come una liberazione o un sollievo,e perciò appunto un
piacere.Rousseau,ostinato libe rista, in un momento di felice ispirazione esce
in un'affermazione importantissima e tanto più preziosa, in quanto è fatta da
lui: « Non , egli dice,je ne suis pas libre de ne pas vouloir mon propre
bien,je ne suis pas libre de vouloir mon mal : mais la liberté con siste en
cela même que je ne puis vouloir que ce qui m'est con venable,ou que j'estime
tel.S'ensuit-ilque je ne suis pas mon 190 CAPITOLO V (2) Iri. (1 ) P a g
. 3 4 1 . FRANCESCO PAOLO BOZZELLI 191 maître,parce que je ne suis
pas le maître d'être un autre que moi?»
Ora,sipuòmodificareilpuntodivista:maquestoè verissimo : che libertà vuol dire e
deve voler dire esser se stesso, non già poter esser altro che sè. 30. Il
Bozzelli insiste molto nel combattere tutte le astrazioni, tutte le
creazioni,come direbbe Hegel, dell'intelletto astratto nel campo dell'etica.
Perciò egli richiama l'attenzione sul parallelo sviluppo dei bisogni e delle
conoscenze umane corrispettive, per cui è possibile che i bisogni sieno
soddisfatti, attraverso i secoli. I bisogni crescono sempre e si complicano ;
crescono e s'affinano insieme le conoscenze relative; anzi il desiderio di
nuovi piaceri stimola a nuove conoscenze, e le nuove conoscenze suscitano e
creano nuovi desiderii e nuovi bisogni. I bisogni sono oggi infi nitamente di
più e maggiori che una volta ; e la loro soddisfazione è certamente più
difficile; e quindi più difficile la felicità. La vita d'una volta era un navigare
su un lago tranquillo,donde si discopra con uno sguardo la ridente e pittoresca
riviera ; la vita d'oggi è un traversare un oceano tempestoso e pieno di
scogli,i cui confini si confondano con l'immensità dello spazio. Ma non
pertanto quei moralisti che, per assicurare agli uomini la felicità, vorrebbero
farli risalire, a ritroso degli anni , verso lo stato di semplicità primitiva
in cui li pose la natura, rassomigliano al medico che chiamato a curare
un'indisposizione, visto che è s e m plice effetto di vecchiaia , imputasse al
malato la decadenza da quella prima età in cui questi mali sono ignoti,e gli
consigliasse per tutto rimedio di tornare agli anni fiorenti della giovinezza.
V’ha una successione di età come per l'uomo fisico così pel morale ;come per
l'individuo, così per l'umanità.L'uomo col suc cedersi dei secoli passa di
condizione in condizione, si trasforma naturalmente ; e tornare indietro è
impossibile ; concepire il ritorno è sogno seducente dell'uomo dabbene, che
crede possibile tutto ciò che l'immaginazione gli presenta come desiderabile
(1). 31. Nello stesso errore cadono stoici ed epicurei,dimezzando l'uomo e
creando un essere fittizio non corrispondente punto alla realtà. Gli uni
credono di poter assicurare la felicità all'uomo, spogliandolo di tutti i
bisogni , e facendolo impassibile a tutti i piaceri, intento unicamente a non
so quale virtù selvaggia, posta non come d'ordinario in un luogo alto e
difficile,ma addirittura in una regione eterea al di là della na ra umana, e
appena ac (1)Pag.354. 1 cessibile agli slanci d'una
immaginazione ardita e malinconica (1). Gli altri vorrebbero sottrarre
anch'essi l'uomo alla inquietudine dei bisogni suggerendogli il carpe diem , il
partito di appigliarsi ai piaceri più prossimi per procurarsi la voluttà del
corpo e l'in dolenza dell'anima.I Cinici e i Cirenaici,precorrendo queste dot
trine, le avevano di già screditate esagerandole. L'uomo di Z e none è
un'astrazione; perchè l'uomo come essere sensibile non esiste che pel mondo
esterno, al quale deve lo sviluppo della sua sensibilità; e non può chiudersi
in se stesso e rinunciare a tutte lesensazioni,come
dovrebbe,persottrarsiatuttiibisogni.L'uomo segregato dall'universo e divenuto
come una statua, è l'uomo sna turato, l'uomo distrutto. Così l'uomo di Epicuro,
che rinunzia alle più alte soddisfazioni per pascersi dei piaceri più facili,
con trasta con ogni idea di progresso , di attività umana : è mezzo uomo
ancheesso;èsimileall'aquila,che,dotatadialiper slan ciarsi verso la luce
fiammeggiante del sole, preferisse di sbaraz zarsene per somigliare ad un
rettile (2). 32. M a già queste opposte dottrine ci dicono che oggetto unico
della morale è per tutti il piacere ; principio unico da cui partono e a cui
tendono tutte le azioni umane . La virtù selvaggia degli stoici non è che il
pegno simulato d'un piacere infinito ; « e il torto di Epicuro non è.di aver
fondato la morale sulla voluttà, per chè la voluttà è certo il sinonimo del
piacere; ma di averne pro stituito l'idea,e tagliato lepiù splendide ramificazioni
»(3).Lo si combatte grossolanamente, laddove si tratta di rifiutare il senso
stretto che egli vi lega: perchè infine la pratica della virtù è essa stessa
una voluttà (4); e come dice con molto acume M o n taigne: pour être plus
gaillarde, nerveuse,virile, robuste,elle n'en est que plus sérieusement
voluptueuse. L'uomo,insomma, è tutto l'uomo,e il piacere, motivo delle sue
azioni, non esclude nessuna forma di piacere. 33. Di qui è chiaro che tante
saranno le forme di piaceri, quante sono le attività o gli stati dell'uomo;
perchè altrettanti saranno i suoi bisogni. Il Bozzelli distingue nell'uomo la
sua esi stenza animale e la sua esistenza sociale : le due condizioni, egli (2)
Non occorre qui notare la inesattezza storica di questa interpretazione del
pensiero di Epicuro.E già nell'inesattezza il Bozzelli è in buona compagnia
;perchè anche Kant pensava lo stesso. 192 CAPITOLO V (1) Pag . 355. (3)
Pag. 359-60. (4)Vedi gli Essais,lib.I,cap.XIX. FRANCESCO PAOLO
BOZZELLI 193 dice, che lo comprendono e costituiscono tutto intero (1). Quindi
i piaceri sono classificabili in piaceri animali e piaceri sociali.La de
duzione degli uni risulta dal già detto. Donde gli altri ? Anche il Bozzelli
accetta la teoria della simpatia morale :il piacere degli al tri è nostro
piacere,per l'identità di natura tra noi e i nostri si mili (2). M a questi
piaceri animali e sociali sono in relazione fra loro. Quali naturalmente
prevalgono ? E qui il Bozzelli rifà la solita critica dei piaceri
egoistici,animali. Questi piaceri si riferi scono ai bisogni fisici, che non
hanno nessuna latitudine, nè spa ziale nè temporale. Le condizioni della
materia ne fissano i limiti. Portano sempre con sè sazietà e disgusto.Il
godimento ne dissipa tutta l'attrattiva.Non hanno successione,nè continuità:si
gene rano e svaniscono come fenomeni effimeri e staccati. Nascono col bisogno,
e finiscono col bisogno :saziata la fame, la vista sola dei resti del pasto è
importuna e sgradevole.Il letto, sollievo all'uomo stanco,diviene tormentoso a
chi vi debba restare a lungo senza interruzione. Il fasto viene a noia, e dopo
averne lungamente goduto,si cerca la campagna e idisagi.Questi piaceri insomma
sono, per dirla con Plutarco (3),come aurette di venti graziosi che spirano le
une su una estremità, le altre sull'altra estremità del corpo , e passano e
svaniscono incontanente : così breve ne è la durata ; simili alle stelle che si
vedono la notte cadere dal cielo, o traversarlo da un punto all'altro, essi si
accendono e si spengono sulla nostra carne in un istante. Dipingete un quadro
con le tinte contrarie; e avrete la rap presentazione dei piaceri sociali.Di
qui ilmaggior pregio (edoni stico, s'intende) e la naturale prevalenza dei
piaceri sociali sugli (2) Nell'espressione di piaceri sociali, questa designazione
ha però un senso molto largo : altri direbbe sentimenti spirituali. L'autore
infatti li contrappone ai piaceri animali , dicendo questi jouissances directes
du corps, e quelli jouissances directes de l'ame. Gli o g getti dei primi «
consistent dans tout ce qui & rapport à l'entretien matériel de la vie et
auxagrémensimmédiatsdessons»;glioggettideglialtriconsistonoinvecein«toutce qui
a rapport à cette correspondanco, harmonique des sensibilités, en vertu de
laquelle noussympathisonsavec lesjouissancesaussibienqu'aveclessauffrancesdenossemblables;
etnousnous tentons poussésàaugmenter lesunes,àsoulagerlesautres,ànousréjouir du
bonheur,à nous afsiger du malheur de notre prochain »;pag.433. (3 ) Il q u a l
e , c o m e il N o s t r o , n o n s ' a c c o r g e v a c o m b a t t e n d o
E p i c u r o , c h e a n c h e E p i c u r o aveva cosi criticato i piaceri
sensuali. Vedi l'opuscolo di Plutarco , ( he non si potrebbe ri vere
felicemente secondo la dotlrina di Epicuro. (1) Pag . 369. 13 194
CAPITOLO V animali. Di qui la superiorità della morale sopra le fisiche incli
nazioni ad essa contrarie. 34. Tutti i piaceri sociali si risolvono in quelli
della giustizia e della beneficenza. La giustizia è il riconoscimento della
invio labilità della proprietà, di cui s'è già parlato. La beneficenza è la
sodddisfazione degli altrui bisogni, sentiti come nostri per effetto della
simpatia. I due fatti si suppongono e quindi s'in tegrano a vicenda. La
beneficenza è una conseguenza della giu stizia; che ha luogo quando uno o più
individui dell'aggregato sociale a cui apparteniamo, non abbiano quel sostegno
dell'avve nire, che è la proprietà. E del pari la giustizia è una conseguenza
della beneficenza, poichè se siamo benèfici per non soffrire con altri, non
possiamo violare quella giustizia che è la condizione della proprietà. Questi
due fatti sono la base della società,di ogni ocietà, vuoi domestica,vuoi
civile,vuoi politica: sono la pratica della virtù. 35. Ma che è propriamente
virtù, e che è vizio? Il Bozzelli richiama un principio notissismo di
psicologia : che l'abitudine at tenua la coscienza e quindi il grado di piacere
e di dolore pro dottoci dalle impressioni; e osserva che non si può perciò
fuggire il dolore abbandonandosi al piacere, se non si vuol fare come il medico
che per guarire la malattia uccide l'ammalato. Bisogna lottare contro il
dolore, per disarmarne la violenza, acquistando l'abito di soffrirlo, e quindi
affrontando il dolore, anzi che vol gergli le spalle o accasciarsi sotto il suo
peso : m a occorre i n sieme lottare contro i piaceri per impedire che
l'abitudine di g o derne non ne distrugga ilbeneficio,usandone quindi con
prudente moderazione. Epperò occorre dare all'anima tal forza di carattere che
le permetta di padroneggiare la tempesta delle passioni. E quella tempra
acquisita, che rende l'anima capace di soggiogare con successo tutti i dolori,
e restare ferma contro le seduzioni dei piaceri che tentano di snervarla, è
quel che il Bozzelli dice propriamente virtù; e il contrario,vizio(1).Insomma,
la virtù è l'arte di godere. Fermezza nei dolori,moderazione nei piaceri, sono
i suoi caratteri; come debolezza nei dolori, intemperanza nei piaceri,sono i
caratteri del vizio (2). Quindi il grande uffizio della pedagogia : che imprima
alla fibra animale, quand'è ancor tenera e flessibile, e all'anima, quand'è
ancor nuova e accessibile a tutte (1) P a g . 4 1 3 . (2) Pag. 415.
FRANCESCO PAOLO BOZZELLI 195 le affezioni, una serie di abitudini che le
rendano atte a quella fermezza e moderazione,che crea insomma la virtù(1). 36.
La quale, secondo il Bozzelli, è unica e indivisibile, se si distingue dagli
atti virtuosi,in cui può manifestarsi.Per la povertà naturale del linguaggio o
pel desiderio di nobilitare cose ordinarie e comuni,si decora sovente del nome
di virtù ogni qualità ac quisita a forza di fatica e di studi e perfezionata
dall'abitudine di un lavoro continuo e ostinato. E in questo senso,per esempio,
in Italia si dice che un pittore,un musico,un ricamatore, un fa legname e
perfino un muratore ha della virtù ; e qualche volta si aggiunge, ed è
un'espressione più felice, che ha questa virtù nelle mani . M a tale virtù non
si può confondere con la virtù morale : la quale non è indirizzata*a vincere
ostacoli che si oppongano alle mani: ma è solamente quell'energia abituale
dell'anima che signoreggia dolori e piaceri, schermendosi dai primi per non re
starne vittima, e tenendosi lontana dai secondi per serbarne la freschezza.
Ogni altra accezione del termine virtù è falsa, o equi voca,od esagerata(2).
37. Queste le linee principali della concezione etica bozzel liana: alla quale
non si possono per certo negare ipregi della coe renza , del rigore e
dell'acume filosofico. È vero che l'originalità si riduce a ben poco, quando si
pensi alla dottrina di Adamo Smith (Teoria di sentimenti morali, 1759) e a
quella di Helvetius ( Trattato dello spirito, 1758): delle quali è come una
contaminazione. Dal l'una è tolta di peso la teorica della simpatia ;
dall'altra il pretto edonismo e lo spiccato intellettualismo : e questi tre
sono i tre ele menti principali e costitutivi dell'etica che abbiamo esposta.Ma
è innegabile tuttavia,che il Bozzelli ha saputo fondere insieme que sti
elementi e imprimervi uno stampo proprio, formandone un si stema ben organato e
compiuto : tale che la letteratura contempo ranea francese e italiana non ha
nulla da mettervi accanto.Con ciò, s'intende, non si dice che è tutto vero
quello che il Bozzelli crede tale.Ma farne la critica sarebbe inutile ormai che
quella po sizione è di lungo tratto oltrepassata. Era stata,anzi,oltrepassata
prima che il Bozzelli pensasse a scrivere: ma in una parte della storia delle
idee, che non entrò nella sua cultura di ideologo. (1) È noto quale importante
parte all'educazione attribuisce l'Helvetius.Cfr.A Piazzi, Helvetius nel
Dizionario illustr, di pedagogia dei proff. Martinazzoli e Credaro ; e l'arti
colo dello stesso, Le idee filosofiche e pedagogiche di U. Adr. Helvetius,
nella Rivista di filosofia scientifica del 1889. (2)Pag.430. CAPITOLO Francesco Paolo Bozzelli. Keywords: il tragico, il tragico
latino, l’implicatura di Lucano, l’edonismo di Bozzelli, capitol su Bozzelli
nella storia della filosofia italiana di Gentile – edonismo, morale, etica –
costituzione napoletana. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bozzelli” – The
Swimming-Pool Library.
Bozzetti (Borgoratto
Alessandrino). Filosofo. Grice: “If Strawson is a Griceian, Bozzetti is a
Rosminian – he philosophised on substance (‘il concetto di sostanza’ from the
point of view of ‘gnoseologia,’ and also on ‘dialogue,’ and ‘piety,’ – he also
speaks, like I do, of construction, and reconstruction, and indeed,
‘metaphysical reconstruction,’ one of my routines!” – “My favourite has to be his
philosophy of dialogue.” -- Figlio di Romeo (uno dei Mille di Garibaldi,
divenne colonnello e poi generale dell’Esercito Italiano) e da Edvige Griziotti
De Gianani. I genitori erano originari dalla provincia di Cremona. Tutta la
famiglia Bozzetti si sposta a Trapani, poi a Napoli, a Reggio Calabria, ad
Ancona, a Genova e infine a Torino, seguendo le destinazioni del capofamiglia.
Scrive delicate poesie, indirizzate ai suoi familiari. Si laurea a Torino.
Entra nell’ordine dei Rosminiani. Novizio al Convento rosminiano del Sacro
Monte Calvario di Domodossola (dove una sala è oggi a lui dedicata) e ordinato
sacerdote. Si laurea a Roma. Insegna a Domodossola. Nominato Superiore
Provinciale dei Collegi rosminiani e a Roma. Eletto Preposito Generale, cioè
VII successore di Antonio Rosmini. Insegna a Roma. Sostenne e spiegò le tesi di
Rosmini, in particolare quelle esposte nella Filosofia del diritto. Sacro Monte Calvario di Domodossola, Via
Crucis. La persona è soggetto di diritto, cioè cerca liberamente la verità e
aderisce liberamente alla legge morale, su cui forma la propria coscienza e la
consapevolezza di avere una destinazione o metier. Gl’Agiati pubblicano questo
sintetico profilo di lui. Attratto dalla filosofia rosminiana che fa della “persona”
il diritto sussistente ed il fondamento dello stato italiano, ripropose la
metafisica del filosofo roveretano quale unica speculazione che sapesse
inquadrare il problema dell'essere personale in un'organicità ontologica più
comprensiva (il vivente). Filosofo costruttivo, capace di far convergere molteplicità
ed unità, frammentarismo e organicità. Lettera di Rosmini, Risposta al prof.
Sciacca, Domodossola, C. Antonioli. Centro di studi filosofici di Gallarate. Dizionario
biografico degli italiani. Nacque a Borgoratto (Alessandria) il 19 sett. 1878 da Romeo,
prima garibaldino poi ufficiale dell'esercito regolare, e da Edvige Gianani. Il
B. compì gli studi seguendo il padre nelle diverse residenze di Trapani,
Napoli, Reggio Calabria, Ancona, Genova, Torino. In quest'ultima città conseguì
la laurea in giurisprudenza, rivolgendo però maggiore interesse alla filosofia,
in particolare al pensiero di Rosmini ("Fu una liberazione quando trovai
nella Filosofia del diritto di Rosmini che la persona umana è il diritto
sussistente. Notiamo bene: la persona non solo ha dei diritti ma essa è il
diritto": Il valore della persona, in Opere, III, p. 2924). Apparve dunque
fondamentale al B. il concetto di persona come diritto sussistente, che gli
rivelò il proprio esistere "come soggetto di tre esigenze fondamentali,
inviolabili e inalienabili: la ricerca e il possesso della Verità, la libera
adesione alla Legge morale con la conseguente formazione della coscienza, la
consapevolezza di una destinazione eterna, oltre questa vita mortale"
(ibid., pp. 2924 s.). Dopo la laurea, entrò all'Istituto della Carità; fu
novizio al Calvario di Domodossola nel 1900 e nel 1906 fu ordinato sacerdote.
Nel 1908 si laureò in filosofia; nel 1909in lettere all'università di Roma.
Incominciò quindi la sua esperienza educativa come insegnante di filosofia, di
letteratura italiana, di teologia nelle scuole dell'Istituto della Carità. Fu
superiore dei collegi rosminiani; nel 1929 fu superiore provinciale, e infine
superiore generale dell'istituto intero dal 1935 fino alla morte. Nel
1908 il B. pubblicò a Roma Il concetto di sostanza e la sua attuazione nel
reale. Saggio di ontologia e metafisica (Opere, I, pp. 5-59). Del 1909 è il
volume su Antonio Rosmini nell'aspetto estetico e letterario, Roma (Opere, I,
pp. 63-217), che tratta della formazione e delle qualità dello stile di Rosmini
e del suo merito come scrittore, e illustra la sua teoria estetica. Al 1917
appartiene il saggio Rosmini nell'"Ultima Critica" di Ausonio
Franchi, Firenze (Opere, I, pp. 221-302). Negli anni 1923-26 il B. pubblicò La
vita di Antonio Rosmini (Opere, I, pp. 305-373). Dopo una serie di scritti
minori (Tra noi e Dio, Domodossola 1935; Nella Chiesa di Cristo, ibid. 1939;
Lineamenti di pietà rosminiana, ibid. 1940), pubblicò nel 1940 a Milano gli
Sviluppi del pensiero rosminiano nella "Teosofia"(Opere, III, pp.
2795-2843). In questo saggio il B. affrontava il problema dell'"ente
nella sua totalità". Per Rosmini tutto il sistema del sapere umano ha tre
principî: l'idea, l'anima, l'ente. La filosofia deve cominciare dal principio
ideale, quindi procedere allo studio del principio subiettivo intelligente. Ma
per raggiungere il suo compimento la filosofia deve studiare "ciò che è
primo nell'ordine assoluto degli oggetti conoscibili, per sé, ossia l'ente …
Così si arriva all'Ontologia". Il primo ontologico è chiamato da Rosmini
"essenza dell'essere". Questa, una in se stessa, si trova determinata
in una pluralità di forme: ideale, reale, morale. La conciliazione razionale
dell'unità dell'essere e della molteplicità degli enti si ha "nella natura
dell'essenza dell'essere, cioè nella sua virtualità"(ibid., p. 2828). Il
reale, secondo il B., come già per Rosmini, è sentimento e ha origine per
creazione. Il B. si richiama a questo punto alla dottrina rosminiana del
sentimento fondamentale, che non è soltanto il sentimento fondamentale
corporeo, ma è "la realtà dell'atto con cui noi ci sentiamo come esseri
viventi, di una vita che è al tempo stesso spirituale e
sensitivo-corporea" (ibid., p. 2837). Nel 1943 fu pubblicato a Roma
Il problema ontologico nella filosofia rosminiana (Opere, I, pp. 923-1045), che
comprende il corso di filosofia teoretica tenuto dal B. nell'università di
Roma, dove egli era stato nominato nel 1942 libero docente di filosofia per
alti meriti culturali. Al 1945-46 appartiene La persona umana, corso di
lezioni di filosofia morale tenuto all'università di Roma in quell'anno
accademico (Opere, I, pp. 1109-1189). Il problema della persona era
stato, come si è visto, il problema che aveva costituito il punto di partenza
intellettuale del Bozzetti. Da questo problema iniziale, da cui era partito, il
B. percorse la "traiettoria ontologica". Dalla persona all'essere
ideale, dall'essere ideale a Dio da una parte e alle tre forme dell'essere
dall'altra con tutte le principali implicanze. La "traiettoria
sociale", che è l'altra traiettoria secondo cui si sviluppò il pensiero
del B. sulle tracce della dottrina rosminiana, tornava a implicare il problema
della persona, riconosciuta quale realtà che, per la presenza del divino, deve
essere sempre tenuta presente non come ragione di mezzo, ma come avente ragione
di fine. Tutti i possibili rapporti tra gli uomini - politico, giuridico,
economico, affettivo - debbono fondarsi su questa concezione della
persona. Il B. morì a Roma il 27 maggio 1956. Gli scritti del B.
sono stati raccolti in G. B., Opere complete, a cura di M. F. Sciacca, 3 voll.,
Milano 1966. Fonti eBibl.: G. Esposito, Il "gran rifiuto" di
Rosmini, I, Rosmini e il 1848, in Riv. rosminiana, XXVII (1933), 3, pp. 211-219
(replica di G. B. ibid., pp. 219-223); Id., Il "gran rifiuto" di
Rosmini, III, Replica al B.,ibid., XXVIII (1934), 2, pp. 127-132 (replica di G.
B., ibid., pp. 132-135); M. F. Sciacca, Rosmini e noi. Lettera al p. G.
B.,ibid., XXXVIII (1944), 1-2, pp. 2-13; Id., Il sec. XX, Milano 1947, II, pp.
549, 844; D. Morando, Ricordando un educatore-filosofo: il p. G. B., in Rivista
rosminiana, L (1956), 3, pp. 161-174; C. Riva, P. G. B. Il pensatore e il
sacerdote, in Atti della Accademia roveretana degli Agiati, V (1956), pp.
35-48; Id., P. G. B., in Giornale di metafisica, XII (1957), 3, pp. 183-199;
Id., La "persona" nel pensiero di padre B., in Iustitia, III (1957),
pp. 221-228; Ricordando p. G. B., Domodossola 1957; Enciclopedia filos., I, pp.
788 s. G. Bozzetti. Un giudizio di Siro Contri sulla filosofia neoscolastica”.
Ilia ed Alberto” di Angelo Gatti.. Matematismo” in Rosmini? Rosmini-Serbati
A.”, voce dell’Enciclopedia Cattolica, vol. X, Città del Vaticano, Ente per
l’E.C. e per il libro cattolico. A distanza di un secolo, Una recente critica
del “Nuovo Saggio” da parte di G. Zamboni. A proposito di idealismo, La “realtà
assoluta”. A. Rosmini e Roma, Roma, Istituto di Studi Romani. Ai margini di un
Congresso. Affermazioni e tendenze. Amore e matrimonio. Angelina
Lanz. Antonio Rosmini e l’ora presente. Camillo Viglino. Cenni biografici
di A. Rosmini nel I volume dell’Edizione Nazionale. Che cos’è l’arte? Che cos’è
l’Istituto della Carità. Che cos’è la materia? L’indagine filosofica. Che cos’è
la natura? Parla il filosofo. Cino. Croce, Gentile e la filosofia dell’arte. D.
Luigi Gentili (rec. R. Bessero Belti). Del rosminianismo di Manzoni. Fantasma e
idea nella percezione ci sono. Fantasma e idea sono scoperti dalla riflessione
nella percezione. Foscolo. Gesuitismo. Giuseppe Morando. Gregorio XVI e
Rosmini, in Gregorio XVI, vol. I, a cura dei Camaldolesi di S. Gregorio al
Celio, Roma. Il “caso dell’Oregon” e il Tribunale politico di Rosmini. Il “gran
rifiuto” di Rosmini, La vera ragione del rifiuto, Il capitano Giuseppe Pagani.
Il fallimento della vita. Il IX Congresso nazionale di Filosofia. Il Papa e
d’Annunzio. Il principio unitario della filosofia rosminiana, in “Giornale di
Metafisica” Il valore della persona. Il valore delle cose terrene. Intorno a
Manzoni, La seconda moglie - Ancora sul rosminianismo di Manzoni - Manzoni e il
Giansenismo. L’atteggiamento religioso dell’ottocento. L’economia nel
sintetismo e nell’equilibrio di tutte le forze politiche e sociali. L’eredità
del liberalismo nella mentalità contemporanea. L’Ermengarda di Manzoni. L’etica
del Rosmini e il Prof. Zamboni. L’opera d’arte e le tre forme dell’essere.
L’ossessione del sesso. La “costante” nelle variazioni della filosofia. La
“ragione”, atto costitutivo dell’uomo. La “religione della libertà”. La
“vitalità” della logica di Rosmini. La concezione rosminiana dell’essere. La
marchesa di Canossa e A. Rosmini. La moda e il pudore. La nostra realtà e
l’altra vita. La pedagogia di A. Rosmini. La persona umana, Domodossola-Milano,
Sodalitas. La Vita di Antonio Rosmini, 1. La giovinezza. Nel silenzio. La
vocazione. In montibus sanctis. Laicismo. Le “difficoltà” dell’essere ideale,
Una tentata difesa. Le tre ascensioni spirituali di Rosmini. Leggende che
si perpetuano. Lo Stato e la religione. Lorenzo Michelangelo Billia. Natura e
soprannatura in rapporto alla realtà storica. Opinioni sul sistema di
gnoseologia e di morale di G. Zamboni, Astrazione, analisi, trasparenza, 1931,
I, 29-34. Papini nel suo “S. Agostino”. Per finire. Perché Rosmini non è
filosofo cattolico? Perorazione. Quando si parla di essere, Realtà e
trascendenza nel progresso del diritto. Replica a B. C. Replica al Bonafede,
Riassumendo le nostre discussioni gnoseologiche. Ricordando Giuseppe
Capograssi. Risposta al prof. Sciacca. Risposta alla lettera al Direttore.
Rosmini e Hegel. Rosmini e i Gesuiti in un recente articolo della Civiltà
Cattolica, La ricerca storica. Rosmini e i Gesuiti in una biografia di P.
Roothaan. Rosmini e i Rosminiani nell’Enciclopedia Treccani. Rosmini e Kant, Il
“superamento” di Rosmini. Rosmini e l’Università, Rosmini e Michaelstaedter, A
proposito di un libro di G. Chiavacci. Rosmini e S. Tommaso non possono andare
d’accordo? – Interesse scientifico e interesse pratico - Ortodossia e metodo.
Rosmini in un dizionario del Risorgimento italiano. Rosmini monofisita?
Rosmini nel diario di Margherita di Collegno, Rosmini nell’“Ultima critica” di
Ausonio Franchi.S. Francesco d’Assisi, 1926, IV, 315-317. Bozzetti G., San
Tommaso e il Rosmini, in “Coscienza”. Sempre sulla confusione fra idea
dell’essere e idea dell’ente, Per fatto personale. Sopra una cortese
discussione Zamboni-Chiarelli. Stato e Chiesa secondo C. A. Jemolo. Sul
Filottete di Sofocle. Sul problema del male, la volontà e il male. Sul
rosminianismo del Manzoni, L’innatismo nel dialogo
“Dell’invenzione”,Sull’astrazione dell’Idea dal Reale. Sull’infinità dello
spazio, il punto di vista è uno solo. Sull’ontologismo. Sulla moralità di
Machiavelli. Sulla natura della conoscenza, Risposta a G. Rossi. Tolstoi.
Umiltà del critico. Un libro significativo: Il Rosmini di B. Brunello. Un
recente giudizio sulle “Cinque Piaghe” in Germania. Rosmini: l’asceta, il
filosofo, l’uomo, l’amico, Roma, Studium.
Giuseppe Bozzetti. Keywords: matematismo, monofisismo, interpersonale,
implicatura interpersonale, il dialogo, fine razionale, la ragione come atto
costitutivo dell’uomo, persona, uomo. uomini. Morale, il problema del male,
ill-will, liberta, legge morale, kant, Rosmini non e cattolico. Refs.: Luigi
Speranza, “Bozzetti e Grice” – The Swimming-Pool Library.
Branciforte (San Vito dei
Normanni). Filosofo. Grice: “You’ve got to love Branciforte: my favourite is
his philosophy of what he calls ‘il messaggio,’ – I do use the term when I
speak of a transmitter, and an addressee, etc. – the fact that he was born
where Ikkos was born help, since one would need to recover Ikkos’s message!
Branciforte sees philosophy as a pilgrimage of love – ‘il peregrine dell’amore’
with his ‘canzionere’ and surely the song needs an addressee!”. trabia: Giuseppe
Giovanni Lanza del Vasto (n. San Vito dei Normanni), filosofo. Esponente della
nobile famiglia siciliana dei Lanza di Trabia. Il suo vero nome è infatti
Giuseppe Giovanni Luigi Enrico Lanza di Trabia-Branciforte. La sua personalità
eccezionale riunisce caratteristiche disparate: filosofo con una forte vena
mistica, ma anche patriarca fondatore di comunità rurali e attivista
nonviolento contro la guerra d'Algeria o gli armamenti nucleari.
Trabia nacque in un piccolo paese salentino, San Vito dei Normanni, nella
masseria "Specchia di Mare", da famiglia antica ed illustre: il
padre, Luigi Giuseppe, nato a Ginevra il 18 novembre 1857, dottore in
giurisprudenza e titolare di un'azienda agricola-vitivinicola era figlio
illegittimo del principe siciliano Giuseppe III Lanza di Trabia (1833-1868) e
la madre, belga, era la marchesa Anna Maria Enrichetta Nauts, nata ad Anversa
il I luglio 1874. Giuseppe Giovanni aveva due fratelli: Lorenzo Ercole, e
Angelo Carlo, cittadino americano nel 1939 (nel 1943 partecipò allo sbarco in
Sicilia). Lanza studiò al liceo Condorcet a Parigi, poi filosofia a Firenze e
Pisa, dove fu allievo di Armando Carlini. «La guerra di Abissinia già
iniziava ed il mio rifiuto a parteciparvi era la cosa più evidente. E poi
questa guerra non era che l’inizio: in seguito forse sarei stato ad uccidere
inglesi, tedeschi e un giorno avrei avuto dinanzi alla mia baionetta Rainer
Maria Rilke. No, la mia risposta era no. “Ma che cosa è che rende la guerra
inevitabile?”, mi domandavo. Benché giovane avevo capito la puerilità delle
risposte ordinarie, quelle che si rifanno alla nostra cattiveria, al nostro
odio e al pregiudizio. Sapevo che la guerra non aveva a che fare con tutto ciò.
“Certo, una dottrina esiste per opporsi alla guerra e la vedo nel Vangelo”,
dicevo, “ma com’è che i cristiani non la vedono? Manca quindi un metodo, un
metodo per difendersi senza offendere. Un modo nuovo, diverso, umano di
risolvere i conflitti umani”. Solo in Gandhi vedevo colui che avrebbe potuto
darmi una risposta ed il metodo.» (Pagni R., Ultimi dialoghi con Lanza
del Vasto, p.50-51) Così Lanza del Vasto ricorda la sua decisione di partire
per l'India, autofinanziandosi con la vendita a un'amica facoltosa del
manoscritto della sua prima opera, Giuda. Lanza non partiva alla ricerca di
spiritualità, tanto più che la conversione al cristianesimo gli impegnava
pienamente l'animo: «Ma mi ero, non senza pena, convertito alla mia
propria religione, e avevo il mio da fare per meditare le Scritture ed
applicarne i comandamenti. E se mi si chiedeva “siete cristiano?”, rispondevo:
“Sarebbe ben prezioso dire di sì. Tento di esserlo".» (L’Arca aveva
una vigna per vela, p.11). In India, Lanza conobbe il Mahatma Gandhi, con il
quale stette qualche mese, per poi recarsi in Himalaya. Durante il viaggio
«conobbi le inquietudini sociali dell'India ed il suo metodo di liberazione, la
non violenza, che era molto contraria al mio carattere (come del resto credo
sia contraria al carattere di tutti). Nessuno è non violento per natura: siamo
violenti e non proviamo vergogna a dirlo, anzi lo diciamo con un certo
orgoglio. Ma ciò che non diciamo è che la vigliaccheria e la violenza fanno la
forza delle nazioni e degli eserciti e la non violenza consiste nel superare
questi due grandi motivi della storia umana». In India trova «un'umanità simile
alla nostra quanto opposta: qualche cosa come un altro sesso.l ritorno in
Europa Lo scrittore e studioso in una delle sue comunità rurali (l'ultimo
a destra) Tornato dall'India dopo ulteriori peregrinazioni in Terra Santa,
Lanza comprende che la sua vocazione è di fondare una comunità rurale
nonviolenta, sul modello del gandhiano ashram, la comunità autarchica ed
egualitaria che per il Mahatma doveva essere la cellula della società. Gli ci
volle del tempo prima di riuscire a concretizzarla attraverso la fondazione
della comunità dell'Arca, che avvenne il 26 gennaio 1944. Tra le poche persone
a cui gli riesce di esporre il suo progetto c'è Simone Weil, che incontra a
Marsiglia. Nonostante il suo pacifismo, la Weil non nutriva molta fiducia nella
nonviolenza gandhiana. Lanza gliene parlò e lei sembrò comprendere meglio. Poi
parlarono della visione dell'Arca, che allora non si chiamava ancora così, ed
era la prima volta che Lanza ne parlava con qualcuno: «Lei capì subito! “È un
diamante bellissimo”, disse. “Sì,” risposi “è vero. Ha solo un minuscolo
difetto: che non esiste”. E lei: “Ma esisterà, esisterà, perché Dio lo
vuole"."Simone aveva ragione. L'ultima sede della comunità fu la
Borie Noble, con circa centocinquanta persone che vivono nel modo più frugale e
gioiosamente comunitario. Il nome venne quando si cominciò a parlare di
“lanzismo”: «Si cominciava a parlare di Lanzisti e Lanzismo, cosa che mi fece
rizzare il pelo. “Amici miei”, annunciai, “noi ci chiameremo l'Arca, quella di
Noè beninteso. E noi gli animali dell'Arca.». Negli anni successivi
numerosissime iniziative nonviolente videro protagonista Lanza e i suoi
compagni, che seppero attirare l'attenzione dell'opinione pubblica francese e
non solo. La prima azione pubblica nonviolenta è del 1957, contro le torture e
i massacri compiuti dai francesi in Algeria, e si svolge a Clichy in una casa
dove aveva vissuto San Vincenzo de Paoli. L'azione fu guardata con relativo
favore dalla stampa, e giunse la solidarietà di personalità come Mauriac o
l'Abbé Pierre. Poi vennero le lotte contro il nucleare, la prima delle quali
nel 1958: Lanza con i suoi compagni penetrano nel cancello di una centrale
elettronucleare e vengono poi trascinati via dai poliziotti. Poi ancora la
campagna contro i “campi di assegnazione per residenza”, sorta di campi di
concentramento per gli algerini “sospetti”, e quella in favore degli obiettori
di coscienza. Durante la Quaresima del 1963, tra due sessioni del Concilio
Vaticano II Lanza fece un digiuno di quaranta giorni compiuto nell'attesa di
una parola forte sulla pace da parte della Chiesa. Poco dopo il trentesimo
giorno, il Segretario di Stato consegnò a Chanterelle, la moglie di Lanza, il
testo dell'enciclica Pacem in Terris: «Dentro ci sono cose che non sono mai
state dette, pagine che potrebbero essere firmate da suo marito!». Opere:
Le pèlerinage aux sources, Denoël, Parigi, traduzione italiana: Pellegrinaggio
alle sorgenti, Jaca Book, Milano; Approches de la vie intérieure, Denoël,
Parigi; traduzione italiana: Introduzione alla vita interiore, Jaca Book,
Milano 1989; Technique de la non-violence, Denoël, Parigi 1965; traduzione
italiana: Che cos'è la non violenza, Jaca Book, Milano 1979; Il canzoniere del
peregrin d'amore, Jaca Book, Milano 1980; Vinôbâ, ou le nouveau pèlerinage,
Denoël, Parigi 1954; traduzione italiana: Vinoba, o il nuovo pellegrinaggio,
Jaca Book, Milano 1980; L'Arche avait pour voilure une vigne, Denoël, Parigi
1978; traduzione italiana: L'Arca aveva una vigna per vela, Jaca Book, Milano
1980; Pour éviter la fin du monde, Rocher, Parigi; traduzione italiana: Per
evitare la fine del mondo, Jaca Book, Milano 1991; Principes et préceptes du
retour à l'évidence, Denoël, Parigi 1945; traduzione italiana: Principi e
precetti del ritorno all'evidenza, Gribaudi, Torino 1988; Préface au Message
Retrouvé de Louis Cattiaux, Denoël, Parigi 1956; traduzione italiana: Il
Messaggio Ritrovato, Mediterranee, Roma 2002. Note Pagni, cit.51
Lanza del Vasto, Pellegrinaggio alle sorgenti82 Gabriella Fiori, Lanza del Vasto e Simone
Weil, Prospettiva Persona n°
86/,//prospettivapersona/editoriale/86/lanza_weil.pdf Pagni, cit., p.58-59 L'Arca aveva una vigna per vela48 ivi99
Jacques Madaule, Chi è Lanza del Vasto Arnaud de Mareuil, Lanza del
Vasto (Seghers, 1965) René Doumerc, Dialoghi con Lanza del Vasto (Albin Michel)
Claude-Henri Roquet, Les Facettes du cristal (Conversazioni con Lanza del
Vasto, Parigi 1981) Arnaud de Mareuil, Lanza del Vasto, sa vie, son oeuvre, son
message (Saint-Jean-de-Braye 1998) Anne Fougère, Claude-Henri Rocquet: Lanza
del Vasto. Pellegrino della nonviolenza, patriarca, poeta, (Paoline, Milano
2006) Antonino Drago, Paolo Trianni , La filosofia di Lanza del Vasto (Jaka
Book, Milano 2008) Altri progetti Collabora a Wikisource Wikisource
contiene una pagina in lingua francese dedicata a Lanza del Vasto Collabora a
Wikimedia Commons Wikimedia Commons contiene immagini o altri file su Lanza del
Vasto L'Arche de Lanza del Vasto (sito
principale) , su arche-nonviolence.eu. Comunità di St Antoine , su
arche-de-st-antoine.com. Comunità dell'Arca in Italia, su xoomer.virgilio.
Provincia di Brindisi su Lanza del Vasto. Lanza del Vasto & Ramon Llull
(es), su denip.webcindario.com. 2472923 I0000 0001 2275 7061 IT\ICCU\CFIV\001261 50047299 121291928
cb11911016p XX956618 NLA35291519 NDL (EN, JA) 00446875 Identitieslccn-n50047299 Biografie Biografie Letteratura Letteratura Filosofo del XX secoloPoeti
italiani del XX secoloScrittori italiani Professore1901 1981 29 settembre 5
gennaio San Vito dei NormanniNonviolenzaLanza. vasto: essential Italian philosopherBranciforte: Giuseppe Giovanni
Luigi Enrico Lanza di Trabia-Branciforte -- Vasto: Essential Italian
philosopher. Grice: “Note that he is Lanza del Vasto, but if he wants to keep
the Vasto, under Vasto he goes! Even though Lanza is the aristocratic bit to
it!” Lanza del Vasto Giuseppe Giovanni
Lanza del Vasto Giuseppe Giovanni Lanza del Vasto (San Vito dei Normanni, 29 settembre
1901Elche de la Sierra, 5 gennaio 1981) filosofo, poeta e scrittore italiano.
Esponente della nobile famiglia siciliana dei Lanza di Trabia. Il suo vero nome
è infatti Giuseppe Giovanni Luigi Enrico Lanza di Trabia-Branciforte. La sua
personalità eccezionale riunisce caratteristiche disparate: poeta, scrittore,
filosofo, pensatore religioso con una forte vena mistica, ma anche patriarca
fondatore di comunità rurali sul modello di quelle gandhiane e attivista
nonviolento contro la guerra d'Algeria o gli armamenti nucleari. Nacque in un piccolo paese salentino, San
Vito dei Normanni, nella masseria "Specchia di Mare", da famiglia
antica ed illustre: il padre, Luigi Giuseppe, nato a Ginevra il 18 novembre
1857, dottore in giurisprudenza e titolare di un'azienda agricola-vitivinicola
era figlio illegittimo del principe siciliano Giuseppe III Lanza di Trabia
(1833-1868) e la madre, belga, era la marchesa Anna Maria Enrichetta Nauts,
nata ad Anversa il I luglio 1874. Giuseppe Giovanni aveva due fratelli: Lorenzo
Ercole, nato nel 1903, morto a Rapallo nel 1958 e Angelo Carlo, nato nel 1904,
cittadino americano nel 1939 (nel 1943 partecipò allo sbarco in Sicilia). Lanza
studiò al liceo Condorcet a Parigi, poi filosofia a Firenze e Pisa, dove fu
allievo di Armando Carlini. «La guerra
di Abissinia già iniziava ed il mio rifiuto a parteciparvi era la cosa più
evidente. E poi questa guerra non era che l’inizio: in seguito forse sarei
stato ad uccidere inglesi, tedeschi e un giorno avrei avuto dinanzi alla mia
baionetta Rainer Maria Rilke. No, la mia risposta era no. “Ma che cosa è che
rende la guerra inevitabile?”, mi domandavo. Benché giovane avevo capito la
puerilità delle risposte ordinarie, quelle che si rifanno alla nostra
cattiveria, al nostro odio e al pregiudizio. Sapevo che la guerra non aveva a
che fare con tutto ciò. “Certo, una dottrina esiste per opporsi alla guerra e
la vedo nel Vangelo”, dicevo, “ma com’è che i cristiani non la vedono? Manca
quindi un metodo, un metodo per difendersi senza offendere. Un modo nuovo,
diverso, umano di risolvere i conflitti umani”. Solo in Gandhi vedevo colui che
avrebbe potuto darmi una risposta ed il metodo.» (Pagni R., Ultimi dialoghi con Lanza del
Vasto, p.50-51) Così Lanza del Vasto ricorda la sua decisione di partire per
l'India nell'autunno del 1936, autofinanziandosi con la vendita a un'amica
facoltosa del manoscritto della sua prima opera, Giuda. Lanza non partiva alla
ricerca di spiritualità, tanto più che la conversione al cristianesimo gli
impegnava pienamente l'animo: «Ma mi
ero, non senza pena, convertito alla mia propria religione, e avevo il mio da
fare per meditare le Scritture ed applicarne i comandamenti. E se mi si
chiedeva “siete cristiano?”, rispondevo: “Sarebbe ben prezioso dire di sì.
Tento di esserlo".» (L’Arca aveva
una vigna per vela, p.11) L'incontro con Gandhi In India, Lanza conobbe il
Mahatma Gandhi, con il quale stette qualche mese, per poi recarsi in Himalaya.
Durante il viaggio «conobbi le inquietudini sociali dell'India ed il suo metodo
di liberazione, la non violenza, che era molto contraria al mio carattere (come
del resto credo sia contraria al carattere di tutti). Nessuno è non violento
per natura: siamo violenti e non proviamo vergogna a dirlo, anzi lo diciamo con
un certo orgoglio. Ma ciò che non diciamo è che la vigliaccheria e la violenza
fanno la forza delle nazioni e degli eserciti e la non violenza consiste nel
superare questi due grandi motivi della storia umana». In India trova
«un'umanità simile alla nostra quanto opposta: qualche cosa come un altro
sesso». Il ritorno in Europa Lo scrittore e studioso in una delle sue
comunità rurali (l'ultimo a destra) Tornato dall'India dopo ulteriori
peregrinazioni in Terra Santa, Lanza comprende che la sua vocazione è di
fondare una comunità rurale nonviolenta, sul modello del gandhiano ashram, la
comunità autarchica ed egualitaria che per il Mahatma doveva essere la cellula
della società. Gli ci volle del tempo prima di riuscire a concretizzarla
attraverso la fondazione della comunità dell'Arca, che avvenne il 26 gennaio 1944.
Tra le poche persone a cui gli riesce di esporre il suo progetto c'è Simone
Weil, che incontra a Marsiglia, nel 1941. Nonostante il suo pacifismo, la Weil
non nutriva molta fiducia nella nonviolenza gandhiana. Lanza gliene parlò e lei
sembrò comprendere meglio. Poi parlarono della visione dell'Arca, che allora
non si chiamava ancora così, ed era la prima volta che Lanza ne parlava con
qualcuno: «Lei capì subito! “È un diamante bellissimo”, disse. “Sì,” risposi “è
vero. Ha solo un minuscolo difetto: che non esiste”. E lei: “Ma esisterà,
esisterà, perché Dio lo vuole”». Simone aveva ragione. L'ultima sede della
comunità fu la Borie Noble, con circa centocinquanta persone che vivono nel
modo più frugale e gioiosamente comunitario. Il nome venne quando si cominciò a
parlare di “lanzismo”: «Si cominciava a parlare di Lanzisti e Lanzismo, cosa
che mi fece rizzare il pelo. “Amici miei”, annunciai, “noi ci chiameremo
l'Arca, quella di Noè beninteso. E noi gli animali dell'Arca.». Negli anni successivi numerosissime
iniziative nonviolente videro protagonista Lanza e i suoi compagni, che seppero
attirare l'attenzione dell'opinione pubblica francese e non solo. La prima
azione pubblica nonviolenta è del 1957, contro le torture e i massacri compiuti
dai francesi in Algeria, e si svolge a Clichy in una casa dove aveva vissuto
San Vincenzo de Paoli. L'azione fu guardata con relativo favore dalla stampa, e
giunse la solidarietà di personalità come Mauriac o l'Abbé Pierre. Poi vennero
le lotte contro il nucleare, la prima delle quali nel 1958: Lanza con i suoi
compagni penetrano nel cancello di una centrale elettronucleare e vengono poi
trascinati via dai poliziotti. Poi ancora la campagna contro i “campi di
assegnazione per residenza”, sorta di campi di concentramento per gli algerini
“sospetti”, e quella in favore degli obiettori di coscienza. Durante la
Quaresima del 1963, tra due sessioni del Concilio Vaticano II Lanza fece un
digiuno di quaranta giorni compiuto nell'attesa di una parola forte sulla pace
da parte della Chiesa. Poco dopo il trentesimo giorno, il Segretario di Stato
consegnò a Chanterelle, la moglie di Lanza, il testo dell'enciclica Pacem in
Terris: «Dentro ci sono cose che non sono mai state dette, pagine che
potrebbero essere firmate da suo marito!».
Opere Le pèlerinage aux sources, Denoël, Parigi 1943, traduzione
italiana: Pellegrinaggio alle sorgenti, Jaca Book, Milano 1991; Approches de la
vie intérieure, Denoël, Parigi 1962; traduzione italiana: Introduzione alla
vita interiore, Jaca Book, Milano 1989; Technique de la non-violence, Denoël,
Parigi 1965; traduzione italiana: Che cos'è la non violenza, Jaca Book, Milano
1979; Il canzoniere del peregrin d'amore, Jaca Book, Milano 1980; Vinôbâ, ou le
nouveau pèlerinage, Denoël, Parigi 1954; traduzione italiana: Vinoba, o il
nuovo pellegrinaggio, Jaca Book, Milano 1980; L'Arche avait pour voilure une
vigne, Denoël, Parigi 1978; traduzione italiana: L'Arca aveva una vigna per
vela, Jaca Book, Milano 1980; Pour éviter la fin du monde, Rocher, Parigi 1971;
traduzione italiana: Per evitare la fine del mondo, Jaca Book, Milano 1991;
Principes et préceptes du retour à l'évidence, Denoël, Parigi 1945; traduzione
italiana: Principi e precetti del ritorno all'evidenza, Gribaudi, Torino 1988;
Préface au Message Retrouvé de Louis Cattiaux, Denoël, Parigi 1956; traduzione
italiana: Il Messaggio Ritrovato, Mediterranee, Roma 2002. Note Pagni, cit.51
Lanza del Vasto, Pellegrinaggio alle sorgenti82 Gabriella Fiori, Lanza del Vasto e Simone
Weil, Prospettiva Persona n° 86/,//prospettivapersona/editoriale/86/lanza_weil.pdf Pagni, cit., p.58-59 L'Arca aveva una vigna per vela48 ivi99
Jacques Madaule, Chi è Lanza del Vasto Arnaud de Mareuil, Lanza del
Vasto (Seghers, 1965) René Doumerc, Dialoghi con Lanza del Vasto (Albin Michel)
Claude-Henri Roquet, Les Facettes du cristal (Conversazioni con Lanza del
Vasto, Parigi 1981) Arnaud de Mareuil, Lanza del Vasto, sa vie, son oeuvre, son
message (Saint-Jean-de-Braye 1998) Anne Fougère, Claude-Henri Rocquet: Lanza
del Vasto. Pellegrino della nonviolenza, patriarca, poeta, (Paoline, Milano
2006) Antonino Drago, Paolo Trianni , La filosofia di Lanza del Vasto (Jaka
Book, Milano 2008) Altri progetti
Collabora a Wikisource Wikisource contiene una pagina in lingua francese
dedicata a Lanza del Vasto Collabora a Wikimedia Commons Wikimedia Commons
contiene immagini o altri file su Lanza del Vasto L'Arche de Lanza del Vasto (sito principale)
, su arche-nonviolence.eu. Comunità di St Antoine , su arche-de-st-antoine.com.
Comunità dell'Arca in Italia, su xoomer.virgilio. Provincia di Brindisi su
Lanza del Vasto. Lanza del Vasto & Ramon Llull (es), su denip.webcindario.com.
Biografie Biografie Letteratura Letteratura Filosofo del XX secoloPoeti
italiani del XX secoloScrittori italiani Professore1901 1981 29 settembre 5
gennaio San Vito dei NormanniNonviolenzaLanza. -- Giuseppe
Giovanni Luigi Enrico Lanza di Trabia-Branciforte. Keywords: Branciforte. Refs.:
Luigi Speranza, "Grice e del Vasto," per Il Club Anglo-Italiano, The
Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria, Italia.
Brandalise (Pistoia).
Filosofo. Grice: “I would say that Brandalise is a Griceian – his tutees know
it! He has philosophised on keywords: communicazione, l’altro, indeed what he
calls the Kantian transcendental necessity of ‘l’altro,’ and the idea of a
‘collective’ desiderio – or comunita – What is that if not my philosophy of
communication?” Adone Brandalise (Pistoia) è un critico letterario, letterato e
accademico italiano. Si è laureato nel 1972 con Vittore Branca con una tesi dal
titolo L'opera e la critica. Esperimenti critici su testi narrativi italiani,
in cui vengono sperimentati nuovi metodi critici su testi di Alessandro Manzoni
e Carlo Emilio Gadda. Professore di
teoria della letteratura presso l'Padova, la sua attività di ricerca si
caratterizza per il costante intreccio tra riflessione filosofica e
psicoanalitica con l'interpretazione del testo letterario. I luoghi seminali
della sua ricerca vanno individuati nello studio di Spinoza e Plotino, cui si dedica
sin dalla giovinezza, di Hegel e dell'idealismo tedesco, oltre che
nell'approfondimento risalente agli anni Settanta dell'opera di Jacques
Lacan. Promotore di numerose iniziative
scientifiche, tra cui alcuni progetti di didattica e ricerca legati agli studi
interculturali, ha collaborato a riviste quali "Lettere italiane",
"Studi novecenteschi", "Immagine riflessa", "Il
centauro" , "Filosofia politica" o "Trickster". Tra i temi che segnano la sua ricerca vanno
senz'altro segnalati alcuni molto ricorrenti: il problema della singolarità, il
rapporto tra mistica ed evento soggettivo, quello tra pensiero filosofico e
azione politica, quello tra poesia e pensiero. Attentissimo cultore della
musica operistica e del cinema, tra gli autori che maggiormente animano la
scena della sua riflessione, affidata soprattutto all'oralità, sono Platone,
Leopardi, Melville, Nietzsche, Shakespeare, Luis de León, Max Ophüls e Orson
Welles. Operaismo Brandalise opera sin
dal 1973 presso la Facoltà di Lettere e Filosofia dell'Padova, dove anima e
partecipa a partire dagli anni settanta alla costituzione di numerosi seminari
e momenti di studio, anche in relazione con i dibattiti dell'operaismo. Oltre
all'attività sindacale, in comunicazione con Guido Bianchini (Padova, 19261998),
segna questa fase di sua riflessione politica il lavoro svolto "off
air" nella direzione romana di "Il Centauro. Rivista di Filosofia e
teoria politica" (1981-86), nel cui comitato direttivo operavano anche
Nicola Auciello, Adriana Cavarero, Remo Bodei, Massimo Cacciari, Umberto Curi,
Giuseppe Duso, Roberto Esposito, Giacomo Marramao, Giangiorgio Pasqualotto,
Biagio De Giovanni (direttore) e Roberto Racinaro. Il Centauro, rivista pubblicata dall'editore
Guida, nasce in una fase storica segnata dal caso Moro, dal compromesso
storico, dal teorema Calogero. L'idea dei redattori era di avviare un
laboratorio politico in cui potessero intervenire intellettuali legati al PCI,
anche se in modi spesso prossimi al dissenso. Tuttavia non compare nelle rievocazioni
più recenti degli anni dell'operaismo il nome di Brandalise, certo per la
relativa assenza di suoi interventi scritti, ma anche per il coagularsi del suo
percorso politico negli anni Novanta intorno alla "nozione
sintomatica" di politica invisibile e poi, nel decennio successivo, di
decostituzionalizzazione. Opere
Oltranze. Simboli e concetti in letteratura, Padova, 2002 Categorie e figure.
Metafore e scrittura nel pensiero politico, Padova, 2003. con E. Macola,
Psicoanálisis y arte de ingenio: de Cervantes a María Zambrano, Malaga, Miguel
Gomez, 2004 con E. Macola eSanchez Otin, Bestiario lacaniano, Milano, Bruno
Mondadori, 2007. L'immagine del territorio e i processi migratori, in M.
BERTONCIN, A. PASE , Territorialità, Milano, Franco Angeli, 2007. In weiter
Ferne so nah. In margine al sermone Beati Pauperes, in (G. Panno) Il silenzio
degli angeli. Il ritrarsi di Dio nella mistica medievale e nelle riscritture
moderne, Padova, Unipress, 2008,
157–163. Oltre la comparazione. Modi e posizioni del pensiero dopo
l'intercultura, in (G. Pasqualotto), Per una filosofia interculturale, 59–69, Milano, Mimesis, 2008. Introduzione
(con A. Barbieri), in (A. BarbieriMura, G. Panno), Le vie del racconto. Temi
antropologici, nuclei mitici e rielaborazione letteraria nella narrazione
medievale germanica e romanza, Padova, Unipress, 2008, I-XXVIII. Il multilinguismo nella mediazione
(con A. Celli, K. Rhazzali, E. Sartori), in (G. Mantovani) Intercultura e
mediazione, Roma, Carocci, 2008. Postfazione, in C. Tenuta, Dal mio esilio non
sarei mai tornato, io. Profili ebraici tra cultura e letteratura nell'Italia
del Novecento, Roma, Aracne, 2009,
167–170 978-88-548-2376-1. con N.
Fazioni , Cosa cambia con Lacan? Saperi, pratiche, poteri, in International
Journal of Žižek Studies, Vol 6, n. 4, ,
1751-8229 (WC ACNP). Dentro il confine, Milano, Mimesis, . 978-88-575-5688-8 Metodi della singolarità,
Milano, Mimesis, . 978-88-575-5735-9 La
necessità dell'Altro: scritti in onore di Adone Brandalise, Milano, Mimesis,
. 978-88-575-6349-7 Dario Gentili , La crisi del politico.
Antologia di "Il Centauro", Guida (2007) Altri progetti Collabora a
Wikimedia Commons Wikimedia Commons contiene immagini o altri file su Adone
Brandalise adonebrandalise: Sito
dedicato all'opera e al pensiero di Adone Brandalise Podcast degli interventi del Rpf Adone Brandalise Biografie Letteratura Letteratura Università Università Categorie: Critici letterari
italiani del XX secoloCritici letterari italiani del XXI secoloLetterati
italianiAccademici italiani del XX secoloAccademici italiani Professore1949 16
giugno Pistoia. Adone Brandalise. Keywords: bestiario griceiano, bestiarium
griceianum. "To change the image somewhat, what bothers me about what I am
being offered is not that it is bare, but that it has been systematically and
relentlessly undressed. I am also adversely influenced by a different kind of
unattractive feature which some, or perhaps even all of these bêtes noires seem
to possess."
Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Brandlise” –
The Swimming-Pool Library.
Breccia (Trento). Filosofo. Grice: “I like
Breccia; he is, like Vitruvio, obsessed with the male human body – but also
about the ‘metafisica del dialogo,’ so we can call him a Griceian!” -- Breccia nel suo studio a Roma. Pier Augusto Breccia (Trento ), filosofo. La
pittura di Breccia esplora l’essere umano con un approccio ermeneutico (nel
senso della filosofia ermeneutica moderna di Jaspers, Heidegger, Gadamer) e si
apre su un vasto orizzonte di temi filosofici. L’opera di Breccia include oli
su tela, matite e pasteli su carta, 7 libri e numerosi saggi critici. Breccia
ha esposto in personali in Europa e USA. La famiglia paterna è originaria
di Porano, un piccolo paese dell’Umbria, dove sua madre, Elsa Faini (di
Trento), si era trasferita nel dopoguerra. I genitori di Pier Augusto
lavoravano entrambi nel settore ospedaliero: infermiera la madre e chirurgo il
padre Angelo. Quando Pier Augusto ha cinque anni, la famiglia si trasferisce a
Roma, dove Breccia trascorrerà la maggior parte della sua vita. Il giovane Pier
Augusto si iscrive al “Liceo classico statale Giulio Cesare” di Roma, dove
matura un profondo interesse per gli studi umanistici che lo accompagnerà per
il resto della vita. A 14 anni, scopre la Divina Commedia che studia di sua
iniziativa affascinato dalle allegorie dantesche. Subito dopo, attratto dalla
filosofia e dalla mitologia greca, traduce per l’editore Signorelli
l’“Antigone” di Sofocle e il “Prometeo legato” di Eschilo. Ancora nella fase
adolescenziale traduce i “Dialoghi” di Platone. Completati gli studi
liceali, nel 1961 si iscrive alla facoltà di medicina dell’Università Cattolica
del Sacro Cuore e nel luglio del 1967 riceve, con il massimo dei voti, la laurea
in medicina. Professione medica Dopo la laurea consegue una
specializzandosi in urologia, in chirurgia generale e successivamente in
chirurgia cardiovascolare mentre comincia a far pratica al Policlinico Agostino
Gemelli di Roma. Nel 1969, sposa Maria Antonietta Vinciguerra, nel ’70 nasce il
primo figlio, Claudio e nel '71 la figlia Adriana. Nei primi anni 1970, si
trasferisce a Stoccolma, dove lavora al centro di chirurgia toracica e
cardiovascolarere dell'Istituto Karolinska sotto la supervisione di Viking
Björk (inventore della valvola cardiaca Bjork–Shiley). Tornato all’università
Cattolica di Roma e al connesso ospedale Gemelli, nel 1979 diviene professore
associato. Nel corso degli anni 1970, pratica più di mille interventi a cuore
aperto e pubblica circa cinquanta articoli in riviste mediche. Il punto
di svolta: dal bisturi alla matita È l’estate del 1977 quando Breccia scopre un
inaspettato talento per il disegno, che nei due anni successivi diverrà il suo
hobby. Soltanto nel 1979, dopo la morte di suo padre e a seguito di una
profonda crisi esistenziale, il talento disegnativo trova la sua espressione
creativa. La produzione artistica dei primi due anni e il pensiero filosofico
da questa ispirato confluiscno nel libro "Oltreomega".
Nell’agosto del 1983, durante un periodo di produzione artistica e di mostre in
Italia e all’estero (‘'Monologo corale’', ‘'Le forme concrete dell
in-esistente’', ‘'La semantica del silenzio’') prende un'aspettativa dalla
professione medica. Nel biennio seguente, lo stile artistico, da lui definito
"ideomorfico", si delinea con maggior chiarezza, così come il
pensiero filosofico, che nell’84 presenta nel libro “L’Eterno Mortale”. Nel
1985 dà le dimissioni dalla professione di chirurgo e nello stesso anno porta le
sue opere a New York, presentandole in due mostre consecutive, alla Gucci
Gallery e all’Arras Gallery. La strada dell’arte, si delinea rapidamente e,
appena date le dimissioni, si trasferisce a New York dove trascorre la maggior
parte del tempo tra il 1985 e il 1996. Durante questo periodo, espone in
diverse città degli Stati Uniti (New York, Columbus, Santa Fe, Miami e
Houston). Sin dall’inizio è estremamente prolifico e l'opera dei primi
dieci anni viene raccolta nel libro “Animus-Anima”, che comprende 500 immagini
di sue opere. Nel 1996, torna stabilmente a Roma ed espone in diverse città
italiane ed europee. Nel ‘96, pubblica "L’altro Libro", contenente
opera del periodo 1991-1999 e nel 1999, scrive “Il linguaggio sospeso
dell’auto-coscienza”. Nel 2002 Breccia presenta novanta opera in un’imponente
personale al museo Vittoriano e nel 2004 pubblica “Introduzione alla pittura
ermeneutica”, il suo manifesto artistico, al quale collabora il filosofo Elio
Matassi. Negli anni seguenti, malgrado le condizioni di salute, è impegnato in
numerose mostre in musei italiani ed europei. Il 17 Novembre , due
settimane dopo la chiusura della sua mostra di Trento, ha un infarto nel suo
studio di Roma, viene portato al Policlinico Gemelli, e lunedì 20 novembre muore all’età di settantaquattro anni.
Ragione e immaginazione: “lo spazio pensante” Lo spazio è l’elemento più
distintivo delle opere di Breccia, che egli stesso definisce “denominatore
comune della pittura ermeneutica[...] principio stesso delle nostre facoltà
intellettive”. Tuttavia, se nello spazio paradossale di Breccia la
ragione si sospende e precipita di continuo, il senso di armonia ed equilibrio,
che caratterizza tutta la sua opera permette all’immaginazione di entrare nello
spazio senza alcun tormento. Forme, colori e luce: dis-oggettivazione
Un'altra caratteristica delle tele di Breccia è la presenza di “oggetti”, in un
equilibrio generato tuttavia da forme e colori piuttosto che da una oggettiva
metrica di spazio. Allo stesso tempo, tali “oggetti”, ridotti a forme/colori
essenziali o addirittura trasformati in spazio stesso o “altro da sé”, sono
privi di una vera oggettività e di conseguenza sono aperti ad essere letti come
linguaggi, segni o, più propriamente nel senso della filosofia ermeneutica di
Karl Jaspers, come “cifre”, cioè “segni” non ancora interpretati. L’uso
della luce e del chiaroscuro è parallelo a quello dello spazio e della
prospettiva nella molteplicità di paradossi. L’assenza di una fonte di
luce all’interno dello spazio pittorico contribuisce a rimuovere contenuti
emozionali. In ultimo, il rapporto luce-spazio-forma crea l'ennesimo
paradosso di Breccia. Se la luce è spesso associata a ciò che è comprensibile
razionalmente (e.g. “luce della ragione”), nelle opere di Breccia tutto appare
al contempo luminoso e misterioso. Pittura ermeneutica Breccia ha usato
il termine “pittura ermeneutica” per descrivere la sua posizione come artista
nel suo Manifesto “Introduzione alla pittura ermeneutica” (2004). Il
presupposto di significabilità della cifra pittorica ermeneutica è la libertà
da canoni, convenzioni, dogmi di spazio e tempo, del qui e dell’ora, che
permette una verifica della significabilità dal di dentro. In tal senso, l’arte
può essere un’esperienza di conoscenza, in quanto “apertura” da “un lato
sull’infinita alterità dell’essere o di Dio, e dall’altro sulla personale
coscienza dell’ ‘Io’ .”(Introduzione alla pittura ermeneutica, 2004).
Note Moschini e Zitko , p.37.
Zitko , p.11. Zitko , p.15.
Comunicare, n. 82, Università Cattolica del Sacro Cuore, . Unomattina,
RAI, Gennaio 2000. Unomattina, Gennaio 2004. Zitko 12.
Moschini e Zitko , p.38. Steiner 1997. Steiner 1991. Moschini e Zitko , p.39. Moschini e Zitko , p.40. P.A. BRECCIA, Introduzione alla Pittura
Ermeneutica, 2004, p.45-46 Vivaldi
1988. Moschini Zitko, 40. Steiner 1988.
Moschini e Zitko , 38-43.
Moschini e Zitko , 40-42.
Moschini, M. e Zitko(), "The educational path of Ideomorphism. From
theory of knowledge to philosophy", Journal of Philosophy and Culture supplement,
XVI-1, laNOTTOLAdiMINERVA Zitko(), "Il linguaggio della pittura
ermeneutica e la Chiffer di Karl Jaspers", Dipartimento di Letteratura e
Filosofia, Universita' di Pisa Steiner, R. (1988) "Profile: Pier Augusto
Breccia", ART TIMES Steiner, R. (1991) "Critique: Pier Augusto
Breccia at Arras Gallery, NYC", ART TIMES Steiner, R. (1997) "Pier
Augusto Breccia: Another Look, NYC", ART TIMES Matassi, E. (2008)
"Sur la peinture Hernéutique: Pier Augusto Breccia, “le messager d’alterité”.In:
Du Nihilism à l’hermenéutique Altri progetti Collabora a Wikimedia Commons
Wikimedia Commons contiene immagini o altri file su Pier Augusto Breccia Sito ufficiale, su
pieraugustobreccia.com. libri gratis su
itunes The educational path of Ideomorphism La pittura ermeneutica, su
didatticaermeneutica. 1º maggio 26
dicembre ). Pier Augusto Breccia: biografia, su direnzo. Biografie Biografie:
di biografie Categorie: Pittori
italiani del XX secoloFilosofi italiani del XX secoloSaggisti italiani Professore1943 12 aprile 20 novembre Trento Roma. Pier
Augusto Breccia. Keywords: noi, ovvero, la metafisica della conversazione,
implicatura ermeneutica. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Breccia” – The
Swimming-Pool Library.
Brescia
(Trani). Filosofo. Si laurea con lode presso la Facoltà di Lettere e Filosofia
dell'Università degli Studi di Perugia. Inizia la sua docenza come professore
di Storia dell'Arte presso il Liceo Classico Carlo Troya di Andria. Consegue la
cattedra di Latino presso il Liceo Classico Oriani di Corato. Consegue la
cattedra di Lettere e Storia presso l'Istituto Magistrale di Terlizzi. Insegna Latino nel Liceo Nuzzi di Andria. Oottiene il
suo primo incarico da preside a seguito del concorso superato. La prima
presidenza è dunque a Trani presso il Liceo Scientifico Valdemaro Vecchi,
intitolato al Vecchi dietro sua proposta. Presiede il Liceo Monticelli di
Brindisi. Presiede il Liceo Nuzzi di Andria. Presiede il Liceo Classico Carlo
Troya di Andria, esteso anche a Liceo Linguistico e Liceo delle Scienze Sociali
durante la sua direzione in seguito alla partecipazione alla Commissione
Brocca. Membro della Società di Storia Patria per la Puglia. Consegue il
Premio della Cultura della Presidenza del Consiglio dei Ministri. Viene
insignito della Medaglia d'Oro del Ministero della Pubblica Istruzione per i
benemeriti della cultura, dell'arte e della ricerca scientifica. Ottiene
l'onorificenza di Cavaliere della Repubblica Italiana. Ottiene il Premio
Pannunzio per la saggistica conferito dal Centro Pannunzio di Torino.
Dopo una lunga e serena vita di studi muore improvvisamente ad Andria. Appresa
la notizia anche il sindaco di Andria Bruno ha espresso il cordoglio personale
e della città alla famiglia. Citando Loris Maria Marchetti su Pannunzio
Magazine: Ispirandosi alla lezione, originalmente aggiornata, di Croce e
di Popper (ai quali ha dedicato importanti studi), elabora un sistema
filosofico in quattro parti (Antropologia, Epistemologia, Cosmologia, Teoria
della Tetrade) dove trovano un punto di incontro storicismo, epistemologia ed
ermeneutica. La sua filosofia investe anche il pensiero politico e
l’àmbito dell’estetica, donde il suo fittissimo esercizio di saggista di
letteratura e arti figurative, interpretate sostanzialmente nel loro risvolto
filosofico-cognitivo. Altre opere: “Il tempo e la libertà”; “Pascal e
l’ermeneutica”; “Croce e il mondo”; “L’oro di Croce, Joyce dopo Joyce, Ipotesi
su Pico, Massa non massa, Radici di libertà, Il vivente originario, Tempo e
idea, I conti con il male, Radici dell’Occidente, Forme della vita e modi della
complessità; saggi su Bassani, Calvino ,
ecc. Fedele collaboratore delle iniziative del Centro “Pannunzio”, negli
Annali comparvero suoi saggi su C. L. Ragghianti e su Cervantes in rapporto
all’Ariosto e alla tradizione italiana. Nel pannunziano Magazine pubblica, tra
gli altri, saggi su Torquato Accetto, Max Ascoli, Croce, L. de Bosis, F. De
Sanctis, Freud, Aldous Huxley, Jung, Leonardo da Vinci, Vittorio Mathieu, Moravia,
Pasolini, Solgenitsyn,Vico. Alfredo Parente - L'“opera bella” come impegno
morale, “Rivista di studi crociani”, Giovanni Spadolini - Mazziniani asceti,
“La Stampa”, Francesco Compagna - Editoriale, “Nord e Sud”, Raffaello Franchini
- L'idea di progresso. Teoria e storia, Giannini, Raffaello Franchini, Trittico
crociano, “Il Tempo”, A. Rosario Assunto, Filosofia del giardino e filosofia
nel giardino. Saggi di teoria e storia dell'estetica, Bulzoni, Roma, Rosario Assunto
- recensione di Brescia, “Non fu sì forte il padre”. Letture e interpreti di Croce,
Salentina, Galatina, in “Rassegna di cultura e vita scolastica”, Vittorio Stella
- recensione di Brescia, “Non fu sì forte il padre”. Letture e interpreti di Croce,
Salentina, Galatina, in “Rivista di studi crociani”, Vittorio Stella - Il
giudizio dell'arte. La critica storico-estetica in Croce e nei crociani,
Quodlibet Studio, Macerata, Charles Boulay - Benedetto Croce jusqu' en 1911.
Trente ans de vie intellectuelle, Librairie Droz, Ginevra, Nicola Fiorelli - “La
Follia di New York”, Sviluppi filosofici nella più recente “scuola” crociana,
Schena, Fasano. Vincenzo Terenzio, Natura e spirito nel pensiero di Giuseppe Brescia,
Mario Adda, Bari, Pietro Addante - La “fucina del mondo”. Storicismo
Epistemologia Ermeneutica, Schena, Fasano, Franco Bosio -recensioni di I conti
con il male, Laterza, Bari, ICalvino e Andria, Andria; Tempo e Idee,
Libertates, Milano, Il vivente originario, Libertates, Milano, in “Rivista
Rosminiana”, Franco Bosio - recensione di Le “Guise della prudenza”. Vita e
morte delle nazioni da Vico a noi (Laterza, Bari), “Rivista Rosminiana”, Dario
Antiseri; Croce e l'Anticristo, “Avvenire”, Dario Antiseri, Popper protagonista
del secolo XX, “Biblioteca Austriaca”, Rubbettino, Dario Antiseri - Popper,
Rubbettino, Dario Antiseri, Le ragioni della
libertà, Rubbettino, Antonio Jannazzo - Il liberalismo italiano del Novecento.
Da Giolitti a Malagodi, “Fondazione Luigi Einaudi”, Rubbettino, Beniamino
Vizzini - Per una discussione intorno al problema della libertà. Cenni per un
colloquio di ermeneutica morale con Giuseppe Brescia, Postfazione a Tempo e
Idee.'Sapienza dei secoli' e reinterpretazioni, Libertates, Milano, Beniamino
Vizzini - Vita e dialettica nel pensiero di Giuseppe Brescia e Pavel Florenskj,
“Rivista Rosminiana”, Fulvio Janovitz - Gli studi su Croce, “Nuova Antologia”, Fulvio
Janovitz - Quando Croce dialogava con Dio. Religiosità e cristianesimo di Croce
prima e dopo la lettura dell'epistolario con Maria Curtopassi, “Nuova Antologia”,
Fulvio Janovitz, Il mio Croce. Scritti, Quaderni della “Nuova Antologia”, Firenze, Paolo
Bonetti - Introduzione a Croce, Laterza, Bari 1984. Paolo Bonetti - recensione
di I conti con il male. Ontologia e gnoseologia del male, Giuseppe Laterza, Bari,
in “Nuova Antologia”, Samuele Govoni - Brescia celebra il Bassani amante
dell'arte, “La Nuova Ferrara” - Cultura, Cosimo Ceccuti - La Religione della
Libertà, “Il Resto del Carlino”, Cultura e Società, Il caffè. Nico Aurora - De
Sanctis e l'attualità del 'Discorso di Trani'. La lezione di Brescia a 134 anni
di distanza, “La Gazzetta del Mezzogiorno”, Stefano Vaccara - Presentazione di
Max Ascoli, il filosofo mondiale della libertà, “La Voce di New York”, Giuseppe
Poli - recensione di Le “Guise della prudenza”. Vita e morte delle nazioni da Vico
a noi, Laterza, Bari, in “Risorgimento e Mezzogiorno”, Domenico Cofano -
recensione di Brescia, Giovanni Bovio. La vita e l'opera, Società di Storia
Patria per la Puglia, Andria, etetedizioni, in “Nuova Antologia”, Giovanni
Bovio, maestro del pensiero, “La Gazzetta del Mezzogiorno”. È scomparso improvvisamente
il preside Brescia "andriaviva.it", Quirinale.it Quirinale.it – Onorificenze, Loris Maria
Marchetti, Brescia, di Loris Maria Marchetti, su Pannunzio Magazine. Giuseppe
Brescia. Keywords: Croce, implicatura, Croce inedito. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Brescia” – The Swimming-Pool Library.
Bressani (Treviso).
Filosofo. Grice: “Strawson, being boring, likes Bressani’s arguments – alla
Plato and Aristotle, but mainly Aristotle – againsts what Galileo has the cheek
to call ‘filosofare’! – But I prefer Bressani’s poems, the buccoliche, and
especially his lovely treaise ‘discorso in torno alla lingua,’ his little
ethical treatise is charming especially if you are into what some (not I,
certainly) call ‘developmental conversational pragmatics’!” -- regorio Bressani
(Treviso), filosofo. Discorsi sopra le obbiezioni fatte dal Galileo alla
dottrina di Aristotile, Gregorio Bressani (Treviso) filosofo italiano. Biografia Si laureò all'Padova nel 1726
interessandosi a letteratura e filosofia. Fu aiutato da Francesco Algarotti,
cui aveva inviato delle proprie opere.
Sostenne uno scolasticismo classico in opposizione alla scienza moderna
di Galileo e Newton. Opere Gregorio
Bressani, Modo del filosofare introdotto dal Galilei, ragguagliato al saggio di
Platone e di Aristotile, In Padova, nella Stamperia del Seminario, 1753. 2
luglio .a Gregorio Bressani, Discorsi sopra le obbiezioni fatte dal Galileo
alla dottrina di Aristotile, In Padova, Angelo Comino, 1760. 2 luglio . Gregorio Bressani, in Dizionario biografico
degli italiani, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Filosofia Filosofo Professore1703
1771 3 febbraio 12 gennaio Treviso. DISCORSO INTORNO ALLA LINGUA
ITALIANA . Del Sig. Dottore GREGORIO BRESSANI TRI VIGI AN Oec. R E CI TATO
NELLA SAL A VERDE DI PADO V A IN UN ACCADEMICO ESERCIZIO L' ANNO MDCCXL. X
3 487 i Ompariſce per la prima volta a luſtrare la noſtra Miſcellanea il
Signar Dottore Gregorio Brefsani, fogo getto di chiaro nome , e di ornamento e
fplendere alla fra Patria , col preſente Ragionamento ſopra la Lingua Italiana
; recitato da lui ultimamentepiù a cagion di eſercizio, che per altro fine in
una Radunanza di Letterati nella Città di Padova : da i quali avendoſi per noi
ſa puto l'approvazione che ebbe , ſperiamo far coſa grata all'Autore , e
inſieme d'al. cun noftro merito , col pubblicarlo ; tan to più , che potrà egli
ſervir d'ajuto e di lume a quelli ( che molti fono ) 'i quali banno biſogno di
faggia ſcorta nello ſteam dio , che affettano dell Italiana favella . -- X 4 DI
488 DISCORSO INTORNO ALLA LINGUA ITALIANA DI GREGORIO BRESSANI TRIVIGIAN O
Dottor , e Accademico Ricovrato ; Da efo recitato in un'Accademia di eſer.
cizio nella Sala Verde di Padova , nel meſe di Maggio , 1740. A Chiemque
fa,Eruditi edotti Ac cademici , quanto malagevol ſia il rintracciare le cauſe
effettrici delle umane cognizioni , non parrà coſa ſtrana il ſentimento di
Platone , ch' el le fieno provenienti tutte dalla Remi nifcenza . Nè io credo ,
che attribuis re ſi poſsa ad altro , fuorchè alla re. miniſcenza il fentire , e
l' accorgerſi del Del Sig. Gregorio Breſſani. 489 9 e 3 dello fpirito , e del
vero pregio delle belle Arti . Imperocchè tale vi ha che nè per tutta
l'attenzion ſua , ne per opera degli altri non arriva giam mai ad intenderlo .
E laſciando di far parola di quegli , che niun dilet ro pigliano , o nella
Archittetura , o nella Muſica , che ſono moltiſſimi rivolgo la conſiderazion
mia a colo ro , che pur amano d'eſser tenuti di ottimo guſto nella noſtra
Lingua nulla fi accorgono , nè ſono per ven tura atti ad accorgerſi, in che ne
con fiſta principalmente la venuſtà e la grazia . Avvegnacchè adunque ciaſcu na
Lingua ſenta molto più dell'ideas le , che non ſente l'Architettura la Muſica ,
e fia a lato di quelle in termini incomparabilmente più ange fti riſtretta ;
non è per tanto che ella non abbia le ſue verità in riſpetto a que' pochi , a
cui è dato d'intendere non ſolamente il ſignificato delle vo ci ; ma la
relazione tra loro meglio convenevole . Ora come io , ſenza più , approvo
iVocabolarj, gli avver timenti di Gramatica e le Oſsers vazioni , che intorno a
queſta Lingua XS o § fo 490 Diſcorſo della Lingua Italiana fonofi facte dalla
diligenza d'Uomini valenci ; poco avrò che accennare de' fuoi materiali, ed il
mio ragionamen . to ſarà fpezialmente della forma quanto a me, la migliore ,
che rice ver ella debba dalla fantaſía , e dal giudizio degli Scrittori. Ogni
Archi tetto adopra i materiale medeſimi , ed oſserva gli ordini medeſimi della
Architettura ; e le loro opere ſono tra di sè varie nella proporzione , e nella
leggiadria . Ogni Compofitore di Muſica adopra le medefime note : 0. gni
Scrittore di qualſifia Lingua ado pra le medeſime parole , e ſegue le regole ,
che riſpettivamente ſonogli preſcritte dalla ſua arte . Tuttavia i bei
riſultati, che di eſse procedono , fono , ed eſser debbono tra di sè di. verſi.
Ma quanto agevol penſo che mi farebbe il ridire le regole máte riali , che vi
ha , per favellar bene ; tanto io temo di non faper altro che ofcuramente
ragionare della varietà , e perfezione di detti riſultati ; ficco me quelli ,
che appartengono anzi al giudicio de' noftri fenfi , che della no ftra ragione
. Pur nondimeno per le í PO Del Sig. Gregorio Breſami. 491 poche coſe in genere
, che io ſono per accennare , ſpero che il mio ra gionamento fia di qualche
utilità a coloro che non fono eſtremamente otcufi nel capire la vaghezza della
noftra favella ; ed a Voi , Signori Accademici forſe non diſcaro ad udire . ! A
noſtra Lingua , ſecondo l'opi nion mia , da altri chiamaſi Ita liana perchè di
tutta Italia' fi fon preſi i vocaboli , donde è compoſta : da alcuni chiamaGi Volgare
, forſe per chè uſata , ed inteſa volgarmente :E da cercuni chiamaſi Toſcana, o
perchè il più de' vocaboli fi fon preſi appun to di Toſcana , o perchè agli
Toſca ni, come a Padri di detta lingua , e come a Tutori d'orecchio , e di giu,
dicio finiffimo , meritamente è conce. duto il diritto di giudicar della puri
tà , e della barbarie di ciaſcun voca bolo . E nel vero ad evitare la con
fufione , che ne addiverrebbe , ſe cia. ſcuno a ſuo talento uſaſse di nuove
voci ; egli è del pari laudevole che neceſsario , che v'abbia il ſuo Tribu. X 6
nale 9 492 Diſcorſo della Lingua Itatiana nale inappellabile , che altri
vocaboli diſapprova come anticaglie , altri non ammette come barbari , ed altri
ritie. ne , o adotta come neceſsarj , o leg giadri. Il che dà a divedere , che
la noſtra Lingua è un corpo vivo ſog. getto ad alterazione, in quella guila che
ſono gli altri tutti , o naturali o politici . E perchè qualſivoglia cor ро
dalla ſteſsa ſua naturale alterazio ne è minacciato di rovina ; faggiamen te
fanno i Signori Accademici della Cruſca , che non adottano per Mae ftro di
Lingua ogni triſtanzuol di Gra matico , che non tiene veruno ſtile e che in
luogo di vocaboli ufitati , e di proprj , ne adopra ſpeſso di affet tati, e di
rancidi , di groſsolani , o di ſtranieri. Benst a gran ragione a dottarono , e
quando che ſia , ſon cere to che adotteranno i vocaboli di que? grand’ Uomini ,
che per la loro viva , ed ordinata fantafia , o inventarono , o crebbero alcune
belle arti , o alcu« ne- ſcienze ; e fu di neceſſità il trovar nuove voci ad
eſprimere i loro nuovi concetti . Per altro qual biſogno , o qual capriccio
egli è mai di ufar vo ca Del Sig.Gregorio Brejani. 493. mano un diſcorſo (Nè io
giày caboli zotici , e duri d'altre provin cie d'Italia , o di accattarne degli
ſtra nieri ; quando ne abbiamo in tanta copia di cosi proprj, e di così gentili
? Ma come egli ſta nel volere di Chiun que l'apparare i materiali della noſtra
Lingua ; non così puote ciaſcuno , o ſa farne quell'accozzamento , onde ri
fulti un diſcorſo naturale , ed inſie me leggiadro : Nelle ricerche più aftrufe
di qualche verità di Filica non v'ha paragone tra 'l faper indo vinare quale
non fia la cauſa d'un Fea nomeno e l'indovinare quale ella fia . All'iſteſso
modo confiderando io ciò , che ſi voglia per iſcriver bene ed elegantemente ,
ben potrei io an noverare millantà difetti, che disfora lafcero indietro di
moſtrare alimeno le fonti principali , donde derivano ): ma non così di
leggieri potrei additare qual fia la grazia , e l'armonia , che lo ren de vago
, e lodevole . Pare io conſi dero , che benehe :la noſtra Lingua ; come io
difli innanzi , quaſi altro non fia , che un Mondo ideale ; non oſtan te i
caratteri del fuo bello , poſsono ef 494 Diſcorſo della Lingua Italian eſsere
in qualche parte paragonabili con quegli , che riſpettivamente fi rav . vifano
nel noſtro Mondo materiale . E certamente in quella guiſa , che a ciaſcuna
parte del noſtro Cielo riſpon. de la produzione di coſe differentiffie me ;
forſe per ragioni ſomiglianti-, à ciaſcun paeſe riſponde un linguaggio tutto
proprio , e differente dagli altri. E non fa forza , che nella noſtra me.
defima Italia chiamaſseſi un tempo panis ciò , che noi al preſente chia miamo
pane ; poichè non è ſolamente la varia deſinenza di ſuono , che die ftingua
l'una Lingua dall'altra ; ben il modo , con che ſeguendo non ſo quale neceſſità
, fi.concepiſcono le coſe, e fi eſprimono. Onde non è maravi glia , che non
ogni Clima produca in gegni atti ad ogni genere di compo, nimenti . In fatti
ſiccome non è il metro , che diſtingua la poeſia dalla prola ; ma il modo
diconcepire diver. ſo ; cosi io porto opinione , che alme no in gran parte
l'indole , e'l genio della lingua Latina tuttavia fuffifta nel la noſtra
Volgaré. La qual coſa ſem . bra , che abbiale voluto confermare il dis Del Sig.
Gregorio Breſani. 495 divino Dante , laddove , fingendo egli di parlare con
Virgilio , diſse: Tu fe il mio Maeſtro , e il mio Au tore , Tuſe folo Colui ,
da cui io tol. Lo bello Stile che mi ha fatto De nore . Vero è che l' Armonia
dello Stile , la qual naſce ſpezialmente dallo traſpo nimento delle voci , e
chiamaſi coſtru zione , a chi paragona lo ſcriver ret torico di Cicerone , o 'l
robufto di Li vio col noſtro parlar familiare non può a meno di non parere di
gran tratto diverfa : ma ella non parrà già tanto , paragonando un componimen.
to de' Latini con un noftro ſopra un fimile ſoggetto , e d'una ſpezie mede fima
. In fine molto meno ne parreb be diverſa , ove à noi foffe dato di faa per
pronunziare le parole de Latini come facevan elli , cioè con quegli ac. centi ,
è con quelle delipenze, che per comune opinione noi abbiamo -fiera mente
alterati , o perduti . Ma nos cost 496 Diſcorſo della Lingua Italiana così
interviene , ove noi la predetta armonia paragoniamo con quella di qualche
Lingua ſtraniera ; o ci diamo a credere di poter rimeſcolarne i vo caboli , e
forme di dire ; che effendo d'un genio differentiffimo ; ficcome non ſi
appiccano giammai gli inneſti di quelle piante , che ſono tra di sè diverſe;
così ciaſcuna Lingua mal com pofta tutto ciò , che fenie d'un Clima diverſo .
Io dico adunque , che la no ftra Lingua in ciaſcuna ſua parte dee ſentire , per
dir così, della ſua ſpezie, e della ſua Nazione. Il che riſponde a quel
carattere di bellezza , che nel le coſe create e corporee chiamaſi u. nità ;
unità però tale , che da eſſa pro viene , ő piuttoſto in eſſa ſtà racchiu . ſo
un altro carattere , che è la varie ttà ; la quale come rendeſi manifeſta negli
animali , e nelle piante d'un'in fteila ſpezie , e d'un iſteffo Clima ; così
ella dee apparire nello ſtile di cia Icuno Scrittore d' un'iſteſſa Lingua. Il
qual mio ſentimento moſtra in ſem . bianti d'effer il medeſimo , che quello del
celebre Baccone di Verulamio lade dove tocca della bellezza dello ftile $ 1 dis
Del Sig. Gregorio Breſſani. 497 dicendo dover' egli eſſere , rivis didu um fuis
, imitans neminem , nemini imi tabile". Talchè dovendofi pur togliere
d'altrui i vocaboli , ed i modi di di re ; conviene anche in ciò imitar la
Natura , che non genera coſa , fe non colla corruzione d'un'altra : Voglio
ſignificare , che quanto noi togliamo d'altrui per formare un diſcorſo , dee
talmente tritarfi nel noſtro cervello innanzi ché noi lo veſtiamo di nuova
forma, che al fuo apparire niuno ha da accorgerſi donde noi l'abbiamo tol to .
Ed intorno a ciò comunemente non ſi dà nel ſegno ; perchè altri per travolco
giudicio indi ſcoſtaſi, quanto più ſi affatica di raggiugnerlo . Altri per
infingardaggine li ripoſa nel limi tare del buon ſentiero , ſenza voler cercare
più avanti : E finalmente altri è di ſentimento ottuſo e d'intellis genza aſſai
corta a capire la bellezza , e la fecondità , per dir costi , di quel vero ,
che egli imprende ad imitare , Se ne fcoſtano i primi , a' quali per ciocchè
troppo ftà a cuore di render fi ſingolari dagli altri e col penſare e coll'
eſprimerſi ; mentre ſtudiano di celu 3 498 Diſcorfo della Lingua Italiana
ceffare il vizio della trivialità , offen . dono nel vizio della affettazione ,
in comparabilmente più rincreſcevole . La qual'affettazione conſiſte in certe
parole ſquarciate , e lmanioſe , ed in certi accozzamenti di quelle , che vol
garmente ſi chiamano belle fraſi Iono forme di dire , che fanno notabi. le
diſugguaglianza col reſtante del di ſcorſo e pe' quali (che che fi creda no gli
ſciocchi) riſulta un Tutto of tremodo ftentato , e deforme. Elem pio di ciò noi
abbiamo in coloro , che avendo appreſo di molti vocaboli ale la rinfufa e varj
modi di favellare da parecchi Dicitori , e tutti pulitif fimi; per la vanità di
moſtrarlene do viziofi, in qualunque racconto ne in trudono quanti mai poſsono
il più , e mallimamente gli da loro ſtimati me no comuni ; tra quali ne
intrudono anche di quegli , che non ſolo male fi convengono colla ſemplicità
della Na. tura ; ma talora non ſi convengono colla Verità del loro ſteſso
ſentimen to : e meritamente ripiglia coſtoro il noftro Sovrano Poeta , dicendo
: E Del Sig. Gregorio Breffani . 499 7 1 E quale che a gradin' oltre fo metu te
? LC Non vede pide dall uno all'altre filo. e 3 Per tanto niun' altra venufta ,
niun' altra grazia ricever puote un diſcorſo dagli vocaboli o forme di dire ,
fe non quella , che deriva dal collocare ciaſcuno al luogo fuo ; talmente che
appaja eſser i vocaboli piuttoſto , che abbiano cercato d'elser uſati dove fo .
no ; che d'eſser eglino ſtati cercari ftu. diofamente dagli Scrittori . E
perchè tanto altri allontanafi dal vero coll' aggiungervi ciò , che non gli ſi
con viene ; quanto altri coll'ommettere di collocarvi ciò , che gli fi
conviene; ne ſeguita che un diſcorſo rieſce diffetiofo sì ad uſare in eſso
vocaboli di fover. chio , e fuori di propofito , che a ri petere alcuni
vocaboli, in vece d'ale tri varj , che fi vorrebbono , ad eſpri mere
propriamente i propri concerti dell'animo , ed a fervare in un ragio namento
quella varietà , che richiede fi a formarlo giuſta l'eſemplare ſoprac. cen .
500 Diſcorſo della Lingua Italiana cennato de' corpi Fiſici . Ma che ? Se gli
Uomini per una parte fon moſli da certo naturale deſiderio , o da qual ſivoglia
altro ſtimolo di giugnere nel la loro arte alla perfezione poſſibile i ſono
all'incontro ( laſciando ſtare gli altri impedimenti , che ſpeſso ſi attra
verſano al lor diſegno ) comunemente refpinti dalla fatica , che loro convien
durare , prima che ad eſli venga fatto di apprendere ad eſercitare qualſifia
arte con lode . Ne vi ha alcuna arte per limitata , o facile che ſia ſopra le
altre , che pigliandoſi a gabbo non rieſca imperfetta . Per la qual coſa ,
l'arte dello ſcriver bene si nella no ftra , che in ciafcuna altra Lingua ,
richiede anch'eſsa di molta fatica , ed induſtria . E vanno fortemente errati
la maggior parte de' noftri Scrittori che da che ſentonſi forniti di alquan ei
vocaboli , e modi, onde groſsamer te eſprimerſi ; ed effi eſtimano di la per
iſcrivere quanto baſta laudevol mente . E come fi ſcontrano in uno ſtile un
poco colto , che in un certo modo dovrebbe eſser di rimprovero al loro difetto
; dicono coſto che gli è uno 4 DelSig.Gregorio Breſani. 501 uno ſtile che ſente
dell'affettato ', © dell'antico , „ dandogli a torto biaſmo, e mala voce . E
così , diſprezzando efli animoſamente ciò che per loro poltroneria non hanno
appreſo . Ferman fua opinione Prima che arte , o ragion per lor ſi ſcopra . Che
ſe pur vero foſse , che uſar non non ſi poteſsero altri vocaboli , o mo di di
dire , ſe non gli uſati da coſto . ro ; il groſso Vocabolario della noſtra
Lingua ridurrebbefi ad un libriccivolo di quattro carce ;. e laddove la noſtra
Lingua ora vanta di eſsere la ricchilli ma di voci , e di maniere leggiadre
diverrebbe la più povera e ſmozzicata di tutte . Oltrechè in proceſso di tem po
gli ottimi Scrittori, c Padri di no Itra Lingua ne diverrebbono molto oſcuri, e
direi per poco in intelligi gibili ". Vuolli per tanto aver pieria
conoſcenza sì de' vocaboli , che delle forme di dire ; acciocchè il noſtro iti
le abbia la predetta varietà , e con ef ſo la ſua unità , per cui egli mantien.
fi 302 Diſcorſo della Lingua Italiana fi ſempre fomigliante a ſe ſteſſo , e per
cui ſembra quaſi uſcito di una fo la trafila . E le parole groſsolane ri
meſcolate colle gentili , e le parole adoperate fuor di luogo , o con fazie
vole repetizione , o le parole che non ſono più in uſo ; lono come altrettan te
ſcabroſità , che gli impediſcono l' uſcirne . Per notabile che ſia la varie .
tà , o differenza tra gli Uomini nelle parti, che fuori appajono del corpo ,
non è mai li grande , quanto ella è nel la capacità , ed aggiuftatezza del loro
ſpirito . Per la qual cola io avviſo di non poter paragonare gli umani inge gni
, che a coſe dello ſteſso genere bensi, ma di ſpezie diverſa . E fiami lecito
il paragonargli a varie piante, alcune delle quali reſtano picciole , perocchè
la ſtruttura primordiale de' loro ftami non comporta che fieno più oltre
ſviluppate , ed eſteſe ( e Gae lileo Galilci dimoſtra , che così gli Animali ,
come le piante , ſe foſsero d'altra grandezza , che non ſono vorrebbefi che la
ſimmetria delle lor parti foſse del cutto diverſa ) ed al cune altre non ſi
eſtendono , come eften Del Sig.Gregorio Breſſani. 503 eſtender ſi potrebbono per
difetto dell' opportuno alimento . Varia è la eſten , fione , e'l
comprendimento de' noſtri ingegni, e varia è la forte , che gli forniice di
ajuti , e di occaſioni fa . vorevoli , onde poſsano coltivarli . Egli è certo
perciò , che quale s'im barazza nel voler' ordire un ragiona mento , dirò così
, di più fila ſopra la comprenſione , o coltura del fuo in gegno , ovvero
contro all'inclinazion lua particolare ; il detto ragionamen to fiaccherà da se
medefimo , diffol. vendoli quaſi in brani ; ed anche i vocaboli ftelli, con che
vorrà eſpri merlo non avranno nè unità , nè grazia . Nè fi de'credere che
l'Archi tetto , il quale fia buono da fabbrica. re una camera , fia fempre
buono da faper fabbricare un palagio : Nè che un Compoſitore d'una breve, e fem
. plice ſuonata fia fempre buono da con porre una Sinfonia aſſai lunga con
tutte le parti, che in eſſa ſi vou gliono a formare un'armonia perfec ta : Ne
in fine che un Uomo di leto dere , al quale venga fatto di ſaper unire inſieme
una decina di verli > fia 504 Diſcorſo deila Lingua Italiana per sé , ſia
per queſto buono da fare un Inne go poema ; come ſe il palagio , la Sinfonia ,
ed il poema altro non foſ. ſero , che un aggregato di più unità minori : Che nè
la Camera , nè la breve Suonata , nè la decina di verfi conſiderate
riſpettivamente nel pala gio , nella Sinfonia, nel poema, non lono già unità ,
ma parti. E però non folo deono effer belle ma deono eſſerlo , anche per
riſpetto a tutte le altre parti, che ſono con efle integrali di tutta la
fabbrica . Io non niego di molte opericciuole ef ſere altrettante unità nel
loro gene re , come ſono le grandi; ma molto maggior forza, ed eſtenſione
dinge. gno richiedeſi nel comprendere un Poema ( purchè le colę .; che in eſſo
fon contenute ; nonoſtante che d'un racconto ſi trayalichi in altro ; fien
tutte come parti integrali d'una azion ſola ) nel comprender , difli , un poe
ma , che un Sonetto , una lunga Ora zione , che una picciola riſtoria , ed al
fro breve ragionamento : Ed il Boca caccio medesimo fempre' doviziofiffi. mo
che egli è di bei modi di dire , pure Del Sig .Gregorio Breſani. sos che egli
pure ſecondo la varia facilità, e feli cità , con cui egli concepiva le coſe;
vario è il diletto , che egli ne reca ad eſprimerle. Nel breve racconto di
qualche Novella non ha pari a dipi gnerla con vivi colori , e con genti li, con
mirabile naturalezza ė lega giadria ; mentre e pare a me, lia anzi increlcevole
che nò nel lun . go racconto del ſuo Filocopo , e della lua Fiammetta , ed
altrove . In ſom . ma colui , che imprende a far coſa ſopra la forza , e
diſpoſizion nacura le del ſuo ſpirito , non potrà giam mai ben riuſcirne .
Certa coſa è che un'attenzione indefeffa a leggere , e conſiderare parte per
parte i gran Maeſtri della noſtra Lingua ; ed un ben lungo uſo di ſcrivere ,
raffinano aſſai il noſtro giudicio , e perfeziona no il noſtro ſenſo , ma egli
è certo ancora , che il viburno con tutto l' artificio , e la ſollecitudine
degli Agri coltori, non giugnerà mai all' altezza de i Cipreſli , nè il pioppo
farà mai fructo : cioè quale non avrà chiara ap prenſiva , ed eſteſa a veder
per sè ſteſ lo ciò , che ſia d'uopo a formarequel Miſcell.Tom .III, Y la 506
Diſcorſo della Lingue Italiana la maniera di componimento , ch'ei fi prefigge
nell'animo , dalle coſe più materiali in fuori; nè dalla copia ottimi libri ,
nè dalla viva voce de'pe ritiMaeſtri , non potrà mai che poco, ed oſcuramente
appararlo . E per que fto appunto che gli Autori cladici del. la noſtra lingua
non tenean biſogno di badare neli eſprimerſi ad altro , che a' proprj
fentimenti dell'animo , a chi guarda ſottilmente, ſono impareggia bili con
coloro che eſſendo ordina. riamente poveriſfimi d'ingegno , ſpen . dono tutto
il loro tempo nell'imitar , gli . Ma comechè gli Uomini ſpeſſo fi Jamentino
quando della lor povertà , quando della poca robuſtezza, o d'al. tro difetto
del corpo , quando della loro mala volontà , o educazione ; af ſai di rado , o
non mai fi dolgono di non effer forniti d'ingegno , e di giu . dizio atto a
qualſifia impreſa , non che a faper iſcrivere , e favellare, come ſi conviene .
Anzi non v'ha coſa più na . turale , e comune , ficcome è il vede. re gli
inertiſſimi del Mondo a preſu mer molto di sè , e creder di far gran cole
DelSig.Gregorio Breſani. 507 coſe; quando col loro poco ſenno non fanno altro ,
che infucidare , e guaſta re i penſieri, e le maniere di dire che trovano
ſparſe qua e là nell'altrui opere. Ecco per tutto ciò che appreſ ſo alla
cognizione , che Uom dee ave re de'vocaboli , e d'altro ; è da vede. re qual
grandezza, e qualità di com ponimento ſia da eſſo , e qual fia la forza del ſuo
ſpirito a concepire chia ramente più coſe , e'l modo , onde più facilmente , e
felicemente le concepi. fce ; perchè altri farà eccellente nella poeſia , che
non ſarà appena di mez zano valore nella prota: ſenzachè al tri ſarà grazioſo
in un genere di poe fia , che in un altro genere non ſarà gran coſa piacevole :
Altri farà com. mendabile in un genere di profe ; non così in un altro . Ma
qualunque ſia il genere de componimenti , qualunque ne fia la fpezie, qualunque
in fine ſia la abilità del noſtro fpirito a formare più queſto componimento ,
che quel. ; ſi ha ad ogni ora in ciaſcuna coſa, grande, o picciola che ella
fiafi , da aſcoltar la Natura ; che forſe ſotto no. Y 2 me 508 Diſcorſo della
Lingua Italiana me di Amoreaccennar volle in quei verfi il noſtro non mai
baftevolmente lodato Poeta : . Io mi ſon un , che , quan do Amore ſpira , noto
; e a quel mo do Ch'ei detta dentro., vo fignifican do . Ma queſto ſi vuol fare
con tal artifi cio ; che meglio pud eſſer inteſo da molti, che eſpreſſo da
pochiſſimi. Ed io per certo non ſaprei comemeglio a parole eſprimerlo . Ben ſo
eſſere i più minuti , ed eſatti raffinamenti , che fanno quel bello , quel raro
in ogni coſa , per cui ella ſale in gran pregio, ed in eſſo dura coſtantemente
appo ogni Etade futura. Ma la maggior par te degli Uomini , che pur ſi chiamano
di profondo ſapere, non badano a dete ti raffinamenti, perchè amano meglio ,
come dicon efi, di raccozzare eſprimere rozzamente molte coſe , che poche con
leggiadria . Di quegli poi , che ſi conoſcono , e ſi dilettano de'leg gra. 7 e
di Del Sig. Gregorio Bretani. 509 giadri componimenti, altri'l fanno per averlo
ſolamente udito , ed appreſo da' Maeſtri ; ed altri 'l fanno maſſimamen te per
propria meditazione , e quaſi per intimo ſenſo . De'primi molti po. trai udire
a giudicare rettamente dell' altrui Opere, ed a ragionare a mara viglia de'
precetti dell'arte ; non così però ad eſeguirgli nelle loro . Oltrechè effendo
ne'più perfetti Eſemplari di Lingua quella ſteſſa gradazione di ferie, che
ravviſaſi in ciaſcuna ſpezie de' corpi Filici; coſicchè l'ultimo Icric tore tra
gli ottimi venga ad eſsere il primo tra gli altri inferiori ; rare volte
avviene , che altri fuorchè i ſecondi, cioè , gli aventi il ſenſo ac comodato a
conoſcere il vero ſpirito d'uno ſtile , che naſce di una bella fantaſia ,
correcta bensì, ma non pun to alterata dall'umano artificio ; che ſappiano
diſtinguere tra i buoni gli ottimi, e co'migliori gareggiar di lo de ne' loro
componimenti. Benche il Mondo tutto de' Letterati non ab. bonda, che di ingegni
mediocri , o di coltivati mediocremente ; come ſi abbattono a qualche manie. i
quali Ý 3 . ra 510 Diſcorſo della Lingua Italiana 1 1 1 ra di file , o
ſtrabocchevolmente fan taſtico , od in qualunque altro modo corrotto , e fallo
; fannol conoſcere ed isfuggire ; per altro facendo un fae fcio , come ſi dice
, di tutti gli altri ; hanno la ſtima medeſima di Autori di merito
differentiſlimi . E non ef fendo forſe uſi di meditare ſopra ver runa coſa ,
per rinvenire da sè la ve rità ; la credenza dell'uno di coſto ro è ſoſtegno ,
e ragione baſtante al la credenza dell'altro . In quanto poi a coloro che con
qualche nuovo mo do di ſcrivere , tuttochè privo della venuftà , e della
finezza da me ac cennata , deſtano in altrui ammira zione , e dilecto ye da i
più fonte nuti per valentiffimi Scrittori ; non è gran fatto da ſtupirſene ,
che il giu dizio della gente groffa , cioè de i più, in ſomiglianti cole è
fallaciffimo . E inveſtigando io la ragione , onde in tervenga , che una
ſtampita rechi al la moltitudine forſe diletto maggio re , che non reca
un'armonia aggiu . ſtata ; che un vafto, e bianco pala gio , che piuttoſto
dovrebbe dirſi un gran mucchio di pietre , fia ftimato , ed Del Sig .Gregorio
Breſſani. Sil ed ammirato più , che una picciola caſa fabbricata cơn ottima
architet tura ; e che finalmente uno ſtile , ed altra coſa fregolarà piaccia
per av ventura più , che non piacciono le coſe fatte riſpettivamente ſecondo le
buone regole dell'arte ; avviſai , che ella non poſſa eſſer alcra , ſe non ſe
queſt'una : che concioſiecchè ricevono gli idioti dentro di sè un'idea di cofa,
che non ha nè ordine , nè proporzione, può ſembrar loro aggiuftara , e gen tile
; perciocchè la confiderano in se ſteſſa ſenza paragonarla colle idee che efli
hanno delle coſe veramente efiftenti ; e ſenza paragonarla con que' caratteri
di bellezza , che badanie do ſottilmente , fi ravviſano nelle co ſe tutte ,
quali elle ſono create e diſpoſte dall' Artefice fapientiſſimo : i quali
caratteri vie più rendonſima nifeſti, e mirabili , quanto maggiore fi è
l'attenzione, e l'intelligenza di chi gli conſidera . Quindi noi vedrem mo più
maniere di ſtile ampolloſo , o d'altra guiſa falſo aver tenuto per infino a
tanto che fonofi dati gli - Uomini a fare il ſopraccennato pa ra 512 Diſcorſo
della Lingua Italiana > ragone ; che è quanto dire a diſtin . guere l'ideale
, che ha infiniti fimili fuori di se , dal chimerico , che fol tanto dimora nel
noſtro ſregolato giudizio : ed all'incontro lo ſtile che è il vero ( vero io
intendo di quella verità , che riſulta dalla con venienza tra l'eſpreſſion
noſtra , e la eſpreſſione la più acconcia , che ima giniamo effer poflibile in
chi favel la , ſecondochè gli detta la Natura ) può eſſere per alcun tempo in
poco pregio , appreſſo coloro , che non fanno altro , che correr dietro a ciò,
she ha faccia di novità , ſenza cere care più oltre . Ma certifſima coſa è ,
che opinionum commenta ( come di ce Cicerone ) delet dies ; nature jue dicia
confirmat. Ed io da capo fran camente attribuiſcoverità anche al modo di
ſcrivere che pazzo è per opinion mia , qual fi crede , che non abbiavi altrove
verità nelle belle are ti ; ſalvo che ne' teoremi della Geo mecria , ovvero ne'
calcoli dell'Arit metica : quaſichè innumerabili non foſſero i fenomeni in
Natura ( e tuca ti ſenza dubbio ſono nel loro gene i re Del Sig.Gregorio
Breſſani. 513 VO. re aggiuſtatiſſimi ) a' quali non ſi ponno addattare ne'
calcoli , nè figu re geometriche . Ma effendone noi certi altronde dell'armonia
e della verità delle coſe farce dall'arte , gliam noi dire perciò , che fien
men belle , o men vere di quelle , di cui noi conoſciamo in parte , e geome.
tricamente dimoſtriamo l' artificio ? Il perchè io dico eſſerci verità in una
Cantica di Dante , eſpreſſa co me ha fatto egli ; che ella non ci farebbe
altrimenti , ſe l'argomento ſteſso foſse eſpreſso dall' Uomo più ſcienziato del
Mondo , ma ignudo di vocaboli gentili , e di maniere di dire leggiadre : Che
altra verità contiene in sè una ſteſsa immagine delineata con perfecta
ſimmetria , con atteggia mento naturale , con ombreggiamenti, e colori
convenienti ; ed altra , ſe det ta immagine tanto quanto ſi diſcoſta
dall'eſemplare di Natura ; benchè noi per quella eſsa la ravvilaflimo egual mente
. Ora che altro è il noſtro Icria vere , e'l noſtro favellare , ſe non che un
dipignere le noſtre idee ſopra la immaginativa di chi ci ſtanno ad udi • re ;
514 Diſcorſo della Lingua Italiana re ; onde non dobbiam noi eſser con tenti
ſol tanto , che una idea da noi groſsamente , non ſo ſe io mi debba die re
piuttoſto abbozzata , che eſpreſsa , non venga tolta in iſcambio con un'al tra
; ma dobbiamo innoltre porre ogni ftudio per eccitare in altrui quel vivo
ſentimento di quallfia coſa , che ab biam noi medeſimi, allorchè vivamen te , e
chiaramente l'abbiamo apprela . Che avvegnachè l'arte dello ſcrivere confifta
tutta in un aggregato di ſegni, o di modi , ſcelti, ſe vuoi , ad arbi trio
degli Uomini, io tengo non per tanto eſser detti ſegni quaſi una coſa ſteſsa
con ciò , che per eſſi ne viene rape preſentato ; o almeno dover eſser tali, Sì
che dalfatto il dir non ſia diverſo Lungo ſarebbe il diſcender ora á ra. gionar
de' particolari , che recano , o tolgono la leggiadria , e la verità a va rie
maniere di componimenti . Ma ancorachè io nol faccia , il poco , che io ne
accennai in comune , ſpero che per avventura defterà in chi che fia la
reminiſcenza di quanto fa di meſtieri ula . Del Sig .Gregorio Breſſani. 515.
uſare a voler iſcrivere con lode ; per chè in fine , ſiccome non da altri , che
dal proprio ſentimento ſi può appren dere a modificar variamente l'armonia
della Muſica , nè della Architectura ; così non da altri , che da sè veruno non
può apprendere il vero modo di addattare la propria fantaſia a cutte le
occaſioni particolari di aver da eſpri merſi , che ſono ſenza numero . Poco io
diffi eſſere ciò , che mi cadde in animo di accennare verſo il molto che un
eſperto dicitore , quello , che io non ſono , avrebbe faputo e medi tare , ed
eſprimere di attinente a così raſto argomento . Con tutto ciò ten gol per
lufficientiffimo ; purchè ſia da tanto di deſtare in eſso voi , umanil ſimi e
ſaggi Accademici , la voſtra cu rioſità ad iſcoprire le mie fallacie ; onde a
mio utile proprio , io appren da quanto forſe mi trovi lunge dal fe gno '
prefiſso ; mentre io delidero di guidare altrui pel retro cammino del la Verità
. Keywords. Refs.: l’implicatura di
Galilei, discorso intorno a nostra lingua – discorso intorno al volgare –
Aligheri – vo significando – “meaning” – I am meaning – Gallileo, forma logica
aristotelica – forma logica galileana – forma logica platonica – grammatica e
geometria – grammatica profonda di Galilei -- Luigi Speranza, “Grice e
Bressani” – The Swimming-Pool Library.
Bruni (Arezzo).
Filosofo. Grice: “Bruni is a philosopher – and a Griceian one at that; he
reminds me when Strawson and I used to give joint seminars on ‘De
interpretation;’ our tutees found it boring but we would say, ‘lay the blame on
the Stagirite.” Grice: “Boezio was possibly wrong in missing the metaphorical
impicature of ‘hermeneutic,’ and give us a rather boring ‘inter-pretatio’ –
which is the thing Bruni uses when dealing with Cicero – Bruni is unaware if
what he is doing is ‘interpreting’ or ‘volgarizare,’ i. e. render the thing
into the volgare that the volgo may appreciate! His impicature seems to be: let
the classics stay classic!” –Grice: “But there is a little word that Bruni uses
that is crucial, ‘recta’ – interpretation has to be ‘recta,’ as opposed to
incorrect – which leads us to impilcature – is over-interpretation
mis-interpretation? We think it is!” – “But since an implicaturum is
cancellable, we have to be VERY careful here, as Bruni is – especially when he
visited I Tatti!” – Politico, scrittore
e umanista italiano di Toscana, attivo soprattutto a Firenze, della cui
Repubblica ricopre la più alta carica di governo di Cancelliere. Uomo di grande
personalità, arguto e forbito parlatore dotato di grande eloquenza, si insere
nella disputa sulla questione della lingua, discussione apertasi con l'avvento
della lingua volgare all'interno della lingua in uso specie in chiave
letteraria a quell'epoca. Conobbe Filelfo ed ha come maestro Malpaghini. Nei
suoi studi riscontra fenomeni di ‘corruzione’ della lingua latina dall'interno,
rilevando ad esempio in Plauto le forme di assimilazione fonetica“isse” per “ipse”;
oppure “colonna” per “columna”. Teorizza quindi che il latino si fosse evoluto
dal proprio interno, sostenendo l'esistenza di una di-glossia. Oltre al latino antico
classico, aulico, sarebbe esistito un livello inferiore, meno corretto, usato
informalmente nei contesti quotidiani, da cui provengono la lingua romanza o
italiana – toscano, fiorentino. Oppositore di questa teoria e Biondo, il quale
sostiene invece che la causa della “decadenza” o corruzione del latino fosse
stata l'aggressione esterna dei due popoli germanici: gl’ostrogoti e i
longobardi. Gli studi storici hanno mostrato che le due teorie di Biondo e
Bruni non sono effettivamente incompatibili. Il latino si è evoluto per
ragioni, sia “interne” (e. g. le corruzioni di Plauto), sia “esterne” (le
invasion dei barbari ostrogoti e longobardi). Nella prima metà Professoresi
avevano pareri opposti in merito alla dignità del volgare. Filosofi come
Salutati e Valla disprezzano il volgare perché non dotato di norme
grammaticali; Alberti, al contrario, si adopera molto per far riconoscere il
volgare come lingua ricca di dignità nel panorama filosofico. Bruni conceve il
dialogo “Ad Petrum Paulum Histrum”, nel quale dava la parola a due esponenti
dell'umanesimo del periodo: Salutati, appunto, e Niccoli. Il primo assere che
il volgare sarebbe stato degno solo se regolamentato da assiomi precisi, e si
dispiaceva del fatto che Alighieri non avesse scritto la sua Commedia nel ben
più nobile latino. Niccoli propone una visione ancora più radicale, arrivando a
giudicare tre fra i principali filosofi italiani Alighieri, Petrarca e
Boccaccio poco più che degli ignoranti. Niccoli difende questi ultimi,
riconoscendo la grandezza delle loro opere, invece di giudicarli in base alla
lingua che usarono. È celebre una sua epistola in cui delinea princìpi
fondamentali dell'umanesimo. È sepolto nella basilica fiorentina di Santa Croce
in un monumento opera di Rossellino. Altre opere: “De primo bello punico”
(della prima guerra punica);“Vita Ciceronis o Cicero novus” (vita di Cicerone,
ovvero, Cicerone nuovo); “Aristotele, Ethica nicomachaea”; “Oratio in
hypocritas”; Pseudo-Aristotele, “Libri oeconomici”; “Commentarius de bello
punico, adattamento di Polibio”; “De militia”; “Commentarius rerum graecarum”;
“De interpretatione recta” “Aristotele, Politica”; “Commentarius rerum suo
tempore gestarum”; “De bello italico adversus Gothos”; “Historiae Florentini
populi”, Storie del popolo fiorentino (Storia fiorentina) da Acciaiuoli ed uscì
a stampa a Venezia. Vedi alla voce "letteratura umanistica" in
umanesimo, riferimenti in Carlo Dionisotti, «Bruni, Leonardo», in Enciclopedia
Dantesca. Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Cesare Vasoli, BRUNI, Leonardo,
detto Leonardo Aretin, in Dizionario
Biografico degli Italiani, Repertorium Brunianum. Lingua volgare. Questione
della lingua Monumento funebre di Bruni di Rossellino, basilica di Santa Croce,
Firenze. Dizionario biografico degli italiani. Epistole (in latino). Dialogi ad Petrum Paulum
Histrum di Leonardo Bruni - di Carlo Zacco Cancelliere fiorentino.
Leonardo Bruni è originario di Arezzo, ma Arezzo pochi anni dopo la sua
nascita passa sotto il controllo di Firenze, e lo stesso Bruni si può definito
a pieno titolo acquisito da Firenze ed ottenne nel 1415 la cittadinanza di
Firenze. E’ personaggio molto importante dal punto di vista letterario ma ebbe
una funzione importante sotto il profilo amministrativo-civile perché fu uno
dei più importanti cancellieri della repubblica fiorentina, successore, non
immediatamente, a quello che il più noto dei cancellieri del 300: Coluccio
Salutati, una grande figura di intellettuale, che si pose come diretto erede,
insieme con il Boccaccio, del Petrarca. Coluccio Salutati. Coluccio è un
personaggio di questo dialogo. Svolse in Firenze un ruolo molto importante sia
dal punto di vista politico (più politico del Bruni), e dal punto di vista
amministrativo-civile è uno dei più noti e importanti cancellieri di firenze:
le sue missive sia d’ufficio che private sono moltissime, e lasciò una forte
impronta. Un impronta volta a delineare l’ideologia della città di Firenze: la
difesa stessa della libertà fiorentina, per fare solo un esempio fra tutti,
contro la tirannide viscontea. • Gli studi di Greco. Il salutati ebbe anche un
altro importante merito che fu quello di portare a Firenze gli studi di Greco.
Fu per impulso del salutati, anche se non solo suo, che venne a Firenze il
Crisolora: uno dei più importanti dotti bizantini e proprio tramite lui si
instaurò lo studio del greco a Firenze. Intorno al Crisolora si stabilisce un
gruppo di figure, non soltanto fiorentine, poiché dato che il greco si poteva
studiare a Firenze, vennero anche da altri luoghi giovani per imparare il
greco; e tra questi giovani che vennero a Firenze ad imparare il greco ci sta
il dedicatario di questa opera: Pietro Paolo Istriano, che è Pier Paolo
Vergerio, che operava nel contesto carrarese, a Firenze per studiare il greco,
e poi era tornato a Carrara. A sua volta aveva scritto un trattato pedagogico
intitolato “sui nobili costumi”. Trattati pedagogici: altro aspetto
dell’umanesimo, molti scritti sono di carattere pedagogico perché uno degli
aspetti importanti nell’umanesimo è proprio legato alla formazione dei giovani
basata sulle Humanae Litterae. • L’umanesimo fiorentino. Questo è il contesto
culturale entro cui nasce questa operetta, interessante perché mette in
evidenza gli elementi di contrasto tra l’umanesimo inteso come un recupero
classicistico di stretta osservanza e la volontà di coniugare ad un
rinnovamento degli studi, quello che era la tradizione: in modo particolare
quella dei tre fiorentini Dante, Petrarca e Boccaccio. Ripresa del
dialogo classico. Questa operetta non è un trattato: è impostata come una
discussione, una disputatio ma è a sua volta, sviluppando alti elementi, è un
altro dei caposaldi di rifondazione del dialogo in latino: sulla scorta dei
classici, più sistematicamente di quanto non avesse fatto il pur importante
esempio petrarchesco. Disputatio in utramque partem. Questo è un dialogo
diegetico, non mimetico, dunque un dialogo dove la cornice è costantemente
presente. E’ un dialogo costruito in due libri, e la discussione è svoltain
utramque partem, da una parte e dall’altra. C’è un personaggio, un letterato e
al tempo stesso un personaggio di un certo peso a Firenze che si chiamava
Niccolò Niccoli, che sostiene due parti tra loro contrapposte: nel primo libro
attacca violentemente le figure di Dante, Petrarca e Boccaccio, inserendo questo
suo discorso in un attacco relativo alla condizione della cultura
contemporanea: quindi denunciando lo stato di decadenza della cultura
contemporanea; nel successivo libro fa unapalinodia e svolge un discorso
opposto: gli elogia di questi tre personaggi. Problemi di Datazione
Problemi. Oltre al fatto del far vedere che cosa è diventata a questa altezza
cronologica la disputatio, ci sono diversi aspetti in questo che sono
interessanti. a) C’è un primo problema di carattere cronologico, qui ridotta ai
minimi termini, in una discussione che è ancora in corso: è un opera su cui si
è discusso e scritto molto, e la cui datazione è uno degli elementi di
discussione. b) Altro elemento di discussione che è collegato a questo è se
questi due libri siano stati concepitiunitariamente o se il secondo sia stato
scritto dopo: cioè se l’autore avesse cambiato idea rispetto a quello che aveva
fatto sostenere al Niccoli e avesse svolto poi nel secondo libro
successivamente una palinodia egli stesso nel celebrare l’elogio dei tre
fiorentini. a) la datazione Termini ante/post quem. L’opinione più
persuasiva a tal proposito è questa. Innanzitutto c’è un problema di tempo
interno: c’è un indicazione precisa dal punto di vista cronologico, come emerge
all’inizio del dialogo; questo dialogo è collocato in due giorni diversi, uno
successivo all’altro, nei giorni di Pasqua dell’anno 1401. Il fatto che come
tempo interno sia dato il 1401 non significa che quello sia il tempo reale di
scrittura naturalmente. Comunque, posto che qui venga messo come data il 1401 è
evidente che il Bruni non potè scrivere l’opera prima del 1401. L’altro termine
di riferimento non dopo il quale fu scritta l’opera, è il 1408 perché in quella
data, in una lettera, Bruni stesso direttamente ci parla di questa sua operetta
come già pubblicata (pubblicata ovviamente equivale a «circolante», almeno tra
alcuni dotti). • morte di Salutati. Altro aspetto da considerare riguarda le
figure dei personaggi presenti. Tra queste figure c’è quella importante, una
sorta di Nume tutelare, il personaggio anziano, l’intellettuale in età avanzata
rispetto al gruppo dei giovani (c’è questa differenza importante che va
considerata) che èColuccio Salutati. Coluccio muore nel 1406. Se noi stiamo a
guardare ai dati dell’operetta possiamo pensare che sia stata scritta quando il
Salutati era ancora vivo, se consideriamo il Salutati personaggio, che ci viene
presentato in vita. In realtà però c’è tutta una serie di elementi che
fanno propendere a ritenere che sia stata scritta, almeno per quello che
riguarda il secondo libro, dopo la morte del Salutati. Perché si attribuiscono
al salutati posizioni che difficilmente il Salutati avrebbe sottoscritto (lo
sappiamo da altri dati, lettere ecc). b) l’unitarietà Unitarietà
dell’opera. Altra questione: è unitaria o no questa operetta? Su questo punto è
più difficile rispondere: il primo libro presuppone indubbiamente un secondo
libro che certamente modificasse l’assetto del primo con il capovolgimento di
posizione. Nei termini della disputatio in utramque partemla tesi più
persuasiva è che indubbiamente sotto questo profilo, quello che è svolto come
materia nel secondo libro sia già dato nel primo come presupposto. Cioè che
come testo dal punto di vistaunitario il bruni avesse pensato all’opera in due
libri; certo però è che ci sono alcune piccole diffrazionidall’uno all’altro.
Cambia la casa dove si svolgono i dialoghi; viene introdotta un’altra figura,
cosa possibile anche per alcuni spunti ciceroniani a dire il vero, ma questo
muta alcuni aspetti e alcune parti dell’impostazione: in altre parole non è da
escludere che il progetto originario, pur prevedendo un secondo libro come è
nella logica con cui è stata scritta l’opera, si sia poi svolto effettivamente
in untempo successivo nel secondo libro. Ciò non toglie che, così come è
svolta, l’opera abbia un assetto contenutistico unitario, anche nell’impianto
della disputa in entrambe le direzioni. Modello ciceroniano Il modello
del De Oratore. Uno degli aspetti più interessanti dal punto di vista
letterario riguarda la consapevolezza da parte del bruni di voler imitare
anch’egli Cicerone, non però il Laelius come aveva fatto il Petrarca, ma una
delle opere più imitate da questo momento in poi in tutto il dialogo
umanistico, e cioè il De Oratore. Il De Oratore è importante in quanto modello
per eccellenza del Cortegiano. Le analogie • impianto realistico. Ci sono
delle modificazioni nell’impianto da parte del bruni rispetto al modello del de
oratore: l’aspetto che lega maggiormente questo testo al De Oratore è
l’impianto con una cornice di carattere realistico: qui abbiamo la Firenze
reale di quel tempo, abbiamo personaggi storicamente individuati, abbiamo una
autorità come il Salutati. • la palinodia. Altro aspetto interessante sul piano
dell’impianto: la palinodia, l’affermare una cosa e il fare il discorso in
opposto rispetto a quello che si è detto nel primo libro è una modalità attuata
nel de oratore mediante il personaggio di Antonio: Antonio sostiene una tesi
nel primo libro (nel De Oratore sono tre) e capovolge la tesi nel secondo:
viene mostrato da Cicerone il modo retorico e le ragioni di questo. E’
stato anche osservato che si tratta di una palinodia che non nega gli asserti
precedenti, però sicuramente modifica quello che era stato detto nel libro
precedente. • l’ambientazione. Anche la casa come luogo di raccolta, di
discussione dei dialoghi è un elemento ciceroniano; e lo è anche il tempo
di festa: qui siamo a Pasqua. Le differenze • Autore presente / assente.
La differenza che balza più all’occhio è che mentre per Cicerone non c’è la
presenza diretta dell’autore, perché cicerone dice di aver riportato dialoghi e
discussioni che si erano svolti diversi anni prima, e c’è quindi una
diffrazione di carattere temporale, per cui Cicerone afferma di aver riportato
la testimonianza di chi gli aveva raccontato quei dialoghi, qui invece c’è la
presenza diretta dell’auctor e c’è una attualizzazione totale, nel senso che a
prescindere dalla data specifica, siamo all’inizio del 400, e i temi trattati
sono altrettanto attuali e attualizzati. Vediamo solo la prima parte, ma
senza leggere la seconda non si capisce l’effettivo svolgimento del discorso.
Alcuni moduli che vediamo riguardano solo questo dialogo, altri riguardano una
modalità che nel tempo viene ad essere ripresa e si evolve, come vedremo nel
Cortegiano, dove siamo però in un ambiente diverso: questo cittadino, quello di
Castiglione, della corte. Questo è ambiente privato: un gruppo di amici
che discutono tra di loro. Il testo Il dibattito sulle tre glorie
fiorentine Queste discussioni non sono invenzione del Bruni: abbiamo altre
tracce e testimonianze in ambito fiorentino in relazione alle critiche che
gruppi di giovani classicisti di stretta osservanza avevano avanzato criticando
aspramente le cosiddette glorie fiorentine: Dante Petrarca e Boccaccio. Quello
che sta al fondo di questo dialogo è un problema e un tema di discussione
quanto mai attuale nella Firenze del tempo. Se a noi può sembrare strano, visto
che pensando a Dante pensiamo ad un grandissimo poeta e autore, trovare Dante
trattato come un autore di popolo, di farsettai, di pescivendoli eccetera, può
dare adito a qualche stupore. Le stesse accuse sono riferite da altri, non li
introduce solo il bruni: i problemi di cui si discute sono problemi su cui le
discussioni c’erano nella Firenze del tempo. Abbiamo dunque da un lato si
afferma prima questo aspetto destruens e dall’altro lo stesso che dice di
aver parlato di quelle cose per ragioni di carattere retorico e per fare in modo
che fosse proprio Coluccio salutati a fare l’elogio. Quindi li giustifica come
una sorta di esercizio di simulazione retorica. La dedicatoria
L’antico detto. Vediamo i caposaldi di questo discorso. Anche qui abbiamo un
proemio che è una lettera dedicatoria molto breve rivolta al Vergerio. La
lettera si apre con un antico detto di un saggio, e sia apre così a mo’ di
omaggio verso il Vergerio, che con questo detto, attribuito a Francesco il
vecchio da carrara, suo signore, aveva aperto il suo trattato. Questo detto è
relativo alla patria: antico detto di un saggio che l’uomo per essere felice
deve innanzitutto avere una patria illustre e nobile. Elogio di Firenze.
La patria di origine del Bruni non è più Arezzo nelle condizioni in cui era
precedentemente, rovinata e distrutta ormai dai colpi della fortuna. Ha però il
bruni a sua volta l’opportunità di vivere in una città eccellente, quest’opera
è anche una celebrazione della grandezza di Firenze. Il fatto che Firenze sia
una città eccellente è dimostrato facilmente perché lo stesso dedicatario era
stato con lui a Firenze compagno di studi presso il Crisolora: c’è stata dunque
una comunanza di studi, di vita e di affetti. Il dono all’amico lontano.
Una comune abitudine alla conversazione e alla discussione, a dato che l’amico
è lontano, desiderato e rimpianto, così come l’amico lontano desidera e
rimpiange gli amici fiorentini gli manda proprio come memoria ed omaggio (il
Bruni al Vergerio) la testimonianza di una delle discussioni da poco avvenute
tra loro giovani amici e il Salutati, come testimonianza che può
trasmettere le discussioni di una volta allo stesso Vergerio. Anticipa, sui
contenuti, ciò che riguarda la dignità degli argomenti e la dignità degli
uomini. Cita i due protagonisti-antagonisti: Coluccio Salutati e il Niccoli.
L’altra dichiarazione che costantemente viene fatta in trattati di questo
genere è la testimonianza –dedica: dice alla fine di questo proemio: «così io
rimando la disputa trascritta in questo libro in modo che tu, benchè assente,
in qualche modo possa godere di quanto godiamo noi, e nel far questo ho cercato
soprattutto di rendere con la massima fedeltà le due posizioni contrastanti
(originale: morem utriusuqe, il costume di entrambi)» e affida allo stesso
Vergerio il compito di giudicare se ci sia riuscito oppure no. La
psicologia del personaggio. Questo è un altro tratto importante: quello della
delineazione del personaggio: non sono solo voci, con personaggi con una loro
individualità. Essendo un dialogo diegetico questa loro personalità può essere
messa in evidenza per alcuni tratti dalla cornice diegetica, ma soprattutto dal
modo in cui ciascuno si esprime, e quindi da quella sorta di delineazione
psicologica che deriva dal discorso. L’abilità è anche quella di rendere da parte
del bruni l’atteggiamento nel dire dei due, e ne è giudice lo stesso Vergerio
che li conosceva entrambi. La rappresentazione dei personaggi rappresentano
anche dunque una prova distile e di bravura da parte dell’autore. Noi non
abbiamo modo di vederlo nel testo latino, ma quest’opera è letterariamente
significativa anche nel movimento stesso delle voci. Il primo libro
Cornice introduttiva Come viene fatta l’introduzione nel dialogo diegetico?
Innanzitutto c’è la cornice introduttiva, che ci dà delle indicazioni relative
alle circostanze del dialogo, al luogo e ai personaggi. Bruni e Niccoli
vanno a casa di Coluccio. In questa nostra cornice noi abbiamo che nel tempo
delle feste, questi giovani personaggi stanno andando a casa di Coluccio Salutati,
che viene definito «senza dubbio l’uomo più eminente del tempo nostro per
sapere, eloquenza e dirittura morale»: triplice occorrenza che definisce il
carattere del nume tutelare. Viene poi introdotto un novo personaggio: mentre
stanno per andare da Coluccio Salutati incontrano Roberto De Rossi, il quale a
sua volta è definito per ciò che è proprio del personaggio stesso in relazione
agli studi: «uomo dedito agli studi liberali». Tutti insieme vanno da Coluccio,
e De Rossi si unisce a loro. La critica di Coluccio. Arrivati a Casa di
Coluccio c’è un momento di Silenzio: Coluccio pensa che quei ragazzi gli
vogliono dire qualcosa, loro non iniziano per far cominciare il maestro e
quindi viene rappresentata questa pausa: un elemento di carattere anche
realistico. Alla fine Coluccio, dato che nessuno parla si decide ed interviene
nel discorso. Quindi la persona più autorevole inizia il suo discorso: che
inizia nei termini di una conversazione, quello che può avvenire quando un
gruppo di persone si trova in casa di uno che è più autorevole di loro, e
questo comincia a parlare, e di fatto esprime il piacere di vederli e poi
comincia, li loda per la loro passione per gli studi, ma esprime poi una
critica. • importanza della disputatio. Critica relativa al fatto che hanno
trascurato quello che per Coluccio invece è importante: la disputatio,
l’abitudine alla discussione che secondo il Salutati è fondamentale proprio per
affrontare in pieno sottili verità, per poterle sceverare compiutamente, per
mantenere la mente in occupazione, e scambiando discorsi in comune per fare una
gara esercitando il proprio intelletto, al fine di ottenere la gloria quando si
sia superiori nella disputa rispetto agli altri, oppure la vergogna quando si è
battuti; da qui verrebbe uno stimolo allo studio per imparare di più. Pag. 75,
in fondo: «Che cosa può … lo sguardo di tutti». Attenzione: qui la traduzione
dice questione,che potrebbe far pensare alla quaestio, nel testo latino si dice
invece rem, l’oggetto della discussione, è diverso il senso da dare alla cosa.
E’ importante l’esercizio perché se non si compie, chi è studioso rimane a
parlare con sé stesso e con i propri libri, ma non si mette a gara e non
interviene nel colloquio con gli altri uomini, e non viene ad essere di
giovamento, non ottiene i frutti che possono essere dati dallo scambio
argomentato delle discussioni. Rievocazione degli studi a Bologna. Evoca
gli esordi della sua stessa educazione quando era aBologna: dove aveva avuto un
insigne maestro ed aveva appreso l’arte del discutere; poi aveva avuto modo di
cimentarsi ulteriormente in relazione ad un dotto teologo e sapiente a Firenze,
e al tempo stesso dotto in teologia, agostiniano, e insieme amante dei
classici: è Luigi Marsili, che animava un cenacolo presso la chiesa di Santo
Spirito, ed è una figura eminente della Firenze trecentesca, che viene anche
nominato dal Petrarca. • l’elemento cronologico. Ci viene dato attraverso il
Marsili l’elemento cronologico che si diceva all’inizio poiché il Marsili è
indicato come morto sette anni prima: dato che era morto nel 1394, allora 7
anni prima ci porta al 1401. • L’insegnamento del Marsili. Il Marsili aveva
dimostrato a Coluccio, nei tempi posteriori alla giovinezza, quando valesse la
discussione: era un sapiente conoscitore degli studi di teologia, ma anche un
conoscitore degli antichi; tanto profondamente legato alla scrittura degli
antichi da averle assimilate, anche stilisticamente tanto da riprodurne le
movenze. L’esempio che porta il Salutati di Sé e di quanto aveva guadagnato da
queste discussioni è dato per mostrare attraverso la propria persona, quanto
efficacemente egli ritenga sia proprio della discussione, cioè: il frutto delle
sue opere era stato dato secondo il salutati proprio attraverso questa via.
Dunque l’esercizio è fondamentale. Su questo punto si intavola tutta la
discussione che segue. Sintesi • Coluccio Salutati, pur sostenendo di
ammirare gli amici per la loro apssione per gli studi, criticava il fatto che
non si dedicassero, come esercizio non solo opportuno e utile, ma necessario,
la disputazione. • Coluccio aveva portato il proprio esempio sia dalle
indicazioni che aveva ricevuto dalla scuola di grammatica quando era un giovane
studente a bologna, e sia per quello che aveva ricavato dal rapporto
continuo assiduo e importante con il dotto teologo studioso dei classici Luigi
Marsili. • Una indicazione del Marsili ci dà l’indicazione del tempo interno
del dialogo nel 1401. • Il discorso del Salutati si concludeva con una
esortazione ai giovani perché si dedicassero alla disputa e cercassero di dare
maggior frutto ai loro studi. La risposta di Niccolò. Come personaggio
antagonista risponde Niccolò Niccoli: fin dalla presentazione che nella
dedicatoria aveva fatto al Vergerio il Bruni aveva presentato le due figure di
Coluccio e Niccoli proprio in questo senso. In più di un momento pare che
Niccoli dia ragione al Salutati riconoscendo l’importanza della disputa che
potrebbe giovare molto agli studi, e lodando il Salutati per l’efficacia sul
piano dell’eloquenza con cui aveva dimostrato questa tesi; e ricorda a sua
volta la figura del Crisolora, chiamato dallo stesso Salutati nel 1396 e da cui
questi giovani avevano imparato il greco. Il salutati invece aveva preso i
primi rudimenti ma non tanto da essere in grado di fare una traduzione dal
greco al latino. Le colpe della generazione precedente. Pare che Niccoli
dia ragione al salutati, ma non è così: egli giustifica se stesso e i
suoi amici dicendo che se non svolgono quella esercitazione non possono essere
accusati i ragazzi stessi ma devono essere accusati i tempi: c’è qui una
rappresentazione estremamente negativa, che riprende alcuni tratti del Bruni
scrittore già ben presenti nelle opere polemiche di Petrarca, e che per alcuni
elementi emergono anche nel De Vita Solitaria, un attacco da parte del Niccoli
molto duro nei confronti della condizione in cui è ridotta la cultura per colpa
delle generazioni precedenti e che dispersero il grande patrimonio della
cultura antica. Di fatto come sappiamo la concezione stessa del medioevo nasce
polemicamente proprio in contrapposizione con quello che riguarda la volontà da
parte degli uomini umanisti in primo luogo di ritornare alle fonti della vera
sapienza degli antichi superando la decadenza; è una notazione polemica questa
che noi non facciamo nostra, ma che riguarda la cultura del tempo. • Penuria di
libri. Il Niccoli spiega che per poter svolgere una disputatio è indispensabile
padroneggiare bene un argomento, e per fare questo bisogna avere una
grande mole di conoscenze; Niccoli si domanda come si possa acquisire una tale
mole di conoscenze in questi tempi oscuri, con tanta penuria di libri; invita a
considerare poi come erano le discipline umanistiche in passato e come sono
oggi: parte qui una sorta di rassegna che mostra le radici greche della
filosofia, mostra che cosa comportò il passaggio a Roma della filosofia dei
greci e mostra come ai tempi moderni è ridotta la filosofia. Polemica
contro gli aristotelici. Qui il Niccoli si lancia, sulla scorta di considerazioni
già petrarchesche (non qui enunciate come tali, perché non si fa qui il
nome di Petrarca) contro i filosofi e soprattutto contro gli aristotelici: non
contro Aristotele, ma contro gli aristotelici che tutto basano sull’autorità di
un solo filosofo, e tutto basano sul cosiddetto ipse dixit, essi d’altra parte
fanno questo sulla base di un'unica autorità, e non soltanto mostrano con ciò
di non conoscere bene ciò di cui parlano, ma mostrano una grande arroganza: la
dimostrazione della loro arroganza e della difficoltà nel padroneggiare gli
scritti di Aristotele, trova una base polemicamente anche con riferimento a una
polemica che a sua volta contro i retori del suo tempo aveva fatto cicerone. •
la corruzione del latino e dei testi. Poi ritorna all’oggi e accusa i filosofi
aristotelici di parlare di cose che in realtà non sanno, e come possono
saperle? Se questi non solo ignorano il greco , ma ignorano in gran parte anche
il latino? E qui è sotto accusa anche il latino «pervertito» del medioevo, che
non era quello degli umanisti. Addirittura il Niccoli dice che se tornasse lo
stesso Aristotele, non riconoscerebbe neppure più i suoi testi; sottolinea un
aspetto importante da un punto di vista filologico, cioè il problema della
restituzione critica dei testi aristotelici, il problema cioè di andare a
cercare il maggior numero di esemplari dei testi di Aristotele e il tentativo
di restituirli alla loro rispettiva lezione, e questo poteva essere fatto a
partire dal testo greco. La conoscenza del greco che questo circolo di umanisti
possedeva, era in quei tempi appannaggio di quei pochi che avevano beneficiato,
sulla scorta del Crisolora. Altro affondo: gli occamisti. Dopo questo
attacco agli aristotelici passa ad attaccare i dialettici: anche questa è una
polemica già petrarchesca, con i cosiddetti barbari Britanni, soprattutto
dialettici e logici occamisti, seguaci di Occam: secondo le accuse che venivano
fatte essi si occupavano di cose da poco, di frivolezze, invece che di
occuparsi di cose importanti ed eccellenti. Ciò non vale solo per le due
discipline evocate ma dice che potrebbe dirsi lo stesso di tutte le altre arti:
Grammatica, retorica e tutte le altre arti. Non mancano gli ingegni, ma mancano
i mezzi per imparare in questa condizione del sapere. Non abbiamo né mezzi ne
maestri. L’eccezione del Salutati. A questo punto è chiaro che occorre
fare un eccezione, perché sennò nel contesto del discorso ciò avrebbe
significato attaccare lo stesso Salutati; allora il Salutati è salvato dal
Niccoli ed elogiato e rappresenta l’eccezione che conferma la regola. Perché il
Salutati ha potuto far frutto con i suoi studi? In virtù del suo grande
ingegno, quasi divino, che gli ha consentito di fare quel salto di qualità e
quindi di essere l’eccezione alla regola. Ubi sunt. L’ultima parte del
Discorso di Niccoli si imposta su quel modello di elegiaco tema dell’Ubi Sunt,
dove sono mai?, tanto presente in ambito medievale, ma qui piegato a lamentare
la mancanza dei grandi libri dei classici; e fa un elenco di libri di grandi autori
che mancano. Il precetto di Pitagora. Aggiunge poi un aspetto legato alla
necessità del silenzio cui sono costretti, e fa un riferimento ad un precetto
dell’antico filosofi Pitagora: Pitagora aveva invitato i discepoli, prima di
parlare, a meditare e restare in silenzio per cinque anni, e se i discepoli di
Pitagora, che pure avevano tale maestro e tale possibilità stante la cultura
del tempo antico, come potranno questi giovani parlare e mettersi a disputare?
Dice il Niccoli: «noi che non abbiamo né maestri ne insegnamenti né
libri: come possiamo fare questo? Dunque non ti devi arrabbiare con noi se
stiamo zitti e non discutiamo, non è colpa nostra ma dei tempi». Torna la
cornice. A questo punto (pag 91) ritorna la cornice. Al discorso diretto viene
reintrodotta la cornice con una sorta di segno teatrale: una pausa di silenzio
che fa si che ci sia anche uno stacco in relazione alla voce che ora segue; uno
degli aspetti efficaci del dialogo è la messa in scienza dei personaggi e
quindi la rappresentazione delle loro voci. La cornice interviene
diegeticamente introdotta dal narratore-autore, che interrompe il flusso del
discorso, segnando appunto una pausa di silenzio. Disputa intorno
a disputare. Interviene Coluccio rilevando la contraddizione, perché il Niccoli
che aveva sostenuto di non poter parlare e discutere a causa dei tempi, aveva a
sua volta dato unabrillante dimostrazione di essere capace di discutere con le
sue stesse parole. Allora Coluccio cerca dichiudere questo discorso dicendo:
«lasciamo dunque se credete questa disputa che è intorno al disputare».
Gli altri chiedono il confronto. Ma il discorso non può finire qui e c’è
l’intervento di un dialogo a più voci, quindi c’è una variazione nel modo in
cui sono introdotte le voci di dialogo ed efficacemente dal punto di vista
letterario il dialogo viene ad essere animato. • Rossi. Interviene Roberto De
Rossi, che non vuole che la discussione rimanga a metà; • Coluccio. interviene
di nuovo Coluccio che dice per teme di aver destato il leone dormiente e chiede
il parere degli altri: chiede innanzitutto a Roberto De Rossi se sia d’accordo
con lui o con il Niccoli dichiarando che in relazione a Leonardo, cioè colui
che è al tempo stesso personaggio e autore del dialogo, non ha dubbi perché
ritiene che Leonardo sia d’accordo con Niccolò. • Bruni. Interviene allora con
la voce che dice io lo stesso Bruni che chiede di essere considerato
ungiudice: non vuole prendere posizione; fermo restando che c’è una aggiunta,
non priva di una certa ambiguità, perché riconosce che la causa è in gioco non
meno di quella di Niccolò. • Rossi. Interviene infine Roberto De Rossi che a
sua volta dichiara di sospendere il giudizio, e di sospendere il suo parere
finché entrambi non espongono la loro opinione. Dunque Coluccio adesso deve
fare una confutazione di quello che Niccoli ha detto. La confutazione di
Coluccio. Si apre una ulteriore fase del dialogo nell’ottica di una
confutazione fatta da Coluccio in relazione a quello che Niccoli ha detto. In
primo luogo fa notare che è facile confutare che dice che a causa dei tempi non
si può disputare quando egli stesso lo ha dimostrato egli stesso disputando.
C’è anche una schermaglia un poco scherzosa in relazione al Niccoli. Un altro
degli aspetti del dialogo è anche l’introdurre battute per alleggerire il senso
delle discussioni, così come si introduce all’interno del discorso
riferendosi ad un personaggio che inizia a parlare «sorridendo» ecc, così
anche da battute. Viene ad essere interrotto a sua volta il Salutati da Roberto
De Rossi con un'altra obiezione: allora se tu elogi il Niccoli che ha mostrato
di poter disputare, perché dici che ci si debba esercitare? Se senza
esercitarsi il Niccoli c’è riuscito così efficacemente, vuol dire che
l’esercizio non è necessario. Risponde con una contro obiezione il Salutati
dicendo che l’esercizio è fondamentale per poter ottenere un ulteriore
eccellenza: se già ci sono delle buone disposizioni soltanto esercitandosi si
può migliorare. Elogio dell’esercizio. Coluccio si lancia in un elogio
dell’esercizio. Questo esercizio e la disputa sono di nuovo ri-definiti, e
questa definizione è importante: pag. 95, riga 5:«perciò … io chiamo
disputa»: - insisto su questo poiché il modo in cui è definita la disputa
e la discussione delimita i caratteri della discussione stessa, e la distingue
rispetto alla quaestio degli scolastici. Non poi così bui. Il Salutati
ammette che la situazione in cui versano le arti liberali non è la migliore
possibile. Però in relazione all’atteggiamento assolutamente negativo nel
Niccoli tende a minimizzare: sì, un po’ sono decadute, ma non al punto tale che
siano nella condizione che diceva il Niccoli. E se è vero che molti libri
mancano, è ben vero che altri ce ne sono, e comunque le cose che abbiamo le
dobbiamo usare e non le dobbiamo disprezzare. E dunque ribadisce che il Niccoli
sbaglia ad attribuire la colpa ai tempi, perché così non riconosce quello che
deve imputare a sé stesso; cioè si sottrae di fatto quello che sono le sue
responsabilità. Chiarisce anche che il suo intento è quello di porsi in
opposizione a lui, e non di attaccarlo violentemente, cioè non è il suo un
atteggiamento volutamente polemico in termini distruttivi. La illustre
tradizione fiorentina. D’altra parte introduce, ritenendo che questa parte del
discorso possa essere compiuta, un ulteriore passo, che poi scatenerà il resto
della discussione e la reazione del Niccoli: E dice: pag. 97: «come è possibile
che tu venga a dire che in tempi moderni non ci siano possibilità da
parte degli ingegni di fiorire se tu tralasci tre uomini fioriti da questa
nostra città e nei nostri tempi. Dante, Petrarca e Boccaccio, che sono levati
al cielo da così grande universale consenso. - C’è un motivo anche
di carattere patriottico. -c’è una specificazione data in relazione a Dante che
è significativa per come volgerà poi il seguito del dialogo, poiché sembra
essere posta una riserva sul fatto che Dante prescelse il volgare, infatti dice
«se Dante avesse usato altro stile (alio genere scribendi) io non mi contenterei
di porlo insieme a quei nostri padri, ma a loro e ai greci stessi io lo
anteporrei»: cioè da un lato c’è una lode del ruolo di Dante, dall’altro una
riserva del modo di scrivere. E dice che quei tre non vanno dimenticati ma
ricordati perché sono il vanto e la gloria della città. Dante. E qui la
voce di Niccoli esplode. In realtà il verbo non è messo, c’è un ellissi, ma il
traduttore lo sottolinea permettere in evidenza l’esplosione polemica del
Niccoli. C’è un vero e proprio grido del Niccoli. (pag. 97) «allora Niccoli
insorse … ignorante d’ogni cosa?» - e qui comincia un atto d’accusa. Che parte
da Dante, che viene accusato di non capire il latini di Virgilio, citando un
passo del XXII del Purgatorio; viene accusato di non aver capito l’età di catone
e di averlo invecchiato rispetto a quello che dice Lucano; viene accusato di
aver preso Cesare che era un tiranno, averlo lodato, ed aver messo l’uccisore
di cesare nella bocca di Lucifero; è accusato anche per la sua cultura basata
sulla scolastica, e per il latino di Dante stesso. E dunque che cosa deve
essere Dante? A chi deve essere lasciato Dante? A quale pubblico? Pagina 99, in
fondo: «per cio … familiare solo a gente simile». Fiorentini contro
Dante. Che a gruppi di classicisti di stretta osservanza fosse rimproverato un
atteggiamento simile lo sappiamo da altre fonti: che possono anche essere
collegate a questo, ma ci sono anche altre fonti fiorentine che ci trasmettono
questo atto d’accusa, mossa a giovani che invece di guardare alle glorie della
patria. Le attaccano. L’accusa è ancora più dura perché non riguardava solo un
giudizio di carattere letterario che attaccava i numi tutelari della cultura
fiorentina e il vanto della cultura fiorentina, ma perché questi stessi giovani
erano accusati di disinteresse nei confronti delle sorti della patria. Un po’
di tempo prima della scrittura di questi dialoghi, c’era stato uno scontro
violento tra Firenze contro Gian Galeazzo Visconti, e c’era stato un momento in
cui pareva che Firenze dovesse soccombere, solo la morte di Gian Galeazzo nel
1402 salva Firenze definitivamente, perché gli ultimi atti di guerra versavano
molto negativamente. E si diceva che c’erano questi gruppi di giovani
classicisti che si disinteressavano totalmente, che non si occupavano delle
sorti della patria; e qui viene fatto un collegamento tra lo spirito civile e
le glorie cittadine. Qui il discorso è riportato in termini letterari, ma c’è
sotteso dell’altro. Un riverbero di questo si vede alla fine del secondo
dialogo. Petrarca e Boccaccio. Da dante si passa Petrarca, e si attacca
ciò che Petrarca aveva propagandato a quattro venti in relazione alla grandezza
del suo poema L’Africa in latino, poema non compiuto, e quindi da questa grande
aspettativa, dice Niccoli, (noi diremmo “dalla montagna”) è saltato fuori «un
topolino». Di fronte alle accuse fatte a Dante e Petrarca, è inutile continuare
con Boccaccio, che viene liquidato, poiché se è inferiore ai primi due, è
inutile continuare. D’altra parte non soltanto questi sono da giudicare
nei termini dati, ma ancor più è da giudicare negativamente la loro singolare
arroganza per come si sono dichiarati: letterati, dotti e poeti. La conclusione
liquidatoria del Niccoli, a pag 103, è la seguente : «perciò Coluccio mio … non
hanno sapere alcuno» : una dichiarazione radicale. A questo punto vediamo come
finisce questo primo libro, perché siamo quasi alla fine. Riprende a parlare
Coluccio: c’è un distacco nella cornice nell’atteggiamento «sorridendo come sua
abitudine»: ora teniamo presente che i personaggi ciceroniani, dei dialoghi
ciceroniani, in particolare il De Oratore, quando prendono la parola, nella
cornice diegetica sono mostrati mentre a prendono «sorridendo» . Allora
realismo nei confronti del Niccoli: «quanto vorrei .. non abbia trovato un
avversario», e qui cita gliavversari di Virgilio e Terenzio. Però gli avversari
di questi grandi latini del passato erano comunque più sopportabili. Teniamo
presente che questa sembra una nota caratteriale del Niccoli, questa figura del
Niccoli la troviamo al centro di diversi dialoghi di polemiche e lettere. Ma
perché gli avversari erano più sopportabili, perché loro si opponevano ad una
sola persona, e invece il Niccoli si oppone a tutti i suoi concittadini. Ma il
giorno ormai muore, ed occorre differire la risposta, che necessita molto
tempo, data la grandezza dei tre personaggi di cui occorre fare la lode, per
compensare il vituperio di Niccolo. Coluccio rimanderà questa difesa. E qui
Coluccio chiude circolarmente tornando al tema della discussione. Fine.
La conclusione del primo libro Necessità di una lode. Il primo libro ci
dice che l’attacco del Niccoli viene rifiutato in Toto dal nume tutelare, con
le parole del quale si era aperto il dialogo del primo libro, e a causa del
quale si erano svolti questi colloqui. [30:57] Viene rimandato, senza
un’indicazione che dica a quando, viene detto che sarebbe necessario un
discorso non breve e che il tempo lo impedisce. Allora a questo punto, così
come è impostato questo libro, ci fa presupporre che ce ne debba esse un altro
che comporti l’elogio di questi tre, perché rimane in un tempo di attesa.
Qui però c’è un problema relativo al modo di trasmissione dei manoscritti dei
nostri dialoghi in relazione alla fortuna del testo: devo dire che i Dialogi
ebbero una notevolissima fortuna, abbiamo un numero rilevante di manoscritti
però c’è anche un dato che non possiamo eludere: una parte di manoscritti ci
trasmette il primo libro soltanto, quindi sembra di capire che una circolazione
di questo primo libro sia stata precedente o autonoma rispetto alla diffusione
dell’opera completa, cioè dei due libri. Questo non vuol dire che tra il primo
e il secondo ci sia uno iato di composizione, anche se è una delle testi
che sono state avanzate; e non significa soprattutto che il secondo libro sia
una aggiunta esterna, successiva o pensata dopo, perché in realtà la
conclusione stessa del libro anche se non è determinata, è la conclusione che
compare spesso nei dialoghi, anche ciceroniani, quando viene rimandato ad un successivo
giorno. Ma qui non è specificato il quando, questo è vero, quindi c’è qualche
interrogativo che pone la conclusione di questo primo libro. Il
secondo libro Il secondo libro si imposta certamente in un rapporto che
possiamo definire, considerando l’opera nel suo insieme un rapporto unitario,
un rapporto non senza qualche diffrazione: cioè noi ci aspetteremmo qualcosa
d’altro, e cioè che fosse Coluccio a riprendere la lode dei tre grandi
fiorentini, e soprattutto che si riagganciasse a quello che è stato detto nel
primo libro. Invece il modo in cui si riaggancia ha qualche diffrazione.
La cornice Verso casa De Rossi. Il secondo libro del dialogo dunque si
apre il giorno dopo; si ritrovano quelli che si erano uniti il giorno
precedente, ma si aggiunge un altro personaggio. Altro interrogativo: questo
personaggio è Piero di Ser Mini, definito «giovane sveglio e sommamente
facondo». Come ricorda la nota che questo Piero di Ser Mini fu successore del
Salutati nella cancelleria di Firenze. Era rappresentato come personaggio
familiare e vicino a Coluccio, e insieme alla sua comparsa cambia anche la sede
dei personaggi: si ritrovano i personaggi del primo dialogo, tranne Roberto de
Rossi, che vanno appunto a casa di Roberto de Rossi; nel primo il De Rossi si
era aggiunto, ora i tre si aggiungono a lui. • Oltr’Arno. C’è un passaggio
nella dislocazione che non è privo di significato: vanno oltr’Arno, perché
Roberto De Rossi abitava al di là dell’Arno, oltre Palazzo Pitti; interessante
nella dislocazione perché quando finisce il dialogo ritorneranno dall’altra
parte: è come se uscissero dalla città e tornassero in città una volta concluso
l’elogio e restituita per certi versi la pienezza della compartecipazione di
quella che è l’opinione dominante. Ci sono anche connotazioni che rimandano a
luoghi per eccellenza propri di quelli che sono dibattiti di natura filosofica,
anche se questo non è propriamente filosofico: si parla del giardino, del
portico. Lode di Firenze. A questo punto non comincia una discussione
come avevamo visto essere terminata nel secondo libro, ma il nostro discorso
comincia in un altro modo: comincia con una laudatio di Firenze. Bisogna
ricordare brevemente due cose che devono essere tenute presenti per capire
meglio: a) L’encomio di Bruni. il Bruni aveva scritto
presumibilmente tra il 1403 e il 1404, una laudatio, unencomio, uno scritto il
lode di Firenze; particolarmente interessante in relazione alla tradizione
delle lodi alla città perché cambia l’impostazione: si basa sul Panatenaico di
Elio Aristide, cioè viene magnificata Firenze sul modello dell’elogio di Atene,
e l’elogio viene fatto per tutti gli elementi di Firenze, dall’aspetto fisico e
monumentale della città, alle sue istituzioni, alla città come rappresentativa
al massimo grado come figlia e erede di Roma, perché i Romani erano stati
fondatori di Firenze ai tempi della repubblica romana (secondo l’ipotesi
avanzata in quegli ultimi anni), ed era la depositaria e l’erede della libertà
repubblicana; quest’operetta era stata importante, e qui l’elogio in alto stile
viene fatto proprio da Salutati, che fa l’elogio della città dicendo per
esempio quali magnifici palazzi ci sono (e mostra i palazzi appena oltrepassati
per andare da Roberto de Rossi) e dice quanto bene ha fatto Leonardo Bruni a
lodare Firenze e loda a sua volta, lodando Firenze, quella che il Bruni la
fatto della città (esalta la laudatio di Bruni). • l’encomio dell’«encomio».
Quindi che cosa ottiene il bruni come autore in questo modo? Mette
lapropria opera come lodata dallo stesso Salutati. Ci sono anche dei nessi con
alcune altre opere del Salutati stesso. Questo elogio viene completato
dall’intervento di Pietro di Ser Mini e poi di altri e viene a toccare in
questo modo, come se fosse un discorso che si svolge naturalmente, viene a
toccare proprio il tema in oggetto, e cioè l’elogio delle glorie della città,
le glorie letterarie. b) Per capire altri punti facciamo presente che a pagina
107 viene citata un operetta del Salutati, dal Salutati stesso: è un trattato
scritto nel 1400 si intitolava De Tyranno; qui il Salutati aveva difeso la
legittimità del potere di Cesare, e soprattutto aveva difeso Dante per la
posizione assunta nella sua opera. Non è che qui adesso il Salutati faccia una
palinodia di quello che aveva scritto, però qui ne dà una interpretazione un
tantino diversa; e questa è una ragione che ci fa pensare che il Salutati fosse
morto a quell’epoca, perché non avrebbe ma accettato, conoscendo quanto fosse
molto fortemente difensore delle proprie idee e posizioni. Una
diffrazione: il parere di De Rossi. Lasciando stare questo aspetto del
problema, passiamo a parlare dei vanti di Firenze, e Roberto (al quale erano
state ricordate le glorie politiche della propria famiglia in difesa del
partito guelfo) diceva che bisognerebbe svolgere le lodi di questi personaggi,
perché questi tre poeti non sono davvero «la minor parte della nostra gloria»
(pag. 109). Noi però ci dobbiamo domandare quale fosse la posizione di Roberto
nel libro precedente: aveva detto di non voler dare giudizi, di aspettare a
dare un parere, mentre qui si dichiara finalmente d’accordo. Allora Coluccio
risponde, ed anche questo ci stupisce in quanto non dice che tale elogio
effettivamente vada fatto, infatti Coluccio dice: «sei nel giusto Roberto, essi
sono non solo la minima parte, ma anzi di gran lunga la fonte maggiore della
nostra gloria; ma che debbo fare ancora, non aprii ieri a sufficienza il mio
sentire su quei tre sommi?» ma in realtà non aveva risposto: aveva solo detto
che era contrario al parere del Niccoli, e che per svolgere l’elogio ci voleva
molto tempo: quindi c’è una vera e propria diffrazione, seppure lieve in
questo. Integrazione della laudatio del Bruni. Teniamo presente che nella
laudatio di Firenze il bruni aveva glissato sulle glorie fiorentine sotto
questo aspetto: cioè nella laudatio non sono citati Dante, Petrarca e
Boccaccio; la laudatio si conclude con il vanto degli egregi fiorentini, ma non
ci sono i nomi, è un vanto generale. Questa parte ora, in un certo senso si riaggancia
alla laudatio del bruni e la completa: in un certo senso questo secondo libro
ha indubbiamente anche questo scopo. Tanto più che il Bruni, quando nelle sue
lettere parla di questo testo, lo definisce «i libri dei nuovi poeti», quindi
l’aggancio con la laudatio indubbiamente amplifica e porta in una direzione
questo discorso. Niccoli Smascherato. Come si può risolvere il problema a
questo punto? Niccoli rimane sulla posizione di prima? No. Vien operata una
definizione in chiave retorica della posizione del Niccoli: di fatto Coluccio
afferma di aver ben capito il giorno prima che il Niccoli aveva fatto questo in
modo artificioso: l’aveva fatto non dicendo quello che pensava lui, ma lo aveva
fatto per provocarlo,perché quello che Niccoli voleva era che lui facesse
l’elogio, ma Salutati non ci era caduto, ed aveva capito bene quali erano idee
di Niccoli, il quale, insieme a Bruni, continua ad insistere che sia lui a fare
l’elogio dei tre Grandi: Salutati dice che farà ben questo, ma solo quando lo
vorrà lui! A questo punto c’è una schermaglia, uno scambio di battute con
effetto teatrale, fino a quando c’è una sorta di rilancio tra le parti: il
Salutati vuole che sia il Bruni a fare l’elogio, mentre Bruni vuole che sia
Coluccio, o quanto meno vuole decidere lui chi debba farlo (e questo è un passo
di tipo meta letterario, in quanto Bruni è anche scrittore!); alla fine Bruni
viene fatto arbitro e decide che sia Niccoli a fare l’elogio: il Niccoli li ha
attaccati, il Niccoli ora li difenda. Allora il Niccoli prende la parola e
ribalta l’accusa che aveva fatto il giorno prima. Il modello di questo è stato
rilevato dagli studiosi nel personaggio di Antonio tra il 1° e il 2° libro del
De Oratore. Come Antonio, anche il Niccoli, pur facendo una confutazione di quelle
accuse, non si adegua totalmente a quello che pensa il Salutati, così come
Antonio, nel 2° libro del De Oratore non diviene totalmente dell’idea
dell’altro nume tutelare: c’è una dialettica interna che rimane.
Excusatio. Innanzitutto il Niccoli si lancia in una ampia excusatio, fin troppo
ampia: e questo potrebbe fare pensare che il Niccoli storico, una qualche
responsabilità in queste accuse ai tre grandi potesse pure averla. Insiste
dicendo che gli altri non poteva assolutamente credere che egli attaccasse
veramente i tre grandi: è noto a tutti l’amore che ha avuto per l’opera di
Dante, per la memoria di Petrarca, per il quale è andato fino a Padova per
leggere l’Africa, l’amore per Boccaccio ecc. afferma di essere consapevole di
aver fatto quello che diceva Coluccio: ha fatto un vituperio dei tre fiorentini
solo per sollecitare Coluccio a fare l’elogio. Dato che a questo punto tocca a
lui, è costretto a farlo, con grande soddisfazione di Coluccio che lo
obbliga. Palinodia, ma non totale. Da pag 113 inizia la palinodia:
ciò che rende grandi Dante, Petrarca e Boccaccio, e risponde alle accuse che
egli stesso aveva fatto prima. Ma c’è una differenza: il Salutati si pone su
questa posizione: il salutati è un innovatore che non rompe con la tradizione, è
l’erede del Petrarca a Firenze, e di Boccaccio. Però il Salutati non vuole
rompere e contrapporsi nello stesso modo in cui altri avevano fatto con la
tradizione precedente; il Niccoli recupera le lodi dei tre, ma alla fine del
suo discorso ritorna a quello che aveva detto prima: come il Salutati è un
eccezione al tempo contemporaneo, così questi tre grandi fiorentini sono delle
eccezioni, perché il loro grandissimo ingegno permise loro di eccellere
nonostante la decadenza degli studi e nonostante la situazione del mondo loro
contemporaneo. Non è quindi propriamente la posizione del salutati, ne una
ritrattazione vera e propria, o una confutazione delle accuse espresse
prima. Petrarca precursore degli umanisti. Ci sono nelle cose dette
diverse cose interessanti, una in particolare riguarda il Petrarca e il
riconoscimento della sua funzione per l’avvio del rinnovamento negli studi
umanistici: riconosce l’importanza di Petrarca come fondatore del movimento
umanistico. Il discorso improvvisato. L’altro aspetto importante per la
struttura del dialogo riguarda la dichiarazione del parlare all’improvviso
(119) e senza preparazione: questo dopo aver fatto la lode di Dante; la
caratteristica peculiare del dialogo è che venga fatto come una conversazione
reale: gli argomenti posti in campo, come in una conversazione e senza un
ordine sistematico, senza una preparazione preordinata: ciò mette in evidenza
il carattere di naturalezza e libertà del discorso, rispetto a quello che
sarebbe in termini sistematici e stringenti di una trattazione filosofica.
Questo è un discorso, non un dialogo informa di trattato. Petrarca e
Boccaccio latini. Altro aspetto interessante, per la posizione dal punto di
vista culturale è che, mentre di Dante viene esaltata la Commedia, per
vari motivi, di Petrarca e Boccaccio viene rilevata soprattutto l’opera latina:
di Petrarca in larghissima misura poi, solo poco si dice della produzione in
volgare; di Boccaccio il Decàmeron in quanto tale non è citato! Sono citate le
opere latine: un solo accenno può far pensare al Decàmeron, ma la centralità è
data alla Genealogie. A questo punto, Dopo che Niccoli ha finito il suo
discorso, allora viene pronunciata l’assoluzione del Niccoli che viene
scagionato da quello che aveva fatto il giorno prima: gli viene data
l’assoluzioneperché nella perorazione della causa aveva difeso le sue ragioni e
quindi non è responsabile di nulla. D’altra parte però anche nel modo in cui
viene data questa sorta di assoluzione, la formulazione non è priva di tratti
di ambiguità: perché quello che si dice riguarda non tanto il discorso del
Niccoli, quanto ciò che Niccoli aveva riportato a sé per l’amore che aveva
avuto per questi autori; un margine diambiguità dunque rimane. In
definitiva. Delle Eccezioni. La parte finale del dialogo risolve e conclude
dicendo che da parte del Niccoli si ritiene abbastanza largamente premiato per
tutte le lodi ricevute, e ritorna però ai principi precedenti affermando che è
lontano dal credere di sapere qualcosa, e proprio ritorna circolarmente la sua
tesi fondamentale (125): «tanto più ciò mi par difficile, tanto più ammiro i
fiorentini in quanto nonostante l’avversità dei tempi, per una loro
sovrabbondanza di ingegno riuscirono ad essere pari o superiori agli antichi»:
delle eccezioni duqnue, illuminanti ma niente altro che delle eccezioni. Il
dialogo si conclude con l’intervento di Roberto e il ritorno al di là di ponte
vecchio. Modelli e fonti La cornice. La cornice di carattere
conviviale è la cornice classicamente ben autorizzata, il Simposioed altro, è
un’altra delle cornici riusate, non frequentemente, nel dialogo
umanistico-rinascimentale. Il fatto che qui sia stato accennato in questa forma
è indizio di una attenzione da parte del Bruni verso questa nuova forma di
dialogo. Abbiamo visto quali fossero i modelli, e in particolare come modello
di dialogo diegetico, cioè narrativo in quanto introdotto da cornice che
continua a ritornare, il De Oratore. D’altra parte anche quando di fatto ci
siano anche altri modi e altre forme come quelle miste date da cornice
introduttiva e poi l’elemento di carattere mimetico, sulla scorta del Laelius
de amicitia o come aveva fatto Petrarca nel Secretum, in relazione al dialogo
umanistico, non per il Bruni, rimane un punto nodale di riferimento; specie in alcuni
tratti che si riprendono e ricompaiono nei dialoghi quattro-cinquecenteschi: in
particolare per il fatto che ci sia una cornice di carattere realistico (cosa
che non c’è nel Secretum); una cornice di carattere realistico; coordinate
spazio temporali che corrispondono ad aspetti di carattere realistico; e
personaggi che appartengono a figure storiche ben individuate. Altro dato che
rimane costante e comune è la rappresentazione scenica: c’è una dimensione
teatrale largamente riconosciuta, rappresentazione scenica sia in relazione ai
personaggi, sia ai personaggi che si alternano nel dialogo: personaggi che
vengono a recitare un ruolo, come vedremo ancora di più nel Cortegiano. Abbiamo
poi visto la dichiarazione di veridicità: l’autore dice di aver riportato un
reale dialogo, e abbiamo visto come si vuole cercare di rendere evidente al
lettore, di mimare l’andamento di una libera conversazione: una conversazione
non preordinata. Il dialogo Diversi usi del dialogo. Il nostro non
è un trattato, ma la forma del dialogo è una di quelle privilegiate per il
trattato quattro-cinquecentesco. Naturalmente le possibilità insite possono
essere diverse: in quanto noi ci possiamo trovare di fronte ad un trattato in
forma di dialogo in cui si voglia veicolare unatesi, e si individua una
strategia comunicativa dialogica che fa capire quale sia la sua tesi. Ma ci
possono essere altre possibilità: ci può essere quella propria del confronto di
opinioni, con un dialogo che si compone via via in una ricerca che si completa a
vicenda, e d’altra parte ci sono anche dialoghi che rimangono aperti: sono
confronti di opinioni che non sono riconducibili in unità, e quindi la
discordia rimane. Il dialogo per sua stessa natura presenta problemi di
carattere interpretativo in quanto ha un margine interno di ambiguità, nel
senso che ci troviamo di fronte ad enunciazioni di posizioni diverse da parte
dei personaggi: dipende molto dalla strategia compositiva, che può indirizzare
il lettore, ma ci possono essere delle voci, delle posizioni dei tratti che
possono sembrare ambivalenti o volutamente lasciate con prospettive diverse da
parte dell’autore, e questo comporta evidentemente dei problemi e difficoltà di
interpretazione. Naturalmente ci sono anche dialoghi dove da questo punto di vista
viene fatto intendere in maniera chiara ed evidente e viene orientata in
maniera che non ci siano dubbi quella che è la prospettiva dell’autore. In
questo è un notissimo l’esempio di Galileo, dove le posizioni sono definite in
modo chiaro, e la posizione di Simplicio è quella di chi enuncia testi che
devono essere confutate.
Leonardo Bruno. Keywords:
implicatura geometrica, Ethica nicomachaea, Grice, Hardie. “Ad Petrum Paulum Histrum”. Refs. Luigi
Speranza, “Grice e Bruni: implicatura geometrica” – The Swimming-Pool Library.
Bruno (Nola). Filosofo. Grice:
“Italians should concentrate on the few Italian philosophical dialogues by
Bruno in the vernacular, and leave those in ‘the learned’ for those who cannot
deal with the ‘volgare’!” “My favourite has to be the one on Atteone – which
Bruno describes as the ‘furor’ of a ‘heroe’ – Atteone il cacciatore – but the
one on the Fiume at the Campidoglio is also very good!” -- Giordano Bruno – Grice: “A genius”. La sua filosofia, inquadrabile nel naturalismo
rinascimentale d’amare infinitiamente, fonde le più diverse tradizioni
filosofiche — materialismo antico, galileismo, neoplatonismo, ermetismo,
mnemotecnica -- ma ruota intorno a un'unica idea: l'infinito – “l’immenso” -- inteso
come l'universo infinito, effetto di un Dio infinito, in-figurabile, fatto di
infiniti mondi, da amare infinitamente. Non esistono molti documenti sulla
sua gioventù. È lo stesso filosofo, negli interrogatori cui fu sottoposto
durante il processo che segna gli ultimi
anni della sua vita, a dare le informazioni sui suoi primi anni. Io ho nome
Giordano Filippo della famiglia di Bruni, della città de Nola vicina a Napoli
dodeci miglia, nato ed allevato in quella città, e più precisamente nella
contrada di san Giovanni del Cesco, ai piedi del monte Cicala. Figlio
dell'alfiere Giovanni e di Fraulissa Savolina per quanto ho inteso dalli miei. Il
Mezzogiorno era allora parte del Regno di Napoli. Fu battezzato col nome di
Filippo in onore dell'erede al trono. La sua casa - che non esiste più - era
modesta, ma nel suo “De immense” ricorda con commossa simpatia l'ambiente che
la circondava, l'amenissimo monte Cicala, le rovine del castello del XII
secolo, gli ulivi, in parte gli stessi di oggi, e di fronte, il Vesuvio, che, pensando
che oltre quella montagna non vi fosse più nulla nel mondo, esplora ragazzetto.
Ne trae l'insegnamento di non basarsi esclusivamente sul giudizio dei sensi,
come fa, a suo dire, il grande Aristotele, imparando soprattutto che, al di là
di ogni apparente limite, vi è sempre qualche cosa d'altro. Impara a
leggere e a scrivere da un prete nolano, Giandomenico de Iannello e compì gli
studi di grammatica nella scuola di Aloia. Prosegue gli studi superiori a Napoli,
che era allora nel cortile del convento di san Domenico, per apprendere lettere,
logica e dialettica da Colle e lezioni private di logica da un agostiniano, Vairano.
Il Sarnese, ossia Colle e un aristotelico. Per Colle, solo il concetto conta,
nessuna importanza avendo la forma nella quale il concetto e espresso. Scarse
le notizie su Vairano, del quale Bruno ebbe sempre ammirazione, tanto da farlo
protagonista dei suoi dialoghi cosmologici e da confidare al bibliotecario
Cotin che eglio fu «il principale tutore che abbia avuto in filosofia. Per
delineare la sua prima formazione, basta aggiungere che, introducendo la
spiegazione del nono sigillo nella sua “Explicatio triginta sigillorum”, scrive
di essersi dedicato fin da giovanissimo allo studio dell'arte della memoria,
influenzato probabilmente dalla lettura del trattato Phoenix seu artificiosa
memoria di Tommai. In convento Interno della chiesa di san Domenico
Maggiore a Napoli, dove Bruno seguì il suo noviziato e fu promosso agli ordini
sacri A 14 anni, o 15 incirca rinuncia al nome di Filippo, come imposto dalla
regola domenicana, assume il nome di Giordano, in onore a Giordano di Sassonia,
successore di Domenico, o forse di Giordano Crispo, suo tutore di metafisica, e
prende quindi l'abito di frate domenicano dal priore del convento di san Domenico
Maggiore a Napoli, Pasca. Fnito l'anno della probatione, e admesso da lui medesimo
alla professione», in realtà fu novizio il 15 giugno 1565 e professo il 16
giugno 1566, a diciotto anni. Valutando retrospettivamente, la scelta d'indossare
l'abito domenicano può spiegarsi non già per un interesse alla vita religiosa o
agli studi teologici – che mai ebbe, come affermò anche al processo - ma per
potersi dedicare ai suoi studi prediletti di filosofia con il vantaggio di
godere della condizione di privilegiata sicurezza che l'appartenenza a quell'ordine
potente certamente gli garanta. Che egli non fosse entrato fra i
domenicani per tutelare l'ortodossia della fede cattolica lo rivelò subito
l'episodio – narrato da lui stesso al processo – nel quale nel convento di san
Domenico, butta via le immagini dei santi in suo possesso, conservando solo il
crocefisso e invitando un novizio che legga la Historia delle sette allegrezze
della Madonna a gettar via quel libro, una modesta operetta devozionale,
pubblicata a Firenze, perifrasi di versi in latino di Chiaravalle,
sostituendolo magari con lo studio della Vita de' santi Padri di Cavalca.
Episodio che, pur conosciuto dai superiori, non provoca sanzioni nei suoi
confronti, ma che dimostra come fosse del tutto estraneo alle tematiche devozionali
contro-riformistiche. Chiesa di San Bartolomeo a Campagna, dove celebra la
sua prima messa. E andato a Roma e sia stato presentato a Pio V e al cardinale Rebiba,
al quale avrebbe insegnato qualche elemento di quell'arte mnemonica che tanta
parte avrà nella sua speculazione filosofica. Fu ordinato suddiacono, diacono,
e presbitero, celebrando la sua prima messa nel convento di san Bartolomeo a
Campagna, presso Salerno, a quell'epoca appartenente ai Grimaldi, principi di
Monaco, e si laurea con una tesi su Aquino e Lombardo. Non bisogna pensare
che un convento fosse esclusivamente un'oasi di pace e di meditazione di
spiriti eletti. Nei confronti dei frati di san Domenico Maggiore furono emesse
diciotto sentenze di condanna per scandali sessuali, furti e perfino omicidi. Non
deve pertanto stupire il disprezzo che ostenta sempre nei confronti dei frati,
ai quali rimprovera in particolare la mancanza di cultura; e non solo, ma,
secondo un'ipotesi di Spampanato comunemente accettata in sede critica, nel protagonista
del suo “Candelaio”, Bonifacio, egli assai probabilmente alluse proprio a un
suo con-fratello, Bonifacio da Napoli, definito nella lettera dedicatoria alla
Signora Morgana B. “candelaio” “in carne ed ossa”, ossia “sodomita”. Tuttavia,
la possibilità di formarsi un'ampia cultura non manca certo nel convento di san
Domenico Maggiore, famoso per la ricchezza della sua biblioteca, anche se, come
negli altri conventi, sono vietati i saggi di Erasmo da Rotterdam che però si procura in parte, leggendoli di nascosto. La
sua esperienza conventuale e in ogni caso decisiva. Vi puo compiere i suoi
studi e formare la sua cultura leggendo di tutto, da Aristotele ad Aquino, da
Gerolamo a Crisostomo, oltre alle opere di Ficino. La sua indipendenza di
pensiero e la sua insofferenza verso l'osservanza dei dogmi si manifestarono inequivocabilmente.
Discutendo di arianesimo con Montalcino, ospite nel convento napoletano,
sostenne che le opinioni di Ario e meno perniciose di quel che si riteneva,
dichiarando che Ario dice che il verbo non era creatore né creatura, ma medio
intra il creatore e la creatura, come il verbo è mezzo intra il dicente
(DICENS, DICTOR, utterer, mittente) ed il detto (il detto, DICTUM, utteratum,
missum) e però essere detto primogenito avanti ogni creatura, non dal quale ma
per il quale è stato creato ogni cosa, non al quale ma per il quale si
refferisce e ritorna ogni cosa all'ultimo fine, che è il Padre, essagerandomi
sopra questo. Per il che fui tolto in suspetto e processato, tra le altre cose,
forsi de questo ancora. E all'inquisitore veneziano espresse il proprio
scetticismo sulla trinità, ammettendo di aver dubitato circa il nome di “persona”
del Figliolo e del Spirito Santo, non intendendo queste due persone distinte
dal Padre, ma considerando il Figlio, neo-platonicamente, l'intelletto e lo spirito,
pitagoricamente, l'amore del padre o l'anima del mondo, non dunque “persone” o
sostanze distinte, ma manifestazioni divine. Denunciato da Agostino al
padre provincial Vita, costui istituì contro di lui un processo per eresia e,
come racconta lui stesso agli inquisitori veneti, dubitando di non esser messo
in preggione, me partto da Napoli ed ando a Roma. Raggiunse Roma, ospite del
convento domenicano di Santa Maria sopra Minerva, il cui procuratore, Lucca,
divenne pochi anni dopo generale dell'Ordine e
censura i saggi di Montaigne. Sono anni di gravi disordini: a Roma
sembra non farsi altro, scrive il cronista Gualtieri, che rubare e ammazzare:
molti gittati in Tevere, né di popolo solamente, ma i monsignori, i figli di
magnati, messi al tormento del fuoco, e nipoti di cardinali sono levati dal
mondo e ne incolpa il debole Gregorio XIII. è accusato di aver ammazzato e
gettato nel fiume un frate: scrive Cotin, fugge da Roma per un omicidio
commesso da un suo frère, per il quale egli è incolpato e in pericolo di vita,
sia per le calunnie dei suoi inquisitori che, ignoranti come sono, non
concepiscono la sua filosofia e lo accusano di eresia. Oltre all'accusa di
omicidio, ha infatti notizia che nel convento napoletano erano stati trovati,
tra i suoi saggi, saggi di Crisostomo e di Gerolamo annotate da Erasmo e che si
sta istruendo contro di lui un processo per eresia. Così abbandona
l'abito domenicano, riassume il nome di Filippo, lascia Roma e fugge in
Liguria. Portico del Palazzo comunale di Noli, dove soggiorna per un breve
periodo. Sotto il portico una lapide ricorda il soggiorno del filosofo:
"Giordano Bruno Prima d'insegnare all'Europa Le leggi dell'ordine
universale fu maestro in Noli di grammatica e cosmografia. è a Genova e scrive
che allora, nella chiesa di Santa Maria di Castello, si adora come reliquia e
si fac baciare ai fedeli la coda dell'asina che portò Gesù a Gerusalemme. Da
qui, va poi a Noli, dove insegna grammatica ai bambini e cosmografia agli
adulti. è a Savona, poi a Torino, che giudica deliciosa città ma, non
trovandovi impiego, per via fluviale s'indirizza a Venezia, dove alloggia in
una locanda nella contrada di Frezzeria, facendovi stampare il suo primo
saggio, “De' segni de' tempi”, per metter insieme un pocco de danari per
potermi sustentar; la qual opera feci veder prima al reverendo padre maestro
Fiorenza, domenicano del convento dei Santi Giovanni e Paolo. Ma a
Venezia e in corso un'epidemia di peste che ha fatto decine di migliaia di
vittime, anche illustri, come Tiziano, così va a Padova dove, dietro consiglio
di alcuni domenicani, riprende il saio, quindi se ne va a Brescia, dove si ferma
nel convento domenicano. Qui un monaco, profeta, gran teologo e poliglotta, sospettato
di stregoneria per essersi messo a profetizzare, viene da lui guarito,
ritornando a essere - scrive ironicamente - il solito asino. IDa Bergamo decide
di andare in Francia: passa per Milano e Torino, ed entra in Savoia passando
l'inverno nel convento domenicano di Chambéry. Successivamente, è a Ginevra, città dov'è presente una numerosa
colonia di italiani riformati. Bruno depone nuovamente il saio e si veste di
cappa, cappello e spada, aderisce al calvinismo e trova lavoro come correttore
di bozze, grazie all'interessamento del marchese Caracciolo il quale, transfuga
dall'Italia vi aveva fondato la comunità
evangelica italiana. S'iscrive allo studio di Ginevra come Filippo Bruno
nolano, professore di teologia sacra. Accusa il professore di filosofia Faye di
essere un cattivo insegnante e definisce pedagoghi i pastori calvinisti. È
probabile che volesse farsi notare, dimostrare l'eccellenza della sua
preparazione filosofica e delle sue capacità didattiche per ottenere un
incarico d'insegnante, costante ambizione di tutta la sua vita. Anche la sua
adesione al calvinismo e mirata a questo scopo. E in realtà indifferente a tutte
le confessioni religiose. Nella misura in cui l'adesione a una religione
storica non pregiudicasse le sue convinzioni filosofiche e la libertà di
professarle, sarebbe stato cattolico in Italia, calvinista in Svizzera,
anglicano in Inghilterra e luterano in Germania. Arrestato per diffamazione,
viene processato e scomunicato. Costretto a ritrattare. Lscia allora Ginevra e
si trasferisce brevemente a Lione per passare a Tolosa, città cattolica, sede
di un'importante studio, dove occupa il posto di lettore, insegnandovi, come
Grice, il “De anima”, di Aristotele e componendo un trattato di arte della
memoria: la Clavis magna, che si rifarebbe all'Ars magna. A Tolosa conosce il
filosofo scettico Sanches, che volle dedicargli il suo libro “Quod nihil
scitur”, chiamandolo filosofo acutissimo. Ma
non ricambia la stima, se scrisse di lui di considerare stupefacente che
questo asino si dia il titolo di dottore. A causa della guerra di religione fra
cattolici e ugonotti, lascia Tolosa per Parigi, dove tiene un corso di lezioni
sugli attributi di Dio secondo Aquino. E in seguito al successo di queste
lezioni, come egli stesso racconta agli inquisitori, acquistai nome tale che il
re Enrico terzo mi fece chiamare un giorno, ricercandomi se la memoria che ho e
che professo, e naturale o pur per arte magica; al qual diedi sodisfazione; e
con quello che li dissi e feci provare a lui medesmo, conosce che non era per
arte magica ma per scienzia. E doppo questo fa stampar un libro de memoria,
sotto titolo “De umbris idearum”, il qual dedica a Sua Maestà; e con questa
occasione si fa lettor straordinario e provvisionato. Appoggiando fattivamente
l'operato politico di Enrico III di Valois, a Parigi sarebbe rimasto poco meno
di due anni, occupato nella prestigiosa posizione di lecteur royal. È a Parigi
che dà alle stampe le sue prime opere pervenuteci. Oltre al “De compendiosa
architectura et complemento artis Lullii” vedono la luce il “De umbris idearum”
(“Le ombre delle idee”) e l'Ars memoriae ("L'arte della memoria"), seguiti
dal “Cantus Circaeus”, “Il canto di Circe”, e dalla commedia in volgare intitolata “Candelaio”
(Il sodomita). Nella suai intenzioni, il
saggio di argomento mnemotecnico, è distinto così in una parte di carattere
teorico e in una di carattere pratico. Per lui l'universo è un corpo unico, organicamente
formato, con un preciso ordine che struttura ogni singola cosa e la connette
con tutte le altre. Fondamento di quest'ordine sono le idee, principi eterni e
immutabili presenti totalmente e simultaneamente nella mente divina, ma queste
idee vengono "ombrate" e si separano nell'atto di volerle intendere.
Nel cosmo ogni singolo ente è dunque imitazione, immagine -- "ombra" --
della realtà ideale che la regge. Rispecchiando in sé stessa la struttura dell'universo,
la mente umana, che ha in sé non le idee ma le ombre delle idee (Shakespeare,
l’ombra dell’ombra), può raggiungere la vera conoscenza, ossia la idea e il
nesso che connetta ogni cosa con ogni altre, al di là della molteplicità degli
elementi particolari e del loro mutare nel tempo. Si tratta allora di cercare
di ottenere un metodo conoscitivo che colga la complessità del reale, fino alla
struttura ideale che sostiene il tutto. Tale mezzo si fonda sull'arte
della memoria, il cui compito è di evitare la confusione generata dalla
molteplicità delle immagini e di connettere la immagine della cosa con il
concetto, rappresentando simbolicamente tutto il reale. Nel pensiero del
filosofo, l'arte della memoria opera nel medesimo mondo dell’ombre delle idea,
presentandosi come emulatrice della natura. Se dall’idea prende forma la cosa
del mondo in quanto la idea contiene l’immagine di ogni cosa, e ai nostri sensi
la cosa si manifestano come ombra di quella, allora tramite l'immaginazione
stessa e possibile ripercorrere il cammino inverso, risalire cioè dall’ombra
alle idea, dall'uomo a Dio: l'arte della memoria non è più un ausilio della
retorica, ma un mezzo per ri-creare il mondo (cf. Grice metaphysical routine:
creation of concept, recreation of concept, creation of thing). È dunque un
processo visionario e non un metodo razionale quello che propone. A
similitudine di ogni altra arte, quella della memoria ha bisogno di un sostrato
(i subiecta), cioè "spazi" dell'immaginazione atti ad accogliere il
simbolo adatti (gl’ “adiecta”) tramite uno strumento opportuno. Con questi
presupposti, lcostruisce un “sistema” (cf. Grice, Gentzen), che associa a ogni
segno una immagine proprie della mitologia, in modo da rendere possibile la
codifica di segno e concetto secondo una particolare successione di immagini.
Il segno puo essere visualizzato su un diagramma circolare, o "ruote
mnemoniche", che girando e innestandosi l'una dentro l'altra, fornisce un
strumento via via più potenti. “Il canto di Circe” è composta da due dialoghi.
Protagonista del primo è la maga Circe che risentita dal constatare che l’uomo
si comporta come un animale inferiore, opera un incantesimo trasformando l’uomo
in bestia, mettendo così in luce la loro autentica natura. Nel secondo dialogo,
dando voce a uno dei due protagonisti, Borista, riprende l'arte della memoria
mostrando come memorizzare il dialogo precedente. Al testo si fa corrispondere
uno scenario che viene via via suddiviso in un maggior numero di spazi e i vari
oggetti lì contenuti sono ogni immagine relativa a ogni concetto espresso nello
scritto. Il Cantus resta dunque un trattato di mnemotecnica nel quale però il
filosofo già lascia intravedere una tematica morale che e ampiamente riprese in
opere successive, soprattutto nello “Spaccio de la bestia trionfante” e ne “De
gli eroici furori”. Ancora pubblica infine il Candelaio, una commedia in cinque
atti in cui alla complessità del linguaggio, un italiano popolaresco che
inserisce termini in latino, toscano e napoletano, corrisponde l'eccentricità
della trama, fondata su tre storie parallele. Esterno della chiesa di
Santa Maria Assunta dei Pignatelli, in Largo Corpo di Napoli, presso il Seggio
del Nilo, dove Bruno ambienta il suo Candelaio. Il nome “Candelaio” deriva
dalla statua del dio Nilo. La commedia è ambientata nella Napoli-metropoli del
secondo Cinquecento, in posti che il filosofo ben conosce per avervi
soggiornato durante il suo noviziato. Il candelaio (sodomita) Bonifacio, pur
sposato con la bella Carubina, corteggia la signora Vittoria ricorrendo a
pratiche magiche. L’avido alchimista Bartolomeo si ostina a voler trasformare i
metalli in oro. Il grammatico Manfurio si esprime in un linguaggio
incomprensibile (deutero-Esperanto). In queste tre storie si inserisce quella
del pittore Gioan Bernardo, voce di lui stesso che con una corte di servi e
malfattori si fa beffe di tutti e conquista Carubina. In questo classico
della letteratura italiana, appare un mondo assurdo, violento e corrotto,
rappresentato con amara comicità, dove gli eventi si succedono in una
trasformazione continua e vivace. La commedia è una feroce condanna della
stupidità, dell'avarizia e della pedanteria. Interessante nell'opera la
descrizione che lui fa di sé stesso. L'autore, si voi lo conoscete, direste
ch'ave una fisionomia smarrita: par che sii in contemplazione delle pene
dell'inferno, par sii stato alla pressa come le barrette: un che ride sol per
far come fan gli altri: per il più lo vedrete fastidito e bizzarro, non si
contenta di nulla, ritroso come un uomo d'ottant'anni, fantastico com'un cane
ch'ha ricevute mille spellicciate, pasciuto di cipolla. Intende venire in
Inghilterra il dottor Giordano Bruno, Nolano, professore di filosofia, la cui
religione non posso approvare. Dalla lettera dell'ambasciatore inglese a Parigi
Cobham a Walsingham. Lascia Parigi e parte per l'Inghilterra dove, a Londra, è
ospitato dall'ambasciatore di Francia Castelnau, che gli affianca il letterato
Florio in quanto lui non conosce l'inglese, accompagnandolo fino al termine del
suo soggiorno inglese. Nelle deposizioni lasciate agli inquisitori veneti egli
sorvola sulle motivazioni di questa partenza, riferendosi genericamente ai
disordini là in corso per questioni religiose. Sulla partenza da Parigi restano
però aperte altre ipotesi: che Bruno fosse partito in missione segreta per
conto di Enrico III; che il clima a Parigi si fosse fatto pericoloso a causa
dei suoi insegnamenti. Bisogna aggiungere anche il fatto che davanti agli
inquisitori veneziani, qualche anno più avanti, esprimer parole di
apprezzamento per la regina d'Inghilterra Elisabetta che egli aveva conosciuto
andando spesso a corte con l'ambasciatore. -- è a Oxford, e alla St. Mary
sostenne con uno di quei professori una disputa pubblica. Tornato a Londra, vi
pubblica l'”Ars reminiscendi”, l' “Explicatio triginta sigillorum” e il “Sigillus
sigillorum” nel quale insere una lettera indirizzata al vice cancelliere di
Oxford, scrivendo che là trovea dispostissimo e prontissimo un uomo col quale
saggiare la misura della propria forza. È una richiesta di poter insegnare
nella prestigiosa università. La proposta viene accolta. Parte per Oxford. Il “Sigillus
sigillorum” e considerato di argomento mnemotecnico. Il sigillus e è una
concisa trattazione teorica nella quale il filosofo introduce tematiche
decisive nel suo pensiero, quali l'unità dei processi cognitivi; l'amore come
legame universale; l'unicità e infinità di una forma universale che si esplica
nelle infinite figure della materia, e il furore nel senso di slancio verso il
divino, argomenti che saranno di lì a poco sviluppati a fondo nei successivi
dialoghi italiani. È presentato inoltre in quest'opera fondamentale un altro
dei temi nucleari di sua filosofia: la magia come guida e strumento di
conoscenza e azione, argomento che egli amplierà nelle cosiddette opere
magiche. A Oxford tiene alcune lezioni sulle teorie copernicane, ma il
suo soggiorno presso quella città dura ben poco. A Oxford non gradirono quelle
novità, come testimonia Abbot, che fu presente alle lezioni di Bruno. Quell'omiciattolo
italiano intraprese il tentativo, tra moltissime altre cose, di far stare in
piedi l'opinione di Copernico, per cui la terra gira e i cieli stanno fermi;
mentre in realtà era la sua testa che girava e il suo cervello che non stava
fermo. Le lezioni furono quindi interrotte, ufficialmente per un'accusa di
plagio al “De vita coelitus comparanda” di Ficino. Sono anni questi difficili e
amari per il filosofo, come traspare dal tono delle introduzioni alle opere
immediatamente successive, i dialoghi londinesi: le polemiche accese e i
rifiuti sono vissuti lui come una persecuzione, ingiusti oltraggi, e certo la
fama che già lo aveva preceduto da Parigi non lo aiuta. Ritornato a Londra, nonostante
il clima avverso, pubblica presso John Charlewood sei saggi fra le più
importanti della sua produzione: sei opere filosofiche in forma dialogica, i
cosiddetti "dialoghi londinesi", o anche "dialoghi
italiani", perché tutti in lingua italiana: “La cena de le ceneri”; “De la
causa, principio et uno”; “De l'infinito, universo e mondi”; “Spaccio de la
bestia trionfante”; “Cabala del cavallo pegaseo con l'aggiunta dell'Asino
cillenico”; “De gli eroici furori”. “La cena de le ceneri” dedicata a Castelnau,
presso il quale era ospite, è divisa in cinque dialoghi, i protagonisti sono quattro
e fra questi Teofilo può considerarsi il portavoce dell'autore. Immagina che il
nobile sir Fulke Greville, il giorno delle ceneri, inviti a cena Teofilo, lui stesso,
Florio, precettore della figlia dell'ambasciatore, un cavaliere e due
accademici luterani di Oxford: i dottori Torquato e Nundinio. Rispondendo alle
domande degli altri protagonisti, Teofilo racconta gli eventi che hanno portato
all'incontro e lo svolgersi della conversazione avvenuta durante la cena,
esponendo così le teorie del nolano. Bruno elogia e difende la teoria di Copernico
contro gli attacchi dei conservatori e contro chi, come Osiander, che aveva
scritto una prefazione denigratoria al De revolutionibus orbium coelestium,
considera solo un'ipotesi ingegnosa quella dell'astronomo. Il mondo di
Copernico, però, era ancora finito e delimitato dalla sfera delle stelle fisse.
Nella Cena, non si limita a sostenere il moto della Terra di seguito alla
confutazione della cosmologia tolemaica; egli presenta altresì un universo
infinito: senza centro né confini. Afferma Teofilo (portavoce dell'autore)
riguardo all'universo che sappiamo certo che essendo effetto e principiato da
una causa infinita e principio infinito, deve secondo la capacità sua corporale
e modo suo essere infinitamente infinito. Non è possibile giamai di trovar
raggione semiprobabile per la quale sia margine di questo universo corporale; e
per conseguenza ancora li astri che nel suo spacio si contengono, siino di
numero finito; et oltre essere naturalmente determinato cento e mezzo di
quello». L'universo, che procede da Dio quale Causa infinita, è infinito a sua
volta e contiene mondi innumerabili. Per Bruno sono principi vani
sostenere l'esistenza del firmamento con le sue stelle fisse, la finitezza
dell'universo e che in questo esista un centro dove ora dovrebbe trovarsi
immobile il Sole come prima vi si immaginava ferma la Terra. Formula esempi che
appaiono ad alcuni autori come antesignani del principio di relatività
galileiana. Seguendo la Docta ignorantia del cardinale e umanista Cusano, sostiene
l'infinità dell'universo in quanto effetto di una causa infinita. -- e
ovviamente consapevole che le Scritture sostengono tutt'altro – finitezza
dell'universo e centralità della Terra – ma, risponde: «Se gli dei si
fossero degnati di insegnarci la teorica delle cose della natura, come ne han
fatto favore di proporci la pratica di cose morali, io più tosto mi accosterei
alla fede de le loro rivelazioni, che muovermi punto della certezza de mie
raggioni e proprii sentimenti. Come occorre distinguere tra dottrine morali e
filosofia naturale, così occorre distinguere tra teologi e filosofi: ai primi
spettano le questioni morali, ai secondi la ricerca della verità. Dunque Bruno
traccia qui un confine abbastanza netto fra opere di filosofia naturale e Sacre
scritture. I cinque dialoghi del De la causa, principio et uno intendono
stabilire i principi della realtà naturale. Lascia da parte l'aspetto teologico
della conoscenza di Dio, del quale, come causa della natura, non possiamo
conoscere nulla attraverso il «lume naturale», perché esso «ascende sopra la
natura» e si può pertanto aspirare a conoscere Dio solo per fede. Ciò che
interessa a Bruno è invece la filosofia e la contemplazione della natura, la
conoscenza della realtà naturale nella quale, come già aveva scritto nel De
umbris, possiamo soltanto cogliere le «ombre», il divino «per modo di vestigio.
La costellazione di Orione Riallacciandosi ad antiche tradizioni di pensiero,
Bruno elabora una concezione animistica della materia, nella quale l'anima del
mondo viene a identificarsi con la sua forma universale, e la cui prima e
principale facoltà è l'intelletto universale. L'intelletto è il «principio
formale costitutivo de l'universo e di ciò che in quello si contiene» e la
forma non è altro che il principio vitale, l'anima delle cose le quali, proprio
perché tutte dotate di anima, non hanno imperfezione. La materia, d'altro
canto, non è in sé stessa indifferenziata, un "nulla", come hanno sostenuto
molti filosofi, una bruta potenza, senza atto e senza perfezione, come direbbe
Aristotele. La materia è allora il secondo principio della natura, della
quale ogni cosa è formata. Essa è «potenza d'esser fatto, prodotto e creato»,
aspetto equivalente al principio formale che è potenza attiva, «potenza di
fare, di produrre, di creare» e non può esserci l'un principio senza l'altro.
Ponendosi quindi in contrasto col dualismo aristotelico, Bruno conclude che
principio formale e principio materiale benché distinti non possono essere
ritenuti separati, perché «il tutto secondo la sostanza è uno».
Discendono da queste considerazioni due elementi fondamentali della filosofia
bruniana: uno, tutta la materia è vita e la vita è nella materia, materia
infinita; due, Dio non può essere al di fuori della materia semplicemente
perché non esiste un "esterno" della materia: Dio è dentro la
materia, dentro di noi. Nel “De l'infinito, universo e mondi” riprende e
arricchisce temi già affrontati nei dialoghi precedenti: la necessità di un
accordo tra filosofi e teologi, perché «la fede si richiede per l'istituzione
di rozzi popoli che denno esser governati»; l'infinità dell'universo e
l'esistenza di mondi infiniti; la mancanza di un centro in un universo
infinito, che comporta un'ulteriore conseguenza: la scomparsa dell'antico,
ipotizzato ordine gerarchico, la «vanissima fantasia» che riteneva che al
centro vi fosse il «corpo più denso e crasso» e si ascendesse ai corpi più fini
e divini. La concezione aristotelica è difesa ancora da quei dottori (i
pedanti) che hanno fede nella «fama de gli autori che gli son stati messi nelle
mani», ma i filosofi moderni, che non hanno interesse a dipendere da quello che
dicono gli altri e pensano con la loro testa, si sbarazzano di queste
anticaglie e con passo più sicuro procedono verso la verità. Chiaramente
un universo eterno, infinitamente esteso, composto di un numero infinito di
sistemi solari simili al nostro e sprovvisto di centro sottrae alla Terra, e di
conseguenza all'uomo, quel ruolo privilegiato che Terra e uomo hanno nelle
religioni giudaico-cristiane all'interno del modello della creazione, creazione
che agli occhi del filosofo non ha più senso, perché come già aveva concluso
nei due dialoghi precedenti, l'universo è assimilabile a un organismo vivente,
dove la vita è insita in una materia infinita che perennemente muta. Il
copernicanesimo, per Bruno, rappresenta la "vera" concezione
dell'universo, meglio, l'effettiva descrizione dei moti celesti. Nel Dialogo
primo del De l'infinito, universo e mondi, il nolano spiega che l'universo è
infinito perché tale è la sua Causa che coincide con Dio. Filoteo, portavoce
dell'autore, afferma: «Qual raggione vuole che vogliamo credere che l'agente
che può fare un buono infinito lo fa finito? e se lo fa finito, perché doviamo
noi credere che possa farlo infinito, essendo in lui il possere et il fare
tutto uno? Perché è inmutabile, non ha contingenzia nell'operazione, né nella
efficacia, ma da determinata e certa efficacia depende determinato e certo
effetto inmutabilmente: onde non può essere altro che quello che è; non può
essere tale quale non è; non può posser altro che quel che può; non può voler
altro che quel che vuole; e necessariamente non può far altro che quel che fa:
atteso che l'aver potenza distinta da l'atto conviene solamente a cose
mutabili». Essendo Dio infinitamente potente, dunque, il suo atto esplicativo
deve esserlo altrettanto. In Dio coincidono libertà e necessità, volontà e
potenza (o capacità); di conseguenza, non è credibile che all'atto della
creazione Egli abbia posto un limite a sé stesso. Bisogna tener presente
che Bruno opera una netta distinzione tra l'universo e i mondi. Parlare di un
sistema del mondo non vuol dire, nella sua visione del cosmo, parlare di un
sistema dell'universo. L'astronomia è legittima e possibile come scienza del
mondo che cade nell'ambito della nostra percezione sensibile. Ma, al di là di
esso, si estende un universo infinito che contiene quei "grandi
animali" che chiamiamo astri, che racchiude una pluralità infinita di
mondi. Quell'universo non ha dimensioni né misura, non ha forma né figura. Di
esso, che è insieme uniforme e senza forma, che non è né armonico né ordinato,
non può in alcun modo darsi un sistema». «Quando aviene che un poltrone o
forfante monta ad esser principe o ricco, non è per mia colpa, ma per iniquità
di voi altri che, per esser scarsi del lume e splendor vostro, non lo
sforfantaste o spoltronaste prima, o non lo spoltronate e sforfantate al
presente, o almeno appresso lo vegnate a purgar della forfantesca poltronaria,
a fine che un tale non presieda. Non è errore che sia fatto un prencipe, ma che
sia fatto prencipe un forfante.» (Spaccio de la bestia trionfante,
Fortuna (Sofia): dialogo II, parte II) Opera allegorica, lo Spaccio, costituito
da tre dialoghi di argomento morale, si presta a essere interpretato su diversi
livelli, tra i quali resta fondamentale quello dell'intento polemico di Bruno
contro la Riforma protestante, che agli occhi del nolano rappresenta il punto
più basso di un ciclo di decadenza iniziato col cristianesimo. Decadenza non
soltanto religiosa, ma anche civile e filosofica: se Bruno aveva concluso nei
precedenti dialoghi che la fede è necessaria per il governo dei «rozzi popoli»
cercando di delimitare così i rispettivi campi d'azione di filosofia e
religione, qui egli riapre quel confine. Nella visione di Bruno, il
legame fra l'uomo e il mondo, mondo naturale e mondo civile, è quello fra
l'uomo e un Dio che non sta "nell'alto dei cieli", ma nel mondo,
perché la «natura non è altro che dio nelle cose». Il filosofo, colui che cerca
la Verità, deve pertanto necessariamente operare là dove sono situate le
«ombre» del divino. L'uomo non può fare a meno di interagire con Dio, secondo
il linguaggio di una comunicazione che nel mondo naturale vede l'uomo
perseguire la Conoscenza, e nel mondo civile l'uomo seguire la Legge. Questo
legame è proprio quello che nella storia è stato interrotto, e il mondo tutto è
decaduto perché è decaduta la religione trascinando con sé e la legge e la
filosofia, «di sorte che non siamo più dèi, non siamo più noi. Nello Spaccio,
dunque, etica, ontologia e religione sono strettamente interconnessi.
Religione, e questo va evidenziato, che Bruno intende come religione civile e
naturale, e il modello cui egli si ispira è quello degli antichi Egizi e
Romani, che «non adoravano Giove, come lui fusse la divinità, ma adoravano la divinità
come fusse in Giove. Per ristabilire il legame col divino occorre però che
«prima togliamo dalle nostre spalli la grieve somma d'errori che ne trattiene.»
È lo "spaccio", cioè l'espulsione di ciò che ha deteriorato quel
legame: le "bestie trionfanti". Le bestie trionfanti sono
immaginate nelle costellazioni celesti, rappresentate da animali: occorre
"spacciarle", cioè cacciarle dal cielo in quanto rappresentanti vizi
che è tempo di sostituire con altre virtù: via dunque la Falsità, l'Ipocrisia,
la Malizia, la «stolta fede», la Stupidità, la Fierezza, la Fiacchezza, la
Viltà, l'Ozio, l'Avarizia, l'Invidia, l'Impostura, l'Adulazione e via
elencando. Occorre tornare alla semplicità, alla verità e all'operosità,
ribaltando le concezioni morali che si sono ormai imposte nel mondo, secondo le
quali le opere e gli affetti eroici sono privi di valore, dove credere senza
riflettere è sapienza, dove le imposture umane sono fatte passare per consigli
divini, la perversione della legge naturale è considerata pietà religiosa,
studiare è follia, l'onore è posto nelle ricchezze, la dignità nell'eleganza,
la prudenza nella malizia, l'accortezza nel tradimento, il saper vivere nella
finzione, la giustizia nella tirannia, il giudizio nella violenza.
Responsabile di questa crisi è il cristianesimo: già Paolo aveva operato il
rovesciamento dei valori naturali e ora Lutero, «macchia del mondo», ha chiuso
il ciclo: la ruota della storia, della vicissitudine del mondo, essendo giunta
al suo punto più basso, può operare un nuovo e positivo rovesciamento dei
valori. Nella nuova gerarchia di valori il primo posto spetta alla
Verità, necessaria guida per non errare. A questa segue la Prudenza, la
caratteristica del saggio che, conosciuta la verità, ne trae le conseguenze con
un comportamento adeguato. Al terzo posto Bruno inserisce la Sofia, la ricerca
della verità; quindi segue la Legge, che disciplina il comportamento civile
dell'uomo; infine il Giudizio, inteso come aspetto attuatorio della legge.
Bruno fa quindi discendere la Legge dalla Sapienza, in una visione razionalista
nel cui centro c'è l'uomo che opera cercando la Verità, in netto contrasto col
cristianesimo di Paolo, che vede la legge subordinata alla liberazione dal
peccato, e con la Riforma di Lutero, che vede nella "sola fede" il
faro dell'uomo. Per Bruno la "gloria di Dio" si rovescia così in
«vana gloria» e il patto fra Dio e gli uomini stabilito nel Nuovo Testamento si
rivela «madre di tutte le forfanterie». La religione deve tornare a essere
"religione civile": legame che favorisca la «communione de gli
uomini», la civile conversazione. Altri valori seguono i primi cinque: la
Fortezza (la forza dell'animo), la Diligenza, la Filantropia, la Magnanimità,
la Semplicità, l'Entusiasmo, lo Studio, l'Operosità, eccetera. E allora
vedremo, conclude beffardo Bruno, «quanto siano atti a guadagnarsi un palmo di
terra questi che sono cossí effuse e prodighi a donar regni de' cieli». È
questa evidentemente un'etica che richiama i valori tradizionali
dell'Umanesimo, cui Bruno non ha mai dato molta importanza; ma questo schema
rigido è in realtà la premessa per le indicazioni di comportamento che Bruno
prospetta nell'opera di poco successiva, De gli eroici furori. Cabala del
cavallo pegaseo con l'aggiunta dell'Asino cillenico. «Li nostri divi asini,
privi del proprio sentimento ed affetto vegnono ad intendere non altrimente che
come gli vien soffiato alle orecchie delle rivelazioni o degli dei, o dei
vicarii loro; e per conseguenza a governarsi non secondo altra legge che di
que' medesimi. (Cabala del Cavallo Pegaseo, Saulino: dialogo I) La Cabala del
cavallo pegaseo viene pubblicata insieme a l'Asino cillenico in unico testo. Il
titolo allude a Pegaso, il cavallo alato della mitologia greca nato dal sangue
di Medusa decapitata da Perseo. Al termine delle sue imprese, Pegaso volò nel
cielo trasformandosi in costellazione, una delle 48 elencate da Tolomeo nel suo
Almagesto: la costellazione di Pegaso. "Cabala" si riferisce a una
tradizione mistica originatasi in seno all'ebraismo. Calcografia raffigurante
le stelle della costellazione di Pegaso che delineano la figura del cavallo
mitologico Pegaso L'opera, percorsa da una chiara vena comica, può essere letta
come un divertissement, opera d'intrattenimento senza pretese; oppure
interpretata in chiave allegorica, opera satirica, atto di accusa. Il cavallo
nel cielo sarebbe allora un asino idealizzato, figura celeste che rimanda
all'asinità umana: all'ignoranza, quella dei cabalisti, ma anche quella dei
religiosi in generale. I continui riferimenti ai testi sacri si rivelano
ambigui, perché da un lato suggeriscono interpretazioni, dall'altro confondono
il lettore. Uno dei filoni interpretativi, legato al lavoro critico svolto da
Vincenzo Spampanato, ha individuato nel cristianesimo delle origini e in Paolo
di Tarso il bersaglio polemico di Bruno. De gli eroici furori. De gli eroici furori.
Nei dieci dialoghi che compongono “De gli eroici furori” a Londra, individua
tre specie di passioni umane: quella per la vita speculativa, volta alla
conoscenza; quella per la vita pratica e attiva, e quella per la vita oziosa.
Le due ultime tendenze rivelano una passione di poco valore, un furore bass. Il
desiderio di una vita volta alla contemplazione, cioè alla ricerca della verità,
è invece espressione di un furore eroico, con il quale l'anima, rapita sopra
l'orizzonte de gli affetti naturali vinta da gli alti pensieri, come morta al
corpo, aspira ad alto. Non si giunge a tale effetto con la preghiera, con atteggiamenti
devozionali, con aprir gli occhi al cielo, alzar alto le mani, ma, al
contrario, con il venir al più intimo di sé, considerando che Dio è vicino, con
sé e dentro di sé più ch'egli medesmo esser non si possa, come quello che è
anima delle anime, vita delle vite, essenza de le essenze». Una ricerca che assimila
a una caccia, non la comune caccia ove il cacciatore ricerca e cattura le
prede, ma quella in cui il cacciatore diviene egli stesso preda, come Atteone
che nel mito ripreso da lui, avendo visto la bellezza di Diana, si trasforma in
cervo ed è fatto preda dei cani, i pensieri de cose divine, che lo divorano facendolo
morto al volgo, alla moltitudine, sciolto dalli nodi de li perturbati sensi, di
sorte che tutto vede come uno, non vede più distinzioni e numeri. La conoscenza
della natura è lo scopo della scienza e quello più alto della nostra vita
stessa, che da questa scelta viene trasformata in un furore eroico assimiliandoci
alla perenne e tormentata vicissitudine in cui si esprime il principio che
anima tutto l'universo. Il filosofo ci dice che per conoscere veramente l'oggetto
della nostra ricerca, Diana ignuda, non dobbiamo essere virtuosi (virtù come
medietà tra gli estremi) ma dobbiamo essere pazzi, furiosi, solo così potremmo
arrivare a capire l'oggetto del nostro studio (Atteone trasformato in cervo). La
ricerca e l'essere fuoriosi, non sono una virtù ma un vizio. Il dialogo è
inoltre un prosimetro, come La vita nuova di Dante, un insieme di prosa e di
poesia (distici, sonetti e una canzone finale). Il precedente periodo oxoniense
inglese è da considerarsi il più creativo di Bruno, periodo nel quale ha
prodotto il maggior numero di opere fino a quando l'ambasciatore Castelnau
essendo richiamato in Francia lo induce a imbarcarsi con lui; ma la nave verrà
assalita dai pirati, che derubano i passeggeri d'ogni avere. A Parigi
Bruno abita vicino al Collège de Cambrai, e ogni tanto va a prendere in
prestito qualche libro nella biblioteca di Saint-Victor, nella collina di
Sainte-Geneviève, il cui bibliotecario, il monaco Cotin, ha l'abitudine di
annotare giornalmente quanto avveniva nella biblioteca. Entrato in qualche
confidenza col filosofo, da lui sappiamo che Bruno stava per pubblicare
un'opera, l'Arbor philosophorum, che non ci è pervenuta, e che aveva lasciato
l'Italia per «evitare le calunnie degli inquisitori, che sono ignoranti e che,
non concependo la sua filosofia, lo accuserebbero di eresia». Il monaco annota
tra l'altro che era ammiratore d’Aquino, che disprezzava le sottigliezze degli
scolastici, dei sacramenti e anche dell'eucaristia, ignote a Pietro e a Paolo, i quali non seppero altro che hoc est
corpus meum. Dice che i torbidi religiosi sarebbero facilmente tolti di mezzo,
se fossero spazzate tali questioni e confida che questa sarà presto la fine
della contesa. L'anno successive pubblica, dedicata a Piero Del Bene, abate di
Belleville e membro della corte francese, la Figuratio Aristotelici physici
auditus, un'esposizione della fisica aristotelica. Conosce il salernitano Mordente, che due anni prima aveva pubblicato
Il Compasso, illustrazione dell'invenzione di un compasso di nuova concezione
e, poiché egli non sa il latino, che ha apprezzato la sua invenzione, pubblica
i “Dialogi duo de Fabricii Mordentis Salernitani prope divina adinventione ad
perfectam cosmimetriae praxim”, dove elogia l'inventore ma gli rimprovera di
non aver compreso tutta la portata della sua invenzione, che dimostrava
l'impossibilità di una divisione infinita delle lunghezze. Offeso da questi
rilievi, il Mordente protestò violentemente, sicché Bruno finì col replicare
con le feroci satire dell'“Idiota triumphans seu de Mordentio inter geometras
Deo dialogus” e del “Dialogus qui de somnii interpretatione seu geometrica
sylva inscribitur. Fa stampare col nome di Hennequin l'opuscolo
antiaristotelico “Centum et viginti articuli de natura et mundo adversus
peripateticos”, partecipando alla successiva pubblica disputa nel Collège de
Cambrai, ribadendo le sue critiche alla filosofia aristotelica. Contro tali
critiche si levò un giovane avvocato parigino, Raoul Callier, che replicò con
violenza chiamando il filosofo Giordano "Bruto". Sembra che
l'intervento del Callier abbia ricevuto l'appoggio di quasi tutti gli
intervenuti e che si sia scatenato un putiferio di fronte al quale il filosofo
preferì, una volta tanto, allontanarsi, ma le reazioni negative provocate dal
suo intervento contro la filosofia aristotelica, allora ancora in grande auge
alla Sorbona, unitamente alla crisi politica e religiosa in corso in Francia e
alla mancanza di appoggi a corte, lo indussero a lasciare nuovamente il suolo
francese. In Germania La Piazza del Mercato di Wittenberg Raggiunta
in giugno la Germania, Bruno soggiorna brevemente a Magonza e a Wiesbaden,
passando poi a Marburg, nella cui Università risulta immatricolato come
Theologiae doctor romanensis. Ma non trovando possibilità di insegnamento,
probabilmente per le sue posizioni antiaristoteliche, s'immatricola a Wittenberg
come Doctor italicus, insegnandovi per due anni, due anni che il filosofo
trascorre in tranquilla operosità. “uomo di nessun nome e autorità fra voi,
sfuggito ai tumulti di Francia, non appoggiato da alcuna raccomandazione
principesca, mi avete ritenuto meritevole di cordialissima accoglienza, mi
avete incluso nell'albo della vostra accademia, mi avete accolto in un consesso
di uomini tanto nobili e dotti, da sembrare ai miei occhi non una scuola
privata o una conventicola esoterica, bensì, come si conviene all'Atene
tedesca, una vera università.» (Dedica del De lampade combinatoria). Pubblica
il De lampade combinatoria lulliana, un commento dell'Ars magna e il “De
progressu et lampade venatoria logicorum”, commento ai Topica di Aristotele. Altri
commenti a opere aristoteliche sono i suoi “Libri physicorum Aristotelis explanati”.
Pubblica ancora, a Wittenberg, il “Camoeracensis Acrotismus”, una riedizione di
“Centum et viginti articuli de natura et mundo adversus peripateticos”. Un suo corso privato sulla Retorica sarà
invece pubblicato col titolo di “Artificium perorandi” (l’arte della
conversazione). Anche le “Animadversiones circa lampadem” e la “Lampas triginta
statuarum” verranno pubblicate. Nel saggio della Yates si fa cenno al fatto che
il Mocenigo aveva riferito all'Inquisizione veneziana l'intenzione di Bruno,
durante il suo periodo tedesco, di creare una nuova setta. Mentre altri
accusatori (il Mocenigo negherà questa affermazione) sostenevano che egli
avrebbe voluto chiamare la nuova setta dei Giordaniti e che essa avrebbe
attirato molto i luterani tedeschi. L'autrice inoltre si pone la domanda se in
questa setta vi fossero stati dei rapporti con i Rosacroce dato che in Germania
emersero all'inizio del XVII secolo presso i circoli luterani. Il nuovo duca
Cristiano I, succeduto al padre morto l'11 febbraio 1586, decide di rovesciare
l'indirizzo degli insegnamenti universitari che privilegiavano le dottrine del
filosofo calvinista Pietro Ramo a svantaggio delle classiche teorie
aristoteliche. Dovette essere questa svolta a spingere Bruno a lasciare Wittenberg,
non senza la lettura di una “Oratio valedictoria”, un saluto che è un
ringraziamento per l'ottima accoglienza della quale era stato
gratificato: «Sebbene fossi di nazione forestiero, esule, fuggiasco,
zimbello della fortuna, piccolo di corpo, scarso di beni, privo di favore,
premuto dall'odio della folla, quindi sprezzabile agli stolti e a quegli
ignobilissimi che non riconoscono nobiltà se non dove splende l'oro, tinnisce
l'argento, e il favore di persone loro simili tripudia e applaude, tuttavia
voi, dottissimi, gravissimi e morigeratissimi senatori, non mi disprezzaste, e
lo studio mio, non del tutto alieno dallo studio di tutti i dotti della vostra
nazione, non lo riprovaste permettendo che fosse violata la libertà filosofica
e macchiato il concetto della vostra insigne umanità.» (citato in Opere
di Giordano Bruno e Tommaso Campanella). Ne fu ricambiato dall'affetto degli
allievi, come Hieronymus Besler e Valtin Havenkenthal, il quale, nel suo
saluto, lo chiama «Essere sublime, oggetto di meraviglia per tutti, dinanzi a
cui stupisce la natura stessa, superata dall'opera sua, fiore d'Ausonia, Titano
della splendida Nola, decoro e delizia dell'uno e l'altro cielo». A Praga
e a Helmstedt I sigilli di Giordano Bruno Amoris I sigilli di
Giordano Bruno sono delle incisioni realizzate dallo stesso e pubblicate
all'interno delle sue opere a partire dal periodo praghese. Esse rappresentano
figure geometriche sovrapposte ma anche veri e propri disegni con presunte
decorazioni e lettere. A parte il titolo dei sigilli non abbiamo alcuna
spiegazione in merito al loro significato o al loro reale utilizzo. Fino a oggi
sono state fatte molto congetture dai vari studiosi senza giungere a nessuna
conclusione definitiva. Giunge a Praga, in quegli anni sede del Sacro
Romano Impero, città dove rimane sei mesi. Qui pubblica, in unico testo, il De
lulliano specierum scrutinio e il De lampade combinatoria Raymundi Lullii,
dedicato all'ambasciatore spagnolo presso la corte imperiale, don Guillem de
Santcliment (il quale vantava Raimondo Lullo fra i suoi antenati), mentre
all'imperatore Rodolfo II, mecenate e appassionato di alchimia e astrologia,
dedica gli Articuli centum et sexaginta adversus huius tempestatis mathematicos
atque philosophos, che trattano di geometria, e nella dedica rileva come per
guarire i mali del mondo sia necessaria la tolleranza, sia in campo
strettamente religioso – «È questa la religione che io osservo, sia per una
convinzione intima sia per la consuetudine vigente nella mia patria e tra la
mia gente: una religione che esclude ogni disputa e non fomenta alcuna
controversia» – sia in quello filosofico, campo che deve rimanere libero da
autorità precostituite e da tradizioni elevate a prescrizioni normative. Quanto
a lui, «alle libere are della filosofia cercai riparo dai flutti fortunosi,
desiderando la sola compagnia di coloro che comandano non di chiudere gli
occhi, ma di aprirli. A me non piace dissimulare la verità che vedo, né ho
timore di professarla apertamente» Ricompensato con trecento talleri
dall'imperatore, in autunno Bruno, che sperava di essere accolto a corte,
decide di lasciare Praga e, dopo una breve tappa a Tubinga, giunge a Helmstedt,
nella cui Università, chiamata Academia Julia, si registra . Una targa
presso il Planetario di Praga ricorda il passaggio del filosofo in quella
città. per la morte del fondatore dell'Accademia, il duca Julius von Braunschweig,
vi legge l'Oratio consolatoria, ove presenta sé stesso come forestiero ed
esule: «spregiai, abbandonai, perdetti la patria, la casa, la facoltà, gli
onori, e ogni altra cosa amabile, appetibile, desiderabile». In Italia «esposto
alla gola e alla voracità del lupo romano, qui libero. Lì costretto a culto
superstizioso e insanissimo, qui esortato a riti riformati. Lì morto per
violenza di tiranni, qui vivo per l'amabilità e la giustizia di un ottimo
principe». Le Muse dovrebbero essere libere per diritto naturale eppure «sono
invece, in Italia e in Spagna, conculcate dai piedi di vili preti, in Francia
patiscono per la guerra civile rischi gravissimi, in Belgio sono sballottate da
frequenti marosi, e in alcune regioni tedesche languono infelicemente».
Poche settimane dopo viene scomunicato dal sovrintendente della Chiesa luterana
della città, il teologo luterano Heinrich Boethius per motivi non noti: Bruno
riesce così a collezionare le scomuniche delle maggiori confessioni europee,
cattolica, calvinista e luterana. Presenta ricorso al prorettore
dell'Accademia, Daniel Hoffmann, contro quello che egli definisce un abuso –
perché «chi ha deciso qualcosa senza ascoltare l'altra parte, anche se lo ha
fatto giustamente, non è stato giusto» – e una vendetta privata. Non ricevette
però risposta, perché sembra che fosse stato lo stesso Hoffmann a istigare
Boethius. Benché scomunicato, poté tuttavia rimanere ancora a Helmstedt, dove
aveva ritrovato Valtin Acidalius Havenkenthal e Hieronymus Besler, già suo
allievo a Wittenberg, che gli fa da copista e vedrà ancora brevemente in
Italia, a Padova. Bruno compone diverse opere sulla magia, tutte pubblicate
postume: il “De magia”; le “Theses de magia”, un compendio del trattato
precedente, il “De magia mathematica”, che presenta come fonti la
Steganographia di Tritemio, il De occulta philosophia di Agrippa e lo
pseudo-Alberto Magno; il “De rerum principiis et elementis et causis” e la “Medicina”,
nella quale presume di aver trovato forme di applicazione della magia nella natura. "Mago"
è un termine che si presta a equivoche interpretazioni, ma che per l'autore,
come egli stesso chiarisce sin dall'ìncipit dell'opera, significa innanzitutto
sapiente: sapienti come per esempio erano i magi dello zoroastrismo o simili
depositari della conoscenza presso altre culture del passato. La magia di cui
Bruno si occupa non è pertanto quella associata alla superstizione o alla
stregoneria, bensì quella che vuole incrementare il sapere e agire
conseguentemente. L'assunto fondamentale da cui il filosofo parte è
l'onnipresenza di un'entità unica, che egli chiama indifferentemente
"spirito divino, cosmico" o "anima del mondo" o anche
"senso interiore", identificabile come quel principio universale che
dà vita, movimento e vicissitudine a ogni cosa o aggregato nell'universo. Il
mago deve tenere presente che come da Dio, attraverso gradi intermedi, tale
spirito si comunica a ogni cosa "animandola", così è altrettanto
possibile tendere a Dio dall'essere animato: questa ascensione dal particolare
a Dio, dal multiforme all'Uno è una possibile definizione della
"magia". Lo spirito divino, che per la sua unicità e infinità
connette ogni cosa a ogni altra, consente parimenti l'azione di un corpo su un
altro. Bruno chiama «vincula» i singoli nessi fra le cose: "vincolo",
"legatura". La magia altro non è che lo studio di questi legami, di
questa infinita trama "multidimensionale" che esiste nell'universo.
Nel corso dell'opera Bruno distingue e spiega differenti tipi di legami –
legami che possono essere utilizzati positivamente o negativamente,
distinguendo così il mago dallo stregone. Esempi di legami sono la fede; i
riti; i caratteri; i sigilli; le legature che vengono dai sensi, come la vista
o l'udito; quelle che vengono dalla fantasia, eccetera.Alla fine di aprile del
1590 Giordano Bruno lascia Helmstedt e in giugno raggiunge Francoforte in
compagnia di Besler, che prosegue verso l'Italia per studiare a Padova. Avrebbe
voluto alloggiare dallo stampatore Wechel, come richiese al Senato di
Francoforte ma la richiesta è respinta e allora Bruno andò ad abitare nel locale
convento dei Carmelitani i quali, per privilegio concesso da Carlo V, non erano
soggetti alla giurisdizione secolare. Vedono la luce tre opere, i
cosiddetti poemi francofortesi, culmine della ricerca filosofica di Bruno: il “De triplici minimo et mensura ad trium
speculativarum scientiarum et multarum activarum artium principia libri V”, in
cui vi sono delle immagini simili alla tabula recta di Tritemio; “De monade,
numero et figura liber consequens quinque”; il “De innumerabilibus, immenso et
infigurabili, seu De universo et mundis libri octo”. De minimo. Chi potrà
ritenere che gli strumenti diano misurazioni esatte dal momento che il fluire
delle cose non mantiene un identico ritmo ed un termine non si mantiene mai
alla stessa distanza dall'altro? Da De minimo, in Opere latine, a cura di Carlo
Monti, UTET). Nei cinque libri del “De minimo” si distinguono tre tipi di
minimo: il minimo fisico, l'atomo, che è alla base della scienza della fisica;
il minimo geometrico, il punto, che è alla base della geometria, e il minimo
metafisico, o monade, che è alla base della metafisica. Essere minimo significa
essere in-divisibile – e dunque Aristotele erra sostenendo la divisibilità
all'infinito della materia – perché, se così fosse, non raggiungendo mai la
minima quantità di una sostanza, il principio e fondamento di ogni sostanza,
non spiegheremmo più la costituzione, mediante aggregazioni di infiniti atomi,
di mondi infiniti, in un processo di formazione altrettanto infinito. I
composti, infatti, «non rimangono identici neppure per un attimo; ciascuno di
essi, per lo scambio vicendevole degli innumerevoli atomi, si muta
continuamente e ovunque in tutte le parti». La materia, come il filosofo
aveva già espresso nei dialoghi italiani, è in perenne mutazione, e ciò che dà
vita a questo divenire è uno «spirito ordinatore», l'anima del mondo, una
nell'universo infinito. Dunque nel divenire eracliteo dell'universo è situato
l'essere parmenideo, uno ed eterno: materia e anima sono inscindibili, l'anima
non agisce dall'esterno, poiché non c'è un esterno della materia. Ne viene che
nell'atomo, la parte più piccola della materia, anch'esso animato dal medesimo
spirito, il minimo e il massimo coincidono: è la coesistenza dei contrari:
minimo-massimo; atomo-Dio; finito-infinito. Contrariamente agli atomisti, quali
ad esempio Democrito e Leucippo, non ammette l'esistenza del vuoto. Il
cosiddetto vuoto non è che un vocabolo col quale si designa il mezzo che circonda
i corpi naturali. Gli atomi hanno un termine in questo mezzo, nel senso che
essi né si toccano né sono separati. Inoltre distingue fra minimi assoluti e
minimi relativi, e così il minimo di un cerchio è un cerchio; il minimo di un
quadrato è un quadrato, eccetera. I matematici dunque errano nella loro
astrazione, considerando la divisibilità all'infinito degli enti geometrici.
Quella che Bruno espone è, usando con terminologia moderna, una
discretizzazione non solo della materia, ma anche della geometria, una
geometria discreta. Ciò è necessario onde rispettare l'aderenza alla realtà
fisica della descrizione geometrica, indagine in ultima analsi non separabile da
quella metafisica. Nel De monade Bruno si richiama alle tradizioni pitagoriche
attaccando la teoria aristotelica del motore immobile, principio di ogni
movimento: le cose si trasformano per la presenza di principi interni, numerici
e geometrici. De immenso Negli otto libri del De immenso il filosofo
riprende la propria teoria cosmologica, appoggiando la teoria eliocentrica
copernicana ma rifiutando l'esistenza delle sfere cristalline e degli epicicli,
ribadendo la concezione dell'infinità e molteplicità dei mondi. Critica
l'aristotelismo, negando qualunque differenza tra la materia terrestre e celeste,
la circolarità del moto planetario e l'esistenza dell'etere. Il castello,
situato presso Elgg e allora di proprietà di Heinzel von Tägernstein, l’ospita nel
suo breve soggiorno nel cantone di Zurigo. Parte per la Svizzera, accogliendo
l'invito del nobile Heinzel von Tägernstein e del teologo Egli, entrambi
appassionati di alchimia. Così Bruno, per quattro o cinque mesi, ospite di
Heinzel, insegna filosofia presso Zurigo: le sue lezioni, raccolte da Raphael
Egli con il titolo di Summa terminorum metaphysicorum, saranno pubblicate da
costui a Zurigo, e poi, postume, a Marburgo, insieme con la “Praxis descensus
seu applicatio entis”, rimasta incompiuta. La “Summa terminorum metaphysicorum,”
Somma dei termini metafisici, rappresenta un'importante testimonianza dell'attività
di Bruno insegnante. Si tratta di un compendio di 52 termini fra i più
frequenti nell'opera di Aristotele che Bruno spiega riassumendo. Nella “Praxis
descensus”, “Prassi del descenso”, il nolano riprende gli stessi termini (con qualche
differenza) questa volta esposti secondo la propria visione. Il testo consente
così di confrontare puntualmente le differenze fra Aristotele e Bruno. La
Praxis è divisa in tre parti, con gli stessi termini esposti secondo la
divisione triadica Dio, intelletto, anima del mondo. Purtroppo l'ultima parte
manca del tutto e anche la rimanente non è completamente curata. Infatti
ritorna a Francoforte per pubblicarvi ancora il De imaginum, signorum et
idearum compositione, dedicato a Hans Heinzel. Ed è questa l'ultima opera la
cui pubblicazione fu curata da Bruno stesso. È probabile che il filosofo avesse
intenzione di tornare a Zurigo, e ciò spiegherebbe anche perché Egli abbia
atteso prima di pubblicare quella parte della Praxis che aveva trascritto, ma in
ogni caso nella città tedesca gli eventi evolveranno ben diversamente.
Francoforte e sede di un'importante fiera del libro, alla quale partecipavano i
librai di tutta Europa. Era stato così che due editori, il senese Ciotti e il
fiammingo Giacomo Brittano, entrambi attivi a Venezia, avevano conosciuto Bruno
almeno stando alla successive dichiarazioni di Ciotti stesso al Tribunale dell'Inquisizione
di Venezia. Il patrizio veneto Mocenigo, che conosce Ciotti e ha comprato nella
sua libreria il “De minimo” del filosofo nolano, affida al libraio una sua
lettera nella quale invitava Bruno a Venezia affinché gli insegnasse li secreti
della memoria e li altri che egli professa, come si vede in questo suo libro. Appare
quantomeno strano il fatto che, dopo anni di peregrinazioni in Europa decidesse
di tornare in Italia sapendo quanto il rischio di finire sotto le mani
dell'inquisizione fosse concreto. Probabilmente non si considera “anti-cattolico”
ma semmai una sorta di riformatore che spera di avere concrete possibilità di
incidere sulla Chiesa. Oppure il senso di pienezza di sé o della sua "missione"
da compiere altera la reale percezione del pericolo a cui poteva andare
incontro. Inoltre, il clima politico, ossia l'ascesa vittoriosa di Enrico di
Navarra sulla Lega cattolica sembra costituire una valida speranza per
l'attuazione delle sue idee in ambito cattolico. Bruno e a Venezia. Che egli
sia tornato in Italia spinto dall'offerta di Mocenigo non è affatto sicuro,
tant'è che passeranno diversi mesi prima che accetta l'ospitalità del patrizio.
Non era certo un uomo a cui mancavano i mezzi, anzi, egli era considerato omo
universale, pieno di ingegno e ancora nel pieno del suo momento creativo. A
Venezia si trattenne solo pochi giorni per poi recarsi a Padova e incontrare
Besler, il suo copista di Helmstedt. Qui tenne per qualche mese lezioni agli
studenti che frequentano quello studio e spera invano di ottenervi la cattedra
di matematica, uno dei possibili motivi per cui Bruno torna in Italia. Compone
le “Praelectiones geometricae”, l'”Ars deformationum”, il “De vinculis in
genere”, e il “De sigillis Hermetis et Ptolomaei et aliorum”. Con il ritorno di
Besler in Germania per motivi familiari, torna a Venezia e si stabilì in casa
del patrizio veneziano, che era interessato alle arti della memoria e alle discipline
magiche. Informa il Mocenigo di voler tornare a Francoforte per stampare delle
sue opere. Questi pensa che cercas un pretesto per abbandonare le lezioni. Il
giorno dopo lo fece sequestrare in casa dai suoi servitori. Il giorno
successivo Mocenigo presenta all'Inquisizione una denuncia scritta, accusandolo
di blasfemia, di disprezzare le religioni, di non credere nella Trinità divina
e nella transustanziazione, di credere nell'eternità del mondo e nell'esistenza
di mondi infiniti, di praticare arti magiche, di credere nella metempsicosi, di
negare la verginità di Maria e le punizioni divine. Quel giorno stesso, e arrestato
e tratto nelle carceri dell'Inquisizione di Venezia, in san Domenico a Castello.
Maiori forsan cum timore sententiam in me fertis quam ego accipiam” (“Forse
tremate più voi nel pronunciare contro di me questa sentenza che io
nell'ascoltarla. Giordano Bruno rivolto ai giudici dell'Inquisizione. Il
processo di Giordano Bruno, basso-rilievo del basamento della statua in Campo de'
Fiori da Ferrari. Naturalmente sa che la sua vita è in gioco e si difende
abilmente dalle accuse dell'inquisizione veneziana. Nega quanto può, tace, e
mente anche, su alcuni punti delicati della sua dottrina, confidando che gli
inquisitori non possano essere a conoscenza di tutto quanto egli abbia fatto e
scritto, e giustifica le differenze fra le concezioni da lui espresse e i dogmi
cattolici con il fatto che un filosofo, ragionando secondo il lume naturale,
può giungere a conclusioni discordanti con le materie di fede, senza dover per
questo essere considerato un eretico. A ogni buon conto, dopo aver chiesto
perdono per gli errori commessi, si dichiara disposto a ritrattare quanto si
trovi in contrasto con la dottrina della Chiesa. L'Inquisizione romana
chiede però la sua estradizione, che viene concessa, dopo qualche esitazione,
dal Senato veneziano. E rinchiuso nelle carceri romane del Palazzo del
Sant'Uffizio. Nuovi testi, per quanto poco affidabili, essendo tutti imputati
di vari reati dalla stessa Inquisizione, confermano le accuse e ne aggiungono
di nuove. E forse torturato, secondo la decisione della Congregazione, stando
all'ipotesi avanzata da Luigi Firpo e Michele Ciliberto, una circostanza negata
invece dallo storico Andrea Del Col. Non rinnega i fondamenti della sua
filosofia. Ribada l'infinità dell'universo, la molteplicità dei mondi, il moto
della terra e la non generazione delle sostanze. Queste non possono essere
altro che quel che sono state, né saranno altro che quel che sono, né alla loro
grandezza o sostanza s'aggionge mai, o mancarà ponto alcuno, e solamente accade
separatione, e congiuntione, o compositione, o divisione, o translatione da
questo luogo a quell'altro. A questo proposito spiega che il modo e la causa
del moto della terra e della immobilità del firmamento sono da me prodotte con
le sue raggioni et autorità e non pregiudicano all'autorità della divina
scrittura. All'obiezione dell'inquisitore, che gli contesta che nella Bibbia è
scritto -- terra stat in aeternum -- e il sole nasce e tramonta, risponde che
vediamo il sole nascere e tramontare perché la terra se gira circa il proprio
centro. Alla contestazione che la sua posizione contrasta con l'autorità dei
Santi Padri, risponde che quelli sono meno de' filosofi prattichi e meno attenti
alle cose della natura. Il filosofo sostiene che la terra è dotata di un'anima,
che le stelle hanno natura angelica, che l'anima non è forma del corpo, e come
unica concessione, è disposto ad ammettere l'immortalità dell'anima
umana. Roma, Piazza di Campo de' Fiori. E invitato ad abiurare otto
proposizioni eretiche, nelle quali si comprendevano la sua negazione della
creazione divina, dell'immortalità dell'anima, la sua concezione dell'infinità
dell'universo e del movimento della terra, dotata anche di anima, e di
concepire gli astri come angeli. La sua disponibilità ad abiurare, a condizione
che le proposizioni siano riconosciute eretiche non da sempre, ma solo ex nunc,
è respinta dalla congregazione dei cardinali inquisitori, tra i quali
Bellarmino. Una successiva applicazione della tortura, proposta dai consultori
della congregazione fu invece respinta da Clemente VIII. Nell'interrogatorio si
dice ancora pronto all'abiura, ma icambia idea e infine, dopo che il tribunale
ha ricevuto una denuncia che accusa Bruno di aver avuto fama di ateo in Inghilterra
e di aver scritto il suo “Spaccio della bestia trionfante” direttamente contro
il papa, rifiuta recisamente ogni abiura, non avendo, dichiara, nulla di cui
doversi pentire. Al cospetto dei cardinali inquisitori e dei consultori
Mandina, Pietrasanta e Millini, è costretto ad ascoltare in ginocchio la
sentenza che lo scaccia dal foro ecclesiastico e lo consegna al braccio
secolare. Terminata la lettura della sentenza, secondo la testimonianza di choppe,
si alza e ai giudici indirizza la storica frase. Maiori forsan cum timore
sententiam in me fertis quam ego accipiam. Forse tremate più voi nel
pronunciare contro di me questa sentenza che io nell'ascoltarla. Dopo aver
rifiutato i conforti religiosi e il crocefisso, con la lingua in giova –
serrata da una mordacchia perché non possa parlare, viene condotto in campo de’
fiori, denudato, legato a un palo e arso vivo. Le sue ceneri sono gettate nel
Tevere. Volse il viso pieno di disprezzo quando ormai morente, venne posta
innanzi l'immagine di Cristo crocefisso. Così muore bruciato miseramente, credo
per annunciare negli altri mondi che si è immaginato in che modo i romani sono
soliti trattare gli empi e i blasfemi. Ecco qui, caro Rittershausen, il modo in
cui procediamo contro gli uomini, o meglio contro i mostri di tal specie. Il
suo dio è da un lato trascendente, in quanto supera ineffabilmente la natura,
ma nello stesso tempo è immanente, in quanto anima del mondo: in questo senso,
Dio e Natura sono un'unica realtà da amare alla follia, in un'inscindibile
unità panenteistica di pensiero e materia, in cui dall'infinità di Dio si
evince l'infinità del cosmo, e quindi la pluralità dei mondi, l'unità della
sostanza, l'etica degli "eroici furori". Questi ipostatizza un
Dio-Natura sotto le spoglie dell'Infinito, essendo l'infinitezza la
caratteristica fondamentale del divino. Egli fa dire nel dialogo De l'infinito,
universo e mondi a Filoteo. Io dico Dio tutto Infinito, perché da sé esclude
ogni termine ed ogni suo attributo è uno e infinito; e dico Dio totalmente
infinito, perché lui è in tutto il mondo, ed in ciascuna sua parte
infinitamente e totalmente: al contrario dell'infinità de l'universo, la quale
è totalmente in tutto, e non in queste parti (se pur, referendosi all'infinito,
possono esse chiamate parti) che noi possiamo comprendere in quello»
(Giordano Bruno, De infinito, universo e mondi) Per queste argomentazioni e per
le sue convinzioni sulla Sacra Scrittura, sulla Trinità e sul Cristianesimo, già
scomunicato, fu incarcerato, giudicato eretico e quindi condannato al rogo
dall'Inquisizione della Chiesa cattolica. Fu arso vivo a piazza Campo de' Fiori
il 17 febbraio 1600, durante il pontificato di Clemente VIII. Ma la sua
filosofia sopravvisse alla sua morte, portò all'abbattimento delle barriere
tolemaiche, rivelò un universo molteplice e non centralizzato e aprì la strada
alla Rivoluzione scientifica: per il suo pensiero Bruno è quindi ritenuto un
precursore di alcune idee della cosmologia moderna, come il multiverse. Per la
sua morte, è considerato un martire del libero pensiero. A distanza di 400 anni,Giovanni
Paolo II, tramite una lettera del segretario di Stato Vaticano Angelo Sodano
inviata a un convegno che si svolse a Napoli, espresse profondo rammarico per
la morte atroce di Giordano Bruno, pur non riabilitandone la dottrina: anche se
la morte di Giordano Bruno "costituisce oggi per la Chiesa un motivo di
profondo rammarico", tuttavia "questo triste episodio della storia
cristiana moderna" non consente la riabilitazione dell'opera del filosofo
nolano arso vivo come eretico, perché "il cammino del suo pensiero lo
condusse a scelte intellettuali che progressivamente si rivelarono, su alcuni
punti decisivi, incompatibili con la dottrina cristiana". D'altronde anche
nel saggio della Yates viene ribadito più volte la completa adesione di Bruno
alla "religione degli egizi" scaturita dal suo sapere ermetico nonché
afferma che "la religione egiziana ermetica è l'unica religione
vera". La ricezione della filosofia di Bruno Il Dizionario di Pierre
Bayle Ritratto di Caspar Schoppe, opera di Peter Paul Rubens Malgrado la
messa all'Indice dei libri di Bruno decretata, questi continuarono a essere
presenti nelle biblioteche europee, anche se rimasero equivoci e incomprensioni
sulle posizioni del filosofo nolano, così come volute mistificazioni sulla sua
figura. Già il cattolico Kaspar Schoppe, ex luterano che assistette alla
pronuncia della sentenza e al rogo di Bruno, pur non condividendo «l'opinione
volgare secondo la quale codesto Bruno fu bruciato perché luterano» finisce con
l'affermare che «Lutero ha insegnato non solo le stesse cose di Bruno, ma altre
ancora più assurde e terribili», mentre il frate minimo Marin Mersenne
individuò nella cosmologia bruniana la negazione della libertà di Dio, oltre
che del libero arbitrio umano. Mentre gli astronomi Brahe e Keplero
criticarono l'ipotesi dell'infinità dell'universo, non presa in considerazione
nemmeno da Galileo, il libertino Gabriel Naudé, nella sua Apologie pour tous
les grands personnages qui ont testé faussement soupçonnez de magie esalta in
Bruno il libero ricercatore delle leggi della natura. Bayle, nel suo
Dizionario, arrivò a dubitare della morte per rogo di Bruno e vide in lui il
precursore di Spinoza e di tutti i moderni panteisti, un monista ateo per il
quale unica realtà è la natura. Gli rispose il teologo deista John Toland, che
conosceva lo Spaccio della bestia trionfante e lodava in Bruno la serietà
scientifica e il coraggio dimostrato nell'aver eliminato dalla speculazione filosofica
ogni riferimento alle religioni positive; segnala lo Spaccio a Leibniz - che
tuttavia considera Bruno un mediocre filosofo - e al de La Croze, convinto
dell'ateismo di Bruno. Con quest'ultimo concorda il Budde, mentre Christoph
August Heumann ritorna erroneamente a ipotizzare un protestantesimo di
Bruno. Con l'Illuminismo, l'interesse e la notorietà di Bruno aumenta. Weidler
conosce il De immenso e lo Spaccio, mentre Jean Sylvain Bailly lo definisce
«ardito e inquieto, amante delle novità e schernitore delle tradizioni», ma gli
rimprovera la sua irreligiosità. In Italiaè molto apprezzato da Barbieri,
autore di una Storia dei matematici e filosofi del Regno di Napoli, dove
afferma che scrisse molte cose sublimi nella Metafisica, e molte vere nella
Fisica e nell'Astronomia e ne fa un precursore della teoria dell'armonia
prestabilita di Leibniz e di tanta parte delle teorie di Cartesio. Il sistema
dei vortici di Cartesio, o quei globuli giranti intorno i loro centri
nell'aere, e tutto il sistema fisico è suo. Il principio di dubitazione
saviamente da Cartesio introdotto nella filosofia a Bruno si deve, e molte
altre cose nella filosofia di Cartesio sono di lui. Questa tesi è negata
da Niceron, per il quale il razionalista Cartesio nulla può aver preso da lui,
irreligioso e ateo come Spinoza, che ha identificato Dio con la natura, è
rimasto legato alla filosofia del Rinascimento credendo ancora nella magia e,
per quanto ingegnoso, è spesso contorto e oscuro. Brucker concorda con l'incompatibilità
di Cartesio con lui, che considera un filosofo molto complesso, posto tra il
monismo spinoziano e il neo-pitagorismo, la cui concezione dell'universo
consisterebbe nella sua creazione per emanazione da un'unica fonte infinita,
dalla quale la natura creata non cesserebbe di dipendere. Fu Diderot a
scrivere per l'Enciclopedia la voce su Bruno, da lui considerato precursore di
Leibniz - nell'armonia prestabilita, nella teoria della monade, nella ragione
sufficiente - e di Spinoza, il quale, come lui, concepisce Dio come essenza
infinita nella quale libertà e necessità coincidono: rispetto a lui pochi
sarebbero i filosofi paragonabili, se l'impeto della sua immaginazione gli
avesse permesso di ordinare le proprie idee, unendole in un ordine sistematico,
ma era nato poeta. Per Diderot, Bruno, che si è sbarazzato della vecchia
filosofia aristotelica, è con Leibniz e Spinoza il fondatore della filosofia
moderna. Jacobi pubblica per la prima volta ampi estratti del “De la
causa, principio et uno” di «questo oscuro filosofo», che sa però dare un disegno
netto e bello del panteismo. Lo spiritualista non condivide certo il panteismo
ateo di lui e Spinoza, di cui ritiene inevitabili le contraddizioni, ma non
manca di riconoscerne la grande importanza nella storia della filosofia. Da
Jacobi Schelling trae spunto per il suo dialogo su lui, al quale riconosce di
aver colto quello che per lui è il fondamento della filosofia: l'unità del
Tutto, l'assoluto hegeliano, nel quale successivamente si conoscono le singole
cose finite. Hegel lo conosce e nelle sue “Lezioni” presenta la sua filosofia
come l'attività dello spirito che assume dis-ordinatamente» tutte le forme,
realizzandosi nella natura infinita. È un gran punto, per cominciare, quello di
pensare l'unità. L’altro punto fu cercare di comprendere l'universo nel suo
svolgimento, nel sistema delle sue determinazioni, mostrando come l'esteriorità
sia segno delle idee. In Italia, è l'hegeliano Spaventa a vedere in lui il
precursore di Spinoza, anche se il filosofo nolano oscilla nello stabilire un
chiaro rapporto fra la natura e Dio, che appare ora identificarsi con la natura
e ora mantenersi come principio sovra-mondano, osservazioni riprese da Fiorentino,
mentre Tocco mostra come egli, pur dissolvendo dio nella natura, non rinuncia a
una valutazione positiva della religione, concepita come utile educatrice dei
popoli. Nel primo decennio del Novecento si completa l'edizione di tutte
le opere e si accelerano gli studi biografici su lui, con particolare riguardo
al processo. Per Gentile, altre a essere un martire della libertà di pensiero,
ha il grande merito di dare un'impronta strettamente razionale alla sua
filosofia, trascurando misticismi medievaleggianti e suggestioni magiche.
Opinione, quest'ultima, discutibile, come recentemente ha inteso mettere in
luce la studiosa inglese Frances Yates, presentando Bruno nelle vesti di un autentico
ermetico. Mentre Badaloni ha rilevato come l'ostracismo decretato contro
lui abbia contribuito a emarginare l'Italia dalle innovative correnti della
grande filosofia del Seicento europeo, fra i maggiori e più assidui contributi
nella definizione della filosofia bruniana si contano attualmente quelli portati
da Aquilecchia e Ciliberto. Monumento a Giordano Bruno. Medaglia con
monumento a Giordano Bruno in Campo de' Fiori a Roma, incisione di Broggi. La
medaglia, di 60 mm, fu donata a personaggi illustri e comitati vari. Insieme a
questa fu coniata un'altra medaglia di 64 mm in bronzo, abbastanza simile, a
scopo commerciale Gli sono stati dedicati il cratere lunare Bruno e due asteroidi
della fascia principale: Giordano e Cenaceneri. IRapisardi gli dedicò
un'epigrafe. All'ipocrisia volpeggiante fra la scuola e la sagrestia, ai conciliatori
della scienza col sillabo, all'imbestiato borghesume, che tutto falsando e
trafficando, d'ogni sacrificio eroico beatamente sogghigna, le coscienze, cui
sorride ancora la fede nel trionfo di tutte le umane libertà, lanciano oggi ad
una voce dalle università italiane una sfida solenne a gloria della tua virtù, a
vendetta del tuo martirio o Giordano Bruno. Numerose scuole sono state
intitolate a Bruno in tutta Italia, in particolare licei classici: ad esempio
ad Arzano, Albenga, Roma, Torino, Mestre, Budrio e Melzo, mentre a Maddaloni
gli sono stati intitolati il Convitto nazionale e il liceo classico cittadino.
In Italia sono numerosi i monumenti intitolati a Bruno, sono presenti: un
monumento in una piazza a Nola, un busto a Montella, un bassorilievo a
Monsampolo del Tronto e un'epigrafe a Teora. Nel Campo de' Fiori di Roma è
presente il più importante monumento a Bruno, eretto esattamente nel luogo in
cui il filosofo fu condannato al rogo. La figura e il ruolo del mago che
Shakespeare presenta con Prospero, ne La tempesta, fosse influenzata dalla
formulazione del ruolo del mago attuata da Bruno. Sempre in Shakespeare, è
ormai dai più accettata l'identificazione del personaggio di “Berowne” (Browne,
Bruno), in “Pene d'amor perdute” con il filosofo italiano, considerando il
parzialmente documentato e più che plausibile incontro tra i due durante il suo
soggiorno inglese.Un riferimento molto più esplicito si trova in The Tragical
History of Doctor Faustus, Marlowe. Il personaggio “Bruno”, l'antipapa, riassume
molte caratteristiche della vicenda del filosofo: «I cardinali dormienti
si affannano / a punire Bruno, che invece è lontano. Vola. / Il suo superbo
corsiero, vivo come il pensiero, / Già passa le Alpi.» (Christopher
Marlowe, La triste storia del dottor Faust; citato in Jean Rocchi, Giordano
Bruno davanti all'inquisizione, Stampa Alternativa) La stessa vicenda del Faust
marlowiano richiama alla mente la figura del "furioso" bruniano in De
gli eroici furori. Cinema Interpretato da Volonté. Protagonista nel film
di Montaldo Giordano Bruno nel quale è stato interpretato da Volonté. Compare
anche nel film Galileo di Cavani. Negli anni novanta Rai Uno produce un film
documentario curato da Porta su Giordano Bruno. Interpretato da Vita. Nel film
Caravaggio con Alessio Boni c'è una scena in cui è mostrato il rogo di Bruno.
Contrariamente alle fonti che parlano di Bruno con la lingua in giova, il
filosofo appare legato al palo mentre poco prima delle fiamme incita la gente a
non lasciarsi irretire dai falsi maestri. “Candelaio” è al centro della fiction
Il tredicesimo apostolo - Il prescelto trasmessa su Canale 5. Il rapper
Caparezza ha dedicato a lui una mini-storia nel brano "Sono il tuo sogno
eretico", presente in Il sogno eretico: «Infine mi chiamo come il fiume che
battezzò colui nel cui nome fui posto in posti bui,/ mica arredati col feng
shui. Nella cella reietto perché tra fede e intelletto ho scelto il suddetto, Dio
mi ha dato un cervello, se non lo usassi gli mancherei di rispetto. E tutto
crolla come in borsa, la favella nella morsa, la mia pelle è bella arsa. Il
processo? Bella farsa! Adesso mi tocca tappare la bocca nel disincanto lì
fuori, lasciatemi in vita invece di farmi una statua in Campo de' Fiori/Mi
bruci per ciò che predico è una fine che non mi merito, mandi in cenere la
verità perché sono il tuo sogno eretico.» (Caparezza, Sono il tuo sogno
eretico). La metal band californiana Avenged Sevenfold lui ha dedicato il brano
intitolato Roman Sky presente nel nuovo album The Stage. L'album tratta infatti
temi quali l'intelligenza artificiale e l'universo. Sono dedicati al filosofo
anche il brano Anima Mundi di Massimiliano Larocca e l'album Numen Lumen del
gruppo neofolk Hautville, che ha nelle liriche brani diBruno. Altre opere: “De compendiosa
architectura et complemento artis Lullii”; “De umbris idearum”; “Ars memoriae”;
“Cantus Circaeus”; “Candelaio”; “Ars reminiscendi, Triginta sigilli, Triginta
sigillorum explicatio, Sigillus sigillorum”; “Cena de le Ceneri”; “De la causa,
principio et uno”; “De l'infinito, universo e mondi” “Spaccio della bestia
trionfante”; “Il cavallo pegaseo”; “De gli eroici furori”; “Centum et viginti
articuli de natura et mundo adversus peripateticos” – “contro i peripatetici”
-- “Figuratio Aristotelici physici
auditus”; “Dialogi duo de Fabricii Mordentis Salernitani prope divina
adinventione”; “Idiota triumphans”; “De somnii interpretation”; “Mordentius”; “De
Mordentii circino”; “Animadversiones circa lampadem” “animadversions in
lampadem”; “Lampas triginta statuarum” – trenta statue -- (Napoli); “Artificium perorandi”; “De lampade combinatoria”;
“De progressu”; “De lampade venatoria logicorum”; “Libri physicorum Aristotelis
explanati, Napoli); “Camoeracensis Acrotismus seu rationes articulorum
physicorum adversus peripateticos”; “Oratio valedictoria”; “De specierum scrutinio”
De lampade combinatoria”; “Articuli centum et sexaginta adversus huius
tempestatis philosophos”; “Oratio consolatoria”; “De magia (Firenze); “De magia
mathematica (Firenze); “De rerum principiis et elementis et causis” (Firenze);
“Medicina” (Firenze); “Theses de magia” (Firenze); “De innumerabilibus, immenso
et in-figurabili”; “De triplici minimo et mensura”; “De monade, numero et
figura”; “De imaginum, signorum et idearum compositione” (sintassi); “De
vinculis in genere” (Firenze); “Summa terminorum metaphysicorum”; “Accessit
eiusdem Praxis descensus seu applicatio entis”. Bruno nota che quantunque
Averroè fosse arabo e perciò «ignorante di lingua greca, nella dottrina
peripatetica però intese più che qualsivoglia greco che abbiamo letto; e arebbe
più inteso, se non fusse stato così additto al suo nume Aristotele. Sia dai due
volti. Io ho lodato molti eretici ed anco principi eretici; ma non li ho lodati
come eretici, ma solamente per le virtù morali che loro avevano; né li ho mai
lodati come religiosi e pii, né usato simil sorte di voce di religione. Ed in
particulare nel mio libro Della causa, principio ed uno io lodo la Regina de
Inghilterra e la nomino diva, non per attributo di religione, ma per un certo
epiteto che li antichi ancora solevano dare a principi, ed in Inghilterra, dove
allora io mi ritrovava e composi quel libro, se suole dar questo titolo de diva
alla Regina; e tanto più me indussi a nominarla cusì, perché ella me conosceva,
andando io continuamente con l'Ambasciator in corte. E conosco di aver errato
in lodare questa donna, essendo eretica, e massime attribuendoli la voce de
diva. Degno di nota è che Bruno pubblica tutti e sei questi saggi indicando
luoghi di stampa non corrispondenti: Venezia. Che Dio sia nella materia non
implica che possa essere conosciuto. Dio è immanente da un punto di vista
ontologico, mentre è trascendente sul piano gnoseologico. In questo universo
metto una providenzia universal, in virtù della quale ogni cosa vive, vegeta e
si move e sta nella sua perfezione; e la intendo in due maniere, l'una nel modo
con cui è presente l'anima nel corpo, tutta in tutto e tutta in qual si voglia
parte, e questo chiamo natura, ombra e vestigio della divinità; l'altra nel
modo ineffabile col quale Iddio per essenzia, presenzia e potenzia è in tutto e
sopra tutto, non come parte, non come anima, ma in modo inesplicabile. Spaventa
fu convinto assertore del ruolo fondamentale della filosofia italiana nel
panorama della filosofia moderna, e in particolare di Bruno e Campanella. L'asinità. La fortuna di Bruno. Bruno in
Shakespeare e nella cultura inglese. “Il Bruno di Gentile”. L'Asino Cillenico.
Clavis Magna. “Clavis Magna, ovvero, Il
Sigillo dei Sigilli. De signorum compositione. Explicatio. Sigillorum. Sigilli, Sigillus
Sigillorum. Clavis Magna, ovvero, L'arte di inventare. De Compendiosa
Architectura et Complemento Artis. “L'Arte di Comunicare” Artificium
Perorandi”. “Clavis Magna, ovvero, La
logica per immagini”. Il Bruno degli italiani. ‘Bruno’ regia di di Montaldo. Dizionario
biografico degli italiani. CESAR calendaire romaine. Centro di Studi Bruniani. Refs.:
Luigi Speranza, Bruniana. Filippo Bruno. Giordano Bruno. Keywords: paganesimo
ario, anti-catolecismo, anti-papismo, filosofia come anti-religione, ragione,
non fede, contra la fede, fede irrazionale – irrazionalismo della religione,
irrazionalismo, ario, ariano, tradizione aria, religione pagana, filosofia e
religione nella Roma antica – irrazionalismo della religione antica romana –
carattere metaforico della religione pagana della Roma antica, ermetismo,
composizione dei signi, de signorum compositione, compositio signorum, asino,asinita,
Spaventa, Giudice, Cacciatore, Gentile, implicatura e ligatura, relativita,
infigurabile, indeterminabile, Grice, indeterminacy, open, implicature, il
Bruno di Marlowe; il Bruni di Shakespeare (Pene d’amore perdute), Grice e Bruno
a Oxford. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bruno” – The Swimming-Pool Library.
Buonafede (Comacchio). Filosofo. Grice:
“You’ve got to love Buonafede; he is all into the longitudinal unity of
philosophy, literally from Remo – he has chapters on the Ancient Romans, on
philosophy from the first monarchy to the second, a chapter on Cicerone, and
one of a lovely phrase, the Roman equivalent to the century of Pericles,
‘filosofia nel regno di Augusto,’ but also on later developments of Italian
philosophy, even a chapter on Cartesianism in Italy, and how philosophy on the
whole was ‘resurrected’ or ‘revitalised’ in Italy --. I once joked that
philosophers should never give much credit to Wollaston – but Buonafede totally
proves me wrong!” -- Essential Italian
philosopher. Di familia nobile, studia a Bologna e Roma. Insegna a Napoli.
Saggio, “Ritratti poetici, storici e critici di varj uomini di lettere – Appio
Anneo de Faba Cromaziano” (Simone, Napoli) -- opera accolta favorevolmente negli ambienti
culturali napoletani frequentati da Buonafede, nella quale convivono giudizi
critici su alcuni importanti esponenti della filosofia moderna (quali
Machiavelli e Spinoza), con parziali accoglimenti di altri (Cartesio e Locke),
in uno stile composito tra il barocco e l'arcadico. Insegna a Bergamo e
Rimini. Membro nell'Accademia dell'Arcadia, assumendo il nome di Agatopisto
Cromaziano con il quale diede alle stampe numerosi saggi. Insegna a Sulmona. Saggio
“Della restaurazione di ogni filosofia ne’ secoli XVI, XVII e XVIII di
Agatopisto Cromaziano” (Graziosi, Venezia – Societa Tipografica de classici
italiani, Milano) -- particolarmente critica verso la filosofia sensista di
Cartesio e Locke. Baretti: ebbe una violenta polemica con lui. Il “Saggio di
commedie filosofiche”, contenente un testo in endecasillabi, “Il filosofo
fanciullo” che, in uno stile comico, critica celebri filosofi dell'antichità
riportando citazioni fuori dal contesto.Venivano beffeggiati, tra gli altri,
Socrate, Democrito e Anassagora. Il saggio trova qualche apprezzamento. Baretti,
scrittore e critico letterario torinese, in un numero del suo periodico la
Frusta letteraria nel quale era solito firmarsi con lo pseudonimo di Aristarco
Scannabue, espresse giudizi negativi sul Saggio del Buonafede trovandolo
irrilevante e privo di comicità. Punto sul vivo, replica immediatamente con il
libello, dai toni assai aspri, “Il bue pedagogo: novella menippee di Luciano da
Fiorenzuola contro una certa Frusta pseudo-epigrafia di Aristarco Cannabue”
(Luca).”. Gli rispose ancora Baretti con una nutrita serie di articoli,
Discorsi fatti dall'autore della Frusta letteraria al reverendissimo padre don
Luciano Firenzuola da Comacchio autore del Bue pedagogo, pubblicati su diversi
numeri della Frusta. La polemica, una
delle più aspre e celebri delle cronache filosofiche italiane prosigue
ancora.Fa pressioni verso i responsabili della Repubblica di Venezia affinché
eliminassero gli articoli apparsi sulla Frusta e perché Baretti fosse poi
espulso dallo Stato Pontificio quando si trasferì ad Ancona. Il critico non fu lasciato tranquillo neppure
quando fuggì in Inghilterra: l'irriducibile Buonafede lo accua allora di
simpatie verso il protestantesimo. Il giudizio di Croce e piuttosto
negativo, scrisse che la sua filosofia e il risultato di «un ingegno da
predicatore e da predicatore mestierante, che ha un impegno da assolvere, un
sentimento da inculcare, un nemico da abbattere» senza che possano distrarlo
dal suo fine «né la ricerca della verità delle cose né l'ammirazione di quel
che è bello». Più positivo il giudizio di Natali nella voce redatta per l'Enciclopedia
Italiana, lo giudica “uomo d'ingegno acutissimo, filosofo non volgare, spesso
arguto e vivace e dotato di dottrina assai superiore a quella del Baretti. Altre
opere: “Delle conquiste celebri esaminate col naturale diritto delle genti
libri due di Agatopisto Cromaziano” (Riccomini, Lucca, Milano, Fondazione Mansutti);
“Saggio di commedie filosofiche con ampie annotazioni di A. Agatopisto
Cromaziano” (Faenza, pel Benedetti impressor vescovile, e delle insigni
Accademie degl'illustrissimi sigg. Remoti e Filoponi); “Sermone apologetico di
Tito Benvenuto Buonafede per la gioventù italiana contro le accuse contenute in
un libro intitolato Della necessità e verità della religione naturale, e rivelata”
(Benedini, Lucca); “Della malignità istorica: discorsi tre contro Pier
Francesco Le Courayer nuovo interprete della Istoria del Concilio di Trento di
Pietro Soave” (Bologna, per Lelio dalla Volpe impr. dell'Instituto delle
Scienze); “Dell'apparizione di alcune ombre novella letteraria di Tito
Benvenuto Buonafede” (Lucca, appresso Jacopo Giusti nuovo stampatore alla
Colonna del Palio); “Istoria critica e filosofica del suicidio ragionato di
Agatopisto Cromaziano” (Lucca, Stamperia di Vincenzo Giuntini, a spese di
Giovanni Riccomini); “Versi liberi di Agatopisto Cromaziano messi in luce da
Timoleonte Corintio con una epistola della libertà poetica ..., Cesena ,
Società di Pallade per Gregorio Biasini al Palazzo Dandini); “Della istoria e
della indole di ogni filosofia di Agatopisto Cromaziano” (Lucca, per Giovanni
Riccomini); “Il genio borbonico, versi epici di Agatopisto Cromaziano nelle
nozze auguste delle altezze reali di Ferdinando di Borbone, infante di Spagna e
di Maria Amalia, arciduchessa infanta” (Parma, per Filippo Carmignani,
stampatore per privilegio di sua altezza reale); “Della letteratura comacchiese
lezione parenetica in difesa della patria di Agatopisto Cromaziano giuniore”
(Parma, Bodoni). Opere di Agatopisto Cromaziano” (Napoli, presso Giuseppe Maria
Porcelli). “Epistole tusculane di un solitario ad un uomo di città, Gerapoli); “Storia
critica del moderno diritto di natura e delle genti di Agatopisto Cromaziano,
fa parte della Biblioteca cristiano-filosofica decennio primo, consacrato alla
divinità” (Firenze, nella Stamperia della Carità). Dizionario Biografico degli
Italiani. Soffre di gotta e una caduta in piazza Navona aggrava le sue
condizioni. La storiografia filosofica, Vestigia philosophorum”. Il medioevo e
la storiografia filosofica, Rimini, Maggioli Editore. Fondazione Mansutti,
Quaderni di sicurtà. Documenti di storia dell'assicurazione, M. Bonomelli,
schede bibliografiche di C. Di Battista, note critiche di F. Mansutti. Milano:
Electa. Memorie istoriche di letterati ferraresi, III, Ferrara. Ritratto di Appiano Buonafede.
Assicurazione. Luigi Speranza, "Grice e Buonafede," per Il Club
Anglo-Italiano, The Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria, Italia. I
Romani, fin d'allora che ebbero le canne per tetti e un solco in luogo di fosse
e di muraglie, esercitarono la divinazione, con la cui guida ordi ( 1 ) Seneca
I. c. (2) Plinio Hist. Nat. lib. II, cap . 53. V. Lucrezio lib. V. ( 3)
Macrobio Saturnal. lib . VII, cap. 13. V. Scipione Maffei ap pressoG. Lampredi
l. c. (4 ) Cassiodoro. lib. III Var. Ep. Museo Etrusco 1. II, tab. 15 .
UNDECIMO 1499 narono e nobilitaronoi rudimenti della loro pira teria ; e Romolo
fu insiemeil fondatore e il primo augure di Roma ( 1 ) . Uomini armati e
rubatori co nobbero che questa larva di religione e questa pre tesa scienza del
futuro potea aver influssi propiz; nelle loro spedizioni , siccome l'esito
comprovo : é fu veramente cosa ammirabile che una tanta pue rilità , di cui gli
auguri istessi rideano, producesse vantaggi sì grandi alla fortuna romana.
Presero adun que quei primi uomini la disciplina augurale dagli Etruschi , e
non curarono altro (2 ). Furon dette as sai novelle della filosofia degli
Aborigeni, de' Sabi ni, degli Ausonj e di altre genti di quelle contrade; ma i
critici le numerarono tra le favole (3). Numa Pompilio, secondo regolo di
quella feroce masna da , pensò di ammansarla con la religione e con la pace.
Finse colloquj con le Muse, e divulgò notturni congressi con la dea Egeria.
Istituì sacerdoti agl’Id dii , e fu egli stesso sacerdote. Scelse le vergini a
Vesta, le quali serbasser perpetuo il fuoco nel cen tro d'un tempio rotondo.
Vietò le immagini delle sostanze divine e i sacrifizj cruenti. Ordinò gli au
gurj, gli oracoli, le interpretazioni de' fulmini e di altri prodigj, e le
funebri ceremonie e le placazioni de' Mani. Corresse i mesi e l'anno secondo il
corso del sole e della lupa. Scrisse libri sacri, che furon seppelliti con lui
, e niun potè leggerli. Consacrò l'arcano e il silenzio con la istituzione
della dea Ta cita. Chiuse il tempio di Giano ; e Roma guerriera divenne
pacifica e religiosa (4). In questi regola menti di Numa furono cercati, e
dicono anche ri trovati gl'indizj di molta filosofia. La finzione de' . ( 1)
Cicer . De Divinatione lib. I. 2 . Cicer. I. c. ( 3) G. Hornio Hist. Phil .
lib. IV, сар. 3. T. Livio lib. I , cap. 8 ; lib. XL, cap. 29. Plutarco in Numa.
200 CAPITOLO prodigj e de' secreti colloqui col cielo, e il silenzio è l'arcano
e i sacrifici senza sangue, e le proibi zioni di effigiare la Divinità, sono
sembrate dottrine pitagoriche; e sopra tutto il fuoco del tempio di Vesta è
stato creduto un simbolo del sistema di Pitagora , il quale insegnava la
stabilità del sole nel centro del nostro mondo ( 1 ). Il perchè corse già
opinione che Numa fosse stato discepolo di Pita gora ; ma è stato poi osservato
che questo filosofo vivea in Italia quando L. Bruto salvò Roma dai ti ranni (
2). Onde piuttosto Numa avrebbe dovuto am maestrare Pitagora; sebbene io non
credo che un filosofo chiuso tra i monti di Calabria abbia mai udito parlare
d'un capo di ladroncelli ristretti (ra i monti latini. Isacco Newton pensò che
Numa pren desse il suo sistema celeste dagli Egiziani , osserva tori
antichissimi delle stelle ( 3). Ma io non so per suadermi che unpover uomo
sabino estendesse il saper suo fino alla penetrazione degli ardui misteri di
Egitto ; e reputo più verisimile che lo studio de gli Etruschi nelle meraviglie
de' fuochi celesti, e la molto diffusa e popolarevenerazione del fuoco gui
dassero Nụma alla istituzione di questo rito. Mime raviglio io bene come coloro
che cercano il Pan teismo dappertutto, non abbiano trovato nel fuoco centrale
di Vesta il simbolo dell'anima del mondo, e di quelle altre stoiche e
Spinoziane dottrine che pure si sforzano di trovare altrove con maggiore
difficoltà. Forse si saranno contenuti da questa im putazione, perchè negli
oracoli e nelle altre divina zioni di Numa, e nelle mortuali placazioni e ceri
monie si conoscono alcuni vestigj non dispregevoli ( 1 Plutarco . (2) Livio I.
c. Cicer. Tuscul. Disput. lib. I, 16; IV, 1. V. P. Bayle Dict. art, Pythagoras,
e J. Brucker de Phil. Roman. yet. 3 ) De MundiSystemate. UNDECIMO. 201 d'una
libera provvidenza e d'una vera immortalità degli animi separati dai corpi. Io
ebbi quasi voglia di aggiunger qui, che per sentenza di Varrone (1) gl'Iddii
de' Romani e de' Latini prima ancora di Numa e di Romolo erano gl' Iddiidi
Frigia portati da Enea, quei di Frigia erano i medesimi di Samo tracia tanto
famosa per li suoi misterj che erano gli stessi d'Egitto ; e siccome di questi
mostreremo con qualche verisimilitudine che nascondeano la unità di Dio e la
immortalità degli animi, così po trebbe dirsi il medesimo della segreta
dottrina del l'antico Lazio e de' primi Romani. Ma oltre le gravi difficoltà
contro la venuta d'Enea in Italia , i.se veri critici potrebbono opprimermi con
altre dub biezze assai; onde ho deposto il desiderio dipro porre le mie
conghielture. Non è però male alcuno averle accennate.Questa è l'immagine della
piccola filosofia dei primi tempi di Roma, la quale appena apparita per lo
pacifico genio di Numa, fu dissipata dagl'ingegni guerrieri de' suoisuccessori,
e per più secoli fu esclusa ed anche abborrita , come nimica dell'austerità e
della fortezza , da quei valorosi uo mini che , intenti alla conquista del
mondo , o non ebbero ozio di volgersi alla filosofia , o pensarono di non
averne bisogno , o dubitarono che potesse opporsi a quell'immenso latrocinio.
Ritorneremo su questo argomento, e avremo copiosa materia di ra gionare ovę
riguarderemoquei tempi di Roma che dagli storici e dai politici furon detti
molli e corrot ti, e dagli amici della filosofia furono onorati come . mansueti
e sapienti. (1) V. Macrobio Saturnal. lib . III , cap. 4; P. Giurieu Hist. Cri
tica Dogmat, Par. I Il
genio bellicoso di Romolo ammansato un poco dalla pacifica Egeria , che era il
Genio di Numa, nella signoria dei seguenti Regoli di Roma tornd alla primiera
ferocità. Nè altramenle potea inter venire in una città e in un popolo composto
di uo mini violenti e perturbatori , e per delitti e per ti mor delle pene
fuggitivi dalle lor terre, e riparati nella nascente ciltà come nell'asilo
delle scellerag gini ; i quali assuefatti al sangue e alla rapina , se fosser
mancate guerre esteriori, avrebbero infero cito contro le viscere della lor
medesima società. Perchè fu mestieri esercitarli senza riposo in im prese e
rubamenti perpetui; e questa che parve prima necessità , divenne appresso
costume, e fu l'origine primaria della grandezza romana. Un po polo cosi
funestamente educato non potea esser amico di alcuna filosofia : e ' veramente,
come alcuna volta si offersero le opportunità d'introdurla, con molta ruvidezza
la impedirono per timore che non ammollisse l'austerità militare , e non
traviasse la gioventù romana dalla usurpazione del mondo. Nel ( 1 ) J. Brucker
1. c. QUARANTESIMOTTAVO 289 campo d'an uom consolare furon trovati sotterra
alcuni manoscritti di filosofia attribuiti a Numa, e il pretore comando
risolutamente che fossero ab bruciati ( 1 ) . Un altro pretore per
consultazione del senato, e poco dopo anche i censori dichiararono, non piacere
che soggiornassero nella città certi fi losofi e retori maestri d'un nuovo genere
di disci pline diverse dalla consuetudine e dal costume de maggiori; per la
qual novità i romani giovani in torpidivano ( 2) . Questo avvenne intorno al
fine del sesto secolo dalla fondazione di Roma nel conso Jato di C. Fannio
Strabone e di M. Valerio Mes sala ; ed è ben degno di considerazione che quei
grand' uomini avean già messa ad effetto gran parte del lor latrocinio, e la
filosofia era ancora un nuovo genere di disciplina contrario alle loro consuetu
dini. In quel torno medesimo , e non so bene se poco prima o poco dopo ,
accadde quella famosa ambasceria ateniese de tre filosofi Carneade, Dio gene e
Critolao (3) . Gli Ateniesi avendo saccheg giata Oropo città della Beozia ,
furono dai Sicionj con l'autorità de' Romani condannati in cinquecento talenti.
Ma questa multa sembrando soperchia, spe dirono a Roma i prefati filosofi per
ottener condi zioni più sopportabili. Nella dimora e nella espet tazione di
essere ascoltati dal senato, tennero dotte assemblee nei cospicui luoghi di
Roma, e ostenta rono dottrina incognita ed eloquenza inaudita alle orecchie
romane; e Critolao la usò erudita e roton da , Diogene modesta e sobria ,
Carneade violenta e rapida: ma comechè ognuno ottenesse gran lode, l'Accademico
sopra tutti risvegliò le meraviglie inu ( 1 ) Plinio lib . III , cap. 12 . (2)
A Gellio Noc. Att. lib. XV, cap. 2. ( 3) Vedi presso P, Bayle (artic. Carneade,
not . N ) i litigj in-. torno a quest'epoca. BUONAFEDE. Ist. Filos. Vol. II. 19
290 CAPITOLO sitate e fino i furori pubblici, massimamente della gioventù, che
dimentica de' piacerifu rapita quasi fanatica dalla nuova filosofia ( 1 ) . E
convien certo che molto singolar cosa fosse questa eloquenza di Carneade ,
mentre fu detto che ora a guisa d'un fiume incitato e rapace sforzava e
svelleva ogni cosa e seco rapiva l'uditore con grande strepito , e ora
dilettando lo imprigionava, e per una parte manifestamente predando, e per
un'altra rubanilo nascostamente, o con laforza o con la frode vin cea gli animi
più prepurati a resistere ( 2). Ma ciò che maggiormente rileva, da Cicerone
medesimo maestro tanto eccellente di queste cose , fu delto che avrebbe pure
desiderato di possedere la divina celerità d'ingegno e l'incredibil forza di
dire e la copia e la varietà di Carneade , il quale in quelle sue disputazioni
niuna sentenza difese che non pro vasse, niuna oppugnò che non mettesse a
compiuta ruina (3) . Consapevole di queste sue viltoriose vee menze, ardì,
stabilita la giustizia in un giorno con molto copiosa orazione, distruggerla in
un altro alla presenza di Galba e di Catonemaggiore,in quella età oratori
grandi alla maniera romana. Lattanzio ci serbd in poche parole la sostanza di
questa con futazione della giustizia. Carneade la divise in ci vile e naturale,
e l'una e l'altra mise a niente; per chè la civile è prudenza, non è giustizia;
la natu rale è giustizia , non è prudenza . Quella si varia secondo i tempi e i
luoghi, e ogni popolo l'attem pera a suo comodo: questa è una inclinazione
verso l'utilità che la natura infuse in ogni animale , alla quale chi volesse
ubbidire incorrerebbe in mille fro ( 1 ) Pausania lıb. VII. Plutarco in Catone
Majore.A. Gellio lib .VII, cap. 14. Macrobio Saturnal. lib . I , cap . 5. (2)
Numenio presso Eusebio Praep. Ev. lib. IV, cap. 8. (3) Cicerone De Oratore lib.
II, 38 ; III, 18. QUARANTESIMOTTAVO 291 di. Moltissimi esempj dimostrano
cosiffalta essere la condizione degli uomini, che volendo essere giu sti, sono
imprudenti e stolti; e volendo essere pru denti e avveduti, sono ingiusti:
laonde non può concedersi una giustizia che è inseparabile dalla stoltezza. Nel
quale proposito trascorse in queste parole abborrite dai conquistatori: Se i
popoli fio renti per signoria e i Romani oggimai possessori del mondo volessero
esser giusti restituendo l'al trui, dovrebbono ritornare alle capanne e giacere
nella miseria ( 1 ) . Cicerone , che molto avea medi tate queste e più altre
difficoltà di Carneade , le trascorse senza risposta ( 2) ; e altrove avendo
sta tuito un diritto naturale indipendente dalle istitu zioni degli uomini ,
prega l'Accademia e Arcesila e Carneade a volersi tacere, perchè assalendo
queste ragioni, indurrebbono grandi ruine ; e desidera ben molto di placar tali
uomini , non ardisce rispinger li (3). Ma M. Porzio Catone censore uom di ri
gida innocenza e di antichi costumi e di senatoria e militare austerità (per le
quali virtù era già nata e crescea la grandezza di Roma), udite queste am bigue
e scandalose orazioni , e veduti i furori della gioventù romana, e considerate
le conseguenze fu neste alla fortuna della repubblica, le quali poteano sorgere
da quella molle e licenziosa filosofia, pre stamente e fortemente dimostrò nel
senato che non era bene sopportare più a lungo nella città quegli ambasciatori
filosofi che persuadevano quanto loro piacea, e confondeano il vero col falso ,
e aliena vano dalla robusta e antica istituzione la gioventù ; 2 ( 1 )
Lattanzio lib . V, cap. 14 , 16. V. P. Bay le I. c. G , H, et art Porcius, H.
(2) Cicerone De Repub. presso S. Agostino De Civ. Dei lib . II, cap . 21 , e
Lallanzio I. c . ( 3 ) Ciceronc De Legib. lib . I. 292 CAPITOLO e quindi era
mestieri conoscere e risolvere di quella legazione , e tosto rimandando gli
ambasciatori ad istruire i fanciulli di Grecia, ricondurre i giovani romani ad
ascoltar come dianzi i maestrati e le leg gi (1). Di questo modo Catone parlo ,
e gli amba sciatori furono congedati. Non è però che questo Catone fosse nimico
del sapere , mentre è noto per la istoria ch'egli in gioventù militando a
Taranto ascoltò volentieri da certo suo ospite pitagorico dottrine contrarie
alla voluttà , e crebbe nell'amore della frugalità e della continenza : indi in
età più matura fu interprete delle leggi , e difensore e ac cusatore
instancabile del Foro , e scrittore di ora zioni e di cose rustiche e delle
origini romane; nelle quali opere mostrò copia e gravità di dottrina; e, in
breve, tutta la sua lunghissima vita distribuì tra la milizia e tra le leggi e
le lettere , e tra la più austera pratica della virtù e la persecuzione più vio
lenta de vizj ( 2). Onde fu detto che le sue guerre perpetue contro i malvagi
costumi non erano alla repubblica meno utili delle vittorie di Scipione con tro
i nimici ( 3) . Il perchè non credo io già ch'egli per odio di Carneade o per
altra malevolenza ab . borrisse la filosofia greca; ma piuttosto perchè la
militare e severa indole di Roma ne' suoi dì così domandava, e perchè l'esempio
di Grecia ammol lita e scaduta in mezzo a tanto lusso di filosofia forse lo
spaventava. E siccome egli era per natura inclinato all'eccesso de' rigori,
parlava forse più for leinente che non sentiva; e nella guisa che esage rando
dicea che le adultere erano avvelenatrici ile' loro mariti (4) , e che tutti i
medici greci erano da 5. ( 1 ) Plinio lib. VII, cap. 30. Plutarco in Catone.
(2) Cicerone de Ci. Or. 17. Tito Livio lib. XXXIX, 41. C. Nie pote Frag. Vitae
Catonis. Plutarco I. c . (3) Seneca Ep. 87: (4 ) Quintiliano lib . V , 11 . QUA
RANTESIMOTTAVO 293 fuggirsi, dacchè aveano giurato di uccidere tutti i Barbari
e quindi anche i Romani (1); così per av. ventura ingrandiva gli abborrimenti
di tutta la fi losofia de Greci, e dicea a suo figliuolo : Pensa che io parli
da vate : indocile ed iniquissima è la ge nerazione de' Greci. Quando avverrà
che quella gente a noi dia le sue lettere, saremo tutti corrotti e perduti ( 2
). Di queste sue amplificazioni, oltre il suo amore per la disciplina
pitagorica, può essere argomento lo studio ch ' egli mise negli scrittori e
nelle lettere greche non solamente nella sua grave età , quando le meditò
avidamente , come chi vuole estinguere una lunga sete, ma nella sua pretura di
Sardegna, e ancor prima ; poichè, per testimonianza di Plutarco, egli in età di
quarantacinqueanni parlò agli Ateniesi per un interprete , ma potea parlar
greco, se avesse voluto, e i suoi libri erano ornati e ricchi di opinioni, di
esempi e di istorie fonti, e di sentenze morali tradotte fedelmente dal greco (
3) . Da questi riscontri jo deduco che Catone disprezzando i Greci in pubblico
e leggendoli in privato, non era veramente tanto nimico loro quanto ostentava;
e che meditando egli e usando ne' suoi componimenti le opinioni greche, è
chiaro che vi erano dunque in Roma i libri greci, e che non erano incognite le
greche opinioni a quella età , e quindi prima della ambasciata de tre filosofi vi
era tra i Romani qualche tintura di greca filosofia. Frattanto Furio, Lelio,
Scipione e altri di genti patrizie furon del numero di que' giovani accesi
nell'amore delle dottrine greche, i quali venuti a matura età e assunti al
comando degli eserciti che soggiogavan la Grecia, prese da' greci ( 1 ) Plinio
lib. XXIX , cap. 1 . (2 ) Plinio I. c. Plutarco l . c. (3) Cicerone De
Senectute 1, 8. Val. Massimo lib. VIII, cap. 10. Plutarco I , c. Aurelio
Vittore De Viris Illustr, 294 CAPITOLO e al governo delle provincie
conquistate, ebbero agio di veder da vicino e di ascoltare i valenti uomini e i
filosofi greci , coi quali strinsero dimestichezza, e vollero finanche averli
compagni nelle lor case, nei viaggi enelle medesime spedizioni militari. Cosi
leg. giamo che Scipione Africano volle aver seco assidua mente in casa e nella
milizia insiem con Polibio, isto rico singolare egrande uomo di Stato e di
guerra, anche Panezio filosofo stoico. Era questi un Rodiano ingenuo e grave,
il quale salito ai primiluoghi del Portico , oltre alcun altro componimento,
scrisse i libri lodatissimni degli Uffizj secondo quella disci plina; ma non
gli piacque la stoica divinazione e l'apatia , e le spine della disputa e
l'asprezza delle parole e l'orror de costum ; e più gentilmente e umanamente
fiolsofo , non così legandosi a Zenone e quegli altri , che non amasse anche
Aristotele Senocrate e Teofrasto e Dicearco, e non ammirasse Platone come
divino e sapientissimo e santissimo e come l'Omero de' filosofi , sebben quella
sua or poetica, or ambigua immortalità degli animi non gli tornasse a grado. Fu
dunque Panezio uno Stoico modesto e libero e degno della famigliarità di Sci
pione , il quale erudito in questa temperata stoica dottrina fu mansuetissimo
ed umanissimo; e ripar lendo la sua vita tra la milizia e la filosofia , sali
per fama di valore e di lettere fra i massimi am plificatori della gloria di
Roma ( 1). Ad illustre ed esimia indole aggiungendo la ragione e la dottrina, e
assiduamente conversando col medesimo Panezio e con Diogene stoico e con altri
eruditissimi uo mini greci, furono in compagnia di Scipione pre ( 1 ) Cicerone
Acad. Quaest. lib. II, 33 ; De Fin. lib . 1 , 2 , et IV , 9,28; De Off. lib.
II, 14 ; III , 2 ; Tusc. Disp. lib . I , 32 ; De Div. lib . I , 3 , 7; JI , 42
; Or. pro Murena 33 ; De Or. lib. III; De Nat. : Deor. lib . I, II. A. Gellio
Noc. At . lib. XII, 5. Suida v.Panaetius. QUARANTESI MOTTAVO 295 clari e
singolari per modestia e per continenza L. Furio e C. Lelio cognominato
Sapiente ( 1 ) . Si acco starono a Panezioea questi medesimi studj L. Fi lippo
e C. Gallo e P. Rutilio e M. Scauro e Q. Tube rone e Q. Muzio Scevola , e altri
soinmiuomini nella repubblica, e massimamente i giureconsulti ( 2 ); i quali
invitati da lanta luce di esempi e dalla ma gnificenza e dal metodo della
stoica morale , pen sarono che niun'altra potesse congiungersi più co modamente
alla giureprudenza romana. In queste narrazioni è facile a vedersi che la
stoica filosofia entrò la prima in Roma con molto nobil fortuna ; e quantunque
Carneade esultasse sopra i compagni suoi, quando non però si ebbe a prender
partito , quei medesimi che lo aveano ascoltato con tanto furore, si rivolsero
alla stoica disciplina; la quale benchè non possa mostrar tra i Romani una suc
cessione continua di maestri e grande strepito di scuole e di libri, mostra
iudizj cospicui della rive renza in cui era tenuta e; tra gli altri il grande
Porn peo, che approdato a Rodi volle ascoltar Possido nio da Apamea stoico di
primo nome, che avea cat tedra in quella Isola , e recatosi alla sua casa,
vietà prima che il littore percotesse la porta, e per som ma testificazione
d'onore comando che si abbas sassero i fasci; indi entrato , vide Possidonio
gia cere gravemente per dolori in tutta la persona , e salutatolo con onorifiche
parole gli disse,molto mo lesto .essergli per quella sua malattia non potere
ascoltarlo. Ma tu veramente puoi , rispose Possi donio, nè io concederò mai che
il dolore fuccia che ( 1 ) Cicerone De Or. II ; De Fin . II ; Or. pro Archia. (
2) Cicerone Or. pro Murena ; De Or. Il ; in Bruto 30 , 31. V. Vincenzo Gravina
De Or. Juris cap. 57, 59; Giovanni Schiltero Manud. Phil. Moralis ad Jurispr.
cap. 1, 3; D. Westphal De Stoa Juriscon. Rom. ; Everardo Ottone De Stoica
Juriscons.Philosophia. d 296 CAPITOLO un tanto uomo sia venuto indarno a
vedermi. E cosi giacendo disputò gravemente e copiosamente, che niente era
buono, salvo l'onesto. E intanto ardendo pure come per fiaccole il dolore,
spesso dicea: Niente fai, o dolore: sebbene tu sia molesto, io non confes serò
mai che tu sia male. Pompeo si congedò richie dendo il filosofo se niente
volesse ordinargli, ed egli rispose: Rem gere praeclare, atque aliis prestare
me mento ( 1 ) . Cicerone poi lo ascoltà come scolare ( 2); e M. Marcello si
tenne in grande onore di condurlo a Roma( 3 ), ove fu in altissima estimazione
per li suoi libri della Natura degl'Iddii, degli Uffizj, della Di vinazione, e
per altrenobili scritture che andarono a male (4 ); e poichè era cultor non
vulgare dell'astro nomia, ebbe gran lode nella composizione di quella sua sfera
, la quale in ognuna delle sue conversioni rappresentava nel sole, nella luna e
ne' pianeti quello che si fa in cielo nel giorno e nella notte (5) . Pos
sidonio adunque dopo Panezio fu ornamento grande e propagator sommo della
fortuna stoica tra i Ro mani. Altri Greci di minor nome sostennero la me desima
fatica, e accompagnarono e amınaestrarono altri Romani, che molto si
dilettarono di quella di sciplina; e tra questi non è giusto tacere di Q.
Lucilio Balbo , divenuto stoico eguale ai Greci medesimi, cosicchè Cicerone nei
Dialoghi della Natura degļId dii gli diede a sostenere le parti della stoica
teologia. Ma niuno tra i Romani, nè forse pure tra i Greci agguagliò la
persuasione , la pratica e la costanza stoica di Catone Uticense, onde ottenne
da Cice ( 1 ) Cicerone Tusc. Disp. lib. II,25.Plinio Juniore Ep.lib. VI, 30. (
2) De Nat. Deor. lib . I , 3. ( 3) Suida v. Possidonius.Aieveo ( lib. XIV) lo
dice famigliare di Scipione domator di Cartagine ; ma è anacronismo. ( 4)
Cicerone De Div.lib .1, 3;De Nat.Deor. lib .1,44;ad Att . XVI, ep. 11 ; De Off.
lib. I, 45. (5) Cicerone De Nat. Deor. lib . II , 34. QUARANTESIMOTTAVO 297
rone il nome di Stoico perfetto, che in tanti uo mini di quel genere ricordati
e variamente lodati nelle sue opere non avea saputo ancora concedere a veruno (
1 ) . E di vero parve che la natura mede sima si dilettasse ad organizzare in
quest'uomouno Stoico singolare ; perciocchè è fama che fino dalla puerizia con
la voce e col volto mostrò ingegno se rio , rigido, intrepido, inflessibile
alle lusinghe e alle minacce, e fin d'allora spirante immobilità nell'amor
della patria. Ma fatto adulto ebbe famigliari e mae stri Antipatro Tirio e
Atenodoro Cordilione , uom solitario e alieno dai rumori e dalle corti ; e dap
poi tende sempre dimestichezza con altri filosofi stoici , e con la forza della
istituzione confermò ed accrebbe la natura già molto propensa , e non per la
disputa , ma per la vita fu Stoico. Éntrato nei maestrati della repubblica e
negli strepiti del Foro e della milizia , usò tal forma di parlare e di vive re
, che le meraviglie furon grandissime di tutti i Romani , massimamente che di
quei di oramai era mutata e corrotta ogni cosa. Con una voce la cui intensione
e forza era inesausta , parlava al popolo e al senato non eleganze e novità ,
ma ragioni giu ste , piane, brevi, severe e degne della stoica di sciplina e di
Catone. Le usanze sue non eran dis simili dalle parole , e con forti
esercitazioni si ad destrava a sostenere il calore e la neve col capo ignudo, e
a viaggiare a piedi in ogni stagione. Nella guerra civile in mezzo alla
militare licenza fu tem perante , e combatte con fortezza congiunta a pru denza
, e ottenne lodi e onori , che rifiutò. Eletto tribuno de' soldati per la Macedonia
, fu simile ai soldati nelle fatiche; ma nella grandezza dell'animo e nella
forza dell'eloquenza fu maggiore di tutti i ( 1 ) Cicerone Praef. ad Parad.
Strabone lib . VII , XI , XIV. 298 CAPITOLO capitani. Visild l’Asia per
conoscer l'indole di quelle terre e i costumi degli uomini, e per conquistare
il solitario stoico Atenodoro Cordilione, che riputò la più ricca di tutte le
prede. Ritornato a Roma, di vise il suo tempo tra Atenodoro e la repubblica.
Non curò di esser questore prima di aver cono sciute a fondo tutte le leggi
questorie ; e in quel maestrato corrotto pessimamente tante cose mutò per la
giustizia e per la salute della repubblica, che nell'amore della giustizia e
della temperanza fu te nuto maggiore di tutti i Romani. Nel senato fu sem pre
il primo a venire e l'ultimo a ritirarsi. Dalla sua solitudine di Lucania, ove
si era raccolto per viver tranquillamente tra i libri e i suoi filosofi, de
siderò il tribunato della plebe unicamente per re sistere ai magnati
prepotenti, e in questa ardua con tenzione dimostrò giustizia , fede, candore,
magna nimità ; a segno che Cicerone con molta licenza di giuochi agitando lo
stoicisino di Catone nella causa di Murena , incorse il biasimo di rettorica
dissolu tezza ; di che però l'uomo apato non si commosse per niente , e
solamente ammonì un poco il licen zioso giuocatore con quelle brevi ma
significanti parole : Buoni Iddii ! Noi abbiam pure il ridicolo Console ; e poi
nella congiurazione Catilinaria vi gilanteinente lo soccorse, come amico di lai
e delle repubblica. Ma si accrebbero fuor d'ogni termine le invidie , le
emulazioni e le violenze de' cittadini potenti, e i consigli di perder la
patria e la libertà preponderarono ad ogni virtù. Catone resistè for temente; e
mentre altri erano Pompejani e altri Cesariani, egli perseverò ad esser
repubblicano. Si attenne poi a Pompeo come a male minore, e guer reggid e parlò
da grande soldato e da filosofo. Dopo la battaglia farsalica, nella successione
continua delle disgrazie e nella ruina di tutte le cose si riparò ad
QUARANTESIMOTTAVO 299 Utica , disse ai suoi che provvedessero a sè mede simi
con la fuga o con altri consigli , entrò nel ba gno , e poi cend e bevve
lietamente e disputò co' suoi filosofi, e sostenne , il solo sapiente esser li
bero. Coricatosi lesse due volte il Fedone , dormi ancora, e svegliato si
uccise (1). Con molta prolis sità si è voluto disputare delle cagioni del
suicidio di Catone ; il che secondo il pensier mio si è fatto assai vanamente
(2) ; perocchè dalle cose fin qui rac contate si conosce , senza bisogno di
tante dispu tazioni, che il nimico alle porte, la dignità e la li bertà perduta
, la speranza del fine de' mali pre senti e del riposo futuro, e il sistema e
il costume stoico e romano furono le cagioni palesi di quel suicidio. A queste
cagioni fu aggiunta la trasfusione degli animi nell'anima del mondo, ossia
Iddio im merso necessariamente e indivisibilmente nella ma teria ; il che fu
raccolto non solamente dalla indole del sistema stoico, ma da quelle parole che
Luca nio prestò a Catone : Iupiter est quodcumque vi des , quocumque moveris
(3) , per cui il prode Col lin allogó Catone tra i Panteisti (4 ). Maperchè
quel verso può essere più del poeta che di Catone, e perchè posto ancora che
sia di questi , può aver senso che Iddio è presente per tutto, e in fine per
chè la teologia stoica non è così empia come al cuni immaginarono, secondochè
dianzi abbiam det to , perciò non possiamo acconsentire al Panteismo di Catone.
Sebben fosse propizia e luminosa , così come si ( 1 ) CiceroneOrat. pro Murena;
Paradox. I. Plularco in M. Ca tone Uticensi. Seneca Ep. 14 , 24,95; et De
Provid . ( 2 ) Lattanzio lib . III, c. 18. Siollio Hist. Ph. mor. Gentil . S
177. J. Brucker De Phil . Romanor. S XXIII. (3) Phars. lib. IX, 580. ( 4 ) De
la liberté de penser. G. F. Buddeo De l’Ath. et de la superst. cap. J , S 22.
J. Brucker l . c. 300 CAPITOLO è divisato , la fortuna della scuola stoica tra
i Ro mani; tulta volta non è da pensarsi che ad altre sette mancassero affatto
gli amici ; che anzi alcuni furono che indifferentemente estimaron tutte le
scuo le, e quelle parti preser da esse , che più sembra ron concordi a certe
forme di verità , a cui avean l'animo assuefatto . Così L. Licinio Lucullo
nella Grecia e nell'Asia , mentre sostenea il peso del go verno de' popoli e
mentre vincea Tigrane e Mitri date , coltivava le buone lettere e conversava
coi filosofi greci ; e dappoichè ebbe trionfato , mise a guadagno le ricchezze
predate , e dai militari pec cati raccolse piaceri e felicità. Si congedd dai tur
bamenti della guerra e della repubblica, e tutto ri volto a pensieri di riposo
edificò ville e palagi di meraviglioso lavoro e d'incredibil magnificenza , e
intese a pranzi e a cene e ad ogni guisa di ame nità , di eleganza e di delizia
; nelle quali mollezze se tra le acclamazioni degli uomini dilicati incorse ne'
biasimi degli animi austeri, certamente ottenne l'applauso di tutti, allorchè
di tanto amò la filo sofia , che raccolta a gran costo insigne copia di li bri
compose una biblioteca di pubblico uso, e edi , ficò stanze e portici e scuole
, e le dedicò in do micilio delle Muse e della pace e in ospizio dei greci
maestri , che fuggendo i tumulti di guerra si riparavano a Roma. Per questo
egregio uso gli fu rono quasi perdonate e quasi rivolte a lode le ru berie
della guerra. Egli dissimile da que' signori che prendono per sè il pensiere di
comperare le biblio teche, e lasciano alirui il pensiere di leggerle, pose gran
parte delle sue delizie ne' libri e nelle consue tudini coi dotti e filosofi
uomini, e ascolto ed esa minò ogni genere di filosofia , e molto ebbe in pre
gio e in continua familiarità Antioco Ascalonita, uom di robusto parlare e
principe in quei giorni QUARANTESIMOTTAVO 301 della vecchia Accademia , il
quale si argomentava a mettere in amicizia con lei gli Stoici e i Peripa
tetici; e a Lucullo piaceano questi pensieri: onde Cicerone , amico e lodatore
magnifico di lui, nel Dialogo intitolato al suo nome gl'impose la difesa della
vecchia Accademia ( 1 ) . Con questa magnifi cenza e splendore di esempj non
solo la casa di Lucullo , ma Roma istessa fu quasi ripiena di filo sofi e
d'imitatori, tra i quali altri si attennero al genio riconciliatore di Antioco
, altri spaziarono nella liberlà di Carneade, altri si accostarono ad altri
greci maestri, e niuno in tanta copia d'ingegni elevati , di cui Roma
egregiamente fioriva in quella età , seppe aspirare a nuovi principati nella
filoso fia , mentre affettavano pure il principato istesso del mondo. Molti han
fatto le meraviglie come i Ro mani, così nimici di servitù e così avidi di
signo ria, fossero poi tanto propensi a servire nella filo sofia, in cui agli
eccelsi animi dee parer tanto bello il regnare. Ma non è meraviglia niuna che
uomini intenti perpetuamente ad infinito dominio non aves ser ozio di componer
nuovi sistemi , e volendo pure esser filosofi seguisser gli antichi per
brevità. M. Giunio Bruto, nato verisimilmente dagli amori furtivi di Servilia e
di Giulio Cesare, che percid molto lo amava e lo dicea figliuol suo , venne a
massimo nome nella istoria di Roma non solamente perchè fu tra i sommi
repubblicani e tra quei fer rei uomini che nè per lusinghe di beni nè per ter
rore di mali si piegano, e all' onesto , al giusto e al vero sacrificano la
gratitudine, i benefattori, i consanguinei e sestessi; ma perchè grandemente
amò la filosofia , e quasi tutti i filosofi greci nella (1 ) Cicerone nel lib .
II o IV Acad. Quaest. Lucullus. Plutarco in Lucullo. Svelopio in Julio 83. 302
CAPITOLO sua età rinomati ascoltò, e tutte le sette conobbe , e si attenne poi
alla vecchia Accademia , la mez zana e la nuova non molto approvando, e fu an
miratore di Antioco, e Aristone di lui fratello ebbe compagno e domestico ( 1 )
. Per questi studj con in signe amore coltivati nella gravità immensa , quasi nella
oppressione continua de' civili e dei militari negozi e delle turbazioni e
degli estreini pericoli, egli adornd la filosofia col sermone latino, talche
non rimase a desiderarsi altro dai Greci ( 2) ; e ol tre i componimenti di
eloquenza e d'istoria, scrisse i libri della Virtù e degli Uffizj; ed è memoria
che desse opera a cose letterarie fino in mezzo al inag. gior émpito di guerra
e in quella gran notte che andd innanzi alla battaglia farsalica. In questa con
giunzione de' gravissimi affari e della filosofia e nel lo studio di tutti i
filosofi greci Bruto imitò Lucil lo ; ma non volle già initarlo
nell'abbandonamento della repubblica e nel termine della dignità e della gloria
tra i molli ozj e i senili piaceri ; che anzi amd meglio imitare Catone fratello
di sua madre , e a somiglianza di lui filosofò per la vita , ed ebbe animo
grande e libero dalle cupidigie e dalle vo luttà , e tanto costante ed immobile
nella fede e nell'amor della patria e nella sentenza dell'onesto e del giusto ,
che per difesa di questi principj non sentà ribrezzo di mettere il pugnale
nelle viscere di Cesare suo benefattore e suo padre, e poi nella per dizione
della libertà e di tutte le cose romane met. terlo nelle sue viscere istesse (
3) . Alcune belle qui stioni furono agitate in questi propositi . E prima ( 1)
Cicerone De Cl. Oraloribus 97 ; Acad. Quaesi. lib. I , 3. Plutarco in Bruto.
(2) Cicerone Acad. Quaest. I. c. (3) Cicerone Tusc. Disp . V , 1 ; De Fin . lib
. III. Seneca Consol. ad Helviam 9 , e Ep. 95. Plutarco I. c . V. gli Storici
Romani. QUARANTESIMOTTAVO 303 se Brulo malvagiamente facesse cospirando alla
morte di Cesare; la quale investigazione richie dendo un diligente esame dei
diritti e delle abbli gazioni di Cesare e di Roma ; e una esatta idea del
usurpatore e del tiranno, e dei doveri e de' limiti del patrizio e del
cittadino non può esser nè breve nè affaccevole al nostro istituto. In secondo
luo go , se Bruto possa essere escusato allorchè nella ruina della buona causa
giunto al mal passo di uc cidersi con le sue mani , vituperò la virtù escla
mando con gli ultimi fiati: Infélice virtù ! io ti cre dea una realità e sei un
nome. Tu vai schiava della fortuna, che è più forte di te ( 1 ) . Pietro Bayle
presto a Bruto alcune difese che secondo me non posson molto piacere (2); e la
difesa migliore è che quelle parole non pajon di Bruto ; sì perchè Plutar co ,
diligente narratore di tutte le avventure della sua vita , niente racconto di
quella esclamazione , sì perchè non è verisimile che un tanto uomo in così corte
parole dicesse assurdità e contraddizio ni; chè tale certamente è negare la
realità alla vir tù , e poi affermare che ella è meno forte e che è schiava
della fortuna , il che senza stoltezza non può dirsi di cose che non esistono.
In terzo luo go , fu quistione se Bruto avesse a numerarsi tra gli Stoici. È
stato detto che lo Stoicismo di Bruto è un sogno ( 3) . E veramente
risguardando l'auto rità delle parole citate di Cicerone e di Plutarco egli
abbracciò la prima Accademia ; ma siccome dai medesimi scrittori è detto che si
dilettò in tutte le dottrine de' greci filosofi e ammirò Antioco famoso
conciliatore del Portico coll'Accademia e col Peri ( 1 ) Dione lib. XLVII.
Floro lib. IV, cap . 7. (2) Art . Brutus, C, D. ( 3 ) Paganido Gaudenzio De
Phil. Rom . . 25. J. Brucker l. c. S XIII. 304 CAPITOLO pato , e perchè
d'altronde è noto che parlò e scrisse gli Ufficj in istile stoico , e fu
iinitatore e lodatore di Catone, e lo imitò finanche nel suicidio , che è la
più ardua di tutte le imitazioni ( 1 ) ; io credo bene che abbracciasse or
l'una, or l'altra senten za , come gli venne a grado , e la stoica forse più
spesso e più fortemente di tutte . Onoriam breve mente Porcia , figliuola di
Catone e moglie di Bru to , la quale avversa alle sfrenatezze delle zie e della
madre, ed erudita nella filosofia del padre e del ma rito, non la insegnò già
vanamente da qualche cat tedra per farsi o adulare o deridere , ma la praticò
valorosamente nella educazione de'figliuoli, e nel governo della famiglia, e
nella robustezza virile , e nella custodia de' segreti domestici , e nella fede
e nell' amor maritale, a cui da intrepida stoica sacri ficò volontariamente la
vita in guisa molto crude le ; e questa ultima parte vorremmo poter toglier
dalla sua istoria per non offuscare la chiarezza di tanta lode ( 2) . M.
Terenzio Varrone , a similitudine di Lucullo e di Bruto , gli studi delle
lettere e della filosofia coltivò insieme coi pensieri e con le opere militari
e cittadine. Ma veduto il naufragio della repub blica, e campato per maraviglia
dall'ira di Cesare e dalla proscrizione de' Triumviri , si riparò di buo n'ora,
come in un porto , nell'ozio delle lettere e della filosofia, e tutto intero
s'immerse in questa beata tranquillità; cosicchè avvennero gli estremi
cangiamenti di Roma e la compiuta ruina della li bertà della dominazione
assoluta di Ottaviano , ed egli nascosto nella sua biblioteca , e intento a com
(1) Cicerone ad Att. lib. XII , ep. 46. Seneca ep. 95. Plutarco e i citati
dinanzi. (2) Plutarco in Bruto et in Catone Minore. Val. Massiino l . IV, cap.
6. QUARANTESIMOTTAVO 305 za , porre sempre nuovi libri, che si numerarono fino
a qualtrocentonovanta , appena si avvide di tanti movimenti, e passando la sua
lunghissima vita in ogni maniera di lettere fino all' ultima decrepitez divenne
il più dotto ed universale uomo, che non i Latini solamente, ma i Greci ancora
avesser mai conosciuto ; e fu detto di lui che innumerabili cose avendo lette,
era meraviglia come gli fosse ri masto ozio di scrivere, e che pure lante cose
avea scritte, quante appena può credersi che alcuno ab bia mai lette. Altre
lodi si leggon di lui; e noi ine desimi in questa gran lontananza di età come
vo gliamo esaltare la vastità della sapienza di alcuno , usiam dirlo un Varrone
( 1 ). Ma niuna commenda zione agguagliò quella di Cicerone, il quale amico ed
ammiratore essendo del valentuomo , conobbe e adunò le opere di lui in quel
magnifico elogio. I tuoi libri, o Varrone, noiperegrinie vagabondi nella nostra
città , quasi come forestieri , ridussero a casa , perchè alfine potessimo chi
e dove siamo conoscere. Tu la età della patria, tu le descrizioni de tempi, tu
i diritti delle cose sagre e de' sacer doti , tu la domestica e la bellica
disciplina , tu la sede delle regioni e de' luoghi, tu delle cose umane e delle
divine i nomi, i generi, gli ufficj, le cagioni ci palesasti, e la luce
grandissima spargesti ne' no stri poeti e nelle latine lettere e nelle parole;
e tu istesso un vario poema ed elegante per ogni ma niera componesti, e la
filosofia in molti luoghi in cominciasti assai veramente per iscuoterci, mapoco
per ammaestrarci (2) . Nel medesimo dialogo , in cui ( 1 ) Cicerone Acad.
Quaest. I ; Tusc. Disp . I , e altrove. Se neca Cons. ad Helviam . Arnobio adv.
Gentes lib. V. S. Agostino De Civ. Dei lib. IV et VI , e altri. V. Popeblount
Cens. cel. Aut .; G. A. Fabrizio Bibl. Lat. tom. I. ( 2) Cicerone Acad. Quaest.
lib. III. BUONAFede. Isi. Fil. Vol. JI. 20 306 CAPITOLO Cicerone loda Lanto
nobilmente il suo amico, gli assegna ancora la difesa della prima Accademia , e
lo colloca nelle parti di Antioco e di Bruto (1). Ove si vede la falsità o
almeno la inesattezza di coloro che lo misero tra gli Stoici ( 2) ; perchè
sebbene se condo il sistema di conciliazione egli potesse amare inolte dottrine
sloiche , ne potea amare ancora di altre scuole, e non dovea dirsi Stoico
assolutamen le. Molto meno era poi da numerarsi tra i dubita tori della mezzana
Accademia sul tenue fondamento d'una sua satira intitolata le Eumenidi, in cui
gli uomini erano accusali d'insensatezza ; e su quel l'altra dottrina sua , che
niuna stranezza venne mai nell'animo agl'infermi deliranti, la quale non fosse
affermata da qualche filosofo, il che molte volte suol dirsi anche da uomini
che certo non sieguon Carneade e Pirrone ( 3). Ma non era giusto per al cun
modo condurlo stoltamente ad accrescere l'ar mento degli Atei, perchè insegnò
molte favole es servi nella religione de' suoi di, che offendeano la dignità e
la natura degl'Iddii imınortali (4) . Impe rocchè egli queste cose insegnando ,
distinse gl'Id dii in favolosi, civili e filosofici; e parve bene che contro
tutti avesse a ridire, e non senza ragione; ma pure affermò che i primi erano
del teatro, secondi della città , e i terzi del mondo ; e mostrò che disputava
contro le favole poetiche, cittadine e filosofiche, non contro gl'Iddii, e
parve che avesse gran voglia di onorare i filosofici, quando fosser purgati
dalle fiuzioni, mentre li disse, i Numi del mondo (5). Di que' tanti libri di
M. Varrone non ri ( 1 ) Cicerone l . c. ( ) L. Cozzando De Mag. Ant. Phil. I.
III. G. A. Fabrizio Bibl. Graec. vol. II . (3) Uezio De la Forblesse de
l'Esprit humain liv. I , ch. 14. (4) S. Agostino De Civ. Dei lib. VI , cap. 5.
( 5 ) S. Agostino I. c . QUARANTESIMOTTAVO 307 mangono altro che i nomi o
alcuni frammenti delle intichità divine ed umane, e della Forma della Fi
losofia , e della Lingua Latina, della vita del Po polo Romano, delle Ebdomade,
de' Poeti, e delle Origini sceniche, e delle Menippee, per le quali fu
cognominato Menippeo e Cinico Romano, e delle Cose rustiche, che sole vennero a
noi salve dall' in giuria del tempo ( 1 ) . Questi furono i più cospicui
Sincretisti roniani, ai quali si potrebbe aggiungere ancor Cicerone, il quale
vagò per varie filosofie, e lentò riconciliazioni di sistemi ; ma perchè amò
con molta parzialità i metodi della seconda Accademia, lo allogheremo tra que'
filosofi romani che si atten nero a certe scuole, e ora amarono i placiti pita
gorici, ora gli aristotelici, ora gli epicurei, ora gli stoici, siccome si è
detto , ora altre guise di greca filosofia . Molta fu veramente la fama della
filosofia pitago rica ; ma fosse colpa sua o d'altrui, sofferse dissipa zioni e
disgrazie che la misero ad oscurità. Tutta volta i Romani udirono qualche
novella di Pitagora , al lorchè nella guerra sannitica persuasi dall'oracolo di
Apollo Pitio a dedicare in celebre luogo della città una statua al più forte e
l'altra al più sapiente deGre ci , l'una innalzarono ad Alcibiade e l'altra a
Pitagora: il che facendo, mostrarono, secondo l'avviso di Pli nio , di non
sapere nè la civile nè la filosofica istoria di Grecia ( 2) . Dopo quella
dedicazione non è meno ria che i Roinani tenessero alcun conto di Pitagora, se
non quando il maggior Catone ascoltò il Pitago rico Tarantino , e nella
medesima età il Calabrese Ennio appard alcune dottrine pitagoriche in quella
terra ove Pitagora avea insegnato , e le sparse nel (1 ) Cicerone Tusc. Disp.
l. I. S. Agostino De Civ. Dei lib. XII, cap . 4 , cap (2 ) Plinio lib . XXXIV,
cap. 6. 308 CAPITOLO suo poema, nel quale ardì sognare che l'anima di Omero era
passata in lui. Ma non persuase di que ste idee nè Catone a cui insegnò le
lettere greche, nè P. Scipione Africano di cui godè la famigliari tà , nè altri
Romani che udirono volentieri i suoi versi eroici e lo tennero sommo Epico
senza voler essere pitagorici ( 1 ) . Io però vorrei che meglio si esaminasse
se un poeta per alquanti versi che sen ton di Pitagorismo possa trasformarsi in
filosofo pi tagorico. Potrebbe parere che questa metempsicosi somigliasse
quella di Omero in Ennio. P. Nigidio Figulo tuttochè fosse riputato vicino alla
univer sale dottrina di Varrone, e fosse senatore e pretore e amico intimo e
consigliere e compagno nei grand affari di Cicerone , che molto lo riverì, come
acre investigatore de' segreti della patura e uomo dot tissimoe santissimo, e
come quello che dopo i no bili Pitagorei polea rinnovare la lor disciplina
quasi estinta, non si sa che persuadesse niuno, e fu stretto a ridurre la sua
grande sapienza fisica e matema tica e astrologica alle indovinazioni de' ladri
che talvolta rubavan le borse de' suoi amici , e a com poner gli oroscopj di
Augusto e del Triumvirato, e a disegnare la rapidità del cielo con gli avvolgi.
menti della ruota del vasajo , donde ottenne il so prannome di Figulo ( 2 ) ;
le quali avventure non so no veramente degne d'un senatore e d'un pretore
pitagorico , ma posson forse mostrare che si pochi ( 1 ) Cicerone pro Murena 14
; Acad. Quaest. I ; De Fin . I , e altrove. Persio Sat. VI. V. Vossio De Hist.
Latinis , e A. Baillet Jugem . ( 2) Cicerone Fragm . de Universitate. S.
Agostino De Civ. Dei lib. V , cap: 3; Ep. fam. lib. IV , ep. 13. Plutarco in
Cicero ne. A. Gellio lib . X , cap. 2 ; lib. XI, cap . 2. Macrobio Saturn. lib.
II, cap. 12; VI, cap, 8. Apulejo in Apolog. Dione lib. XLV. Svetonio in Augusto
94: Lucano Phars. I , 639. V. P. Bayle art. Nigidius. ICO QUARANTESIMOTTAVO 309
LER affari di scuola esercitaron questo Nigidio , ed ebbe tanto vuoto nella
vita, che gli storici ainici della sua gloria pensarono bene a riempierlo di
favole. Non è questa la prima nè l'ultima panegirica istoria colpevole di
supplementi favolosi. A confermazione della tenue fortuna di questo Pitagorico
fu scritto, che avendo egli composti i libri degli Animali, de gli Uomini ,
delle Viscere, delle Vittime, degli Au gurj, de' Venti , della Slera grecanica
, e di altri moltiplici argomenti, per la cui abbondanza fu quasi eguale a
Varrone, ove però le scritture di questo si divulgarono e si lessero assai, le
Nigidiane per la sottigliezza e per la oscurità giacquero abbando nate; e
l'autore poi avendo seguite le parti di Pom peo , per timore di Cesare morì in
esilio volonta rio. Poco appresso Anassilao Larisseo professò il Pitagorismo,
ed esplorando i segreti della natura per la medicina e per uso di certe sue
magiche me raviglie, e con le sue scoperte armirabili venendo in sospetto di
magia e forse uccidendo i malati più che gli altri medici con meno segreti, fu
da Augu sto condannato all'esilio ( 1 ) . La filosofia pitagorica ebbe adunque
assai avversa fortuna tra i Romani in questa età. La peripatetica ottenne
qualche mi gliore , ma non molto illustre accoglienza; perchè sebbene Catone e
Crasso e Pisone e Cicerone istes so non abborissero i peripatetici uomini , e
nelle memorie di questi tempi sieno ricordati con onore Andronico Rodiano e
Demetrio e Alessandro An tiocheno e Stasea Napoletano e Cratippo Mitileneo
maestro del figliuolo di Cicerone e di altri nobili giovani Romani; tuttavolta
per le narrate disgrazie e depravazioni degli aristotelici libri , o per quali
In : TIK ita pi V Ci I Jedi ( 1 ) Eusebio in Chr . Plinio lib . XIX ,cap . 1 ;
XXVIII , cap. 2 ; XXXV , cap . 15. Irenco lib . I , cap: 7. Epifanio Haer. 34.
V. Vos . sio De Idol . lib . I , 6 ; Fabrizio Bibl. Graec. vol. I. 310 CAPITOLO
che fossero altre cagioni, il nome di Aristotele fuori di molto pochi era , per
testimonianza di Cicerone, ignoto ai filosofi de' suoi giorni ( 1 ) . Ma gli
Epicurei quantunque spesso ripresi e più spesso calunniati e singolarmente
flagellati da quella sottile eloquenza di Cicerone, che sapea persuadere
finanche il ' falso quando volea, pure in onta di tanto travaglio videro assai
Romani di nome e di opere illustri non arrossirsi di essere Epicurei. Lucio
della tanto antica e nobile famiglia Torquata , e G.Vel lejo sostenitore delle
ragioni di Epicuro nel dialo go della Natura degli Iddii di Cicerone, e
principe degli Epicurei che allora erano in Roma, eC. Tre bazio , como di somma
scienza nel Diritto civile , a cui Cicerone intitold la Topica , e L. Papirio
Pe to , egregio oratore e soldalo, e L. Saufeio e T. Al buzio e C. Amafanio , e
più altri numerati da Pie tro Gassendo , furono nobilissimi Epicurei ( 2) . Ma
C. Cassio e T. Pomponio Attico per singolarità di fama e d'ingegno emersero
splendidamente dalla folla degli altri. Il primo fu quel prode assassino di
Cesare, che nell'ardor dell' assalto ad uno de' con giurati che dietro a lui si
aslenza dal ferire, disse: Feriscilo anche per mezzo alle mie viscere ( 3).
Egli vincitore de' Parti e soldalo di primo valore e som mo Epicureo, parld
secondochè l'émpito militare e le disperazioni della sua scuola lo animavano, e
per gli stessi principj nella perdita della battaglia e della libertà si fece
uccidere, e si uccise egli mede simo con quello stesso pugnale con cui avea
ferito Cesare , e fu acclamato e pianto come l'ultimo de' Romani (4) . Alcune
avventure filosofiche di que ( i ) Cicerone Topic.Praef. V. P. Bayle art.
Cratippus; J. Bru cker De Phil. Rom. & XXIV, XXV. (2) De Vila et mor.
Epicuri lib. II , cap. 6 . (3) Aurelio Vittore De Vir . III. (4 ) Plutarco in
Caesare, in M. Antonio , in Bruto . QUARANTESIMOTTAVO 311 st'uomo domandano
qualche riflessione. Bruto vide uno spettro d'inusitata grandezza,einterrogato
chi fosse , rispose : Io sono il tuo mal Genio, o Bruto : tu mi rivedrai a
Filippi; ove lo rivide e fu vinto. Di questa apparizione ebbe discorso con
Cassio, il qual disse, non esser credibile che vi fossero Genj , ed esser
nostre immaginazioni; e quando pure vi fossero, nè aver figure di uomini, nè
forza che giun ga a noi. Ma sarebbe pur bene che fossero, aggiun se, acciocchè
noi condottieri di bellissimi e santis simi fatti andassimo forti non solamente
per fanti e cavalli e navi, ma per la protezion degl' Iddii ( 1 ). Bruto si
consolo per questo discorso. Ma Cassio medesimo ebbe la sua visione , e parve
che conso latore degli altri non sapesse consolare sè stesso. Nella giornata di
Filippi vide G. Cesare in sem biante sovrumano e minaccioso che a tutta bri
glia veniva a combattere contro lui , ed egli spa ventato disse: Che ci rimane
più oltre, se è stato poco averlo ucciso ? ( 2) Di lui è anche raccontato che
nel giorno della uccisione di Cesare invocò l'a nima e l'ajuto del grande
Pompeo ( 3) , e che rive dendo insieme con Bruto le truppe romane , disse loro
: GlIddii, che prendon cura delle guerre giu ste, vi rendan premio di tanta
fede. Noi abbiam prese tutte le giuste misure : il rimanente si aspetta dalla
vostra virtù e dagl Iddii favorevoli. Se essi vorranno, noi vi ricompenseremo
della grand'opera di questa vitloria (4). Le siffatte visioni e preghiere
divote non parvero proprie d’un Epicureo, il quale se non affatto rifiutava i
fantasiuni, certo non.co noscea gli animi immortali e la provvidenza de ( 1 )
Plutarco in Brulo. ( 2) Val. Massimo lib. I , сар. ult .' ( 3 ) Plutarco in
Caesare et in Bruto . (4) Appiano Aless. Bell. Civ. lib. IV. 312 CAPITOLO
gl'Iddii ; onde quelle apparizioni e invocazioni o vo glion tenersi per favole
del popolo e degli storici, o per fanatismi di Cassio, il quale agitato dalla
gran dezza de' casi lasciò trasportarsi nelle idee e nelle parole comuni, e si
scordò di essere Epicureo (1). Io non dissento da questi pensieri; maquanto
agl'Id dii e alla provvidenza io desidero ehe i miei leg gitori si ricordino di
quanto abbiam disputato in questo argomento esaminando la teologia epicurea con
quella diligenza che abbiam saputo maggiore; e non diffido che le preghiere di
Cassio possano porgere alcun nuovo indizio della provvidenza non affatto
distrutta nel sistema Epicureo. Tito Pomponio Attico fu il più sincero e ilpiù
costante ornamento della scuola epicurea ; e se Cas sio ed altri con lui troppo
s'immersero nel comore e nel fumo di Roma, e deviarono dal piacere e dalla
felicità che erano i fini dell' Epicureismo, egli fer mamente rivolto a queste
mire, già prima nelle tur bazioni di Silla si riparò ad Atene, e ascoltando Fe
dro e Zenone Sidonio visse tranquillamente negli ozj e negli orti d'Epicuro, e
con la gravità ed uma nità dell'ingegno ottenne tanta benevolenza, che dai
Greci ebbe statue e dai Romani il hel scprannome di Attico; indi ritornato alla
patria , si allontand dagli onori offerti e da tutti gli affari civili, e niuna
parte prendendo nelle contese de' potenti, e ser bandosi amico de litiganti, e
usando fede con tutti e liberalità e cortesia , non si sa ben dire se più fosse
amato o riverito ; e vivendo a sè medesimo e non per ostentazione d'ingegno ,
ma per governo della vita filosofando , campo dalla proscrizione di tanti
cittadini , e caro ai vincitori menò vita riposata e luminosa ; alla quale però
nè il suo genero Agrip ( 1 ) P. Bayle art. Cassius Longinus ( Cajus) Primo.
QUARANTESIMOTTAVO 313 pa , nè il progenero Tiberio , nè il pronipote Druso
dieder tanto splendore quanto la intima amicizia di Cicerone, le cuiLettere e i
libri della Vecchiezza e delle Leggi lo consecrarono alla immortalità ( 1 ) .
In questa beatitudine di vita giunto a grave età fu preso dalla dissenteria e
dalla febbre. Ubbidì prima ai medici inutilmente, e poisperimentata l'ostina
zione del male , alla presenza di alcuni amici suoi, Voi siete buoni testimonj,
disse, della cura e dili genza mia nel difendere in questo tempo la mia sa nità
. Io ho dunque soddisfatto al debito mio . Ri mane ora che io provveda a me stesso.
Voglio che voi il sappiate. Imperocchè ho statuito di non vo lere più oltre
alimentare il mio male; perchè in questi giorni truendo innanzi la vita col
cibo, ho accresciuto i dolori miei senza speranza di sanità. Per la qual cosa
io prima vi domando che il mio consiglio approviate ; indi che non vogliate
sfor zarvi a dissuadermi. Dette queste cose con tale co stanza di voce e di
vollo che parea non uscisse dalla vita , ma da una casa per passare ad un'al
tra , gli amici piansero e pregarono, ed egli le la grime e le preghiere
compresse con un ferino silen zio. Così avendo digiunato due di , la febbre
cessd ; inè mutò proposito per questo , ed essendo a mezza via , non volle
tornare indietro e andò oltre digiu nando, e morì ragionatamente secondo i principi
di Epicuro, e non già come Cassio impetuosamen te e a mal tempo. Questo inumano
errore di moda e di scuola fu in Attico error di ragione ee di gran d'uomo (2 )
Tito Lucrezio Caro , inferiore certo ad Attico e a quegli altri nella dignità
della vita , ma nella poe ( 1 ) . Cicerone De Fin . e nelle Epistole ad Attico
e altrove. C. Ni pote in Artico. Seneca Ep. 21 . ( 2 ) C. Nipote I. c. 314
CAPITOLO lica gloria de componimenti epicurei maggiore di quanti fiorirono in
quella scuola. Nella elà di Cice rone e di Attico vide anch'egli Atene, e
ascoltò Fe dro e Zenone e visse negli Orti di Epicuro, e per mostrare a Roma i
suoi progressi nella guisa più dilettevole , scrisse in esametri latini sei
libri della Natura delle Cose , ne' quali fu delto non essere meraviglia che
profondesse tutte le empietà e le pazzie di Epicuro , perciocchè gli avea
composti ne' corti intervalli di ragione che gli rimaneano al quanto liberi
dalla frenesia contratta per certa be vanda amorosa ( 1 ) . Ma noi invitiamo
ancora qui i leggitori nostri a volersi ridurre a memoria le ra gioni altrove
disputate contro i malevoli di Epicu ro , le quali secondo la nostra
estimazione posson molto valere contro gli oppressori di Lucrezio. Non sarebbe
difficile una dissertazione, giacchè le dis sertazioni sembrano facilissimi
affari, ove si pro vasse che Lucrezio non fu il più pazzo de' poeti, e non
sarebbe difficile un'altra in cui si mostrasse che molti filosofi furon più
pazzi di questo poeta. Ma non so se queste dissertazioni con tutta la biz zarria
de'loro titoli, che sogliono pur essere di qual che raccomandazione, potrebbono
riuscir dileltose a chi le componesse e a chi le ascoltasse. Imperoc chè
sarebbe necessità recitar molti di que' versi epicurei che secondo il ruvido
carattere della scuola non sono i più molli e i più eleganti, e non sono poi
tanto chiari da mettervi fondamento sicuro. Noi adunque, senza pretendere in
dissertazioni, direm così per passaggio,come gli fu dato a colpa di vio lata
religione ch'egli attribuisse alla natura degl'Id dii il godimento di somma
pace e la divisione dai ( 1 ) Eusebio in Chr. V. G. A. Fabrizio Bibl. Lat. vol.
I; P. Bayle art. Lucrece. QUARANTESIMO STAVO 315 dolori e dai pericoli nostri,
e che insegnasse non aver essi bisogno di noi, nè esser presi da benevo lenza o
da ira ; e che giacendo la vita degli uo mini sotto grave religione, la quale
dal cielo mo strava il capo con orribil risguardo soprastante ai mortali, un
uom greco fu il primo che ardì levar gli occhi contro di lei e resistere. Lui
nè la fama degl'Iddii, nè i fulmini nè i minacciosi romori del cielo
raffrenarono ; che anzi l'acre virtù del suo anino s'irritò , e ruppe le
strette porte della natu ra , e con la vivida forza della mente vinse e tras
corse oltre i confini del mondo, e misurò tutto l'Im menso; e c'insegnò quello
che può nascere e quello che non può, e quali sieno le potestà e i termini
fermi delle cose. Onde la religione a sua vicenda è calpestata dai nostri
piedi, e la vittoria ci aggua glia al cielo ( 1 ). Ma si è già detto abbastanza
al irove che le divine tranquillità possono avere nel sistema di Epicuro sensi
non affatto distrutlori di ogni provvidenza ; e veranente lasciando pure stare
il Deslandes, che fa una pielosa predica a Lucrezio per questo disprezzo suo
della religione (2), è ben molto che Pietro Bayle (3) non abbia saputo ve dere
che la religione, contro cui Lucrezio usa qui tanto disprezzo, non è altro che
quella superstizio ne che insieme con altre scellerate opere insegnò ai Greci
le vittime umane; onde egli dopo la descri zione d'Ifigenia all' altare
conchiude : che tanto di mali potè la religione persuadere. Io certo non ar
direi affermare che Lucrezio insegnasse la Provvi denza ove scrisse , una certa
forza nascosta strito lare le cose umane , e sembrare che conculchi e 1 ( 1 )
T. Lucrezio De Rer Nat. lib. I. ( 2) Deslandes Hist. De la Phil. tom. III. ( 3)
P. Bayle I. c . E. 316 CAPITOLO prenda in ludibrio i fasci e le scuri ( 1 ) ; o
dove in vocò V'enere origine e regolatrice di tutta la na tura , o dove implorò
l'ajuto della governante For tuna nei disordini e nelle ruine del mondo ( 2 ) .
Ma non ardirei pure accusarlo di Ateismo (3 ), e im porgli più errori di quelli
che secondo la sentenza nostra abbiamo veduti nel suo maestro Epicuro, di cui
fu seguace tanto rigido , che permettendosi il suicidio in quella filosofia,
egli neusò a suo agio, e nel settecentesimoterzo anno di Roma, quaranta
quattresimo di sua età, si uccise di propria mano. È stata opinione che
C.Giulio Cesare, uomo di estraordinaria forza d'ingegno e di cuore, sebbene
potendo ottener' somma gloria dalle lettere e dalla filosofia, volesse averla
piuttosto dalla politica e dalle arme, tuttavia non isdegnasse alcuna volta di
starsi tra i filosofi, e gli piacesse di essere Epicureo. Im perocchè dicono che
parlando al senato non dubitò di affermare ardimentosamente , di là dalla morte
non esservi tormento nè gaudio (4) ; e non ebbe poi timore per voglia e comodo
suo di tagliar boschi sacri e di seguir le sue imprese contro gli avvisi de
sacerdoti e della religione (5) . Ma a dir vero , que sti non sono i caratteri
propri dell'Epicureismo : e poi si potrebbe dubitare se Cesare così parlasse al
senato, come Sallustio lo fece parlare ; e se così ta gliasse gli alberi sacri
, come Lucano con la poetica licenza racconto; e date eziandio per vere queste
leggende, è molto ben noto che anche Cicerone, usando della rettorica
volubilità , predicò talvolta pubblicamente la mortalità degli animi senza
essere ( 1 ) De Rerum Nat. lib . V, 1225. V. Rondel Vila Epicuri. ( 2) De Rer.
Nat. lib I ; V, 105. (3) V.G.F. Reimanno Hist. Ath . cap. XXXVII , $ 5. ( 4 )
Sallustio De Bello Catilivario 51. ( 5) Lucano Phars. lib . III. Svetonio in
Cesare 59, 81 . QUARANTESIMOTTAVO 317 Epicureo, anzi senza recarsi ascrupolo di
predicarne la immortalità in altre pubbliche orazioni , ove il bi sogno della
causa lo domandasse ( 1 ) . Così gli ora tori romani costumavano , e agli
stessi metodi Ce sare ubbidi ; e così pur fece nell'affare de'presagi e della
religione, mentre se è scritto che talora tras scurò le romane superstizioni, è
scritto ancora che spesse volte le uso , e parve che le avesse per ve re ( 2) .
Molto meno io poi ardirei imporre a Cesare l'Epicureismo, perchè fu accusato di
osceni amori con Nicomede re di Bitinia , e perchè molte nobili donne romane e
alcune reine corruppe, e perchè fu detto la moglie di tutti i mariti e il
marito di tutte le mogli ( 3 ), e perchè sostenne assai altre infauna zioni di
lascivo costume ; le quali oltrechè possono essere alterate dalla malevolenza e
dalla effrenatezza popolare di Roma , che le lodi e i trionfi de gran d'uomini
solea contaminare con le satiriche licenze, non posson poi essere argomenti di
doltrine epicu ree, giacchè nè gli Epicurei professavano questa dis solutezza,
nè la corruzion de costumi è buon argo mento per la corruzione delle massime; e
siccome non sarebbe buon discorso dai regolati costumi di Cassio e di Attico
didurre che non erano Epicurei, così non sarebbe pure conchiuder che Cesare era
per la sregolatezza de'suoi. Piuttosto si potrebbe rac cogliere alcun indizio
di Epicureismo dalla replicata avversione che Cesare mostrò verso i costumi di
Ca tone , contro cui scrisse due libri intitolati gli An ticaloni (4). Gli
Epicurei erano i giurati nimici de ( 1 ) Cicerone Orat. pro Cluentio et pro
Rabirio. ( 2) Plutarco e Svetonio in Caesare. Floro lib. IV, cap. 2. Dione lib
. XLII. V. P. Bayle art. César. ( 3 ) Svetonio in Caesare 49 e segg. ( 4 )
Svetonio I. c. Plutarco in Cicerone V. Adriano Baillet Des Satires personelles
, .ou des Anti, Entr. I , S 1 . 7 318 CAPITOLO gli Stoici , e Catone era Stoico
grande. Pare adun que che Cesare non potesse prorompere a tanta av versità
contro tutti i costumi di Catone senza es sere Epicureo. Vaglia questo come pnò
il meglio. Ma qualunque fosse la setta di Cesare, certamente il solo pensiere
di correggere il Calendario Romano disordinato dalla negligenza de' sacerdoti,
e l'Anno Giuliano, ch'egli diede a tanta parte di mondo, mo strano in loi genio
filosofico e gasto di astronomnia. Quella versatile eloquenza di cui gli
avvocati e i pubblici parlatori di Roma usavano nella varietà e lalora nella
contraddizione delle cause, fu la ori gine primaria dell' applauso in cui venne
tra i Ro mani la filosofia della nuova Accademia ; la quale insegnando a
disputare per tutte le parti, e colo rendo di probabilità il pro e il contro, e
somınini strando argomenti per tutti i casi, era molto oppor tuna a quella
eloquenza forense che potea dirsi la grande e forse la prima via delle soinme
fortune. Sembra adunque ben detto che la stoica filosofia per la gravità degli
uffizj e de' principj sociali fu tra i Romani la disciplina de' giudici, de'
legislatori e de' giureprudenti; la epicurea fu lo studio quasi domestico e
privato di uomini desiderosi di vivere Jictamente; la pitagorica e
l'aristotelica fu la cura di pochi; la platonica confusa alla stoica si riputò
degna de' sacerdoti, e l'accademica fu la delizia de causidici e degli oratori;
siccome, a dir vero, pare che fusse pure in altre terre e in altre età , e che
sia ancor nella nostra . È però mestieri avvertire che parlando di accademica
filosofia , non vuole inten dersi un pirronismo effrenato , che forse non ebbe
esistenza salvo ne' capricci di uomini esageratori ; ma un temperato genere di
filosofare per cui si esa minano i placiti di tutte le scuole , e si sceglie il
buono , e si cerca il vero , e si crede di trovar solo QUARANTESIMOTTAVO 319 il
probabile ,e secondo questo si governa la vita . Cicerone fu il ipaggior lume
di questa filosofia tra i Romani ; il quale con la forza d'una singolare elo
quenza e con l'abbondanza della dottrina e con la varietà de' libri così la
nobilitò egli solo , che gli altri furon dimenticati. Ma egli sarà ben tale da
po ter valere per tutti. Mentre io ora mi accosto a que sto sommo maestro del
nobil parlare , e vedo che la eccellenza della sua lode e la grandezza degli ob
bligbi nostri domanderebbono eloquenza pari alla sua , sento vergogna della mia
lontananza da quel sublime esemplare, e volentieri sfuggirei per ros sore il difficile
incontro, se la vergogna non fosse vinta dalla necessità. CAPITOLO XLIX. re , 0
Della Filosofia di M. Tullio Cicerone. M. Tullio Cicerone Arpinate , o che suo
padre fosse purgatore di panni e i suoi avi cultori di ceci , o che la sua
gente avesse origine dai che nascesse onorato dagli oracoli e dai prodigj, o
all' uso comune nel silenzio degl' Iddii e nell'ordine della natura , siccome
variamente si raccontò ( 1 ) ; niente più e niente meno fu il medesimo uomo non
molto cospicuo tra i soldati , non affatto pic ciolo tra i filosofi, grande tra
i maestrati e tra i consoli, massimo tra gli oratori. Nell'adolescenza e
appresso nella età anche matura amò i poeti e scrisse versi, de' quali rimangon
frammenti biasi mati più del dovere , e coltivò le lettere greche e ( 1 )
Plutarco in Ciceroue. Dione lib. XLVI. V. G. A. Fabrizio Bibl. Lat. vol. II.
320 CAPITOLO la eloquenza ( 1 ) . Cresciuto. si accostó ai filosofi. Ascoltỏ
gli Epicurei per disprezzarli allora e dap poi , senza averli forse intesi.
Conversò con gli Stoici e coi Peripatetici , e apprese i luoghi e i fonti del
disputare , e altre loro dottrine non ab borri: ma singolarmente coltivo gli
Accademici per amore di quella versatile e forense eloquenza di cui abbiam
detto ( 2) . Su questi fondamenti, con quel buon metodo non inteso dai nostri
pedanti, appog. giò e poi confermò viemaggiormente la sua arle oratoria. Presa
la toga virile si attenne ai giore consulti ( 3) . Militò un poco nella guerra
Marsi cana , e venuta la pace ritornò molto volentieri alle lettere . Visse
dimesticamente con Diodoro stoi co eruditissimo , frequentò Molone oratore
Rodia no , e Ortensio , che era il primo parlatore di Ro ma : non trascurò fino
di apprender le più gen tili eleganze del dire da Cornelia , da Lelia e da altre
dame romane, colà imparando eloquenza ove altri ora sogliono disimpararla: non
fu giorno che non usasse nuove diligenze erudite , e non decla masse e
disputasse ora con parole latine , ora con greche. Trasse nel vulgare di Roma
alcune scrit lure di Protagora e di Senofonte e altre di Platone, e
singolarmente il Timeo , di cui ci rimane una parte , per la quale conosciamo
che Platone po trebbe sopportarsi tradotto da Cicerone, laddove non si può
nelle versioni di altri. Ci rimangono ( 1 ) Cicero pro Archia I. Plutarco l .
c. Svetonio de Cl. Ret . 2 . Vossio De Poel. Lal. V. Andrea Scollo Cicero a
calumniis vin . dicatus . ( 2) Cicerone De Off.lib . I , 1 ; II , 1 ; Ep. fam .
lib . XIII, ep . I et 16 ; Paradox. I ; De Or. lib. III , 28 ; Tusc. Disp. lib
. II , 2 ; in Bruto 90 ; De Nat. Deor. e altrove. Plutarco I. c. (3 ) Cicerone
in alcuni luoghi citati, e De Fio. lib . V , el De Div. II; e vedi i Frammenti,
Plutarco 1. c. Quintiliano l. 1 , 2; III, 1 ; X, 5. S. Agostino De Civ. Dei lib
. V, cap. 8. QUARANTESI MONONO 321 pure alcuni frammenti di sue traduzioni
diOmero, le quali non ci nojano come quelle degl' interpreti nostri ( 1 ).
Istruito da tante esercitazioni e animato da questi presidj , nel suo
venticinquesimo anno , che era il seicento settantaunesimo di Roma ( 2) non
dubitò di mostrarsi nella luce del Foro, e agitd la sua prima causa, che alcuni
dicono esser quella in difesa di Sesto Roscio Amerino , contro la vo lontà di
Silla , e ne uscì vincitore con tanta ammi razione , che niuna altra causa parve
poi superiore al suo patrocinio (3). Ma poichè Silla raffrenatore di Mitridate
e domatore di Mario era in quei giorni dittatore e quasi signore assoluto delle
vite e delle cose romane , fu voce che Cicerone temendo la ira di quel fiero
autore delle proscrizioni, rifuggisse in Grecia (4 ). Altri pensarono che si
desse a viaggiare per ricuperare la sanità afflitta per troppa veemen za nella
declamazione (5) . Comunque fosse , visitò Atene e molto usd col famoso
Sincretista Antioco, e visse congiunto a Pomponio Attico con quella amicizia
che durò tra loro fino alla morte. In que sto viaggio verisimilmente fece
iniziarsi nei misteri Eleusini, de' quali così parld come se la loro so stanza
fosse l'unità d'Iddio e la immortalità degli animi (6) . Tale fu l'avviso
nostro nella esposizione del sistema arcano d'Egitto , e tale è del dotto
Warburton e del Middleton, il che molto consola ( 1 ) Cicerone in alcuni luoghi
citati, e De Fin. I. V, e De Div. II; e vedii Frammenti. Plutarco I. c.
Quintiliano I. I, 2 ; III, 1; X, 5. S. Agostino De Civ. Dei lib. V, cap. 8. (2)
V. Middleton Vita Cicer. lib . I. ( 3) Cicerone in Bruto 91. Middleton I. c .
(4) Plutarco l . c. (5) Cicerone in Bruto. Cicerone De Nat. Deor. lib. I, 42 ;
De Leg. lib. II, 14 ; Tusc. Disp. lib. I , 15. BUONAFEDE. Ist. Filos. Vol. II .
21 322 CAPITOLO le nostre conghietture ( 1 ) . Da Atene navigò nell'A sia , e
conversò cogli oratori e coi filosofi di quelle terre, e sopra tutti con
Possidonio; e declamo in greco nel mezzo a nobil frequenza con tale fecondità,
che i greci oratori piansero il loro destino, per cui non solamente le fortune,
ma le arti e le scienze dalla Grecia trapassavano a Roma ( 2). Silla morì, e Ci
cerone restaurato nella sanità ritornò alla patria , ove fu prima negletto come
un grecolo scolastico; ma poi eguagliando e spesso vincendo la gloria di Cotta
e di Ortensio oratori lodatissimi di quella età , rimosse Roma dalla sua
negligenza , e ottenne prestamente la questura ed ebbe in sorte la Sicilia, ove
avendo ricevuto lodi e onori inusitati , s'im maginò che tutta Roma fosse piena
della sua glo ria. Masbarcato a Pozzuolo in tempo che grande era il concorso di
molti uomini romani , ebbe il dispetto di vedersi ignoto, e conchiuse adirato
che iRomani aveano le orecchie sorde e gli occhi acuti. Dopo questa
mortificazione, grave di vero in uomo perduto nella fantasia della gloria ,
egli deliberò di battere assiduamente il Foro e i pubblici luoghi, e starsi
tuttodì presente a quegli occhi acuti che dif finivano le sorti de' cittadini
ambiziosi ( 3) . Agitò cause nobilissime, e fu edile, pretore e console non
meno per favore degli ottimati , che per giudizio del popolo ( 4) . Egli ricevè
la repubblica piena di sollecitudini,e non vi erano mali che i buoni non
temessero e i ribaldi non aspettassero. I tribuni e Catilina e i suoi compagni
teneano consigli di ruina. Ma Cicerone li compresse e salvò la repubblica (5).
( 1) Warburton Della divina Legazione di Mosè vol. I. Middle ton I. c. (2)
Plutarco I. c. ( 3) Div. in Verr. I , et lib . II , 2 ; pro Planco 26. Plutarco
i . c. ( 4) Cicerone in più luogbi, e Plutarco l. c. (5) Sallustio De Bello
Calilinario e gli altri Storici Romaui. QUARANTESIMONONO 323 ze Tire! Per la
grandezza dell'opera venne a somma grazia de' patrizi e del popolo, e fu
acclamato padre della patria ; e poco appresso vinto dalla invidia e dalla
frode di P. Clodio, fu spinto in esilio, e le sue ville incendiate e le sue
case con ogni sostanza arse e saccheggiate. Andò errando con animo assai abbat
tulo per l'Italia e per la Grecia , nel che mostrd di essere più oratore che
filosofo; finanche richia mato per pubblico consenso , e restaurati i suoi
danni per sentenza del senato , ritornò a Roma , incontrato da tutte le città ,
e portato, siccom'e gli raccontò, sulle spalle di tutta l'Italia ( 1 ) . Ebbe
in provincia la Cilicia , e parve che volesse eser citar nella guerra le arti
della pace. Ma come si accese la discordia civile, egli seguendo le parti di
Pompeo , e pretendendo in valor militare, dopo la sconfitta farsalica si pentì
d'esser soldato e ricuso di guerreggiare più oltre; cosicchè il giovin Pom peo
sdegnato di quella codardia , lo avrebbe uc ciso se Čatone non lo campava (2) .
Venne poi a riconciliazione con Cesare, e nella mutazione della repubblica ,
che assai gli gravava nell'animo, si ri volse alle lettere e alla filosofia , e
istruì nobili gio vani romani , e leggendo e scrivendo libri passò la maggior
parte de' suoi giorni nella dolcezza degli studj e nei silenzi della sua villa
Tusculana.Ritorno anche ad Atene per alleggerimento di noja e per la memoria
delle passate esercitazioni. In questo spazio ripudid Terenzia, e mend in
moglie una ricca donzella, e pianse puerilmente la morte di Tullio la , e
ripudid la nuova moglie perchè non volle 702 ber che V. i luoghi di Cicerone
presso Francesco Fabrizio nella Vita di Cicerone. ( 1 ) Plutarco I. c. et in
Caesare. Dione lib . XXXVIII. Vellejo lib . 11. Cicerone Or. pro Domo sua ct
post Rcd. ad Quir, et post Red . ad Sen. e altrove. (2) Plutarco lic. 1 334
CAPITOLO pianger con lui ; nelle quali avventure fu accusato di amori sozzi é
ridicoli, e di animo debole per temperamento o per anni ( 1 ) . Con tutti
questi do mestici fastidj avrebbe potuto esser felice, se avesse perseverato
nell' amore del letterato ozio e dellafilosofia. Ma dopo l ' assassinamento di
Cesare gli piacque di rientrare nella tempesta civile , e seb · bene non fosse
tra i congiurati , si attenne al loro portito, e M. Antonio già suo pernico
irritò mag giormente con le Filippiche. Dopo varie vicende si compose il
Triumvirato, e Cicerone ne fa la vit tima più sacra e più pianta da Roma , già
ridotta a pochi, e da tutta la posterità. Egli poichè ebbe udita la fama della
proscrizione, fuggì prima al mare e s'imbarcò con venti contrarj , onde presa
terra a Circejo, tra molti pensieri niuno piacendogli quanto la morte , disegno
di recarsi a Roma e uccidersi nella casa istessa di Cesare per versare sopra
l'in grato la vendetta del suo sangue. Indi persuaso da nuovi pensieri navigò
ancora e prese pur terra,e nojato del mare e della vita , lo morrò , disse , in
quella patria che spesse volte'ho conservata ; e non morendo pur questa volta,
si adagi ) e dormà nella sua villa Formiana. Mentre i suoi domestici spa
ventati dal romor de' soldati lo guidavano a forza verso il mare, apparvero i
carnefici, contro cui i servi si prepararono a combattere. Cicerone co mandd
che stessero: guardò con fermo occhio gli assassini e singolarmente il lor
condottiere Popilio Lena, che reo di parricidio era stato difeso e salvato da
lui : sporse dalla letlica il capo, e, Fale, ( 1 ) Cicerone Tusc. Disp. lib. I,
1; De Off. lib . II, 1, 2 ; e in più Lettere ad Allico e ai suoi amici.
Plutarco I. c. V. l'Orazione al tribuita a Sallustio. — Donato ( in VI Eneid. )
accomoda a Cice rone quel verso diVirgilio: Hic thalamos invasit Natac velitos
que hymeneos. V. P. Bayle art . Tullie , 0 . QUARANTESIMONONO 325 disse ,
l'opera' vostra , e quello prendelo , di che avete bisogno : l'ingralo "
Popilio con parricidio maggiore del primo gli recise il capo e le mani , e recò
l'iniquo fardello ad Antonio, il quale con gran festa affisse su i rostri quel
capo sublime e onorato e quelle mani benefiche, spettacolo miserabile e
argomento di pianto ai buoni Romani e di trastullo agli schiavi, ai traditori e
ai tiranni ( 1 ) . Nell'anno di Roma settecendecimo e di Cicerone sessanta
qualtresimo avvenne questa tragedia , in cui si vide la morte di Cicerone e
della repubblica. Daquesto tenore distudj e di vita non solamente si può
conoscere che Cicerone era pieno d'un de siderio smoderato di gloria , che lo
rendea forte e magnanimo nella buona sorte e timoroso e pian gente nella
disgrazia (onde Cristina di Svezia, con una regia libertà che sarebbe licenza
in uomini pri vati , usava dire, Cicerone essere il solo poltrone che fosse
capace di grandi cose ); ma si pud an cora scorgere facilmente che il sommo
fine poli tico di Cicerone fu l'acquisto delle maggiori for tune nella
repubblica : che due essendo i mezzi per giungervi, la scienza militare e la
oratoria , e co noscendo egli di valer poco nella prima , comechè molto si
tormentasse per giungervi , si attenne vi gorosamente alla seconda ; e che egli
avendo sen tenza, niuno essere oratore perfetto il quale non abbiascienza di
tutte le grandi cose, vago per qua Junque facoltà, e sopra tutto per le
opinioni di ogni filosofia, e tutto questo adunamento di dottrine in dirizzo al
suo desiderio di essere oratore perfet to ( 2). Questo studio è palese nelle
sue opere, le ( 1 ) T. Livio Epit. 121. Plutarco in Cicerone et in Antonio. Sve.
tonio in Augusto. Vellejo II ,8 , 65 , 66.Dione lib. XLVII. Ap piano lib. IV .
Seneca Súas. I et VI. V. Massiino lib. V, 3. Floro PADOV ,6. (2) Cicerone De
Or. lib. I , 6; II , 2 . 326 CAPITCLO quali a ragionatori severi appariscono
più eloquenti che filosofiche, e mostrano maggior cura del bel dire che del
corretto pensare. Cicerone adunque sempre intento alla eloquenza e sempre caldo
d'una immaginazione vivace e feconda e d'una voglia ine sausta di meraviglie
rettoriche, e sempre frettoloso per la moltitudine dei gra rissimi affari,
trascorse e quasi sfiorò le nozioni filosofiche, e divenne gran dissimo nel
dipingere , nell'adornare e nel persua dere; ma nel vigore del discorso e del
giudizio e nelle sottili distinzioni del vero e del falso parve che le più
volte l'oratore fosse smisuratamente più grande del filosofo. Gli è però vero
che nel silen zio delle lettere forensi e senatorie, e nell'ingenuo ozio in cui
la usurpazione di pochi lasciava i grandi uomini di Roma, Cicerone ottenne
dalla disgrazia questa utilità, che riposatamente e liberamente me dità e
scrisse argomenti filosofici ( i ) , e massima mente si esercitò nella parte
teologica e morale cui appartengono i libri notissimi della Natura degl'Id dii,
della Divinazione, del Fato, del Sogno di Sci pione , dei Fini, della
Vecchiezza, dell'Amicizia , delle Leggi, degli Uffizj, le Disputazioni Tuscula
ne, i Paradossi Stoici e le Quistioni Accademiche; nelle quali si argomentd
particolarmente a distrug gere i greci sistemi alla maniera di Carneade, e pa
lesò il suo. Coopose ancora l'Ortensio ossia l'Am monizione alla Filosofia, e i
libri della Repubbli ca , che sono perduti ( 2). Ma per quanto ozio egli avesse
e per quanto meditasse, non seppe mai di vezzarsi dall'esagerato linguaggio
oratorio, e di lui usd pomposamente nella esposizione de sistemi e delle
ragioni filosofiche; e poi vi aggiunse i suoi ( 1 ) Cicerone De Off. lib. II, 1
, 2 . ( 2) Cicerone ne fa memoria, De Fin. I. I ; De Div. I. II ; Tusc. Disp.
lib. III. S. Agostino De Civ. Dei e Lattanzio in più luoghi. QUARANTESIMONONO
327 amori e i suoi odj per certe scuole , e questi an cora rettoricamente
amplifico ; e per giunta di am biguità gli piacquero le platoniche forme de'
dialo ghi e le accademiche dispute e le confutazioni per ogni parte e
gl'inclinamenti ora ad un lato, ora ad un altro; donde risultarono equivoci e
dubbj e opi nioni diverse intorno alla filosofia . Ma noi pensia mo di poter
mettere alcun ordine in tanto invi luppo ragionando di questa guisa. - Non fram
mezzo alle pompe eloquenti delle orazioni e alle asluzie forensi, e non tra le
epistole di complimen lig di raccomandazioni, di condoglienze, di affari, nè
tra i parlamenti e i dialoghi di uomini ora epi curei , ora stoici, ora
peripatetici passionati, è da cercarsi la filosofia di Cicerone, siccome alcuni
fe cero e fanno incautamente, ma è giusto rintrac ciarla in que' luoghi delle
sue opere filosofiche ove egli parla in persona e sentenza sua propria. —Cid
statuito , ascoltiamo Cicerone medesimo , il quale senza equivocazione e
mistero alcuno ci racconta ch'egli professa la filosofia della nuova Accademia
; perciocchè a coloro che si meravigliavano come egli principalmente approvasse
quellafilosofia che toglie la luce e quasi sparge una nottesopra le co se , e
protegesse impensatamente una disciplina de serta , egli risponde: « Non
imprendiamo già noi « il patrocinio di cose deserte. Questo metodo, per « cui
si disputa di tutto e non si giudica aperta « mente di niente, nato da Socrate,
ripetuto da « Arcesilao, confermato da Carneade, invigorì fino u alla nostra
età ; il qual metodo ascolto essere u ora abbandonato in Grecia , il che io
credo av « venuto non per vizio dell'Accademia , ma per pi u grizia degli
uomini : mentre se gran cosa è ap prendere alcuna disciplina, quanto è maggiore
u apprenderle tutte ! la qual cosa è necessario che 328 CAPITOLO quelli
facciano , i quali hanno proposto per la investigazione del vero disputare
contro tutti i « filosofi e a favore di tutti ; e questa difficile fa « coltà
non penso io di avere acquistata, solamente u penso di averla seguita. Nè già
noi a questa gui u sa filosofando , riputiamo , niente esser vero , ma
piuttosto al vero essere congiunto il falso con « tanta rassomiglianza, che
manchi il certo criterio « di giudicare e di assentire ; dalle quali dottrine
siegue questo precetto , nolto essere il probabi le, il quale benchè non sia
bene compreso, non « pertanto avendo certo uso insigne ed illustre, « dee
governare la vita del savio ( 1 ) . » - E altro ve : « Io vorrei ( egli dice )
non a nome di Attico , di Balbo o di Vellejo, ma a suo , che fosse ben u
conosciuta la nostra sentenza ; imperocchè non « siamo noi vagabondi
nell'errore, nè manchiamo « di quello che è da seguirsi; poichè quale sarebbe «
la mente e quale la vita , tolta la regola del di sputare e del vivere? Ma noi
, ove gli altri dicono u alcune cose certe , alcune incerte, dissentendo da
essi , altre diciamo probabili, altre improbabili. « Perchè adunque non potrò
attenermi al proba « bile e riprovare il contrario , e dechinando dalle «
arroganti affermazioni, fuggire la temerità , che « è tanto lontana dalla
sapienza ? Ma i nostri Ac « cademici disputano contro ogni sentenza, peroc «
chè questo lor probabile non può risplendere se « non si fa contesa per l' una
parte e per l'al « tra ( 2) . » Oltreacciò egli c’invita a leggere le sue
Quistioni Accademiche, ove questi propositi erano esaminati più diligentemente
(3) ; cosicchè può dirsi che quando egli ne'suoi Dialoghi disputa ( 1 )
Cicerone DeNat. Deor. lib. I , (3) De Off. lib. II , 2; Tusc. Disp. I. I,9; Ii,
3 ; De Div. I. II, 3. (3) Cicerone II. cc. Acad. Quaest . lib . II , 3 . 5.
QUARANTESIMONONO 329 per le parti accademiche , parla in propria perso na , e
quindi par fuori di ogni dubitazione che egli è nel metodo di quegli Accademici
che ogni cri terio poneano nella probabilità. Di qui s'intende com ' egli ora
si attemperava agli Stoici, ora ai Pla tonici , ora ai Peripatetici, senza
abbandonar l'Ac cademia ; perché ove cercava i doveri dell'uomo e le leggi sociali,
trovava maggiore probabilità nelle dottrine del Portico; e dove investigava i
principi delle cose e trattava la psicologia e la teologia, credea forse
trovarla maggiore nel Platonismo e nel Peripato ( 1 ) ; e dove di queste e di
altre filo sofie disputava e ne bilanciava le vantate eviden ze , sospendea il
giudizio ed era Accademico; e così pure quando persuadeva il popolo e il
senato, pas sava a grande suo comodo nelle sentenze contra rie , e non avea
ribrezzo alcuno di contraddirsi ac cademicamente. La moda del Foro era di
potere essere Accademico Probabilista, ed egli serviva alla scena, e lo era con
gli altri. Cicerone adunque così disposto tratto di tutte le parti della
filosofia ove più diligentemente, ove meno. E certamente egli coltivò la logica
e la in segnò con gran cura ne' suoi Libri Rettorici, ma a sua maniera, vuol
dire per servigio della eloquen za e del Foro. Parve chepensasse con Socrate
non essere molta la utilità della fisica per la probità e beatitudine della
vita ( 2). Conobbe tuttavia i mag giori sistemi antichi , e vide nella rimota
vecchiaja della filosofia certe nozioni che si vantano scopri menti di questi
ultimi tempi, come il moto della terra , gli antipodi, la gravitazione o
attrazione uni versale , che tiene il mondo nell'ordine ( 3). Ma nella ( 1 ) De
Off. lib. I , 2 , 3 ; Tusc. Disp. lib. 21 . ( 2) De Nat. Deor. lib . 1, 21 ;
Acad.' Quaest. lib. II , 39. ( 3 ) De Nat. Deor. II , 45; Acad. Quaest. II ,
38. 330 CAPITOLO naturale teologia e nella morale pose ogni sua cu ra . « È fermissimo
argomento della esistenza d'Id « dio ( egli dice ) che niuna gente sia tanto
fiera e « niun uomo tanto crudele, che non serbi nell' a. w nimo la opinion
degl'Iddii;e questo consenso di a tutte le genti dee riputarsi una legge di
patu « ra ( 1 ) . La bellezza del mondo e l'ordine delle cose « celesti stringe
a confessare una prestante ed eter a na natura , e un fabbricatore e moderatore
della « grand' opera ( 2) , il quale è da immaginarsi come « una mente sciolta
e libera e segregata da ogni « componimento mortale, che tutto sente e muo « ve
, ed è fornita di moto sempiterno (3) , e come a un maestro e signore che le
celesti e le terrene « ed umane cose e tutto l'Universo amministra, sen « za la
cui provvidenza quale tra gli uomini sarebbe « pietà , quale santità , qual
religione? le quali virtù tolte, sorgerebbe il disordine e la confusion della u
vita , e non rimarrebbe società alcuna nel genere « umano ( 4) . Io così mi
persuado e così sento, che « tanta essendo la celerità degli animi e tanta la «
memoria delle cose passate e la prudenza delle future, e tante le arti e le
scienze e le scoperte, quella natura che le contiene non può esser mor « tale (
5) ; e semplici essendo gli animi e senza mi « stura, é movendosi per sè
medesimi, nè possono « dividersi e dissiparsi, nè cessare di moversi; ed «
essendo celesti e divini e sempre desiderosi della - immortalità, non possono
essere ingannati dachi « li produsse, e debbono essere eterni (6). E quindi ( 1
) Cicerone Tusc. Disp. lib. I , 13 ; De Nat. Deor. III , 3 . ( 2) De Div. II
,72 ; Tusc. I , 29. ( 3) Tusc. Disp. I, 27. (4 ) De Fin .IV, 5 ; Acad. Quaest.
I , 8 ; De Nat. Deor. I, 2 , 44 ; I1, 66 ; III , 36 ; Fragm. De Repub. III. (5)
De Senectute . (6 ) De Senect. et Tusc. I , 27, 29. QUARANTESIMONONO 331 gmni
su stenza 1: anto fra serbi mi Consen ne deres ante de erator& ginarsi az
ata dan ente en (3), es e le to pinista i miniars le quali pfusica ja nelset si
senta je tapis denta 1 comechè Cerbero tricipite e il fremito di Cocito u e il
tragitto di Acheronte sieno favole senili, deb « bon perd rimanere dopo la
morte i premj e le pe. ne, e quelle due socratiche vie per cui gli empj si «
dividono e i buoni si congiungono agl' Iddii (1). ” - Su questi grandi principj
egli collocò l'edifizio del naturale diritto e di tutta la morale ; e primie
ramente dalla eterna ragione e volontà' di Dio, e dalla comune ragione degli
uomini, e dalla natura e relazion delle cose dedusse la origine e la realità e
l'autorità e la obbligazion d'un naturale e pub blico diritto . - « La legge (
egli dice ) è un eterno impero che governa l'Universo con la sapienza del
comandare e del proibire , ed è la mente di « Dio che costringe e divieta; e
non solamente è più antica della età de' popoli e delle città, ma eguale a
quell' Iddio che difende e regge i cieli e « le terre. La mente divina non può
esser senza ra gione , nè la ragione divina può esser senza la « forza di
fermare le cose giuste e le ingiuste. Una legge sempiterna fu sempre e una
ragione appog u giata alla natura delle cose ; la quale non allora che fu
scritta , cominciò ad esser legge , ma al « lora che nacque , e nacque insieme
con la mente divina ; il perchè la legge vera e primaria , idonea á a comandare
e a proibire, è la diritta ragione del « sommo Giove ( 2) ; la quale non è
legge scritta , « ma nata , e la quale non abbiamo imparata, non ricevuta, non
letta, ma l'abbiamo attinta dalla « medesima natura e dalla comune
intelligenza, per u cui giudichiamo il diritto e il torto , è l'onesto « e il
turpe; imperocchè estimar queste cose dalla BST PEN ne par 2017 depositse . Em
opinione, non dalla natura, è stoltezza (3) . ( 1 ) Tusc. 1,5,6 , 21 , 30 ; De
Ainic. 4 ; De Nat. Deor. II , 2. ( 2) De Leg. II , 4, 5 . ( 3) Pro Milone; De
Leg. I , 10 , 15. zar. 1,1 332 CAPITOLO Io non posso astenermi dalla ricordanza
di quelle parole memorabili di Cicerone nel terzo libro della Repubblica, le
quali da Lattanzio ci furono conser vate ( 1 ) . — La retta ragione è
certamente la vera legge consentanea alla natura diffusa in tutti, co « stante
, sempiterna, la quale comandando chiama « al dovere, e ci spaventa dalla frode
vielando. « Niente è lecito toglier da lei , niente cangiare, e « molto meno
abborrirla. Nè dal senato , nè dal popolo possiamo essere sciolti da questa
legge, w nè altro dichiaratore o interprete è da cercarsi; « nè altra legge è
ad Atene, altra a Roma , ma ella « sola ed una , sempiterna ed immutabile
governa « in ogni tempo tutte le genti, e uno è il comune « quasi maestro e
comandante di tutti , Iddio. Egli è di questa legge l'inventore, il
disputatore, il pro mulgatore, al quale chi non obbedisce fugge sè « stesso e
disprezza la natura dell'uomo, e per que « sto istesso paga massime pene,
quantunque sfugga « tutti quegli altri eventi che si riputano supplizj." -
Oltre questi nobili conoscimenti della origine, del fondamento , della realità
, della forza, della im mutabilità delle leggi naturali, Cicerone conobbe la
utilità della religione nella società; di che niuno vorrà dubitare ( egli dice
) che intenda come sien molte le cose che si ferman col giuramento, e quan ta
salute apportino le religioni de' patti, e quanti sieno distolti dalla
scelleraggine per timore del di vino supplizio, e quanto sia santa la società
di que' citladini che fra loro interpongon gl'Iddii come giu dici e testimonj (
2). Egli conobbe ancora la sanzio ne ossia la intimazion della pena contro i
violatori, senza cui le leggi non avrebbon forza di obbligare, ( 1 ) Lallanzio
Div. Inst. lib. VII , cap. 8. De Leg. lib . II , 7. QUARANTESI MONONO 333 ma
diverrebbono avvisi e consigli ; e non ebbe so lamente quella sanzione come una
conseguenza aa turale della colpa , ma come una vera imposizion di castigo, se
non in questa , certo nella vita av venire, siccome già sopra abbiam divisato (
1 ) . Co nobbe egli non meno quella così semplice e cosi vera divisione del
codice della umanità in doveri verso Dio, verso noi medesimi e verso la
società; e insegnò che la filosofia dono e ritrovamento di vino ci erudisce nel
culto degl'Iddii, e poi nel diritto degli uomini posto nella società del genere
umano : che l'uouo non è nato a sè solo ; che anche parte di lui ne domanda la
patria e parte gli amici: che gli uomini sono prodotti per gli uomini acciocchè
si giovino a vicenda; e che debbono ricevendo e dando permutare gli uffizj , e
con le arti , con le le facoltà stringere la compagnia degli uomini con gli
uomini (2). — Questa succinta immagine della giure prudenza e della morale di
Cicerone offre nella sua medesima brevità una idea molto elevata e molto magnifica
e superiore a quante opere di antichi uo mini giunsero a noi in questo
argomento, e forse a quante mai furono composte prima di lui. Tutta volta non è
già vero che la morale Ciceroniana con tenga una disciplina compiuta, e
discenda con per fetto ordine e verità in tutti i particolari; percioc chè anzi
con buon accorgimento fu avvertito essere diffettuosa in assai parti
necessarie, e gli argomenti nella maggior parte esser trattati leggiermente, e
per decisioni assai rigide palesarsi che il severo giu reprudente non conoscea
i verj principj donde po teano di dursi gli scioglimenti di certi casi ( 3 ).
Ma con tutto ciò neppure è vero che Cicerone ne' suoi opere, con ( 1 ) V. Ubner
Essai sur l'Hist. du Droit Nat. Par. I , S 12 . ( 2) Tusc. Dis . 1, 26 : De
Oll. I , 7. ( 3) G. Barbeyrac Pret, à Pufendorf. 334 CAPITOLO 0 trattati di
morale fosse un Pirronista , e nelle sue dispute di naturale teologia un
distruttore di tutte le religioni. La primaimputazione assume per fon damento
che Cicerone avendo statuiti i principi della morale, prega l'Accademia di
Arcesila e di Carneade perturbatrice di tutte queste cose a ta cersi, perchè
volendo assalire i principj che sem bran così bene composti, fara troppe ruine,
e desi dera placarla, e non ardisce rimoverla ( 1 ). La se conda accusazione è
dedotta da quello spirito di dubitazione che domina in tutte le sue opere e sin
golarmente nei libri della Natura degl Iddii, ove mostra gran voglia di
confutare e deridere tutte le antiche dottrine della Divinità , e concede alla
fine tutti i trionfi all'Accademico Cotta . Al che si ag. giunge unagrande
incostanza e può dirsi contrad dizione nell'affare gravissimo della immortalità
de gli animi ; perciocchè in molte epistole sue , nelle quali scopertamente
parlava co' suoi amici , o du bita di quella immortalità , o rappresenta la
morte come l'ultimo de' mali e il fine delle sensazioni e di tutte le cose (2).
Noi , per quello che dinanzi si è avvertito , dobbiam consentire che Cicerone
fu Accademico, e non altro conobbe che sole proba bilità; nel che certo errò
gravemente, e grande fra gilità iufuse in tutto il suo sistema teologico e mo
rale: tuttavolta perchè al suo probabile diede la forza e l'autorità che noi
diamo al vero e all' evi dente , riparò un poco il dauno che fin d'allora il
Probabilismo minacciava. Fuori di questo errore, egli molte affermò di quelle
medesime verità che ( 1 ) Ciecrone De Legibus l . 13. V. G. Barbeyrac l. c . (
2) Ep. Fam . lib. V, 16 , 21 ; lib. VI, 3 , 4 , 21; Ad Attic. IV, 10; e
altrove. V. P. Bayle art. Spinoza , M., e Cont. des Pens.div . 105; A. Collin
De la liberté de penser; G. F. Buddeo De l'Athéisme ch . I , 22.
QUARANTESIMONONO 335 . noi stessi affermiamo, e nel naturale Diritto molte ne
vide di quelle ancora che furon vantate come scoprimenti del nostro fortunato
secolo , di che po tremmo tenere amplissimi discorsi se qui fosse luo go. Egli
veramente sparse assai dubbi e molte risa sulle teologie antiche , e non era
nel torto. Tenne ancora ragionamenti ipotetici intorno alla immor talità degli
animi ; e alcuna volta scrivendo a tali che la negavano, si attemperò alle loro
opinioni per consolarli e persuaderli più speditainente. Per altro, quando fu
sciolto da siffatti riguardi, parlò di que sti argomenti con quella dignità che
abbiam rac contata.Adunque nè Cicerone fu di quegli Ateinè di quei Pirronisti
esagerati che non conoscono Di vinità e moralità nè vera nè probabile. Non si
vuol qui tralasciare che la scuola pirronica o scettica, sia che fosse oscurata
dalla modestia e serietà del l'Accademia, sia che la fama di negligenza , di
stra nezza e di stolidità la mettesse a pubblico disprez zo , non ebbe
accoglienza niuna tra i Romani; di forma che uncerto Enesidemo da Gnosso
intorno all'età di Cicerone avendo tentato in Alessandria di sollevare dalla
dimenticanza lo Scetticismo , e con questo intendimento avendo scritti più
libri pirronici, che intitold a L. Tuberone uoino prima rio tra i Romani, nè
gli sforzi dello scrittore nè l'autorità del Mecenate valsero a far leggere que
libri e a persuadere amore per quella filosofia ( 1 ) . Donde si prende un
nuovo argomento che Cicero ne, il quale raccolse tutti gli applausi di Roma,
non potè essere Pirronista. Per questa descrizione della romana filosofia si
conosce che tutto lo splendore di lei si restrinse alla età di Cicerone , e si
rinnova . (1) E. Menagio in Laertium lib. IX , 62 e 116. J. Brucker De Phil.
Rom . cap. I , S XXVIII. 336 CAPITOLO quella meraviglia come i grandi uomini
appariseo no insieme ad un tratto , e poi sopravviene la bar barie che li
prevenne. Prima di quei dotti uomini che vissero in compagnia di Ciceroneo poco
prima, i Romani eran tutt'altro che filosofi. Dappoi dechino la filosofia ,
come la eloquenza e la latinità. Noi an cora siccome abbiam ricevuto , così
possiamo tras mettere alla posterità gli esempi vicini e forse pre senti di
queste subite mutazioni. CAPITOLO L. Digressione intorno alla Filosofia di
Archimede. Prima che Cicerone, compiuta la sua questura partisse dalla Sicilia
, aind di conoscere le rarità di quella isola , e visitò singolarmente Siracusa
, città per gloria di armi e dilettere nobilissima. Quivi presso la porta
Agrigentina tra i vepri e gli spineti vide una colonnetta , nella quale era la
figura di una sfera e d'un cilindro , e per tai segni scoperse quello essere il
sepolcro diArchimede , e mostran dolo ai Siracusani che l'ignoravano, molto si
ral legrò che se un uomo Arpinate non avesse disco perto il monumento di quell'
acutissimo cittadino , essi per avventura sarebbon rimasti al bujo ( 1 ) . Da
questa narrazione prendiamo opportunità di ono rare Archimede Siracusano, il
quale tuttochè av volto in un silenzio ingrato degli antichi e dei mo derni
scrittori e in una negligenza che move lo sde gno , anche tra i pochi e
dispersi frammenti appa . risce il maggiore di quanti matematici e meccanici
avanzino nelle memorie di tutta l'antichità . Forse ( 1 ) Cicerone Tusc. Disp.
lib . V, 23. CINQUANTESIMO 337 alcuni si meraviglieranno che noi
disordinatamente prendiamo a scrivere di Archimede dopo Cicerone, che fiorì
quasi due secoli dopo di lui . Ma sappiano cotesti autori cronologisti che non
abbiamo finora trovato parte più opportuna ove allogare un uomo che non ebbe
vaghezza di setta alcuna nè greca ne romana, e la ebbe piuttosto di essere
filosofo da sè ; e poi sappiano che senza bisogno non vogliamo essere rigoristi
in cronologia , e sappiano in fine che se è pur un errore trasportare la
memoria di Ar chimede a dugento anni dappoi , io credo certo che sia errore
molto più grande trasportarla nel vuoto, siccome gli Stoici della filosofia
usaron finora. Nac que adunque questo divino ingegno, siccome Cice rone ( 1 )
lo nomina, intorno all'anno ccccLvII di Roma; e o ch'egli fosse della regia
stirpe di Gerone re di Siracusa (2), o che fosse un umile omuncolo fatto chiaro
dalla verga e dalla polvere , vuol dire dalla geometria (3) , o che fosse nudo
di ricchezza e solamente pago di ben intendere i cieli e le ter re (4 ), non
superbo e non depresso per niente di quelle varie fortune, cercò nella sapienza
la nobiltà e la grandezza della sua sorte. Le matematiche pure e le applicate
all'utile della patria e alla felicità della vita furono la sua cura perpetua.
Nella mi sura delle grandezze curvilinee , argomento allora nuovo o poco
famigliare agli anteriori matematici , aperse incognite strade e immaginò
metodi fecon di, che appresso germogliarono ampiamente e fu rono i semi e , per
testimonianza di Giovanni Wal lis, i fondamenti di tutte le invenzioni onde si
vanta la nostra età. Sono già note le sue scoperte nelle ( 1 ) Tusc . Disp. I.
(2) Plutarco in Marcello. (3) CiceroneTusc. Disp. V, 23. ( 4 ) Silio Italico de
Bello Pun. lib. XIV, 343. BUONAPEDE. Ist. Filos. Vol . II . 22 338 CAPITOLO
misure e nelle proporzioni della sfera e del cilin dro, di cui tanto si
compiacque , che volle scolpite nel suo sepolcro quelle due figure come
caratteri di singolar distinzione. Sono ancor note le sue spe culazioni intorno
alla conoide e alla sferoide, e la quadratura della parabola , e le proprietà
delle spi rali; e queste cose, onde si crede che molto si di latassero i
confini dell'antica geoinetria, Archimede Irattò in libri che tuttavia esistono
, quali sono , della Sfera e del Cilindro, della dimensionedel Cir colo, della
Conoide e della Sferoide, del Tetra : 0 nismo, della Parabola, delle Linee
spirali, a cui come opera teoretica si può aggiungere l'Arenario Ossia del
Numero delle arene ; nel quale trattato , supponendo ancora che l'Universo ne
fosse pieno, calcolo quel numero contro l'opinione di tali che lo riputavano
infinito ( 1 ). Lode eguale e forse mag giore ottenne Archimede allorchè le
astrazioni geo metriche condusse alla pubblica utilità ; e sebbene io non
sappia indurmi a credere ch'egli fosse il creatore della meccanica ( 2 ) ,
mentre studiò pure in Egitto , ove ognun sa che la meccanica non potea esser
negletta ; tuttavolta egli fu certamente assai benemerito di questa facoltà.
Nei due celebri suoi libri che tuttavia esistono , l'uno intitolato degli
Equiponderanti, e l'altro dei Galleggianti, ovvero delle cose che nuotano o che
si traggono per li fluidi, egli stabilì i principj statici ed idrostatici, ai
quali dicono che siamo debitori della presenteesten sione de' nostri
scoprimenti; e aggiungono che Ar chimede istesso dando assai contrassegni di
altis sima penetrazione in questo genere di studj , mo ( 1 ) V. Claudio
Francesco de Chales in Cursu Math. tom. I , de Progressu Maibes.; Giammaria
Mazzucchelli Notizie intorno ad Archimed ”, e Moniucla Ist. delle Malem. lib.
IV. ( 2) Montucla l . c. CINQUANTESIMO 339 strò che avrebbe potuto pervenire a
questa nostra estensione medesima, se non si fosse rivolto ad al tri pensieri (
1 ) . Il re Gerone avendo affidata ad un artefice una massa di oro perchè
lavorasse una co rona dedicata agl' Iddii, venne a sospetto che il buon artefice
gli avesse fatto furto ; onde impose ad Archimede che studiasse di conoscere la
verità . È fama che il matematico entrato nel bagno si avvide che quanto del
corpo suo entrava nell'acqua, tanto ne usciva ; donde preso lo svoglimento
della qui stione, uscì fuori tutto ignudo e correndo gridava per via expriua
evprzo, ho trovato ho trovato ; e se condo questo esperimento immerse la corona
in un vaso pieno di acqua; indi successivamente v'immerse due masse di egual
peso, l'una di oro , l'altra di ar gento , ed esaminò quant'acqua spandessero i
tre corpi, e quindi conobbe quello che investigava( 3). Ma questo metodo ,
quando pur fosse possibile , non è sembrato , e non è veramente degno della
elevazione di Archimede ; nè egli per così poco sa rebbe fuggito via ignudo, nè
Gerone avrebbe det to che dopo così gran prova tutto era da credersi ad
Archimede. È dunque più verisimile e più de gno di lui, che avendo già egli nel
suo Trattato de' Galleggianti stabilito questo principio : i corpi immersi in
un fluido vi perdono tanto del proprio peso, quanto è un volume loro eguale
del'fluido; di qui raccogliesse che l'oro siccome più compatto vi perda meno
del suo peso e l'argento più , e un misto dell'uno e dell'altro in ragione del
suo com ponimento. Bastava dunque pesare nell' aria e nel l'acqua la corona e
le due masse di oro e di ar gento per ferinare quanto ciascuna perdeva del ( 1
) Montucla l. c. (2 ) Vitruvio lib. IX , cap. 3. 340 CAPITOLO proprio peso , e
dopo questi passi il problema non avea più difficoltà per un uomo come
Archimede. Questo fecondo principio valse al valentuomo per la scoperta di
molte verità idrostatiche, le quali po trebbono leggersi nel lodato suo libro,
se a questi dì non fossero molto divulgate ( 1 ). Ben quaranta invenzioni
meccaniche si onorano col nome di Ar chimede ( 2) ; ma solamente alcune vanno
errando disperse negli scritti di antichi autori , e non fuor di ragione può
credersi che secondo lo stile usitato molte si abbian volute render mirabili
col prestito di un gran nome. Dicono di Archimede la chioc ciola , strumento
ingegnosissimo e utilissimo, per cui usando la propensione medesima del grave
alla caduta si produce la sua elevazione , e con tale or degno s'innalzano le
acque ove bisogna, e si asciu gano le navi e le terre ( 3). Sono però alcuni
che lo credon più antico di Archimede (4) . L'organo idraulico portò già il
nome di Archimede (5) ; ma questo grato arnese benchè dia segno di musica
perizia , è piuttosto un gioco dilettevole che un ri trovamento sublime.
Laforza infinita e la moltipli cazione delle girelle furono poste fra le
invenzioni di Archimede ; ma altri affermano, altri negano, ? niuno ha migliori
argomenti. Dammi fuori di qui ove io fermi i piedi, e moverò dal suo luogo la
terra , disse Archimede a Gerone. E veramente ap presso ai suoi principj si
posson in teoria immagi nar macchine le quali rendano idonea una potenza minima
a sollevare un peso inassimo ( 6 ). Nella pra ( 1 ) Vedi Mazzucchelli e
Montucla II. cc . ( 2) Parpo lib. VIII. Pr. VI, prop. 10. (3 ) Diodoro lib. I
et V. Ateneo lib . V. ( 4) V. Catrou e Roville Hist. Rom. tom . VIII. ( 5)
Tertulliano De Animo. ( 6) Plutarco in Marcello : Dic ubi consistam ; caclum
terramque movebo. CINQUANTESIMO 341 tica Archimedle volle dar segno a Gerone
che avreb be saputo mettere ad effetto le sue promesse, e pri mieramente una
grandissima nave tutta carica, la quale non potea moversi senza molta fatica e
as sai numero di uomini, egli solo qutto e sedente, senza sforzo alcuno e coll'
ordinario impulso della mano aggirando l'ordegno suo , mosse e guidd co me gli
piacque; indi per comandamento del me desimo principe avendo disegnata e messa
a per fezione una molto maggiore e inolto meravigliosa nave , nella quale oltre
le parti usitate in siffatti la. vori, e tutte di estraordinaria sontuosità e
grandez za , vi erano giardini e peschiere e cisterne e acque correnti e sale e
bagni e fino una biblioteca, e poi vi sorgeano olto gran torri armate , e ai
loro luo ghi erano baliste e mani ferrate e altri strumenti da guerra per gli
assalti e per le difese , e di smo derato carico e di molto popolo era grave,
Archi mede non ostante la enormità di tanta mole, che tutti i Siracusani
insieme non valsero a smovere , fece per certo ingegno suo che il solo Gerone
la traesse in mare ( 1). È stato detto che questi rac conti ridondino di gran
favola, il che pud benesser vero; ma non penso che vi sia fondamento alcuno di
affermarlo. Vedute queste meravigliose opere il Re Siracusano sapientemente
avvisò di esercitare la stupenda fecondità di questo Genio tutelare di Si
racusa, e lo pregò a comporre ogni genere di mi litari strumenti per riparo del
regno e per offesa dell' inimico. Archimede, buon amico del suo Re e della sua
patria, siccome i sapienti sono o debbono essere , ubbidì volentieri. Questi
ritrovamenti bel lici furono inutili, mentre Gerone visse nella pace e
nell'amicizia de' Romani. Ma lui morto , arse una ( 1 ) Plutarco in Marcello.
Ateneo lib. V. 342 CAPITOLO guerra molto crudele, e Siracusa fu assediata dal
console Marco Claudio Marcello, nobile capitano e rinomato per Viridomaro re
de' Galli ucciso, e più per Annibale da lui sconfitto più volte. Egli con oste
gravissima e con gran forza di navi e con macchine e con militari stratagemmi e
con la fama di prode e felice soldato strinse e assalì Siracusa per terra e per
mare. In tanta fierezza di arma mento i Siracusani furono presi da tacita paura
e da terrore. Archimede solo non ismarrì, e vepne con le sue macchine a
ricomporre i cuori dissipati de cittadini, e a sostenere la patria, e a
mostrare a Marcello che un filosofo potea esser maggiore del Re de' Galli e di
Annibale, e bilanciarsi con la forza e con la fortuna istessa di Roma. Per
scienza e per avvedutezza di questo uomo le muraglie di Si racusa erano
guernite di copia incredibile di bale stre, di catapulte e di altri
macchinamenti per lan ciar dardi e palle e sassi di ogni grandezza, e da vi
cino e da lontano, secondo tutti i bisogni. Vi erano ordegni che facendo cadere
grossissime travi cari che di pesi immensi sopra le galee e le navi nimi che,
le abissava subitamente nelle acque. Vi erano ancora certe mani di ferro con le
quali si abbran cavano quelle navi e quelle galee e si levavano per aria, e poi
si lasciavancadere tutte subito con som mersione e ruina , e altre volte si
traevano a terra e si aggiravano e si stritolavano nelle rupi , su cui stavanle
mura della città. Dietro queste mura, che in più luoghi erano pertugiate,
stavano scorpioni tesi a cogliere i nemici, che per isfuggire dai lan ciamenti
lontani si avvicinavano, onde non rima nea luogo sicuro dalle offese; e
Marcello colpito da tutti i lati senza saper d'onde e come, usa va dire: Questo
geometra Briareo sorpassa ben molto i Giganti centimani; tante sono le
vibrazioni sue CINQUANTESIMO 343 contro di noi ( 1 ) . I Romani in terra e in
mare erano anch'essi molto ben provveduti di macchine mi litari , e
singolarmente sopra otto galee levavano certo congegno nominato per
similitudine sambu ca , con cui agguagliavano le mura e poteano in trudersi
nella citlà . Ma il Briareo Siracusano lanciò alcuni sassi gravi oltre a
seicento libbre, e battute quelle sambuche, le rovesciò con grande strepito e
danno ( 2) . In somma un solo vecchio geometra rendè Siracusa invincibile, e
confuse il valore di Roma e il miglior capitano che ella avesse in que' giorni
(3 ). Gli assalitori furono stretti a rimetter molto della loro baldanza e
ridurre ad un lungo blocco quella tanta vivacità di assalti. Appresso non si
parld più di Archimede, e Siracusa fu pre sa , e il suo invito difensore ,
quasi dimentico della patria e di sè stesso e ozioso nella pubblica ruina, si
fece ammazzare per fatua ostinazione nel dise gno d' una figura di geometria.
Io non so bene se sia troppa offesa di gravi narratori gettare tra le fa vole
queste sconnessioni attribuite al più connesso uomodel mondo. Forse per
liberare Archimede da cosiffatte inezie e quasi deserzioni nel maggiore bi
sogno della patria , alcuni pensarono di riempiere questo vuoto col
meraviglioso racconto dell'incen dio delle navi di Marcello con gli specchi
ustorj. Un medico riputato grande (4) , un istorico medio cre (5) e un picciol
poeta (6) furono i divulgatori di quel famoso incendio. Ma la tenue autorità di
cosiffatti uomini non vale per niente a fronte del (1 ) T. Livio lib . XXIV.
Polibio Excerp. lib. VIII, 5. Plutarco ) . c. V. il cav. Folard nel suo
Commento sopra Polibio. ( 2) Polibio e Plutarco II . cc. (3) Cicerone De Fin.
V. Livio lib. XXV, 31 ; e altri . ( 4 ) Galeno De Teinp lib . III , cap. 2. (
5) Zonara tom . I , lib. IX . ( 6 ) Tzetze Hist. XXXV, chil. II. 344 CAPITOLO
sana , silenzio di Livio , di Polibio e di Plutarco, i quali diligentemente
avendo scritto della guerra siracu non avrebbono mai taciuto unavvenimento
tanto stupendo, e insieme di tanto ammaestramento nell'arte della guerra, così
nel guardarsi da quegli specchi incendiari, come per usarne contro i nimi ci; e
certo io credo che se quel terribil metodo fosse stato veramente messo ad
effetto, non sareb bono mancati imitatori , e l'armata navale di Mar cello non
sarebbe stata la sola incendiata . Noi me. desimi , studiosissimi quanto altri
di spopolare il mondo con le militari invenzioni , non avremmo, io credo,
all'economico e facile artifizio di Archimede anteposti altri dispendiosi e
incomodi metodi. Molti veramente hanno studiato assai nella catottrica per
trovar modo di suscitare quel funesto esperimento, e alcuni son giunti a
provare che certo con un solo specchio di convessità continua o sferica o
parabo lica non era possibile quell' incendio in tanta di stanza, ma era ben
possibile con molti specchi pia ni ; e tra altri in questi ultimi giorni il
Buffon com pose uno specchio formato diquattrocento specchi così disposti, che
tutti riflettevano i raggi ad un punto comune; e questo adunamento nella
distanza di centoquaranta piedi liquefaceva il piombo e lo stagno in corto
tempo, e in distanza maggiore in ceneriva il legno , il che parve che mostrasse
pos sibile il metodo di Archimede ( 1 ) : ciò non ostante queste pratiche per
ostacoli non superabili giaccion neglette, e le nostre armate navali si
distruggono a vicenda con altro, che con raggi di sole. Non è le cito partire
dalla istoria di Archimede senza dire alcuna cosa de' suoi studj astronomici, e
di quella (1) A.Kircker Ars magna lucis et umbrae lib. X , P. III. Buf fon Mém.
de l'Acad . 1948. V. Montucla I. c. CINQUANTESIMO 345 t 1 tanto celebre sfera e
tanto lodata dai poeti, dagli oratori, dagli stoici e , ciò che più vale, dai
filo sofi ( 1 ). Era questa una macchina o di rame o di bronzo o di vetro , la
quale o a forza di aria o di acqua , o di ruote e di molle e di pesi o di forza
magnetica, o di altri ingegni movendosi, esprimeva tutti i rivolgimenti e i
fenomeni celesti, senza eccet tuarne finanche i tuoni e i fulmini (2); e
secondo alcuni rappresentava questi movimenti secondo il sistema Copernicano (
3). Le quali cose , se sono vere , come possono essere , attese le altre grandi
opere di quest'uomo, e massiinamente perchè egli si compiacque assai di questo
lavoro e di lui solo volle lasciar memoria alla posterità con un libro
intitolato Spheropeia, che si è poi smarrito, pos siamo raccogliere con nuovo
argomento, se altri pur ne mancassero, che nelle scienze più utili l'an tichità
davvero ne sapea almen quanto noi( 4 ). Mol. te edizioni furono promulgate delle
opere di Archi mede, e illustri uomini o in tutto o in parte le ador narono con
somma diligenza , fra i quali si distin sero assai Gianalfonso Borelli,
Giovanni Wallis, Isacco Barow , Andrea Tacquet e Evangelista Tor ricelli (5 ).
Oltre le pubblicate vi è memoria di al tre scritture di Archimede, che si
dicono ascose in qualche biblioteca , come della Frazione del cir colo, della
Prospettiva e degli Elementi di Mate matica ; o perdute affatto, come de'
Numeri, della Meccanica, degli Specchi comburenti, della Nave ( 1 ) Ovidio
Fast. II e VI. Claudiano Epigr. Cicerone De Nat. Deor. II ; Tusc . I. Sesto
Empirico con. Math. VIII. Lattanzio lib. II, 5. Franc. Giunio Cath .'Archit.
mechan. ec. Cardano, Vos. sio , Kircker, e altri molti. (2) V. G. Mazzucchelli I.
c. ( 3) Girolamo Cardano De Subtilitate lib. XVII. Pappo in Prooemi. lib. VIII.
( 5) v . G.A. Fabrizio Bibl. Graec. vol. II. G. Mazzucchelli 1. c . 346
CAPITOLO di Gerone , della Archiettura, degli Elementi Co nici, delle
Osservazioni celesti ( 1 ). E nel proposito di questa ultima opera è bene
ricordarci che Ma crobio accenna certo metodo con cui Archimede pensò di avere
misurate le distanze della terra dai pianeti e dalle stelle, e di queste di
quelli fra loro. Ma qual fosse quel metodo non è scritto, che sa rebbe molto
grato a sapersi. — In questa breve, ma non iscorretta nè vana immagine degli
studj di Ar chimede noi vediam un uom serio , che non dise gna sistemi sul
vuoto e non fa calcoli inutili , e non va sempre oltre senza saper dove vada ;
ma che studia le forze e gli effetti della natura, e trascura l'ignoto e si
ferma sul certo , e di questo usa per utilità de' suoi cittadini e per
accrescimento della pubblica felicità. Invitiamo a rallegrarsi quei filo sofi e
quei matematici che somiglian questo grande esemplare. E preghiamo a
correggersi quegli altri che pensano sempre e non operan mai , e mentre
divagano per sentieri che non riescono a fine al cuno, e mentre ostentano
linguaggi che il più de gli uomini e talvolta essi medesimi non intendono, non
sanno poi levare un peso di alquante libbre,o tenere un po' d'acqua disordinata
senza impoverir le famiglie e le città, e senza amplificare i mali con la
perversità de' rimedj. CAPITOLO LI. Della Filosofia del regno di Augusto. Dopo
la battaglia di Azzio C. Cesare Ottaviano Augusto divenuto re senza prenderne
il nome, chiuse ( 1) Fu stamprlo un libro da Giovanni Gogava degli Specchi
Ustorj, da lui tradotto dall'arabo , e un altro intitolato Lemma ta ; ma non
sono estimati degni di Archimede. - Montucla e Mazzucchelli II. cc.
CINQUANTESIMOPRIMO 347 il tempio di Giano e arò la pace e le lettere. La sua
età ebbe ed ha tuttavia la lode del più collo e più letterato tempo di Roma; al
qual vanto io so certo che Lucullo e Attico e Cicerone repugnerebbono , e non
so come non repugniamo noi stessi. Impe rocchè gli è ben vero chenon solamente
Roma era già assuefatta alla filosofia e non potea divezzarsi così
d'improvviso, e che Augusto anch'egli secondo la consuetudine romana fu amico
de filosofi ed en trò vincitore in Alessandria tenendo per la mano il filosofo
Areo, per cui amore non distrusse quella città, e poi ebbe assai caro Atenodoro
di Tarso e lo ascolid attentamente ( 1 ) , e quindi avvenne che la filosofia
seguì a coltivarsi nella nuova' domina zione, e per costume e per desiderio di
applauso e per cortigianeria fiorirono a quei di molti uomini sapienti: tutta
volta io non so vedere in quella età i gran simulacri che si videro nel fine
della repub blica, e vedo anzi che come tutti i costumi ro mani , così anche la
filosofia piegò a mollezza , e quindii poeti assunser la toga filosofica e
otten nero gli applausi maggiori , a tal che la istoria let teraria della età
di Augusto sarebbe assai tenue senza questi poeti, de' quali adunque sarà
mestieri scrivere in primo e quasiin unico luogo. Publio Virgilio Marone, nato
nel contado man tovano, con estraordinario ingegno poetico studiò di piacere ad
Augusto e a Roma; e conoscendo che a riuscire nel suo desiderio era mestieri
condire le sue poesie con dottrine filosofiche , così fece, e salì alla gloria
di Bucolico e di Georgico eguale ai Greci, e di Epico secondo alcuni riguardi
mag giore di Omero ( 2) , e quello che è ora nel nostro ( 1 ) Svetonio in
Augusto et Claudio. Plutarco in Antonio. Se neca Cons. ad Helviam . Luciano in
Macrob. Zosimo lib. I, cap. 6. (2) A. Baillet Jug. des Scayans t . IV, des
Poét. Lat. 348 CAPITOLO proposito ,di poeta filosofo. Mainvestigandosi poi di
quale filosofia si dilettasse , insorser varie sen tenze. Alcuni lodissero
Epicureo, perchè ascolto Si rone maestro di quella scuola, e perchè un tratto
racconto che l'orto Cecropio spirante aure soavi di fiorente sapienza lo cingea
con la verde ombra (1); e altrove condusse Sileno briaco a cantare come nel
gran vuoto si adunassero i semi delle terre, dell'aria, del mare e del fuoco
(2) ; e in altri versi nomninò felice colui che potè conoscere le cagioni delle
cose , e calpestò tutti i timori e il Fato ine sorabile e lo strepito dellavaro
Acheronte (3) : nelle quali parole l'Epicureismo parve evidente ad al cuni;
mentre ad altri l'orto Cecropio e il peda gogo di Bacco e i semi nel vuoto
parvero equivoci e scherzi di poesia , e il Fato e l'Acheronte calpe stati e
comuni ad altre filosofie non sembrarono argomenti di Epicureismo; massimamente
perchè nello stesso tenore di canto il poeta disse anche felice colui che
conosce gl’iddii agresti Pane e il vecchio Silvano e le Ninfe sorelle (4) , che
di vero non erano cose epicuree. Per queste difficoltà fu soggiunto che
Virgilio potea esser Platonico là dove insegnò il compimentodella età
vaticinata dalla Si billa Cumana, e il grande ordine de' secoli , e i mesi
dell'anno grande di Platone , e il ritorno di Astrea e di Saturno e degli aurei
giorni (5) ; il quale mescolainento io non credo certo che Platone po tesse mai
riconoscer per suo. Si abbandonò adun ( 1 ) Virgilio Ceiris. Servio in Ecl. VI.
P. Gassendo De vila Epi. curi lib . I , cap. 6. G. A. Fabrizio Bibl. Graec.
vol. II , et Bibl. Lat. lib. I , cap . 4 , S 4 . ( 2) Virgilio Ecl.VÍ, 31 . ( 3
) Georgic. II , 490. ( 4) Georg. ivi , 493. (5) Ecl. IV, 5. V. Servio in h .
I.; Paganino Gaudenzio De Phil. Rom . cap. 174 ; J. Brucker De Phil. sub Imp. $
II. CINQUANTESIMOPRIMO 349 que questo pensiere, e fu estimato che Virgilio era
stoico, perchè narrò che vedute le ingegnose opere delle api, alcuni aveano
detto esservi parte della mente divina in esse , e Dio scorrere per tutte le
terre e per li tratti del mare è per lo cielo pro fondo , e dar vita a tutti i
nascenti, e tutti a lui ritornare e risolversi in lui , e non esser luogo d
morte, e tutti vivere nel numero delle stelle e nel l'alto cielo ( 1 ) . Ma se
Virgilio ci narra che altri di ceano queste sentenze , non le dicea dunque egli
stesso. Anche nel sesto libro della Eneide, che è il più magnifico e più
profondo di tutto il poema, Virgilio conduce Anchise a filosofare della origine
e natura del mondo e degli uomini ; e questa tro jana filosofia senzamolti
discernimenti fu messa a conto del poeta. Uno spirito dice il Trojano, in
ternamente alimenta il cielo, le terre , i mari e la luna e le stelle, e una
mente infusa per le mem bra agita tutta la mole, e al gran corpo si mesce.
Quindi scaturiscon tutti i viventi , in cui è ignea forza e origine celeste,
per quanto i nocenti corpi non li ritardano , e le terrene e mortali membra non
gli affievoliscono; onde avviene che desiderano e temono e godono e si dolgono,
e non mirano al l'alto, chiusi datenebre e in carcere oscuro. Dopo la morte
soffrono i supplicj degli antichi peccati: indi son ricevuti nell'ampio Eliso,finchè
per lungo tempo si tolgan le macchie, e ritorni puro l'etereo senso e il fuoco
del semplice spirito. Compiuto il giro di mille anni, un İddio convocava gli
animi in grandeschiera al fiume Leteo , perchè dimen tiche rivedano il cielo, e
comincino a desiderare i ritornamenti ne' corpi ( 2) . Così parld Anchise, e (
1 ) Georg. IV, 220. ( 2) Æneid. lib. VI, 719. 350 CAPITOLO Virgilio fu accusato
di Ateismo stoico da uomini cheinsegnando sempre a non precipitare i giudi zj ,
li precipitarono essi medesimimolto più spesso che non può credersi (1). Ma
primieramente l'A teismo stoico è una falsa supposizione, siccome ab biarno
veduto in suo luogo ; e poi le parole spirito e mente she è infusa e che
alimenta le cose, e il foco e l'etereo senso sebben possano avere sentenza
stoica , la possono anche avere di altre scuole che fecero uso di simili
formule. Inoltre quelle parole sono miste agli Elisi e al fiume della
Oblivione, e al millesimo Anno, e all'Iddio evocatore degli animi smemorati, ma
immortali a rigore; le quali giunte non sono stoiche per niente. E in fine
siccome Vir gilio apertamente ammonì , le antecedenti parole della Georgica,
che parvero stoiche, essere dial tri; così dovrà dirsi in queste della Eneide,
quando egli ancora non lo dicesse. Ma disse pure che eran di Anchise, il quale
qualunque uomo si fosse, e fosse ancora una favola, certamente non era
Virgilio. Dopo queste considerazioni, io molto mi sdegno che uo mini non
vulgari citino tutto giorno questidue passi come una tessera dell'Ateismo
stoico e dello Spi nozismo , e mi sdegno ancor più che si producano come un
argomento della empietà di Virgilio. Non essendo adunque plausibile questa
attribuzione, fu immaginato da altri che Virgilio amasse il Pitago rismo, e da
altri , che molto sanamente sentisse delle cose divine; il che io non saprei
come potesse pro varsi ( 2 ). Ma un autor celebre prese a mostrare che lo scopo
di quell' incomparabile sesto libro della ( 1 ) R. Simon Bibl . crit. P. Bayle
Cont. des Pensécs sur les Co mètes. G.G. Leibnitz Théodicée disc. prél. G.
Gundling. Gun dliogiao. P. XLIV, S 8. J. Brucker L. c . (2) Lattanzio lib.
1.5.R. Cudwort System . intell. cap . IV , S 19 ; Cap. V , sect. IV, S 29.
CINQUANTESIMOPRIMO 351 Eneide era la dipintura simbolica del sistema de misterj
Eleusini e della unità di Dio, e de' premj e delle pene nella vita
avvenire(1).A persuaderci di questo nuovo pensamento il valente autore con
molto studiati riscontri d'antichità e con bell'appa rato di dottrine
incomincia ad insegnarci che la Eneide non è già una favola inutile da
raccontarsi ai fanciulli o da rappresentarsi agli oziosi nelle lun ghe sere
d'inverno, ma è un sistema di politica e di morale e di legislazione, per cui
si vuol dilet tarc e istruire Augusto che è l'Enea e l'eroe del poema, e
insieme tutto il mondo romano , e anche il genere umano intero. Per la qual
cosa il poeta assumendo il carattere di maestro in Etica e di le gislatore, usa
i vaticini e i prodigi per contestazione della Provvidenza , e introduce ilsuo
eroe intento ai sacrifici e agli altari e portatore degl' Iddii nel Lazio , e
pieno di tanta religione , che a taluno , cui piaceva di averne meno, sembrò
che Enea fosse più idoneo a fondareunmonastero,che un regno ( 2) . L'amicizia,
l'umanità e le altre virtù sociali entrano nel sistema di legislazione , e la
Eneide n'è piena. Vi entrano ancora i premj e le pene dopo la morte, e il poeta
ne fa amplissime narrazioni. Orfeo , Er cole,Teseo celebri legislatori furono
iniziati nei mi steri , e le loro iniziazioni si espressero simbolica mente con
le discese loro all'inferno. Cosi Enea le gislatore del Lazio si fa discendere
all' inferno per significare la sua iniziazione negli arcani Eleusini, ne'
quali è noto che Augusto ancora era iniziato. E veramente è grande la similitudine
Ira le ceri monie eleusine ei riti della discesa di Enea all in ferno. Il
Mistagogo o Gerofanta , ora maschio , ora ( 1 ) Warburlou Diss. de l'Initiation
aux mystères. (2) S. Euremond presso il Warburton. 352 CAPITOLO femmina, era il
condottiere de proseliti, e la Si billa è la guida di Enea. Proserpina era la
Deità de' misterj, ed è la reina dell' inferno Virgiliano ; negl'iniziati si
volea l'entusiasmo , e in Enea lo vuol la Sibilla. Nel ramo d'oro sono figurati
i rami di mirto dorati, che gl'iniziati portavano e di cui si tessevan corone.
L antro , l'oscurità , le visioni, i mostri , gli ululati, le formole Procul
esto, profa ni, si trovan comuni ai misterj e alla Eneide, come sono ancora
comuni il Purgatorio , il Tartaro e gli Elisi e le esecrazioni contro gli
uccisori di sè me desimi , contro gli Atei e contro altri malvagi . Di cendo
queste ineffabili cose, Virgilio domandaprima la permission degl' Iddii : E
voi, egli dice , Numi dominatori degli animi, e voi tacite Ombre,e tu Caos, e
tu Flegetonte, luoghi ampiamente taciturni per tenebre, concedete ch'io parli
le cose ascoltate, e col favor vostro divulghigli arcani sommersi sotto la
profonda terra e la caliginc ( 1 ) . Questa preghiera dovea ben farsi da chi
sapea gli spaventosi divieti che gl'iniziati sofferivano di non divulgar mai la
tremenda religion dell'arcano. Da quesli, che erano i piccioli misterj, passa
Virgilio ai grandi significati nella beatitudine degli Elisi. Enea si lava con
pura acqua , che era il rito degl' iniziati , allorché dai piccioli erano
elevati ai grandi misterj. Fatta la lu strazione, il pio Trojano e l'antica
sacerdotessa pas sano ai luoghi dell'allegrezza , e alle amene ver dure dei
boschi fortunati e alle sedi beate , ove i campi dal largoaere sono vestiti di
purpureo lilme, e conoscono il loro sole e le loro stelle. I legisla tori, i
buoni cittadini, i sacerdoti casti , gl’inven tori delle arti, e tutti que'
prodi che ricordevoli di sè stessi fecero con le opere egregie che altri si ri
( 1 ) Æncid . VI, 264. CINQUANTESIMOPRIMO 353 cordasser di loro, quivi coronati
di candida benda soggiornano ( 1 ). Queste immagini erano mostrate ne' grandi
misteri, come qui negli Elisi. Adunque le pene e i premj della vita futura
erano ! argo inento della istituzione Eleusinia e del sesto canto di Virgilio.
Finalmente la confutazione del Poli teismo e la unità di Dio era figurata nello
spirito interno alimentatore, e nella mente infusa alle mem bra di tutta la
mole, di che i nostri pii metafisici agguzzaron tanti commenti. Così disse il dotto
Inglese, a cui rendiamo onor grande per la erudi zione e per l'ingegno , e
mediocre per la rigorosa verità . Ma comechè non consentiam seco in tutta la
serie de' confronti, non sappiam discordare che in quel libro diVirgilio e in
tutto il suo poema non sieno palesi gl'insegnamenti delle sociali virtù , de'
premj e delle pene future, e talvolta non apparisca alcun indizio di sublime
dottrina nel sommo argo mento dell' unica Divinità. Ora per la varietà di
queste sentenze intorno alla filosofia di Virgilio , e perchè già sappiamo che
i begli spiriti e gli ora tori di Roma nel torno di questa età trovavano as sai
comoda quella filosofia, nella quale era usanza prendere da tutte le scuole il
verisimile e l'accon cio alle opportunità, e non si metteano a colpa oggi
essere Stoici e domane Epicurei , e talvolta l'uno e l'altro insieme nel
medesimo giorno ; perciò noi portiamo sentenza che ancora i poeti ( lasciando
stare quegli che strettamente cantarono alcuna par ticolare filosofia , come
Lucrezio e forse Manilio ) usarono le mode istesse de' begli spiriti e degli
ora tori ; e servendo alla scena e al gusto dominante e al comodo, e volendo
piacere al genio superficiale di Augusto e della sua corte , filosofarono alla
gior ( 1 ) Encid. VI, 630. BUONAFEDE. Ist . Filos, Vol. ll . 23 354 CAPITOLO
nata e misero nei loro poémi quella filosofia che l'argomento e il diletto
chiedeano , pronti a met terne: un'altra in bisogno diverso. Se noi vorremo
domandare ai nostri poeti , come trattino la filoso fia nei loro componimenti,
risponderanno che gli aspergono di Stoicismo quando parlano ai nostri Catoni,
di Epicureismo quando lusingano i dame rini e le fanciulle, di Platonismo
quando adulano le pinzochere , senza però giurare nelle parole di quelle scuole
, anzi senza aver mai conosciuto a fondo i loro sistemi. A tale guisa io ho per
fermo che poetasse Virgilio, e gli altri poeti della età di Angusto. Questo
genere d' uomini fu sempre uso a fingere molto e a dir quello che accomoda e
piace, piuttosto che quello che sentono. Quanto alla mo rale di Virgilio,
tuttochè sia stata da alcuni solle vata a grandi altezze ( 1 ), e sia veramente
superiore assai alle dissolutezze degli altri poeti di quella età, si vede in
essa talvolta questo genio di scena e di comodo poetico e di pubblico diletto.
Non dispia ceano a Roma le vittime umane ; piaceano assai gli amori , e
sommamente le conquiste e il sangue de' nemici. Quindi egli conduce il suo
eroe, chedicono essere il maestro della morale virgiliana , ad inmo lare i
prigionieri , a sedurre e tradire Didone , ad uccider Turno supplichevole, a
turbare e conqui star le altrui terre; e allorchè prese a lodare M. Clau dio
Marcello figlio di Ottavia sorella di Augusto, tutta quella amplissima
laudazione che fece pian gere il zio e svenire la madre e che arricchì il poe
ta, si rivolse finalmente nella cavalleresca e guer riera virtù ( 2) a cui non
so se la filosofia non af ( 1 ) Lodovico Tommasini Méthode d'étudier
chrétiennem. les Poéles. R. le Bossu Du Poéme Épique ch. IX. ( 2 ) Du Hainel Diss.
sur les Poésies de Brebeuf.Jacopo Peletier Ari Puélique V. A. Baillet Jug. des
Savans. Des Poétes Lalios. CINQUANTESIMOPRIMO 355 fatto cortigiana vorrà senza
molte restrizioni con cedere questo bel nome.Si potrebbono amplificar molto le
querele filosofiche; ma in tanta copia di ornamenti e di lodi è giusto usar
moderazione ue? biasimi (1 ) Q. Orazio Flacco Venosino, amico intimo e am
miratore di Virgilio , fu non meno di lui ornamento sommo della età di Augusto.
Parve che questi due incomparabili ingegni dividesser fra loro il regno
poetico, e fedelmente si contenessero nei limiti sta biliti , e l'uno non
entrasse mai nella provincia del l'altro. Orazio adunque ceduta la poesia
bucolica , georgica ed epica a Virgilio , assunse la satirica, la epistolare e
la lirica ; e cosi' i due amici potendo essere sommi in tutti questi generi,
amarono me glio esserlo in generi diversi senza emulazione e senza invidia.
Questi, che posson dirsi i Duumviri della poesia latina , ebbero , siccome in
parte si è veduto , campi amplissimni ove seminare le filosofi che doltrine. Ma
Orazio , per lo genio spezialmente della satira e della epistola , gli ebbe
anche mag giori, ed egli usò di questo comodo assai diligen temente per piacere
ad Augusto , a Mecenate e a sè stesso , e alla età sua e alla seguente
posterità. Dappriina educato nelle lettere romane, visitare Atene. Mi avvenne ,
egli dice , di essere nu drito a Roma, e quiviimparare quanto nocesse ai Greci
l'ira –Achille. La buona Atene mi condusse ad arte migliore, e a discernere il
diritto dal torto, e a cercare il vero nelle selve di Accademo. Ma i duri tempi
mi rimosser dal dolce luogo , e il ca lore della guerra civile mi spinse a
quelle arme che non furono eguali alle forze di Augusto. Umile par tü da
Filippi con le penne recise e privo della casa volle poi ( 1 ) Encicl. VI. 356
CAPITOLO furono ag e del fondo paterno : l'audace povertà mi strinse a far
versi ( 1 ). E altrove non ha ribrezzo di raccon tare che nella sconfitta
Filippica militando nelle parti diBruto , fuggi e gettò lo scudo ( a). Così mal
concio venne a Roma, e nato ad altro che a spar gere il sangue degli uomini e
il suo, divenne poeta, ed ebbe parte non infima nell' amicizia di Mecenate e di
Augusto, dai quali ottenne soccorsi alla sua povertà. Da queste avventure fu
raccolto che Ora zio erudito nelle selve di Accademo era dunque Ac cademico. Ma
questo sembrando poco, giunte quelle altre parole di Orazio : La sapienza è il
principio e il fonte dello scrivere rettamente, e le carte socratiche possono
dimostrarlo (3) . Ove si vede l'amor suo grande alle dubitazioni di So crate,
che forse somigliavano quelle di Arcesila e di Carneade. In una bellissima
epistola a Mecenate, la quale è certo scritta nella vecchia età di Orazió o
nella prossima alla vecchiaja, lo sciolgo per ten po , egli dice , il cavallo
che invecchia , acciò non faccia rider le genti ansando e cadendo nella fine
del corso . Depongo i versi e gli altri sollazzi. Le mie cure e le mie
preghiere si rivolgono al vero e all onesto.Adunoe compongo dottrine per usarle
in buon tempo. E perchè niun mi domandi a quale guida e a quale albergo
miattenga, io, non istretto a giurare nelle parole di alcun maestro, vado ove
mi menano i venti. Ora sono agile e m'immerso negli affari civili,ora custode e
seguace rigido della vera virtù , ora furtivamente scorro ne' precetti di
Aristippo, e le cose a me sottopongo , e non voglio io essere sottoposto alle
cose (4). Ove non oscura ( 1 ) Orazio Epist. I. II , 2 . (2 ) Carm . lib. II ,
Ode VII. ( 3) De Arte Poet. ( 4 ) Ep. lib. I , ! . CINQUANTESIMOPRIMO 357
diente si vedono i pensamenti d' un uomo che pren de secondo le occasioni
quello che più gli torna a piacere dalle sette diverse. Fu aggiunto ch'egli
acre mente derise gli Stoici in più luoghi ( 1 ) , il che era secondo il
costume accademico ; e che secondo il medesimo uso affermò e negò le istesse
dottrine sen za eccezione delle più solenni, come la esistenza degl' Iddii , i
prodigj, le cose del mondo avvenire, la provvidenza, il fine dell' uomo; donde
non sola mente dedussero le idee accademiche di Orazio, ma ancora il suo
pirronismo. A queste osservazioni se vorremo sopraggiungere il genio del secolo
e il co. modo dell'Accadernia, e quel di più che abbiam detto della filosofia
di Virgilio , non sembrerà in giusto consentire alle accademiche propensioni di
Orazio ; non mai perd ad un pirronismo esagerato, di cui non possiamo avere
alcun fondamento ; anzi lo avremo in opposito guardando a tante risolute
sentenze sue , e all'abborrimento di tutti i più dotti Romani contro quella
estremità ; e non ha similitu dine di vero che un uom tanto destro ed elegante
volesse esporsi al disprezzo di tutta Roma senza proposito alcuno. Ma comechè
le cose ragionate fin qui sembrino bene congiunte a verità, alcuni pur sono che
vorrebbono Orazio epicureo ( 2). Raccolse le altrui ragioni e aggiunse le sue
per convincerlo di Epicureismo teoretico e pratico Francesco Al garotti in un
suo Saggio della vita di quel poeta. Insegna egli adunque che molti sono i
luoghi epi curei ne' versi di Orazio, perciocchè scrisse in una sua satira di
certo strano prodigio che potea ben crederlo un Giudeo circonciso, non egli,
perchè avea ( 1 ) Satyr. lib. I , 3 ; 11 , 3. (2) P. Gassendo De Vita Epicuri
lib .II, cap. 6.G.A. Fabrizio Bibl. Lat. lib. I, cap. 4. Reimanuo Hist . Alh.
cap. 37. Stollio Hist . Pbil. mor. Geni . J. Brucker I. e. S III . 358 CAPITOLO
porco del apparato che gl' Iddii menan giorni sicuri e non mandan gid essi
dall'alto tetto del cielo le meravi. glie della natura ( 1 ) . E in una epistola
a Tibullo : Come tu vorrai ridere , guarila me pingue e nitido gregge epicurco
(2) . Ma se queste ed al tre parole epicuree vagliono a fare Orazio epicu reo ,
varranno adunque le stoiche, le peripatetiche, le socratiche, le platoniche,
lequali sono pur molte ne' suoi versi, a renderlo scolare di quegli uomini ; e
queste varietà non potendo comporsi in uno senza che egli fosse Accademico , o
se vogliamo Eclettico a buona maniera , adunque io non so altro dedurre
salvochè quello che dianzi abbiamo riputato simile al vero. Oltre a questo
abbiam poi una molto so lenne abiurazione dell'Epicureismo in una sua ode, che
è di questa sentenza: Già scarso e rado ado rator degl' Iddii, erudito in
sapienza insana errai; ora mi è forza ritornare indietro. Vedo Iddio che gli
umili cangia coi sommi, e attenua il grande, e mette a luce l'oscuro , e gode
toglier l'altezza di colà e qui collocarla (3 ). E abbiano ancora un an
tiepicureismo in quelle sue magnifiche parole: lo non morrò intero , e la
massima parte di me evi terà la morte (4). La maggior forza però è , siegue a
dire il valente Algarotti, che si vede la conformità grande tra i precetti di
Épicuro e le massime e le pratiche di Orazio. L'uno e l'altro predicarono che
de' pubblici affari non dee inframmettersi il sapien te, che ha da abborrire le
laidezze dei Cinici, efug. gire la povertà e lasciare con qualche opera din
gegno memoria dopo sè, e non farmostra delle cose suc , e dover essere amatore
della campagna, e non ( 1 ) Satyr. lib . 1,5. ( 2) Epist. lib. I , 4 . ( 3) Od.
lib. I , 34. ( 4) Od. lib. III, 30. CINQUANTESIMOPRIMO 359 1 tenere uguali le
peccata , e amare la filosofia, e non temere la morte e non darsi pensiere
della sepol tura ( 1 ) . Ma , secondochè io estimo, questa forma di
argomentazione è cosi burlevole, come sarebbe quell altra , che Orazio fosse
epicureo perchè avea il naso e gli occhi come avea Epicuro ; senza dir poi che
questo discorso medesimo potrebbe abu sarsi per intrudere Orazio in qualunque
scuola; per chè nel vero molti altri maestri erano in Grecia e fuori, che
insegnavano doversi fuggire i pubblici affari e le lordure ciniche e la povertà
, e amare la campagna e il piacere e la utilità, e non brigarsi della morte e
del sepolcro. Adunque non pud es ser provato che Orazio fosse epicureo, perchè
disse molte parole o usate dagli Epicurei insieme con al tri, o anche
rigorosamente epicuree, nella guisa che non può provarsi che fosse stoico o
peripatetico , perchè disse molte sentenze prese dal Peripato é dal Portico ; e
ritorna quello che di sopra fu detto, questa indifferenza per tutte le scuole e
quest'uso appunto di ogni placito che torni a comodo, pro vare solamente la
filosofia accademica di Orazio. Trar poi le frasi oscene ei costumi dissoluti
di Ora zio a prova di Epicureismo , con pace di chiunque io dico che questa
diduzione non è consentanea al vero sistema epicureo , nè all'umano. Abbiam già
veduto altrove che il legittimo orto epicureo non era quella terra immonda che
alcuni si finsero , e possiamo veder facilmente che , riunpetto a molte
oscenità sentenziose di Orazio , moltissime parole sue sono gravi, austere e
diritte per narrazione dei contraddittori medesimi (2). E vediamo tutto dì che
(1) Laerzio in Epicuro. Orazio Epist. lib. I , 1 , 10 , 17; lib. II, 2. Salyr.
lib. II , 4. Od. lib. III , 20 , 30 , e altrove. ( 2) F. Algarolii Saggio sopra
Orazio. V. Francesco Blondel Comp.dePindare et d'Horace. L. Tominasini Mélode
d'étudier ec. A. Baillet I. c. 360 CAPITOLO se la depravazione delle parole e
de' costumi fosse argomento di Epicureismo, oggimai sarebbe epicu. rea tutta la
terra. Stabiliamo per compimento di questo esame, che se vorremo da tutti gli
scherzi canori de' poeti raccogliere inconsideratamente i si stemi e le vite
loro, comporremo piuttosto poemi che istorie. Spargiamo dunque fiori, non
spine, so pra il sepolcro del più filosofo di tutti i poeti. P. Ovidio Nasone
Sulmonese fiori alquanti anni dopo Orazio , nella età anch' egli di Augusto ;
al quale comunquepotesse piacere per la fecondità e per la vivezza , dispiacque
per la lascivia de' versi, o piuttosto, siccome alcuni pensarono e come Ovi dio
medesimo disse , per aver veduto imprudente mente una certa colpa che volle
tacere , e si para gond ad Atteone che fu preda a' suoi cani , percioc chè vide
senza pensarvi Diana ignuda ( 1 ) ; e questa Diana parve a taluno Giulia
sorpresa nelle brac cia di Augusto suo padre ( 2) , e altri indovinarono altri
arcani di oscenità. Ma è molto più giusto ta cere ove tacque Ovidio medesimo,
tuttochè punito ed esigliato alle rive dell'Eusino fosse pienissimo d'i ra, che
fa parlare pur tanto la generazione irrita bile de' poeti. Questo ingegno, nato
per la poesia , amoreggio, e pianse in versi, e fu antiquario , e se gretario
degli eroi e delle eroine anche in versi , e disse le mutazioni delleforme in
nuovi corpi dalla origine del mondo fino a' suoi tempi ; e sempre in versi,
perchè s'egli prendea a scriver prose, usci vano versi spontanei suo malgrado.
Nel molto nu mero de' suoi poemi il più reputato per serietà e per certo
condimento filosofico è quello che ha per titolo le Metamorfosi ; delle quali
benchè sia stato ( 1 ) Ovidio De Ponto lib. II , el . IX; lib . III el. III.
Tristium II et lll , e altrove. (2) V. P. Bayle art. Ovide, B , K.
CINQUANTESIMOPRIMO 361 detto che sentono la decadenza della buona Lati nità e
preparano il mal gusto che poi sopravven ne , e mostrano il fasto giovanile ( 1
) , noi pensiamo di poter dire che sono certamente menogiovenili delle altre
poesie di Ovidio , e ch' egli medesimo, il qualepotea giudicarne quanto i
nostri critici dili cati, le tenne in gran conto, e poichè l' ebbe com piute ,
Io, disse , ho tratta a fine un'opera che nè l'ira di Giove, nè il fuoco , nè
il ferro , nè la vo race vecchiaja potrà abolire. Quel giorno che sul corpo
solamente ha diritto, metta amorte quando vorrà lo spazio diquesta vita
incerta. Con la parte migliore di me volerò sopra le stelle, e il nome no stro
sarà indelebile. Dovunque la romanapotenza nelle terre vinte si estende , sarò
letto dalla bocca del popolo ; e se niente hanno di vero i presagi de' vati,
viverò per fama nella eternità de' secoli ( 2). Senza involgerci ora nell'
esame delle virtù poeti che diquesto componimento, o epico o ciclico ch'ei
voglia dirsi, o di una azione o di mille , o contra rio ad Omero e ad Aristotele
, o favorevole ai poe tici libertinaggi, di che gli scrittori dell'arte sapran
no disputare;noi diremo piuttosto della meraviglia grande che questo poema
eccitò con le narrazioni di tanti mutamenti di forme, i quali non si seppe mai
bene che cosa significassero. Chi dicesse che questi sono delirj d'un poeta
infermo per febbre, direbbe forse lo scioglimento più facile della qui stione ,
ma non il più verisimile, nè il più cortese alla fama e all'ingegno di Ovidio.
Onde vi ebbe chi disse, sotto quelle metamorfosi ascondersi la serie Jelle
mutazioni della nostra terra, e un certo siste ma di storia naturale ( 3) ; il
che parendo poco ido ( 1 ) V. A. Baillel l . c. (2) Metamorph. lib. XV. ( 3)
Roberto Stooekio Act . Erud . 1907. G. A. Fabrizio Bibl . Lat. vol. II. 362
CAPITOLO neo a spiegare tutte quelle favole, fu soggiunto che le idee di
Pitagora, di Empedocle e di Eraclito e la mitologia e la opinione corrente a
quel tempo sono le chiavi di quello enimma. Il perspicace War burton
immagindche le metamorfosi sorgono dalla metempsicosi; e che siccome questa è
la condotta della Provvidenza dopo la morte, così quelle lo sono per lo corso
della vita: e in fatti Ovidio dapprima espone le metamorfosi come castighi
della scelle raggine, e poi introduce nell'ultimo libro Pitagora ad insegnare
ampiamente la metempsicosi ( 1 ). Que sto è il più ragionevole aspetto che
possa prestarsi a quel poema; e se per molte gravi difficoltà non è forse
affatto vero , meriterebbe di essere per la bellezza del pensiere e per onore del
nostro poe ta . Già altrove abbiamo parlato con qualche dili genza della famosa
cosmogonia e teogonia di Ovi dio, e della diversità sua dagli altri sistemi de'
poeti greci, e del Dio anteriore al Caos e agl'Iddii sub alterni, il quale è
Uno e Anonimo nella descri zione Ovidiana ( 2) . Diciamo ora alcuna cosa del
l'accennato luogo delle Metamorfosi ove Pitagora è introdotto ad insegnare il
suo sistema della me tempsicosi, accompagnato coi pensieri di Eraclito e di
Empedocle; imperocchè ivi è scritto che gli uomini attoniti per la paura della
morte temono Stige e le tenebre, ei nomi vani e gli argomenti de' poeti, e i
falsi pericoli del mondo : che le anime non muojono, ma lasciando la prima sede
vivono e alloggiano in nuove case : che tutto si muta , niente finisce: che lo
spirito erra , e di colà viene qui, e di qui altrove, e occupa tutte le membra
, e dalle fiere trascorre ne' corpi umani, e da questi in quel 6) Warburton
Diss. IX . ( 2) Metamorp. lib. I. V. il cap. XVII e XVIII di questa Istoria.
CINQUANTESIMOPRIMO 363 le , e non si estingue in tempo veruno : che niente è
fermo in tutto il giro , e ogni cosa scorre a so miglianza di fiume, e ogni
vagabonda immagine si forma ( 1 ) . Chiunque vorrà legger tutta intera que sta
prolissa narrazione, potrà conoscere che qui ve ramente parla Pitagora; ma poi
tanto vi parla an cora Empedocle ed Eraclito , e tanto Ovidio me desimo , che
finalmente non s'intende chi parli. A dunque il nostro poeta non puddirsi
professore di niuna di queste sette, e pare molto più giusto pen sare ch'egli o
era Accademico, o niente. La serie di questi poeti e il genio di Augusto e del
secolo appresentano un sistema quasi generale di filosofia accademica , e
perciò non si può ameno di ripren dere la franchezza del Deslandes e di altri,
che senza pensare più oltre affasciano insieme Augusto , Me cenate, Agrippa,
Virgilio , Orazio, Ovidio, Tibul lo , Properzio , Livio , e tutti gli altri
grandi uomini di quella età , e li dicono Epicurei ( 2 ). Si vorrebbe separare
da questa general regola M. Manilio, il quale intitold ad Augusto un poema
delle Cose Astronomiche, e si mostro contrario agli Epi. curei e favorevole
agli Stoici ; e, Chi vorrà credere, disse , che il mondo e tante moli di opere
sieno pro dotte da corpuscoli minimi e da cieco concorso ? Una natura potente
per tacito animo e un Iddio è infuso nel cielo , nella terra e nel muré , e go
verna la gran mole, e il mondo vive per movimento d'una ragione, e lo Spirito
Uno abita tutte le par ti , e inaffia l’orbita intera , la quale si volge per
Nume divino , ed è Iddio, e non siadunò per ma gisterio di forluna ( 3). Per
queste e per altre parole ( 6 ) Metarnorp. XV. ( 2) Deslandes Hist. cril. de la
Philos. lib . VII , cap. 30. V, P. Gassendo l. c . (3) Manilio Astronom . I ,
II et IV . .364 CAPITOLO di Manilio fu immaginato ch'egli non era Accade mico ,
ma Stoico e Panteista e precursore dello Spi noza ( 1 ) . Noirichiamiamo a
memoria le cose dette qui degli altri poeti del tempo di Augusto , e più
innanzi degli Stoici, e affermiamo che un verso o due che involti in dubbj e in
equivoci possono sen tir forse un poco di Stoicismo, non fanno uno Stoi co
perfetto , e quando pur lo facessero, uno Stoico non è un Panteista nè uno
Spinoziano. Se le ingiurie de' secoli, che dispersero tanta parte della Istoria
di T. Livio Padovano, non avessero affatto distrutti i suoi dialoghi istorici
insieme e fi losofici, e i suoi libri in cui scrivea espressamente della
filosofia (2) , io credo che noi potremmo co noscere la filosofia della età di
Augusto molto più chiaramente che per tutte le immagini poetiche delle quali
finora abbiam detto, e inoltre potremmo ve dere a quale sistema si atteñesse
egli stesso. Ma non rimanendo altro di lui che parte della sua Istoria , i
curiosi ingegni hanno voluto raccoglier da essa un qualche assaggio della sua
filosofia ; e alcuni lo hanno dileggiato come un superstizioso narrator di
miracoli assurdi e un uom credulo e popolare. Ma per le clausole filosofiche
apposte a molte narra zioni di prodigj ( 3) , e per la fede istorica onde ri
putò necessario raccontare le pubbliche opinioni e i casi scritti negli annali
e nelle memorie antiche , fu molto bene difeso. Giovanni Toland, vaneggian. do
di volerlo difendere assai meglio , lo gravò della maggior villania ; perocchè
lo fece tanto poco su perstizioso, che lo trasformò in Ateo , e poi lo com ( 1
) A. Collin De la liberté de penser. Gio. Toland Orig. Ju daic G. L. Mosemio ad
Cudwort System. int. cap. 4 , S 20. J. Brucker 1. c. S V. ( 2) SenecaEp.100.
G.A.Fabrizio Bibl. Lat. vol. I. )(3) Lipiec 20.Gxva CINQUANTESI MOPRIMO 365
mendo come uomo di buon senno e di esquisito giudizio, e come un saggio
filosofo e un ingegno elevato ( 1 ). Queste arditezze furono confutate am
piamente ( 2) ; e noi lasciando pure da parte molte altre sentenze di Livio ,
lo confuteremo con una sola , ove di certi tempi romani disse : Non ancora era
venuta la negligenza degl'Iddii, che ora tiene il nostro secolo , nè ognuno a
forza ďinterpreta zioni si formava comodigiuramenti e leggi, ma piut tosto ai
giuramenti e alle leggi si accomodavano i costumi ( 3). Queste parole non sono
del Catechi. smo degli Atei.
Agatopisto Cromaziano, di
Buonafede. Appiano Buonafede. Tito Benvenuto Buonafede. Keywords: storiografia
filosofica, filosofia antica, filosofia romana antica. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Buonafede” – The Swimming-Pool Library.
BUONAMICI (Firenze). Filosofo. Grice: There are many Buonamici, so you
have to be careful – this one is a genius – he taught at Pisa, in the M. A.
programme, both Aristotle’s Poetics – imitazione, il tragico, -- and his
‘motus’ – Galileo happened to be his tutee, and the rest is the leaning tower!”
Frequenta lo Studio di Firenze, dove segue il corso del l'umanista Vettori (si
conservano alcune lettere scambiate tra i due). Filosofo naturale e latinista,
si ispira molto agli antichi testi che commenta (Aristotele, Nicomaco…). Tutore
di Galilei a Pisa. Altre opere: “De Motu libri X, quibus generalia naturalis
philosophiae principia summo studio collecta continentur, necnon universae
quaestiones ad libros de physico auditu, de caelo, de ortu et interitu
pertinentes explicantur, multa item Aristotelis loca explanantur et Graecorum,
Averrois, aliorumque doctorum sententiae ad theses peripateticas diriguntur,
apud Sermartellium (Firenze); Discorsi poetici nella accademia fiorentina in
difesa d'Aristotile. Appresso Giorgio Marescotti (Firenze); “De Alimento libri
V, B. Sermartellium juniorem” (Firenze). Galilei, De motu antiquiora” “Quaestiones
de motu elementorum”. BUONAMICI (Francesco)GentiluomoFiorentino,eMedico,eraLet tore di
Filosofia con gran concorso di Scolari (1) nell'Università di Pifa-nel 1569
(2), e nel 1575 (3) . In detta Università avendo Giulio de' Libri altro
Profesfore tacciato il Buonamici, come quello che citaffe testi falfi, questi
una mentita gli diede ; ed effendo state gettate da alcuno in fua scuola certe
cor na , il Buonamici così diffe : Si vede che costui debbe avere in tafa
grande a b éondanza di questa mercanzia, poichè ne porta qua . Egli v insegnò
quaranta tre anni » e letto aveva due volte tutto San T o m m a f o , e in
ultimo gli erano pagate quattrocento feffanta piastre di provvifione . Il buon
gusto nelle belle Lettere congiunse allo studio delle facoltà più gravi ; fu
Accademico Fiorenti no (4); e godette della stima de Granduchi di Toscana (5),
da quali, ficco me eglisteffoafferma(6),
findagiovinettofunodritoeornatodigradiono revoli. Morì ad Orticaja vicino a
Dicomano , ove , ficcome anche alle P a n cole , aveva un Podere ; nel 16o4
(7), e lasciò tutto il fuo ad uno Speziale. Fu
recitatadaAttilioCorfiinquellaPievefulCadavereun’Orazionfunera V. II. P. IV. -
В b b le, (1) Poccianti, Catal. Script. Florentin. pag. 73. (4) Salvini , Fasti
cit. pagg. 248. e 282. (6) Buonamici, Dife.orf.Poetici,DiscorsoVIII.pag іЯў.
annoverò fra i principali Peripatetici di quello Studio . (7) Salvini , Fasti
cit. pag. 355. (3) Poccianti , loc. cit. di Firenze nel Tom. VI. Par. IV. a
car. 55. e fegg. ove (5) Bianchini , Ragionamenti intorno a' Granduchi ,
2318 B U O N A M I C I. le , e a’ 27. di Maggio nell' Accademia Fiorentina
altra Orazione funerale venne recitata da Tommafo Palmerini (8). Di lui hanno
parlato con lode diverfi Scrittori citati dall'Autore delle N o tizie Letter.
ed Istoriche dell'Accademia Fiorentina (9), e dal P. Negri (1o) , il qual
ultimo noi fiam di parere che sbaglj , ove fra gli autori che hanno parlato del
Buonamici registra anche il Crescimbeni , il quale non di questo, m a di Gio.
Francesco Buonamici di Prato ha parlato , ficcome nell' articolo
diquest'ultimodiremo:.IlnostroFrancescofcriffediverfeOpere, lequali, febbene da
alcuni fieno d'ofcurità tacciate (11), fanno conofcere il fuo fape re, la fua
fingolare dottrina, e la sua cognizione anche della Lingua Greca . Eccone il
Catalogo : - I. Francifci Bonamici Florentini e primo loco Philosophiam
ordinariam in almo Gymnasio Pifano profitentis De Motu Libri X. quibus
generalia naturalis Philoso phie principia fummo studio collećfa continentur -
Nec non universe Questiones ad Libros de Physico Auditu , de Cælo , de Ortu és
Interitu pertinentes, explican tur. Multa item Aristotelis loca explanantur ,
či Græcorum Averrois , aliorumque Dostorum Fententie ad Thefes peripateticas
diriguntur ec. Florentiæ apud Bartho lomeum sermartellium1591.infogl.Fu
affailodatoilmetododiquest'Opera, di cui il Piccolomini era uno de' principali
ammiratori . II. Discorsi Poetici detti nell'Accademia Fiorentina in difesa
d'Aristotile . In Firenze per Giorgio Marescotti 1597. in 4. con Dedicatoria a
Baccio Valori fegnata dalle Pancole a XIX. di Fettembre del 1587 (12). In
questi Difcorfi , che fono VIII. risponde alle oppofizioni fatte dal
Castelvetro ad Aristotile . III. De alimentis Libri V. ubi multe Medicorum
Tententie delibantur , ở cum Aristotele conferuntur. Complura etiam Problemata
in eodem argumento notantur, ở quibusdamexGræcaLeếtionepriftinusnitorrestituitur.Venetiis16o1.in4(13);
e Florentie apud Bartholomeum Fermartellium Juniorem 16o3. in 4. IV. Una sua
Lezione fatta sopra ilSonetto del Petrarca, che incomincia : Quando 'l Pianeta
che diffingue l'ore , - n e l l ’ A c c a d e m i a F i o r e n t i n a s o t t
o il C o n f o l a t o d i T o m m a f o d e l N e r o a 3 o . d i Ottobre del
1569, fi conserva a penna in Firenze nel Cod. 1259. della Libre ria Strozziana
(14). V. Lećiiones super I. és 11. Meteororum . Queste Lezioni fopra
l’argomento delle meteore (cui affermava il medefimo Buonamici , per
testimonianza di Monfig. S o m m a i , d' aver per difficilistimo , rispetto
alla difesa d' Aristotile che giudicava effere stato mirabile nelle cofe che
appariscono al fenfo »,ma nell’altre affai ambiguo) efiftevano a penna in
Firenze nella Libreria de Si gnori Gaddi fra Codici mís, paffati , per compera
fattane da Francesco I.I m eradore felicemente regnante, e Granduca di Toscana
, l'anno 1755. nella 鷺 Laurenziana al Cod.
8o5. num. 2. - VI. Filippo Valori (15) fcrive che lasciò delle fue fatiche
fopra la Metafifi ca , ed altro, la quale Metafifica poffeduta da diverfi ,
ebbe in R o m a qualche difficoltà a stamparsi per alcune cofe Filosofiche
stampate anche ne Libri De motu,
ficcomeaffermailsuddettoMonfig.Sommai.IlPoccianti(16)famen Z1OI) C
(8)CosìaffermailSalvinine Fasticit.acar.355.
stentiapennanelTom.III.dellenostreMemorieMSS.
NonfoppiamoPertantoconqualfondamentoilP.Negri acar.835.fiaffermachealBuonamicomancavadistin
nell’紫
degliscrittoriFiorent.acar.188.aflerifcache
zione,echiarezza,echediventassefemprepiùoscuro,
indettaAccademiafuAttilioCorficheinfuamortere-
perchèpigliavalefueLezioni,eleandavaritoccando,e
citòl’OrazionefuneralequandoilCorfilarecitòsulca
ripulendo,ecomeegliintendeva,epresupponevailmede davere nella Pieve, ove fu
depositato . fimo degli altri , a poco a poco le ridase inintelligibili , (9)A
car.214. febbenefettenelfondamentofemprefaldoelefueLezio (1o)
for.degliScrittoriFiorentini,pag;187.Ol niantichefonolemigliori. tre gli
Scrittori citati dal Negri parla con lode di lui anche Filippo Valori ne’
Termini di mezzo rilievo ec, a Caľ, 7• (11) Si vegga Filippo Valori ne” Termini
cit. a car. 7. In alcune Memorie scritte da mano di Monfig. Girola mo Sommaī,
ed inferite nelle Schede Magliabechiane efi (12) Catalog. della Libreria
Capponi , pag. 89. (13) Lipenio , Bibl. real. Medica , pag. i1.
(14)Salvini,Fafficit.pag zoz. (15) Loc. cit. (16) Loc. cit. - -
I697. in foglio volante . (17) Loc. cit (18) oservaz, fopra i Sigilli antichi ,
T o m . I: pag. 19. (19) Efistono presso di noi nel Tom. III. delle nostre -
Memorie mfs. a car. 835. (zo) Descrizione della Provincia del Mugello, pag.
265. 5 B U O N A M I C I. 2319 zionedecommentar.inLogicamở EthicamlasciatidalnostroAutore;ilNe
gri (17) accenna un fuo Traćiatus Logice efiftente ms. nella Libreria del P a
lazzo Ducale de' Medici , il quale è indirizzato a Lelio Torello Giureconful
to, e incomincia : Multa profećio, variaque_ec; e ilchiariffimo Sig. Domeni co
Maria Manni (18) fa ricordanza d'una Cronica fcritta a mano da France fco
Buonamici efiftente nella Libreria Gaddi pure in“Firenze . Dalle schede
Magliabechiane comunicateci dal chiariffimo Sig. Canonico Angiolo Maria Bandini
(19) apprendiamo ch'era opinione che il Cavaliere Aquilani aveffe molti Scritti
e Opere da stamparfi del nostro Autore . D a ciò che abbiamo fin qui detto ci
fembra di poter afferire che il nostro Autore fia diverso da quel Dottor
Francesco Buonamici morto a 23. di Set tembre del 16o3. il quale ha il suo
deposito nella Chiefa del Piviere di S. B a bila detto anche S. Bavello e S.
Bambello nella Provincia del Mugello in T o fcana , ilquale di tutta la sua
eredità lafciò che foffe fatto un fondo per m a n tenimento a Pisa di tre
giovani parte di S. Gaudenzio, e parte di Dicomano con obbligo di addottorarfi
, del quale fa menzione il Dott. Giuseppe Maria Brocchi(2o), ma
senzaaccennarefefiaScrittored'Operaalcuna. V” è stato anche un Francesco
Giuseppe Buonamici , di cui fi ha alle stam pe un Elegia, ed un Epigramma in
Lingua Latina per la nafcita di Giacomo Augusto Lorenzo Ferdinando Maria figlio
d'Amedeo del Pozzo ec. In Milano. Francesco
Buonamici. Keywords: Aristotele, filosofia naturale, Galilei, razionalismo,
aristotelismo pisano, de imitazione – aristotele – poetica – mimica – de motu –
muggerbrydge --. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Buonamici” – The Swimming-Pool Library.
BUONARROTI Grice: “Some call him
Michelangelo, but that’s rude!” -- See
the study of Buonarroti’s Moses by Freud, “filosofia”
Buonsanti
(Ferrandina). Filosofo. Grice: “I like Buonsanti; Strawson calls him a
veterinarian, but I call him a philosopher,, for surely he is a philosophical
zoologist – he philosoophised, like Aristotle did, on the comparative
physiology and anatomy of ‘human’ and pre-human.!” Esponente di spicco della
storia della medicina veterinaria italiana ed europea è stato una delle figure
più rappresentative della Scuola veterinaria milanese. Diresse l'Enciclopedia medica italiana edita
da Vallardi e La Clinica veterinaria (di cui fu anche fondatore). Altre opere: Dizionario dei termini antichi e
moderni delle scienze mediche e veterinarie Manuale delle malattie delle
articolazioni Trattato di tecnica e terapeutica chirurgica generale e speciale
La medicina Veterinaria all'Estero, organizzazione dell'insegnamento e del
servizio sanitario. Dizionario Biografico degli Italiani. Nicola Lanzillotti
Buonsanti. Keywords: etimologia di ‘veterinario’ -- animale; filosofia e
medicina nella Roma antica. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Buonsanti” – The
Swimming-Pool Library.
Buonsanto (San Vito dei Normanni). Filosofo. Grice: “Buonsanto is a
good one – I call him the Italian Wittgenstein; he talks of a reasoned grammar
(grammatical ragionata) and not of rules but regoletta – and he like Austin
speaks of the genius (il genio) del linguaggio – he speaks of a ‘philosophical
approach’ to grammar – of ‘proposizioni’ and the rest – of etimologia, and
sintassi, so he is into implicature!”
Filosofo pontaniano italiano. Nato nella cittadina salentina nell'allora
via Vento (oggi via Cesare Battisti), qui compie i suoi primi studi classici. Fattosi
domenicano, non ancora ventenne, entra nel convento dei Padri predicatori di
San Vito dei Normanni, ove si dedica allo studio della filosofia
scolastica. Diventando educatore, si
distingue per le sue idee innovatrici nei metodi didattici, diventando ben
presto un vero luminare del pensiero pedagogico della cittadina. Diventa anche
un attivo sostenitore del movimento repubblicano, e insieme al notaio Carella,
porta dalla vicina Brindisi un albero di naviglio per piantarlo, in segno di
libertà, nella piazza antistante il Castello. Le sue convinzioni, però, lo
costringono a fuggire da San Vito ed egli ripiega prima a Ostuni e poi a
Martina Franca, da cui raggiunge, da ultimo, il convento di San Domenico a
Napoli, dove muore. La città natale ha
dedicato al suo nome una scuola media cittadina. Dizionario Biografico degli Italiani. Altre
opere: “Etica iconologica”; “Il sistema metrico”; “Geografia” “Storia del Regno
di Napoli”; “Antologia Latina”; “Sistema d'istruire i giovanetti”. By planting
the tree, Buonsanti meant that he wanted peace. Etica iconological: children
learn by imitating: ‘sistema per educare i giovinetti” -- Vito Buonsanti. Vito
Buonsanto. Keywords: Peirce, icon, Grice, iconic, iconologia, eicon, icon:
Peirce, icon, Grice, iconic, iconologia, eicon, icon. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Buonsanto” – The Swimming-Pool Library.
Burgio (Palermo). Filosofo.. Grice: “You gotta love Burgio: my
favourite of his philosophical pieces are his study on the tradition,
development and problems of ‘dialettica’ – from Athenian onwards – and his
explorations of contractualism, since I’ve been called one – a contractualist I
mean, as so was Grice [G. R. Grice].” --
Alberto Burgio Deputato della Repubblica Italiana LegislatureXV
Legislatura Gruppo parlamentareRifondazione Comunista CoalizioneL'Unione
CircoscrizioneLombardia 3 Incarichi parlamentari giunta per il regolamento; XI
Commissione (Lavoro pubblico e privato); Commissione esaminatrice del premio
Lucio Colletti dal 28 luglio 2006 Dati generali Partito politicoPRC Titolo di
studioLaurea in lettere e filosofia Professionedocente universitario Alberto
Burgio (Palermo), filosofo.. Nato a
Palermo il 13 maggio 1955, dal 1993 insegna Storia della filosofia presso
l'Bologna. È stato eletto deputato al Parlamento della Repubblica alle elezioni
politiche del 2006 (XV legislatura). Si
è occupato prevalentemente di storia della filosofia politica e di filosofia
della storia con studi su Rousseau e l'idealismo classico, la teoria della
storia tra Kant e Marx e il marxismo italiano (Labriola e Gramsci), il razzismo
e il nazismo. Altre opere: “Filosofia
politica: eguaglianza, interesse comune, unanimità” (Napoli, Bibliopolis). Rousseau,
la politica e la storia. Tra Montesquieu e Robespierre, Milano, Guerini);
“Robespierre” (Napoli, La Città del Sole); “Italia pre-aria” (Bologna, Clueb);
“L'invenzione dell’ario” Studi su razzismo e revisionismo storico, Roma, manifestolibri);
“Nel nome dell’ario. Il razzismo nella storia d'Italia” (Bologna, Il Mulino); “Modernità
del conflitto. Saggio sulla critica marxiana del socialismo, Roma, DeriveApprodi);
“Struttura e catastrophe” Kant Hegel Marx, Roma, Editori Riuniti); La guerra
dell’ario, Roma, manifestolibri); Gramsci storico. Una lettura dei
"Quaderni del carcere", Roma–Bari, Laterza); “La forza e il diritto.
Sul conflitto tra politica e giustizia” (Roma, DeriveApprodi); Guerra. Scenari
della nuova "grande trasformazione", Roma, DeriveApprodi); “Labriola
nella storia e nella cultura della nuova Italia, a cura di, Macerata, Quodlibet);
Escalation. Anatomia della guerra infinita, (Roma, DeriveApprodi); “Il contrattualismo”
(Napoli, La Scuola di Pitagora); “Dia-lettica, co-loquenza:Tradizioni,
problemi, sviluppi” (Macerata, Quodlibet); “Per Gramsci. Crisi e potenza del
moderno, Roma, DeriveApprodi); “Manifesto per l'università pubblica” (Roma,
DeriveApprodi); “Senza democrazia. Un'analisi della crisi, Roma, DeriveApprodi);
“Nonostante Auschwitz. Il ritorno del razzismo in Europa, Roma, DeriveApprodi);
“Rousseau e gli altri. Teoria e critica della democrazia tra Sette e Novecento,
Roma, DeriveApprodi); “Il razzismo, con Gianluca Gabrielli, Roma, Ediesse); “Identità
del male. La costruzione della violenza perfetta” (Milano, FrancoAngeli); “Gramsci.
Il sistema in movimento, Roma, DeriveApprodi); “Questioni tedesche, a cura di,
Mucchi, Modena, («dianoia»). “Orgoglio e
genocidio. L'etica dello sterminio nella Germania nazista” (Roma, DeriveApprodi);
“Il sogno di una cosa. Per Marx, Roma, DeriveApprodi); “Critica della ragione
razzista, Roma, DeriveApprodi. Any Oxford philosophy tutor who is
accustomed to setting essay topics for his pupils, for which he prescribes
reading which includes both passages from Plato or Aristotle and articles from
current philosophical journals, is only too well aware that there are many
topics which span the centuries; and it is only a little less obvious that
often substantially 66 Paul Grice similar positions are propounded
at vastly differing dates. Those who are in a position to know assure me that
similar correspondences are to some degree detectable across the barriers which
separate one philosophical culture from another, for example between Western
European and Indian philosophy. Alberto
Burgio. Keywords: filosofia aria, filosofia occidentale – Grice: the east and
west --. “Those in a position to know” ostrogoto, longobardo, ario, ariano,
mistica, scuola di mistica, lingua, religione, l’italia longobarda, l’italia ostrogota
-- Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Burgio” – The Swimming-Pool Library.
Burtiglione.
Cabeo
(Ferrara). Filosofo. Grice: “You’ve got to love Cabeo;
unless, if you are sailor like me – he almost invented the North Pole – he
philosophised on magnetism – a phenomenon which the Graeco-Romans found ‘magic’
(vide Carini, “L’etimologia del megnete”) – Grice: “The homerotic associations
are soon discovered by the super-hero, “Magneto.”” -- Essential Italian
philosopher. Con il suo nome è stato chiamato il cratere lunare Cabeus. Novizio
della Compagnia di Gesù, ebbe Giuseppe Biancani come insegnante di matematica
nel collegio gesuitico di Parma dove compiuti i suoi studi fu docente di
filosofia per molti anni e ricevette gli ordini sacerdotali. Abbandonato
l'insegnamento fu predicatore in varie città italiane mantenendo sempre stretti
rapporti di familiarità con Ferdinando Gonzaga e Francesco d'Este. Cabeo
prese parte alla contesa tra Bologna e Ferrara sull'introduzione del Reno nel
Po Grande avvenuta negli anni 20 del seicento, prendendo le parti dei ferraresi
e opponendosi alle teorie di Benedetto Castelli Si stabilì a Genova dove
conobbe Giovanni Battista Baliani divenendone amico. Nel suo commento alle
Meteore di Aristotele Cabeo sostenne e testimoniò la priorità della scoperta
della legge di caduta dei gravi dello scienziato genovese rispetto a quella di
Galilei. Cabeo collaborò con vari fisici del suo tempo su argomenti che
mettevano in discussione le ricerche di Galilei: con lo stesso Baliani a
Genova, con il Renieri a Pisa, con il Riccioli, suo amico e allievo anche lui
del Biancani, con il quale conduce a Ferrara esperimenti sulla caduta dei
gravi. Soggiorna a Roma nello stesso periodo in cui era presente nMarin
Mersenne, il segretario dell' Europa dotta, che vi si trovava in occasione
dell'elezione di Carafa a generale dei gesuiti. Torna a Genova per
dedicarsi all'insegnamento nel collegio gesuitico. Cabeo compone “Philosophia
magnetica” (Ferrara) criticata gli studiosi galileiani. Sostene l'imprescindibile
necessità che ogni asserzione scientifica fosse sostenuta dall'esperienza e,
sulla base degli studi di Maricourt, Porta, Gilbert, e Garzoni, assere, dopo
aver condotto accurati esperimenti, che la terra possede una qualità magnetica
che assieme alla gravità faceva sì che la terra e stabile e immobile. Define il
fenomeno della repulsione elettrica. “In quatuor libros Meteorologicorum
Aristotelis commentaria,et quaestiones quatuor tomis compraehensa”, o
“Philosophia experimentalis” si schiera a difesa della priorità di Baliani e,
nel criticare in nome dell'osservazione e dell'esperimento la concezione metafisica
aristotelica, introduce la presentazione di questioni scientifiche attuali. Il
saggio e condotto in duri toni anti-galileiani con un'aspra contestazione del
fenomeno della marea così com'e descritto da Galilei. Sostene invece che la
marea e dovuta all'ebollizione operata dalla Luna di un spirito sulfureo e
salnitrosio presente sul fondo del mare. Sostenne la validità scientifica
dell'alchimia, una "philosophia chimica" degna di studio e
osservazione. Idraulici italiani , Fondazione, Dizionario Biografico
degli Italiani. A. Ingegno, Op. cit.
Claudii Berigardi Circulus Pisanus De veteri et peripatetica philosophia
in Aristotelis libros de Coelo, Utini. Galilei, Opere (ediz. naz.), Le opere
dei discepoli di Galileo Galilei, I, L'Accademia del Cimento, Firenze, Fulvio
Testi, Lettere, Maria Luisa Doglio, Bari, Evangelista Torricelli, Faenza, Lorenzo
Barotti, Memorie istoriche di letterati ferraresi, Ferrara, Girolamo
Tiraboschi, Storia della letteratura italiana, VFirenze, Timoteo Bertelli, Sopra
Pietro Peregrino di Maricourt e la sua epistola "De Magnete", in
Bull. di bibliogr. e di storia delle scienze mat. e fisiche pubbl. da B. Boncompagni,
Pietro Riccardi, Biblioteca matematica italiana, Modena; Raffaello Caverni,
Storia del metodo sperimentale in Italia, II, Firenze, Silvio Magrini, Il
"De Magnete" del Gilbert e i primordi della magnotologia in Italia in
rapporto alla lotta intorno ai massimi sistemi, in Archivio di storia della scienza,
Jean Daujat, Origines et formation de la théorie des phénomènes électriques et
magnétiques, Paris, Lynn Thorndike, A History of magic and experimental
Science, New York, Alexandre Koyré, Etudes d'histoire de la pensée scientifique,
Paris, Serge Moscovici, L'expérience du mouvement. Jean Baptiste Baliani disciple
et critique de Galilée, Paris, Claudio Costantini, Baliani e i gesuiti.
Annotazioni in margine alla corrispondenza del Baliani con Gio. Luigi
Confalonieri e Orazio Grassi, Firenze, Maria Bellucci, La filosofia naturale di
Claudio Berigardo, in Rivista Critica di Storia della Filosofia, Charles
Coulston Gillispie, Dictionary of Scientific Biography, New York, Scribners, John
Lewis Heilbron, Electricity in the 17th and 18th Centuries. Los Angeles: University
of California Press, Cesare Maffioli, Out of Galileo, The Science of Waters, Rotterdam:
Erasmus Publishing, Peter Dear, Discipline and Experience: The Mathematical Way
in the Scientific Revolution. Chicago: University of Chicago Press, 1995. Maria
Teresa Borgato, Niccolò Cabeo tra teoria ed esperimenti: le leggi del moto, in
G.P. Brizzi and R. Greci (ed), Gesuiti e Università in Europa, Bologna: Clueb, Craig
Martin, With Aristotelians Like These, Who Needs Anti-Aristotelians? Chymical
Corpuscular Matter Theory in Niccolò Cabeo's "Meteorology", in Early Science
and Medicine, Carlos Sommervogel, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus. Niccolò
Cabeo, su TreccaniEnciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana. Niccolò Cabeo, su sapere, De
Agostini. Alfonso Ingegno, Niccolò
Cabeo, in Dizionario biografico degli italiani, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana. Opere di Niccolò Cabeo / Niccolò Cabeo (altra
versione), su openMLOL, Horizons Unlimited srl. Niccolò Cabeo, in Galileo Project,
Rice University. Ferrara Genova. Noto anche come Nicolaus Cabeo , italiano
gesuita filosofo , teologo , ingegnere e matematico. I struito nel collegio dei
Gesuiti a Parma. Passa i prossimi due anni a Padova e ha trascorso studia in
Piacenza prima di completare tre anni di studio in filosofia a Parma. Ha
trascorso altri quattro anni a studiare teologia a Parma e l'apprendistato di
un altro anno di a Mantova . Ha poi insegnato teologia e la matematica a Parma
, poi è diventato un predicatore. Per un
certo periodo ha ricevuto il patrocinio dei Duchi di Mantova e del Este a
Ferrara. Durante questo periodo è stato coinvolto in idraulica progetti. Egli
avrebbe poi tornare a insegnare la matematica ancora una volta in Genova , la
città dove sarebbe morto. Egli è noto per i suoi contributi alla fisica
esperimenti e osservazioni. Egli ha osservato gli esperimenti di Baliani per
quanto riguarda la caduta di oggetti, e ha scritto su questi esperimenti
osservando che due oggetti diversi cadono nello stesso lasso di tempo,
indipendentemente dal mezzo. Inoltre ha effettuato esperimenti con pendoli e
osservato che una carica elettricamente corpo può ottenere oggetti non
elettrificato. Egli ha anche notato che due oggetti carichi respinti a
vicenda. Le sue osservazioni sono state pubblicate nelle opere,
Philosophia Magnetica e in quatuor libros Aristotelis meteorologicorum
Commentaria. La prima di queste opere esaminato la causa della Terra magnetismo
ed è stata dedicata ad uno studio del lavoro di Gilbert . Pensato alla Terra
immobile, e quindi non ha accettato il suo movimento come la causa del campo
magnetico. Describe attrazione elettrica in termini di effluvi elettrici,
rilasciato sfregando alcuni materiali insieme. Questi effluvi spinto nell'aria
circostante spostarlo. Quando l'aria riportato nella sua posizione originale,
portava corpi leggeri con essa facendole muovere verso il materiale attraente.
Entrambi Accademia del Cimento e Boyle eseguiti esperimenti con vuoti a
tentativi di confermare o smentire le idee di Cabeo. La sua seconda
pubblicazione Cabeo era un commento di Aristotele Meteorologia. In questo
lavoro, ha esaminato attentamente una serie di idee proposte da Galilei , tra
cui il movimento della terra e la legge di caduta dei gravi. Si è opposto alle
teorie di Galileo. Anche discusso la teoria del flusso d'acqua proposta da
allievo di Galileo, Castelli . Lui e Castelli sono stati coinvolti per una
disputa nel nord Italia circa il reinstradamento del fiume Reno. La gente di
Ferrara erano su un lato della controversia e Cabeo era il loro avvocato.
Castelli e il favorite dell’altro lato della controversia e agiva come agente
di Urbano VIII. Anche discusso alcune idee su alchimia in questo saggio. Il
cratere Cabeus sulla Luna porta il suo nome. Il LCROSS progetto ha scoperto la
prova di acqua nel cratere Cabeus. Guarda anche Storia di Geo-magnetismo Elenco
dei cattolici-scienziati chierici Riferimenti Heilbron, JL, energia elettrica
nei secoli 17 e 18. Los Angeles: University of California Press, Maffioli,
Cesare, Out of Galileo, The Science of Waters. Rotterdam: Erasmus Publishing, Sommervogel
, Bibliothèque de la Compagnie de Jesus . Bruxelles: Gillispie, Charles
Coulston , Dizionario della biografia scientifica 3. New York: Scribners, Borgato, Maria
Teresa, Niccolò Cabeo Tra Teoria ed Esperimenti: le leggi del moto , in GP
Brizzi e R. Greci , Gesuiti e Università in Europa, Bologna: Clueb, Caro Peter.
Disciplina e Esperienza: Il modo matematico nella rivoluzione scientifica .
Chicago: University of Chicago Press. Nicolaus Cabeus. Niccolò Cabeo. Keywords:
la terra e immobile per la sua qualita magnetica, la marea e prodotto della
ebullizione di uno spirito sulfureo e salnitroso nel fondo del mare. Refs.:
Luigi Speranza, "Grice e Cabeo," per Il Club Anglo-Italiano, The
Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria, Italia.
Cacciari:
Grice: “If I were today to chose a philosophical piece by Cacciari that would
be his ‘angelo’ – quite a concept! If Whitehead is right, as I claim he is,
when he says all philosophy is footnotes to Cratylo, Plato does deal with
‘aggelos’ as ‘metaxu’ which he then develops in Symposium – Cacciari, like
Reale, are fascinated by this!” – Grice: “Solomon, who read it, illustrated
Alcebiades as Eros between Dionisos and Apollo!” -- ssential Italian
philosopher. Massimo Cacciari (n. Venezia) è un filosofo, politico, accademico
e opinionista italiano, ex sindaco di Venezia. Di ascendenze emiliane per
via paterna (il nonno Gino Cacciari, di Medicina, si era trasferito a Venezia
per dirigere i cantieri navali della città), è figlio di Pietro, pediatra, e di
una casalinga proveniente da una famiglia di artisti. Dopo aver
frequentato il Ginnasio Liceo Marco Polo di Venezia, si è laureato in Filosofia
nel 1967 all'Università degli Studi di Padova, con una tesi sulla Critica del
Giudizio di Immanuel Kant, con relatore Dino Formaggio. Ancora studente, fu
collaboratore dei professori Carlo Diano, Sergio Bettini e Giuseppe
Mazzariol. Carriera accademica Nel 1980 diviene professore associato di
Estetica presso l'Istituto di Architettura di Venezia, dove nel 1985 diventa Professore.
Nel 2002 fonda la Facoltà di Filosofia dell'Università Vita-Salute San Raffaele
a Cesano Maderno, di cui è preside fino al 2005. È tra i fondatori di alcune
riviste di filosofia politica, che hanno segnato il dibattito dagli anni
sessanta agli anni ottanta, tra cui Angelus Novus, Contropiano, il Centauro,
Laboratorio politico. Al centro della sua riflessione filosofica si
colloca la crisi della razionalità moderna, che si è rivelata incapace di
cogliere il senso ultimo del reale, abbandonando la ricerca dei fondamenti del
conoscere. La sua visione muove dal concetto di "pensiero negativo",
ravvisato nelle filosofie di Friedrich Nietzsche, di Martin Heidegger e di
Ludwig Wittgenstein, per risalire ai suoi presupposti in alcuni aspetti della
tradizione religiosa e del pensiero filosofico occidentali. Ha pubblicato
numerose opere e saggi, tra i quali meritano una particolare attenzione: Krisis
(del 1976); Pensiero negativo e razionalizzazione; (1977), Dallo Steinhof
(1980), Icone della legge (1985), L'angelo necessario (1986), Dell'inizio
(1990), Della cosa ultima (2004) vincitore del Premio Cimitile. Hamletica,
Adelphi, Milano, 2009 è il suo lavoro più recente. I volumi Icone della legge e
L'angelo necessario presentano, inoltre, alcune pagine dedicate alla filosofia
dell'icona e agli esiti del pensiero del mistico russo Pavel Aleksandrovič
Florenskij. Tra i numerosi riconoscimenti sono da ricordare la laurea
honoris causa in Architettura conferita dall'Università degli Studi di Genova
nel 2003, la laurea honoris causa in Scienze politiche conferita dall'Bucarest
nel 2007 e la laurea honoris causa in "filologia, letteratura e tradizione
classica" conferita dall'Bologna nel . Attualmente è Presidente
della fondazione Gianni Pellicani e
insegna Pensare filosofico e metafisica presso la Facoltà di Filosofia
dell'Università Vita-Salute San Raffaele di Milano, di cui è stato anche
prorettore vicario. Suo fratello Paolo è stato deputato di Rifondazione
Comunista tra il 2006 e il 2008. Carriera politica In Potere Operaio e
nel PCI Da giovane fu un politico militante e occupò con gli operai della
Montedison la stazione di Mestre. Collaborò negli anni sessanta alla rivista
mensile Classe operaia e, dopo contrasti interni tra Mario Tronti, Alberto Asor
Rosa e Toni Negri (il quale fu un incontro essenziale per la sua formazione),
diresse insieme ad Asor Rosa la rivista, definita di "materiali
marxisti", Contropiano con la quale si tentò la riunificazione del gruppo.
Ma il tentativo fallì e il gruppo veneto trasformò la rivista nel giornale
Potere Operaio "Giornale politico dagli operai di Porto Marghera" a
cui Cacciari, deluso, non aderì. In seguito entrò nel Partito Comunista
Italiano, ricoprendo cariche apparentemente lontane dai suoi interessi filosofici:
responsabile della Commissione Industria del PCI Veneto negli anni settanta, fu
poi eletto alla Camera dei deputati dal 1976 al 1983, e fu membro della
Commissione Industria della Camera. Sindaco di Venezia (1993-2000) Fu
sindaco di Venezia dal 1993 al 2000 schierato tra i principali sostenitori de I
Democratici di Romano Prodi tanto che si parlò di lui come un probabile leader
dell'Ulivo. Fin dall'inizio della sua attività politica vide nel federalismo
una tradizione da recuperare per i progressisti italiani laddove buona parte
dei dirigenti della sinistra vedevano in questa attenzione agli ideali
federalisti un freno al consenso elettorale del centro-sud. In preparazione
delle elezioni regionali del 2000, era convinto che per vincere in una regione
tradizionalmente moderata, la sinistra avrebbe dovuto agganciare una parte
dell'elettorato in fuga dalla ex DC e per questo scopo tentò di
"aprire" ad un'alleanza con la Lega Nord (poi disapprovata dal
centro-sinistra italiano), e mosse in questa direzione politica alcuni
significativi passi, ma non riuscì a convincere fino in fondo l'elettorato
autonomista. Nel 1997 fu sua la volontà di realizzare il progetto per
edificare il ponte di Calatrava, il quale ha portato continue polemiche con la
Corte dei conti nel corso degli anni. Europarlamentare e consigliere
regionale veneto Alle europee del 1999 si candida con la lista de I Democratici
risultando eletto in due circoscrizioni: lui ha optato per quella
nord-occidentale. La sua sconfitta alle Regionali del 2000, quando fu
candidato per la presidenza della regione Veneto, fece tramontare l'ipotesi che
potesse diventare il futuro leader dell'Ulivo. Cacciari ottenne in quella
tornata il 38,2% dei voti, uscendo sconfitto dal rappresentante della Casa
delle Libertà Giancarlo Galan, che ricevette il 54,9% dei consensi. In quella
tornata elettorale Cacciari ottenne un seggio da consigliere regionale: per
questo si dimise, per incompatibilità, da europarlamentare. Sindaco di
Venezia (2005-) Nel 2005 annunciò l'intenzione di ricandidarsi per la seconda
volta a sindaco di Venezia. I partiti di sinistra dell'Ulivo, avevano però, già
raggiunto l'accordo per la candidatura unitaria del magistrato Felice Casson,
ma Cacciari dichiarò di non voler rinunciare alla propria candidatura, anche a
costo di spaccare l'unità della coalizione, come effettivamente avvenne, con
Cacciari sostenuto da UDEUR Popolari e La Margherita e Casson appoggiato da
tutti gli altri partiti del centrosinistra. Al primo turno delle
votazioni Casson ebbe il 37,7% dei voti, mentre Cacciari si fermò al 23,2%;
sfruttando le divisioni presenti in maniera ancora più acuta nel centrodestra a
Venezia, furono proprio i due rappresentanti del centro-sinistra ad andare al
ballottaggio. A sorpresa Cacciari, seppur sostenuto da liste più deboli, riuscì
a far leva sull'elettorato moderato e vinse la sfida con 1 341 voti di
vantaggio sul suo competitore (50,5% contro 49,5%). L'inattesa vittoria
del politico-filosofo causò malumori all'interno della coalizione (Casson
commentò il risultato esclamando: "Ha vinto Cacciari? Allora ha vinto la
destra!") e una particolare situazione nel consiglio comunale veneziano:
la Margherita, con il 13,4% di voti, ebbe diritto a ben 26 seggi, (mentre i DS,
che ottennero il 21,2%, si dovettero accontentare di 6 seggi) e l'UDEUR,
nonostante un modesto 1,4%, si accaparrò 2 seggi (a differenza di Rifondazione
Comunista che con il 6,8% si aggiudicò un solo seggio). Nel complesso,
quindi, la coalizione Cacciari, con il 14,8% dei suffragi, ebbe diritto a 28
seggi, mentre il raggruppamento di Casson, con il 41%, risultò possessore di 9
seggi. Ciò consentì a Cacciari, iscritto alla Margherita, di cui era esponente
di punta in Veneto, di poter governare la città con una solida maggioranza
consiliare. In occasione delle successive elezioni regionali del 2005,
delle elezioni politiche del 2006 e delle amministrative del 2007 Cacciari mise
in evidenza quella che egli chiamava la questione settentrionale. Il 2
novembre 2009, anche deluso dall'evoluzione del Partito Democratico, annunciò
l'abbandono della politica attiva dopo la conclusione del mandato di sindaco,
avvenuta nell'aprile . Abbastanza accesa la politica condotta dalla sua
giunta contro gli ambulanti abusivi e molto contestate furono anche le
ordinanze che, ai fini del decoro urbano, imponevano il divieto di vendere dei
cibi da asporto presso la piazza San Marco, di girare a torso nudo, di
sdraiarsi in terra ecc. Nel 2007 inoltre, con la creazione del festival di Roma
da parte dell'allora sindaco Walter Veltroni, espresse disappunto nel caso in
cui quello di Venezia ne fosse stato oscurato. Non pochi gli attriti con la
Lega Nord in vista della sua intenzione di realizzare un campo Sinti, nella
zona di Mestre. Celebre poi la campagna che favoriva l'uso dell'acqua pubblica
in contrapposizione all'acquisto di quella in bottiglia. A lui si deve il
restauro di Palazzo Grassi e di Punta della Dogana. Il 23 luglio , a
Mogliano Veneto, presentò il manifesto politico Verso Nord, un'Italia più
vicina, diretto a chi non si riconosceva né nel PD, né nel PdL e voleva una
politica per il Nord diversa da quella attuata dalla Lega. Il manifesto si è
poi trasfuso in un partito politico chiamato appunto Verso Nord, nato
ufficialmente il 12 ottobre . Pensiero Massimo Cacciari nel 1976
Nelle sue prime opere (Krisis, 1976, Pensiero negativo e razionalizzazione,
1977) Massimo Cacciari sviluppa la sua riflessione che, prendendo spunto da
Friedrich Nietzsche, Ludwig Wittgenstein e Martin Heidegger, conferma «... la
fine della razionalità classica e dialettica e l'emergere pieno, costruttivo,
rifondativo e non distruttivo [...] del "pensiero negativo".»
Dall'analisi della cultura viennese e mitteleuropea, che si forma sullo sfondo
dei grandi mutamenti del sistema capitalistico tra l'800 e il '900, Cacciari
identifica una società reazionaria incapace di aprirsi alla modernità e
improntata al nihilismo, punto d'arrivo del fallimento del pensiero dialettico
della scuola hegeliano-marxista. In quest'ambito si origina il pensiero
negativo (Negatives Denken) che ad iniziare da Schopenhauer sembra collegarsi
all'irrazionalismo ma che in realtà è la conseguenza ultima della tradizione
metafisica occidentale che pretendeva di superare ogni contraddizione e la
negatività dell'esistenza stessa tramite quella libera volontà, coerentemente
negata da Nietzsche e ancora presente invece nell'ascesi schopenhaueriana, come
strumento per la liberazione dal dolore di vivere[25]. La crisi della
metafisica occidentale è anche dimostrata dalla fiducia nella tecnica,
presuntuosa esaltazione di quella ragione che invece rivela il sostanziale
fallimento dei valori ultimi che dovrebbero guidare il progresso umano: « ...la
tecnica realizza la direzione implicita della metafisica modernama nel realizzarla
ne critica e liquida anche l'idea centrale [il fondamento originario]» che era
la certezza dei valori. Da qui un'epoca caratterizzata dal nulla dei valori e
dalla fine della filosofia ormai rivolta «tutta al passato, a prima della
ratio»[26] Con l'avvento del pensiero negativo finalmente ci si libera
«da un ideale totalitario del sapere, per cui non si dipende più da un ordine
naturale, fisso ed immutabile, di cui la ragione scopre le leggi, ma si
interviene creativamente, dando ordine alle cose, in una molteplicità di
saperi».[27] Nelle sue ultime opere Cacciari intreccia la riflessione
filosofica con quella teologica quasi risalendo ad una tradizione
interpretativa platonica. Se ormai la filosofia si è specializzata e frantumata
in una serie di campi specifici che cosa vorrà dire "pensare" al suo
stesso inizio? Cacciari cerca la risposta in quella tradizione
filosofico-teologica che pone il principio, l'"inizio" nella nozione
di "Deus-Esse".[28] Fin dal libro primo della sua opera
filosofica, Dell’Inizio, Cacciari si colloca su un terreno complementare e
diametralmente opposto a quello di Emanuele Severino: se il primo evidenzia la
contingenza dell'originato, il secondo enfatizza l'unicità eterna dell'origine.
Mentre per Cacciari l’originario è inizio a-logico, che conserva sempre
inalterata la possibilità di non essere inizio di qualcosa che altro-da-sé, di
negarsi come inizio e che quindi non esista originato alcuno, secondo Severino,
invece, l’originario è la struttura logico-necessaria di significati il cui
contenuto è tutto ciò che è, tale per cui non è mai potuto esistere, non è mai
esistito e non potrà mai esistere alcun ente non originato da quell'unica
totalità iniziale. Secondo Severino, la veracità di Dio e del Destino prevale
sulla Sua onnipotenza, nel senso che è inevitabile e scontata in partenza la
vittoria sul nemico, mentre è impossibile che Egli fugga davanti ad esso,
finendo con il cadere nel nulla, il proprio contrario.[29] Citazioni
«Caro C., non possiamo proseguire la nostra via che attraverso lo straniero che
ospitiamoe che chiamiamo 'nostro' Io. Questo è il vero volto dell'altro, del
prossimo ineludibile, appiccicato a noi come un incubo! Hospes / hostis,
necessariamente. 'Assicurarcelo' è impossibile.» (Massimo Cacciari, Della
cosa ultima, Adelphi, Mi, 2004, pag. 135) «Pietà afferra il poeta —
pericolosissima pietà, sul limite estremo della misericordia inordinata.»
(Massimo Cacciari, "Della cosa ultima", Adelphi, Mi, 2004, pag.
251) Opere Introduzione di Massimo Cacciari a Georg Simmel, Saggi di
estetica, Padova, 1970 Qualificazione e composizione di classe, in Contropiano
n. 2, 1970 Ciclo chimico e lotte operaie, con S. Potenza, in Contropiano, n. 2,
1971 Dopo l'autunno caldo: ristrutturazione e analisi di classe, Marsilio,
Padova, 1973 Pensiero negativo e razionalizzazione. Problemi e funzione della
critica del sistema dialettico, 1973 Metropolis, Roma, Officina, 1973 Piano
economico e composizione di classe, Feltrinelli, 1975 Lavoro, valorizzazione,
cervello sociale, in Aut Aut, n. 145-146, Milano, 1975 Note intorno a «sull'uso
capitalistico delle macchine» di Raniero Panzieri, in Aut Aut, n. 149-150,
Milano, settembredicembre 1975 Oikos. Da Loos a Wittgenstein, con Francesco
Amendolagine, Roma, 1975 Krisis, Saggio sulla crisi del pensiero negativo da
Nietzsche a Wittgenstein, Feltrinelli, 1976 (ottava edizione nel 1983) Pensiero
negativo e razionalizzazione, Marsilio, Venezia, 1977 Il dispositivo Foucault,
Venezia, Cluva, 1977 Dialettica e critica del politico. Saggio su Hegel,
Feltrinelli, 1978 Walter Rathenau e il suo a mbiente, De Donato, 1979
Crucialità del tempo: saggi sulla concezione nietzscheana del tempo, et al,
Liguori, 1980 Dallo Steinhof, Adelphi, 1980 (nuova edizione 2005) Adolf Loos e
il suo angelo, Electa, 1981 Feuerbach contro Agostino d'Ippona, Adelphi, 1982
Il potere: saggi di filosofia sociale e politica, con G. Penzo, Roma, Città
Nuova, 1985 Icone della legge, Adelphi, Milano, 1985 (nuova edizione 2002) Zeit
ohne Kronos, Ritter Verlag, Klagenfurt, 1986 L'Angelo necessario, Adelphi,
Milano, 1986 (nuova edizione 1992) Drama y duelo, Tecnos, Madrid, 1989 Le forme
del fare, con Massimo Donà e Romano Gasparotti, Liguori, 1989 Dell'Inizio,
Adelphi, 1990 (nuova edizione nel 2001) Dran, Méridiens de la décision dans la
pensée contemporaine, Ediotions de L'Eclat, 1992 Architecture and Nihilism,
Yale University Press, 1993 Desde Nietzsche: Tiempo, Arte, Politica, Biblios,
Buenos Aires, 1994 Geofilosofia dell'Europa, Adelphi, Milano, 1994 (nuova
edizione 2003) Großstadt, Baukunst, Nihilismus, Ritter, Klagenfurt, 1995
Migranten, Merve, Berlino, 1995 Introduzione a F. Bacone, Nuova Atlantide,
Silvio Berlusconi Editore, Milano, 1995 L'Arcipelago, Adelphi, Milano, 1997
Emilio Vedova. Arbitrii luce, Catalogo della mostra, Skira, 1998 Arte,
tragedia, tecnica, con Massimo Donà, Raffaello Cortina, 2000 El Dios que baila,
Paidos, Buenos Aires, 2000 Duemilauno. Politica e futuro, Feltrinelli, Milano,
2001 Wohnen. Denken. Essays über Baukunst im Zeitalter der völligen Mobilmachung,
Ritter Verlag, Klagenfurt und Wien, 2002 Della cosa ultima, Adelphi, Milano,
2004 La città, Pazzini, 2004 Il dolore dell'altro. Una lettura dell'Ecuba di
Euripide e del libro di Giobbe, Saletta dell'Uva, 2004 Soledad acogedora. De
Leopardi a Celan, Abada Editores, Madrid, 2004 Paraíso y naufragio. Musil y El
hombre sin atributos, Abada Editores, Madrid, 2005 Magis Amicus Leopardi,
Saletta dell'Uva, 2005 Maschere della tolleranza, Rizzoli, Milano, 2006
Introduzione a Max Weber, La politica come professione, La scienza come
professione, Mondadori, Milano, 2006 Europa o Filosofia, Machado, Madrid, 2007
Tre icone, Adelphi, Milano, 2007 Anni decisivi, Saletta dell'Uva, Caserta, 2007
M. Cacciari-Mario Tronti, Teologia e politica al crocevia della storia, Milano,
AlboVersorio, 2007, 978-88-975-5337-3.
The Unpolitical. Essays on the Radical Critique of the Political Thought, Yale
University Press, 2009 Hamletica, Milano, Adelphi, 2009,
978-88-459-2388-3. La città, Pazzini, 2009 Il dolore dell'altro. Una
lettura dell'Ecuba di Euripide e del libro di Giobbe, Caserta, Saletta
dell'Uva, , 978-88-613-3035-1. M.
Cacciari-Piero Coda, I comandamenti. Io sono il Signore Dio tuo, Bologna, Il
Mulino, , 978-88-151-3776-0. Enzo
Bianchi-M. Cacciari, I comandamenti. Ama il prossimo tuo, Bologna, Il Mulino,
, 978-88-152-3377-6. Doppio ritratto.
San Francesco in Dante e Giotto, Milano, Adelphi, , 978-88-459-2672-3. Il potere che frena,
Milano, Adelphi, , 978-88-459-2765-2.
Labirinto filosofico, Milano, Adelphi, ,
978-88-459-2876-5. Filologia e filosofia, Bologna, Bononia University
Press, , 978-88-692-3023-3. Re Lear.
Padri, figli, eredi, Caserta, Saletta dell'Uva, , 978-88-613-3082-5. M. Cacciari-Paolo Prodi,
Occidente senza utopie, Bologna, Il Mulino, ,
978-88-152-6513-5. M. Cacciari-Bruno Forte, Dio nei doppi pensieri.
Attualità di Italo Mancini, Brescia, Morcelliana, . Generare Dio, Bologna, Il
Mulino, , 978-88-152-7368-0. La
mente inquieta. Saggio sull'Umanesimo, Torino, Einaudi, , 978-88-062-4085-1. Ha preparato anche i testi
per l'opera Prometeo. Tragedia dell'ascolto di Luigi Nono (1984-1985).
Elogio del diritto (insieme a Natalino Irti, con un saggio di Werner Wilhelm
Jaeger, Milano ) Onorificenze Grand'Ufficiale dell'Ordine pro Merito Melitensi
(SMOM)nastrino per uniforme ordinariaGrand'Ufficiale dell'Ordine pro Merito
Melitensi (SMOM) — Venezia, 2 febbraio 2008[30] Laurea Honoris Causa in
Architettura, conferita dall'Università degli Studi di Genova nel
2003[31]nastrino per uniforme ordinariaLaurea Honoris Causa in Architettura, conferita
dall'Università degli Studi di Genova nel 2003[31] Laurea Honoris Causa in
Scienze politiche, conferita dall'Università degli Studi di Bucarest nel
2007nastrino per uniforme ordinariaLaurea Honoris Causa in Scienze politiche,
conferita dall'Università degli Studi di Bucarest nel 2007 Laurea Honoris Causa
in Filologia, Letteratura e Tradizione Classica, conferita dall'Alma Mater
StudiorumBologna nel nastrino per uniforme ordinariaLaurea Honoris Causa in
Filologia, Letteratura e Tradizione Classica, conferita dall'Alma Mater
StudiorumBologna nel Premi e
riconoscimenti 2005Medaglia d'oro del Círculo de Bellas Artes di Madrid
2007Uomo per la pace International Chair Jacques Derrida (Torino) Note Enciclopedia Treccani alla voce
coripsondente Barbara Romano, i panni sporchi si lavano in casa MA
IL CAV., sul piano del gusto, è UNA catastrofeCONTRO VERONICA: "Se io ho
qualcosa da dire a mio marito gli scrivo privatamente""Evelina MANNA
è un'amica""vengo SEMPRE paparazzato dA qualche testa di cazzo",
in Dagospia, Libero, 5 maggio 2009. 21 giugno .
Camillo Langone, Cari italiani vi invidio, Roma, Fazi, , 978-88-7625-253-2. Giorgio Dell'Arti,
Biografia di Massimo Cacciari, cinquantamila. 6 giugno (archiviato il 19 luglio ). Città di VeneziaSindaco, su comune.venezia. l'8 marzo
10 febbraio ). Cacciari Massimo,
Università Vita-Salute San Raffaele. 21 giugno
1º agosto ). vedi l'intervista
"La predestinazione del male"
F. Dal Bo, L'utopia dell'angelo. Note a L'angelo necessario di M.
Cacciari, in G. Bertagni (a cura), Architetture utopiche, «arcipelago», n. 5,
2000, 114-121. sito istituzionale della Fondazione Gianni
Pellicani, su fondazionegiannipellicani (archiviato il 10 giugno ). Corriere, 23.7.Lettera firmata da Massimo
Cacciari, su corriere. 1º aprile
(archiviato il 17 luglio ).
Dolores Negrello, A pugno chiuso. Il Partito comunista padovano dal
biennio rosso alla stagione dei movimenti, Milano, FrancoAngeli, 2000, 160 e
166-167, 88-464-2146-9. 1º maggio . Adnkronos, su www1.adnkronos.com. 25 agosto (archiviato il 25 agosto ). Progetto Italia Federale, su
progettoitaliafederale. 25 agosto
(archiviato l'8 maggio 2006).
Copia archiviata, su ilpost, 11-02-13. 16 aprile (archiviato il 17 aprile ). Cacciari: "Addio alla politica.
Sconfitti i miei progetti", in Corriere della Sera, 2 novembre 2009. 21
gennaio . Copia archiviata, su codacons,
22 maggio 99. 16 aprile (archiviato il
16 aprile ). Copia archiviata, su
pressreader.com, 4 maggio 2007. 16 aprile
(archiviato il 17 aprile ). Copia
archiviata, su Repubblica, 29 agosto 2006. 16 aprile (archiviato il 17 aprile ). Copia archiviata, su
lagazzettadelmezzogiorno, 27 dicembre 2009. 16 aprile (archiviato il 17 aprile ). Copia archiviata, su nuova Venezia.gelocal,
11 giugno 2008. 16 aprile (archiviato il
17 aprile ). Copia archiviata, su
corriere, 14 maggio 2009. 16 aprile
(archiviato l'8 luglio 2009). Il
manifesto politico Archiviato l'11 maggio in . di Verso Nord Cacciari lancia Verso nord Ma non siamo il
terzo polo, in la Repubblica, 24 luglio 13. 5 dicembre . F. Restaino, Il dibattito filosofico in
Italia (1925-1990), in N. Abbagnano, Storia della filosofia, IV, t. II, Torino 1994 p.739 F. Restaino, Op.cit. ibidem In Maurizio
Pancaldi, Mario Trombino, Maurizio Villani, Atlante della filosofia, Hoepli
editore, 2006 p.153 Giovanni Catapano,
Coincidentia Oppositorum: Appunti sul pensiero di Massimo Cacciari a cura del
Dipartimento di Filosofia, Padova Cfr.
Massimo Cacciari in EMSF, su emsf.rai. 18 aprile 24 luglio ).
Davide Grossi, La differenza tra il discorso filosofico di Severino e
quello di Cacciari , in Lo SguardoRivista di Filosofia, II, n. 15, , 166, 177,
2036-6558 (WC ACNP), 7179281251
(archiviato il 25 aprile ). Ospitato su archive.is. Dal sito web del Sovrano Militare Ordine di
Malta. Archiviato l'8 dicembre in .
architettura.unige/inf/documenti03/cacciari/cacciari.htm "facoltà
di architettura di genovaLaurea Honoris Causa a Massimo Cacciariaggiornato il
17 ottobre 2003" "La Facoltà di Architettura di Genova, il 15 ottobre
u.s., ha conferito la laurea Honoris Causa a Massimo Cacciari. La motivazione
della Facoltà sottolinea il contributo dato da Cacciari alla cultura
architettonica internazionale nel corso di oltre un trentennio." F. Dal Bo, L'utopia dell'angelo. Note a
L'angelo necessario di M. Cacciari, in G. Bertagni (a cura), Architetture
utopiche, «arcipelago», n. 5, 2000,
114–121. L. Tussi, La confusione dialogica Intervista con Massimo
Cacciari Recensione di Geofilosofia dell'Europa, su ItaliaLibri Recensione di
Hamletica, Andrea Fiamma Recensione di Il potere che frena, Andrea Fiamma
Traduzione francese in versione integrale e gratuita di un libro inedito in
italiano: Drân. Méridiens de la décision dans la pensée contemporaine (Drân.
Meridiani della decisione nel pensiero contemporaneo) I. Bertoletti, Massimo
Cacciari. Filosofia come a-teismo, Edizioni ETS, Pisa, 2008. D. Borso, Il
giovane Cacciari, Mille lire stampa alternativa, Milano 1995. G. Cantarano,
Immagini del nulla. La filosofia italiana contemporanea, Edizioni Bruno
Mondadori, Milano, 1998. G. Catapano, Coincidentia oppositorum. Appunti sul
pensiero di Massimo Cacciari, «Etica & Politica», III/2 (2001) G. Catapano,
"Coincidentia oppositorum". Appunti sul pensiero di Massimo Cacciari,
in Libertà, giustizia e bene in una società plurale, C. Vigna, Vita e Pensiero,
Milano 2003, 475–495. J. León,
“Ontología de crisis: Aion y dialéctica negativa en la crítica marxista
italiana[collegamento interrotto]”, VI Congreso de la Sociedad Académica de
Filosofía: Experiencia de la crisis, crisis de la experiencia. Universidad
Carlos III de Madrid, 22-24 Mayo . N. Magliulo, Cacciari e Severino.
Quaestiones disputatae, Mimesis, Milano-Udine, . N. Magliulo, La luce oscura.
Invito al pensiero di Massimo Cacciari, Saletta Dell’Uva, Caserta, 2005. N.
Magliulo, Un pensiero tragico. L’itinerario filosofico di Massimo Cacciari,
Città Del Sole, Napoli, 2000. L. Mauceri, La hybris originaria. Massimo
Cacciari ed Emanuele Severino, Orthotes Editrice, Napoli-Salerno, . Altri progetti
Collabora a Wikiquote Citazionio su Massimo Cacciari Collabora a Wikimedia
Commons Wikimedia Commons contiene immagini o altri file su Massimo
Cacciari Massimo Cacciari, su
TreccaniEnciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Opere di Massimo Cacciari / Massimo Cacciari
(altra versione), su openMLOL, Horizons Unlimited srl. Opere di Massimo
Cacciari, . Massimo Cacciari, su
europarl.europa.eu, Parlamento europeo.
Massimo Cacciari, su storia.camera, Camera dei deputati. Massimo Cacciari, su Openpolis, Associazione
Openpolis. Registrazioni di Massimo
Cacciari, su RadioRadicale, Radio Radicale.
Cacciari: la necessità della libertà, su RAI Filosofia, su filosofia.rai.
PredecessoreSindaco di VeneziaSuccessoreVenezia-Stemma.svg Ugo Bergamo5
dicembre 199328 febbraio 2000Paolo CostaI Paolo Costa17 aprile 20058 aprile
Giorgio OrsoniII V D M Vincitori del Premio Cesare Pavese Filosofia
Politica Politica Filosofo del XX
secoloFilosofi italiani del XXI secoloPolitici italiani del XX secoloPolitici
italiani del XXI secoloAccademici italiani del XX secoloAccademici italiani Professore1944
5 giugno VeneziaSindaci di VeneziaConsiglieri regionali del VenetoDeputati
della VII legislatura della Repubblica ItalianaDeputati dell'VIII legislatura
della Repubblica ItalianaDirettori di periodici italianiEuroparlamentari
dell'Italia della V legislaturaFederalistiFondatori di riviste
italianeMilitanti di Potere OperaioOpinionisti italianiPolitici de I
DemocraticiPolitici della MargheritaPolitici del Partito Comunista
ItalianoPolitici del Partito Democratico (Italia)Professori dell'Università
IUAV di VeneziaStudenti dell'Università degli Studi di Padova. Mercurio
messegero di Giove e l’umo – angelus – mercurial – Giambologna – Villa Medici
-- Massimo Cacciari. Keywords: ‘l’angelo necessary’ – the angel and the paysan
– ‘Who art thou?’ ‘I am the necessary angel of the earth’, illuministi italiani
– implicatura laberintica, Alighieri, umanesimo, implicatura dell’angelo e il
contadino. Refs.: Luigi Speranza, "Grice e Cacciari," per Il Club
Anglo-Italiano, The Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria, Italia.
Cacciatore: (Salerno).
Grice: “Cacciatore is a good one; my favourite are three: his ‘dallo storicismo
allo storicismo,’ and his ‘metafisica dell’espressione’ – I never knew it had
one! – and ‘la lancia di Odino,’ a Wagnerian study of Dilthey, his specialty!
Speranza, on the other hand, and naturally, prefers Cacciatore’s ‘dialogo con
Vico’.” Grice: “Cacciatore co-philosophised, like I with Strawson, and called
the thing, genially, ‘a four-hand piece’! Giuseppe Cacciatore (Salerno),
filosofo. Laureatosi in Filosofia presso l'Università degli studi di
Roma"La Sapienza" nel 1968, ha collaborato nei primi anni settanta in
qualità di assistente con Fulvio Tessitore nell'Salerno, dove ha anche avviato
la sua carriera accademica. Dal 1981 è Ordinario di Storia della Filosofia
presso la Facoltà di Filosofia dell'Università degli Studi di Napoli Federico
II, di cui tra il 1990 e il 1995 è stato anche Presidente del Corso di Laurea.
Nel 1995, inoltre, diventa direttore del Centro di Studi Vichiani del CNR di
Napoli. Dal 2001 al 2007 è stato direttore del dipartimento di
filosofia "Antonio Aliotta" dell'Università federiciana. Ha
tenuto numerose conferenze presso le Barcellona, Berlino, (Freie Universität
Berlin e Humboldt Universität), Bochum, Brema, Brno, Bruxelles, Düsseldorf,
Essen, Graz, Halle, Lipsia, Maracaibo, Monaco di iera, Parigi, Potsdam,
Valencia, Varsavia, Città del Messico (UNAM e UIC). È vicepresidente del CdA e
membro del comitato scientifico dell'Istituto di Studi Latinoamericani (ISLA)
di Pagani, del quale è diventato direttore a partire dal 2007. Nel 2007 è stato
nominato socio corrispondente dell'Accademia nazionale dei Lincei. Dal è presidente della Società Salernitana di
Storia Patria Nel è stato insignito del
premio nazionale “Frascati Filosofia”. È stato Presidente della Società
Italiana degli storici della filosofia dal
al . È dal coordinatore del
dottorato di ricerca in Scienze filosofiche dell'Napoli “Federico II”. A
partire dal è stato nominato
rappresentante dell'Napoli “Federico II” nel comitato tecnico-scientifico del
Consorzio universitario Civiltà del Mediterraneo. Altre opere: “Splicare, comprendere” (Istituto
di Filosofia, Salerno); “Splicare/comprendere” (Napoli, Guida); “Ragione e speranza” (Bari, Dedalo); “La
sinistra socialista nel dopoguerra, pref. di F. De Martino, Bari, Dedalo); “Vita
e forme della scienza storica. Saggi sulla storiografia – splicare, comprendere”
(Napoli, Morano); “Storicismo problematico e metodo critico, Napoli, Guida);
“La lancia di Odino: splicare/comprendere” (Milano, Guerini e associate); “La
Quercia di Goethe. Note di viaggio dalla Germania, Soveria Mannelli (CZ), Rubbettino);
“Goethe in Italia” –“La quercia di Goethe”, L'etica dello storicismo, Lecce,
Milella); “Vico: metafisica, poesia e storia -- Akademie Verlag, Berlino); “Bruno” (Edizioni Marte, Salerno); “Cassirer
interprete di Kant e altri saggi, Siciliano Editore, Messina); “Il pratico e il
civile civile in Croce” Rubbettino, Soveria Mannelli (CZ); Labriola in un altro
secolo. Saggi, Rubbettino, Soveria Mannelli (CZ); “Saperi umani e consulenza
filosofica, Meltemi Editore, Roma); “Vico: L'infinito nella storia” (Edizioni
scientifiche italiane, Napoli); “Interculturalità, Tra etica e politica (in
coll. con G. D'ANNA), Carocci, Roma, . Interculturalità. Religione e teologia
politica (in coll. con R. DIANA), Guida, Napoli, A quattro mani. Saggi di filosofia e storia
della filosofia (in coll. con G. CANTILLO), M. Martirano Edizioni Marte,
Salerno); Problemi di filosofia della storia nell'età di Kant e di Hegel.
Filologia, critica, storia civile” (Aracne, Roma); “Mente, Corpo, Filosofia
pratica, Interculturalità, Mimesis, Milano-Udine); “Dimensioni filosofiche e
storiche dell'interculturalità, Mimesis, Milano); “Dallo storicismo allo
storicismo, Introduzione di F. Tessitore, G. Ciriello, G. D'Anna, A. Giugliano,
ETS, Pisa); In dialogo con Vico. Ricerche, note, discussioni, M. Sanna, R.
Diana e A. Mascolo, Edizioni di Storia e Letteratura, Roma. GIUSEPPE CACCIATORE
BIBLIOGRAFIA DEGLI SCRITTI (1969-2020) A CURA DI ARMANDO MASCOLO @2020
Francesco D’Amato editore è un marchio editoriale della società Infolio srls
con sede in Sant’Egidio del Monte Albino (Salerno) alla via Alfonso Albanese,
26 www.damatoeditore.it info@damatoeditore.it ISBN 978-88-5525-011-5 Prima
edizione: 2 dicembre 2020 Tutti i diritti sono riservati Immagine di copertina
Giuseppe Cuccurullo Progetto grafico e impaginazione Francesco D’Amato Stampa
Infolio srls | www.infolioprint.it A mio marito, per i suoi settantacinque anni
7 Scorrere i titoli di una bibliografia significa ripercorrere quella che
Umberto Eco ha efficacemente definito come la «memoria vegetale»1 , ovvero il
lento e graduale dispiegarsi delle idee e delle riflessioni consegnate per
sempre alla scrittura e che hanno scandito le diverse tappe del cammino
intellettuale del suo autore. Quando ci poniamo di fronte ad uno scritto, in
effetti, cerchiamo di scorgere la persona che si cela dietro di esso, il suo
modo individuale di vedere le cose. «Non cerchiamo solo di decifrare, ma
cerchiamo anche di interpretare un pensiero, un’intenzione»2 . La lettura
diviene in tal senso un dialogo silente con l’autore che ci consente di
riannodare i fili che intessono la trama della sua personale visione del mondo.
Accade così che nello sfogliare la corposa Bibliografia degli scritti di
Giuseppe Cacciatore emergano, pagina dopo pagina, i tratti salienti che ne delineano
il profilo di uomo e, soprattutto, di intellettuale, e che ci si renda conto di
come una bibliografia non sia altro che la narrazione fedele di una biografia,
ovvero di una vita consacrata alla scrittura. Prefazione Armando Mascolo I
libri si fanno solo per legarsi agli uomini al di là del nostro breve respiro e
difendersi così dall’inesorabile avversario di ogni vita: la caducità e
l’oblio. Stefan Zweig, Mendel dei libri 1 Cfr. U. Eco, La memoria vegetale e
altri scritti di bibliofilia, Milano, Bompiani, 2011, pp. 7-26. 2 Ivi, p. 13. 8
È un’impresa quanto mai ardua poter restituire la complessità e la ricchezza
che caratterizzano l’intero corpus dell’opera di Cacciatore, vale a dire di uno
studioso che nell’arco di più di cinquant’anni di attività (il suo primo
articolo risale infatti al 1969) ha saputo spaziare tra gli autori e le
correnti filosofiche più diverse, tenendo sempre fermo, quale asse teoretico
portante delle sue ricerche, lo studio storiografico e storico-filosofico dello
storicismo. Tale linea d’indagine si è andata via via articolando, nel corso
del tempo, attraverso differenti plessi tematici, autori e aree geografiche. In
ambito tedesco, ad esempio, Cacciatore ha saputo confrontarsi, tra gli altri,
con il pensiero di Kant, Marx, Dilthey, Bloch, Humboldt, Droysen, Troeltsch,
Rickert e Cassirer, mentre nel panorama della storia del pensiero filosofico
italiano ha offerto importanti studi su Vico, Labriola, Gramsci, Gentile,
Croce, Capograssi e Piovani, per citarne solo alcuni. I suoi principali
interessi di ricerca abbracciano una considerevole messe di questioni legate ai
temi della storia, dell’immaginazione, del rapporto tra poesia e filosofia,
dell’azione individuale e della sua dimensione etico-politica. In questa vasta
ed eterogenea costellazione di studi e di interessi, un posto di tutto rispetto
occupa ormai da tempo la filosofia di lingua spagnola quale ulteriore fonte che
ha alimentato il peculiare storicismo “critico-problematico” espresso da
Cacciatore3 . Questi ha il merito di aver dato, a partire dai primi anni ’80
del secolo scorso, un decisivo impulso allo studio, all’approfondimento e alla
diffusione della filosofia spagnola e ispanoamericana in Italia. Il suo primo
lavoro su una delle figure simbolo del pensiero ispanico, Ortega y Gasset,
risale infatti al 1983, anno in cui si celebrò il centenario della nascita del
filosofo madrileno. Da allora, Cacciatore ha fornito alla comunità scientifica
importanti contributi su alcune delle mas3 Per una puntuale ricognizione dell’itinerario
filosofico di Cacciatore, si veda il recente contributo di L. Anzalone, Lo
storicismo etico-politico e la comunità democratico-interculturale di Giuseppe
Cacciatore, in «Logos. Rivista di Filosofia», n.s., n. 14, 2019, pp. 173-192. 9
sime espressioni del pensiero iberico e iberoamericano quali Alonso Briceño,
Andrés Bello, María Zambrano, José Gaos, Xavier Zubiri, Eduardo Nicol, Leopoldo
Zea, Octavio Paz. Da alcuni anni, infine, Cacciatore dedica buona parte del suo
impegno scientifico allo studio dei problemi filosofici inerenti
all’interculturalità e alle categorie filosofiche in essi implicati come quelle
di identità, riconoscimento, universalismo, cittadinanza, laicità, democrazia,
diritti umani, intersoggettività e senso comune. Dagli scritti di Cacciatore
emergono con forza alcune idee portanti che da sempre hanno sorretto e
indirizzato la sua attività di studioso. Voglio soffermarmi su due di esse in
particolare, in quanto espressione, a mio avviso, di un’opzione teorica e
metodologica ben precisa. La prima riguarda il modo di concepire la storia
della filosofia, intesa quale diramazione di una più vasta e articolata storia
della cultura, prospettiva che lascia trasparire una profonda sintonia di
Cacciatore con il pensiero orteghiano. Nel denso saggio introduttivo
all’edizione argentina della Storia della filosofia di Émile Bréhier4 , Ortega
y Gasset delinea i tratti più significativi di quella che definisce una «nuova
filologia», il cui principio fondamentale si radica su una concezione “vitalista”
e “funzionalista” dell’idea secondo la quale quest’ultima risulta essere sempre
una «reazione di un uomo ad una determinata situazione della sua vita», vale a
dire, «un’azione che l’uomo realizza in vista di una determinata circostanza e
con una precisa finalità»5 . Secondo il filosofo spagnolo, 4 Cfr. É. Bréhier,
Historia de la filosofía, 2 tt., ed. a cargo de D. Náñez, prólogo de J. Ortega
y Gasset, Buenos Aires, Editorial Sudamericana, 1942. L’originaria edizione
francese della monumentale opera di Bréhier era stata pubblicata – in due tomi
divisi in sette volumi – tra il 1926 e il 1932 per conto dell’editore Félix
Alcan di Parigi. 5 J. Ortega y Gasset, Prólogo a “Historia de la filosofía”, de
Émile Bréhier (Ideas para una historia de la filosofía), in Id., Obras
completas, 10 voll., Madrid, Taurus, 2004-2010, vol. VI, p. 147; trad. it. La
“Storia della filosofia” di Émile Bréhier (Idee per una storia della
filosofia), in J. Ortega y Gasset, Idee per una storia della filosofia, a cura
di A. Savignano, Firenze, Sansoni, 1983, p. 84. 10 dunque, non esistono “idee
eterne”, in quanto «ogni idea è ascritta irrimediabilmente alla situazione o
circostanza di fronte alla quale rappresenta un compito attivo ed esercita una
funzione»6 . In questa prospettiva, la filosofia è da intendersi, pertanto,
come «un sistema di azioni viventi»7 – un sistema di “idee” appunto – di cui
non è possibile fare storia prescindendo dal luogo e dal tempo particolari che
lo hanno generato. Un’effettiva storia della filosofia – conclude Ortega – non
può, di conseguenza, ridursi a mera e astratta esposizione cronologica delle
“dottrine filosofiche”, ma dovrebbe esser capace di «eliminare la presunta
esistenza disumanizzata attraverso cui ci presenta le dottrine e tornare ad
immergerle nel dinamismo della vita umana, mostrandocene in essa il
funzionamento teleologico»8 . Da questo punto di vista, il personale “saggismo
filosofico” di cui Cacciatore ha dato prova durante l’intero dispiegarsi della
sua parabola intellettuale sembra informarsi perfettamente al principio
ispiratore della «nuova filologia» enunciato da Ortega, principio che presiede
alla sua peculiare concezione della filosofia intesa come un’attività
assolutamente universale, ma al contempo segnata da forti particolarismi nazionali
e culturali, da quelli che Alain Badiou ha definito come «momenti della
filosofia»9 , nello spazio e nel tempo. La filosofia, insomma, non è altro che
«un’ambizione universale della ragione che si manifesta […] in momenti del
tutto singolari»10. Il secondo aspetto che emerge dalla maggioranza degli
scritti di Cacciatore consiste nella rilevanza che questi ha 6 Ivi, pp.
147-148; trad. it. cit., p. 84. 7 Ivi, p. 148; trad. it. cit., p. 85. 8 Ivi, p.
149; trad. it. cit., p. 86. 9 A. Badiou, Panorama de la filosofía francesa
contemporánea, in M. Abensour (a cura di), Voces de la filosofía francesa
contemporánea, Buenos Aires, Colihue, 2005, p. 73. Si veda ora la mia
traduzione italiana, preceduta da un’introduzione intitolata Alain Badiou e
l’avventura filosofica francese, apparsa in «Archivio di storia della cultura»,
XXI, 2008, pp. 421-442. 10 Ibidem. 11 da sempre assegnato alla dimensione
etico-pratica della filosofia, vale a dire alla sua intrinseca vocazione
civile. Come ha osservato Giuseppe Antonio Di Marco, «la ricerca complessiva di
Cacciatore […] presuppone una concezione e una pratica della filosofia a
partire da un suo orizzonte storico. Ciò implica mettere in rapporto reciproco
la filosofia e la vita concreta degli uomini, intesa come “vita civile”»11. In
una recente intervista rilasciata ad un noto quotidiano nazionale12, Cacciatore
chiarisce la sua peculiare visione della filosofia e del ruolo che ad essa
attribuisce nella società di oggi in questi termini: «La filosofia alla quale
da sempre mi sono ispirato – dichiara Cacciatore – ha un profilo
fondamentalmente storico (lo storicismo critico-problematico) ed
etico-politico. […] Sono convinto che il destino stesso della filosofia, quella
filosofia che aiuta l’uomo da sempre a meravigliarsi e interrogarsi senza
affidarsi a disegni metafisici e a fondazionalismi ontologici, è nella sua
declinazione etica». Una filosofia, insomma, «che si presenta non come fede o
dogma (razionalistico o materialistico che sia, poco importa) ma come
“credenza”, come complesso articolato e plurale di forme di pensiero e di modi
di vivere il mondo». E conclude: «La scelta di vita che impone la filosofia è
molto semplice e non comporta sacrifici o difficoltà, ma solo l’educazione
quotidiana alla critica, al giudizio mai assoluto e sempre rivedibile sulle
cose e sugli uomini, sulla storia passata, presente e futura, sulla vita e
sulle scelte della comunità e della società». Sulla scorta di queste
considerazioni, non sorpende constatare come gli autori con i quali Cacciatore
ha saputo misurarsi nel corso della sua attività di studioso siano tutti
indistintamente animati da una stessa passione filosofica e civile, rivelando
così la precisa «intenzionalità etica» che 11 Cfr. G.A. Di Marco, Introduzione,
in G. Cacciatore, Sulla filosofia spagnola, Bologna, Il Mulino, 2013, p. 11. 12
Cfr. Meraviglia, arma del pensiero, intervista a cura di F. Palazzi, in «Il
Roma», 2 agosto 2013, p. 11. 12 attraversa la sua intera produzione scritta. La
bibliografia di Cacciatore, in definitiva, è la chiara testimonianza, come ha
ben messo in luce Fulvio Tessitore, di una costante «operosità scientifica»,
nonché di un solido «impegno civile» capace di coniugare fruttuosamente scienza
e vita13, nel pieno convincimento di voler consacrare la propria professione
intellettuale all’esercizio «etico» del pensiero, facendo dell’«educazione
quotidiana alla critica» il proprio inconfondibile stile di vita. * * * La
presente Bibliografia vuole essere un omaggio al Prof. Giuseppe Cacciatore e al
suo magistero in occasione del suo settantacinquesimo compleanno. Desidero
rivolgere un sentito ringraziamento al Prof. Fabrizio Lomonaco per i preziosi
consigli che mi ha fornito nella fase di allestimento del volume. Un
ringraziamento particolare, infine, va alla Dott.ssa Lorena Grigoletto per il
suo fondamentale aiuto nel lavoro di sistemazione e di uniformazione del
materiale bibliografico qui raccolto. Portici, 21 novembre 2020 13 Cfr. F.
Tessitore, Presentazione, in G. Cacciatore, Sulla filosofia spagnola, cit., p.
9. 13 Giuseppe Cacciatore si laurea nel 1968 presso la Facoltà di Lettere e
Filosofia dell’Università La Sapienza di Roma con una Tesi sul pensiero di
Dilthey sotto la direzione dei Proff. Gabriele Giannantoni e Gaetano Calabrò.
Viene nominato, nello stesso anno, addetto alle esercitazioni presso la
cattedra di Storia delle dottrine politiche della Facoltà di Magistero
dell’Università di Salerno, tenuta allora da Fulvio Tessitore. Nel 1969 ottiene
una borsa di studio presso l’Istituto italiano per gli studi storici “Benedetto
Croce” di Napoli. Segue, nel frattempo, il magistero di Pietro Piovani,
frequentando e collaborando ai seminari di Filosofia morale presso la Facoltà
di Lettere e Filosofia dell’Università di Napoli Federico II. Nel 1970 viene
nominato, a seguito di concorso, assistente ordinario di Storia della filosofia
presso l’Università di Salerno. Dal 1972 al 1976 è stato professore incaricato,
prima di Filosofia della politica e, poi, di Storia delle dottrine politiche
presso la Facoltà di Giurisprudenza dell’Università di Salerno. Dal 1977 al
1980 ha insegnato Storia della filosofia, in qualità di docente incaricato
stabilizzato, presso la Facoltà di Lettere e Filosofia della medesima
università. Nel 1979 vince il concorso a cattedra e a decorrere dal 1981 è
chiamato a ricoprire, come professore straordinario, l’insegnamento di Storia
della filosofia presso la Facoltà di Profilo Accademico 14 Lettere e Filosofia
dell’Università degli Studi di Napoli Federico II, conseguendo successivamente,
nel 1984, la nomina a professore ordinario. Ha al suo attivo numerosi volumi e
pubblicazioni che si possono raggruppare intorno ad alcune specifiche aree
tematiche: a) ricerche sullo storicismo tedesco contemporaneo e sulla filosofia
tedesca otto-novecentesca, con libri e saggi su Dilthey, Humboldt, Droysen,
Troeltsch, Cassirer, Rickert, Groethuysen; b) ricerche sulla filosofia italiana
moderna e contemporanea, con libri e saggi su Vico, Cuoco, Ferrari, Colecchi,
De Meis, Imbriani, Croce, sul neoidealismo, sull’esistenzialismo italiano, su
Giuseppe Capograssi e Pietro Piovani; c) ricerche sul marxismo contemporaneo,
con volumi e saggi su Bloch, Lukacs, Labriola, Gramsci, sulla sinistra
socialista e meridionalista del secondo dopoguerra; d) ricerche di teoria e storia
della storiografia, con saggi sulla storiografia tedesca dell’Ottocento, su
Droysen, Lamprecht, sulla Neue Sozialgeschichte, su Villari e la storiografia
positivistica, sulla storiografia italiana del dopoguerra; e) ricerche sui
nessi, storici e sistematici, tra alcuni motivi dell’etica e della filosofia
pratica contemporanee e la tradizione dello storicismo, con saggi su Vico,
Croce, e sulla generale relazione tra Historismus e filosofa della storia; f)
ricerche e studi sulla filosofia e sulla cultura spagnola e latinoamericana
contemporanea con saggi su Ortega, Nicol, Gaos, Zambrano, Zea, Zubiri, sulla
filosofia dei diritti umani, sugli sviluppi della democrazia nel continente
latinoamericano; g) ricerche e studi sulla filosofia dell’interculturalità nei
suoi aspetti etici, ermeneutici, politico-filosofici ed epistemologici. Ha
edito e tradotto testi di Dilthey, di Riedel, di Otto e si è distinto per aver
organizzato diversi convegni internazionali su alcune figure fondamentali della
storia del pensiero filosofico quali Dilthey, Marx, Vico, Abbagnano, Cassirer,
Spengler, Ortega y Gasset, Labriola e Croce. 15 Ha collaborato e collabora con
numerose riviste scientifiche tra cui «Il Pensiero politico», «Critica
marxista», «Criterio», «Rinascita», «Giornale critico della Filosofia
italiana», «Studi storici», «Paradigmi», «Prospettive Settanta», «Iride»,
«L’Acropoli», «Rivista di Storia della filosofia», nonché, in qualità di
giornalista pubblicista, con diverse testate giornalistiche tra cui «Il
Mattino», «Il Giornale di Napoli», «La Città», «Corriere del Mezzogiorno»,
«Roma». È membro del Comitato direttivo del «Bollettino del Centro di studi
vichiani» e fa parte del comitato scientifico di svariate riviste specializzate
come «Discorsi», «Prospettive Settanta», «Studi critici», «Archivio di storia
della cultura», «Geschichte und Gegenwart», «Diritto e Cultura», «Revista de
Hispanismo filosófico». Ha diretto con Fulvio Tessitore la collana “Cultura e
Storia” dell’editore Morano di Napoli. Dirige, sempre con Tessitore, la nuova
serie della collana “Studi Vichiani” presso l’editore Guida di Napoli, la
collana “La cultura storica” dell’editore Liguori di Napoli e la collana
“Istorica” dell’editore Rubbettino di Soveria Mannelli. Presso il medesimo
editore dirige, in collaborazione con Edoardo Massimilla, la collana
“Riscontri”. Con Giuseppe Cantillo e con il compianto collega Antonello
Giugliano ha diretto la collana “Parole chiave della filosofia” dell’editore
Guida di Napoli. Dirige, con Armando Mascolo, la collana di testi della cultura
spagnola e ispanoamericana “Parva Hispanica” dell’editore Rubbettino. È
condirettore, con Antonio Scocozza, di «Cultura Latinoamericana», rivista della
Maestría in Scienza politica dell’Università Cattolica della Colombia e dell’Università
di Salerno. Ha fondato e dirige, con Armando Savignano, Luis de Llera e Antonio
Scocozza, la rivista di studi di filosofia iberica e iberoamericana
«Rocinante». Ha inoltre fondato, con Fabrizio Lomonaco e Antonello Giugliano,
«Logos. Rivista di Filosofia», di cui è attualmente codirettore. Dal 1986 è
socio nazionale dell’Accademia di Scienze Morali e Politiche della Società
nazionale di Scienze Let- 16 tere e Arti in Napoli. È altresì socio ordinario
residente dell’Accademia Pontaniana di Napoli. È stato membro del Consiglio di
amministrazione della “Fondazione Pietro Piovani per gli studi vichiani” e del
Consiglio di amministrazione della “Fondazione Filiberto e Bianca Menna”. Dal
1990 al 1995 è stato presidente del corso di Laurea in Filosofia della Facoltà
di Lettere e Filosofia dell’Università Federico II di Napoli. Nel 1994 ha
assunto la direzione del “Centro di studi vichiani” del CNR di Napoli, che ha
mantenuto sino al 2002. È stato Visiting Professor presso numerose Università
straniere tra cui l’Universidad Central de Venezuela (1982), l’Università di
Monaco di Baviera (1984) e l’Università di Halle-Wittenberg (1998). Oltre a
partecipare a numerosi convegni, ha tenuto corsi, conferenze e seminari presso
l’Università di Barcellona, Berlino (FU e “Humboldt”), Düsseldorf, Halle,
L’Avana, Maracaibo, UNERMB (Cabimas, Venezuela), Carabobo (Valencia,
Venezuela), München, Münster, Neuquén (Argentina), Potsdam, Valencia,
Universidad Nacional Autónoma de México, Universidad Católica de Bogotá. È stato
dal 1993 al 1997 delegato del Rettore dell’Università Federico II di Napoli per
i rapporti internazionali. Fa parte, dal novembre del 2001, della Commissione
scientifica del “Centro Interuniversitario di Ricerca bioetica”. Dal 2001 al
2007 è stato Direttore del Dipartimento di Filosofia “A. Aliotta”
dell’Università Federico II di Napoli. Dal 1993 al 2010 è stato Presidente
della giuria del Premio internazionale di saggistica “Salvatore Valitutti” e,
nel 1999, è stato insignito del Premio internazionale “Guido Dorso”. È stato
membro della Giunta esecutiva del Comitato nazionale per le celebrazioni di
Giordano Bruno nel IV centenario della morte. Dal maggio 2002 è ricercatore
associato presso l’Istituto per la storia del pensiero filosofico e scientifico
(ISPF) del CNR di Napoli. È stato membro del collegio del Dottorato di ricerca
in “Culture dei paesi di lingue iberiche e iberoamericane” dell’Università
“L’Orienta- 17 le” di Napoli, nonché coordinatore del Dottorato di ricerca in
“Geopolitica e culture del Mediterraneo” presso l’Istituto italiano di Scienze
umane (SUM) e del Dottorato di ricerca in “Cultura, Storia e Architettura del
Mediterraneo” della Scuola di alta formazione dell’Università Federico II di
Napoli. Nel 2012 ha ricevuto la nomina a Profesor Titular presso la Universidad
Católica de Bogotá (Colombia). A partire dal 2007 è diventato socio
corrispondente dell’Accademia Nazionale dei Lincei. Nello stesso anno è
diventato Direttore dell’Istituto di Studi Latinoamericani, carica che ha
mantenuto sino al 2009. È stato coordinatore di due progetti di ricerca di
interesse nazionale (2007 e 2009). Nel corso del 2011 gli è stato assegnato il
Premio Perrotta per il Giornalismo a Salerno e il Premio Internazionale di
Filosofia Karl Otto Apel a Cosenza, e nel 2013 è stato insignito del Premio
nazionale “Frascati Filosofia”. Nello stesso anno è stato nominato Presidente
della “Società Salernitana di Storia Patria”, incarico che, dal 2010 al 2014,
ha ricoperto anche per la “Società Italiana degli Storici della Filosofia”. Dal
2014 al pensionamento ha coordinato il Dottorato di ricerca in “Scienze
filosofiche” dell’Università di Napoli Federico II e, nell’anno successivo, è
stato nominato rappresentante della medesima università nel Comitato
tecnico-scientifico del Consorzio universitario “Civiltà del Mediterraneo”. Nel
2015 gli è stata conferita la laurea magistrale honoris causa in Scienze
Pedagogiche presso l’Università di Salerno. È stato membro del Consiglio di
Indirizzo della “Fondazione Ravello” e altresì componente del Consiglio di
Indirizzo della “Fondazione Pietro Piovani per gli studi vichiani”. Nel 2017 è
stato nominato Professore Emerito di Storia della Filosofia presso l’Università
di Napoli Federico II e, per il biennio 2017-2019, Presidente della Classe di
Scienze Morali dell’Accademia Pontaniana di Napoli. Nel 2019, infine, è stato
eletto Socio nazionale dell’Accademia dei Lincei. 19 Legenda: A = Volumi,
Opuscoli, Curatele B = Saggi e articoli C = Recensioni D = Schede E = Edizioni
F = Introduzioni, Prefazioni, Premesse G = Articoli giornalistici 1969 B) 1 –
Il momento della “prassi” nello storicismo di Dilthey, in «Rivista di studi
salernitani», 1969, n. 4, pp. 423-461. * * * 1970 B) 2 – Il tricentenario
vichiano del 1968, in «Atti della Accademia Pontaniana» di Napoli, n.s., vol.
XIX, 1970 [pp. 20 dell’estratto]. 3 – Hegel in Italia e in italiano, in F.
Tessitore (a cura di), Incidenza di Hegel: studi raccolti in occasione del
secondo centenario della nascita del filosofo, Napoli, Morano, 1970, pp.
1057-1129. Bibliografia degli scritti (1969-2020) 20 C) 4 – Recensione di D.
Ulle, N. Motroshilova, È rivoluzionaria la dottrina di Marcuse?, in «Rivista di
studi salernitani», n.s, III, 1970, 5, pp. 471-481. 5 – Recensione di K.
Korsch, Karl Marx, in «Il Pensiero politico», III, 1970, n. l, pp. 146-148. 6 –
Recensione di L. Althusser, Lenin e la filosofia, in «Il Pensiero politico»,
III, 1970, n. l, pp. 156-157. * * * 1971 B) 7 – Scuola storica e diritto
naturale in Dilthey, in «Il Pensiero», XVI, 1971, nn. 2-3, pp. 220-239. 8 – Un
discorso raro di Angelo Camillo De Meis, in «Il Pensiero politico», IV, 1971,
n. 3, pp. 393-419. * * * 1972 A) 9 – Wilhelm Dilthey e il metodo delle scienze
storico-sociali, Salerno, Istituto di Filosofia e Storia della filosofia
dell’Università di Salerno, 1972. C) 10 – Recensione di H. Portelli, Gramsci et
le bloc historique, in «Paese Sera Libri», 28 settembre 1972. 21 * * * 1973 B)
11 – Ancora sul giovane De Meis, in «Il Pensiero politico», VI, 1973, n. 2, pp.
262-266. C) 12 – Recensione di M. Weber, Scritti Politici, in «Il Pensiero
politico», VI, 1973, n. 2, pp. 332-333. * * * 1974 A) 13 – Cultura filosofica e
pensiero Politico dal previchismo al 1860 (Lezione introduttiva al Seminario su
“Il Mezzogiorno dalle riforme all’Unità”), a.a. 1973-1974, Facoltà di
Giurisprudenza, Universita di Salerno, pp. 12. B) 14 – Storia, filosofia e
politica nell’attività Pubblicistica di Dilthey, in «Filosofia», 1974, n. l,
pp. 64-78. C) 15 – Recensione di H. Medick, Naturzustand und Naturgeschichte
der Bürgerlichen Gesellschaft, in «Il Pensiero politico», VII, 1974, n. 3, pp.
434-436. 22 G) 16 – Salerno: un confronto da continuare, in «La Voce della
Campania», 1974, n. 14. * * * 1975 B) 17 – Politicità dello storicismo, in «Il
Pensiero politico», VIII, 1975, n. 3, pp. 355-366. D) 18 – Scheda su I.
Cervelli, Droysen dopo il 1848 e il cesarismo, in «Il Pensiero politico», VIII,
1975, n. 3, pp. 430-431. E) 19 – W. Dilthey, Lo studio delle scienze umane
sociali e politiche, trad. it. e cura di G. Cacciatore, Napoli, Morano, 1975.
F) 20 – Introduzione a W. Dilthey, Lo studio delle scienze umane sociali e
politiche, Napoli, Morano, 1975, pp. 9-43. * * * 23 1976 A) 21 – Scienza e
filosofia in Dilthey, 2 voll., Napoli, Guida, 1976. D) 22 – Scheda su G.
Armani, Gli scritti su Carlo Cattaneo, in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», VI, 1976, pp. 236-237. 23 – Scheda su G. Mastroianni, Studi
sovietici di filosofia italiana, in «Bollettino del Centro di studi vichiani»,
VI, 1976, pp. 248-249. 24 – Scheda su M. Prisco, Gli ermellini neri, in
«Bollettino del Centro di studi vichiani», VI, 1976, p. 253. 25 – Scheda su F.
Tessitore, Storicismo e Pensiero politico, in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», VI, 1976, p. 254. * * * 1977 B) 26 – Scientificità del marxismo e
pensiero utopico, in «Atti della Accademia di Scienze morali e politiche» di
Napoli, vol. LXXVII, 1977, pp. 63-83. 27 – Discutendo di Croce e il partito
politico, in «Il Pensiero politico», X, 1977, pp. 127-135. 28 – Una lettera per
guadagnare il paradiso (a proposito della lettera di Berlinguer a Mons.
Bettazzi), in «Lineazeta», I, 1977, n. 6, p. 9. 24 D) 29 – Scheda su N.
Badaloni, Il marxismo di Gramsci, in «Bollettino del Centro di studi vichiani»,
VII, 1977, pp. 231-232. 30 – Scheda su J. Freund, Les théories des sciences
humaines, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», VII, 1977, p. 242. * *
* 1978 B) 31 – Etica, storia e futuro in Ernst Troeltsch, in «Storia e
politica», XVII, 1978, n. 3, pp. 497-532. 32 – Su una lettura storica della
questione sindacale, in «Il Pensiero politico», XI, 1978, n. 3, pp. 406-410. 33
– Luigi Cacciatore e la sinistra socialista. Politica unitaria e
meridionalismo, in Aa.Vv., Mezzogiorno e fascismo, Napoli, ESI, 1978, pp.
587-730. C) 34 – Recensione di G. Acocella, Questione meridionale e
sindacalismo cattolico, in «Il Tetto», XV, 1978, n. 85, pp. 125-128. * * * 25
1979 A) 35 – Ragione e speranza nel marxismo. L’eredità di Ernst Bloch, Bari,
Dedalo, 1979. 36 – La sinistra socialista nel dopoguerra. Meridionalismo e
politica unitaria in Luigi Cacciatore, prefazione di F. De Martino, Bari,
Dedalo, 1979. B) 37 – Economia e base materiale nell’utopia concreta di Ernst
Bloch, in R. Crippa (a cura di), La dimensione dell’economico, Padova, Liviana,
1979, pp. 439-466. 38 – Vico e Dilthey. La storia dell’esperienza umana come
relazione fondante di conoscere e fare, in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», IX, 1979, pp. 35-68. C) 39 – Recensione di E. De Mas, D. Faucci, F.
Nicolini, A. Verri, Vico e l’instaurazione delle scienze, in «Bollettino del
Centro di studi vichiani», IX, 1979, pp. 159-162. D) 40 – Scheda su H. Albert,
Storia e legge: per la critica dello storicismo metodologico, in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», IX, 1979, p. 189. 41 – Scheda su M. Alicata,
Lettere e Taccuini di Regina Coeli, in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», IX, 1979, pp. 189-190. 42 – Scheda su N. Bobbio, Voce Democrazia /
Dittatura (Enciclopedia Einaudi), in «Bollettino del Centro di studi vichiani»,
IX, 1979, pp. 193-194. 26 43 – Scheda su D. Bohler, Philosophische Hermeneutik
und hermeneutische Methode, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», IX,
1979, p. 194. 44 – Scheda su G. P. Caprettini, Voce Allegoria (Enciclopedia
Einaudi), in «Bollettino del Centro di studi vichiani», IX, 1979, p. 195. 45 –
Scheda su E. Leach, Voce Anthropos (Enciclopedia Einaudi), in «Bollettino del
Centro di studi vichiani», IX, 1979, pp. 206-207. 46 – Scheda su S. Otto, Die
Geschichtsphilosophie Giambattista Vicos, in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», IX, 1979, pp. 211-212. 47 – Scheda su K. Pomian, Voce Ciclo
(Enciclopedia Einaudi), in «Bollettino del Centro di studi vichiani», IX, 1979,
p. 213. 48 – Scheda su C. Prandi, Voce Credenze (Enciclopedia Einaudi), in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», IX, 1979, p. 214. 49 – Scheda su M. Riedel,
Verstehen oder Erklären? Zur Theorie und Geschichte der hermeneutischen
Wissenschaften, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», IX, 1979, p. 216.
50 – Scheda su A. Salsano, Voce Enciclopedia (Enciclopedia Einaudi), in
«Bollettino del Centro di studi vichiani», IX, 1979, pp. 216-217. F) 51 – Nota
del curatore, in Federazione salernitana del PCI (a cura di), Per i
Settantacinque anni di Francesco Cacciatore, prefazione di A. Alinovi, Salerno,
Boccia, s.d., 1979, p. 9. * * * 27 1980 B) 52 – Ernst Bloch: l’utopia della
realizzazione dell’“humanum”, in «Critica marxista», 1980, n. 5, pp. 109-128.
C) 53 – Recensione di G. Vico, Liber metaphysicus Risposte, ed. tedesca, S. Otto,
H. Viechtbauer (hrsg.), Transzendentale Einsicht und Theorie der Geschichte.
Überlegungen zu G. Vicos “Liber metaphysicus”, in «Bollettino del Centro di
studi vichiani», X, 1980, pp. 196-203. D) 54 – Scheda su M. Jay,
L’immaginazione dialettica. Storia della Scuola di Francoforte e dell’Istituto
per le ricerche sociali, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», X, 1980,
p. 247. 55 – Scheda su S. Otto, Die transzendentalphilosophische Relevanz des
Axioms “verum et factum convertuntur”. Überlegungen zu G. Vicos “Liber
metaphysicus”, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», X, 1980, pp.
250-251. 56 – Scheda su S. Otto, Faktizität und Transzendentalität der
Geschichte. Die Aktualität der Geschichtsphilosophie G. Vicos im Blick auf Kant
und Hegel, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», X, 1980, pp. 251-252.
57 – Scheda su S. Otto, Geistesgeschichte zwischen Philosophie und Feuilleton,
in «Bollettino del Centro di studi vichiani», X, 1980, pp. 252-253. * * * 28
1981 B) 58 – Sentimento metafisico e infelicità della ragione (a proposito di
Metafisica di A. Masullo), in «Critica marxista», 1981, n. 6, pp. 185-192. 59 –
Materiali su “Vico in Germania” (in collab. con G. Cantillo), in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», XI, 1981, pp. 13-32. D) 60 – Scheda su G. Conte
(a cura di), Metafora, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XI, 1981,
pp. 279-280. 61 – Scheda su M. Ciliberto, Come lavorava Gramsci, in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», XI, 1981, pp. 282-284. 62 – Scheda su A. Di Nola,
Voce Origini (Enciclopedia Einaudi), in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», XI, 1981, p. 287. 63 – Scheda su U. Eco, Voce Metafora (Enciclopedia
Einaudi), in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XI, 1981, pp. 287-288.
64 – Scheda su S. Natoli, Soggetto e Fondamento. Studi su Aristotele e
Cartesio, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XI, 1981, p. 295. 65 –
Scheda su S. Otto, Materialen zur Theorie der Geistesgeschichte, in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», XI, 1981, pp. 296-297. * * * 29 1982 B) 66 –
Difettività e fondamento: un convegno in memoria di Pietro Piovani, in
«Discorsi», II, 1982, fasc. 2, pp. 373- 375. 67 – Los Orígenes del fascismo en
Italia. Revolución y reacción (1918-1922), Universidad Central de Venezuela,
Caracas, Publicaciones de la Escuela de Historia, 1982, pp. 17. C) 68 –
Recensione di S. Merli, Il “Partito nuovo” di Lelio Basso, in «Il Pensiero
politico», 1982, n. 3, pp. 615-617. E) 69 – M. Riedel, L’Universalità della
scienza europea e il primato della filosofia, trad. it. e cura di G.
Cacciatore, Napoli, ESI, 1982. F) 70 – Introduzione a M. Riedel, L’Universalità
della scienza europea e il primato della filosofia, Napoli, ESI, 1982, pp.
11-32. * * * 30 1983 B) 71 – Vico e Kant nella filosofia di Ottavio Colecchi,
in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XII-XIII, 1982- 1983, pp. 63-99.
72 – Dilthey e il Rinascimento, in «Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia
dell’Università di Napoli», n.s., vol. XXV, XIII, 1982-1983, pp. 181-230. 73 –
L’“utopia liberale” di B. Croce, in A. Bruno (a cura di), Benedetto Croce.
Trent‘anni dopo, Roma-Bari, Laterza, 1983, pp. 159-177. 74 – L’“utopia
liberale” di B. Croce: un contributo alla discussione su etica e politica nella
crisi del mondo contemporaneo [ed. ampliata del numero precedente], in
«Discorsi», III, 1983, fasc. I, pp. 68-93. 75 – Dilthey e la storiografia
tedesca dell’Ottocento, in «Studi Storici», 1983, n. 1-2, pp. 55-89. C) 76 – Le
Speranze tradite di Karola ed Ernst (a proposito di K. Bloch, Memorie dalla mia
vita), in «Rinascita», XL, 1983, n. 21, pp. 29-30. D) 77 – Scheda su B. De
Giovanni, La “Teologia civile” di Vico, in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», XIIXIII, 1982-1983, pp. 417-419. * * * 31 1984 B) 78 – La norma come
“misura”: gnoseologia, etica e storia nella filosofia di Pietro Piovani, in A.
Masullo (a cura di), Difettività e fondamento, Napoli, Guida, 1984, pp. 87-99.
79 – Marxismo e utopia neqli anni venti: Bloch e Lukács, in Aa.Vv., L’Utopia,
Messina, ed. G.B.M., 1984, pp. 31-68. 80 – La “speranza” della storia. Note in
margine a un libro sullo storicismo Politico in “Paradigmi”, II, 1984, n. 5,
pp. 293-315. 81 – Ortega y Gasset e Dilthey, in L. Infantino, L. Pellicani (a
cura di), Attualità di Ortega y Gasset, Firenze, Le Monnier, 1984, pp. 89-113.
82 – Riflessioni “inattuali” su Francesco De Sanctis, in «Rassegna storica
salernitana», 1984, n. 1-2, pp. 109-115. 83 – Note sulla recezione di G. Bruno
nella filosofia italiana della seconda metà dell’Ottocento, in «Atti dell’Accademia
di Scienze morali e politiche» di Napoli, vol. XCV, 1984, pp. 295-313. 84 –
Nichilismo attivo, storicità, futuro nella filosofia di Pietro Piovani, in
«Giornale critico della filosofia italiana», LXIII (LXV), fasc. II, 1984, pp.
217-259. 85 – “Neue Sozialgeschichte” e teoria della storia, in «Studi
storici», n. 1, 1984, pp. 119-130. 86 – La recezione italiana della
Existenzphilosophie nel dopoquerra: problemi interpretativi e significati
etico-politici, in «Atti dell’Accademia di Scienze morali e politiche» di
Napoli, vol. XCV, 1984, pp. 45-67. C) 87 – Recensione di L. Rossi, Terra e
genti del Cilento borbonico, in «Rassegna storica salernitana», 1984, n. 1-2,
pp. 200-201. 32 88 – Recensione di G. Acocella, L. Mascilli Migliorini, C.
Franco, A. Aurigemma, De Sanctis e l’Irpinia, introduzione di F. Tessitore, Di
Mauro, 1983, in «Rassegna storica salernitana», 1984, n. 1-2, pp. 201-203. G)
89 – Un protagonista dell’opposizione socialista. Per l’unità delle forze
democratiche, in «Dossier Sud», 1984, n. 16, p. 9. * * * 1985 A) 90 – Vita e
forme della storia. Saggi sulla storiografia di Dilthey, Napoli, Morano, 1985.
91 – G. Cacciatore, G. Cantillo (a cura di), Wilhelm Dilthey. Critica della
metafisica e ragione storica, Bologna, Il Mulino, 1985. B) 92 – Per una storia
del pensiero democratico, in «Nuova Antologia», vol. 554, 1985, fasc. 2153, pp.
425-440. 93 – Politica, diritto e Stato in Dilthey, in F. Bianco (a cura di),
Dilthey e il pensiero del Novecento, Milano, Franco Angeli, 1985, pp. 136-154.
94 – Dilthey e la storiografia tedesca dell’Ottocento, in G. Cacciatore, G.
Cantillo (a cura di), Wilhelm Dilthey. Critica della metafisica e ragione
storica, Bologna, Il Mulino, 1985, pp. 207-244. 33 C) 95 – Recensione di G.
Vico, Neue Wissenschaft, hrsg. von F. Fellmann, Frankfurt am Main, Klostermann,
1981, in «Bollettino del Centro di Studi vichiani», XIV-XV, 1985, pp. 349-355.
96 – Recensione di R.W. Schmidt, Die Geschichtsphilosophie G.B. Vicos,
Würzburg, Königshausen und Neumann, 1982, in «Bollettino del Centro di Studi
vichiani», XIVXV, 1985, pp. 361-366. D) 97 – Scheda su F. Tessitore, La
storiografia come scienza, in «Bollettino del Centro di studi vichiani»,
XIV-XV, 1985, p. 413. F) 98 – Introduzione (in collab. con G. Cantillo) a
Wilhelm Dilthey. Critica della metafisica e ragione storica, Bologna, Il
Mulino, 1985, pp. 5-8. 99 – Introduzione (in collab. con G. Amarante) a F.
Cacciatore, Per l’unità dei lavoratori. Raccolta di scritti e discorsi,
Salerno, Boccia (ed. f.c.), 1985, pp. 13-45. * * * 1986 A) 100 – G. Cacciatore,
F. Lomonaco (a cura di), Karl Marx 1883-1983, Napoli, Guida, 1986. 34 B) 101 –
Il Marx di Gramsci. Per una rilettura del nesso etica-teoria-politica nel
marxismo, in G. Cacciatore, F. Lomonaco (a cura di), Karl Marx 1883-1983, Napoli,
Guida, 1986, pp. 259-301. 102 – Vichismo e illuminismo tra Cuoco e Ferrari, in
P. Di Giovanni (a cura di), La tradizione illuministica in Italia, Palermo,
Palumbo, 1986, pp. 43-91. 103 – Crisi e attualità del marxismo nel pensiero di
Labriola, in «Bollettino della Società filosofica italiana», n.s., 1986, n.
129, pp. 13-36. D) 104 – Scheda su G. Cotroneo, Vico in Sicilia: Benedetto
Castiglia e le “Scienze dell’umanità”, in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», XVI, 1986, pp. 451-452. 105 – Scheda su S. Otto, Rekonstruktion der
Geschichte. Zur Kritik der historischen Vernunft, Erster Teil, in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», XVI, 1986, pp. 470-471. F) 106 – Presentazione
(in collab. con G. Cantillo) di W. Dilthey, Storia della giovinezza di Hegel e
Frammenti Postumi, Napoli, Guida, 1986, pp. 7-10. 107 – Nota introduttiva (in
collab. con F. Lomonaco) a G. Cacciatore e F. Lomonaco (a cura di), Karl Marx
1883- 1983, Napoli, Guida, 1986, pp. 4-6. G) 108 – Centro storico: ritrovarsi
per riparlarne, in «La Gazzetta di Salerno», 13 febbraio 1986. 35 * * * 1987 B)
109 – Lezioni e battaglie di Pasquale Villari, in Aa.Vv., Napoli tra idealismo
e positivismo, suppl. a «Itinerario», 1987, n. 2, pp. 27-31. 110 – Un convegno
su Labriola in Germania, in «Studi storici», 1987, n. 1, pp. 261-268. 111 – La
recezione italiana della Existenzphilosophie, in K.-E. Lösse (hrsg.),
Wissenschaftstradition und Nachkriegsgeschichte in Italien und Deutschland,
Düsseldorf, Schwann, 1987, pp. 112-129. * * * 1988 B) 112 – Crisi della
storiografia storicistica e “bisogno” di Kulturgeschichte: il caso Lamprecht,
in Aa.Vv., Le storie e la storia della cultura, Napoli, Morano, 1988, pp.
223-237. 113 – Crisi dello storicismo e bisogno di Kulturgeschichte: il caso
Lamprecht, in «Archivio di storia della cultura», I, 1988, pp. 257-281. 114 –
Vittorio Imbriani filosofo (in collab. con A. Giugliano), in «Atti
dell’Accademia di Scienze morali e politiche», vol. XCIX, 1988, pp. 55-68. 36
115 – Il problema della storia alle origini del neoidealismo italiano, in P. Di
Giovanni (a cura di), Il neoidealismo italiano, Roma-Bari, Laterza, 1988, pp.
111-138. 116 – Labriola et le débat sur la crise du marxisme, in G. Labica, J.
Texier (a cura di), Labriola d’un siècle à l’autre, Paris, Meridiens Klincksieck,
1988, pp. 237-251. 117 – Un maestro e la sua città, in C. Coppola (a cura di),
Esegesi e grammatica. Raccolta di scritti e testimonianze, Salerno, Laveglia,
1988, pp. 139-143. 118 – L’autocritica della storia, in «Rinascita», 1988, n.
21, p. 19. C) 119 – Recensione a N. Badaloni, Introduzione a Vico, in
«Bollettino del Centro di studi vichiani», XVII-XVIII, 1988, pp. 322-329. F)
120 – Presentazione di C. Manzi, Giacomo Leopardi e i canti napoletani, Salerno
(ed. f.c.), 1988, pp. 4-6. G) 121 – Con Vico, oltre Vico, in «Il Mattino», 13
aprile 1988. 122 – Per l’impoliticità della cultura, in «Il Domani», 11 ottobre
1988. 123 – La rivoluzione dell’individuo etico, in «Il Mattino», 18 ottobre
1988. * * * 37 1989 A) 124 – G. Cacciatore (a cura di), Figure dell’Utopia.
Saggi su Ernst Bloch, Avellino, F. Redi, 1989. B) 125 – I modelli teorici della
storiografia italiana dal 1945 al 1980, in «Archivio di storia della cultura»,
II, 1989, pp. 113-181. 126 – Vico e il vichismo negli “Scandagli critici” di Pietro
Piovani, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XIX, 1989, pp. 241-249.
127 – Scienze dello spirito e mondo storico nel confronto Dilthey-Rickert, in
M. Signore (a cura di), Rickert tra storicismo e ontologia, Milano, Franco
Angeli, 1989, pp. 223-249. 128 – Marxismo etica utopia negli anni Venti: Bloch
e Lukacs, in G. Cacciatore (a cura di), Figure dell’Utopia. Saggi su Ernst
Bloch, Avellino, F. Redi, 1989, pp. 35-151. C) 129 – Recensione dell’“Annuario”
1988-1989 del Liceo “Tasso” di Salerno, in «Rassegna storica salernitana»,
1989, n. 12, pp. 401-404. F) 130 – Presentazione di A. Matano, Il pensiero
Politico di A. Labriola, Marsala, La Medusa, 1989, pp. I-V. 131 – Premessa a G.
Cacciatore (a cura di), Figure dell’Utopia. Saggi su Ernst Bloch, Avellino, F.
Redi, 1989, pp. 5-6. 38 G) 132 – Il futuro del Passato. In ricordo di A.
Omodeo, in «Il Mattino», 19 settembre 1989. 133 – L’idealismo realistico di
Lotze (a proposito di H. Lotze, Microcosmo, Torino, UTET,1989), in «Il
Mattino», 3 dicembre 1989. * * * 1990 B) 134 – Labriola, l’imperialismo e la
storia italiana, in F. Lomonaco (a cura di), Cultura, società, potere. Studi in
onore di Giuseppe Giarrizzo, Napoli, Morano, 1990, pp. 399-436. 135 – Labriola
e l’imperialismo, in E. Serra, C. SetonWatson (a cura di), Italia e Inghilterra
nell’età dell’imperialismo, Milano, Franco Angeli, 1990, pp. 15-46. 136 –
Imbriani filosofo, in R. Franzese, E. Giammattei (a cura di), Studi su Vittorio
Imbriani, Napoli, Guida, 1990, pp. 147-164. 137 – Nuove ricerche sul “Liber
Metaphysicus” di Giambattista Vico, in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», XX, 1990, pp. 211-221. 138 – Dahrendorf, storia e lotta di classi,
in «Rinascita», n.s., I, 1990, n. 23, pp. 54-61. 139 – Dahrendorf e la
“rivoluzione incompiuta del mondo moderno”, in «Prospettive Settanta», 1990, n.
1-2, pp. 176-190. 140 – Salerno: la vita culturale di una città attraverso la
storia del suo liceo, in P. Macry, P. Villani (a cura di), La Campania (“Storia
d’Italia. Le regioni dall’Unità a oggi”), Torino, Einaudi, 1990, pp. 868-883.
39 141 – Il dibattito sul metodo della ricerca storica, in G. Di Costanzo (a
cura di), La cultura storica italiana tra Otto e Novecento, Quaderni
dell’«Archivio di storia della cultura», vol. l, Napoli, Morano, 1990, pp. 161-244.
142 – Utopia della pace e senso della storia, in «Enne», II, 1990, n. 10-17, p.
10. 143 – Nove tesi provvisorie per la discussione sulla formapartito, in
«Enne», II, 1990, n. 25, p. 12. C) 144 – Recensione di Sachkommentar zu G.
Vicos “liber metaphysicus”, hrsg. von S. Otto, in «Archiv für Geschichte der
Philosophie», band 72, 1990, heft 1, pp. 94-102. 145 – La storia del Pensiero:
istruzioni per l’uso (a proposito del vol. III, 1990, dell’«Archivio di storia
della cultura»), in «Il Mattino», 2 dicembre 1990. G) 146 – Filiberto Menna, in
«Gazzetta di Salerno», n. 8-9, 15 marzo 1990. 147 – Oltre Hegel, in «Il
Mattino», 27 febbraio 1990. 148 – Un progetto incompiuto, in «Il Giornale di
Napoli», 27 giugno 1990. 149 – La civiltà del potere, in «Il Mattino», 3 agosto
1990. * * * 1991 B) 150 – Storicità e Historismus, in F. Tessitore (a cura di),
L’opera di Pietro Piovani, Napoli, Morano, 1991, pp. 345-398. 40 151 – Il
concetto di “empiria” nell’Historismus: Droysen e Dilthey, in V.E. Russo (a
cura di), La questione dell’esperienza, Firenze, Ponte alle Grazie, 1991, pp.
85-102. 152 – Il fondamento dell’intersoggettività tra Dilthey e Husserl, in A.
Masullo, C. Senofonte (a cura di), Razionalità fenomenologica e destino della
filosofia, Genova, Marietti, 1991, pp. 143-173. 153 – La sinistra socialista.
Meridionalismo e politica unitaria nel PSI attraverso l’opera e l’azione di
Luigi Cacciatore, in G. Muzzi (a cura di), La Sinistra meridionale nel secondo
dopoguerra (1943-1954). Giornate di studio in onore di Francesco De Martino,
Firenze, “Istituto Socialista di Studi Storici”, 1991, pp. 59-88. 154 –
Socialismo, meridionalismo e unità della sinistra nell’azione di Luigi
Cacciatore, in «Rassegna storica salernitana», n.s., VIII, 1991, n. 16, pp.
123-158. 155 – Il concetto di “Empiria” tra Droysen e Dilthey, in «Atti della
Accademia Pontaniana», n.s., vol. XL, 1991, pp. 55-73. 156 – Il concetto
politico-filosofico di interesse in Marx, in Aa.Vv., Ethos e Cultura, Studi in
onore di Ezio Riondato, Padova, Antenore, 1991, vol. I, pp. 393-422. 157 –
Crisi delle ideologie e nuove forme politiche nel mondo contemporaneo:
principio di democrazia e socialismo possibile, in «Prospettive Settanta»,
n.s., XIII, 1991, n. 4, pp. 616-633. 158 – Laicismo, modernità e “Centesimus Annus”,
in «Prospettive Settanta», n.s., XIII, 1991, n. 4, pp. 584-589. 159 – Il
concetto di vita in Croce, in «Criterio», n.s., IX, 1991, nn. 3-4, pp. 165-201.
160 – Per aprire il discorso. Note sulla recente traduzione tedesca della
“Scienza nuova”, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XXI, 1991, pp.
129-135. 161 – Il rifiuto “politico” di questa guerra, in «Enne», III, 1991, n.
49, p. 2. 162 – Le opzioni dell’area riformista salernitana, in «La Piazza», V,
1991, n. 5, pp. 9-11. 41 C) 163 – Recensione di B. De Giovanni, Dopo il
Comunismo, Napoli, 1990, in «Enne», III, 1991, n. 57, p. 15. 164 – Recensione
di A. Musi (a cura di), Dimenticare Croce? Studi e orientamenti di Storia del
Mezzogiorno, Napoli, 1991, in «Rassegna storica salernitana”, n.s., VIII, 1991,
n. 16, pp. 374-377. 165 – Recensione di A. Menna, Il banco e la cattedra,
Salerno, De Luca, 1991, in «Rassegna Storica salernitana», n.s., VIII, 1991, n.
16, pp. 377-379. 166 – Recensione di J.M. Sevilla Fernández, G. Vico:
metafísica de la mente y historicismo antropológico, Sevilla, Servicio de
Publicaciones de la Universidad, 1988, in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», XXI, 1991, pp. 166-171. 167 – Lo Statuto del Comune di Salerno, in
«Zona Orientale», ottobre 1991, n. 5, p. 4. G) 168 – In conflitto con la storia
(a proposito dei Quaderni per una morale di Sartre), in «Il Giornale di
Napoli», 28 giugno 1991. 169 – Quale stile di vita?, in «Il Giornale di
Napoli», 12 luglio 1991. 170 – Oltre la fine del leninismo, in «Il Giornale di
Napoli», 1 settembre 1991. 171 – La filosofia dell’individualità (a proposito
di W.V. Humboldt), in «Il Giornale di Napoli», 12 settembre 1991. 172 – Alle
origini della vita, tra miti e simboli, in «Il Giornale di Napoli», 18 ottobre
1991. 173 – Il tempo della vitalità, in «Il Giornale di Napoli», 6 novembre
1991. 174 – Quei valori da non smarrire. A proposito del bene comune in ogni
momento della storia, in «Il Giornale di Napoli», 13 novembre 1991. 42 175 – La
legge del Principe (recensione di F. Lomonaco, Lex regia, Napoli, Guida, 1991),
in «Il Mattino», 18 giugno 1991. * * * 1992 B) 176 – I “principi” della
Kulturgeschichte, in «Archivio di storia della cultura», V, 1992, pp. 315-324.
177 – Tra Fenomenologia ed Esistenzialismo. Considerazioni su Banfi e Paci (in
collab. con G. Cantillo), in Aa.Vv., I progressi della filosofia nell’Italia
del Novecento, Napoli, Morano, 1992, pp. 315-345. 178 – Karl Lamprecht und die
“Kulturgeschichte”. Nachdenken über die überlieferten Paradigmen der Theorie
der Geschichte, in Aa.Vv., Universalgeschichte - gestern und heute,
“Comparativ” (Leipziger Beiträge zur Universalgeschichte und vergleichenden
Gesellschaftsforschung), Heft 1, 1992, pp. 79-91. 179 – Karl Lamprecht und die
“Kulturgeschichte”, in «Geschichte und Gegenwart», XI, giugno 1992, n. 2, pp.
120-133. 180 – “Historismus” e mondo moderno: Dilthey e Troeltsch, in «Giornale
critico della Filosofia italiana», VI serie, LXXI, 1992, fasc. I, pp. 14-48.
181 – Tocqueville nell’interpretazione dello storicismo tedesco, in V. Dini, D.
Taranto (a cura di), Individualismo, assolutismo, democrazia (atti del convegno
in memoria di Anna Maria Battista), Napoli, ESI, 1992, pp. 489-499. 182 – Croce
e il suo tempo nel carteggio con Prezzolini, in «Nord e Sud», n.s., XXXIX,
1992, n. 3, pp. 43-59. 183 – Alcuni spunti su Gramsci teorico della politica,
in «Studi Critici», II, 1992, nn. 1-2, pp. 25-32. [apparso, con 43 il titolo
Annotazioni su Gramsci teorico etico-politico, anche in «Archivio sardo del
movimento operaio contadino e autonomistico», Socialismo e democrazia, Atti del
convegno di studi nel centenario della nascita di Gramsci, 1992, n. 38-40, pp.
209-221]. 184 – Storia e teoria dello storicismo, in «Prospettive Settanta»,
1992, n. 2-3, pp. 305-321. F) 185 – Introduzione a E. Todaro, Sottovoce,
Salerno, Boccia, 1992, pp. 7-8. G) 186 – Una nuova razionalità, in «Il Giornale
di Napoli», 24 gennaio 1992. 187 – Carteggi d’autore, in «Il Giornale di
Napoli», 31 gennaio 1992. 188 – Un esempio di coraggio (a proposito di Nicola
Fiore), in «Il Giornale di Napoli», 25 febbraio 1992. 189 – A confronto con i
valori del passato, in «Il Giornale di Napoli», 1 marzo 1992. 190 – Quale
ideale di emancipazione, in «Il Giornale di Napoli», 10 marzo 1992. 191 – In
viaggio da settant’anni (Festa di compleanno per Mario Carotenuto), in «Il
Giornale di Napoli», 30 aprile 1992. 192 – Le strade per l’unità della
sinistra, in «Il Giornale di Napoli», 13 maggio 1992, p. 7. 193 – Il paesaggio
come risorsa, in «Il Giornale di Napoli», 3 giugno 1992. 194 – Il comportamento
dei singoli (lettera aperta a Norberto Bobbio), in «Il Giornale di Napoli», 17
giugno 1992. 195 – Quella parabola della neutralità (a proposito del libro di
G. Nuzzo, A Napoli nel tardo Settecento), in «Il Giornale di Napoli», 18 giugno
1992. 44 196 – Se si superano i separatismi, in «Il Giornale di Napoli», 24
giugno 1992. 197 – Sul mare del tempo, in «Il Giornale di Napoli», 2 luglio
1992. 198 – Questione morale, in «La Repubblica» (ed. di Napoli), 26 agosto
1992, pp. I e IV. 199 – La cultura e l’economia meridionale nella integrazione
europea, in «Nadir», II, agosto 1992, nn. 7-8, p. 6. 200 – La libera filosofia
di Abbagnano, in «La Repubblica» (ed. di Napoli), 13 novembre 1992, p. XVIII. *
* * 1993 A) 201 – Storicismo problematico e metodo critico, Napoli, Guida,
1993. B) 202 – La cultura e l’economia meridionale nell’integrazione europea,
in «Diritto allo studio», III, 1993, n. 4, pp. 20-21. 203 – Profilo di
Michelangelo Schipa, in Aa.Vv., Cultura e Università in Campania, Salerno,
«Quaderni» della Società Dante Alighieri di Salerno, 1993, pp. 19-52. 204 –
Studi vichiani in Germania 1980-1990 (in collab. con G. Cantillo), in
«Bollettino del Centro di studi vichiani», XXII-XXIII, 1992-1993, pp. 7-39. 205
– La cultura e l’economia meridionale nella integrazione europea, in «Nadir»,
II, agosto 1992, nn. 7-8, p. 6. 206 – Historismus e mondo moderno: Dilthey e
Troeltsch, in T. Albertini, Lang Verlag (hrsg.), Verum et Factum. Bei- 45 träge
zur Geistesgeschichte und Philosophie der Renaissance zum 60, München,
Geburtstag von Stephan Otto, 1993, pp. 247-272. 207 – Karl Lamprecht und die
“Kulturgeschichte” im Rahmen des Nachdenkens über die überlieferten Paradigmen
der Theorie der Geschichte, in Gerald Diesener (hrsg.), Karl Lamprecht
weiterdenken. Universal und Kulturgeschichte heute, Leipzig, Leipziger
Universitätsverlag 1993, pp. 335-351. 208 – Il concetto di vita in Croce, in M.
Ciliberto (a cura di), Croce e Gentile fra tradizione nazionale e filosofia
europea, Roma, Editori Riuniti, 1993, pp. 145-180. 209 – Terra. Il Punto di
vista filosofico, in «Fridericiana», I, 1992-1993, n. 4, pp. 201-215. 210 –
Karl Lamprecht an den Ursprüngen der Sozialgeschichte, in «Geschichte und
Gegenwart», XII, 1993, n. 3, pp. 131-140. 211 – Pensare l’Europa nell’epoca dell’universalismo
dei diritti umani, in «Prospettive Settanta», n.s., XV, I, 1993, pp. 712-724.
212 – Der Begriff der “Empirie” von Droysen zu Dilthey, in «Dilthey-Jahrbuch
für Philosophie und Geschichte der Geisteswissenschaften», Band 8, 1992-1993,
pp. 265-288. 213 – Wilhelm von Humboldt, Dilthey e la tradizione del
“Historismus”, in A. Carrano (a cura di), W. von Humboldt e il dissolvimento
della filosofia nei “saperi Positivi”, Napoli, Morano, 1993, pp. 337-387. 214 –
Per una rivalutazione storica di Nicola Fiore, in G. Scarsi, M. Autuori (a cura
di), Nicola Fiore un sindacalista rivoluzionario?, Salerno, Pietro Laveglia
Editore, 1993, pp. 13-19. 215 – Su alcuni modelli teorici e metodologici nella
scienza storica del Novecento, in «Bollettino della Società Filosofica
Italiana», n.s., 1993, n. 150, pp. 19-30. 216 – Etica tempo soggetto. Una
ricerca in comune sull’etica contemporanea, in «Criterio», XI, 1993, n. 2-3,
pp. 75-81. 46 217 – Storia etico-politica e storia della cultura in Benedetto
Croce, in Aa.Vv., Croce quarant’anni dopo, (Istituto Nazionale di Studi
Crociani - Pescara/Sulmona), Pescara, Ediars, 1993, pp. 221-238. 218 –
Conflitto prassi totalizzazione. Il tema della storia, in G. Invitto, A.
Montano (a cura di), Gli scritti postumi di Sartre, Genova, Marietti, 1993, pp.
209-226. F) 219 – Introduzione (in collab. con G. Cantillo) a Aa.Vv., Vico in
Italia e in Germania. Letture e prospettive (Atti del Convegno Internazionale.
Napoli, 1-3 marzo 1990), Napoli, Bibliopolis, 1993, pp. 5-6. G) 220 – Emozioni
e reazioni, in «Il Giornale di Napoli», 13 febbraio 1993. 221 – Libertà e
sapere, in «Il Giornale di Napoli», 2 marzo 1993. 222 – Una politica diversa
invecchiata presto, in «Roma», 2 aprile 1993. 223 – Ma dov’è la Patria?, in «Il
Giornale di Napoli», 8 aprile 1993. 224 – La libertà possibile, in «Il Giornale
di Napoli», 15 maggio 1993. 225 – Ma la teoria non è eterna, in «Il Giornale di
Napoli», 6 ottobre 1993. 226 – Emozioni della cultura, in «Il Giornale di
Napoli», 29 dicembre 1993. * * * 47 1994 A) 227 – La lancia di Odino. Teorie e
metodi della scienza storica tra Ottocento e Novecento, Milano, Guerini, 1994.
B) 228 – Storia etico-politica e storia della cultura in Benedetto Croce, in
«Rassegna di Studi Crociani», IV, 1993-1994, n. 6-7, pp. 23-30 [pubblicato
anche in «Oggi e Domani», XXI, 1994, n. 1, pp. 23-30]. 229 – Scienza dell’uomo
e condotta di vita. Alle origini dell’etica moderna: l’analisi di Dilthey, in
«Paradigmi», XII, n. 34, 1994, pp. 23-38. 230 – 1744-1994, in «Bollettino del
Centro di studi vichiani», XXIV-XXV, 1994-1995, pp. 7-9. 231 – Ortega e Vico,
in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XXIV-XXV, 1994-1995, pp. 236-246.
232 – Observaciones al margen a la investigación viquiana en la España
contemporánea, in «Cuadernos sobre Vico», 1994, n. 4, pp. 75-81. 233 – L’etica
fra storicismo e fenomenologia, in G. Cantillo, R. Viti Cavaliere (a cura di),
La tradizione critica della filosofia. Studi in memoria di Raffaello Franchini,
Napoli, Loffredo, 1994, pp. 501-517. 234 – Il problema della religione in
Dilthey, in G. Gembillo (a cura di), Storicismo come tradizione. Studi in onore
di Girolamo Cotroneo, Messina, Perna, 1994, pp. 41-91. 235 – Profilo di
Michelangelo Schipa, in P. Macry, A. Massafra (a cura di), Fra storia e storiografia.
Scritti in onore di Pasquale Villani, Bologna, Il Mulino, 1994, pp. 187-203. 48
C) 236 – Recensione di S. Otto, Giambattista Vico. Lineamenti della sua
filosofia, Napoli, Alfredo Guida Editori, 1992, in «Bolletino del Centro di
studi vichiani», XXIVXXV, 1994-1995, pp. 269-275. 237 – Recensione di
«Cuadernos sobre Vico» II (1992), in «Bollettino del Centro di studi vichiani»,
XXIV-XXV, 1994-1995, pp. 320-324. D) 238 – Scheda di U. Eco, La ricerca della
lingua perfetta nella cultura europea, Roma-Bari, Laterza, 1994, in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», XXIV-XXV, 1994- 1995, pp. 376-377. G) 239 –
Motivo immortale (a proposito dello Spinoza di Rensi), in «Il Giornale di
Napoli», 13 marzo 1994. 240 – Incontri della mente, in «Il Giornale di Napoli»,
1 aprile 1994. 241 – La città capitale della Scienza nuova, in «Il Mattino», 9
ottobre 1994. 242 – Napoli e il “futuro” di Vico, in «l’Unità», 17 ottobre
1994. 243 – Spengler e Troeltsch, tramonto a due voci, in «Il Mattino», 5
dicembre 1994. 244 – I contrasti di una città che cresce, in «La Voce» (ed.
Campania), 31 dicembre 1994. * * * 49 1995 A) 245 – Democrazia e informazione,
Acerra, Metis, 1995, pp. 15. 246 – G. Cacciatore, G. Cantillo (a cura di), Una
filosofia dell’uomo, atti del convegno in memoria di N. Abbagnano, Salerno,
Edizioni Comune di Salerno, 1995. 247 – G. Cacciatore, C. Senofonte, A.
Costabile (a cura di), Francesco De Sarlo, Potenza, Edizioni Ermes, 1995. B)
248 – Simbolo e storia tra Vico e Cassirer, in J. Trabant (hrsg.), Vico und die
Zeichen. Vico e i segni, Tübingen, Gunter Narr Verlag, 1995, pp. 257-269. 249 –
L’edizione critica delle opere di Giambattista Vico, in «Lettera dall’Italia»,
X, 1995, n. 37, pp. 48-49. 250 – Filosofia e Weltanschauung in Bernhard
Groethuysen, in «Archivio di storia della cultura», VIII, 1995, pp. 111-123.
251 – Vita e storia. Biografia e autobiografia in Wilhelm Dilthey e Georg
Misch, in I. Gallo, L. Nicastri (a cura di), Biografia e autobiografia degli
antichi e dei moderni, Napoli, Edizioni Scientifiche Italiane, 1995, pp.
243-296. 252 – Die kritische ausgabe der Werke Giambattista Vicos und die
Aufgaben des Vico-Forschungszentrums in Neapel, in «Deutsche Zeitschrift für
Philosophie», 1995, n. 5, pp. 885-887. 253 – “Scienze dello spirito” e
conoscenza storica. Croce, Dilthey, Rickert, in M. Losito (a cura di), Croce e
la sociologia, Napoli, Morano, 1995, pp. 35-57. 254 – La qualità della vita: il
punto di vista filosofico, in Aa.Vv., Prospettive della “Total Quality”,
Napoli, Editoriale Scientifica, 1995, pp. 23-33. 50 255 – Dilthey: Die
Typologie der Weltanschauungen zwischen historischer Vernunftkritik und Wesen
der Philosophie, in K.-E. Lönne (hrsg.), Kulturwandel im Spiegel des
Sprachwandels, Tübingen und Basel, Francke Verlag, 1995, pp. 137-151. 256 –
“Politicka” dimenzija talijanskog kriticko-problematskog historicizma, in
«Filozofska Istrazivanja», 15, 1995, n. 4, pp. 875-885. 257 – Da Le sorgenti
irrazionali del pensiero all’esistenzialismo positivo (in collab. con G.
Cantillo), in G. Cacciatore, G. Cantillo (a cura di), Una filosofia dell’uomo,
atti del convegno in memoria di N. Abbagnano, Salerno, Edizioni Comune di
Salerno, 1995, pp. 23-37. 258 – Tra illuminismo e massoneria, in «Criterio»,
XIII, 1995, n. 1-2, pp. 107-112. 259 – Psicologia e filosofia in Francesco De
Sarlo, in G. Cacciatore, C. Senofonte, A. Costabile (a cura di), Francesco De
Sarlo, Potenza, Edizioni Ermes, 1995, pp. 13-30. 260 – Halle-Napoli: un
incontro tra grandi tradizioni storico-culturali, in «Notiziario», Università
degli studi di Napoli Federico II, I, 1995, n. 6, pp. 35-38. 261 – I rapporti
tra l’Università di Napoli Federico II e la Freie Universität di Berlino
(siglato G.C.), in «Notiziario», Università degli studi di Napoli Federico II,
I, 1995, n. 6, pp. 41-42. 262 – Per un nuovo meridionalismo, in «Mezzogiorno
Italia», III, 1995, n. 1, pp. 3-4. 263 – Arte, scienza, cultura, storia:
risorse per lo sviluppo e il lavoro, in «Mezzogiorno Italia», III, 1995, n. 3,
pp. 4-5. 264 – L’Italia dimenticata, in «Mezzogiorno Italia», III, 1995, n. 4,
pp. 6-8. F) 265 – Prefazione a E. Iarrusso, Quale sindaco per la seconda
repubblica, Benevento, Kat edizioni, 1995, pp. 13-18. 51 266 – Avvertenza (in
collab. con G. Cantillo) a Una filosofia dell’uomo, atti del convegno in
memoria di N. Abbagnano, Salerno, Edizioni Comune di Salerno, 1995, pp. 11-13.
G) 267 – Islam. Schegge di storicismo nell’indagine di Tessitore, in “Il
Mattino”, 21 marzo 1995. 268 – All’“Internazionale” il magico mondo dell’Islam,
in «Il Mezzogiorno», 26 maggio 1995. 269 – Povero Socialismo, in «Cronache del
Mezzogiorno», 8 agosto 1995. * * * 1996 B) 270 – Cassirer interprete di Kant,
in «Atti dell’Accademia di scienze morali e politiche» di Napoli, vol. CVI,
1996, pp. 5-40. 271 – Labriola: da un secolo all’altro, in L. Punzo (a cura
di), Antonio Labriola filosofo e politico, Milano, Guerini, 1996, pp. 209-228.
272 – Meridione/Modernità/Tradizione, in A. Iovino (a cura di), Meridiani.
Segmenti eterogenei di arte nuova. Rassegna internazionale di arte
contemporanea, Salerno, Kreis, 1996, pp. 45-51. 273 – Die Tradition des
kritisch-problematischen Historismus im Rahmen der italienischen
philosophischen Kultur der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts, in O.G. Oexle,
J. Rüsen (hrsg.), Historismus in den Kulturwissenschaften, Köln-Weimar-Wien,
Böhlau, 1996, pp. 331-339. 52 274 – Labriola: da un secolo all’altro, in
«Archivio di storia della cultura», IX, 1996, pp. 217-231. 275 – Gildo Ciafone:
dirigente e militante della sinistra socialista, in Aa.Vv., Gildo Ciafone.
Scritti e testimonianze, Salerno, Arti Grafiche Boccia, 1996, pp. 175-181. 276
– Temporalità e storicità nello Historismus di Wilhelm Dilthey, in P. Venditti
(a cura di) Filosofia e storia. Studi in onore di P. Salvucci, Urbino,
Quattroventi, 1996, pp. 429-441. 277 – Kant, Dilthey e il problema della
religione, in N. Pirillo (a cura di), Kant e la filosofia della religione, 2
voll., Brescia, Morcelliana, 1996, vol. II, pp. 563-571. F) 278 – Presentazione
di A. Montano, Storia e convenzione. Vico contra Hobbes, Napoli, La città del
sole, 1996, pp. 9-16. 279 – Introduzione [in collab. con G. Cantillo] a E.
Troeltsch, Spengler e la cultura di Weimar, numero monografico di «Diritto e
Cultura», VI, 1996, n. 1, pp. 5-13. G) 280 – Quando Croce incontrò Hegel. Alle
origini della dialettica, in «Il Giornale di Napoli», 30 gennaio 1996. 281 – Le
ceneri di Gramsci, in «Il Giornale di Napoli», 25 febbraio 1996. 282 – Solo
l’etica potrà salvarci, in «Il Mattino», 29 marzo 1996. 283 – Il Punto.
Speciale elezioni, in «La Città», Quotidiano di Napoli, 23 aprile 1996. 284 –
L’errore delle candidature, in «La Città», Quotidiano di Salerno, 23 aprile
1996. 285 – «Lo Sciacallo». Al telefono con uno sconosciuto, in «La Città», 24
maggio 1996. 286 – Renzo De Felice. La fatica dietro ogni pagina, in «La
Città», 26 maggio 1996. 53 287 – Nicolini o della poliedricità, in «La Città»,
10 ottobre 1996 288 – Amendola contro la babele dei liberalismi, in «La Città»,
13 ottobre 1996. 289 – Vico e i codici della ragione, in «La Città», 30 ottobre
1996. 290 – A rischio l’equilibrio tra i poteri, in «La Città», 2 novembre
1996. 291 – La sinistra illiberale vinta dalla Coca Cola, in «La Città», 3
novembre 1996. 292 – Il mercato e la “ragionevolezza” della fame, in «La
Città», 10 novembre 1996. 293 – La democrazia dei decimali, in «La Città», 17
novembre 1996. 294 – La solida incertezza della ragione contro le “prigioni”
della memoria, in «La Città», 21 novembre 1996. 295 – Le gabbie etiche dello
sviluppo, in «La Città», 24 novembre 1996. 296 – Smitizziamo la memoria
storica, in «La Città», 1 dicembre 1996. 297 – Come è miope il tatticismo
dell’Ulivo, in «La Città», 4 dicembre 1996. 298 – Un caso di colpa oggettiva,
in «La Città», 8 dicembre 1996. 299 – Bassolino e un’esperienza da esportare,
in «La Città», 8 dicembre 1996. 300 – La speranza “sopportabile”, in «La
Città», 15 dicembre 1996. 301 – Chi paga il conto dello sviluppo, in «La
Città», 22 dicembre 1996. 302 – Enrico e la buona ideologia, in «La Città», 29
dicembre 1996. 303 – Il pianto e le scelte di sviluppo, in «La Città», 31
dicembre 1996. 54 * * * 1997 A) 304 – G. Cacciatore, G. Cantillo, G. Lissa (a
cura di), Lo storicismo e la sua storia. Temi, problemi, prospettive, Milano,
Guerini e Associati, 1997. 305 – G. Cacciatore, A. Stile (a cura di), L’edizione
critica di Vico: bilanci e prospettive, Napoli, Guida, 1997. 306 – G.
Cacciatore, M. Martirano, E. Massimilla (a cura di), Filosofia e storia della
cultura. Studi in onore di Fulvio Tessitore, 3 voll., Napoli, Morano, 1997. B)
307 – Die “politische” Dimension des problematischenkritischen Historismus in
Italien, in G. Scholtz (hrsg.), Historismus am Ende des 20. Jahrhunderts. Eine
internationale Diskussion, Berlin, Akademie Verlag, 1997, pp. 84-101. 308 –
Storia e tempo storico in Marx, in G. Cacciatore, G. Cantillo, G. Lissa (a cura
di), Lo storicismo e la sua storia. Temi, problemi, prospettive, Milano,
Guerini e Associati, 1997, pp. 246-259. 309 – Lo storicismo
critico-problematico e la tradizione della “filosofia civile” italiana, in G.
Cacciatore, G. Cantillo, G. Lissa, Lo storicismo e la sua storia. Temi,
problemi, prospettive, Milano, Guerini e Associati, 1997, pp. 582-597. 310 – La
concezione del tempo storico nello Historismus (in collab. con G. Cantillo), in
G. Casertano (a cura di), Il concetto di tempo, Atti del XXXII congresso della
SFI, Napoli, Loffredo, 1997, pp. 91-104. 311 – Profilo di Michelangelo Schipa,
in «Archivio Storico per le Province Napoletane», CXIII, 1995, pp. 527-556
[edito nel 1997]. 55 312 – Il marxismo come Weltanschauung: tra ideologia e
storicità critica, in F. Tadeo (a cura di), Ragione e storia. Studi in memoria
di Giuseppe Semerari, Fasano, Schena editore, 1997, pp. 43-65. 313 – Il
positivismo e la storia, in L. Malusa (a cura di), I filosofi e la genesi della
coscienza culturale della “nuova Italia” (1799-1900), Napoli, Istituto italiano
per gli studi filosofici, 1997, pp. 275-286. 314 – Ricordo di Giorgio
Tagliacozzo, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XXVI-XXVII,
1996-1997, pp. 9-10. 315 – Vico e la filosofia pratica, in «Bollettino del
Centro di studi vichiani», XXVI-XXVII, 1996-1997, pp.77-84. 316 – Vico
antimoderno? (in collab. con S. Caianiello), in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», XXVI-XXVII, 1996-1997, pp. 205-218. 317 – Alcuni “storicisti” tra
“devoti” e “iconoclasti” vichiani (in collab. con F. Tessitore), in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», XXVI-XXVII, 1996-1997, pp. 219-225. 318 – La
storia della Chiesa tra persuasione e coercizione, in «Nuova Antologia»,
luglio-settembre 1997, n. 2203, pp. 236-243. 319 – Europa Denken im Zeitalter
des Universalismus der Menschenrechte, in U. Baumann, R. Klesczewskj (hrsg.),
Penser l’Europe/Europa denken, Tübingen und Basel, Francke Verlag, 1997, pp.
91-97. 320 – Ethik und geschichtsphilosophie im Kritischen Historismus,
fascicolo di «Bremer Philosophica», Universität Bremen, 1997, pp. 21. C)
321 – Recensione di U. Galeazzi, Ermeneutica e storia in Vico. Morale, diritto
e società nella “Scienza Nuova”, L’Aquila-Roma, Japadre, 1993, in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», XXVI-XXVII, 1996-1997, pp. 254-257. 56 322 –
Recensione di P. Cristofolini, Scienza Nuova. Introduzione alla lettura,
Firenze, La Nuova Italia Scientifica, 1995; P. Cristofolini, Vico et
l’histoire, Paris, P.U.F., 1995, in «Bollettino del Centro di studi vichiani»,
XXVIXXVII, 1996-1997, pp. 269-273. 323 – Recensione di C. Castellani, Dalla
cronologia alla metafisica della mente. Saggio su Vico, Bologna, Il Mulino,
1995, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XXVIXXVII, 1996-1997, pp.
276-280. 324 – Recensione di «Cuadernos sobre Vico», nn. III (1993) e IV
(1994), in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XXVI-XXVII, 1996-1997,
pp. 304-310. F) 325 – Introduzione a G. Cacciatore, A. Stile (a cura di),
L’edizione critica di Vico: bilanci e prospettive, Napoli, Guida, 1997, pp.
9-17. 326 – Introduzione (in collab. con G. Cantillo e G. Lissa) a G.
Cacciatore, G. Cantillo, G. Lissa (a cura di), Lo storicismo e la sua storia.
Temi, problemi, prospettive, Milano, Guerini e Associati, 1997, pp. 11-14. 327
– Presentazione di F. Cacciatore, Floriano Del Zio. Patriota, filosofo,
deputato e senatore del Regno, Melfi, Mediacom, 1997, pp. 3-6. 328 – Premessa
(in collab. con M. Martirano ed E. Massimilla) a G. Cacciatore, M. Martirano,
E. Massimilla (a cura di), Filosofia e storia della cultura. Studi in onore di
Fulvio Tessitore, 3 voll., Napoli, Morano, 1997, pp. 11-13. G) 329 – Tanti
auguri a Bossi da Jerome Cristian, in «La Città», 5 gennaio 1997. 330 – Luzi:
poeta, storico e filosofo, in «La Città», 12 gennaio 1997. 57 331 – Scuola
senza falsi egualitarismi, in «La Città», 19 gennaio 1997. 332 – Filosofi tra
la vita e la morte, in «La Città», 26 gennaio 1997. 333 – Perdono, condanna e
vacui moralisti, in «La Città», 2 febbraio 1997. 334 – La calma inquieta del
sapere. La vita e la storia: Giuseppe Cantillo interprete di Hegel, in «La
Città», 4 febbraio 1997. 335 – Confronto tra pochi intimi. Cultura assente, in
«La Città», 9 febbraio 1997. 336 – Il doppiofondo del secolo breve, in «La
Città», 16 febbraio 1997. 337 – Politici smemorati dal “core ‘ngrato”, in «La
Città», 23 febbraio 1997. 338 – Dall’intellettuale organico al “filosofo
democratico”, in «La Città», 26 febbraio 1997. 339 – Wojtyla imbavaglia la
cultura, in «La Città», 1 marzo 1997. 340 – L’embrione e l’etica condivisibile,
in «La Città», 2 marzo 1997. 341 – Salerno e l’etica contemporanea, in
«Cronache del Mezzogiorno», 4 marzo 1997. 342 – La traccia storica della città
borghese, in «La Città», 6 marzo 1997. 343 – Chiedi al “chierico” lealtà
civile, in «La Città», 9 marzo 1997. 344 – Nel nome del Papa-re, in «La Città»,
12 marzo 1997. 345 – Va’ dove ti porta il senso comune, in «La Città», 16 marzo
1997. 346 – Incenso di regime sul dialogo ecumenico, in «La Città», 23 marzo
1997. 347 – De Luca liberale? Macché..., in «La Città», 28 marzo 1997. 348 –
Quell’Europa senza volto che batte moneta, in «La Città», 30 marzo 1997. 58 349
– Quelle domande cruciali sui principi dell’agire, in «La Città», 1 aprile
1997. 350 – La prospettiva dell’utopia. Gramsci tra etica e politica, in «La
Città», 15 aprile 1997. 351 – Il conte Yorck nella Salerno senza memoria, in
«La Città», 20 aprile 1997. 352 – Senza retorica né rimozioni. Una mostra
sull’antifascismo nel segno di Giovanni Amendola, in «La Città», 23 aprile
1997. 353 – Ma l’abito “dalemiano” non si addice a Gramsci, in «La Città», 27
aprile 1997. 354 – Mediterraneo, rotta della tolleranza, in «La Città», 1
maggio 1997. 355 – Un fiume carsico bagna la politica, in «La Città», 7 giugno
1997. 356 – Liberalizzare contro il marcio (a proposito di aborti clandestini),
in «La Città», 22 giugno 1997. 357 – Se la ricchezza non fa la felicità, in «La
Città», 25 giugno 1997. 358 – Ricordando Giacumbi, in «La Città», 2 luglio
1997. 359 – De Luca ha fatto bene ad aprire il palazzo, in «La Città», 3 luglio
1997. 360 – L’eroe il prete e poi?, in «La Città», 9 luglio 1997. 361 – Vico?
Meglio una suite di lusso, in «La Città», 13 luglio 1997. 362 – Le
contraddizioni di un “liberatore”, in «La Città», 24 luglio 1997. 363 – Non c’è
più rispetto per il popolo tifoso, in «La Città», 12 agosto 1997. 364 –
Stupidità formato europeo, in «La Città», 14 agosto 1997. 365 – I camerati e il
boia Hess, in «La Città», 17 agosto 1997. 366 – Solo silenzi e improvvisazione,
in «La Città», 19 agosto 1997. 367 – Wojtyla un grande pontefice, in «La
Città», 22 agosto 1997. 59 368 – Napoli, l’hegelismo e la filosofia civile, in
«Corriere del Mezzogiorno», 26 agosto, 1997. 369 – Intellettuali, liberatevi
della società spettacolo, in «Corriere del Mezzogiorno», 4 settembre 1997. 370
– Berlino la “rossa”, in «La Città», 27 settembre 1997. 371 – La Berlino delle
piazze, in «La Città», 28 settembre 1997. 372 – Filosofi a confronto nel nome
di Valitutti, in «La Città», 1 ottobre 1997. 373 – La “Cosa 2” non sia il
comitato di De Luca, in «La Città», 5 ottobre 1997. 374 – Berlino, oltre il
muro, in «La Città», 5 ottobre 1997. 375 – Berlino, storia senza “lezioni”, in
«La Città», 12 ottobre 1997. 376 – La civiltà delle “illusioni”, in «La Città»,
15 ottobre 1997 377 – Staatsbibliothek, miracolo tedesco, in «La Città», 18
ottobre 1997. 378 – Immagini della Germania. Arte da un paese diviso, in «La
Città», 26 ottobre 1997. 379 – Bohème e dittatura DDR. Ribelli nel segno
dell’arte, in «La Città», 2 novembre 1997. 380 – I politici? Ultimi in
classifica, in «La Città», 5 novembre 1997. 381 – La filosofia del lavoro e le
riflessioni di Vico, in «Corriere del Mezzogiorno», 7 novembre 1997. 382 –
Amarcord Brandeburgo. Pennellate sulla memoria, in «La Città», 9 novembre 1997.
383 – Fantasmi comunisti nella “metafisica” Halle, in «La Città», 16 novembre
1997. 384 – Con la collaborazione di tutti si può stroncare il fenomeno, in «La
Città», 16 novembre 1997. 385 – Bravo, ma dopo di lui?, in «Corriere del
Mezzogiorno», 19 novembre 1997. 386 – Che saggio quel clown! Fo, profeta fuori
patria, in «La Città», 23 novembre 1997. 60 387 – Mezzogiorno e politica. La
lezione di Machiavelli, in «Corriere del Mezzogiorno», 27 novembre 1997. 388 –
Lipsia, gli ultimi venti e la rivoluzione, in «La Città», 29 novembre 1997. 389
– Salerno raccontata via etere, in «La Città», 7 dicembre 1997. 390 – Così
lontani così vicini. Miopi verso l’Europa, in «La Città», 14 dicembre 1997. 391
– Il nipote di Heidegger, in «La Città», 21 dicembre 1997. 392 – Le ragioni del
compromesso, in «La Città», 24 dicembre 1997. 393 – Dresda, l’arte è servita,
in «La Città», 28 dicembre 1997. 394 – Siamo più poveri. Gravi le colpe, in «La
Città», 30 dicembre 1997. 395 – Lettere di viaggiatori tedeschi da Salerno e
dintorni, in «La Provincia di Salerno», n. 2, dicembre 1997, pp. 15-18. * * *
1998 A) 396 – La quercia di Goethe. Note di viaggio dalla Germania,
introduzione di P. Chiarini, Soveria Mannelli, Rubbettino, 1998. B) 397 – Voce
Storicismo, in N. Abbagnano, Dizionario di Filosofia, terza edizione, Torino,
Utet, 1998, pp. 1051-1053. 398 – Voce Storiografia, in N. Abbagnano, Dizionario
di Filosofia, terza edizione, Torino, Utet, 1998, pp. 1056-1057. 61 399 – Die
Tradition des problematisch-kritischen Historismus im Rahmen der italienischen
philosophischen Kultur der zweiten Hälfte des 20 Jahrhunderts, in «Geschichte
und Gegenwart», 17, 1998, n. 2, pp. 121-125. 400 – Bio-Bibliographie von Fulvio
Tessitore, in F. Tessitore, Wilhelm von Humboldt und der Historismus, Nürnberg,
Seubert Verlag, 1998, pp. 43-47. 401 – Dilthey e Cassirer interpreti del
Rinascimento, in «Rinascimento», vol. XXXVII, 1997 [edito nel 1998], pp. 45-63.
402 – Gli studi su Vico fuori d’Italia nelle ricerche del “Centro di Studi
vichiani”, in F. Fanizza, M. Signore (a cura di), Filosofia in dialogo. Scritti
in onore di Antimo Negri, Roma, Pellicani Editore, 1998, pp. 111-135. 403 –
Bloch su Feuerbach, in W. Jaeschke, F. Tomasoni (a cura di), Ludwig Feuerbach
und die Geschichte der Philosophie, Berlin, Akademie Verlag, 1998, pp. 363-385.
404 – Düsseldorf: la partecipazione dell’Ateneo fridericiano alle giornate di
cultura italiane, in «Notiziario», Università degli Studi di Napoli Federico
II, III, 1998, nn. 18-19, pp. 47-51. 405 – Filosofia e storia a Napoli nel
’900, in «Notiziario», Università degli Studi di Napoli Federico II, III, 1998,
nn. 18-19, pp. 51-68. 406 – Ethik und Geschichtsphilosophie im kritischen
Historismus, in D. Losurdo (hrsg.), Geschichtsphilosophie und Ethik, Frankfurt
a. M., Peter Lang Verlag, 1998, pp. 57-86. 407 – La hermenéutica de Vico entre
filosofía y filología, in «Intersticios. Filosofía, Arte, Religión»,
Universidad Intercontinental de México, 3, 1997-1998, n. 6, pp. 93-98. 408 –
Hegel e la religione nell’interpretazione di Dilthey, in R. Bonito Oliva, G.
Cantillo (a cura di), Fede e Sapere. La genesi del pensiero del giovane Hegel,
Milano, Guerini e Associati, 1998, pp. 402-417. 409 – Antonio Genovesi
economista e riformatore, in «Rassegna storica salernitana», XV, 1998, n. 30,
pp. 103-116. 62 410 – Le fait e la fiction. Storicità e vita nel pensiero di
Bernhard Groethuysen, in «Rivista di storia della filosofia», 1998, n. 2, pp.
267-287. 411 – Filosofia della pratica e filosofia pratica in Croce, in P.
Bonetti (a cura di), Per conoscere Croce, Napoli, ESI, 1998, pp. 213-230. F)
412 – Nuovi itinerari per la storia della cultura, presentazione di A.
Giugliano, La storia della cultura fra Gothein e Lamprecht, Soveria Mannelli,
Rubbettino, 1998, pp. 5-11. 413 – Un “intermezzo” vichiano sul concetto di
cittadinanza, introduzione a G. Cordini, Studi giuridici in tema di
cittadinanza, Napoli, Metis, 1998, pp. 5-10. 414 – Vita, coscienza storica e
visioni del mondo, prefazione a W. Dilthey, La dottrina delle visioni del
mondo, Napoli, Guida, 1998, pp. I-IX. G) 415 – Senza tetto al di là del muro,
in «La Città», 4 gennaio 1998. 416 – L’onda d’urto del revisionismo lato
“inedito” della Resistenza, in «La Città», 6 gennaio 1998. 417 – Gli occhi dei
bambini e la topografia del terrore, in «La Città», 11 gennaio 1998. 418 –
Scongiuro granata in salsa partenopea, in «La Città», 17 gennaio 1998. 419 – La
scuola napoletana rilegge Hegel, in «Corriere del Mezzogiorno», 18 gennaio
1998. 420 – Una birra al tavolo della filosofia, in «La Città», 18 gennaio
1998. 421 – L’altra faccia di Spencer Tracy, in «Corriere del Mezzogiorno», 24
gennaio 1998. 63 422 – La quercia di Goethe sulle ceneri di Buchenwald, in «La
Città», 25 Gennaio 1998. 423 – Così il modello americano ha stregato Amburgo e
Brema, in «La Città», 1 febbraio 1998. 424 – Noi cittadini in ospedale, in
«Corriere del Mezzogiorno», 3 febbraio 1998. 425 – Millennium. Chimere e paure,
in «La Città», 8 febbraio 1998. 426 – Vico e la cultura francese. Modernità di
un rapporto, in «Corriere del Mezzogiorno», 13 febbraio 1998. 427 – Vico, la
storia nel castello, in «La Città», 15 febbraio 1998. 428 – Editoria, la
fabbrica dei casi, in «La Città», 22 febbraio 1998. 429 – La filosofia e i
“nipotini” di Kant, in «La Città», 1 marzo 1998. 430 – La Berlino di Brecht e
di Mann, in «La Città», 10 marzo 1998. 431 – I grovigli positivistici. Errico
De Marinis tra politica e sociologia, in «La Città», 15 marzo 1998. 432 – Bene
il decisionismo. Ma la progettualità?, in «La Città», 18 marzo 1998. 433 –
Berlino espressionista, in «La Città», 24 marzo 1998. 434 – Le tentazioni del
leaderismo, in «Corriere del Mezzogiorno», 26 marzo 1998. 435 – Il decalogo
neo-liberale di De Luca, in «Corriere del Mezzogiorno», 28 marzo 1998. 436 –
Intellettuali dove siete finiti?, in «La Città», 1 aprile 1998. 437 – Gli
artigli dell’editoria minore, in «La Città», 3 aprile 1998. 438 – È morto
Menna, il patriarca della “grande Salerno”, in «Corriere del Mezzogiorno”, 11
aprile 1998. 439 – Il sol levante riscoperto. Altri studi di storia orientale,
in «La Città», 12 aprile 1998. 440 – Razzismo off limits, in «La Città», 21
aprile 1998. 64 441 – L’aberrazione della sproporzione tra il reato e la
condanna, in «La Città», 22 aprile 1998. 442 – Tributo “di piazza” per
Valitutti, in «La Città», 24 aprile 1998. 443 – L’urlo impegnato della
politica, in «La Città», 5 maggio 1998. 444 – Bruno dalle censure al futuro, in
«La Città», 8 maggio 1998. 445 – Giordano Bruno sopravvalutato?, in «Corriere
del Mezzogiorno», 10 maggio 1998. 446 – La risorsa che ignoravamo, in «Corriere
del Mezzogiorno», 12 maggio 1998. 447 – La forza? A Partenope. La Napoli degli
intellettuali liberi, in «La Città», 23 maggio 1998. 448 – Il Novecento a
Napoli. Modernità e arcaismo, in «Il Corriere del Mezzogiorno», 26 maggio 1998.
449 – Nella città senza memoria, in «La Città», 10 giugno 1998. 450 – Cassandra
abitava a Sarno, in «La Città», 13 giugno 1998. 451 – La linea di ‘frontiera’
della scienza politica, in «La Città», 23 giugno 1998. 452 – Centocinquanta
saggi per festeggiare Tessitore, in «Corriere del Mezzogiorno», 30 giugno 1998.
453 – Le ali blu e gli squarci rossi della storia, in «La Città», 30 luglio
1998. 454 – Sarno protesta. La politica frana, in «Corriere del Mezzogiorno», 1
agosto 1998. 455 – Il contenitore amorfo dell’estate, in «Corriere del
Mezzogiorno», 8 agosto 1998. 456 – La politica dei re nudi, in «Corriere del
Mezzogiorno», 22 agosto 1998. 457 – Ma il Novecento non è solo scontro tra
totalitarismi, in «Il Mattino», 1 settembre 1998. 458 – Il viaggio di Bodei
nell’identità nazionale, in «La Città», 20 settembre 1998. 65 459 – Autodafé
oltre il luogo comune, in «La Città», 1 ottobre 1998. 460 – Il barone
assediato. Meridione e latifondo nell’era dei Borbone, in «La Città», 11
ottobre 1998. 461 – Un’etica per la bioetica, in «Corriere del Mezzogiorno», 14
ottobre 1998. 462 – Il PCI secondo Galasso. Viaggio fino alla Quercia, in
«Corriere del Mezzogiorno», 27 ottobre 1998. 463 – Quel “Manifesto” vecchio di
150 anni è ancora vivo nel dibattito attuale, in «Corriere del Mezzogiorno», 9
dicembre 1998. 464 – 1799: ecco il boom degli ideali, in «La Città», 18
dicembre 1998. 465 – L’Occidente che non ama il dissenso, in «Corriere del
Mezzogiorno», 27 dicembre 1998. 466 – Condannati dai numeri al ruolo di
fanalino di coda, in «La Città», 29 dicembre 1998. * * * 1999 A) 467 –
Metafisica. Appunti dalle lezioni a.a. 1998-1999, Napoli, E.DI.SU., 1999. 468 –
Giordano Bruno, Napoli, Metis, 1999. 469 – G. Cacciatore, V. Gessa Kurotschka,
H. Poser, M. Sanna (a cura di), La filosofia pratica tra metafisica e
antropologia nell’età di Wolff e Vico, Napoli, Guida, 1999. B) 470 – Etica
esistenziale e filosofia pratica in Nicola Abbagnano, in M. Delpino, P.
Riceputi (a cura di), Nicola Abba- 66 gnano. L’uomo e il filosofo, S.
Margherita Ligure, Edizioni Tigullio, 1999, pp. 18-48. 471 – La dimensione
civile, in M. Delpino, P. Riceputi (a cura di), Nicola Abbagnano. L’uomo e il
filosofo, S. Margherita Ligure, Edizioni Tigullio, 1999, pp. 15-17. 472 – Il Positivismo
e la storia, in A. Coco (a cura di), Le passioni dello storico. Studi in onore
di Giuseppe Giarrizzo, Catania-Roma, Edizioni del Prisma, 1999, pp. 115-130.
473 – Bloch, il male, l’utopia, in P. Amodio, R. De Maio, G. Lissa (a cura di),
La Sho’ah tra interpretazione e memoria, Napoli, Vivarium, 1999, pp. 337-359.
474 – Bloch, das Böse und die Utopie, in «Dialektik», 1999, n. 2, pp. 131-150.
475 – Giambattista Vico: l’ordine della “comunità” e il senso comune della
“differenza”, in F. Ratto (a cura di), All’ombra di Vico. Testimonianze e saggi
vichiani in ricordo di Giorgio Tagliacozzo, Ripatransone, Edizioni Sestante,
s.i.d., pp. 191-199. 476 – Etica filosofica ed etica politica in Giovanni
Amendola, in M.R. De Divitiis (a cura di), Giovanni Amendola. Una vita per la
democrazia, Napoli, Arte Tipografica, 1999, pp. 237-250. 477 – Osservazioni in
margine alla ricerca vichiana nella Spagna contemporanea, in A. Quarta, P.
Pellegrino (a cura di), Humanitas. Studi in memoria di Antonio Verri, 2 voll., Galatina,
Congedo Editore, 1999, vol. I, pp. 63-70. 478 – Storia, memoria e vita nella
Napoli di Fulvio Tessitore, in «Ora Locale», III, n. 2, 1999, p. 3. 479 – Nuove
soggettività per il Mezzogiorno europeo, in «Ora Locale», III, 1999, n. 2, p.
13. 480 – Il Novecento non è solo scontro tra totalitarismi, in E. Nolte, Le
ragioni della storia, a cura di C. Marco, Cosenza, Marco Editore, 1999, pp.
124-126. 481 – Intellettuale a tutto campo, in E. Todaro (a cura di), Una vita
per l’arte. Gli ottant’anni di Carmine Manzi, Salerno, Boccia Edizioni, 1999,
pp. 32-36. 482 – Note sull’attualità del pensiero etico di Giuseppe 67
Capograssi, in «Bollettino Filosofico», (Filosofia e storia delle idee. Studi
in onore di Francesco Crispini), 1999, n. 15, pp. 53-64. 483 – Hegel e la
religione nell’interpretazione di Wilhelm Dilthey, in G. Luongo (a cura di),
Munera Parva. Studi in onore di Boris Ulianich, 2 voll., Napoli, Fridericiana
Editrice Universitaria, 1999, vol. II, pp. 435-451. 484 – Gramsci: problemi di
etica nei Quaderni, in G. Vacca (a cura di), Gramsci e il Novecento, 2 voll.,
Roma, Carocci Editore, 1999, vol. II, pp. 123-139. 485 – Voce Erlebnis, in H.G.
Sandkühler (a cura di), Enzyklopädie Philosophie, Hamburg, Meiner Verlag, vol.
I, pp. 356-358. 486 – Voce Historismus, in H.G. Sandkühler (hrsg.),
Enzyklopädie Philosophie, Hamburg, Meiner Verlag, vol. I, pp. 551-556. 487 –
Voce Geschichtsphilosophie, in H.G. Sandkühler (hrsg.), Enzyklopädie
Philosophie, Hamburg, Meiner Verlag, vol. II, pp. 1073-1081; 1087-1090. 488 –
Il Premio Salvatore Valitutti, in «L’Agenda», n.s., III, novembre 1999, n. 30,
pp. 10-11. 489 – Gli studi su Vico fuori d’Italia nelle ricerche del “Centro di
Studi Vichiani”, in M. Agrimi (a cura di), Giambattista Vico nel suo tempo e
nel nostro, Napoli, CUEN, 1999, pp. 549-577. 490 – Il pensiero e l’opera di
Salvatore Valitutti, in «Rassegna storica salernitana», XVI, 1999, n. 32, pp.
255-264. 491 – Dilthey und Cassirer über die Renaissance, in E. Rudolph
(hrsg.), Cassirers Weg zur Philosophie der Politik, Hamburg, Felix Meiner
Verlag, 1999, pp. 113-131. 492 – In ricordo di Fausto Nicolini, in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», XXVIII-XIX, 1998-1999, pp. 221-226. 493 –
Intervento al Seminario di presentazione dell’edizione critica di Vico, in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», XXVIII-XIX, 1998-1999, pp. 254-257. 494 –
L’edizione degli scritti postumi di Cassirer, in «Archivio di storia della
cultura», XII, 1999, pp. 167-170. 68 495 – Omaggio a Giuseppe Giarrizzo, in
«Archivio di storia della cultura», XII, 1999, pp. 203-209. 496 – Filosofia
“civile” e filosofia “pratica” in Vico, in G. Cacciatore, V. Gessa Kurotschka,
H. Poser, M. Sanna (a cura di), La filosofia pratica tra metafisica e
antropologia nell’età di Wolff e Vico, Napoli, Guida, 1999, pp. 25-44. C) 497 –
Recensione di L. Amoroso, Nastri vichiani, Pisa, ETS, 1997, in «Bollettino del
Centro di studi vichiani», XXVIII-XIX, 1998-1999, pp. 280-283. 498 – Recensione
di «Cuadernos sobre Vico», V-VI, 1995-1996; VII-VIII, 1997, in «Bollettino del
Centro di studi vichiani», XXVIII-XIX, 1998-1999, pp. 343-353. D) 499 – Scheda
di S. Martelli, La floridezza di un reame. Circolazione e persistenza della
cultura illuministica meridionale, Salerno, Pietro La Veglia editore, 1996, in
«Bollettino del Centro di studi vichiani», XXVIII-XIX, 1998- 1999, pp. 398-401.
500 – Scheda di G. Paganini, Vico et Gassendi: de la prudence à la politique,
«Nouvelles de la republique des lettres», 1995, II, in «Bollettino del Centro
di studi vichiani», XXVIII-XIX, 1998-1999, pp. 409-410. 501 – Scheda di J.M.
Sevilla Fernández, Ciencia Nueva, «Ajoblanco», LXXVII, 1995, in «Bollettino del
Centro di studi vichiani», XXVIII-XIX, 1998-1999, p. 418. 502 – Scheda di J.M.
Sevilla Fernández, El enigma de un clásico, «Lateral. Revista del Cultura»,
1996, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XXVIII-XIX, 1998-1999, pp.
418-419. 69 F) 503 – Andrea Torre, filosofo ed educatore, introduzione a A.
Torre, Saggi filosofici e pedagogici, Casalvelino Scalo, Galzerano Editore, 1999,
pp. 9-70. 504 – Introduzione a P. Villari, Teoria e filosofia della storia, a
cura di M. Martirano, Roma, Editori Riuniti, 1999, pp. 7-23. 505 –
Presentazione (in collab. con R. Cangiano) di La Provincia di Salerno per
Salvatore Valitutti, Salerno, Provincia di Salerno, 1999, pp. 4-6. 506 –
Introduzione (in collab. con V. Gessa Kurotschka) a G. Cacciatore, V. Gessa
Kurotschka, H. Poser, M. Sanna (a cura di), La filosofia pratica tra metafisica
e antropologia nell’età di Wolff e Vico, Napoli, Guida, 1999, pp. V-XVII. G)
507 – Episodio criminale, in «La Città», 14 gennaio 1999. 508 – Il
“controcanto” salernitano, in «Cronache del Mezzogiorno», 14 gennaio 1999. 509
– A lezione di diritti umani, in «La Città», 23 gennaio 1999. 510 – Il
Referendum non ci salverà, in «Corriere del Mezzogiorno», 9 febbraio 1999. 511
– Camorrista. Un insulto senza limiti, in «Corriere del Mezzogiorno», 16
febbraio 1999. 512 – Un impegno collettivo, in «La Città», 28 febbraio 1999.
513 – “Napoli capitale” secondo Galasso, una lezione sulla contemporaneità
della storia, in «Corriere del Mezzogiorno», 24 marzo 1999. 514 – La
rivoluzione attiva del Sud, in «La Città», 28 marzo 1999. 515 – Quegli oscuri
conflitti della fede, in «La Città», 10 aprile 1999. 70 516 – “La mia Napoli”,
autobiografia intellettuale tra ricordi e pensieri, in «Corriere del
Mezzogiorno», 17 aprile 1999. 517 – Salernitani per la Liberazione, in «La
Città», 23 aprile 1999. 518 – Troppe analisi “nordiste”, in «Corriere del
Mezzogiorno», 27 aprile 1999. 519 – Colpevole tolleranza, in «Corriere del
Mezzogiorno», 25 maggio 1999. 520 – L’impolitico della democrazia, in «La
Città», 1 giugno 1999. 521 – La plebe inesistente di Salerno, in «Corriere del
Mezzogiorno», 4 giugno 1999. 522 – Salerno saluta Kristeller, in «La Città», 12
giugno 1999. 523 – Incontri ravvicinati con cultura, letteratura e politica del
Sud America, in «Corriere del Mezzogiorno», 23 giugno 1999. 524 – Cari esangui
cultori nichilisti, lo storicismo napoletano è vivo e invidiato, in «Corriere
del Mezzogiorno», 4 luglio 1999. 525 – Quel popolo in bilico tra ragione e
sentimento, in «La Città», 3 agosto 1999. 526 – Lo storicismo messo alla gogna,
in «Corriere del Mezzogiorno», 15 agosto 1999. 527 – Dopo l’urbanistica un
sintomo di svolta, in «La Città», 7 novembre 1999. 528 – Non siamo un’isola
felice, in «La Città», 21 novembre 1999. 529 – Tattiche e passioni del
burocrate illuminato, in «La Città», 24 novembre 1999. 530 – Salerno e il
destino dei numeri, in «Corriere del Mezzogiorno», 22 dicembre 1999. 531 – Una
terza via tra ottimismo e pessimismo, in «La Città», 27 dicembre 1999. * * * 71
2000 A) 532 – L’etica dello storicismo, Lecce, Milella edizione, 2000. 533 – G.
Cacciatore, I. Gallo, A. Placanica (a cura di), Opera (Storia di Salerno),
Pratola Serra, Sellino Editore, 2000. 534 – M. Beetz, G. Cacciatore (hrsg.),
Hermeneutik im Zeitalter der Aufklärung, Köln Weimar Wien, Böhlau Verlag, 2000.
B) 535 – Le fait et la fiction. Historicité et vie dans la pensée de Bernhard
Groethuysen, in «L’art du comprendre», janvier 2000, n. 9, pp. 14-32. 536 –
Esiste una filosofia italiana?, in «Palomar», marzoaprile 2000, n. 1, pp.
80-86. 537 – Die Hermeneutik Vicos zwischen Philosophie und Philologie, in M.
Beetz, G. Cacciatore (hrsg.), Hermeneutik im Zeitalter der Aufklärung, Köln
Weimar Wien, Böhlau Verlag, 2000, pp. 311-330. 538 – America latina e pensiero
europeo nella “filosofia del viaggio” di Ernesto Grassi, in «Cultura
latinoamericana», annali 1999-2000, nn. 1-2, pp. 367-381. 539 – Marxismo e
storia nel carteggio Labriola-Croce, in G. Giordano (a cura di), Gli epistolari
dei filosofi italiani (1850- 1950), Soveria Mannelli, Rubbettino, 2000, pp.
89-112. 540 – Etica e filosofia della storia nello storicismo critico, in G.
Cantillo, F.C. Papparo (a cura di), Genealogia dell’umano. Saggi in onore di
Aldo Masullo, Napoli, Guida Editori, 2000, t. II, pp. 473-499. 541 –
Individualità ed etica: Vico e Dilthey, in A. Ferrara, V. Gessa Kurotschka, S.
Maffettone (a cura di), Etica individuale e giustizia, Napoli, Liguori, 2000,
pp. 241-267. 542 – Di una nuova traduzione e commento della Repub- 72 blica
platonica, «Rivista di storia della filosofia», 2000, n. 2, pp. 229-234. 543 –
Mediterraneo tra geopolitica e filosofia, in «L’Acropoli», I, 2000, n. 2, pp.
164-172. 544 – La sinistra tra omologazione culturale e frammentazione
partitica, in «Ora Locale», IV, 2000, n. 1, pp. 3-4. 545 – Alfonso Menna. Un
secolo di storia salernitana, in «L’Agenda di Salerno e Provincia», gennaio
2000, n. 32, pp. 9-11. 546 – Salerno fra anni Ottanta e Novanta. Ascesa e
crollo di un sistema di potere, in «L’Agenda di Salerno e Provincia», aprile
2000, n. 35, pp. 22-24. 547 – Brigantaggio. Vecchi e nuovi itinerari
interpretativi, in «Rassegna Storica Irpina», 1998 [stampato nel settembre
2000], nn. 15-16, pp. 221-226. 548 – Storie di vita e storie reali ne L’ombra
della sera di Mario Postiglione, in «Rassegna Storica Salernitana», n.s.,
XVII/2, 2000, n. 34, pp. 271-275. 549 – Sull’opera di Ruggero Moscati, in
«Rassegna Storica Salernitana», n.s., XVII/2, 2000, n. 34, pp. 281-286. 550 –
Poesia e storia in Vico, in F. Ratto (a cura di), Il mondo di Vico / Vico nel
mondo. In ricordo di Giorgio Tagliacozzo, Perugia, Guerra, 2000, pp. 143-156.
551 – Politica, nazione e Stato in Karl Lamprecht, in «Società e Storia», 2000,
n. 88, pp. 309-322. 552 – Appunti per un dibattito su Fides et Ratio, in
«Archivio di storia della cultura», XIII, 2000, pp. 193-201. C) 553 –
Recensione di V. Vitiello, Vico e la topologia, Napoli, Cronopio, 2000, in
«Bollettino del Centro di studi vichiani», XXX, 2000, pp. 262-268. 554 –
Recensione di «Cuadernos sobre Vico» IX-X, 1998, in «Bollettino del Centro di
studi vichiani», XXX, 2000, pp. 283-291. 73 F) 555 – All’ombra di Vico.
Testimonianze e studi vichiani in ricordo di G. Tagliacozzo, presentazione di
F. Ratto (a cura di), Il mondo di Vico / Vico nel mondo. In ricordo di Giorgio
Tagliacozzo, Perugia, Guerra, 2000, pp. 447-449. 556 – Introduzione a G.
Cacciatore, I. Gallo, A. Placanica (a cura di), Opera (Storia di Salerno), Pratola
Serra (AV), Sellino Editore, 2000, pp. 13-17. 557 – Prefazione a G. Di
Costanzo, Lo storicismo realistico di Otto Hintze, Bari, Palomar, 2000, pp.
5-10. 558 – Introduzione a M. Sanna, A. Stile (a cura di), Vico tra l’Italia e
la Francia, Napoli, Guida, 2000, pp. 9-12. 559 – Prefazione a G. Magnano San
Lio, Filosofia e storiografia. Fondamenti teorici e ricostruzione storica in
Dilthey, Soveria Mannelli, Rubbettino, 2000, pp. 7-10. G) 560 – De Luca,
ammuffita è la politica, in «Corriere del Mezzogiorno», 5 gennaio 2000. 561 –
Referendum sul lavoro. È vero, il Far West già c’è, ma non si batte con un sì,
in «Corriere del Mezzogiorno», 21 gennaio 2000. 562 – Referendum e Mezzogiorno.
Pagano i sindacati, in «Salerno 2000», I, 2 febbraio 2000, n. 3, p. 1. 563 –
Una grande testa poggiata su un gracile corpo, in «Salerno 2000», I, 9 febbraio
2000, n. 4, p. 1. 564 – Bassolino e De Luca senza ricambio di classe dirigente,
in «Salerno 2000», I, 1 marzo 2000, n. 7, p. 1. 565 – Maffettone, la filosofia
del nuovo millennio punta sul “valore della vita”, in «Corriere del
Mezzogiorno», 9 marzo 2000. 566 – Ma Vyšinskij era un inquisitore senza
controlli, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 21 marzo 2000. 567 – La sinistra e
l’unità smarrita, in «Corriere del Mezzogiorno», 22 aprile 2000. 74 568 – Le
ragioni del cuore e quelle dei diessini (in collab. con A. Piscopo), in «La
Città», 29 aprile 2000. 569 – Il patrimonio del cinema muto, in «La Città», 30
aprile 2000. 570 – Fatima, “bagliore” che brucia secoli di laicismo, in «Corriere
del Mezzogiorno», 16 maggio 2000. 571 – In ricordo di Achille Mango, in
«Cronache del Mezzogiorno», 23 maggio 2000. 572 – Sfida di un giornale, in «La
Città», 23 maggio 2000. 573 – Moscati intellettuale vero, in «La Città», 23
maggio 2000. 574 – Gerratana, un rosso sotto il sole di Vietri, in «La Città»,
21 giugno 2000. 575 – Galasso. Storicismo e dintorni, in «Corriere del
Mezzogiorno», 25 giugno 2000. 576 – Insigne riformista al servizio del paese,
in «La Città», 4 luglio 2000. 577 – Cosa resta della festa, in «La Città», 21
agosto 2000. 578 – I salernitani alla riscossa, in «Corriere del Mezzogiorno»,
10 settembre 2000. 579 – Gabelli e l’identità italiana: biografia di un
originale positivista, in «Corriere del Mezzogiorno», 27 settembre 2000. 580 –
Racinaro “rilegge” il diritto penale: una denuncia della crisi della giustizia,
in «Corriere del Mezzogiorno», 24 ottobre 2000. 581 – Quando si spia dalla
serratura, in «La Città», 25 ottobre 2000. 582 – I ceti nobiliari dell’antica
Salerno in un volume, in «La Città», 25 novembre 2000. 583 – Franchini, un
crociano che trovò la sua autonomia, in «Corriere del Mezzogiorno», 3 dicembre
2000. * * * 75 2001 A) 584 – G. Cacciatore, P. Colonnello, D. Jervolino (a cura
di), Ermeneutica, Fenomenologia, Storia, Napoli, Liguori, 2001. B) 585 –
Costituzione europea e identità nazionali, in «Mezzogiorno Europa», II, n. 1,
pp. 1-4. 586 – Filosofia e storia a Napoli nel Novecento, in «Horizonte.
Italianistische Zeitschrift für Kulturwissenschaft und Gegenwartsliteratur», V,
2000 [pubblicato nel 2001], pp. 169-184. 587 – Tradizione meridionalistica e
“nuovi pensieri” sul Sud, in «Ora locale», IV, marzo-aprile 2001, n. 3, pp.1 e
13. 588 – Storia e natura nella tipologia diltheyana delle Weltanschauungen, in
D. Conte, E. Mazzarella (a cura di), Il concetto di tipo tra Ottocento e
Novecento, Napoli, Liguori, 2001, pp. 235-246. 589 – Individualidad y ética:
Vico y Dilthey, in «Cuadernos sobre Vico», 1999-2000 [pubblicato nel 2001], nn.
11- 12, pp. 81-96. 590 – La storiografia filosofica italiana tra storia delle
idee e storia della cultura, in «Rivista di Storia della filosofia», n.s., LVI,
2001, n. 2, pp. 205-224. 591 – Libertà e storia delle idee in Isaiah Berlin, in
«L’Acropoli», II, 2001, n. 3, pp. 363-365. 592 – Sul voto meridionale guardarsi
dalle semplificazioni, in «Mezzogiorno Europa», II, 2001, n. 3, pp. 16-17. 593
– La tradizione storicistica nell’Italia del Novecento, in «Palomar”, I, 2001,
n. 6, pp. 15-27. 594 – Storicismo ed ermeneutica, in G. Cacciatore, P. Colonnello,
D. Jervolino (a cura di), Ermeneutica, Fenomenologia, Storia, Napoli, Liguori,
2001, pp. 55-74. 76 595 – Il concetto di “cittadinanza” in Giambattista Vico,
in E. Hidalgo-Serna, M. Marassi, J.M. Sevilla Fernández, J. Villalobos (a cura
di), Pensar para el nuevo Siglo. Giambattista Vico y la cultura europea, 3
voll., Napoli, La Città del Sole, 2001, vol. II, Vico y la cultura europea, pp.
389-407. 596 – Machiavelli e l’Italia moderna nelle analisi di Francesco De
Sanctis e Pasquale Villari, in G. Borrelli (a cura di), Machiavelli e la
cultura politica del meridione d’Italia, Napoli, Archivio della Ragion di Stato
(Quaderno n. 2), 2001, pp. 206-225. 597 – Etica dello storicismo e filosofia
pratica nel pensiero di Piovani, in «Archivio di storia della cultura», XV,
2001, pp. 27-43. 598 – La democracia de los derechos: una visión comparada de
la Carta Europea de Niza y la Constitución Venezolana de 1999, in «Telos.
Revista de Estudios Interdisciplinarios», Maracaibo, Universidad URBE, III,
2001, n. 3, pp. 287-295. 599 – Amore, solitudine, metafisica del vissuto. Su
alcuni motivi poetici di Vicente Gerbasi, in V. Galeota, A. Scocozza (a cura
di), Orillas. Studi in onore di Giovanni Battista De Cesare. Il mondo
iberoamericano, 2 voll., Salerno, Edizioni del Paguro, 2001, vol. II, pp.
27-35. C) 600 – Recensione di G. Galasso, Nient’altro che storia. Saggi di
teoria e metodologia della storia, Bologna, Il Mulino, 2000, in «Intersezioni»,
XXI, 2001, n. 1, pp. 203-208. F) 601 – Introduzione a E. Todaro, Penalisti in
toga, Salerno, Boccia Edizioni, s.d., 2001, pp. 7-14. 602 – Presentazione di G.
Amarante, Memoria storica. Scritti vari 1997-2000, Salerno, Edizioni Marte,
2001, pp. 9-13. 603 – Presentazione (in collab. con P. Colonnello, D. 77
Jervolino) di G. Cacciatore, P. Colonnello, D. Jervolino (a cura di),
Ermeneutica, Fenomenologia, Storia, Napoli, Liguori, 2001, pp. 1-4. G) 604 –
Preferii Calogero a Carbonara, in «Corriere del Mezzogiorno», 3 gennaio 2001.
605 – Tutto previsto, molti hanno taciuto, in «Corriere del Mezzogiorno», 9
gennaio 2001. 606 – Ruggero Moscati e la tradizione liberale italiana, in
«L’Agenda di Salerno e provincia», V, gennaio 2001, n. 43, pp. 15-16. 607 – La
fine del comunismo nella “filosofia” di Occhetto, in «Corriere del
Mezzogiorno», 26 gennaio 2001. 608 – E ora basta esagerazioni, in «La Città», 3
febbraio 2001. 609 – Vecchi principi del foro e nuovi rampolli a confronto, in
«La Città», 27 febbraio 2001. 610 – Tra Cassandre e novelli manager della
cultura, in «Corriere del Mezzogiorno», 27 febbraio 2001. 611 – Sinergie
positive per sfruttare le risorse, in «La Città», 28 febbraio 2001. 612 – Caro
Masullo, torna in campo, in «Corriere del Mezzogiorno», 18 marzo 2001. 613 –
Gerratana, lo storico del marxismo che ancora adesso può far riflettere la
sinistra, in «Corriere del Mezzogiorno», 3 aprile 2001. 614 – Salzano, non
citarmi. Esigo più rispetto per la mia coerenza, in «Corriere del Mezzogiorno»,
13 aprile 2001. 615 – Omaggio a Valentino Gerratana, in «L’agenda di Salerno e
provincia», maggio 2001, n. 47, p. 8. 616 – La sinistra e De Luca, in «La
Città», 16 maggio 2001. 617 – Uno storico con le stellette racconta il dramma
dell’emigrazione, in «Corriere del Mezzogiorno», 23 giugno 2001. 78 618 – La
“Isla” felice della cultura ispanica, in «La Città», 23 giugno 2001. 619 – Quel
busto trafugato e l’indifferenza della città per la sua memoria, in «Corriere
del Mezzogiorno», 3 luglio 2001. 620 – DS oltre il risentimento, in «Corriere
del Mezzogiorno», 22 luglio 2001. 621 – Caro Musi…, in «Corriere del
Mezzogiorno», 2 agosto 2001. 622 – Ho aderito a quell’appello e non intendo
pentirmi, in «Corriere del Mezzogiorno», 10 agosto 2001. 623 – I granata e il
grande sogno del filosofo, in «Guida al campionato di calcio 2001-2002»,
supplemento a «La Città», 26 agosto 2001, p. 26. 624 – L’Agenda festeggia 50
numeri, in «La Città», 15 settembre 2001. 625 – Globalizzazione, un processo
ambiguo da “addomesticare”, in «Corriere del Mezzogiorno», 12 ottobre 2001. 626
– DS a congresso, troppe pratiche da basso impero, in «Corriere del
Mezzogiorno», 21 ottobre 2001. 627 – Si scrive divisione, si legge estinzione,
in «Il Mattino», 17 novembre 2001. 628 – Sylos Labini dà giudizi filosofici
discutibili, in «Corriere del Mezzogiorno», 7 dicembre 2001. * * * 2002 A) 629
– Metaphysik, Poesie und Geschichte. Über die Philosophie von Giambattista
Vico, Berlin, Akademie Verlag, 2002, pp. 235. 630 – G. Cacciatore, M. Martirano
(a cura di), Il Manifesto del partito comunista a 150 anni dalla sua
pubblicazio- 79 ne, numero monografico di «Diritto e Cultura», X, 2000
[stampato nel 2002], n. 1-2. 631 – G. Cacciatore, R. Cangiano (a cura di), Per
Salvatore Valitutti, Salerno, Provincia di Salerno, 2002. B) 632 – Il Manifesto
tra “criticità” delle idee e immagini “funerarie”, in G. Cacciatore, M.
Martirano (a cura di), Il Manifesto del partito comunista a 150 anni dalla sua
pubblicazione, numero monografico di «Diritto e Cultura», X, 2000 [stampato nel
2002], n. 1-2, pp. 7-14. 633 – Le filosofie dello storicismo italiano, in P. Di
Giovanni (a cura di), Milano, Franco Angeli, 2002, pp. 343-365. 634 – Etica,
utopia, rivoluzione, in E. Granito, M. Schiavino (a cura di), Utopia e
rivoluzione, Napoli, La Città del Sole, 2002, pp. 83-105. 635 – Etica e
principio speranza, in G. Cantillo, G. Mangrella (a cura di), Politica, arte,
religione nel pensiero utopico di Ernst Bloch, «Quaderni del Centro studi di
filosofia e teoria delle scienze umane Maurizio Mangrella», Salerno, Boccia,
2002, pp. 61-76. 636 – Storicismo e Historismus a confronto nella seconda metà
del Novecento, in M. Martirano, E. Massimilla (a cura di), I percorsi dello
storicismo italiano nel secondo Novecento, Quaderni dell’«Archivio di storia
della cultura», n.s., vol. 3, Napoli, Liguori editore, 2002, pp. 157-181. 637 –
Quale Europa vogliamo costruire. Non bastano entusiasmo e fedeltà, in
«Mezzogiorno Europa», III, 2002, n. 1, pp. 1 e 5-7. 638 – Un deficit di
risposte alle insicurezze, in «Mezzogiorno Europa», III, 2002, n. 4, pp. 1 e
8-10. 639 – Un pesante deficit di ricerca storica e sociologica, in
«Mezzogiorno Europa», III, 2002, n. 5, pp. 29-30. 640 – Relativo e sapere del
relativo, in «L’Acropoli», III, 2002, n. 3, pp. 322-328. 80 641 – Liberalismo
filosofico e liberalismo politico in Valitutti, in G. Cacciatore, R. Cangiano
(a cura di), Per Salvatore Valitutti, Salerno, Provincia di Salerno, 2002, pp.
19-29. 642 – Etica e diritti umani nella democrazia. Una prospettiva comparata,
in «Cultura latinoamericana», 2002, n. 4, pp. 217-241. 643 – La filosofia
italiana tra storia europea e tradizione nazionale, in N. Pirillo (a cura di),
I filosofi e la città, Dipartimento di Scienze filologiche e storiche, Trento,
Editrice Università degli Studi di Trento, 2002, pp. 293-310. 644 – Simbolo e
segno in Vico. La storia tra fantasia e razionalità, in «Il Pensiero», n.s.,
XLI, 2002, n. 1, pp. 77-89. 645 – Machiavelli e l’Italia moderna nelle analisi
di Francesco De Sanctis e Pasquale Villari, in G. Bentivegna, S. Burgio, G.
Magnano San Lio (a cura di), Filosofia Scienza Cultura. Studi in onore di
Corrado Dollo, Soveria Mannelli, Rubbettino, 2002, pp. 95-120. 646 – Il giorno
della memoria. Monito per i giovani, in «L’Agenda di Salerno e provincia», VI,
2002, n. 55, pp. 23-24. 647 – La transumanza, in «L’Agenda di Salerno e
provincia», VI, 2002, n. 61, pp. 23-24. 648 – Il Mediterraneo tra idea
filosofico-culturale e progetto politico, in «Critica Marxista», n. 5-6, 2002,
pp. 56-64. 649 – Le “nonne coraggio” argentine, in «Critica Marxista», n. 5-6,
2002, pp. 117-120. 650 – Lo storicismo “prospettico” di Raffaello Franchini, in
G. Cotroneo, R. Viti Cavaliere (a cura di), Il diritto alla filosofia, Soveria
Mannelli, Rubbettino, 2002, pp. 41-48. 651 – Storicismo e antistoricismo tra
Croce e Gentile, in P. Colonnello, G. Spadafora (a cura di), Croce e Dewey
cinquanta anni dopo, Napoli, Bibliopolis, 2002, pp. 89-106. 652 – Congedo, in
«Bollettino del Centro di studi vichiani», XXXI-XXXII, 2001-2002, pp. 5-9. 653
– Passioni e ragione nella filosofia civile di Vico, in «Bollettino del Centro
di studi vichiani», XXXI-XXXII, 2001-2002, pp. 97-114. 81 654 – Musica e
Utopia, in «Rivista di storia della filosofia», 2002, n. 4, pp. 627-630. F) 655
– Presentación de las Actas de Sevilla (a proposito del volume Pensar para el
nuevo siglo. Vico y la cultura europea), in «Cuadernos sobre Vico», 2001-2002,
nn. 13-14, pp. 283-286. 656 – Premessa (in collab. con M. Martirano) a G.
Cacciatore, M. Martirano (a cura di), Il Manifesto del partito comunista a 150
anni dalla sua pubblicazione, numero monografico di «Diritto e Cultura», X,
2000 [stampato nel 2002], n. 1-2, pp. 5-6. 657 – Premessa a F. Tessitore,
Bibliografia degli scritti (1961-2001), Salerno-Milano, Oèdipus, 2002, pp.
7-10. 658 – Introduzione a J.M. Sevilla Fernández, Ragione narrativa e ragione
storica. Una prospettiva vichiana su Ortega y Gasset, Perugia, Guerra, 2002,
pp. 9-14. 659 – Prefazione a W. Dilthey, Federico il Grande e l’illuminismo
tedesco, a cura di G. Magnano San Lio, Soneria Mannelli, Rubbettino, 2002, pp.
I-VI. G) 660 – Io, filosofo, tra giudici giacobini e teste tagliate per
sbaglio, in «Corriere del Mezzogiorno», 16 gennaio 2002. 661 – Vico, un punto
di riferimento anche per la cultura ispanica, in «Corriere del Mezzogiorno», 24
gennaio 2002. 662 – Una vigile e calma memoria, in «Corriere del Mezzogiorno»,
27 gennaio 2002. 663 – Ma l’argentino doveva entrare in campo prima (sul derby
Napoli-Salernitana), in «La Città», 28 gennaio 2002. 664 – Con il patto
scompare la sinistra, in «Corriere del Mezzogiorno», 31 gennaio 2002. 82 665 –
L’effetto Moretti e un partito che continua a farsi del male, in «Corriere del
Mezzogiorno», 14 febbraio 2002. 666 – Storia e politica nel volume di Amarante,
in «La Città», 19 febbraio 2002. 667 – L’etica secondo Croce: una riflessione
ancora aperta nel suo sistema filosofico, in «Corriere del Mezzogiorno», 23
marzo 2002. 668 – L’uscita dalla minorità, in «Corriere del Mezzogiorno», 30
marzo 2002. 669 – Quella storia della costiera raccontata attraverso i suoi
limoni, in «Corriere del Mezzogiorno», 13 aprile 2002. 670 – Le opere magiche
di Giordano Bruno, riscoperta di un “eroico furore”, in «Corriere del
Mezzogiorno», 28 aprile 2002. 671 – La transumanza e le ritualità della
pastorizia, in «La Città», 30 aprile 2002. 672 – Attualità di Vico, profeta del
mito e della fantasia accanto alla ragione, in «Il Mattino», 26 maggio 2002.
673 – Centrosinistra senza progetto, in «Corriere del Mezzogiorno», 30 maggio
2002. 674 – Fondazione Menna, un “Quaderno” su Bloch e la musica, in «Corriere
del Mezzogiorno», 5 giugno 2002. 675 – Il coraggio di ricostruire la Quercia,
in «La Repubblica», ed. di Napoli, 3 luglio 2002. 676 – Ds e spoil system
clientelare, in «Corriere del Mezzogiorno», 10 settembre 2002. 677 – La
protesta è generosa, ma non basta, in «Corriere del Mezzogiorno», 26 settembre
2002. 678 – L’intellettuale che sapeva indignarsi, in «Il Mattino», 4 novembre
2002. 679 – Addio a De Martino, in «Il Salernitano», 19 novembre 2002. 680 –
Croce, la libertà che si rinnova, in «La Repubblica», ed. Napoli, 26 novembre 2002.
681 – È ora di accorgersi che troppi giovani si stanno perdendo, in «Corriere
del Mezzogiorno», 26 novembre 2002. 83 682 – Salerno-Regione. La sinergia
assente, in «Corriere del Mezzgiorno», 13 dicembre 2002 * * * 2003 A) 683 –
Giordano Bruno e noi. Momenti della sua fortuna tra ’700 e ’900, Salerno,
edizioni Marte, 2003. B) 684 – Passioni e ragione nella filosofia civile di
Vico, in P. Venditti (a cura di), La filosofia e le emozioni, Atti del XXXIV
Congresso nazionale della Società Filosofia Italiana (Urbino, 26-29 aprile
2001), Firenze, Le Monnier, 2003, pp. 213-230. 685 – Luigi Cacciatore: una vita
per il socialismo e l’unità della classe operaia, in L. Rossi (a cura di),
Luigi Cacciatore. La vita politica di un socialista a cento anni dalla nascita,
Salerno, Plectica, 2003, pp. 87-97. 686 – Il concetto di imputazione in alcuni
momenti della filosofia giuridica italiana: Vico, Filangieri, Pagano, in
«Diritto e Cultura», XI, 2001 [pubblicato nel 2003], n. 1, pp. 41-57. 687 – Die
Idee der Moderne bei Dilthey und Cassirer, in Th. Leinkauf (hrsg.), Dilthey und
Cassirer. Die Deutung der Neuzeit als Muster von Geistes – und
Kulturgeschichte, Hamburg, Meiner Verlag, 2003, pp. 69-82. 688 – Vico e Bruno,
in N. Pirillo (a cura di), Autobiografia e filosofia. L’esperienza di Giordano
Bruno, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2003, pp. 147-161. 84 689 –
Historicisme, philologie, herméneutique chez August Boeckh, in «Le Cercle
Herméneutique», 2003, n. 1, pp. 94-107. 690 – Vico, héritier de Bruno?, in
«L’art du Comprendre», 2003, n. 11-12, pp. 212-225. 691 – Salvatore Valitutti a
dieci anni dalla morte, in «L’Agenda di Salerno e Provincia», n.s., VII, 2003,
n. 68, p. 19. 692 – Una prefazione mai pubblicata a un libro su Luigi
Angrisani, in «L’Agenda di Salerno e Provincia», n.s., VII, 2003, n. 68, pp.
22-23. 693 – La storia della cultura salernitana nella ricerca di Italo Gallo,
in «L’Agenda di Salerno e Provincia», n.s., VII, 2003, n. 69, pp. 22-24. 694 –
Arte e letteratura in altri viaggi al Sud, in «L’Agenda di Salerno e
Provincia», n.s., VII, 2003, n. 70, pp. 16-19. 695 – Intellettuali italiani del
secondo dopoguerra, in «L’Agenda di Salerno e Provincia», n.s., VII, 2003, n.
73, pp. 26-27. 696 – Il Mediterraneo tra idea filosofico-culturale e progetto
politico, in «Civiltà del Mediterraneo», 2003, n. 3, pp. 63-77. 697 – Destini
personali per l’individualità post-metafisica, in «Iride», XVI, 2003, n. 39,
pp. 385-389. 698 – Lo storicismo come scienza etica e come ermeneutica
dell’individualità, in «Magazzino di filosofia», 2002 [stampato nel 2003], n.
8, pp. 120-133. 699 – Dal “logo astratto” al “logo concreto”, dal tempo
all’eternità. Gentile e la storia, in P. Di Giovanni (a cura di), Giovanni
Gentile. La filosofia italiana tra idealismo e anti-idealismo, Milano, Franco
Angeli, 2003, pp. 97-122. 700 – Le Opere magiche di Giordano Bruno, in
«Archivio di storia della cultura», XVI, 2003, pp. 165-168. 701 – Il
Mediterraneo tra idea filosofico-culturale e progetto politico, in Aa.Vv.,
Mediterraneo e cultura europea, Soveria Mannelli, Rubbettino, 2003, pp. 7-19.
702 – Vico: narrazione storica e narrazione fantastica, in G. Marchetti, O.
Rignani, V. Sorge (eds.), Ratio et Su- 85 perstitio. Essays in Honor of
Graziella Federici Vescovili, Fédération Internationale des Institus d’Études
Médiévales, Louvain-La-Neuve, 2003, pp. 483-505. 703 – Croce e l’idea di
Europa, in Seduta inaugurale dell’anno accademico 2003, Società Nazionale di
Scienze, Lettere e Arti in Napoli, Napoli, Giannini, 2003, pp. 33-45. 704 – La
filosofia dello storicismo di Vincenzo Cuoco, in «Rassegna storica
salernitana», n.s., XX, 2003, n. 40, pp. 107-120. 705 – Per la critica del
riformismo “apatico”, in «Ora Locale», VI, 2003, n. 3, pp. 5-6. 706 – Una nuova
morfologia del potere, in «Mezzogiorno Europa», IV, 2003, n. 5, pp. 27-29. 707
– La “Quercia di Goethe”. Note di viaggio dalla Germania (conversazione
registrata non corretta) in «Rotary Club Salerno. Il Bollettino», LIV, 2003, n.
3, pp. 4-5 e 8. 708 – Bellum justum, bellum sanctum, in «Iride», XVI, 2003, n.
40, pp. 425-432. 709 – Die “politische” Dimension des kritisch-problematische
Historismus in Italien, in K.E. Lönne (hrsg.), Historismus in den
Kulturwissenschaften, Düsseldorf, Francke Verlag, 2003, pp. 39-65. 710 –
Dilthey: connessione psichica e connessione storica, in M.G. Lombardo (a cura
di), Una logica per la psicologia: Dilthey e la sua scuola, Padova, Il
Poligrafo, 2003, pp. 211-223. 711 – Sul concetto di progresso.
L’interpretazione di Hegel in Croce e Bloch, in P. Cipolletta (a cura di), Ereditare
e sperare. Un confronto con il pensiero di Ernst Bloch, Milano, Mimesis, 2003
[pubblicato nel 2004], pp. 113-130. 712 – Storia, memoria, immagini tra Vico e
Hegel, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XXXIII, 2003 [pubblicato
nel 2004], pp. 199-208. 713 – Intervento nella Tavola rotonda, Salerno: città
della rimozione?, in M. Schiavino (a cura di), Un secolo di libri. La libreria
Carrano a Salerno (1920-1986), Salerno, Marte Editore, 2003, pp. 22-26. 86 714
– Note in margine al problema del modello francese nella filosofia e nella
politica della rivoluzione napoletana, in E. Di Rienzo, A. Musi (a cura di),
Storia e vita civile. Studi in memoria di Giuseppe Nuzzo, Napoli, ESI, 2003,
pp. 189-202. D) 715 – Scheda di M. Perniola, Del Sentire, Torino, 2002, in
«Bollettino del Centro di studi vichiani», XXXIII, 2003 [pubblicato nel 2004],
pp. 396-397. F) 716 – Prólogo a H. Calello, Gramsci del “americanismo” al
talibán. Globalización, imperialismo y reconstrucción en America Latina, Buenos
Aires, ed. Altamira, 2003, pp. 5-11. 717 – Introduzione a A. Di Maio, M.
Malatesta, La filosofia di Cleto Carbonara, Napoli, Luciano Editore, 2003, pp.
5-8. G) 718 – Com’è politica la filosofia di Nietzsche. Parola di Losurdo, in
«Corriere del Mezzogiorno», 30 gennaio 2003. 719 – “Colloqui” su Croce: cinque
modi per rileggerne il pensiero, in «Corriere del Mezzogiorno», 26 febbraio
2003. 720 – Non toccate Matteotti, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 26 febbraio
2003. 721 – Lanocita storico tra contadini e latifondisti, in «Il Mattino», ed.
di Salerno, 7 marzo 2003. 722 – L’esempio di Ninì Di Marino, in «Il
Salernitano», 10 marzo 2003. 723 – Le opinioni di Ietto e le intuizioni di
Borges, in «Il Salernitano», 17 marzo 2003. 724 – Quel “sole nero” non scalda
il Sud, in «Corriere del Mezzogiorno», 21 marzo 2003. 87 725 – Oscurantismo
culturale o miopia amministrativa?, in «Corriere del Mezzogiorno», 1 aprile
2002. 726 – Altri viaggi nel Sud: quando la storia si fa paesaggio e avventura
mentale, in «Corriere del Mezzogiorno», 2 aprile 2003. 727 – Il vescovo
s’invischia in politica, in «Corriere del Mezzogiorno», 15 aprile 2003. 728 –
Cuba, è svanito il sogno, in «Corriere del Mezzogiorno», 3 maggio 2003. 729 –
Comunisti e cultura, il caso italiano, in «Il Mattino», 26 maggio 2003. 730 –
La Spagna degli anni ’30 e la “guerra civile europea”, in «Corriere del
Mezzogiorno», 10 giugno 2003. 731 – Lo Stato di Giffoni oltre le microstorie,
in «Il Salernitano», 21 giugno 2003. 732 – La fortuna non fa miracoli due
volte, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 20 agosto 2003. 733 – Un forum per
scegliere il candidato alla Provincia, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 5
settembre 2003. 734 – Diametro? Ecco perché non potrò mai aderire, in «Corriere
del Mezzogiorno», 18 ottobre 2003. 735 – Cuoco e la filosofia politico-civile
del nuovo secolo, in «Corriere del Mezzogiorno», 9 novembre 2003. 736 – Se
l’unica variante è la fedeltà al leader, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 20
novembre 2003. * * * 2004 A) 737 – G. Cacciatore, M. Martirano (a cura di),
Vico nelle culture iberiche e lusitane, Napoli, Alfredo Guida Editore, 2004. 88
738 – G. Cacciatore, V. Gessa Kurotschka, E. Nuzzo, M. Sanna (a cura di), Il
sapere poetico e gli universali fantastici. La presenza di Vico nella
riflessione filosofica contemporanea, Napoli, Alfredo Guida Editore, 2004. B)
739 – Su alcune interpretazioni tedesche del Rinascimento nel Novecento, in F.
Meroi, E. Scapparone (a cura di), Humanistica. Per Cesare Vasoli, Firenze,
Olschki, 2004, pp. 345- 368. 740 – Commento a Rudolf Makkreel, in R. Bodei, G.
Cantillo, A. Ferrara, V. Gessa Kurotschka, S. Maffettone, (a cura di),
Ricostruzione della soggettività, Napoli, Liguori, 2004, pp. 55-61. 741 – Una
filosofia per l’America Latina: Leopoldo Zea, in «Cultura Latinoamericana»,
2003 [edito nel 2004], n. 5, pp. 431-453. 742 – Bruno tra Spaventa e Labriola,
in F. Meroi (a cura di), La mente di Giordano Bruno, Firenze, Olschki, 2004,
pp. 463-483. 743 – Qualche riflessione filosofica sulla giustizia, in «La
Giustizia», XXVI, 2004, n. 1-2, pp. 8-11. 744 – Socialismo meridionale. Mancini
e De Martino, in «Ora locale», VII, 2004, n. 1, pp. 5-6 e p. 20. 745 – Il
meridionalismo socialista di Francesco De Martino e Giacomo Mancini, in
«Rassegna storica salernitana», 2004, n. 41, pp. 283-298. 746 – Marxismo e
storia tra Labriola e Croce, in M. Griffo (a cura di), Croce e il marxismo un
secolo dopo, Napoli, Editoriale Scientifica, 2004, pp. 315-339. 747 – Vico:
narrazione storica e narrazione fantastica, in G. Cacciatore, V. Gessa Kurotschka,
E. Nuzzo, M. Sanna (a cura di), Il sapere poetico e gli universali fantastici.
La presenza di Vico nella riflessione filosofica contemporanea, Napoli, Alfredo
Guida Editore, 2004, pp. 117-139. 89 748 – Der Begriff der Zurechnung in einer
Phase der italienischen Rechtsphilosophie: Vico, Filangieri, Pagano, in M.
Kaufmann, J. Renzikowski (hrsg.), Zurechnung als Operationalisierung von
Verantwortung, Frankfurt a. M., Peter Lang, 2004, pp. 29-45. 749 – Cassirer
interprete di Kant, in A. Anselmo (a cura di), La presenza di Kant nella
filosofia del Novecento, Messina, Siciliano Editore, 2004, pp. 13-67. 750 –
Croce: il concetto di progresso e la critica della filosofia della storia, in
M. Meletti Bertolini (a cura di), Etica e politica. Saggi in memoria di Ferruccio
Focher, Milano, Franco Angeli, 2004, pp. 21-32. 751 – Manfred Riedel, der
Freund und Lehrer, in H. Seubert ((hrsg.), Verstehen in Wort und Schrift.
Europäische Denkgespräche. Für Manfred Riedel, Köln Weimar Wien, Böhlau Verlag,
2004, pp. 66-77. 752 – Storicismo, filologia, ermeneutica in August Boeckh, in
G. Indelli, G. Leone, F. Longo Auricchio (a cura di), Mathesis e Mneme. Studi
in memoria di Marcello Gigante, Napoli, Pubblicazioni Dipartimento di Filologia
Classica “F. Arnaldi”, 2004, vol. II, pp. 381-397. 753 – Leggere Vico, in M.
Filoni (a cura di), Leggere e rileggere i classici. Per Livio Sichirollo,
Macerata, Quodlibet, 2004, pp. 39-63. 754 – Un’idea moderna di certezza: la
filologia di Vico tra ermeneutica e filosofia, in S. Caianiello, A. Viana (a
cura di), Vico nella storia della filologia, Napoli, Alfredo Guida Editore,
2004, pp. 177-197. 755 – Croce und Bloch über den Begriff des Fortschritts, in
«Jahrbuch für Recht und Ethik», Band 12, 2004, pp. 383-399. 756 – “Eranos”
nella storia della cultura europea del ’900, in «Archivio di storia della
cultura», XVII, 2004, pp. 241-248. 757 – Gramsci: problemas de ética en Los
Cuadernos, in «Telos. Revista de estudios interdisciplinarios en ciencias
sociales», Maracaibo, VI, 2004, n. 3, pp. 351-362. 90 F) 758 – Presentazione
(in collab. con A. Scocozza) di G. Bellini, Dal Mediterraneo al mare oceano.
Saggi tra storia e letteratura, Salerno-Milano, Oèdipus, 2004, pp. 7-23. 759 –
Il contributo delle culture ispaniche e lusitane alla conoscenza di Vico, introduzione
a G. Cacciatore, M. Martirano (a cura di), Vico nelle culture iberiche e
lusitane, Napoli, Guida, 2004, pp. 5-18. G) 760 – Il futuro di Salerno, in «Il
Quartiere», II, 2004, n. 6, p. 3. 761 – L’avvocato militante. Ricordo di mio
padre, in «Cronache del Mezzogiorno», 19 gennaio 2004. 762 – Dall’etologia
all’etica. Il cammino di Lorenz passa anche da Napoli, in «Corriere del
Mezzogiorno», 24 gennaio 2004. 763 – Il giorno della memoria senza riti, in «Il
Mattino», ed. di Salerno, 27 gennaio 2004. 764 – L’indipendenza e le mosche, in
«Il Salernitano», 20 febbraio 2004. 765 – Martino e le varianti della
smemoratezza, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 18 marzo 2004. 766 – De Luca,
l’autocritica di un Ulivo in affanno, in «Corriere del Mezzogiorno», 23 marzo
2004. 767 – Sinistra riformista e socialista, è ora di ritrovare vera unità (in
collab. con E. Ajello e A. Trione), in «Corriere del Mezzogiorno», 4 aprile
2004. 768 – Diritti umani, questione non solo filosofica ma politica, in
«Corriere del Mezzogiorno», 23 aprile 2004. 769 – Quelle lettere a Croce e a
Engels (a proposito del Carteggio Labriola), in «Corriere del Mezzogiorno», 12
maggio 2004. 770 – Amendola: in volume quattro anni di lettere, in «Corriere
del Mezzogiorno», 5 giugno 2004. 91 771 – Se l’Ulivo scopre le sue lobby di
potere, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 24 giugno 2004. 772 – Rinascita a S.
Lucia, in «L’Articolo Domenica», 5 settembre 2004, n. 16. 773 – Io,
contribuente prigioniero di una voce, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 2 ottobre
2004. 774 – Il programma della coalizione priorità assoluta, in «L’Articolo
Domenica», 3 ottobre 2004, n. 20. 775 – Il buonsenso dei cittadini. Quando gli
elettori sono più convinti degli eletti, in «L’Articolo Domenica», 31 ottobre
2004, n. 24. 776 – Vico e il corpo: se la genetica attinge alla filosofia, in
«Corriere del Mezzogiorno», 4 novembre 2004. 777 – Programmi condivisi,
«L’Articolo Domenica», 5 dicembre 2004, n. 29. * * * 2005 A) 778 – Cassirer
interprete di Kant e altri saggi, Messina, Siciliano Editore, 2005. 779 –
Filosofia pratica e filosofia civile nel pensiero di Benedetto Croce,
presentazione di F. Tessitore, Soveria Mannelli, Rubbettino, 2005. 780 – G.
Cacciatore, G. Cotroneo, R. Viti Cavaliere, Croce filosofo, 2 voll., Soveria
Mannelli, Rubbettino, 2003 [pubblicato nel 2005]. 781 – G. Cacciatore, V. Gessa
Kurotschka, E. Nuzzo, M. Sanna, A. Scognamiglio (a cura di), Il corpo e le sue
facoltà. Giambattista Vico, «Laboratorio dell’ISPF», II, 2005, 1. 92 B) 782 –
Leben und Struktur. Dilthey und die Zweideutigkeit von Sprache der Geschichte,
in J. Trabant (hrsg.), Sprache der Geschichte, Schriften des Historischen
Kollegs Kolloquien 62, München, Oldenbourg, 2005, pp. 55-64. 783 – Identità,
pluralismo, universalismo dei diritti, in A. De Simone (a cura di), Identità,
spazio e vita quotidiana, Urbino, Edizioni QuattroVenti, 2005, pp. 397-407. 784
– Capograssi e l’idealismo, in P. Di Giovanni (a cura di), Idealismo e
anti-idealismo nella filosofia italiana del Novecento, Milano, Franco Angeli, 2005,
pp. 73-91. 785 – La cultura storica a Napoli nella seconda metà dell’Ottocento,
in G. Vitolo (a cura di), Storia, filologia, erudizione nella Napoli
dell’Ottocento, Napoli, Guida, 2005, pp. 133-146. 786 – Croce: l’idea di Europa
tra crisi e trasformazione, in G. Cacciatore, G. Cotroneo, R. Viti Cavaliere (a
cura di), Croce filosofo, 2 voll., Soveria Mannelli, Rubbettino, 2003
[pubblicato nel 2005], vol. I, pp. 117-144. 787 – Il concetto di imputazione in
alcuni momenti della filosofia giuridica italiana, in C. Giarratana, I.
Randazzo (a cura di), Seminari di Filosofia Corrado Dollo, I, Soveria Mannelli,
Rubbettino, 2004 [pubblicato nel 2005], pp. 21-39. 788 – Il Marx “democratico”,
in M. Musto (a cura di), Sulle tracce di un fantasma. L’opera di Karl Marx tra
filologia e filosofia, Roma, Manifestolibri, 2005, pp. 145-160. 789 – Le
facoltà della mente “rintuzzata dentro il corpo”, in G. Cacciatore, V. Gessa
Kurotschka, E. Nuzzo, M. Sanna, A. Scognamiglio (a cura di), Il corpo e le sue
facoltà. Giambattista Vico, «Laboratorio dell’ISPF», II, 2005, 1, pp. 91-105.
790 – Modernità e filosofia. Per una discussione del rapporto fede ragione, in
E. Granito (a cura di), La fede nella ragione e le ragioni della fede, Napoli,
La Città del Sole, 2005, pp. 93-106 [cfr. in questo stesso volume gli
interventi nella tavola rotonda, pp. 204-210 e 228-229]. 93 791 – Una filosofia
per l’America latina: Leopoldo Zea, in P. Colonnello (a cura di), Filosofia e
politica in America latina, Roma, Armando Editore, 2005, pp. 51-67. 792 – Vico
e Kant sulla storia, in «Studi Italo-Tedeschi / Deutsch-Italienische Studie»,
XXIV, 2004, Collana di Monografie dell’Accademia di Studi italo-tedeschi,
Merano, 2005, pp. 271- 293. 793 – María Zambrano: la storia come “delirio” e
“destino”, in L. Silvestri (a cura di), Il pensiero di María Zambrano, Udine,
Forum, 2005, pp. 29-62. 794 – Identità e filosofia dell’interculturalità, in
«Iride», XVII, 2005, n. 45, pp. 235-244. 795 – Riflessioni sui diritti umani
nel pensiero di Giuseppe Capograssi, in «Civiltà del Mediterraneo», 2005, nn.
6-7, pp. 167-187. 796 – Interprétations historicistes de la “Scienza Nuova”, in
«Noesis», 2005, n. 8, pp. 45-63. 797 – Significato e prospettive della
“cittadinanza attiva”, in «Ora Locale», VII, 2005, n. 4, pp. 5-6. 798 –
Intervento del moderatore in L. Rossi (a cura di), Elea. Il divenire di una
cultura, l’essere di un pensiero, Atti del Convegno, Ascea 23-28 maggio 2000,
Agropoli, Tipografia Iannuzzi, 2005, pp. 77-80. 799 – Ricordo di Nicola
Badaloni, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XXXV, 2005, pp. 9-12.
800 – Sull’edizione critica della Scienza Nuova 1730, in «Bollettino del Centro
di studi vichiani», XXXV, 2005, pp. 160-165. 801 – Interpretazioni
storicistiche della Scienza Nuova, in F. Rizzo (a cura di), Filosofia e
storiografia. Studi in onore di Girolamo Cotroneo, Soveria Mannelli,
Rubbettino, 2005, pp. 53-70. 802 – Leer a Vico hoy, in «Cuadernos sobre Vico»,
2004- 2005, nn. 17/18, pp. 21-36. 803 – La ingeniosa ratio de Vico entre
sabiduria y prudencia, in «Cuadernos sobre Vico», 2004-2005, nn. 17/18, pp.
37-45. 94 804 – Croce: l’idea di Europa tra crisi e trasformazione, in
«Rassegna di Studi crociani», XV, 2005, n. 29-30, pp. VII-XVIII. 805 – María
Zambrano: ragione poetica e storia, in «Rocinante. Rivista di filosofia iberica
e iberoamericana», n. 1/2005, pp. 107-126. 806 – Un libro sulle parole chiave
di Gramsci, in «Archivio di storia della cultura», XVIII, 2005, pp. 299-306. C)
807 – Recensione di E. Nuzzo, Tra ordine della storia e storicità. Saggi sui
saperi della storia in Vico, in «Bollettino del Centro di studi vichiani»,
XXXV, 2005, pp. 185-191. 808 – Recensione di F. Crispini, Idee e forme di
pensiero. Brevi saggi di storiografia filosofica, in «Bollettino del Centro di
studi vichiani», XXXV, 2005, pp. 225-228. D) 809 – Scheda di F. Marone, Narrare
la differenza, Milano, Unicopli, 2003, in «L’Articolo», 7 gennaio 2005. F) 810
– Introduzione e Presentazione (in collab. con L. Rossi) di Ricordo di
Francesco Cacciatore, Salerno, Plectica, 2005, pp. 7-17. 811 – Prefazione (in
collab. con G. Cotroneo e R. Viti Cavaliere) a G. Cacciatore, G. Cotroneo, R.
Viti Cavaliere (a cura di), Croce filosofo, 2 voll., Soveria Mannelli,
Rubbettino, 2003 [pubblicato nel 2005], pp. VII-VIII. 812 – Prefazione a E. Todaro,
Vorrei, Salerno, Arti Grafiche Boccia, 2005. 813 – Prefazione a G. Magnano San
Lio, Forme del sapere e struttura della vita. Per una storia del concetto di
Wel- 95 tanschauung. Tra Kant e Dilthey, Soveria Mannelli, Rubbettino, 2005,
pp. III-VII. 814 – Presentazione di F. Lomonaco, Tracce di Vico nella polemica
sulle origini delle pandette e delle XII Tavole nel Settecento italiano,
Napoli, Liguori, 2005, pp. VII-IX. G) 815 – Quando un filosofo-tifoso non la
prende con filosofia, in «Corriere del Mezzogiorno», 7 gennaio 2005. 816 –
Andiamo oltre i tatticismi e le convenienze di parte, in «L’Articolo della
Domenica», 16 gennaio 2005, n. 3. 817 – Brutta Salernitana. Un grazie a Rubino,
in «Corriere del Mezzogiorno», 18 gennaio 2005. 818 – Com’è destabilizzante il
mercato di gennaio, in «Corriere del Mezzogiorno», 25 gennaio 2005. 819 – Anche
il computer contro la Salernitana, in «Corriere del Mezzogiorno», 30 gennaio
2005. 820 – Alle regionali una lista unica delle sinistre, in «Il Mattino», ed.
di Salerno, 1 febbraio 2005. 821 – Ma non è solo sfortuna, sbaglia anche il
tecnico, in «Corriere del Mezzogiorno», 5 febbraio 2005. 822 – Quelle quattro
“polpette” da stropicciarsi gli occhi, in «Corriere del Mezzogiorno», 8
febbraio 2005. 823 – Se manca del tutto il blocco sociale di riferimento, in
«L’Articolo della Domenica», 13 febbraio 2005, n. 7. 824 – Tra dottor Jekill e
Mister Hyde, in «Corriere del Mezzogiorno», 15 febbraio 2005. 825 – Difese le
ragioni dei deboli, in «Agire», XXXIII, 20 febbraio 2005, n. 6. 826 – La forza
dell’umiltà, ma secondi a nessuno, in «Corriere del Mezzogiorno», 23 febbraio
2005. 827 – Gregucci fa le raccomandazioni agli altri e dimentica se stesso, in
«Corriere del Mezzogiorno», 1 marzo 2005. 828 – Storia di umano dolore, in «Agire»,
XXXIII, 6 marzo 2005, n. 8. 96 829 – Si conferma la storia di Davide. E
Golia-Torino è stato fermato, in «Corriere del Mezzogiorno», 8 marzo 2005. 830
– Confesso: al fischio finale sono saltato in piedi come un ossesso, in
«Corriere del Mezzogiorno», 15 marzo 2005. 831 – Più cittadinanza attiva nella
Regione del futuro, in «L’Articolo della Domenica», 20 marzo 2005, n. 12. 832 –
Attenzione, bisognerà lottare fino alla fine, in «Corriere del Mezzogiorno», 29
marzo 2005. 833 – Dal Sud una leadership al servizio del paese, in
«L’Articolo», 5 aprile 2005. 834 – Attore del Novecento, in «Agire», XXXIII, 10
aprile 2005, n. 13. 835 – La Salernitana in stato di grazia. Ma ora non
parliamo del futuro, in «Corriere del Mezzogiorno», 12 aprile 2005. 836 – Dopo
il passo falso col Modena ora si spera nell’effetto trasferta, in «Corriere del
Mezzogiorno», 19 aprile 2005. 837 – Sale all’Arechi contro il malocchio, in
«Corriere del Mezzogiorno», 22 aprile 2005. 838 – Ora sono seriamente
preoccupato dall’involuzione della Salernitana, in «Corriere del Mezzogiorno»,
26 aprile 2005. 839 – Un grande impegno in difesa della Costituzione, in «Il
Quartiere», III, 11 aprile 2005. 840 – L’auriga Gregucci tenga in equilibrio il
“carro alato” della Salernitana, in «Corriere del Mezzogiorno», 3 maggio 2005.
841 – Occorre un ultimo sforzo per uscire dal labirinto, in «Corriere del
Mezzogiorno», 11 maggio 2005. 842 – Che fatica essere più di Trenta, in «Il
Mattino», ed. di Salerno, 13 maggio 2005. 843 – Sono preoccupato, in panchina c’è
troppa confusione mentale, in «Corriere del Mezzogiorno», 17 maggio 2005. 844 –
Adesso le armi migliori sono il cuore e il carattere, in «Corriere del
Mezzogiorno», 24 maggio 2005. 845 – Democrazia progressiva. La lezione di
Amendola, in «L’Articolo della Domenica», 29 maggio 2005, n. 21. 97 846 – Non
c’è tempo per diatribe e recriminazioni. Bisogna solo vincere per rimanere in
B, in «Corriere del Mezzogiorno», 31 maggio 2005. 847 – È tempo di pensare al
nuovo progetto, in «Corriere del Mezzogiorno», 7 giugno 2005. 848 – La solita
telenovela, in «Corriere del Mezzogiorno», 14 giugno 2005. 849 – Isla: Italia e
Venezuela incontro tra due culture, in «Corriere del Mezzogiorno», 17 giugno
2005. 850 – Con i DS divisi l’unità è impossibile, in «Corriere del Mezzogiorno»,
3 luglio 2005. 851 – Levi della Vida, l’islamista del ’900 che sfidò Gentile,
in «Corriere del Mezzogiorno», 27 luglio 2005. 852 – Non si può costruire fuori
l’unità che manca nei DS, in «Corriere del Mezzogiorno», 3 agosto 2005. 853 –
Le colpe di Aliberti e del Napoli, in «Corriere del Mezzogiorno», 11 agosto
2005. 854 – Pronti per il campionato, evitiamo dannose illusioni, in «Corriere
del Mezzogiorno», 6 settembre 2005. 855 – Ora dobbiamo limitare i danni, in
«Corriere del Mezzogiorno», 13 settembre 2005. 856 – Depressione addio,
finalmente l’orgoglio, in «Corriere del Mezzogiorno», 27 settembre 2005. 857 –
Carissima Salernitana, resto ancora ottimista, in «Corriere del Mezzogiorno», 4
ottobre 2005. 858 – Un master per consulenti di filosofia, in «Il Mattino», ed.
di Napoli, 5 ottobre 2005. 859 – Salernitana grigia con sprazzi di colore, in
«Corriere del Mezzogiorno», 11 ottobre 2005. 860 – Occorre una frustata
psicologica, in «Corriere del Mezzogiorno», 18 ottobre 2005. 861 – Vent’anni
dopo, siamo tornati alle beghe paesane, in «Corriere del Mezzogiorno», 25
ottobre 2005. 862 – Cinque squilli di tromba: ora Salerno è più serena, in
«Corriere del Mezzogiorno», 8 novembre 2005. 863 – Vico studiava l’Oriente.
Oggi cinesi e giapponesi 98 rileggono il filosofo, in «Corriere del
Mezzogiorno», 11 novembre 2005. 864 – Salernitana mi avevi illuso. Ora si
giochi come si fa in serie C, in «Corriere del Mezzogiorno», 15 novembre 2005.
865 – Squallore e desolazione: domenica da dimenticare, in «Corriere del Mezzogiorno»,
22 novembre 2005. 866 – Orgogliosi del “nostro” Zoro e della Salernitana di
Cuoghi, in «Corriere del Mezzogiorno», 29 novembre 2005. 867 – Parola di
filosofo. L’imponderabile fa bello il calcio, in «Corriere del Mezzogiorno», 1
dicembre 2005. 868 – Per la Salernitana di Cuoghi una vittoria utile per il
rilancio, in «Corriere del Mezzogiorno», 6 dicembre 2005. 869 – Se la bravata
di Ambrosio non sarà punita allo stadio non andrò più, in «Corriere del
Mezzogiorno», 13 dicembre 2005. 870 – Un’altra gara grigia e mediocre in attesa
di un regalo a gennaio, in «Corriere del Mezzogiorno», 20 dicembre 2005. 871 –
Una questione di sistema, in «Corriere del Mezzogiorno», 21 dicembre 2005. 872
– Ha ragione Cuoghi: gioco brutto ma la classifica adesso ci sorride, in
«Corriere del Mezzogiorno», 23 dicembre 2005. 873 – Il rischio è che la
politica sia nuovamente sconfitta, in «Corriere del Mezzogiorno», 28 dicembre
2005. * * * 2006 A) 874 – Antonio Labriola in un altro secolo. Saggi, Soveria
Mannelli, Rubbettino, 2006. 99 B) 875 – L’interculturalità e le nuove
dimensioni del sapere filosofico e delle sue pratiche, in V. Gessa Kurotschka
(a cura di), I saperi dell’umano, il sapere umano, la consulenza filosofica, in
www.unica.it/rfiscuman/. 876 – L’etica e la sacralità del corpo umano, in F.
Salvatore (a cura di), Le cellule staminali miniere di salute, «Come alla corte
di Federico II», 2006, n. 7, pp. 21-22. 877 – Relazione tenuta al convegno su
Le forme del dissenso tra riformismo e globalizzazione (10-11 maggio 2002), in
Aa.Vv., Le forme del dissenso tra riformismo e globalizzazione, Napoli,
Istituto italiano per gli studi filosofici, 2006, pp. 133-150. 878 – Si sta
imponendo un laboratorio politico al negativo, in «Mezzogiorno Europa», VII,
2006, n. 2, pp. 24-25. 879 – Il concetto di progresso e la critica della
filosofia della storia in Benedetto Croce, in M. Agrimi, R. Ciafardone, B.
Razzotti (a cura di), Croce all’aprirsi del XXI secolo, Lanciano, Rocco Barabba
Editore, 2006, pp. 307-322. 880 – Per Leopoldo Zea, in «Cultura
Latinoamericana», 2004 [stampato 2006], n. 6, pp. 111-18. 881 – Capire il
racconto degli altri, in «Reset», 2006, n. 97, pp. 16-19. 882 – Vita e
struttura: Dilthey e l’“ambiguità” della lingua della storia, in M. Failla (a
cura di), «Bene navigavi». Studi in onore di Franco Bianco, Macerata,
Quodlibet, 2006, pp. 5-14. 883 – Croce e l’autobiografia, in A. Marini (a cura
di), Temi crociani della “nuova Italia”, numero monografico di «Magazzino di
filosofia», 2004 [stampato nel 2006], pp. 49-61. 884 – Cerimonia di
conferimento della cittadinanza onoraria di Salerno a Fulvio Tessitore,
Laudatio, Comune di Salerno, 18 gennaio 2005, Napoli, Arte Tipografica, 2006,
pp. 13-26. 885 – Croce nell’interpretazione di Alberto Caracciolo, in «Archivio
di storia della cultura», XIX, 2006, pp. 375-384. 100 886 – L’unità di storia
filologica e logica speculativa. Gentile e la storia della filosofia, in G.
Gentile, Il concetto della storia della filosofia, a cura di P. Di Giovanni,
Firenze, Le Lettere, 2006, pp. 233-248. 887 – Riflessioni sui diritti umani nel
pensiero di Giuseppe Capograssi, in «Civiltà del Mediterraneo», n. 7-8,
2005/2006, pp. 245-265 [numero monografico a cura di S. Langella, che raccoglie
gli Atti del Convegno su “Genesi, sviluppi e prospettive dei diritti umani in
Europa e nel Mediterraneo”, Genova 26-28 ottobre 2004]. 888 – La sinistra tra
omologazione culturale e frammentazione partitica, in M. Cimino, M. Alcaro (a
cura di), Politica e cultura in Calabria. Ora Locale (1996-2005), Cosenza, Klipper,
2006, vol. II, pp. 166-172. 889 – Ancora sulla storia in Sartre, in «Bollettino
Studi sartriani», II, 2006, 1, pp. 25-34. 890 – La Escolástica española y la
génesis de la filosofía latinoamericana. Alonso Briceño: metafísica e
individualidad, in «Límite. Revista de filosofía y Psicología», Universidad de
Tarapacá, Arica (Chile), vol. I, 2006, n. 14, pp. 5-24. 891 – María Zambrano.
Ragione poetica e storia, in «Il Pensiero», XLV, 2006/2, pp. 93-107. 892 – Di
alcuni pensieri filosofici sul Chisciotte, in «Rocinante. Rivista di filosofia
iberica e iberoamericana», n. 2/2006, pp. 19-27. 893 – Voce Sviluppo (in
collab. con G. D’Anna), in Enciclopedia filosofica Bompiani, vol. XI, Milano,
Bompiani, 2006, pp. 11247-11249. F) 894 – Editoriale in «Logos. Rivista annuale
del Dipartimento di Filosofia “A. Aliotta”», n.s., 2006, n. 1, pp. 7-9. 895 –
Nota introduttiva (in collab. con P. Di Giovanni) a P. Di Giovanni (a cura di),
La cultura filosofica italiana attraverso le riviste 1945-2000, Milano, Franco
Angeli, 2006, pp. 9-10. 101 896 – Introduzione a Poesia e filosofia, raccolta
di testi del Seminario tenutosi a Cagliari, 20-22 maggio 2004, in «Bollettino
del Centro di studi vichiani», XXXVI, 2006, pp. 49-53. G) 897 – Tifo
venezuelano per la Salernitana, in «Corriere del Mezzogiorno», 10 gennaio 2006.
898 – I granata ancora a bagnomaria. Ma il gioco incoraggia a sperare, in
«Corriere del Mezzogiorno», 17 gennaio 2006. 899 – Ma senza vittorie non si
cantano messe, in «Corriere del Mezzogiorno», 24 gennaio 2006. 900 – Una
vittoria macchiata, in «Corriere del Mezzogiorno», 31 gennaio 2006. 901 – Una
giornata negativa proprio contro la migliore, in «Corriere del Mezzogiorno», 7
febbraio 2006. 902 – Gli arbitri difendano il “povero” Di Vicino. Ma prima che
finisca in ospedale come Totti, in «Corriere del Mezzogiorno», 22 febbraio
2006. 903 – Altro che Pinturicchio. L’artista ora è Di Vicino, in «Corriere del
Mezzogiorno», 28 febbraio 2006. 904 – Diversità è ricchezza, in «Agire», XXXIV,
5 marzo 2006, n. 8. 905 – Playoff, io lascio aperto uno spiraglio alla
speranza, in «Corriere del Mezzogiorno», 8 marzo 2006. 906 – La sacralità del
corpo umano e l’etica della ricerca, in «Corriere del Mezzogiorno», 9 marzo
2006. 907 – Ora è inutile recriminare. Bisogna stringere i denti, in «Corriere
del Mezzogiorno», 14 marzo 2006. 908 – Cresce il rammarico per i punti perduti,
in «Corriere del Mezzogiorno», 21 marzo 2006. 909 – Quel nervosismo è di buon
auspicio, in «Corriere del Mezzogiorno», 28 marzo 2006. 910 – “De Profundis” da
veri caimani, in «Corriere del Mezzogiorno», 31 marzo 2006. 102 911 – Finale
emozionante. Tifosi in prima linea, in «Corriere del Mezzogiorno», 4 aprile
2006. 912 – Amendola, democrazia come dono, in «Corriere del Mezzogiorno», 7
aprile 2006. 913 – Manteniamo i nervi saldi e l’impresa si concretizzerà, in
«Corriere del Mezzogiorno», 11 aprile 2006. 914 – Non cediamo all’isterismo.
Bisogna lottare e sperare, in «Corriere del Mezzogiorno», 15 aprile 2006. 915 –
Il Teramo è l’unica squadra che possiamo acciuffare, in «Corriere del
Mezzogiorno», 25 aprile 2006. 916 – Non è stata solo sfortuna, il tecnico ha
qualche colpa, in «Corriere del Mezzogiorno», 3 maggio 2006. 917 – In attesa
della giustizia sportiva non posso che promuovere tutti, in «Corriere del
Mezzogiorno», 10 maggio 2006. 918 – Da filosofo granata a Tifoso Accademico:
Rettore non smettere, in «Corriere del Mezzogiorno», 13 maggio 2006. 919 – Sono
più che convinto, il Genoa sarà eliminato, in «Corriere del Mezzogiorno», 30
maggio 2006. 920 – Cari D’Alema e Fassino, sul caso Salerno schieratevi, in
«Corriere del Mezzogiorno», 4 giugno 2006. 921 – Il sogno non è finito e la
rinascita è sicura, in «Corriere del Mezzogiorno», 6 giugno 2006. 922 –
Un’altra politica: qualcuno ci aveva creduto, in «Corriere del Mezzogiorno», 28
settembre 2006. 923 – Salernitana d’alta quota, in «Corriere del Mezzogiorno»,
3 ottobre 2006. 924 – Rimettiamo i piedi a terra. E regoliamo bene la difesa,
in «Corriere del Mezzogiorno», 10 ottobre 2006. 925 – Giuseppe Cantillo:
indagine sull’uomo tra storia e natura, in «Corriere del Mezzogiorno», 17
ottobre 2006. 926 – Rispetto le scelte di Novelli. Ma non rimproveri Mattioli,
in «Corriere del Mezzogiorno», 17 ottobre 2006. 927 – Né cappa né spada, solo
politica, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 30 ottobre 2006. 928 – Una vittoria
ottenuta senza spettacolo, in «Corriere del Mezzogiorno», 31 ottobre 2006. 103
929 – Quei minuti di pura follia con tanti, troppi colpevoli, in «Corriere del
Mezzogiorno», 14 novembre 2006. 930 – Così non va: per aspirare ai playoff il
club dovrà intervenire sul mercato, in «Corriere del Mezzogiorno», 21 novembre
2006. 931 – Una squadra troppo mediocre contro un combattivo Lanciano, in
«Corriere del Mezzogiorno», 28 novembre 2006. 932 – Come nacque e come morì il
gruppo dei Trenta, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 1 dicembre 2006. 933 – Olio
nelle giunture e pedalare. E che non si parli di sfortuna, in «Corriere del
Mezzogiorno», 5 dicembre 2006. 934 – Ma senza (il criticato) Mancini sarebbero
tornati a mani vuote, in «Corriere del Mezzogiorno», 19 dicembre 2006. 935 – La
crisi non si cura con l’aspirina, in «Corriere del Mezzogiorno», 19 dicembre
2006. * * * 2007 A) 936 – G. Cacciatore, A. Giugliano (a cura di), Storicismo e
storicismi, Milano, Paravia Bruno Mondadori, 2007. 937 – G. Cacciatore, V.
Gessa Kurotschka (a cura di), Saperi umani e consulenza filosofica, Roma,
Meltemi, 2007. 938 – G. Cacciatore, D. Conte, F. Lomonaco, E. Massimilla (a
cura di), Filosofia, storia, letteratura. Scritti in onore di Fulvio Tessitore,
Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2007. B) 939 – Finito e infinito nella
filosofia vichiana della storia, in D. Venturelli, R. Celada Ballanti, G.
Cunico (a cura di), 104 Etica, religione e storia. Studi in memoria di Giovanni
Moretto, Genova, Il Melangolo, 2007, pp. 37-48. 940 – Immaginazione, identità e
interculturalità, in «Postfilosofie», II, 2006, n. 3 [stampato nel 2007], pp.
119-133. 941 – La filosofia dello storicismo come narrazione della storia
pensata e della storia vissuta, in G. Cacciatore, A. Giugliano (a cura di),
Storicismo e storicismi, Milano, Paravia Bruno Mondadori, 2007, pp. 109-168.
942 – Dall’ermeneutica allo storicismo, e ritorno, in F. Coniglione, R. Longo
(a cura di), La filosofia generosa. Studi in onore di Anna Escher Di Stefano,
Catania, Bonanno Editore, 2007, pp. 11-18. 943 – Genesi crisi e trasformazioni
della filosofia civile italiana, in F. Coniglione, R. Longo (a cura di), La
filosofia generosa. Studi in onore di Anna Escher Di Stefano, Catania, Bonanno
Editore, 2007, pp. 143-154. 944 – La Escolástica española y la génesis de la
filosofía latinoamericana. Alonso Briceño: metafísica e individualidad, in M.
Kaufmann, R. Schnepf (hrsg.), Politische Metaphysik. Die Entstehung moderner
Rechtskonzeptionen in der Spanischen Scholastik, Bern, Peter Lang, 2007, pp.
107-121. 945 – Riflessioni sui diritti umani nel pensiero di Giuseppe
Capograssi, in A. De Simone (a cura di), Diritto, giustizia e logiche del
dominio, Perugia, Morlacchi, 2007, pp. 439-461. 946 – El historicismo como
ciencia ética y como hermenéutica de la individualidad, in M.E. Borsani, C.E.
Gende, Filosofía-Crítica-Cultura, Neuquén, EDUCO, 2006 [stampato nel 2007], pp.
81-93. 947 – Vico: i saperi poetici, in A. Battistini, P. Guaragnella (a cura
di), Giambattista Vico e l’enciclopedia dei saperi, Lecce, Pensa, 2007, pp.
257-267. 948 – L’ingeniosa ratio di Vico tra sapienza e prudenza, in C.
Cantillo (a cura di), Forme e figure del pensiero, Napoli, La Città del Sole,
2007, pp. 225-240. 949 – Mediterraneo e filosofia dell’interculturalità, in
F.M. Cacciatore, A. Niger (a cura di), Il Mediterraneo. Incontro 105 di
culture, Roma, Aracne, 2007, pp. 29-42. 950 – I saperi umani e la consulenza
filosofica (in collab. con V. Gessa Kurotschka), in G. Cacciatore, V. Gessa
Kurotschka (a cura di), Saperi umani e consulenza filosofica, Roma, Meltemi,
2007, pp. 13-34. 951 – L’interculturalità e le nuove dimensioni del sapere
filosofico e delle sue pratiche, in G. Cacciatore, V. Gessa Kurotschka (a cura
di), Saper umani e consulenza filosofica, Roma, Meltemi, 2007, pp. 319-327. 952
– Para Leopoldo Zea, in «Cuadernos Americanos», vol. 4, 2007, n. 122, pp.
177-183. 953 – Formas y figuras del ingenio en Cervantes y Vico, in «Quaderns
de Filosofia i Ciència», n. 37, 2007, pp. 57-70. 954 – Praxis e storia in
Sartre, in G. Stoica, R.V. Pantelimon, E. Tusa (coord.), Gramsci si Sartre mari
gânditori ai secolului XX, Bucuresti, Editura ISPRI, 2007, pp. 114-123. 955 –
Per una redifinizione del concetto di identità, in M. Mafrici, M. R. Pellizzari
(a cura di), Tra res e imago. In memoria di Augusto Placanica, Soveria Mannelli
(Cz), Rubbettino, 2007, t. II, pp. 717-728. C) 956 – Recensione di A. Tortora,
Presenze valdesi nel Mezzogiorno d’Italia (secoli XV-XVII), Salerno, Laveglia,
2004, in «Bollettino della Società di Studi Valdesi», CXXIV, dicembre 2007, pp.
134-137. F) 957 – Storicismo in nuove dimensioni (in collab. con A. Giugliano),
in G. Cacciatore, A. Giugliano (a cura di), Storicismo e storicismi, Milano,
Paravia Bruno Mondadori, 2007, pp. VII-XI. 958 – Presentazione (con D. Conte,
F. Lomonaco, E. Massimilla) di G. Cacciatore, D. Conte, F. Lomonaco, E. 106
Massimilla (a cura di), Filosofia, storia, letteratura. Scritti in onore di
Fulvio Tessitore, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2007, pp. 5-7. 959 –
Anarchia illuminata. Una nuova sintesi tra universalismo e contestualismo
nell’età contemporanea, prefazione a M. Kaufmann, Anarchia illuminata. Una
introduzione alla filosofia politica, Napoli, Liguori, 2007, pp. XI-XXI. 960 – Verità
e storicità nella metafisica dell’espressione di Nicol, prefazione a E. Nicol,
Metafisica dell’espressione, traduzione, introduzione e cura di M.L. Mollo,
Napoli, La Città del Sole, 2007, pp. 9-26. 961 – La Pedagogia come etica
civile, premessa a S. Valitutti, La rivoluzione giovanile, Roma, Armando, 2007,
pp. V-X. 962 – Presentación di J.M. Sevilla, El Espejo de la época. Capítulos
sobre G. Vico en la cultura hispánica, Napoli, La città del Sole, 2007, pp.
13-16. 963 – Prefazione (in collab. con V. Gessa Kurotschka) a G. Cacciatore,
V. Gessa Kurotschka (a cura di), Saper umani e consulenza filosofica, Roma,
Meltemi, 2007, pp. 9-11. 964 – Presentazione di G. Magnano San Lio, Forme del
sapere e struttura della vita. Per una storia del concetto di Weltanschauung.
Dopo Dilthey, Soveria Mannelli (Cz), Rubbettino, 2007, pp. 7-9. 965 – Fulvio
Tessitore. Lo storicismo come filosofia dell’evento. Dialogo filosofico a cura
di G. Cacciatore, in «Iride», XX, 2007, n. 52, pp. 483-529. G) 966 – Vacca, il
riformismo italiano in odore di controriformismo, in «Corriere del
Mezzogiorno», 14 gennaio 2007. 967 – Una svolta necessaria, in «Corriere del
Mezzogiorno», 16 gennaio 2007. 968 – Nuove professioni. Il filosofo diventa
consulente etico, in «Corriere del Mezzogiorno», 21 gennaio 2007. 969 – Zero
centrocampisti. È l’ultimo schema, in «Corrie- 107 re del Mezzogiorno», 30
gennaio 2007. 970 – Tutte soluzioni tampone, ma per tre anni nessuno ha pensato
ai lavori, in «Corriere del Mezzogiorno», 14 febbraio 2007. 971 – La presunzione
a volte gioca brutti scherzi, in «Corriere del Mezzogiorno», 20 marzo 2007. 972
– Dovremo sorbirci un altro anno di C, in «Corriere del Mezzogiorno», 27 marzo
2007. 973 – Squadra senza muscoli e senza dignità, in «Corriere del
Mezzogiorno», 3 aprile 2007. 974 – È bene riflettere solo sul futuro, in
«Corriere del Mezzogiorno», 17 aprile 2007. 975 – Relativismo e relatività nel
dibattito filosofico contemporaneo, in «Corriere del Mezzogiorno», 17 maggio
2007 [anche in Come alla corte di Federico II, 8, Università di Napoli Federico
II, 2007, pp. 17-18]. 976 – Diversità e tolleranza, una lunga storia europea,
in «Corriere del Mezzogiorno», 16 giugno 2007. 977 – Due volumi in onore dei
settant’anni di Fulvio Tessitore, in «Corriere del Mezzogiorno», 23 giugno
2007. 978 – Venezuela: a proposito di un articolo di Pierluigi Battista, in
«Liberazione», 19 agosto 2007. 979 – Carlo Pisacane, il volto democratico e
socialista del Risorgimento, in «Liberazione», 22 agosto, 2007. 980 – Vi spiego
perché di calcio non scrivo più, in «Corriere del Mezzogiorno», 26 agosto 2007.
981 – Chavez e la visione apocalittica della stampa italiana, in «Liberazione»,
26 agosto 2007. 982 – De Luca va oltre i poli, ma per rafforzare se stesso, in
«Corriere del Mezzogiorno», 28 settembre 2007. 983 – Valitutti, l’etica che
diventa azione politica, in «Il Mattino» (cronaca di Napoli), 30 settembre 2007
[anche su «Il Mattino», cronaca di Salerno, 1 ottobre 2007]. 984 – Apriamo un
dibattito serio ed informato sulla riforma della Costituzione di Chavez, in
«Liberazione», 21 novembre 2007. 108 985 – Valitutti e la scuola nel libro di
Ietto, in «Corriere del Mezzogiorno» (ed. di Salerno), 30 novembre 2007. 986 –
La lezione democratica e il caudillo inesistente, in «Liberazione», 4 dicembre
2007. * * * 2008 A) 987 – G. Cacciatore, P. Colonnello, S. Santasilia (a cura
di), Ermeneutica tra Europa e America Latina, Roma, Armando Editore, 2008. 988
– G. Cacciatore, M. Martirano (a cura di), Momenti della filosofia civile
italiana, Napoli, La Città del Sole, 2008. 989 – G. Cacciatore, I. Gallo, A.
Placanica (a cura di), Storia di Salerno, 3 voll., Avellino, Sellino Editore,
2008. 990 – G. Cacciatore, L. Rossi (a cura di), Salerno in età contemporanea,
vol. III di Storia di Salerno, a cura di G. Cacciatore, I. Gallo, A. Placanica,
Avellino, Sellino Editore, 2008. B) 991 – Ermeneutica e interculturalità, in G.
Cacciatore, P. Colonnello, S. Santasilia (a cura di), Ermeneutica tra Europa e
America Latina, Roma, Armando Editore, 2008, pp. 49-60. 992 – Ermeneutica e
interculturalità, in G. Coccolini (a cura di), Interculturalità come sfida.
Filosofi e teologi a confronto, Bologna, Dehoniana Libri/Pardes Edizioni, 2008,
pp. 227-244. 993 – Geschichte zwischen Leben und Struktur. Die Zweideutigkeit
der Sprache der Geschichte bei Dilthey, in G. 109 Kühne-Bertram, F. Rodi
(hrsg.), Dilthey und die hermeneutische Wende in der Philosophie.
Wirkungsgeschichtliche Aspekte seines Werkes, Göttingen, Vandenhoeck und
Ruprecht, 2008, pp. 119-136. 994 – Una filosofía para América Latina, in S.
Sevilla (ed.), Visiones sobre un transterrado. Afán de saber acerca de José
Gaos, Madrid-Frankfurt a. M., IberoamericanaVervuert, 2008, pp. 181-201. 995 –
Età della storia ed età dell’uomo in Vico: fanciullezza, decadenza e rinascita
delle nazioni, in S. Ciurlia, E. De Bellis, G. Iaccarino, A. Novembre, A.
Paladini (a cura di), Filosofia e storiografia. Studi in onore di Giovanni
Papuli, vol. II, L’età moderna, Lecce, Congedo Editore, 2008, pp. 17-25. 996 –
Editoriale, in «Logos», n.s., n. 2-3, 2007-2008, pp. 7-8. 997 – Universalismo
senza arroganza, in «Reset», n. 108, 2008, pp. 54-58. 998 – Praxis si istorie
la Sartre, in A. Neacsu (coord.), Sartre în gândirea contemporanea, Craiova,
Editura Universitaria, 2008, pp. 32-44. 999 – Note su Cenni e voci. Saggi di
sematologia vichiana di J. Trabant, in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», XXXVIII, 2008, n. 1, pp. 171-183. 1000 – L’immutato amore per gli
apostoli del socialismo, in C. Raia (a cura di), Per Gaetano Arfé. Testimonianze,
Napoli, Libreria Dante & Descartes, 2008, pp. 48-53. 1001 – Cultura e
strutture del sapere tra Ottocento e Novecento (in collab. con L. Rossi) in G.
Cacciatore, L. Rossi (a cura di), Storia di Salerno, vol. III, Salerno in età
contemporanea, Avellino, Sellino Editore, 2008, pp. 235-243. 1002 – Forme e
figure dell’ingegno in Cervantes e Vico, in «Rocinante. Rivista di filosofia
iberica e iberoamericana», III, 2007-2008, n. 3, pp. 13-24. 1003 – Percorsi
della filosofia italiana nell’opera di Santucci, in W. Tega, L. Turco (a cura
di), Un illuminismo scettico. La ricerca filosofica di Antonio Santucci,
Bologna, Il Mulino, 2008, pp. 19-41. 110 1004 – Giambattista Vico e Vincenzo
Cuoco nella tradizione della filosofia civile italiana (in collab. con M.
Martirano), in G. Minichiello, C. Gily (a cura di), Il pensiero politico
meridionale, “Centro di Ricerca Guido Dorso”, Annali 2007, Avellino, Edizioni
del Centro Dorso, 2008, pp. 219-235, 1005 – Una nuova edizione di Teoria e
storia della storiografia di Benedetto Croce, in «Archivio di storia della
cultura», XXI, 2008, pp. 267-272. 1006 – Per il settantesimo compleanno di
Fulvio Tessitore, in «Archivio di storia della cultura», XXI, 2008, pp.
373-376. 1007 – Elias Canetti: la vita delle parole, in E. De Conciliis (a cura
di), La provincia filosofica. Saggi su Elias Canetti, Milano, Mimesis, 2008,
pp. 157-176. 1008 – Carlo Pisacane. Socialismo e Risorgimento, in «Rassegna
Storica Salernitana», n. 49, 2008, pp. 163-173. 1009 – Genesi, crisi e
trasformazione della filosofia civile italiana, in G. Cacciatore, M. Martirano
(a cura di), Momenti della filosofia civile italiana, Napoli, La Città del
Sole, 2008, pp. 9-18. 1010 – Filosofia “civile” e filosofia “pratica” in
Giambattista Vico, in G. Cacciatore, M. Martirano (a cura di), Momenti della
filosofia civile italiana, Napoli, La Città del Sole, 2008, pp. 21-43. 1011 –
La filosofia civile nello storicismo di Antonio Labriola, in G. Cacciatore, M.
Martirano (a cura di), Momenti della filosofia civile italiana, Napoli, La Città
del Sole, 2008, pp. 233-252. 1012 – Carlo Pisacane: Socialismo e Risorgimento,
in R. Diana (a cura di), Il pensiero civile a Napoli fra Ottocento e Novecento,
Napoli, Il Denaro Libri, 2008, pp. 59-77. 1013 – Croce: l’idea di Europa tra
crisi e trasformazione, in R. Diana (a cura di), Il pensiero civile a Napoli
fra Ottocento e Novecento, Napoli, Il Denaro Libri, 2008, pp. 189-215. 1014 –
Etica filosofica ed etica politica in Giovanni Amendola, in R. Diana (a cura
di), Il pensiero civile a Napoli fra 111 Ottocento e Novecento, Napoli, Il
Denaro Libri, 2008, pp. 217-229. 1015 – L’unità di storia filologica e logica
speculativa. Gentile e la storia della filosofia, in R. Lazzari, M.
Mezzanzanica, S. Storace (a cura di) Vita, concettualizzazione, libertà. Studi
in onore di Alfredo Marini, Mimesis, Milano, 2008, pp. 51-60. 1016 – Ancora sul
positivismo e la storia, in G. Bentivegna, F. Coniglione, G. Magnano San Lio (a
cura di), Il positivismo italiano: una questione chiusa?, Acireale-Roma,
Bonanno, 2008, pp. 14-26. 1017 – Giovanni Cuomo. Le istituzioni culturali e la
nascita del Magistero, in V. Bonani (a cura di), Giovanni Cuomo. Una vita per
Salerno e il Mezzogiorno, Salerno, Editrice Gaia, 2008, pp. 101-108. 1018 – Il
posto dell’Oriente nel pensiero di Vico, in D. Armando, F. Masini, M. Sanna (a
cura di), Vico e l’Oriente: Cina, Giappone, Corea, Roma, Tiellemedia Editore,
2008, pp. 25-35. 1019 – Filosofia e crisi in Ortega e Nicol, in G. M. Pizzuti
(a cura di), Studi in onore di Ciro Senofonte, Napoli, ESI, 2008, pp. 13-28.
1020 – Universalismo etico e differenza: a partire da Vico, in «Bollettino del
Centro di Studi vichiani», XXXVIII, 2/2008, pp. 7-26. 1021 – L’oggetto della
scienza in Vico, in G. Federici Vescovini, O. Rignani (a cura di), Oggetto e spazio:
fenomenologia dell’oggetto, forma e cosa dai secoli XIII-XIV ai postcartesiani,
Firenze, Sismel Edizioni, 2008, pp. 227-240. 1022 – La logica poetica e
l’identità meticcia. Note sul nesso tra immaginazione, identità e
interculturalità, in V. Gessa Kurotschka, C. De Luzenberger (a cura di),
Immaginazione etica interculturalità, Milano, Mimesis, 2008, pp. 213-229. 1023
– Storia e marxismo in Sartre, in G. Farina (a cura di), Sartre après Sartre,
Torino, Aragno, 2008, pp. 215-226. 1024 – Universalismo etico y diferencia: a
partir de Vico, in «Cuadernos sobre Vico», nn. 21-22, 2008, pp. 57-72. 112 F)
1025 – Introduzione (in collab. con L. Rossi) a Storia di Salerno, vol. III,
Salerno in età contemporanea, Avellino, Sellino Editore, 2008, pp. 15-19. 1026
– Introduzione a G. Buono (a cura di), Contigo aprendí. Studi iberici e
iberoamericani in onore di Antonio Scocozza, Soveria Mannelli (Cz), Rubbettino,
2008, pp. 9-13. 1027 – Fulvio Tessitore. Lo storicismo come filosofia
dell’evento. Dialogo filosofico a cura di G. Cacciatore, in F. Tessitore, Per
una critica di me stesso. I vent’anni dell’Archivio di storia della cultura,
Acireale-Roma, Bonanno Editore, 2008, pp. 9-66. 1028 – Prefazione a P. Di Vona,
L’ontologia dimenticata. Dall’ontologia spagnola alla Critica della ragion
pura, Napoli, La Città del Sole, 2008, pp. 7-11. 1029 – Premessa (in collab.
con M. Martirano) a G. Cacciatore, M. Martirano (a cura di), Momenti della
filosofia civile italiana, Napoli, La Città del Sole, 2008, pp. 7-8. 1030 –
Presentazione (in collab. con P. Di Giovanni) a P. Di Giovanni (a cura di), La
cultura filosofica italiana attraverso le riviste (1945-2000), vol. II, Milano,
Franco Angeli, 2008, pp. 7-8. G) 1031 – Giunte nuove, sono d’accordo, in
«Corriere del Mezzogiorno», 8 gennaio 2008. 1032 – “Guernica 1937”, un pezzo di
storia che spiega il Novecento, in «Corriere del Mezzogiorno», 30 gennaio 2008.
1033 – Il socialismo affronta la globalizzazione, in «Corriere del
Mezzogiorno», 8 febbraio 2008. 1034 – D’Agostino e la Salerno yiddish, in
«Corriere del Mezzogiorno», 16 febbraio 2008. 1035 – Il mercato cancellò la
politica, in «Roma», 9 marzo 2008. 113 1036 – Promessa mantenuta. E adesso
arrivederci in serie A, in «Corriere del Mezzogiorno», 29 aprile 2008. 1037 –
Teologia politica. Il nuovo pericolo per l’Occidente, in «Il Mattino» (Cultura
Napoli), 1 giugno 2008. 1038 – L’emergenza della fame, in «Roma», 8 giugno
2008. 1039 – PD campano, afasia totale, in «Roma», 15 giugno 2008. 1040 – Le
due virtù della politica, in «Roma», 22 giugno 2008. 1041 – Sopportare, c’è un
limite, in «Roma», 29 giugno 2008. 1042 – Università nel mirino, in «Roma», 6
luglio 2008. 1043 – Eutanasia, ieri e oggi, in «Roma», 13 luglio 2008. 1044 –
Una chance per rinascere, in «Roma», 20 luglio 2008. 1045 – Mezzogiorno, ora si
svolti, in «Roma», 27 luglio 2008. 1046 – Dai militari alla fiducia, in «Roma»,
3 agosto 2008. 1047 – Olimpiadi tra sport e politica, in «Roma», 10 agosto
2008. 1048 – La brutta fine della sinistra senza più idee, in «Roma», 17 agosto
2008. 1049 – Torniamo alla realtà, in «Roma», 24 agosto 2008. 1050 – Il
meridione e la scuola, in «Roma», 31 agosto 2008. 1051 – Caso Englaro, non
cambia nulla, in «Roma», 7 settembre 2008. 1052 – Ora si teme un effetto
boomerang, in «Roma», 10 settembre 2008. 1053 – Via gli slogan dalla scuola, in
«Roma», 14 settembre 2008. 1054 – Kalashnikov e zone franche, in «Roma», 21
settembre 2008. 1055 – Un’analisi spietata senza risentimento, in «Corriere del
Mezzogiorno», 23 settembre 2008. 1056 – L’economia? La sinistra parli, in
«Roma», 28 settembre, 2008. 1057 – Psicosi razzista: limiti culturali, più che
politici, in «Roma», 12 ottobre 2008. 1058 – Vitiello interpreta Vico tra
storia sacra e profana, in «Corriere del Mezzogiorno», 26 ottobre 2008. 114
1059 – Cara sinistra, non solo cortei, in «Roma», 26 ottobre 2008. 1060 – Sì a
Obama per l’economia, in «Roma», 2 novembre 2008. 1061 – Atenei, mai più risse
e steccati, in «Roma», 9 novembre 2008. 1062 – Eluana, norme e poco clamore, in
«Roma», 16 novembre 2008. 1063 – Lévi-Strauss: cent’anni di vita, in «Roma», 23
novembre 2008. 1064 – Inquietudini dall’Oriente, in «Roma», 3 dicembre 2008.
1065 – Commissariare il Comune e la Regione, in «Roma», 7 dicembre 2008. 1066 –
Umanità, ferite e diritti violati, in «Roma», 14 dicembre 2008. 1067 – PD, a
chi serve tenerlo in vita?, in «Roma», 21 dicembre 2008. 1068 – 2009: povertà
in agenda, in «Roma», 28 dicembre 2008. * * * 2009 A) 1069 – L’infinito nella
storia. Saggi su Vico, con una postfazione di V. Vitiello, Napoli, Edizioni
scientifiche italiane, 2009. 1070 – G. Cacciatore, A. Di Miele (a cura di), In
ricordo di un maestro. Enzo Paci a trent’anni dalla morte, Napoli, Scripta Web,
2009. 115 B) 1071 – Tango: tra filosofia di vita e intercultura, in «Cultura
Latinoamericana», n. 8-9, 2006-2007 [editi nel 2009], pp. 493-502. 1072 –
Universalismo e particolarismo, oggi. Un punto di vista filosofico, in A. Pirni
(a cura di), Logiche dell’alterità, Pisa, ETS, 2009, pp. 157-169. 1073 –
Intercultura e diritti di cittadinanza, in «Pedagogia più Didattica», 2, aprile
2009, pp. 19-25. 1074 – Fenomenologia esistenzialismo storicismo (in collab.
con G. Cantillo), in G. Cacciatore, A. Di Miele (a cura di), In ricordo di un
maestro. Enzo Paci a trent’anni dalla morte, Napoli, Scripta Web, 2009, pp.
9-39. 1075 – Vico tra Storicismo e Historismus, in «Philosophia. Bollettino
della Società Italiana degli storici della filosofia», I, 2009, 1, pp. 113-131.
1076 – Momenti della filosofia napoletana attraverso le riviste, in A. Garzya
(a cura di), Le riviste a Napoli dal XVIII secolo al primo Novecento, “Quaderni
dell’Accademia Pontaniana”, 53, 2008 [uscito nel 2009], pp. 63-73. 1077 –
“Rivoluzione passiva” e critica del presente, in «Logos», n.s., n. 4-5,
2009-2010, pp. 351-356. 1078 – La “duplice fiamma della vita”. Divagazioni
filosofiche su amore e desiderio, in A. Amendola, E. D’Agostino, S. Santonicola
(a cura di), Il desiderio preso per la coda, Salerno, Plectica, 2009, pp.
11-33. 1079 – La philosophie de l’historisme de Vincenzo Cuoco, in M. Boussy
(éd.), Vincenzo Cuoco. Des Origines politiaques du XIXe siècle, Paris,
Publications de la Sorbonne, 2009, pp. 183-194. 1080 – Universalismo e
particolarismo, oggi. Un punto di vista filosofico, in «Archivio di storia
della cultura», XXII, 2009, pp. 321-331. 1081 – Vico, in F. Coniglione, M.
Lenoci, G. Mari, G. Polizzi (a cura di), Manuale di base di storia della
filosofia, Firenze, University Press, 2009, pp. 101-110. 116 1082 – Pratiche
filosofiche (in collab. con V. Gessa Kurotscka), in F. Coniglione, M. Lenoci,
G. Mari, G. Polizzi (a cura di), Manuale di base di storia della filosofia,
Firenze, University Press, 2009, pp. 259-261. 1083 – Kant e la “comunità degli
uomini”. Note in margine alle pagine kantiane di Pasquale Salvucci, in N. De
Sanctis, N. Panichi (a cura di), Politicità della filosofia. Atti delle
giornate di sudio in memoria di Pasquale Salvucci, Urbino, Quattroventi, 2009,
pp. 25-43. 1084 – “Storia falsa” e libera critica storica, in «Historia
Magistra», I, 2009, n. 2, pp. 173-178. 1085 – Eduardo Nicol. Una filosofía del
hombre entre metafísica de la expresión e histoicidad crítica, in R. Horneffer
(ed.), Eduardo Nicol (1907-2007). Homenaje, México, UNAM, 2009, pp. 59-74. 1086
– Voce Benedetto Croce, in G. Liguori, P. Voza (a cura di), Dizionario
Gramsciano, Roma, Carocci, 2009, pp. 186-190. 1087 – Voce Soggettivo,
soggettivismo, soggettività, in G. Liguori, P. Voza (a cura di), Dizionario
Gramsciano, Roma, Carocci, 2009, pp. 778-780. 1088 – Voce Storicismo, in G.
Liguori, P. Voza (a cura di), Dizionario Gramsciano, Roma, Carocci, 2009, pp.
814-818. 1089 – Voce Universale, in G. Liguori, P. Voza (a cura di), Dizionario
Gramsciano, Roma, Carocci, 2009, p. 874. 1090 – Europa e Mediterrandeo tra
identità e interculturalità, in «Civiltà del Mediterraneo», n. 15, giugno 2009,
pp. 117-132. 1091 – Contributo in Note su Vico Storia natura linguaggio, di V.
Vitiello, in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XXXIX, 2/2009, pp.
110-113. C) 1092 – Recensione di S. Woidich, Vico und die Hermeneutik. Eine
rezeptionsgeschichtliche Annäherung, Würzburg, Koenigshausen und Neumann, 2007,
in «Bollettino del Centro di studi vichiani», XXXIX, 2/2009, pp. 173-178. 117
D) 1093 – Scheda di C. Pinto, Il riformismo possibile. La grande stagione delle
riforme: utopie, speranze realtà (1945- 1964), Soveria Mannelli (Cz),
Rubbettino, 2008, in «Historia Magistra», n. 1, 2009, p. 169. F) 1094 –
Presentazione (in collab. con A. Di Miele) di G. Cacciatore, A. Di Miele (a
cura di), In ricordo di un maestro. Enzo Paci a trent’anni dalla morte, Napoli,
Scripta Web, 2009, pp. 7-8. 1095 – Prefazione a A. Manzi, Un sacco brutto.
Trentuno tesi sulla Napoli del degrado, Sarno (Sa), Edizioni dell’Ippogrifo,
2009, pp. 7-12. 1096 – Premessa a F. Perricelli (a cura di), Miti, antimiti e
storie al femminile nelle letterature e nelle culture ispaniche, Salerno,
Edizioni Arcoiris, 2009, pp. 9-10. G) 1097 – Napoli, la crisi e la via d’uscita
di Napolitano, in «Roma», 4 gennaio 2009. 1098 – Solo lo tsunami li spazzerà
via, in 1«Roma», 1 gennaio 2009. 1099 – Guerre vere e baruffe TV, in «Roma», 18
gennaio 2009. 1100 – Lo storico umbro Salvatorelli e la ricca eredità
dell’antifascismo, in «Corriere del Mezzogiorno», 23 gennaio 2009. 1101 – Con
Obama, oltre il buio, in «Roma», 25 gennaio 2009. 1102 – I cattolici napoletani
dal moderatismo al partito popolare, in «Corriere del Mezzogiorno», 27 gennaio
2009. 118 1103 – Lo “sfasciume” del nostro Sud, in «Roma», 1 febbraio 2009.
1104 – È una sinistra ormai immobile, in «Roma», 22 febbraio 2009. 1105 – I
migliori anni del PCI nel libro di Colasante, «Corriere del Mezzogiorno», 25
febbraio 2009. 1106 – Città discariche e incubo ronde, in «Roma», 1 marzo 2009.
1107 – Contraddizioni globali e soluzioni locali: l’integrazione possibile, in
«Corriere del Mezzogiorno», 4 marzo 2009. 1108 – Città in crisi, antiche colpe,
in «Roma», 15 marzo 2009. 1109 – Piazza fatua e politica out, in «Roma», 22
marzo 2009. 1110 – Il PD sempre nel tunnel, in «Roma», 29 marzo 2009. 1111 –
Nuove identità per i moderati, in «Roma», 5 aprile 2009. 1112 – Non si ripetano
vecchi scenari, in «Roma», 19 aprile 2009. 1113 – Sinistra a picco perché
rimuove i bisogni veri, in «Roma», 10 maggio 2009. 1114 – Stato, partiti e
tanti conflitti, in «Roma», 17 maggio 2009. 1115 – Parlate un pò dell’Europa,
in «Roma», 31 maggio 2009. 1116 – Obama: mai negare la storia, in «Roma», 7
giugno 2009. 1117 – Un’occasione per riflettere, in «Roma», 9 giugno 2009. 1118
– Calcio-spettacolo e mezze verità, in «Roma», 14 giugno 2009. 1119 – La
questione cattolica e il caso Napoli, in «Il Mattino» (cronaca di Napoli), 23
giugno 2009. 1120 – La Napoli del degrado in 31 voci, in «Roma», 2 luglio 2009.
119 1121 – Sicurezza sì, emotività no, in «Roma», 5 luglio 2009. 1122 – Il
Papa, l’etica e il mercato, in «Roma», 12 luglio 2009. 1123 – Se il Sud perde
anche i cervelli, in «Roma», 19 luglio 2009 1124 – Lo scandalo del “Crescent”,
in «Roma», 26 luglio 2009. 1125 – Crescent: siamo alla bega strapaesana, in
«Cronache del Mezzogiorno», 31 luglio 2009. 1126 – Il mare, un limite e un
confine, «Roma», 5 settembre 2009. 1127 – Salerno, dal locale al globale (in
collab. con L. Rossi), in «Roma», 26 settembre 2008. 1128 – Il nuovo tempo
della politica, in «Roma», 27 settembre 2009. 1129 – Nuovi riflettori sul
povero sud, in «Roma», 4 ottobre 2009. 1130 – Democrazia senza eccessi, in
«Roma», 11 ottobre 2009. 1131 – Nella riflessione morale il riscatto del paese,
in «Roma», 27 ottobre 2009. 1132 – L’ateneo non è un’azienda, in «Roma», 1
novembre 2009. 1133 – Il muro cadde, ripartiamo da lì, in «Roma», 8 novembre
2009. 1134 – Avanza la fame, non c’è giustizia, in «Roma», 22 novembre 2009.
1135 – Disoccupazione oltre il dramma, in «Roma», 6 dicembre 2009. 1136 –
L’individuo e la comunità: l’etica secondo Cantillo, in «Roma», 20 dicembre
2009. 1137 – Il consulente filosofico? Ecco a che cosa serve (in collab. con R.
Viti Cavaliere), in «Corriere del Mezzogiorno», 20 dicembre 2009. 1138 – Niente
sinistra senza cultura, in «Roma», 20 dicembre 2009. 120 1139 – Quando i
partiti perdono grinta, in «Roma», 27 dicembre 2009. * * * 2010 A) 1140 – G.
Cacciatore, G. D’Anna (a cura di), Interculturalità. Tra etica e politica,
Roma, Carocci, 2010. 1141 – G. Cacciatore, G. Cantillo, A quattro mani. Saggi
di filosofia e storia della filosofia, a cura di M. Martirano, Salerno,
Edizioni Marte, 2010. 1142 – G. Cacciatore, R. Diana (a cura di),
Interculturalità. Religione e teologia politica, Napoli, Guida, 2010. 1143 –
Fatti Analisi Opinioni. Scritti giornalistici (1989- 2009), a cura di M. Martirano
e R. Diana, introduzione di F. Tessitore, premessa di F. Lomonaco, Salerno,
Editrice Gaia, 2010. B) 1144 – Etica interculturale e universalismo “critico”,
in G. Cacciatore, G. D’Anna (a cura di), Interculturalità. Tra etica e
politica, Roma, Carocci, 2010, pp. 29-42. 1145 – Hegel e la metafora, in
«Rivista di storia della filosofia», LXV1, 2010, pp. 123-129. 1146 – Ricordo di
Umberto, in Aa.Vv., Ad Umberto, la sua CGIL, Salerno, Tipografia Fusco, 2010,
pp. 3-5. 1147 – Filosofia come istituzione?, in G. Macrì, A. Scocozza (a cura
di), Rendiconti Dottorati di ricerca in Teoria e storia delle istituzioni,
Napoli, La Città del Sole, 2010, pp. 15-25. 1148 – Storicismo speculativo e
storicismo critico, in G. Po- 121 lizzi (a cura di), Tornare a Gramsci. Una cultura
per l’Italia, Grottaferrata (RM), Avverbi Edizioni, 2010, pp. 197-212. 1149 –
Filosofia e crisi in Ortega e Nicol, in E. Schafroth, C. Schwarzer, D. Conte
(hrsg), Krise als Chance aus historischer und aktueller Perspektive,
Oberhausen, Athena, 2010, pp. 349-363. 1150 – L’immaginario viaggio di Platone
in Italia. Vincenzo Cuoco e il suo romanzo filosofico, in M. Bettetini, S.
Poggi (a cura di), I viaggi dei filosofi, Milano, Raffaello Cortina, 2010, pp.
177-193. 1151 – Lo storicismo nell’“Archivio”, in G. Bentivegna (a cura di),
«Archivio di storia della cultura». I primi vent’anni, Acireale-Roma, Bonanno
Editore, 2010, pp. 13-16. 1152 – Ricoeur: una filosofia critica della storia
per il mondo contemporaneo, in «Discipline filosofiche», XX, 2010, 1, pp. 69-91.
1153 – L’etica della libertà tra relativismo e pluralismo. Su Isaiah Berlin, in
D. Bosco, R. Garaventa, L. Gentile, C. Tuozzolo (a cura di), Logica, ontologia
ed etica. Studi in onore di Raffaele Ciafardone, Milano, Franco Angeli, 2010,
pp. 139-153. 1154 – Il mare metafora del limite e del confine, in P. Volpe, S.
Amendola (a cura di), Il Mare e il Mito, Napoli, D’Auria Editore, 2010, pp.
39-65 [anche in R. Bufalo, G. Cantarano, P. Colonnello (a cura di), Natura
Storia Società. Studi in onore di Mario Alcaro, Milano-Udine, Mimesis, 2010,
pp. 49-66]. 1155 – Europa y el Mediterráneo entre identidad e
interculturalidad, in E. Nájera Pérez, F.M. Pérez Herranz (eds.), La filosofía
y la identidad europea, Valencia, Colleción Filosofías, 2010, pp. 23-36. 1156 –
Croce e Gentile: la funzione degli intellettuali e l’uso della storia italiana,
in A. D’Orsi, F. Chiarotto (a cura di), Intellettuali. Preistoria, storia e
destino di una categoria, Torino, Aragno, 2010, pp. 477-492. 1157 – Identità
ibride e memoria, in «Iride», XXIII, 2010, n. 60, pp. 365-376. 122 1158 – Verso
una nuova politica della memoria, in «Historia Magistra», n. 4, 2010, pp.
158-161. 1159 – Filosofia come istituzione?, in A. Borsari, M. Ciavolella (a
cura di), Navigatio vitae. Saggi per i settant’anni di Remo Bodei, New York,
Agincourt Press, 2010, pp. 257-267. 1160 – Eduardo Nicol. Una filosofia
dell’uomo tra metafisica dell’espressione e storicità critica, in G. Limone (a
cura di), Filosofia italiana e spagnola. Dialogo interculturale. Saggi in onore
di Armando Savignano, Napoli, Istituto Italiano per gli Studi Filosofici, 2010,
pp. 27-39. 1161 – Altri autori del Vico (in collab. con M. Sanna), in F.M.
Crasta (a cura di), Biblioteche filosofiche private in età moderna e
contemporanea, Firenze, Le Lettere, 2010, pp. 143-163. 1162 – Carlo Pisacane.
Socialismo e Risorgimento, in C. Pinto, L. Rossi (a cura di), Tra pensiero e
azione: una biografia politica di Carlo Pisacane, Salerno, Plectica, 2010, pp.
441-463. 1163 – In ricordo di Stephan Otto, in «Bollettino del Centro di studi
vichiani», XL, 2010, 2, pp. 7-12. 1164 – Nota su E. Nuzzo, Tra religione e
prudenza. La filosofia pratica di Giambattista Vico, in «Bollettino del Centro
di studi vichiani», XL, 2010, 2, pp. 75-80. 1165 – L’etica filosofica di
Abbagnano: dalle sorgenti irrazionali del pensiero al neoilluminismo, in W.
Tega (a cura di), Impegno per la ragione. Il caso del neoilluminismo, Bologna,
Il Mulino, 2010, pp. 71-89. 1166 – Vico: narración histórica y narración
fantástica, in «Cuadernos sobre Vico», vol. 23/24, 2009-2010, pp. 15-31. 1167 –
Presentación de J.M. Sevilla, El Espejo de la época. Capitulos sobre Vico en la
cultura hispánica (1737-2005), in «Cuadernos sobre Vico», vol. 23/24,
2009-2010, pp. 189-192. 1168 – Einführung zu “Normativität und Gesellschaft”
von Pietro Piovani, in P. Piovani, Normativität und Gesellschaft –
Naturrechtslehre und moderne Ethik, aus dem Italienischen übersetzt und hrsg.
von M.W. Hebeisen, “Ausgewählte Werke von Pietro Piovani in deutscher 123
Übersetzung”, II Abteilung, Band 6, Schweizerischer Wissenschafts und
Universitätsverlag, Biel, 2010, pp. 13-50. 1169 – Formas y figuras del ingenio
en Cervantes y Vico, in M.M. Arce Sáinz, J. Velázquez Delgado, G. De La Fuente
Lora (eds.), Barroco y Cultura Novohispana, Universidad de Puebla, México,
Ediciones EON, 2010, pp. 21-46. 1170 – Vita e storia tra Zubiri e Dilthey, in
«Rocinante. Rivista di filosofia iberica e iberoamericana», n. 5/2010, pp.
101-108. 1171 – Democrazia, liberalismo, socialismo nel pensero di Giovanni
Amendola, in «Lyceum», n. 40, 2010, pp. 57-61. E) 1172 – El gran majadero de
América. Simón Bolívar: pensamiento político y constitucional, edición a cargo
de G. Cacciatore y A. Scocozza, Bogotá, Editorial Planeta, 2010. F) 1173 –
Dentro le differenze: riflessioni sull’etica interculturale (in collab. con G.
D’Anna), introduzione a G. Cacciatore, G. D’Anna (a cura di), Interculturalità,
Tra etica e politica, Roma, Carocci, 2010, pp. 9-26. 1174 – Presentazione (in
collab. con R. Diana) di G. Cacciatore, R. Diana (a cura di), Interculturalità.
Religione e teologia politica, Napoli, Guida, 2010, pp. 7-10. 1175 –
Introduzione a G. Cacciatore, R. Diana (a cura di), Interculturalità. Religione
e teologia politica, Napoli, Guida, 2010, pp. 11-40. 1176 – Prefazione di A.
Mascolo, La vertigine del nulla. Nichilismo e pensiero tragico in Ángel
Ganivet, AcirealeRoma, Bonanno Editore, 2010, pp. 9-11. 1177 – Prefazione a U.
Baldi, Prima che altro silenzio entri negli occhi. Storie di salernitani
dall’antifascismo alla Resistenza, Quaderni dell’Istituto Oliva, n. 1, 2010,
pp. 7-11. 124 1178 – Introduzione a P. Piovani, Normatività e società, in Id.,
Per una filosofia della morale, a cura di F. Tessitore, Milano, Bompiani, 2010,
pp. 49-82. 1179 – Premessa a E. Bloch, La filosofia di Kant. Dalle Leipziger
Vorlesungen, trad. it. di V. Scaloni, Milano-Udine, Mimesis, 2010, pp. 7-10.
1180 – Premessa a A. Pezzé, L.Tassi (a cura di), Cinema e letteratura in ambito
iberico e iberoamericano. Giornata di studi in omaggio al prof. Vito Galeota,
Salerno, Edizioni Arcoiris, 2010, pp. VII-IX. G) 1181 – Extracomunitari e
cittadinanza, in «Roma», 10 gennaio 2010. 1182 – Questa sinistra dei due
cowboy, in «Roma», 24 gennaio 2010. 1183 – Mai ideologia tra etica e diritti,
in «Roma», 7 febbraio 2010. 1184 – Se la cultura salverà l’Italia, in «Roma»,
14 febbraio 2010. 1185 – In primo luogo sia la cultura, in «Roma», 21 febbraio
2010. 1186 – Sulla pedofilia solo la verità, in «Roma», 21 marzo 2010. 1187 –
La sanità di Obama e i “primati” italiani, in «Roma», 8 aprile 2010 1188 –
Riforme, l’ora della svolta, in «Roma», 11 aprile 2010. 1189 – PDL, chiarezza.
Mai più “inciuci”. in «Roma», 18 aprile 2010. 1190 – Salerno 1925. Il primo
maggio che sfidò il fascismo, in «Il Mattino» (cronaca di Salerno), 27 aprile
2010. 1191 – Dramma lavoro, riaccendere subito i riflettori, in «Roma», 3
maggio 2010. 1192 – Vitiello, quando l’io riesce a incontare la seconda
persona, in «Corriere del Mezzogiorno», 8 maggio 2010. 125 1193 – Il Trombetti
assessore censurato da una sinistra sguaiata, in «Roma», 19 maggio 2010 1194 –
Troppi tagli alla cultura, in «Roma», 30 maggio 2010. 1195 – Culture, intrecci
nel pallone, in «Roma», 20 giugno 2010. 1196 – Modelli politici in grave crisi,
in «Roma», 4 luglio 2010 1197 – I guasti dei tagli all’Università, in «Roma»,
18 luglio 2010. 1198 – Una cara amicizia. Un rapporto al di là della fede e
della politica, in «Agire», XXXVIII, n. 31, 5 settembre 2010, pp. 1 e 9. 1199 –
Disoccupati, una tragedia, in «Roma», 26 settembre 2010. 1200 – L’Italia
diventi un paese normale, in «Roma», 3 ottobre 2010. 1201 – Le picconate contro
Edwards, in «Roma», 10 ottobre 2010. 1202 – Non c’è futuro senza ricerca, in
«Roma», 17 ottobre 2010. 1203 – Antonio Gramsci, il Risorgimento e la storia d’Italia,
in «Corriere» (quotidiano di Avellino), 17 ottobre 2010, pp. 14-15. 1204 –
L’unità, valore che cementa, in «Roma», 24 ottobre 2010. 1205 – Triste tramonto
del Cavaliere, in «Roma», 31 ottobre 2010 1206 – Il mea culpa di Obama, in
«Roma», 7 novembre 2010. 1207 – Troppe tattiche e il paese teme, in «Roma», 14
novembre 2010. 1208 – Nel cratere ancora sommersi dignità e bene comune, in
«Roma», 24 novembre 2010. 1209 – Benedetto XVI e la modernità, in «Roma», 27
novembre 2010. 126 1210 – La volgarità di Verdini, in «Roma», 5 dicembre 2010.
1211 – Wikileaks, una sfida per la politica, in «Roma»,12 dicembre 2010. 1212 –
Sepe, chance per la politica, in «Roma», 19 dicembre 2010. * * * 2011 A) 1213 –
El búho y el cóndor. Ensayos en torno a la filosofía hispanoamericana, prólogo
de A. Scocozza, epílogo, edición y traducción de M.L. Mollo, Bogotá, Editorial
Planeta, 2011. B) 1214 – Neapel und Vico (in collab. con M. Martirano e M.
Sanna), in J. Rohbeck, W. Rother (hrsg.), Die Philosophie de 18. Jahrhunderts, vol.
3, Italien, (Nuova edizione dello Ueberweg, “Grundriss der Geschichte der
Philosophie”), Schwabe, Basel, 2011, pp. 89-128. 1215 – Su alcuni aspetti della
lettura gramsciana di Marx, in M. Cingoli, V. Morfino (a cura di), Aspetti del
pensiero di Marx e delle interpretazioni successive, Milano, Edizioni Unicopli,
2011, pp. 353-366. 1216 – Per un profilo di Andrea Sorrentino, in A.
Sorrentino, La cultura mediterranea nei Principi di Scienza Nuova, a cura di A.
Scognamiglio, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2011, pp. 7-13. 1217 –
Die Krise des Historismus und die Unvollständigkeit der Moderne, in S. Wilke
(hrsg.), Moderne und Historizität, Klassik Stiftung Weimar, Weimar, Verlag der
Bauhaus-Universität, 2011, pp. 121-133. 127 1218 – La ética de la libertad
entre relativismo y pluralismo, in P. Badillo O’ Farrel (ed.), Filosofía de la
razón plural, Madrid, Editorial Biblioteca nueva, 2011, pp. 71-89. 1219 –
Cittadinanza interculturale, in «Cirpit Review», n. 2, 2011, pp. 16-26. 1220 –
Nuove “frontiere” e nuovi concetti per la storia della filosofia, in
«Philosophia», III, 2/2010 - 1/2011, pp. 13-22. 1221 – Hybrid Identities and
Memory, in «Iris. European Journal of Philosophy and Public Debate», III, 5,
2011, pp. 113-124. 1222 – Il pensiero “insulare” di María Zambrano: mito,
metafora, immaginazione dell’umanità originaria, in P. Volpe (a cura di), Sulla
rotta di Odisseo… e oltre, Napoli, D’Auria Editore, 2011, pp. 37-52. 1223 – In
ricordo di Vanna Gessa Kurotschka, in «Bollettino del Centro di studi vichiani»,
XLI, 1/2011, pp. 7-14. 1224 – Gramsci, il Risorgimento e la storia d’Italia, in
F. Rizzo (a cura di), Risorgimento per lumi sparsi, Firenze, Le Lettere, 2011,
pp. 283-294. 1225 – Religione, teologia politica, democrazia, in G. Cunico, D.
Venturelli (a cura di), Culture e religioni: la pluralità e i suoi problemi,
Genova, Il Melangolo, 2011, pp. 161-178. 1226 – Sull’immaginazione, in
«Bollettino della società filosofica italiana», n.s., maggio-agosto 2011, n.
203, pp. 3-14. 1227 – Vico, Croce und der deutsche Historismus, in G. Furnari
Luvarà, S. Di Bella (hrsg.), Benedetto Croce und die Deutschen, Sankt Augustin,
Academia Verlag, 2011, pp. 69-81. 1228 – Ortega e Zambrano su Croce, in G.
Galasso (a cura di), Croce e la Spagna, Napoli, Editoriale Scientifica, 2011,
pp. 299-330. 1229 – La formazione politica e culturale di Giorgio Amendola, in
G. Cerchia (a cura di), La famiglia Amendola. Una scelta di vita per l’Italia,
Torino, Cerabona Editore, 2011, pp. 251-259. 128 1230 - Gramsci, il
Risorgimento e la storia d’Italia, in S. Azzarà, P. Ercolani, E. Susca (a cura
di), Dialettica, storia e conflitto. Il proprio tempo appreso nel pensiero.
Festschrift in onore di Domenico Losurdo, Napoli, La scuola di Pitagora, 2011,
pp. 225-234. 1231 – Verità e filologia. Prolegomeni ad una teoria
critico-storicistica del neoumanesimo, in «Nóema», n. 2, 2011, pp. 1-15
[http://riviste.unimi.it/index.php/noema]. 1232 – Garin e Dilthey, in O.
Catanorchi, V. Lepri (a cura di), Eugenio Garin. Dal Rinascimento
all’Illuminismo, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2011, pp. 295-319.
1233 – Alfieri “europeo”. Su una nuova edizione tedesca della Vita, in
«Fronesis», n. 13, 2011, pp. 17-24. 1234 – Interculturalità e cittadinanza, in
R. Diana, S. Achella (a cura di), Filosofia interculturale. Identità,
riconoscimento, diritti umani, Milano-Udine, Mimesis, 2011, pp. 255-262. 1235 –
Le “borie” di Vico tra etica e filosofia della storia, in «Rivista di
Filosofia», CII, 2011, n. 3, pp. 363-380. 1236 – Intercultural Ethics and
“Critical” Universalism, in «Cultura. International Journal of Culture and
Axiology», 8 (2), 2011, pp. 23-38. 1237 – Le filosofie del Risorgimento, in
«Rassegna Storica Salernitana», n. 55, 2011, pp. 169-186. 1238 – El objeto de
la ciencia en Vico, in J. Velázquez Delgado, S. Florencia De la Campa (eds.),
Giambattista Vico y Baltasar Gracián. Dos visiones del Barroco, México D.F.,
Universidad Autónoma Metropolitana, Biblioteca de Signos, 2011, pp. 21-39. 1239
– Amarante e Biamonte nella sinistra e nel mondo del lavoro, in «L’Agenda», nn.
114-115, 2011, pp. 16-17. C) 1240 – Recensione di R. Loretelli, L’invenzione
del romanzo. Dall’oralità alla lettura silenziosa, Roma-Bari, Laterza, 2010, in
«Philosophia», V, 2011, 2, pp. 138-142. 129 G) 1241 – Bene comune e diritti sacri,
in «Roma», 9 gennaio 2011. 1242 – Basta Gossip. Italia a pezzi, in «Roma», 16
gennaio 2011 [con il titolo Italia a pezzi. Basta Gossip, anche in «Roma»,
cronache di Salerno]. 1243 – PCI, una storia contraddittoria, in «Roma», 25
gennaio 2011. 1244 – Se l’Italia non ha memoria, in «Roma», 30 gennaio 2011
[con il titolo Il giorno della memoria, anche in «Roma», cronache di Salerno].
1245 – Il mondo brucia e l’Italia tace, in «Roma», 20 febbraio 2011. 1246 –
Unità d’Italia, in «Corriere del Mezzogiorno», 25 febbraio 2011. 1247 – Atenei
si spera in Trombetti, in «Roma», 27 febbraio 2011. 1248 – Toccato il fondo
vadano a casa, in «Roma», 6 marzo 2011. 1249 – Scuola pubblica perno
dell’Italia, in «Roma», 13 marzo 2011. 1250 – Basta pacchianate su Salerno capitale,
in «Corriere del Mezzogiorno», 18 marzo 2011. 1251 – Dopo le catastrofi
ripensare il mondo, in «Roma», 20 marzo 2011. 1252 – Non votiamo chi imbratta
Salerno, «Corriere del Mezzogiorno», 31 marzo 2011. 1253 – Lampedusa come
l’Aquila, in «Roma», 3 aprile 2011. 1254 – Abbagnano, figlio esistenzialista di
un’altra Salerno, in «Corriere del Mezzogiorno» [edizione di Salerno], 16
aprile 2011. 1255 – Chi controlla i libri di scuola, in «Roma», 17 aprile 2011.
1256 – 25 aprile, Cirielli non perde il vizio, in «Corriere del Mezzogiorno»
[edizione di Salerno], 24 aprile 2011. 130 1257 – Il viaggio di Tessitore nello
storicismo “religiosamente laico”, in «Corriere del Mezzogiorno», 4 maggio
2011. 1258 – Sud, l’opposizione faccia la sua parte, in «Roma», 8 maggio 2011.
1259 – Correttezza esemplare [titolo redazionale incongruo rispetto al
contenuto], in «Roma» [edizione di Salerno], 15 maggio 2011. 1260 – Paese
sfiduciato e politici distratti, in «Roma», 29 maggio 2011. 1261 – Battisti e
l’Italia incompresa, in «Roma», 12 giugno 2011. 1262 – Il caos è colpa anche
della Lega, in «Roma», 26 giugno 2011. 1263 – Una manovra scellerata, in
«Roma», 3 luglio 2011 1264 – Senza lobby di umanisti ma comunque uniti nella
ricerca del futuro (in collab. con F. Lomonaco), in «Corriere del Mezzogiorno»,
6 luglio 2011. 1265 – Una carcassa che va a fondo, in «Roma», 10 luglio 2011.
1266 – Mostri in casa nell’Occidente, in «Roma», 31 luglio 2011. 1267 – Giorni
infernali, la scure dei tagli, in «Roma», 7 agosto 2011. 1268 – Rivolte giovanili,
le cause del male, in «Roma», 14 agosto 2011. 1269 – Giuseppe Amarante, il
ricordo negli scritti del grande sindacalista, in «Corriere del Mezzogiorno»,
21 agosto 2011. 1270 – Una manovra spericolata, in «Roma», 4 settembre 2011.
1271 – Restituiteci il vero Avanti, in «Roma», 18 settembre 2011. 1272 – “Forza
gnocca” e le morti bianche, in «Roma», 9 ottobre 2011. 1273 – Indignados e
buona politica, in «Roma», 16 ottobre 2011. 131 1274 – E ora la Libia va
ricostruita, in «Roma», 23 ottobre 2011. 1275 – Masullo indaga “la libertà e le
occasioni”, in «Roma», 6 novembre 2011. 1276 – Ora il tempo è scaduto, in
«Roma», 13 novembre 2011. 1277 – Nessun “golpe”. Svolta urgente, in «Roma», 20
novembre 2011. 1278 – Napolitano “risorgimentale”, in «Roma», 27 novembre 2011.
1279 – Il logo è semplice, perciò a me piace, in «Corriere del Mezzogiorno», 30
novembre 2011. 1280 – Ma Monti cosa chiede ai ricchi?, in «Roma», 4 dicembre
2011. 1281 – Attacchi razzisti brutto segnale, in «Roma», 18 dicembre 2011. * *
* 2012 A) 1282 – G. Cacciatore, G. D’Anna, R. Diana, F. Santoianni (a cura di),
Per una relazionalità interculturale. Prospettive interdisciplinari,
Milano-Udine, Mimesis, 2012. 1283 – G. Cacciatore, A. Mascolo (a cura di), La
vocazione dell’arciere. Prospettive critiche sul pensiero di José Ortega y
Gasset, Bergamo, Moretti&Vitali, 2012. B) 1284 – Alcune riflessioni su
storia e bios, in «Logos», n.s., 7, 2012, pp. 193-198. 132 1285 –
Universalismus und Partikularismus, heute. Ein philosophischer Gesichtspunkt,
in B. Henry, A. Pirni (hrsg.), Der Asymmetrische Westen. Zur Pragmatik der
Koesistenz pluralistischer Gesellschaften, Bielefeld, Transcript Verlag, 2012,
pp. 25-29. 1286 – Verità e filologia. Prolegomeni ad una teoria critica del
neoumanesimo, in P. Amodio, E. D’Antuono, G. Giannini (a cura di), L’etica come
fondamento. Studi in onore di Giuseppe Lissa, Napoli, Giannini Editore, 2012,
pp. 71-86. 1287 – Problematizar la razón, a proposito di José M. Sevilla,
Prolegómenos para una crítica de la razón problemática. Motivos en Vico y en
Ortega, in «Revista de Estudios Orteguianos», 24, 2012, pp. 207-211. 1288 –
Socialismo e questione sociale in Carlo Pisacane, in E. Montali (a cura di),
Cattaneo e Pisacane. Gli eroi dimenticati, Roma, Ediesse Fondazione Giuseppe Di
Vittorio, 2012, pp. 29-36. 1289 – «Pensiero vivente» e pensiero storico. Un
paradigma possibile per ripensare la tradizione filosofica italiana, in
«Iride», XXV, aprile 2012, n. 65, pp. 135-142. 1290 – Universalismo e cura per
la differenza. Dimensioni interculturali nel pensiero di Vanna Gessa
Kurotschka, in R. Bonito Oliva (a cura di), Identità in dialogo. La liberté des
mers, Milano-Udine, Mimesis, 2012, pp. 21-30. 1291 – Formas e figura do engenho
em Cervantes e Vico, in H. Guido, J.M. Sevilla, S. de Amorim e Silva Neto
(org.), Embates da razão: mito e filosofia na obra de Giambattista Vico,
Uberlândia, Edufu, 2012, pp. 297-321. 1292 – La “crisi” dello storicismo e
l’incompiutezza del moderno, in «Topologik. Rivista internazionale di Scienze
Filosofiche, Pedagogiche e Sociali», n. 11, 2012, pp. 7-18. 1293 – Fonti
dell’indipendenza latinoamericana e dell’ideologia americanista: la Filosofía
del Entendimiento di Andrés Bello, in V. Giannattasio, R. Nocera (a cura di)
1810-1910-2010: l’America Latina tra indipendenza, eman- 133 cipazione e
rivoluzione, «Rivista Italiana di Studi Napoleonici», n.s., XLI, 1-2/2008,
Napoli, ESI, 2012, pp. 61-77. 1294 – Per un’idea interculturale di
cittadinanza, in P. Colonnello, Stefano Santasilia (a cura di), Intercultura Democrazia
Società. Per una società educante, Milano-Udine, Mimesis, 2012, pp. 51-64. 1295
– Un profilo di Leopoldo Zea, in «Pagine inattuali. Rivista di filosofia e
letteratura», 1, 2012, pp. 39-49. 1296 – Le filosofie del Risorgimento, in M.
Martirano (a cura di), Le filosofie del Risorgimento, Milano-Udine, Mimesis,
2012, pp. 23-36. 1297 – Per una critica della ragione poetica: l’“altra”
razionalità di Vico, in M. Vanzulli (a cura di), Razionalità e modernità in
Vico, Milano-Udine, Mimesis, 2012, pp. 109-128. 1298 – Giambattista Vico, in U.
Eco (a cura di), L’età moderna e contemporanea, vol. 9, Il Settecento. L’età
dell’Illuminismo. Filosofia, Musica, Roma, La Biblioteca di
Repubblica-L’Espresso, 2012, pp. 276-290. 1299 – Wilhelm Dilthey, in U. Eco (a
cura di), L’età moderna e contemporanea, vol. 11, L’Ottocento. L’età del
Romanticismo. Filosofia, scienze e tecniche, Roma, La Biblioteca di
Repubblica-L’Espresso, 2012, pp. 462-470. 1300 – Per un’idea interculturale di
cittadinanza, in G. Cacciatore, G. D’Anna, R. Diana, F. Santoianni (a cura di),
Per una relazionalità interculturale. Prospettive interdisciplinari,
Milano-Udine, Mimesis, 2012, pp. 11-23. 1301 – Dilthey tra universalismo e
relativismo, in «Giornale critico della Filosofia italiana», VII Serie, vol.
VIII, Anno XCI (XCIII), Fasc. II, 2012, pp. 427-444. 1302 – Il caleidoscopio
della mente. Attività simbolica e mondo storico in Vico e Cassirer, in F.
Lomonaco (a cura di), Simbolo e cultura. Ottant’anni dopo la Filosofia delle
forme simboliche, Milano, Franco Angeli, 2012, pp. 128-140. 1303 – La Religione
dello storicismo. Per avviare il dibattito, in «Archivio di storia della
cultura», XXV, 2012, pp. 299-306. 134 1304 – La “zattera della cultura”.
Filosofia e crisi in Ortega y Gasset, in G. Cacciatore, A. Mascolo (a cura di),
La vocazione dell’arciere. Prospettive critiche sul pensiero di José Ortega y
Gasset, Bergamo, Moretti&Vitali, 2012, pp. 37-67. 1305 – Das Wesen der
Philosophie. La determinazione del sapere filosofico tra strutture della storia
e connessioni vitali, in D. Bosco, F.P. Ciglia, L. Gentile, L. Risio (a cura
di), Testis fidelis. Studi di filosofia e scienze umane in onore di Umberto
Galeazzi, Napoli, Orthotes, 2012, pp. 85-103. 1306 – Presentazione dei volumi
Interculturalità. Tra etica e politica (a cura di G. Cacciatore e G. D’Anna) e
Interculturalità. Religione e teologia politica (a cura di G. Cacciatore e R.
Diana), in «Rendiconti Lincei. Classe di Scienze Morali, Storiche e
Filologiche», anno CDVIII, serie IX, vol. XXII, 2011, fasc. 3-4, Roma, Scienze
e Lettere, 2012, pp. 549-551. 1307 – Alcuni momenti e figure delle accademie
napoletane nel processo di unificazione politica e culturale dell’Italia, in
Aa.Vv., Le accademie nazionali e la storia d’Italia, Atti dei Convegni Lincei n.
268, Roma, Scienze e Lettere, 2012, pp. 121-132. F) 1308 – Presentazione di M.
Martirano, Filosofia Storia Rivoluzione. Saggio su Giuseppe Ferrari, Napoli,
Liguori Editore, 2012, pp. IX-XII. 1309 – Introduzione di P.G. Turco, Le strade
dell’amore nel mondo. Pensieri e ricordi d’Africa, Salerno, Edizioni Marte,
2012, pp. 9-14. 1310 – Prefazione a G. D’Angelo, La forma dell’acqua. I. La
lenta transizione dal fascismo a Salerno capitale, Salerno, Edizioni del
Paguro, 2012, pp. 9-12. 1311 – Presentazione di A. Di Miele, Antonio Banfi Enzo
Paci: Crisi, Eros, Prassi, Milano-Udine, Mimesis, 2012, pp. 9-11. 135 1312 –
Introduzione di C. Scudieri, Il balilla va alla guerra, i libri della leda,
s.l., 2012, pp. 3-5. 1313 – Ortega o la coscienza del naufragio, introduzione
(in collab. con A. Mascolo) a G. Cacciatore, A. Mascolo (a cura di), La
vocazione dell’arciere. Prospettive critiche sul pensiero di José Ortega y
Gasset, Bergamo, Moretti&Vitali, 2012, pp. 11-14. 1314 – Lettera di saluto
del presidente eletto, in «Rassegna storica salernitana», n. 58, 2012, pp.
265-266. G) 1315 – Vincenzo Giordano, sindaco socialista della grande Salerno,
in «L’Agenda di Salerno e provincia», lugliodicembre 2012, pp. 24-26. 1316 – È
sul lavoro la vera sfida, in «Roma», 8 gennaio 2012. 1317 – Il “porcellum” e la
Consulta, in «Roma», 15 gennaio 2012. 1318 – Profitto ingordo e insaziabile, in
«Roma», 22 gennaio 2012. 1319 – Politica e cultura per salvare l’euro, in
«Roma», 29 gennaio 2012. 1320 – Stragi naziste, vittime beffate, in «Roma», 5
febbraio 2012. 1321 – Licenziamenti e giusti motivi, in «Roma», 12 febbraio
2012. 1322 – Il salvataggio della Grecia, in «Roma», 19 febbraio 2012. 1323 –
Ma in futuro torni la politica, in «Roma», 26 febbraio 2012. 1324 - La cultura
sola contro la crisi, in «Roma», 4 marzo 2012. 1325 – Questi partiti da
rinnovare, in «Roma», 11 marzo 2012. 1326 – L’art.18 e i rischi per la
democrazia, in «Roma», 25 marzo 2012. 136 1327 – Ecco i numeri che preoccupano,
in «Roma», 29 aprile 2012. 1328 – I pericoli dell’antipolitica, in «Roma», 6
maggio 2012. 1329 – Ora si pensi alla crescita, in «Roma», 13 maggio 2012. 1330
– Lo spettro del terrorismo, in «Roma», 20 maggio 2012. 1331 – Il Premio
Valitutti, in «La Città», 2 giugno 2012. 1332 – Calcio, vietiamo le scommesse,
in «Roma», 3 giugno 2012. 1333 – Rai, meritato schiaffo ai partiti, in «Roma»,
10 giugno 2012.4 1334 – La corruzione politica dilaga, democrazia verso il
naufragio, in «I Confronti», 17 giugno 2012 [http://www. iconfronti.it]. 1335 –
Medicina, patrimonio da tutelare, in «La Città», 20 giugno 2012. 1336 – Perché
il colle è sotto attacco, in «Il Roma», 24 giugno 2012. 1337 – A D’Agostino
dico: politica imprescindibile per regolare i conflitti, in «I Confronti», 24
giugno 2012 [http:// www.iconfronti.it]. 1338 – I due Mario e gli italiani, in
«Il Roma», 1 luglio 2012. 1339 – Basta Moody’s, facciamo da soli, in «Il Roma»,
15 luglio 2012. 1340 – Quella lotta agli sprechi di Berlinguer, in «La Città»,
20 luglio 2012. 1341 – La riconquista della politica, in «Il Roma», 29 luglio
2012. 1342 – I programmi e le primarie, in «Il Roma», 5 agosto 2012. 1343 –
Crisi, egemonia della “finanza ombra” e nuove sfide della politica, in «I
Confronti», 6 agosto 2012 [http:// www.iconfronti.it]. 137 1344 – Se prevalgono
le urla, in «l’Unità», 17 agosto 2012. 1345 – Germania e Europa si
intenderanno, in «Il Roma», 19 agosto 2012. 1346 – Tra Nord e Sud rapporto
virtuoso, in «Il Roma», 26 agosto 2012. 1347 – La deriva islamica, in «Il
Roma», 16 settembre 2012. 1348 – Sud, dati Svimez e ricette note, in «Il Roma»,
30 settembre 2012. 1349 – Montismo meglio del berlusconismo, in «Il Roma», 7
ottobre 2012. 1350 – Recuperare l’etica in politica, in «Il Roma», 14 ottobre
2012. 1351 – Le strade del mondo. L’Africa di Giorgio Turco luogo dell’anima,
in «La Città», 17 ottobre 2012. 1352 – Primarie PD tra programmi e
giacobinismi, in «La Città», 24 ottobre 2012. 1353 – Berlusconismo, quale
futuro, in «Il Roma», 28 ottobre 2012. 1354 – Il giusto peso della politica, in
«Il Roma», 4 novembre 2012. 1355 – L’idea di De Martino. Unificazione
socialista dell’intera sinistra, in «La Città», 18 novembre 2012. 1356 –
Democrazia da risanare, in «Il Roma», 18 novembre 2012. 1357 – I buoni motivi
per votare Bersani, in «La Città», 23 novembre 2012. 1358 – Limiti e ombre
delle primarie, in «Il Roma», 2 dicembre, 2012. 1359 – Dove ci porta
Berlusconi, in «il Roma», 9 dicembre 2012. 1360 – Centrodestra senza agenda, in
«Il Roma», 30 dicembre 2012. * * * 138 2013 A) 1361 – Sulla filosofia spagnola.
Saggi e ricerche, presentazione di F. Tessitore, introduzione di G.A. Di Marco,
Bologna, Il Mulino, 2013. 1362 – Problemi di filosofia della storia nell’età di
Kant e di Hegel. Filologia, critica, storia civile, presentazione di F.
Lomonaco, Roma, Aracne, 2013. 1363 – G. Cacciatore, G. D’Anna, R. Diana (a cura
di), Mente, corpo, filosofia pratica, interculturalità. Scritti in memoria di
Vanna Gessa Kurotschka, Milano-Udine, Mimesis, 2013. B) 1364 – Un’etica per la
contemporaneità. Sull’itinerario filosofico di Vanna Gessa Kurotschka, in G.
Cacciatore, G. D’Anna, R. Diana (a cura di), Mente, corpo, filosofia pratica,
interculturalità. Scritti in memoria di Vanna Gessa Kurotschka, Milano-Udine,
Mimesis, 2013, pp. 9-19. 1365 – Das Wesen der Philosophie. Die Bestimmung des philosophischen
Wissens zwischen Geschichtsstrukturen und Lebenszusammenhängen, in G. D’Anna,
H. Johach, E.S. Nelson (hrsg.), Anthropologie und Geschichte. Studien zu
Wilhelm Dilthey aus Anlass seines 100. Todestages, Würzburg, Königshausen &
Neumann, 2013, pp. 53-71. 1366 – Mai più pigrizia da pensiero unico, in «Il
Paradosso», I, aprile 2013, n. 0, p. 5. 1367 – El pensamiento de Gaos entre
historia de las ideas y filosofía de la filosofía, in S. Sevilla, E. Vázquez
(eds.), Filosofía y vida. Debate sobre José Gaos, Madrid, Biblioteca
Nueva/Grupo Editorial siglo XXI, 2013, pp. 219-234. 1368 – Vico und der
Historismus, in P. König (hrsg.), Vico in Europa zwischen 1800 und 1950,
Heidelberg, Universitätsverlag Winter, 2013, pp. 139-153. 139 1369 – Il ruolo
delle Humanities nella costruzione di una società interculturale, in
«Philosophia», VII, 2/2012 [stampato nel 2013], pp. 165-176. 1370 –
Interculturalità e riconfigurazione concettuale dell’ermeneutica, in
«Bollettino Filosofico», XXVII, 2011- 2012 [stampato nel 2013], pp. 33-41. 1371
– Interkulturelle Philosophie zwischen Universalismus und Partikularismus, in
E. Schafroth, M. Nicklaus, C. Schwarzer, D. Conte (hrsg.), Italien,
Deutschland, Europa: kulturelle Identitäten und Interdipendenzen, Oberhausen,
Athena Verlag, 2013, pp. 19-34. 1372 – Oltre l’idealismo. Lo storicismo in
forma negativa, in «Giornale critico della filosofia italiana», XCII, 2013,
fasc. II, pp. 447-455 [anche in «Bollettino Filosofico», 28, 2013, pp. 48-58].
1373 – Die Rolle der Humanenities im Aufbau einer interkulturellen
Gesellschaft, in G. Morrone (hrsg.), Universalität versus Relativität in einer
interkulturellen Perspektive, Nordhausen, Traugott Bautz, 2013, pp. 59-72. 1374
– Transmediterraneo. Un approccio filosofico, in A. Scarabelli, R. Catania
Marrone, D. Balzano (a cura di), Sconfinamenti. Omaggio a Davide Bigalli,
Milano, Bietti, 2013, pp. 59-63. 1375 – La filosofia critica della storia di
Ricoeur: narrazioine, tempo, memoria, in «Atti dell’Accademia nazionale dei
Lincei», serie IX, vol. XXIII, Roma, Ed. Scienze e Lettere, 2013, pp. 51-81.
1376 – Vico, Croce e l’Historismus, in G. Furnari Luvarà, S. Di Bella (a cura
di), Benedetto Croce e la cultura tedesca, Firenze, Le Lettere, 2013, pp.
79-92. C) 1377 – Recensione di D. Losurdo, La Lotta di classe. Una storia
politica e filosofica, Roma-Bari, Editori Laterza, 2013, in «Historia
Magistra», n. 12, 2013, p. 156. 140 F) 1378 – Introduzione a P. Signorino, Per
Europa, Catalogo della mostra, Napoli, Arte’m, 2013, pp. 8-10. 1379 – Prefazione
di R. Diana, Configurazioni filosofiche di Sé. Studi sull’autobiografia
intellettuale di Vico e Croce, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2013,
pp. 5-9. 1380 – Prefazione di E. Todaro, Vorrei ancora, Salerno, Arti Grafiche
Boccia, 2013, pp. 5-7. G) 1381 – Se ritornano destra e sinistra, in «Il Roma»,
6 gennaio 2013. 1382 – Se si ripete ancora il copione del 2006, in «Il Roma»,
13 gennaio 2013. 1383 – Se la filosofia aiuta la politica, in «Il Roma», 20
gennaio 2013. 1384 – L’idea della storia congeniale al centrosinistra, in
«l’Unità», 23 gennaio 2013. 1385 – La libertà e le occasioni. Ecco il pensiero
di Masullo, in «La Città», 24 gennaio, 2013. 1386 – L’olocausto e
l’indifferenza, in «Il Roma», 27 gennaio 2013. 1387 – Fuga dallo studio, segno
del declino, in «Il Roma», 11 febbraio 2013. 1388 – “La scienza nuova”, un
volume per capire. Vitiello e il pre-testo per dialogare con le filosofie, in
«Corriere del Mezzogiorno», 15 febbraio 2013. 1389 – La Chiesa a un bivio, in
«Il Roma», 17 febbraio 2013. 1390 – Attenti al rischio ingovernabilità, in «Il
Roma», 3 marzo 2013. 1391 – I rischi del dopo Chavez. Venezuela al bivio, in
«l’Unità», 10 marzo 2013. 1392 – I meriti di Chavez, in «Il Roma», 10 marzo
2013. 141 1393 – Il Papa e la cura per il prossimo, in «Il Roma», 24 marzo
2013. 1394 – Verso un governo del Presidente, in «Il Roma», 7 aprile 2013. 1395
– Quando la speranza si prosciuga, in «Il Roma», 13 aprile 2013. 1396 – Usciamo
dall’impasse e diamo un governo all’Italia, in «l’Unità», 24 aprile 2013. 1397
– Democrazia del web e i rischi di internet, in «Il Roma», 5 maggio 2013. 1398
– La nuova dottrina di Papa Francesco, in «Il Roma», 19 maggio 2013. 1399 –
Presidenzialismo scelta oligarchica, in «Il Roma», 9 giugno 2013. 1400 –
Astensionismo e antipolitica, in «Il Roma», 16 giugno 2013. 1401 –
Fenomenologia del berlusconismo, in «Il Roma», 30 giugno 2013. 1402 –
Enciclica, più marcata la mano di Ratzinger, in «Il Roma», 7 luglio 2013. 1403
– Terra di veleni, è un genocidio, in «Il Roma», 14 luglio 2013. 1404 – Ma il
vero allarme è per i nuovi poveri, in «Il Roma», 21 luglio 2013. 1405 – Il PD,
il congresso e i falsi rinnovatori, in «Il Roma», 28 luglio 2013 1406 – Basta
cannoneggiare il PD. È il sistema che è in crisi, in «La Città», 2 agosto 2013.
1407 – Ma il berlusconismo non è mai tramontato, in «Il Roma», 4 agosto 2013.
1408 – I casi di Silvio e il ruolo dei giudici, in «La Città», 5 agosto 2013.
1409 – Spunti di riflessione dagli affreschi ritrovati, in «La Città», 12
agosto 2013. 1410 – Berlusconi e le richieste impossibili, in «La Città», 17
agosto 2013. 142 1411 – La sorte di Berlusconi e la destra che verrà, in
«Roma», 18 agosto 2013. 1412 – L’olocausto e il gesto della Merkel, in «La
Città», 23 agosto 2013. 1413 – I limiti dell’intervento militare in Siria, in
«Roma», 25 agosto 2013. 1414 – Lo spettro di una guerra totale, in «La Città»,
28 agosto 2013. 1415 – Il paradosso dell’America, in «Roma», 1 settembre 2013.
1416 – Il peso politico di Allende 40 anni dopo, in «La Città», 11 settembre
2013. 1417 – Il linguaggio nuovo del Papa, in «Roma», 15 settembre 2013. 1418 –
Memorie sulfuree di un testimone, in «Roma», 27 settembre 2013. 1419 – Il PDL e
il bluff delle dimissioni, in «Roma», 29 settembre 2013. 1420 – Tessitore alla
ricerca dello storicismo di Croce, in «Corriere del Mezzogiorno», 9 ottobre
2013. 1421 – Grillo, populismo e diritti umani, in «Roma», 13 ottobre 2013.
1422 – Quello che (mi) spaventa dell’astro splendente Renzi, in «La Città», 15
ottobre 2013. 1423 – Il negazionismo, idiozia o reato?, in «Roma», 20 ottobre
2013. 1424 – Se il PDL piange, il PD non ride, in «Roma», 3 novembre 2013. 1425
– Il ruolo della sinistra nel mondo che cambia, in «La Città», 12 novembre
2013. 1426 – Congressi e tessere, l’anima perduta del partito democratico, in
«Roma», 24 novembre 2013. 1427 – Revisionismo e l’egemonia culturale, in «La
Città», 28 novembre 2013. 1428 – La lezione storica di Mannucci, in «La Città»,
4 dicembre 2013. 143 1429 – Ma il “miracolo” di Nelson Mandela non è ancora
stato completato, in «Roma», 8 novembre 2013. 1430 – Rabbia e antipolitica, un
mix esplosivo, in «Roma», 15 dicembre 2013. 1431 – Passate le primarie, il PD
ritrovi i contenuti, in «Roma», 29 dicembre 2013. * * * 2014 A) 1432 – G.
Cacciatore, A. Giugliano (a cura di), Dimensioni filosofiche e storiche
dell’interculturalità, Milano-Udine, Mimesis, 2014. B) 1433 – Storicismo
critico-problematico e interculturalità, in «Research Trends in Humanities.
Education & Philosophy», I (2014), 1, pp. 11-12. 1434 – Antonio Banfi dall’umanesimo
critico all’umanesimo storicistico integrale, in «Critica Marxista», n.s., n.
1, 2014, pp. 28-37. 1435 – Machiavelli e l’Italia moderna nelle analisi di
Francesco De Sanctis, in G. Lencan Stoica, S. Dragulin (coord.), New Studies on
Machiavelli and Machiavellism. Approaches and Historiography, Universitatea Din
Bucarest, Ars Docendi, 2014, pp. 299-312. 1436 – Contributo su la Scienza
Nuova. Le tre edizioni del 1725, 1730 e 1744, in «Bollettino del Centro di
studi vichiani», XLIV, 2014, pp. 65-73. 1437 – Presentación del libro de J.M.
Sevilla, Prolegómenos para una crítica de la razón problemática. Motivos en 144
Vico y Ortega, in «Cuadernos sobre Vico», 27, 2013, pp. 71-77 [edito nel 2014].
1438 – Geschichte/Geschichtsphilosophie, in H.D. Brandt (hrsg.), Disziplinen
der Philosophie. Ein Kompendium, Hamburg, Meiner Verlag, 2014, pp. 202-219,
233-239, 243-248. 1439 – Teorie e metodi dell’interculturalità nella
prospettiva di un nuovo umanesimo, in G. Cacciatore, A. Giugliano (a cura di),
Dimensioni filosofiche e storiche dell’interculturalità, Milano-Udine, Mimesis,
2014, pp. 11-18. 1440 – Contro le “Borie ritornanti”: per un sano uso della
critica, in «Trans/Form/Ação. Revista de Filosofia», Universidad Estadual
Paulista, vol. 37, 2014, n. 3, pp. 45-56. 1441 – Paolo Rossi storico del
presente, in D. Balzano, D. Bigalli (a cura di), La ragione curiosa. Atti del
convegno in memoria di Paolo Rossi, Roma, Aracne, 2014, pp. 239-262. 1442 –
Nuovi percorsi dello storicismo critico: la filosofia interculturale, in M.
Castagna, R. Pititto, S. Venezia (a cura di), I dialoghi dell’interpretazione.
Studi in onore di Domenico Jervolino, Pomigliano D’Arco (Na), Diogene Edizioni,
2014, pp. 161-165. 1443 – Nuovo umanesimo e filosofia interculturale, in
«Humanitas», n.s., LXIX, 2014, n. 4-5, pp. 584-595. 1444 – Bloch e il futuro
della dignità umana, in R. Viti Cavaliere, R. Peluso (a cura di), La coscienza
del futuro, Napoli, La Scuola di Pitagora Editrice, 2014, pp. 43-68. 1445 – Tra
ragione storica e ragione narrativa. Sulla critica della ragione problematica
di José Manuel Sevilla, in «Rocinante. Rivista di filosofia iberica e
iberoamericana», n. 8/2014, pp. 11-19. 1446 – Storia e rivoluzione. Per
Giuseppe Prestipino, in T. Serra (a cura di), Giuseppe Prestipino. Un Maestro,
Roma, Edizioni Nuova Cultura, 2014, pp. 13-17. C) 1447 – Recensione di F.
Gallo, Dalla patria allo Stato. 145 Bertrando Spaventa, una biografia
intellettuale, Roma-Bari, Laterza, 2013, in «Logos», n.s., n. 9, 2014, pp.
241-245. 1448 – Recensione di A. Agosti, Il partito provvisorio. Storia del
Psiup nel lungo Sessantotto italiano, Roma-Bari, Laterza, 2013, in «Historia
Magistra», n. 14, 2014, p.147. 1449 – Passione politica e passioni morali per
salvare la dignità dell’intellettuale (a proposito del carteggio Levi Della
Vida-Salvatorelli), in «Historia Magistra», n. 16, 2014, pp. 145-149. F) 1450 –
Introduzione a Evolving Philosophy, in «Research Trends in Humanities.
Education & Philosophy», I, 2014, 1, p. 10. 1451 – Introduzione (in collab.
con A. Giugliano) a G. Cacciatore, A. Giugliano (a cura di), Dimensioni
filosofiche e storiche dell’interculturalità, Milano-Udine, Mimesis, 2014, pp.
7-10. 1452 – Presentazione (in collab. con C. Cantillo) del fascicolo di
«Rocinante. Rivista di filosofia iberica e iberoamericana», n. 8/2014, pp. 8-9.
G) 1453 – Il futuro di Renzi e la legge elettorale, in «Roma», 5 gennaio 2014.
1454 – Attenti al razzismo strisciante della Lega, in «Roma», 19 gennaio 2014.
1455 – Legge elettorale, quante perplessità, in «Roma», 27 gennaio 2014. 1456 –
Lo sfascismo intollerabile del M5S, in «Roma», 2 febbraio 2014. 1457 – L’Europa
sappia ripartire dai suoi valori fondamentali, in «Roma», 9 febbraio 2014. 1458
– Renzi, la fretta e il filo del rasoio, in «Roma», 17 febbraio 2014. 146 1459
– Quell’indifferenza nei confronti del Sud, in «Roma», 24 febbraio 2014. 1460 –
Psiup, il partito provvisorio, in «l’Unità», 3 marzo 2014. 1461 – Nazionalismi
e populismi, in «Roma», 3 marzo 2014. 1462 – Aprile ’44: la svolta di Salerno.
I partiti antifascisti al governo, in « La Città», 11 marzo, 2014. 1463 –
Europa delle élites o Europa dei cittadini?, in «Roma», 23 marzo 2014. 1464 –
Renzi, oppositori deboli e divisi, in «Roma», 31 marzo 2014. 1465 – Le ragioni
del successo di Papa Francesco, in «Roma», 6 aprile 2014. 1466 – Embrioni
scambiati e questioni morali, in “«Roma», 20 aprile 2014. 1467 – 25 Aprile: non
stanca retorica ma omaggio ai combattenti, in «La Città», 25 aprile 2014. 1468
– I quattro Papi e la forza della Chiesa, in «Roma», 5 maggio 2014. 1469 – Ma
l’Europa non merita la morte, in «Roma», 19 maggio 2014. 1470 – Uno scatto
d’orgoglio partendo dall’Unità d’Italia, in «l’Unità», 26 maggio 2014. 1471 –
Occorre cambiare politica e uomini, in «Roma», 26 maggio 2014. 1472 –
Disoccupazione giovanile, i dati sono catastrofici, in «Roma», 8 giugno 2014.
1473 – Un uomo diventato eroe negli anni bui della dittatura, in «La Città», 11
giugno 2014. 1474 – Vero leader. Basta revival nostalgici (a proposito di
Berlinguer), in «La Città», 12 giugno 2014. 1475 – Corruzione politica e sete
di potere, in «Roma», 16 giugno 2014. 1476 – La doppia sfida di Renzi a
Bruxelles, in «Roma», 25 giugno 2014. 147 1477 – Immigrati, 4 capitoli per
un’agenda Ue, in «Roma», 7 luglio 2014. 1478 – Autodifesa e rappresaglia, in
«Roma», 13 luglio 2014. 1479 – Il patto del Nazareno? È solo fantapolitica, in
«Roma», 21 luglio 2014. 1480 – Gli opposti estremismi dell’ostruzionismo, in
«Roma», 28 luglio 2014. 1481 – Riforme istituzionali teatrino della politica,
in «Roma», 4 agosto 2014. 1482 – Gemelli “contesi”, dibattito aperto, in
«Roma», 11 agosto 2014. 1483 – Togliatti, il leader politico che realizzò un
capolavoro, in «La Città», 21 agosto 2014. 1484 – Contro i terroristi un corpo
dell’ONU, in «Roma», 25 agosto 2014. 1485 – Amarante negli scritti d’agosto, in
«Il Mattino», 29 agosto, 2014. 1486 – La violazione della dignità umana, in
«Roma», 15 settembre 2014. 1487 – La questione italiana nell’ottica del
Mezzogiorno. A proposito del libro di Barbagallo, in «La Città», 16 settembre
2014. 1488 – Sindacati e politica, basta con gli slogan, in «Roma», 22
settembre 2014. 1489 – Contro l’Isis scenda in campo l’ONU, in «Roma», 6
ottobre 2014. 1490 – Solo oggi il virus Ebola è un problema globale, in «Roma»,
13 ottobre 2014. 1491 – L’ergastolo cancellato da Papa Francesco, in «Roma», 27
ottobre 2014. 1492 – Non resta che dire: povera Italia!, in «Roma», 3 novembre
2014. 1493 – Enrico Berlinguer e la questione morale, in «La Città», 7 novembre
2014. 1494 – Venticinque anni dopo, la Germania e l’Europa, in «Roma», 10
novembre 2014. 148 1495 – L’intangibilità del diritto d’asilo, in «Roma», 17
novembre 2014. 1496 – Se l’Università fa più (e meglio) del Comune, in «Roma»,
1 dicembre 2014. 1497 – Berlinguer e Togliatti. Un errore storico cercare le
analogie, in «La Città», 2 dicembre 2014. 1498 – I partiti macchine di potere e
clientele, in «Roma», 8 dicembre 2014. 1499 – Napolitano e i rischi
dell’antipolitica, in «Roma», 15 dicembre 2014. 1500 – Quel duetto comico tra
anima e corpo, in «Roma», 22 dicembre 2014. 1501 – Il Papa e le quindici piaghe
della Chiesa, in «Roma», 29 dicembre 2014 * * * 2015 A) 1502 – Dallo storicismo
allo storicismo, introduzione di F. Tessitore, a cura di G. Ciriello, G.
D’Anna, A. Giugliano, Pisa, ETS, 2015. 1503 – In dialogo con Vico. Ricerche,
note, discussioni, introduzione di M. Sanna, a cura di M. Sanna, R. Diana, A.
Mascolo, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2015. 1504 – Vita, opuscolo
dal Lessico Crociano, a cura di R. Peluso, Napoli, La Scuola di Pitagora, 2015.
1505 – G. Cacciatore, S. Cicenia (a cura di), Antonio Genovesi a trecento anni
dalla nascita, Battipaglia (SA), Laveglia&Carlone, 2015. 149 B) 1506 – Del
“pensare in proprio” nell’epoca delle filosofie mediatiche, in «Research Trends
in Humanities. Education & Philosophy», vol. 2, 2015, n. 2, pp. 33-39. 1507
– Il potere che frena. Una riflessione sulla teologia politica di Massimo
Cacciari, in «Jura Gentium», vol. XII, 2015, pp. 76-95. 1508 – La critica in
soccorso dell’umano. Filologia e Umanesimo, in F. Mora (a cura di), Metamorfosi
dell’umano, Milano-Udine, Mimesis, 2015, pp. 17-32. 1509 – Intervento su
Labirinto filosofico di Massimo Cacciari, in «Logos», n.s., n. 10, 2015, pp.
193-199. 1510 – Religione e violenza. Qualche riflessione a partire da Charlie
Hebdo, in «Historia Magistra. Rivista di storia critica», VII, 2015, n. 17, pp.
7-10. 1511 – Contro le borie “ritornanti”. Per un sano uso della critica, in R.
Diana (a cura di) Le “borie” vichiane come paradigma euristico. Hybris dei
popoli e dei saperi tra moderno e contemporaneo, Napoli, ISPF Lab - Consiglio
Nazionale delle Ricerche, (I Quaderni del Lab, 3), 2015, pp. 31-42. 1512 –
Ancora sul Vico di Pietro Siciliani, in F. Luceri (a cura di), Pietro Siciliani
e Cesira Pozzolini, Filosofia e Letteratura, introduzione di F. Tessitore,
Lecce, Edizioni Grifo, 2015, pp. 35-44. 1513 – Filosofare dopo Ortega: su
alcuni modelli di storia della filosofia e storia delle idee nella Spagna della
seconda metà del Novecento, in «Philosophia», X-XI, 2014, 1-2 [stampato nel
2015], pp. 275-289. 1514 – Filosofi e intellettuali spagnoli nell’opera di
Sciascia, in «Todomodo. Rivista Internazionale di Studi Sciasciani», V, 2015,
pp. 71-79. 1515 – L’idea genovesiana di libertà, in G. Cacciatore, S. Cicenia
(a cura di), Antonio Genovesi a trecento anni dalla nascita, Battipaglia (SA),
Laveglia&Carlone, 2015, pp. 33-48. 1516 – Il Croce di Girolamo Cotroneo, in
G. Gembillo 150 (a cura di), Lo storicismo di Girolamo Cotroneo, Soveria
Mannelli (Cz), Rubbettino, 2015, pp. 9-26. 1517 – Il mio Gramsci, in
«Gramsciana», 1, 2015, pp. 13-15. F) 1518 – Presentazione di C. Scudieri,
Ascesa e fine della classe operaia angrese, Angri (SA), Centro Iniziative
Culturali, 2015, pp. 5-8. 1519 – Introduzione (in collab. con S. Cicenia) a G.
Cacciatore, S. Cicenia (a cura di), Antonio Genovesi a trecento anni dalla
nascita, Battipaglia (SA), Laveglia&Carlone, 2015, pp. 7-10. G) 1520 –
Biondi, esempio di storiografia etico-politica, in «Il Quotidiano del Sud»
(edizione irpina), 11 gennaio 2015. 1521 – Ma le colpe sono anche
dell’Occidente, in «Roma», 12 gennaio 2015. 1522 – Grazie Napolitano,
presidente dei cittadini, in «Roma», 19 gennaio 2015. 1523 – Il PD di Renzi non
è di sinistra, in «Roma», 26 gennaio 2015. 1524 – Il messaggio di Pierro nelle
poesie, in «Il Mattino», 28 gennaio 2015. 1525 – Dalla balena bianca al Partito
della Nazione, in «Roma», 9 febbraio 2015. 1526 – Il gravissimo errore delle
sedute notturne, in «Roma», 16 febbraio 2015. 1527 – Lo scontro armato tra
culture e religioni, in «Roma», 23 febbraio 2015. 1528 – L’idea pericolosa del
Partito della Nazione, in «Roma», 2 marzo 2015. 1529 – Quello spirito che serve
alla Campania e al Sud, in «Roma», 9 marzo 2015. 151 1530 – La misericordia e
il messaggio evangelico, in «Il Mattino» (ed. di Salerno), 16 marzo 2015 1531 –
Aiutare Tunisia e Libia contro la minaccia Isis, in «Roma», 23 marzo 2015. 1532
– La strage di immigrati e l’inerzia della politica, in «Roma», 20 aprile 2015.
1533 – Il 25 aprile e la resistenza dei profughi, in «Il Mattino» (ed. di
Salerno), 25 aprile 2015. 1534 – Italicum, un colpo letale per la nostra
democrazia, in «Roma», 27 aprile 2015. 1535 – Il protagonismo tedesco e la sua
colpa storica, in «Roma», 11 maggio 2015. 1536 – Amarante. Il dovere storico della
memoria e il futuro da salvare, in «La Città», 12 maggio 2015. 1537 – La
globalizzazione della cieca violenza, in «Roma», 18 maggio 2015. 1538 – La
Resistenza di Salerno e il dovere della memoria, in «Il Mattino» (ed. di
Salerno), 22 maggio 2015. 1539 – L’Occidente miope e l’avanzata dell’Is, in
«Roma», 25 maggio 2015. 1540 – Partito della Nazione: il progetto è fallito, in
«Roma», 8 giugno 2015. 1541 – Relazione virtuosa tra scienza e vangelo, in
«Roma», 22 giugno 2015. 1542 – La conversione ecologica di Papa Francesco, in
«Il Mattino» (ed. di Salerno), 2 luglio 2015. 1543 – Che fine ha fatto la
sinistra moderata?, in «Roma», 6 luglio 2015. 1544 – Reddito di cittadinanza
nelle riforme di Renzi, in «Roma», 20 luglio 2015. 1545 – Il pianeta “gemello”
e il futuro della terra, in «Roma», 27 luglio 2015. 1546 – Serve un piano
Marshall per il Mezzogiorno, in «Roma», 3 agosto 2015. 1547 – Barbarie
post-atomica e dominio della ragione, in «Roma», 10 agosto 2015. 152 1548 –
Isis, serve un’alleanza come contro il nazismo, in «Roma», 24 agosto 2015. 1549
– Come si uccidono le università del Sud, in «Roma», 31 agosto 2015. 1550 – La
“nuova” S. Teresa e la politica del territorio, in «La Città», 14 settembre
2015. 1551 – Germania più europea grazie ai profughi, in «Roma», 14 settembre
2015. 1552 – Tragedia immigrati e diritto d’asilo, in «Roma», 21 settembre
2015. 1553 – Quando il rapporto dolore-paziente diventa consapevole, in «La
Città», 22 settembre 2015. 1554 – L’apocalisse delle migrazioni, in «Roma», 28
settembre 2015. 1555 – La forza del papa che parla ai Sud del mondo, in «Il
Mattino», 29 settembre 2015. 1556 – La lobby delle armi e le stragi in Usa, in
«Roma», 5 ottobre 2015. 1557 – Il Sud dimenticato da questo governo, in «Roma»,
19 ottobre 2015. 1558 – Non illudiamoci sul Sud. Il governo lo ha abbandonato,
in «Roma», 2 novembre 2015. 1559 – La risposta forte del papa ai corvi e ai
faraoni, in «Roma», 9 novembre 2015. 1560 – Bisogna evitare reazioni emotive,
in «Roma», 16 novembre 2015. 1561 – Il reciproco rispetto di tutte le
religioni, in «Roma», 23 novenbre 2015. 1562 – La misericordia non è un atto
autoreferenziale, in «Roma», 7 dicembre 2015. 1563 – L’università verso
un’irreversibile agonia, in «Roma, 21 dicembre 2015. 1564 – Lo spettacolo
gender e il paradigma dell’identità sessuale, in «Il Mattino», 27 dicembre
2015. * * * 153 2016 A) 1565 – G. Cacciatore, C. Cantillo (a cura di), Omaggio
a Ortega. A cento anni dalle Meditazioni del Chisciotte (1914-2014), Napoli,
Guida Editori, 2016. B) 1566 – Time, Narration, Memory: Paul Ricoeur’s Theory
of History, in F. Santoianni (ed.), The Concept of Time in Early
Twentieth-Century Philosophy. A Philosophical Thematic Atlas, Switzerland,
Springer, 2016, pp. 167-173. 1567 – Le nuove edizioni delle Scienze Nuove nel contesto
del progetto per l’edizione critica dell’opera vichiana, in «Rendiconti. Atti
della Accademia Nazionale dei Lincei», serie IX, vol. XXVI, Roma, Bardi
Edizioni, 2016, pp. 265-271. 1568 – La polemica sulla «Voce» tra filosofi
‘amici’, in Aa.Vv., Croce e Gentile. La cultura italiana e l’Europa, Roma,
Istituto dell’Enciclopedia italiana, 2016, pp. 281-287. 1569 – Da Gramsci a
Said. Filologia vivente e critica democratica, in Aa.Vv., Attualità del
pensiero di Antonio Gramsci, «Atti dei Convegni Lincei - 292. Accademia
Nazionale dei Lincei», Roma, Bardi Edizioni, 2016, pp. 41-57. 1570 – Bruno
Trentin: la critica del finalismo storicistico e del comunismo “schematico” e
“ossificato”, in A. Gramolato, G. Mari (a cura di), Il lavoro dopo il
Novecento: da produttori sociali ad attori sociali, Firenze, Firenze University
Press, 2016, pp. 221-232. 1571 – El pensamiento mediterráneo y la filosofía
intercultural, in P. Badillo O’Farrel, J.M. Sevilla Fernández (eds.), La
Brújula hacia el sur. Estudios sobre filosofía meridional, Madrid, Biblioteca
Nueva, 2016, pp. 73-85. 1572 – Il posto della parola: lo stile filosofico di
Ortega tra meditazione e saggio, in G. Cacciatore, C. Cantillo (a cura di), 154
Omaggio a Ortega. A cento anni dalle Meditazioni del Chisciotte (1914-2014),
Napoli, Guida Editori, 2016, pp. 31-47. 1573 – In ricordo di Franco Crispini,
in «Logos», n.s., n. 11, 2016, pp. 95-99. 1574 – Die Freiheitsidee bei
Genovesi, in M. Kaufmann, J. Renzikowski (hrsg.), Freiheit als Rechtsbegriff,
Berlin, Duncker und Humblot, 2016, pp. 201-211. 1575 – Per Roberto Volpe. A
quarant’anni dalla morte, in «Rassegna Storica Salernitana», n. 65, 2016, pp.
181-184. 1576 – Ordine e disciplina: usura di parole e di idee, in «Archivio di
storia della cultura», XXIX, 2016, pp. 31-33. 1577 – Ricostruzione,
interpretazione, storicità. Ancora sul rapporto tra psicoanalisi e storia, in
«Bollettino Filosofico», 31, 2016, pp. 17-28. 1578 – Filosofia pratica e
filosofia civile, in A. Musci, R. Russo (a cura di), Filosofia civile e crisi
della ragione. Croce filosofo europeo, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura,
2016, pp. 47-67. 1579 – Etica, progresso, marxismo, in «Materialismo storico»,
n. 1-2, 2016, pp. 12-17. 1580 – Il concetto di cittadinanza in Vico come
manifestazione del nesso tra universalità della legge e storicità empirica
della civitas, in «Laboratorio dell’ISPF», XIII, 2016, n.16, pp. 1-10. 1581 –
Diversioni e riflessioni in un recente libro sul Chisciotte, in «Rocinante.
Rivista di filosofia iberica, iberoamericana e interculturale», n. 9/2015-2016,
pp. 97-101. C) 1582 – Recensione di A. Labriola, Tra Hegel e Spinoza. Scritti
1863-1869, a cura di A. Savorelli e A. Zanardo, Napoli, Biblipolis, 2015, in
«Historia Magistra», n. 22, 2016, p. 146. 155 E) 1583 – J. Ortega y Gasset,
Meditazioni del Chisciotte e altri saggi, a cura di G. Cacciatore e M.L. Mollo,
Napoli, Guida Editori, 2016. F) 1584 – Introduzione (in collab. con C.
Cantillo) a G. Cacciatore, C. Cantillo (a cura di), Omaggio a Ortega. A cento
anni dalle Meditazioni del Chisciotte (1914-2014), Napoli, Guida Editori, 2016,
pp. 5-10. 1585 – Premessa a J. Ortega y Gasset, Meditazioni del Chisciotte e
altri saggi, a cura di G. Cacciatore e M.L. Mollo, Napoli, Guida Editori, 2016,
pp. V-XIII. 1586 – Introduzione a D. Di Iasio, Dark Age. Per una rinascita
dell’umano, Manfredonia, Pacilli Editore, 2016, pp. 7-13. 1587 – Introduzione a
M Scalercio, Umanesimo e storia da Said a Vico. Una prospettiva vichiana sugli
studi postcolionali, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2016, pp. VII-XII.
1588 – Introduzione a L. Anzalone, Eroi nel paese della mafia. Storie italiane:
Impastato, Ambrosoli, Falcone e Borsellino, Don Puglisi, S. Cesario di Lecce,
Pensa Editore, 2016, pp. 7-18. G) 1589 – Vecchi e nuovi conflitti: scenari
inquietanti, in «Roma», 4 gennaio 2016. 1590 – Zanone, studioso e politico
legatissimo a Salerno (in collab. con R. Cangiano), in «La Città», 9 gennaio
2016. 1591 – Immigrazione, politici sull’onda dell’emozione, in «Roma», 11
gennaio 2016. 1592 – Esprit de finesse et de géométrie. Il connubio felice di
Cicenia, in «Il Mattino» (ed. di Salerno), 16 gennaio 2016. 156 1593 –
L’America di Obama profondamente divisa, in «Roma», 18 gennaio 2016. 1594 – Le
unioni civili e i dubbi del Papa, in «Roma», 25 gennaio 2016. 1595 – La
sconfitta del socialismo democratico e riformista, in «Roma», 1 febbraio 20169
1596 – L’adozione del figliastro, quanta confusione, in «Roma», 15 febbraio
2016. 1597 – Umberto Eco, l’Europa e l’uscita degli inglesi, in «Roma», 22
febbraio 2016. 1598 – Volpe e la città ricostruita dalle macerie, in «Il
Mattino» (ed. di Salerno), 7 marzo 2016. 1599 – Facciamo attenzione alla
polveriera Libia, in «Roma», 7 marzo 2016. 1600 – La crisi della sinistra con
la nascita del PD, in «Roma», 14 marzo 2016. 1601 – La nazione napoletana tra
mito e realtà, in «Corriere del Mezzogiorno», 3 aprile 2016. 1602 – Francesco
De Martino, un uomo che ci manca, in «Roma», 11 aprile 2016. 1603 – La
misericordia del Papa e i fallimenti dei politici, in «Roma», 18 aprile 2016. 1604
– Questa spaccatura non serve a nessuno, in «Roma», 25 aprile 2016. 1605 – La
realtà di una metropoli tra immagini e parole, in «La Città», 3 maggio 2016.
1606 – Papa Bergoglio e il sogno di un’Europa nuova, in «Roma», 9 maggio 2016.
1607 – Il populismo dell’antipolitica, in «Roma», 16 maggio 2016. 1608 – I
politici studino il rapporto Istat per capire cosa fare, in «Roma», 23 maggio
2016. 1609 – Un appuntamento importante campo di prova per Renzi, in “Roma», 6
giugno 2016. 1610 – L’obiettivo deve essere la serie A, in «La Città», 8 giugno
2016. 157 1611 – Un libro che diffonde l’odio contro l’uomo, in «Roma», 13
giugno 2016. 1612 – Anche con la Brexit l’Europa non muore, in «Roma», 20
giugno 2016. 1613 – Si è concesso troppo ai conservatori inglesi, in «Roma», 27
giugno 2016. 1614 – Gli errori che uccidono le nostre democrazie, in «Roma», 11
luglio 2016. 1615 – È una g uerra figlia della globalizzazione, in «Roma», 18
luglio 2016. 1616 – La religione strumento di pace per Francesco, in «Roma», 1
agosto 2016. 1617 – Sicurezza e democrazia per battere la paura, in «Roma», 8
agosto 2016. 1618 – Burkini vietati, non è vera laicità, in «Roma», 22 agosto
2016. 1619 – Subito un piano nazionale di sicurezza degli edifici, in «Roma»,
29 agosto 2016. 1620 – Lo storicismo secondo Tessitore, in «Corriere del
Mezzogiorno», 4 settembre 2016. 1621 – Il mondo di “Bella ciao”, la canzone
della libertà, il «Il Mattino» (ed. di Salerno), 16 settembre 2016. 1622 – Ma
Ciampi non fu solo un grande europeista, in «Roma», 19 settembre 2016. 1623 –
Quell’inchino davanti al PCI, in «La Città», 21 settembre 2016. 1624 – Obama e
l’agenda delle sfide globali, in «Roma», 26 settembre 2016. 1625 – Amendola
contro i populismi, in «Il Mattino» (ed. di Salerno), 3 Ottobre 2016. 1626 – Il
pericolo del populsimo demagogico-qualunquista. A proposito della crisi del
socialismo europeo, in «Roma», 3 ottobre 2016. 1627 – Dialoghi sull’anima.
Insondabile mistero, il «Il Mattino» (ed. di Salerno), 8 ottobre 2016. 1628 –
Scuola dimenticata, tornano le proteste, in «Roma», 158 10 ottobre 2016. 1629 –
Penalizzati le donne e i lavoratori meridionali, in «Roma», 17 ottobre 2016.
1630 – Crisi e mutamento nel senso dell’umano, in «Roma», 31 ottobre 2016. 1631
– Quegli eroi di una scelta contrastata, in «Il Quotidiano del Sud», 6 novembre
2016. 1632 – Presidenziali in Usa, scontro tra due mondi, in «Roma», 7 novembre
2016. 1633 – Apocalittici o rassegnati, ma c’è una terza via, in «Roma», 13
novembre 2016. 1634 – Fine del l’esperimento del socialismo cubano?, in «Roma»,
28 novembre 2016. 1635 – Personalizzazione politica nelle logiche di partito,
in «Roma», 12 dicembre 2016. 1636 – Le voci del secolo breve, in «Corriere del
Mezzogiorno”, 13 dicembre 2016. 1637 – Responsabilità degli storici nella vita
civile, in «La Città», 15 dicembre 2016. 1638 – La politica torni giudice di se
stessa, in «Roma», 19 dicembre 2016. 1639 – Il corpo a corpo di Galasso con la
storia, in «Corriere del Mezzogiorno», 22 dicembre 2016. * * * 2017 A) 1640 –
Laurea Honoris Causa in Scienze Pedagogiche. Lectio Magistralis. Il futuro
della filosofia sta nel suo passato, presentazione di A.Tommasetti, Laudatio:
Sullo storicismo di G. Cacciatore di F. Tessitore, Salerno, Università degli
Studi di Salerno, 2017. 159 1641 – L’esperienza filosofica di Fulvio Tessitore
in forma di dialogo. Intervista di Giuseppe Cacciatore, a cura di S. Tarantino,
in appendice la bibliografia degli scritti a cura di F. Lomonaco, presentazione
di M. De Dominicis, Napoli, Editoriale Scientifica, 2017. 1642 – Giuseppe
Giarrizzo, Napoli, Società Nazionale di Scienze, Lettere e Arti, “Profili e
Ricordi” XLI, 2017. B) 1643 – Ricostruzione, interpretazione, storicità. Ancora
sul rapporto tra psicoanalisi e storia, in «Research Trend in Humanties», IV,
2017, pp. 66-73. 1644 – Croce e Dilthey. Le due vie dello storicismo europeo,
in C. Tuozzolo (a cura di), Benedetto Croce. Riflessioni a 150 anni dalla
nascita, Canterano (RM), Aracne Editrice, 2017, pp. 25-33 [anche in S. Di
Bella, F. Rizzo Celona (a cura di), Croce e la modernità tedesca, Roma, Aracne,
2017, pp. 99-108]. 1645 – In memoria di Italo Gallo, in «Rassegna Storica
Salernitana», n.s., XXXIII/2, dicembre 2016, n. 66, pp. 3-5. 1646 – Il sapere
filosofico e la sua storia tra universalismo e relativismo, in «Storiografia.
Rivista annuale di storia», n. 20, 2016, Roma, Fabrizio Serra Editore, 2017,
pp. 159-167. 1647 – Dilthey e Humboldt. La fondazione filosofica
dell’individualità e la nascita della coscienza storica, in A. Carrano, E.
Massimilla, F. Tessitore (a cura di), Wilhelm von Humboldt,
duecentocinquant’anni dopo. Incontri e confronti, Quaderni dell’«Archivio di
storia della cultura», n.s., vol. 7, Napoli, Liguori, 2017, pp. 395-422. 1648 –
Tra etica dei principi ed etica pratica. I Frammenti di etica di Benedetto
Croce, in «Il Pensiero italiano», I, 2017, n. 1, pp. 21-36. 1649 – Divagazioni
filosofiche (e non) sulla felicità, in V. Caputo (a cura di), L’Io felice tra
filosofia e letteratura, Milano, Franco Angeli, 2017, pp. 15-24. 1650 – Tacito
e il tacitismo in Spagna, in «Rocinante. Ri- 160 vista di filosofia iberica,
iberoamericana e interculturale», n. 10/2017, pp. 139-144. 1651 – Meticciato,
ibridazione, etica interculturale, in G. Magnano San Lio, L. Ingaliso (a cura
di), Alterità e cosmopolitismo nel pensiero moderno e contemporaneo, Soveria
Mannelli, Rubbettino, 2017, pp. 41-52 [anche in M. Longo, G. Miceli (a cura
di), La filosofia e la sua storia. Studi in onore di G. Piaia, Padova, Cleup,
2017, t. 2, pp. 405-417]. 1652 – Gramsci oggi. Tra marxismo critico ed etica
della realizzazione dell’umano, in «Infiniti Mondi», I, 2017, n. 1, pp. 99-106.
F) 1653 – Note introduttive, in «Rassegna storica salernitana», n. 67, giugno
2017, pp. 5-7. 1654 – Prefazione a G. Magnano San Lio, Per una filosofia dello
storicismo. Studi su Dilthey, Soveria Mannelli, Rubbettino, 2017, pp. 7-11. G)
1655 – Non basta l’accoglienza senza vera integrazione, in «Roma», 9 gennaio
2017. 1656 – Il futuro dell’America nell’addio di Obama, in «Roma», 16 gennaio
2017. 1657 – Come cambiano gli Usa nell’era del populismo, in «Roma», 23
gennaio 2017. 1658 – Olocausto, una eredità da trasmettere ai giovani, in
«Roma», 30 gennaio 2017. 1659 – Post, il prefisso che avvelena la democrazia,
in «Il Mattino» (ed. di Salerno), 2 febbraio 2017. 1660 – Le ambizioni di Renzi
e il bene del paese, in «Roma», 6 febbraio 2017. 1661 – Tradizione socialista:
è in crisi profonda, in «Roma», 13 febbraio 2017. 161 1662 – Diritto
all’obiezione e all’autodeterminazione, in «Roma», 27 febbraio 2017. 1663 – La
sinistra ora recuperi i valori espressi dal voto del 4 dicembre, in «La Città»,
28 febbraio 2017. 1664 – Edizione nazionale di Labriola, spunta il testo su
Spinoza, in «Corriere del Mezzogiorno», 3 marzo 2017. 1665 – I nuovi schiavi
del nostro secolo, in «Roma», 6 marzo 2017. 1666 – Magistrati e politica, un
rapporto irrisolto, in «Roma», 20 marzo, 2017. 1667– Cambio d’epoca. 1917
l’anno della rivoluzione, in «La Città», 25 marzo 2017. 1668 – Rappresentante e
rappresentato, in «Roma», 27 marzo, 2017. 1669 – Ecco la nuova casa a sinistra
del PD, in «Roma», 3 aprile 2017. 1670 – Si va verso la terza catastrofe
mondiale, «Roma», 10 aprile 2017. 1671 – Francia, una risposta per il futuro
europeo, in «Roma», 24 aprile 2017. 1672 – Legittima difesa, tante
incongruenze, in «Roma», 8 maggio 2017. 1673 – Di che cosa sarà fatto il
futuro? Emmanuel guardi alle ingiustizie, un «La Città», 8 maggio 2017. 1674 –
Tragedia e sofferenze di un popolo, in «La Città», 21 maggio 2017. 1675 – De
Sanctis, zoom su un maestro, in «Roma», 23 maggio 2017. 1676 – I sette “grandi”
e l’inutile incontro di Taormina, in «Roma», 29 maggio 2017. 1677 – Ma la vera
sinistra rischia di scomparire, in «Roma», 5 giugno 2017. 1678 – La
reintroduzione del sistema voucher, in «Roma», 12 giugno 2017. 1679 – PD, è un
dualismo di difficile soluzione, in «Roma», 3 luglio 2017 162 1680 – Le tante
responsabilità dell’emergenza incendi, in «Roma», 17 luglio 2017. 1681 –
Migranti, sta fallendo lo spirito comunitario, in «Roma», 24 luglio 2017. 1682
– Rapporto da chiarire tra obbligo e libertà, in «Roma», 31 luglio 2017. 1683 –
Migranti, l’Europa tradisce se stessa, in «Roma», 7 agosto 2017. 1684 –
Multinazionali estere libere di avvelenare, in «Roma», 14 agosto 2017. 1685 –
S. Matteo? Basta amenità, è culto storico, in «La Città», 18 agosto 2017. 1686
– Raggi come Pilato. Serve buon senso, in «Roma», 28 agosto, 2017. 1687 – Il
mondo dei robot, è l’era post-umana?, in «Roma», 4 settembre 2017. 1688 – Gli
abusi di potere di qualche magistrato, in «Roma», 18 settembre 2017. 1689 – I
mitici anni 60 dei primi “nettuniani”, in «La Città», 24 settembre 2017. 1690 –
Spagna e Catalogna sull’orlo del baratro, in «Roma», 25 settembre 2017. 1691 –
L’Università italiana non va criminalizzata, in «Roma», 2 ottobre 2017. 1692 –
Così il “giornalista” Gramsci rilegge gli eventi della rivoluzione d’ottobre,
in «La Città», 6 ottobre 2017. 1693 – Cosa si nasconde dietro la crisi
catalana, in «Roma», 9 ottobre 2017. 1694 – Democrazia italiana: è sempre più
stanca, in «Roma», 16 ottobre 2017. 1695 – I quattro populismi sula scena
politica, in «Roma», 23 ottobre 2017. 1696 – Spagna, è a rischio il futuro
democratico, in «Roma», 30 ottobre 2017. 1697 – Che fine ha fatto la sinistra
italiana?, in «Roma», 6 novembre 2017. 163 1698 – Ma dov’è finita la dignità
umana?, in «Roma», 13 novembre 2017. 1699 – Emergenza migranti, la sciagurata
decisione di affidarsi alla Libia, «La Città», 20 novembre 2017 [anche in
«Roma» col titolo Le ventisei migranti sepolte a Salerno]. 1700 – Quando ci
dimentichiamo delle nostre origini, in «Roma», 27 novembre 2017. 1701 –
Passioni e debolezze di Gramsci nell’originale biografia di D’Orsi, in «La
Città», 27 novembre 2017. 1702 – Se patria e matria diventano contaminazione
virtuosa, in «La Città», 4 dicembre 2017 [anche in «Roma» col titolo Il duro
confronto tra Patria e Matria]. 1703 – Rinnovare la cultura politica per
debellare i neo fascismi, in «La Città», 11 dicembre 2017. 1704 – La svolta
umanistica del biotestamento, in «La Città», 18 dicembre 2017 [anche in «Roma»
col titolo Biotestamento e dignità, una rivoluzione culturale]. 1705 – La
Catalogna vittoriosa non rilanci lo scontro, in «La Città», 27 dicembre 2017
[anche in «Roma», 28 dicembre 2017, col titolo La questione catalana e i rischi
per l’Europa]. 1706 – Umanesimo. La linea analitica di Cacciari. Interrogativi
sulla crisi tra filologia e filosofia, in «Il Mattino» (ed. di Salerno), 27
dicembre, 2017. * * * 2018 B) 1707 – Acerca de la génesis de los conceptos
viquianos de ingenio y fantasía, in «Cuadernos sobre Vico», 30/31, 2016-2017
[pubblicato nel 2018], pp. 87-94. 164 1708 – In difesa della Carta
Costituzionale, oggi come ieri, in «Infiniti Mondi», II, 2018, n. 4, pp. 35-45.
1709 – Divagazioni sulla felicità, in P. Rumore (a cura di), Momenti di
felicità. Per Massimo Mori, Bologna, Il Mulino, 2018, pp. 115-126. 1710 –
Humboldt und Dilthey. Die philosophische Begründung der Individualität und das
Entstehen des geschichtlichen Bewusstseins, in J. Trabant (hrsg.), Wilhelm von
Humboldt: Sprache, Dichtung, Geschichte, Paderborn, Wilhelm Fink Verlag, 2018,
pp. 83-100. 1711 – Etica e storia in Ernst Troeltsch, in G. Cantillo, D. Conte,
A. Donise, E. Massimilla (a cura di), Ernst Troeltsch. Religione, etica,
filosofia della storia, Quaderni dell’«Archivio di storia della cultura», n.s.,
vol. 8, Napoli, Liguori, 2018, pp. 101-111. 1712 – Humanismus e Umanesimo, in
«Archivio di storia della cultura», XXXI, 2018, pp. 339-344. 1713 – Sulla
genesi dei concetti vichiani di ingegno e fantasia, in «Bollettino del Centro
di studi vichiani», XLVIII, 2018, pp. 21-28. 1714 – Pena di morte e
letteratura. Una prospettiva storico-filosofica, in «Logos», n.s., 13, 2018,
pp. 249-253. E) 1715 – A. Labriola, I problemi della filosofia della storia
(1887). Recensioni (1870-1896), a cura di G. Cacciatore e M. Martirano, Napoli,
Bibliopolis, 2018. F) 1716 – Premessa a G. Cirillo (a cura di) L’italia a cento
anni dalla grande guerra. Miti, interpretazioni, politiche industrali, Fisciano
(SA), Gutenberg Edizioni, 2017 [ma distribuito nel 2018], pp. 10-13. 1717 –
Prefazione a S. Tarantino, Chiaroscuri della ragio- 165 ne. Kant e le filosofe
del Novecento. Napoli, Guida Editori, 2018, pp. 7-11. 1718 – Introduzione a L.
Cicalese, A Nocera Superiore dal 1943 al 1946, Nocera Superiore, PrintArt Editore,
2018, pp. 5-7. G) 1719 – La “vecchia” Costituzione che rianima la democrazia
stanca, in «Il Mattino» (ed. di Salerno), 5 gennaio 2018. 1720 – La
Costituzione merita una riflessione storica, in «Roma», 8 gennaio 2018. 1721 –
“Rubentus”, sperando nel gesto dell’ombrello, in «Roma», 15 gennaio 2018. 1722
– La Segre e gli orrori di ieri, oggi e domani, in «Roma», 22 gennaio 2018.
1723 – Si alla clonazione ma solo a fin di bene, in «Roma», 29 gennaio 2018
[anche in «Il Mattino», ed. di Salerno, col titolo La clonazione tra
ragionevoli e catastrofisti, 1 febbraio 2018]. 1724 – Attenti al pericolo dei
nuovi nazifascisti, in «Roma», 5 febbraio 2018 [anche in «Il Mattino», ed. di
Salerno, col titolo L’Olocausto e la legge polacca. L’aggettivo che nasconde i
carnefici della porta accanto, 6 febbraio 2018]. 1725 – La storia e le
rivoluzioni culturali e sociali, in «Roma», 12 febbraio 2018 [anche in «Il
Mattino», ed. di Salerno, col titolo Il Sessantotto delle libertà sospeso tra
il silenzio e l’idillio della retorica, 13 febbraio 2018]. 1726 – Sacralità
della vita e libertà di suicidio, in «Roma», 19 febbraio 2018 [anche in «Il
Mattino», ed. di Salerno, col titolo La dignità della vita e i sentieri
interrotti della ragion politica, 20 febbraio 2018]. 1727 – Intanto cresce
l’odio verso gli immigrati, in «Roma», 26 febbraio 2018 [anche in «Il Mattino»,
ed. di 166 Salerno, col titolo Fascismo e antifascismo: le parole “vecchie” che
nominano il nuovo, 27 febbraio 2018]. 1728 – Restare ottimisti nonostante
tutto, in «Roma», 5 marzo 2018 [anche in «Il Mattino», ed. di Salerno, col
titolo Stare al mondo con ottimismo nel grigio weekend, 6 marzo 2018]. 1729 –
Quella scintilla viva nell’idea di socialismo, in «Roma», 12 marzo 2018 [anche
in «Il Mattino», ed. di Salerno, La coperta del socialismo che contamina lo
scandalo della modernità, 13 marzo 2018]. 1730 – I populismi, malattia senile
della democrazia, in «Roma», 19 marzo 2018 [anche in «Il Mattino», ed. di
Salerno, col titolo Il “possibile” dei partiti senza demonizzare i congiuntivi
sbagliati, 20 marzo 2018]. 1731 – La preoccupazione per i due populismi, in
«Roma», 26 marzo 2018 [anche in «Il Mattino», ed. di Salerno, col titolo
L’aventinismo nullista travolto dall’onda populista, 27 marzo 2018]. 1732 –
Giornalismo d’inchiesta tra politica e informazione, in «Il Mattino», ed. di
Salerno, 3 aprile 2018. 1733 – La razza non esiste, lo dice la scienza, in
«Roma», 9 aprile 2018 [anche in «Il Mattino», ed. di Salerno, 10 aprile 2018].
1734 – Informazione digitale: uso improprio e illegale, in «Roma», 16 aprile
2018 [anche in «Il Mattino», ed. di Salerno, 17 aprile 2018]. 1735 – Perché i
diritti sono radice immutabile della sinistra, in «Il Mattino», ed. di Salerno,
24 aprile 2018 [anche in «Roma», 23 aprile 2018]. 1736 – Le istituzioni possono
fermare un altro declino. A proposito della chiusura della Libreria
Internazionale, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 1 maggio 2018. 1737 –
Internazionale, patrimonio culturale della città, in «YouCamp», 3 maggio 2018.
1738 – Recuperare Marx senza totalitarismi, in «Roma», 7 maggio 2018 [anche in
«Il Mattino», ed. di Salerno, col 167 titolo A che condizione non possiamo non
dirci marxisti, 8 maggio 2018]. 1739 – La strada stretta tra populisti e
sovranisti, in «Il Mattino», ed. di Salerno, 15 maggio 2018 [anche in «Roma»
col titolo L’ultima spiaggia: potere a Mattarella, 14 maggio 2018]. 1740 –
Fionda e cecchini. Il nuovo apartheid dei palestinesi, in «Il Mattino», ed. di
Salerno, 22 maggio 2018 [anche in «Roma» col titolo Non resta che diventare
cittadini israeliani, 21 maggio 2018]. 1741 – Uno scontro istituzionale che non
ha precedenti, in «Roma», 28 maggio 2018. 1742 – Apprendisti stregoni contro la
costituzione, in «Il Mattino» (ed. di Salerno), 29 maggio 2018. 1743 – La
mutazione genetica del populismo tradizionale, in «Roma», 4 giugno 2018. 1744 –
La piazza multiclassista e la sinistra incerta, in «Il Mattino» (ed. di
Salerno), 5 giugno 2018. 1745 – Governo muto su diritti e lavoro, in «Roma», 11
giugno 2018 [anche in «Il Mattino», ed. di Salerno, col titolo La testa dura
dei fatti e le visioni innegabili, 12 giugno 2018]. 1746 – La sinistra
sconfitta ma non ancora sepolta, in «Roma», 18 giugno 2018 [anche in «Il
Mattino», ed. di Salerno, col titolo Un nuovo socialismo per la nuova sinistra,
19 giugno 2018]. 1747 – Ambiente e cervello: un dialogo continuo, in “«Roma»,
25 giugno 2018 [anche in «Il Mattino», ed. di Salerno, col titolo Tra anoressia
dei valori e bulimia dei consumi, 26 giugno 2018]. 1748 – Se la nostra Europa
rinnega la vocazione umanitaria, in «Il Mattino» (ed. di Salerno), 3 luglio
2018. 1749 – La perdita d’influenza della classe operaia, in «Roma», 9 luglio
2018. 1750 – Guardiamo la storia come “Magistra Vitae”, in «Roma», 16 luglio
2018. 1751 – Immigrati, il razzista della porta accanto, in «Roma», 23 luglio
2018. 168 1752 – L’indifferenza convive con l’odio, dal giudice xenofobo a
Federica, in «La Città», 24 luglio 2018. 1753 – Il mondo cattolico argine al
razzismo, in «Roma», 30 luglio 2018. 1754 – Sud nel baratro. Governo assente,
in «Roma», 6 agosto 2018. 1755 – Renato Cangiano, l’anima del premio Salvatore
Valitutti, in «La Città», 11 agosto 2018. 1756 – Basta proclami, ora servono i
fatti, in «Roma», 20 agosto 2018. 1757 – La democrazia “sostituita” dai social,
in «Roma», 27 agosto 2018. 1758 – Dalla Chiesa l’appello in difesa
dell’ambiente, in «Roma», 3 settembre 2018. 1759 – L’ignoranza “democratica”
che genera i populismi, in «Il Mattino», 11 settembre 2018 [anche in «Roma» col
titolo La storia è il sapere più vicino alla politica, 10 settembre 2018]. 1760
– Amendola, le lettere della libertà, in «La Città», 14 settembre 2018. 1761 –
Bergoglio e la dura critica al populismo dilagante, in «Roma», 24 settembre
2018. 1762 – Verso la “dittatura della maggioranza” [titolo originale del
giornale: Verso una dittatura delle fake-news], in «Roma», 1 ottobre 2018. 1763
– Perché i populisti odiano la storia, in «Roma», 15 ottobre 2018. 1764 –
Scivoliamo verso il baratro con gli apprendisti stregoni, in «Roma», 22 ottobre
2018. 1765 – Il nemico non è alle porte, ma il pre-fascismo sì, in «Roma», 5
novembre 2018. 1766 – Salerno e la sua storia, in «Cronache della sera», 9
novembre 2018. 1767 – Ecco come nascono i governi autoritari, in «Roma», 12
novembre 2018. 1768 – Dalle veline fasciste ai messaggi grillini, in «Roma», 19
novembre 2018. 169 1769 – Dalle donne parta una rivolta civile, in «Roma», 26
novembre 2018. 1770 – I preoccupanti dati del rapporto Censis, in «Roma», 10
dicembre 2018. 1771 – Diritti umani ancora calpestati nel mondo, in «Roma», 17
dicembre, 2018 * * * 2019 B) 1772 – Dilthey zwischen Universalismus und
Relativismus, in «Aoristo. Journal of Phenomenology, Hermeneutics and
Metaphysics», n. 3, 2019, pp. 84-102. 1773 – Etica e storia in Troeltsch, in
«Aoristo. Journal of Phenomenology, Hermeneutics and Metaphysics», n. 3, 2019,
pp. 227-237. 1774 – “Mis” Vico, in «Cuadernos sobre Vico», 32, 2018 [pubblicato
nel 2019], pp. 53-59. 1775 – La lingua della Scienza Nuova di Vico. In dialogo
con una inedita interpretazione della lingua vichiana, in F. Cacciapuoti (a
cura di), Il corpo dell’idea. Immaginazione e linguaggio in Vico e Leopardi,
Roma, Donzelli, 2019, pp. 103-106. 1776 – Un appuntamento mancato? Il carteggio
AndersLukács 1964-1971, in A. Meccariello, A. Infranca (a cura di), Vie
traverse. Lukács e Anders a confronto, Trieste, Asterios, 2019, pp. 19-30. 1777
– Bloch e l’alleanza tra diritto naturale e diritti umani, in «Infiniti Mondi»,
III, 2019, n. 11, pp. 25-39. 1778 – L’Europa nelle riflessioni di Benedetto Croce
e Thomas Mann, in Aa.Vv., Adotta un filosofo, pogetto di formazione rivolto
alle scuole superiori, Fondazione Campania dei Festival, pp. 29-31. 170 1779 –
Il marxismo di Antonio Banfi, in «Critica Marxista», n. 4-5, 2019, pp. 71-80.
1780 – Bloch e l’utopia della Menschenwürde, in «B@belonline», n. 5, 2019, pp.
107-118. 1781 – Storia filosofica o storia storica della filosofia?, in
«Iride», n. 86, 2019, pp. 75-80. 1782 – Weimar 100 anni dopo. Lezioni da
meditare, in «Historia Magistra», XI, 2019, n. 30, pp. 5-8. C) 1783 –
Recensione di F. Esposito, R. Guerriero, Il capitano. La storia di Donato
Vestuti, in «Rassegna Storica Salernitana», n.s., n. 72, dicembre 2019, pp.
190-193. G) 1784 – Rivolta anti-Salvini, disobbedire è giusto, in «Roma», 7
gennaio 2019. 1785 – Sconfessare le promesse dei nostri governanti, in «Roma»,
14 gennaio 2019. 1786 – Così vogliono demolire la democrazia parlamentare, in
«Roma», 21 gennaio 2019. 1787 – Lelio Basso e quell’incontro mancato tra Marx e
Kant, in «Salerno Sera», 26 gennaio 2019. 1788 – Il giorno della memoria e la
nuova barbarie, in «Roma», 28 gennaio 2019. 1789 – Italiani abbindolati grazie
alla paura, in «Roma», 4 febbraio 2019 [anche in «Salerno Sera», 4 febbraio
2019, col titolo Prigionieri dell’istrionismo salviniano]. 1790 – La pietà
verso i morti e i diritti dei migranti, in «Roma», 11 febbraio 2019 [anche in
«Salerno Sera», 11 febbraio 2019, col titolo Il volto salato dei naufraghi].
1791 – L’eutanasia del Sud, morte lenta indotta, in «Roma», 18 febbraio 2019
[anche in «Salerno Sera», 18 febbraio 2019, col titolo Giù le mani dalla
Costituzione]. 171 1792 – L’attacco alla storia: rischia di scomparire, in
«Roma», 25 febbraio 2019 [anche in «Salerno Sera», 25 febbraio 2019, col titolo
Giù le mani dalla storia]. 1793 – La “Città” e quei pirati sulla nave di Teseo,
in «Salerno Sera», 3 marzo 2019 [anche in «Roma» col titolo La truffa delle tre
tavolette de “La Città” di Salerno, 4 marzo 2019]. 1794 – Diseguaglianze e
violenze, una svolta per le donne, in «Roma», 11 marzo 2019 [anche in «Salerno
Sera» col titolo Non una di meno, 11 marzo 2019]. 1795 – Nuova Zelanda,
l’orrore si rinnova, in «Salerno Sera», 18 marzo 2019 [anche in «Roma», col
titolo Abbassiamo a 14 anni il diritto al voto, 18 marzo 2019]. 1796 – Ius
soli, è solo un dovere, in «Salerno Sera», 25 marzo 2019 [anche in «Roma», col
titolo Populismo e sovranismo, una miscela pericolosa, 25 marzo 2018]. 1797 –
No al suprematismo neofascista, in «Salerno Sera», 1 aprile 2019 [anche in
«Roma» col titolo Il populismo italiano e la tragedia umanitartia, 1 aprile
2019]. 1798 – La letteratura e il senso del viaggio, in «Salerno Sera», 8
aprile 2019 [anche in «Roma» col titolo “Giornalisti all’inferno”, romanzo
sorprendente, 8 aprile 2019]. 1799 – Difendiamo la storia o si vendicherà, in
“«Roma», 29 aprile 2019 [anche in «Salerno Sera», 1 maggio 2019, col titolo La
storia un bene comune, se ignorata si vendica]. 1800 – La necessità storica
dell’Europa, in «Salerno Sera», 6 maggio 2019 [anche in «Roma», 6 maggio 2019,
col titolo Un’Europa unita contro il nazionalismo]. 1801 – Per Roberto
Visconti, in «Le Cronache», 6 maggio 2019. 1802 – Decreto sicurezza? È
incostituzionale, in «Roma», 13 maggio 2019 [anche in «Salerno Sera» col titolo
La Costituzione non resti sulla carta, 14 maggio 2019]. 1803 – La dittatura
della Rete, in «Salerno Sera», 20 maggio 2019 [anche in «Roma» col titolo La
dittatura informatica dei social network, 20 maggio 2019]. 172 1804 – Il
Presidente Mattarella è l’ombrello protettivo, in «Roma», 3 giugno 2019 [anche
in «Salerno Sera» col titolo Meno male che Mattarella c’è, 2 giugno 2019]. 1805
– L’ambiente, occasione persa per la sinistra, in «Roma», 10 giugno 2019 [anche
in «Salerno Sera» col titolo La sinistra si allei con i movimenti ecologisti,
11 giugno 2019]. 1806 – L’eredità perduta della classe operaia, in «Roma», 17
giugno 2019 [anche in «Salerno Sera» col titolo La sinistra riscopra la “fatica
del lavoro”, 18 giugno 2019]. 1807 – La vergognosa politica antimeridionalista,
in «Roma», 24 giugno 2019. 1808 – Attenti al populismo penale, in «Salerno
Sera», 8 luglio 2019 [anche in «Roma» col titolo Populismo penale e sequestro
di persone, 8 luglio 2019]. 1809 – I testi Invalsi e la crisi del linguaggio
pubblico, in «Salerno Sera», 14 luglio 2019 [anche in «Roma» col titolo La
scuola scivola sui testi Invalsi, 15 luglio 2019]. 1810 – È un pianeta dominato
dall’egoismo del potere, in «Roma», 29 luglio 2019 [anche in «Salerno Sera» col
titolo Fermiamo la catastrofe ecologica, 29 luglio 2019]. 1811 – Il Sud è all’ultima
spiaggia, in «Salerno Sera», 5 agosto 2019 [anche in «Roma» col titolo Sud,
serve un piano di emergenza, 5 agosto 2019]. 1812 – Tutti uniti contro il
pericolo sovranista, in «Salerno Sera», 11 agosto 2019 [anche in «Roma» col
titolo Il sussulto di orgoglio del premier Conte, 12 agosto 2019]. 1813 –
Amazzonia-Italia, così va in fumo il futuro, in «Salerno Sera», 26 agosto 2019
[anche in «Roma» col titolo Il balletto PD-5Stelle mentre il mondo brucia, 26
agosto 2019]. 1814 – Il “nuovo umanesimo” e l’insidia dei fondamentalismi, in
«Salerno Sera», 2 settembre 2019 [anche in «Roma» col titolo L’umanesimo di
Conte e i rifugiati in alto mare, 2 settembre 2019]. 1815 – Non basta aver
messo Salvini fuori gioco, in «Roma», 9 settembre 2019 [anche in «Salerno Sera»
col 173 titolo Il governo giallorosso tiri fuori il coraggio, 9 settembre
2019]. 1816 – Diritti umani universali e libera circolazione, in «Roma», 16
settembre 2019 [anche in «Salerno Sera» col titolo Ma i diritti dell’uomo sono
ancora universali?, 20 settembra 2019]. 1817 – L’urlo di Greta e il silenzio
assordante delle istituzioni, in «Salerno Sera», 29 settembre 2019 [anche in
«Roma» col titolo E il decreto sull’ambiente ancora una volta rinviato, 30
settembre 2019]. 1818 – Se l’essere umano batte l’algoritmo, in «Roma», 14
ottobre 2019 [anche in «Salerno Sera» col titolo Se l’algoritmo diventa rischio
per la democrazia, 15 ottobre 2019]. 1819 – Il dramma dei curdi, un popolo
senza, in «Roma», 21 ottobre 2019 [anche in «Salerno Sera» col titolo La
tragedia dei curdi e l’ipocrisia dell’Europa, 22 ottobre 2019]. 1820 –
Finalmente un disegno per la difesa della storia, in «Roma», 28 ottobre 2019
[anche in «Salerno Sera» col titolo Il ritorno della storia contro la civiltà
delle fake news, 29 ottobre 2019]. 1821 – Ricordando la caduta del muro di
Berlino, in «Roma», 4 novembre 2019 [anche in «Salerno Sera», col titolo 30
anni fa la caduta del muro, ma l’Europa dov’è?, 3 novembre 2019]. 1822 – Ora la
classe operaia si scuota dal letargo, in «Salerno Sera», 17 novembre 2019
[anche in «Roma» col titolo La lenta “dismissione” della lotta operaia, 18
novembre 2019]. 1823 – Quello delle sardine è un mare promettente, in «Salerno
Sera», 2 dicembre 2019 [anche in «Roma» col titolo Le sardine e la polemica
contro i populismi, 2 dicembre 2019]. 1824 – Dai movimenti di piazza
un’inversione di tendenza, in «Roma», 9 dicembre 2019 [anche in «Salerno Sera»
col titolo Se le classi più deboli invocano l’uomo forte, 9 dicembre 2019].
1825 – La brexit e i doveri della sinistra europea, in «Salerno Sera», 16
dicembre 2019 [anche in «Roma» col tito- 174 lo La classe operaia cambiata, lo
sfruttamento invece no, 16 dicembre 2019]. 1826 – Altri tagli alla ricerca, ci
vuole uno sciopero,in «Roma», 23 dicembre 2019 [anche in «Salerno Sera» col
titolo Tagli alla ricerca, l’Italia sempre più povera, 23 dicembre 2019]. * * *
2020 A) 1827 – Sulla Pandemia. Appunti di un filosofo in quarantena,
Sant’Egidio del Monte Albino, Francesco D’Amato Editore, 2020. 1828 – G.
Cacciatore, M. Kaufmann, F. Lomonaco (hrsg.), Zwischen Sprache und Geschichte.
Vicos Methode beim Umgang mit Recht und Naturrecht, Berlin, Peter Lang, 2020.
1829 – G. Cacciatore, M. Sanna, A. Mascolo (a cura di), Le trame dell’ingegno.
Vico nell’orizzonte della cultura iberica e iberoamericana, «Rocinante. Rivista
di filosofia iberica, iberoamericana e interculturale», ISPF-CNR, n.
11/2018-2019, Napoli, Diogene Edizioni, 2020. 1830 – Giuseppe Capograssi e
Pietro Piovani. Riflessioni sull’opera di due maestri, Lettera ad un amico a
guisa di introduzione di F. Tessitore, Napoli, Liguori Editore, 2020. B) 1831 –
Der Zusammenhang zwischen der Universalität des Gesetzes und der empirischen
Geschichtlichkeit der Civitas in Vicos Begriff der Bürgerschaft, in G.
Cacciatore, M. Kaufmann, F. Lomonaco (hrsg.), Zwischen Sprache und Geschichte.
Vicos Methode beim Umgang mit Recht und Naturrecht, Berlin, Peter Lang, 2020,
pp. 61-69. 175 1832 – Una “svolta” negli studi su Vico in Spagna. Note in
margine all’opera di José M. Sevilla Fernández, in G. Cacciatore, M. Sanna, A.
Mascolo (a cura di), Le trame dell’ingegno. Vico nell’orizzonte della cultura
iberica e iberoamericana, «Rocinante. Rivista di filosofia iberica,
iberoamericana e interculturale», ISPF-CNR, n. 11/2018-2019, Napoli, Diogene Edizioni,
2020, pp. 41-51. 1833 – Carlo Pisacane. Risorgimento e questione sociale, in L.
Melillo (a cura di), La lezione di Carlo Pisacane, «Il Pozzo», 1, 2020, pp.
7-12. 1834 – Mito e storia in Vico, in P. De Lucia, S. Langella, M. Longo, F.L.
Marcolungo, L. Mauro, S. Zanardi (a cura di), Storiografia filosofica e
storiografia religiosa. Due punti di vista a confronto. Scritti in onore di
Luciano Malusa, Milano, Franco Angeli, 2020, pp. 176-181. 1835 – Una nuova
edizione de La Giovinezza di De Sanctis, in M. Trotta (a cura di), Francesco De
Sanctis tra storia e memoria. Sulla Giovinezza, edizione critica di Giovanni
Brancaccio, Milano, Biblion Edizioni, 2020, pp. 9-18. 1836 – “Meine” Vico, in
A. Krause, D. Simmermacher (hrsg.), Denken und Handeln. Festschrift für
Matthias Kaufmann zum 65. Geburtstag, Berlin, Duncker & Humblot, 2020, pp.
217-222. 1837 – L’identità ritrovata, in L. Libero (a cura di), Cosa ci resta?
Ambiente, Risorse, Cultura, prefazione di T. Montanari, Salerno, Oèdipus
edizioni, 2020, pp. 22-24. 1838 – Banfi e il marxismo tra razionalismo critico
e materialismo storico, in C. Tuozzolo (a cura di), Marx in Italia. Ricerche
nel bicentenario della morte di Karl Marx, Roma, Aracne Editrice, 2020, t. I,
pp. 163-196. 1839 – Aldo Masullo. Tra fenomenologia della soggettività e
geneaologia dell’umano, in «Infiniti Mondi», n. 14, 2020, pp. 203-205. 1840 –
Per la critica della “storia debole”, in G. Cirillo, M.A. Noto (a cura di),
Stagioni e ragioni della storia. Le 176 “vie” della ricerca di Aurelio Musi,
Soveria Mannelli, Rubbettino Editore, 2020, pp. 29-37. 1841 – Il centenario
della Società Salernitana di Storia Patria, in «Rassegna Storica Salernitana»,
n.s., n. 73, giugno 2020, pp. 3-6. 1842 – Per Aldo Masullo, maestro di vita e
di pensiero, in «Rassegna Storica Salernitana», n.s., n. 73, giugno 2020, pp.
199-201. 1843 – Fausto Andria. Una vita esemplare, in «Rassegna Storica
Salernitana», n.s., n. 73, giugno 2020, pp. 203-207. 1844 – Croce und Dilthey:
die zwei Wege des europäischen Historismus, in R. Faraone, M. Kaufmann (hrsg.),
Benedetto Croce, Deutschland und die Moderne, Berlin, Peter Lang, 2020, pp.
93-102. 1845 – Per Antonello Giugliano, in «Archivio di Storia della Cultura»,
XXXIII, 2020, pp. 1-4. 1846 – Per la critica della “storia debole”, in G.
Cirillo, M.A. Noto (a cura di), Ragioni e stagioni della storia. Le “vie” della
ricerca di Aurelio Musi, Soveria Mannelli, Rubbettino, 2020, pp. 29-37. 1847 –
La ricerca della giustizia tra diritto religione e società, in C. De Angelis,
A. Scalone (a cura di), Πολιτεία. Liber amicorum Agostino Carrino,
Milano-Udine, Mimesis, 2020, pp. 95-106. 1848 – Dilthey. La ragione tra storia
e vita, in M. Cambi, R. Carbone, A. Carrano, E. Massimilla (a cura di),
Ragione, razionalità e razionalizzazione in età moderna e contemporanea,
Napoli, Federico II University Press, 2020, pp. 307-314. 1849 – Ricordo di
Antonello Giugliano (in collab. con F. Lomonaco), in «Logos», n. 15 (2020), pp.
5-6. C) 1850 – Recensione di U. Baldi, A un semplice cenno del capo. La lotta alla
Gambardella nel 1974, un episodio di “Resistenza Operaia”, Nocera Superiore
(SA), Polis SA 177 Edizioni, 2020, in «Rassegna Storica Salernitana», n.s., n.
3, giugno 2020, pp. 211-214. F) 1851 – Presentazione di A. Franco, F. De
Martino, A. Odierna (a cura di), “Studi storici sarnesi”. L’affermazione dei
“civili”: il caso degli Hodierna, Torre del Greco, ESA Edizioni scientifiche ed
artistiche, 2020, pp. V-IX. 1852 – Introduzione a La filosofia del Tressette,
Sant’Egidio del Monte Albino, Francesco D’Amato editore, 2020, pp. 7-12. 1853 –
Introduzione (in collab. con M. Martirano) a G. Cantillo, La filosofia del
soggetto. Saggi su etica, comunità e storicità, Sant’Egidio del Monte Albino,
Francesco D’Amato editore, 2020, pp. 5-7. 1854 – Prefazione a A. Mondillo, L.
Barricelli, G. Ianniello, M. Dalmotto (a cura di), Fratelli di libertà, fumetto
sulla rivolta cilentana del 1828, Castelnuovo Cilento, B.M.P. Group, 2020. G)
1855 – Il ruolo dell’Italia nella guerra Usa/Iran, in «Roma», 6 gennaio 2020
[anche in «Salerno Sera» col titolo Venti di guerra, Italia e Europa senza
voce, 6 gennaio 2020]. 1856 – Habermas, la forza del pensiero, in «Il
Quotidiano», ed. di Salerno, 20 gennaio 2020. 1857 – Il proporzionale è più
democratico, in «Roma», 20 gennaio 2020 [anche in «Quotidiano del Sud», ed. di
Salerno, col titolo Proporzionale prima di tutto, 22 gennaio 2020]. 1858 –
Nell’anno centenario una sinergia virtuosa tra stampa e Storia Patria, in
«Quotidiano del Sud», ed. di Salerno, 26 gennaio 2020. 1859 – Il 27 gennaio
resti per sempre nella coscienza collettiva, in «Salerno Sera», 27 gennaio 2020
[anche in 178 «Roma» col titolo Comprendere è impossibile, conoscere è
necessario, 27 gennaio 2020]. 1860 – Il diritto per la comprensione dei
processi storici e sociali, in «Salerno Sera», 4 febbraio 2020. 1861 –
L’olocausto dimenticato e l’alleanza in Turingia, in «Roma», 10 febbraio 2020
[anche in «Il Quotidiano», ed. di Salerno, col titolo Le democrazie, il lavoro
e i rischi della libertà, 12 febbraio 2020]. 1862 – Ambiguità del
masaniellismo, in «Il Quotidiano», ed. di Salerno, 21 febbraio 2020 [anche in
«Roma» col titolo Il libro: Masaniello e il masaniellismo, 24 febbraio 2020].
1863 – Serve un vaccino contro la paura, in «Roma», 2 marzo 2020 [anche in «Il
Quotidiano», ed. di Salerno, col titolo Il morbo è la paura, 9 marzo 2020].
1864 – Stare uniti per superare singoli interessi e paure, in «Roma», 9 marzo
2020 [anche in «Il Quotidiano», ed. di Salerno, col titolo Una task force
europea per tutelare la salute, 10 marzo 2020]. 1865 – Quando la fratellanza
viene prima della libertà, in «Roma», 16 marzo 2020 [anche in «Il Quotidiano»,
ed. di Salerno, col titolo Sì a barriere protettive pur di bloccare il virus,
18 marzo 2020]. 1866 – Non violiamo la dignità dell’essere umano, in «Roma», 23
marzo 2020. 1867 – Il valore insostituibile delle persone anziane, in «Roma»,
30 marzo 2020. 1868 – Qualche filosofo parla di invenzione ma sbaglia, in
«Roma», 20 aprile 2020. 1869 – Aldo Masullo, il filosofo che amava
confrontarsi, in «Roma», 27 aprile 2020. 1870 – “Prudenza” e “buon senso” negli
attacchi al governo, in «Roma», 4 maggio 2020. 1871 – La drammatica ricaduta
sulla occupazione, in «Roma», 11 maggio 2020. 1872 – Liberi di circolare ma con
prudenza, in «Roma», 18 maggio 2020. 179 1873 – Virus: ancora sui più indifesi:
gli ultrasessantenni, in «Roma», 25 maggio 2020. 1874 – La vita di ogni uomo ha
la medesima dignità, in «Roma», 1 giugno 2020. 1875 – Una miope politica per
l’occupazione, in «Roma», 8 giugno 2020 1876 – Dopo la fratellanza arrivano i
nuovi caini, in «Roma», 22 giugno 2020. 1877 – Mondragone, si rischia uno
scontro esplosivo, in «Roma», 29 giugno 2020. 1878 – La pandemia e il crollo
del tasso di natalità, in «Roma», 6 luglio 2020. 1879 – Il “massacro sociale” è
stato quasi compiuto, in «Roma», 13 luglio 2020. 1880 – Unione europea: rinvio?
È un colpo mortale, in «Roma», 20 luglio 2020. 1881 – L’Europa sta a guardare
la dittatura di Erdogan, in «Roma», 27 luglio, 2020. 1882 – Libertà non
significa fare ammalare gli altri, in «Roma», 3 agosto 2020. 1883 – Abbiamo il
diritto di difendere la vita, in «Roma», 10 agosto 2020. 1884 – Amarante e la
necessità della storia, in «La Città», 21 agosto 2020. 1885 – I pericoli del Sì
al Referendum, in «Roma», 24 agosto 2020. 1886 – Confindustria e Sindacati un
conflitto che preoccupa, in «Roma», 31 agosto 2020. 1887 – Il Sud, nuovo motore
per la ripresa del Paese, in «Roma», 7 settembre 2020. 1888 – L’indignazione di
Saviano sull’attuale politica del PD, in «Roma»,14 settembre 2020. 1889 –
Costruire un’unione europea della salute, in «Roma», 21 settembre 2020. 1890 –
Migranti, è inaccettabile la solidarietà solo per i rimpatri, in «Roma», 28
settembre 2020. 180 1891 – Misure immediate contro gli irresponsabili, in
«Roma», 5 ottobre 2020. 1892 – Bergoglio alla fraternità aggiunge l’amicizia
sociale, in «Roma», 12 ottobre 2020. 1893 – I giovani e il concetto di
responsabilità, in «Roma», 19 ottobre 2020. 1894 – Salute ed economia in
conflitto, in «Roma», 26 ottobre 2020. 1895 – Il concetto di libertà non
significa arbitrio, in «Roma», 2 novembre 2020. 1896 – Joe Biden, uniti contro
pandemia e razzismo, in «Roma», 9 novembre 2020. 1897 – La sconcertante
discrasia tra potere centrale e locale, in «Roma», 16 novembre 2020. 1898 – Il
difficile compito del Presidente Biden, in «Roma», 23 novembre 2020.
Giuseppe Cacciatore. Keywords: Vico, Croce, Labriola, Bruno, dallo
storicismo allo storicismo, linceo, centro di studii vichiani. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Cacciatore” –
The Swimming-Pool Library.
Caffarelli (Faenza). Filosofo.
Grice: “You’ve gotta love Caffarelli; he philosophised on all that I’m
interested in, notably “il bello,” whih he relates to art, communication, love
– and the rest of it!” Figlio di Colombo ed Edvige Regoli, e una figura
singolare nel panorama culturale faentino della prima metà del Novecento.
Frequenta la Scuola di musica di Faenza ed il Liceo musicale di Bologna, dove
consegue il diploma di composizione. Direttore della Scuola di musica e autore
dei poemi scenici "Galeotus" e "Kisa Gotami". Gli anni tra la fine del secolo e lo scoppio
del primo conflitto mondiale sono un periodo di intensa e tormentata ricerca
interiore, caratterizzata dall'allontanamento dalle credenze religiose
tradizionali. Gli esiti mistico-esoterici della sua ricerca accentuarono
progressivamente il suo isolamento e la sua solitudine. In ambito locale ebbe
stretti rapporti con i cattolici "autonomisti" della Lega democratica
nazionale murriana e postmurriana, collaborando a diverse iniziative pubblicistiche
quali l'Azione di Donati e Cacciaguerra, la «Rivista bibliografica», «La
Rivolta ideale». Partecipa al concorso
della Casa Sonzogno di Milano per opere liriche da far rappresentare Teatro
alla Scala con un lavoro dal titolo Galeotus, " poema scenico in 4 azioni
per la musica", grazie al quale acquisì una discreta fama presso il
panorama musicale italiano Si avvicina
agli ideali antroposofici di Steiner, diventando uno dei primi e principali
esponenti di questa corrente in Italia. La sua piena adesione alla dottrina
steineriana trova espressione ne "L'arte nel mondo spirituale”, vero e
proprio manifesto di un'estetica antroposofica. Di analoga ispirazione furono
il poema musicale "Adonie" e
il dramma "Ikhunaton". Molto attento alle rinnovazioni culturali
della sua epoca, collabora con Pratella, e partecipa alle attività del Cenacolo
Baccarini dove conobbe Campana. Organista presso la cattedrale di Faenza. Oltre
alla sua attività musicale si segnalano anche traduzioni dal tedesco e saggi
filosofici. Volle donare il suo archivio e la sua biblioteca alla Biblioteca
Comunale Manfrediana di Faenza che li conserva tuttora. Il Comune di Faenza
acquisì il fondo. La loro acquisizione completa avvenne anche grazie alla
volontà di Silvestrini, dell'associazione faentina Amici dell'arte.
Testimonianze coeve parlano di "una decina fra bauli e casse pieni di
manoscritti che si trovano in un disordine impressionante". A tale
donazione si aggiunse anche il pianoforte utilizzato da Caffarelli, tuttora
conservato presso la biblioteca. Partendo
dalla antroposofia musicale sviluppa un sistema armonico comprendente la
tavolozza dei dodici suoni della scala cromatica e che egli chiama sistema
dodecamorfo, secondo il quale la musica deve divenire immagine e manifestazione
traendo le sue fonti in una sfera spirituale. Così egli afferma nel saggio
L'arte nel mondo spirituale. La musica non e una esteriore costruzione di un
tema piacevole ma intreccio di suoni-forze, rapporti di suoni-forme, ricami di
suoni-movimenti-archetipi. Tende a crear forme espansive, delle quali il nucleo
germinale è suono archetipo. Così prosegue nel suo Saggio sull'Armonia
sintetica. In questo senso è possibile considerare il ciclo epta-fonico
accordale come il generatore del susseguente ciclo ultra-epta-fonico,
precisamente come la gamma epta-fonica diatonica genera il ciclo cromatico, e
perché l'analogia sia piena, come la gamma dia-tonica di sette suoni ne genera
altri cinque cromatici, così il ciclo epta-fonico accordale genera altri cinque
accordi ultra-eptafonici e cromatici, che sono la sua completa espansione
materiale. L'accostamento che noi facciamo di queste profonde parole al mondo
armonico non è arbitrario e fantastico, ma implicito nella natura stessa delle
cose. E di nuova purissima luce illumina il mondo armonico, e svela così nuovi
rapporti e nuove possibilità, che il mondo dei suoni ci appare essere un
sistema, come un universo di suoni, che nella generazione e nella vita ri-specchia
fedelmente le leggi cosmiche e le manifesta come vita sonora. Musica Messa in
Mib per cori virili a tre voci ed organo, Galeotus. Silfo: commento musicale
per orchestra al poemetto in prosa di Arturo Onofri. Le anime orfane: canto per
violoncello e pianoforte. Triodia seconda. L' arte nel mondo spirituale: tre
saggi come introduzione a una conoscenza spirituale-cosmica dell'arte
(Montanari, Faenza). Saggio sull'Armonia Sintetica. Doppia generazione delle
armonie. L'armonia come co-espressione Disegno storico sulla evoluzione della Sonata,
Il segreto di Boito. Gli orizzonti esoterici dell'arte. Beethoven e la Gioia
(in "I nostri quaderni. Esoterismo
e fascismo. Il movimento antroposofico italiano durante il regime fascista, in
Esoterismo e Fascismo. Un enigma esistenziale. Lamberto Pietro Gaetano
Caffarelli. Lamberto Caffarelli. Keywords: l’armonia come co-espressione,
armonia virile, coro virile. Boito, eptafornia, cromatismo, sistema
dodecamorfo, saggi filosofici, teoria dell’armonia, armonia ultra-eptafonica,
armonia cromatica, armonia dodecamorfica, coro virile, armonia virile, armonia
come co-espressione virile. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Caffarelli” – The
Swimming-Pool Library.
Caffi: Grice: “I like
Caffi; like me, he is a pragmatist; therefore it’s all about ‘homo faber,’
never ‘sapiens,’ the cooperation makes the ego – l’altro makes the io –
‘individuo e societa’ – he has also explored myth, and was friend with the
Riviera author Albert Camus!” -- Andrea Caffi (San Pietroburgo) filosofo. Intellettuale poliedrico e ribelle, fu sodale
di figure di primo piano del panorama del Novecento europeo, quali Albert
Camus, Carlo Rosselli e Nicola Chiaromonte. Nacque a San Pietroburgo, in una
famiglia italiana: il padre, Giovanni Caffi, era emigrato da Belluno in Russia,
dove lavorava come costumista ai Teatri Imperiali; la madre, Emilia Carlini, è
una figura di cui i biografi non sono riusciti a ricostruire con precisione le
origini, ma si ipotizza che fosse nata in Francia da emigrati italiani. Già da adolescente, liceale alla scuola
Internazionale di San Pietroburgo, Andrea Caffi si avvicinò alle idee
socialiste e al movimento operaio. In questo periodo giovanile affiancò agli
studi e al confronto dialettico l'esperienza diretta che gli fece conoscere da
vicino le condizioni di sfruttamento dei lavoratori e dei contadini nella
Russia zarista. Partecipò alla Rivoluzione russa del 1905, che esplose proprio
nella sua città, fu arrestato e condannato a tre anni di reclusione. Uscirà di
galera con un anno di anticipo, grazie all'intercessione delle autorità
consolari italiane, e prenderà la via dell'esilio in Germania. Trascorsi alcuni
anni a Berlino, dove svolse anche studi universitari in filosofia, si trasferì
a Firenze e poi a Parigi, in un contesto internazionale che di lì a poco
sarebbe stato segnato dall'esplosione della Prima guerra mondiale, vista da
Caffi come uno scontro fra potenze portatrici di idee progressiste e il
conservatorismo dell'area germanica. Dapprima volontario nell'esercito francese
e poi arruolato in quello italiano, rimase ferito due volte, la seconda proprio
sul fronte dolomitico bellunese, nella zona da cui proveniva suo padre, e
infine fu assegnato al servizio di comunicazione e propaganda. Dopo la guerra, mentre allacciava relazioni
nel mondo culturale italiano, decise di tornare in Russia dove collaborò con i
suoi vecchi compagni socialisti libertari dei quali condivideva anche la
condanna indirizzata ai metodi bolscevichi, ritenuti autoritari e violenti. In
seguito a questa attività politica critica nei riguardi della Rivoluzione
d'ottobre, Caffi fu arrestato: dopo le carceri zariste conobbe dunque quelle
leniniste. Uscito di prigione, rimase un altro periodo a Mosca, prima di
rientrare in Italia, nel 1923, dove collaborò con alcune riviste dell'area
socialista. Nel 1926 il degenerare della situazione politica, con l'imporsi
della dittatura fascista, costrinse Caffi a fuggire in Francia, a Versailles e
poi a Parigi dove si guadagnò umilmente da vivere prevalentemente lavorando
come traduttore e redattore per alcune case editrici. In questo periodo
intensificò i rapporti con l'antifascismo in esilio avvicinandosi in
particolare al gruppo di Giustizia e Libertà, con il quale peraltro entrò
rapidamente in conflitto contestandone la prassi politica. Caffi aveva via via
consolidato una visione marcatamente pacifista e nonviolenta, professando
un'idea di democrazia socialista e libertaria nella quale i mezzi non possono
contrastare con i fini (da qui la condanna dell'autoritarismo sovietico e del
fallimento sostanziale della democrazia occidentale). Nel 1940 si trasferì a
Tolosa dove fu tra gli animatori della resistenza antinazista, in stretto
collegamento con le comunità di emigrati e esiliati italiani. Nel 1948 tornò a Parigi, dove lavorò per le
edizioni Gallimard e fu come sempre una figura attiva nel dibattito politico e
intellettuale dell'epoca. Fu sepolto
presso il Cimitero del Père-Lachaise a Parigi.
Pensiero Il suo attivismo ne segnò l'intera esistenza da cosmopolita,
sotto forma di dialoghi conviviali, di lettere e articoli sulla stampa, di
rapporti epistolari. Si formò "non
tanto sulla lettura dei classici, quanto dal contatto diretto con i problemi
delle classi subalterne e dalla fascinazione giovanile esercitata dalle
tendenze nichiliste di cui era permeata una certa intelligencija russa. Risultò
inoltre fondamentale per la formazione del pensiero politico il sentimento di
“filia” verso il genere umano, e come su questo concetto di naturale empatia
che lega le esistenze umane Caffi puntasse per un definitivo superamento dello
Stato e delle sue logiche gerarchiche e di dominio". Nel suo intenso girovagare per l'Europa,
nella sua attenzione all'attualità sociale e politica e nel tempo dedicato alle
relazioni interpersonali risiede probabilmente la spiegazione della scarsa
produzione letteraria lasciata da Caffi, il cui pensiero è più facilmente
deducibile dalla mole di articoli in riviste e di corrispondenza con altri
intellettuali che non da grandi opere scritte in modo strutturato. Opere Critica della violenza, con prefazione
di Nicola Chiaromonte, Bompiani, Milano, 1966 (nuova edizione con prefazione di
Nicola Chiaromonte e postfazione di Alberto Castelli, Roma, Castelvecchi, ).
Critica della violenza, con prefazione di Nicola Chiaromonte, e/o, Roma, 1995
Appunti su Mazzini, in A. Castelli , L'Unità d'Italia. Pro e contro il
Risorgimento, edizioni e/o, Roma, 1997 (seconda edizione Roma, e/o, ) Note Nicola Del Corno, Il socievole eremita,
Mondoperaio, 10/: "aveva iniziato a scrivere di politica su riviste
antifasciste, e più precisamente sul Quarto Stato di Carlo Rosselli e di Pietro
Nenni, e su Volontà di Roberto Marvasi e Vincenzo Torraca. Su questa rivista
pubblicò le famose Cronache di dieci giornate a proposito dell'assassinio di
Matteotti". Nicola Del Corno, Il
socievole eremita, Mondoperaio, 10/47.
Gino Bianco, Scritti politici di Andrea Caffi, Firenze, La Nuova Italia,
1970 Gino Bianco, Un socialista "irregolare": Andrea Caffi
intellettuale e politico d'avanguardia, Cosenza, Edistampa Lerici, 1977. 88-87280-18-5 Lamberto Borghi, Società e
nonviolenza nel pensiero di Andrea Caffi, in «Linea d'ombra», n. 93, 1994
Giampiero Landi , Andrea Caffi: un socialista libertario : atti del convegno di
Bologna, 7 novembre 1993 / G. Armani ... [et al.] ; introduzione di Gino
Bianco, Pisa, BFS, 1996. Alberto Castelli, Andrea Caffi e la rivoluzione delle
coscienze, in Eretici e dissidenti. Nuovi protagonisti del XIX e XX secolo tra
politica e cultura, G. Angelini e A. Colombo, Milano, Franco Angeli, 2006.
Alberto Castelli, Socievolezza e amicizia nel pensiero di Andrea Caffi, in De
amicitia. Scritti dedicati a Arturo Colombo, G. Angelini e M. Tesoro, Milano,
Franco Angeli, 2007, 172–181. Marco
Bresciani, La rivoluzione perduta : Andrea Caffi nell'Europa del Novecento,
Bologna, Il Mulino, 2009. Alberto Castelli, Andrea Caffi. Socialismo e critica
della violenza, in L'altro Novecento. Comunismo eretico e pensiero critico,
P.P. Poggio, Milano, Jaca Book, ,
393–408. Alberto Castelli , H. Arendt, A. CaffiGoodman, D. Macdonald,
"politics" e il nuovo socialismo. Per una critica radicale del
marxismo, Genova-Milano, Marietti 1820, . Marco Bresciani ,Cosa sperare? Il
carteggio tra Andrea Caffi e Nicola Chiaromonte: un dialogo sulla rivoluzione
(1932-1955), Napoli, Edizioni Scientifiche Italiane, . Andrea Caffi sezione biografica nel sito
della rivista Una città. Fondo Andrea Caffi, Biblioteca Gino Bianco Andrea
Caffi, Quaderni di appunti digitalizzati dalla Biblioteca Gino Bianco. Filosofia
Politica Politica Filosofo del XX
secoloPolitici italiani del XX secoloGiornalisti italiani Professore1887 1955
1º maggio 22 luglio San Pietroburgo ParigiAntifascisti italiani
Caffo (Catania).
Filosofo. Grice: “I love Caffo; he has philosophised on most things *I* did! My
favourite has to be his ‘bestiary’: “A is for ‘Animal’” – and that’s all the
bestiary we need! He has also explored ‘altruism,’ and is in general concerned
with a conceptual analysis of my basic key expressions: ‘communicazione’
(‘l’origine della communicazione umana’), ‘logica e linguaggio’ (one of the
five questions of philosophy, for him), etc. – He has dialogued with
syntacticians, as I did, when I met Chomsky!” -- Grice: “Caffo is a Griceian in the sense
that he considers, like I do, there is a continuum between non-human animal and
human animal – indeed, he is so into this, that he calls his ism ‘animalism,’
which I suppose is o-kay; perhaps we would differ on the implicatura of the
term: which seems to be that ‘umano’ is JUST ‘animale’ -- Urmson and Hare loved to play witht his:
“There is an animal in the backyard.” “I don’t see it.” “You won’t – it’s a
bacteria.” “There is an animal in the backyard.” “I don’t see it.” “It’s Aunt Lucy.””
Si è laureato in filosofia alla Università degli Studi di Milano e ha
conseguito il dottorato, sempre in Filosofia, presso l’Università degli Studi
di Torino dove, sotto la guida di Maurizio Ferraris, ha poi anche lavorato al
Laboratorio di Ontologia diretto da Tiziana Andina. È noto soprattutto per le
sue teoria sugli Animal Studies, il postumano contemporaneo, e l’antispecismo
(“debole” nella sua versione), per cui è stato anche criticato da alcuni media.
Ne La vita di ogni giorno (edito da Einaudi nel ) si è invece occupato di
filosofia in senso più ampio e divulgativo proponendo una "alternativa
filosofia". In Fragile umanità. Il postumano contemporaneo (Einaudi, ),
"si interroga su quale possa essere il nuovo paradigma di vita destinato a
sostituire l'Homo Sapiens". Dal
insegna Ontologia presso la Facoltà di Architettura del Politecnico di
Torino; insegna anche alla Nuova Accademia di Belle Arti di Milano, alla Scuola
Holden e al Made Program della Accademia di Belle Arti Rosario Gagliardi a
Siracusa. È collaboratore de La Lettura, scrive saltuariamente anche sulle
pagine culturali de La Sicilia, L'Espresso, il manifesto e il Corriere della
Sera. Ha un blog su The Huffington Post. Dirige la rivista Animot: l’altra
filosofia ed è opinionista di varie trasmissioni televisive, come Tagadà o
Porta a Porta. Per le sue posizioni
antispeciste, interviene spesso su reti televisive e radiofoniche italiane e
straniere, oltre che in festival culturali. La sua teoria dell'antispecismo
debole è dibattuta nella stampa specializzata. Ha pubblicato le sue ricerche su
riviste filosofiche quali The Monist, Journal of Animal Ethics, Domus, Rivista
di Estetica. È stato definito da Maurizio Ferraris «il più promettente,
versatile e originale tra i giovani filosofi italiani». A Milano ha co-fondato
il caffè letterario Walden. Nel è
entrato a far parte, appoggiandone il progetto, nell'Advisory Panel italiano di
Diem25. Nel febbraio , conduce assieme a Margherita D'Amico un programma radiofonico
su Rai Radio 3, intitolato "L'umanità e altri animali". Ha
partecipato come speaker alla edizione
del FestivalFilosofia di Modena con una lectio sull'antropocentrismo e
le "persone non umane". È co-curatore del Public Program della Triennale di Milano. Altre opere: “Soltanto per loro, Roma, Aracne);
“Azione e natura umana” Rimini, Fara); “La possibilità di cambiare,
Milano-Udine, Mimesis); “Flatus Vocis, Novalogos, Aprilia); “Adesso l'animalità,
Perugia, Graphe); “Il maiale non fa la rivoluzione, Casale Monferrato, Sonda);
“Margini dell’umanità, illustrazioni di Tiziana Pers, Milano-Udine, Mimesis); “Il
bosco interiore, Casale Monferrato, Sonda); “Del destino umano. Nietzsche e i
quattro errori dell'umanità” Prato, Piano B); “La vita di ogni giorno, Torino,
Einaudi); “Fragile Umanità. Il postumano contemporaneo, Torino, Einaudi); "28
anni. O della filosofia giovanile", in H. D. Thoreau, La Disobbedienza
Civile, Einaudi, Torino); Vegan. Un manifesto filosofico, Torino, Einaudi); “Il
cane e il filosofo. Lezioni di vita dal mondo animale, Milano, Mondadori); Dopo
il COVID 19. Punti per una discussione, Milano, Nottetempo); Quattro Capanne. O
della semplicità, Milano, Nottetempo); Un'arte per l'altro. L'animale nella
filosofia e nell'arte, Firenze, goWare, Edizione cartacea: Graphe, Perugia); “Radicalmente
liberi: A partire da Marco Pannella, Milano-Udine, Mimesis); “Così parlò il
postumano, a cura di. E. Adorni, Aprilia, Novalogos);“A come Animale, Milano,
Bompiani);“Manifesto per gli animali, Roma-Bari, Laterza);“Costruire Futuri.
Migrazioni, città, immaginazioni, Milano, Bompiani);“A partire da Tiziano
Terzani, con prefazione di Angela Terzani, Pordenone, Safarà);“Intromettersi,
Elèuthera, Milano.Antispecismo. Specismo.Leonardo Caffo. Keywords:
disobbedienza, “Homo sapiens sapiens”, homo, uomo, umano, humanus, Anthropos,
aner, maschio, vir, virilita. Specismo, anti-specismo, sub-specismo, homo
sapiens sapiens. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Caffo” – The Swimming-Pool
Library.
Calboli Grice: “I like
Calboli – he philosophised on much the same subjects I did – colour words
(‘that tie seems/is light blue’) – the philosophy of perception, and parabola,
i.e. expression. If I use ‘utterance’ broadly so does Calboli with his
‘parabola.’ One big difference is that he is a nobleman, who owned a castle
that he ceded to Firenze – I did not!” Altre opere: “Exercitatio philosophica”
(Romae, Giovanni Zempel). Marchese. De Calboli. Paulucci. Paolucci. Francesco
Giuseppe Paulucci di Calboli. Francesco Paulucci di Calboli. Keywords: de
parabola, parabola, parola, parlare, hyperbola, cyclo, ellipsis. exercitatio
philosophica. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Calboli” – The Swimming-Pool
Library.
Calderoni (Ferrara).
Filosofo. Grice:”Calderoni knew everything – he corresponded with Lady Viola,
as I didn’t – and he pleased the lady, because the lady knew that Calderoni was
using all the right words – none of the heathen ‘mean,’ but all about ‘segno’
and ‘segnare’ and ‘intenso,’ – It is drawing from the Calderoni tradition that
I arrive at the meaning-as-intention paradigm I’m identified with! And note
that sous-entendue is Millian for implicatura!” -- Grice: “Calderoni is a
genius; he is, like me, a verificationist – I mean, read my ‘Negation’: the two
examples I give relate to sense data: “I’m not hearing a noise,’ and ‘That is
not red.’ Calderoni tries the SAME! He founded a verificationist (or
‘pragmatist’ club at Firenze), and he corresponded with Peirce when I only
decades later, tutored my tutees on
him!” -- Grice: “Calderoni is serious
about truth-conditivions having to be understaood as ‘assertability’ conditions
– and these assertability conditions providing much of the ‘sense;’ admittedly,
he uses ‘sense’ more loosely than I do – but on the good side, he uses
‘nonsense’ in a tigher way than I do!” Teorico del diritto italiano
(pragmatismo analitico italiano). Studia a Firenze e si laurea a Pisa,
con “I postulati della scienza positiva ed il diritto penale”. Collabora alle
riviste Il Regno e Leonardo, su cui scrive una serie di saggi, in autonomia o
in collaborazione col maestro Vailati. Presenta comunicazioni in diversi
Congressi internazionali: Monaco, Parigi,
e Ginevra. Mantiene contatti e scambi con Halévy, Boutroux, Russell,
Couturat, Brentano, Ferrari, Pikler, Mosca, Pareto, Croce, Juvalta, Peirce e
molti altri. Il saggio “Disarmonie economiche e disarmonie morali”.
Successivamente ottiene una libera docenza a Bologna, dove tiene un corso sul pragmatismo dal titolo “L’assiologia,
ossia, la Teoria Generale dei valori”. Scrive in collaborazione con Vailati “Il
Pragmatismo” raccolta di tre articoli introdotti nella Rivista di Psicologia
applicata (“Le origini e l'idea fondamentale del Pragmatismo”; “Il Pragmatismo
ed i vari modi di non dir niente” – “L'arbitrario nel funzionamento della vita
psichica”. Trascorsa l'estate a Rimini a curare i sintomi d'una bruttissima
depressione, ritorna a Firenze, dove inizia nuovamente il corso universitario
su Teoria Generale dei valori all'Istituto di Studi Superiori, senza riuscire a
terminarlo, dal momento che, a causa di un aggravamento repentino
dell'esaurimento mentale, abbandona la docenza. Muore in una casa di salute ad
Imola. Mette sotto analisi e in correlazione senso comune e scienza attraverso
lo strumento meta-discorsivo della filosofia, intendendo costruire conoscenza e
scienza coi mattoni della teoria della mente, e usando come riferimenti
culturali analisi brentaniana di stati mentali e teoria dinamico-funzionale della
mente di James e di Pikler. Saggi di riferimento sono due: è con “La Previsione
nella teoria della conoscenza” che intende analizzare condizioni di verità e
condizioni di validità della conoscenza, sia discernendo enunciazioni sensate
da non-sensi sia indicando un metodo di verificazione, nell'istanza
verificazionista di illustrare a fondo i meccanismi della conoscenza
(verificazione e verità), oltre all'obiettivocome accade anche nel Peirce di
avvicinare teoria della conoscenza e semantica dei discorsi (verità e senso);
ed è col successivo saggio, “L'arbitrario nel funzionamento della vita
psichica” che, accettata l'eredità vailatiana, intende mostrare l'esistenza di
una stretta connessione tra attività conoscitive dell'uomo comune ed attività
conoscitive dello scienziato, accostando tale saggio teoria della mente e teoria
della scienza. La lettura sinottica dei due testi conduce a riconoscere la
tendenza a costruire una teoria dell’animo caratterizzata da riferimenti
costanti alla teoria della conoscenza e alla teoria della scienza.
Precorrendo semiotica moderna e verificazionismo schlickiano, costuisulla scia
di una certa tradizione continentale e americana indicata dal maestro Vailati-
riconosce nei discorsi umani un trait d'union irresistibile tra senso e verità,
e ri-definisce la norma di Peirce come norma di senso e norma di verificazione
[articoli di riferimento sono due: col breve Il senso dei non sensi, intende esaminare cosa sia senso di una
enunciazione e se esista un unico criterio idoneo a differenziare enunciazioni
sensate da non-sensi o a costruire un concreto metodo di verificazione, unendo
all'istanza semantica di attribuire un senso ai vari modelli di mezzo
comunicativo inter-individuale (intersoggetivo) il sincero desiderio analitico
di rinvenire rimedi sicuri contro l'indeterminatezza naturale di termini,
enunciazioni e discorsi e la conversazione umana, ed essendo cassa di risonanza
all'obiezione contestualistica vailatiana contro l'atomismo semiotico
dominante. Nel successivo saggio Il Pragmatismo e i vari modi di non dir niente
totalmente debitore alla prolusione vailatiana al corso di Storia della
meccanica “Alcune osservazioni sulle questioni di parole nella storia della
scienza e della cultura”, mostra di essere abile concretizzatore dell'eredità
vailatiana tentando di mettere in stretta combinazione intuizione dell'artificialità
della conversazione umana e nozione di analisi semantica come rimedio all'indeterminatezza
dei mezzi di comunicazione. La lettura sinottica dei due saggi conduce a
riconoscere in Calderoni tendenze a costruire una teoria della conversazione
umana caratterizzata da riferimenti a convenzionalismo e contestualismo, a
rifiutare derive essenzialistiche nell'uso di termini ed enunciazioni e a
sottolineare la valenza farmaceutica o terapeutica dell'analisi
semantica. Nella posizione giusfilosofica, l'etica, nella sua dimensione
totale, è tematica centrale nella sua filosofia, introducendo costui una
modalità rivoluzionaria di considerare tale materia; In lui e in altri autori
d'ambiente simile come Juvalta e Limentanila tradizionale distinzione tra etica
normativa o prescrittiva ed etica descrittiva o meta-etica è considerata
insufficiente. Si mostra sostenitore di un orientamento innovativo in merito al
discorso sullo statuto dell'etica. Se l'etica normativa o materiale domina l'intero
corso della storia dell'etica umana, il riconoscimento della valenza
descrittiva o metaetica o formale dell'etica è ricorrenza teoretica dell'intero
ottocento, avendo effetto sulla cultura ottocentesca la tendenza rinascimentale
a considerare l'etica come una scienza o un calcolo more geometrico.
L'Ottocento concretizza antecedenti tendenze ad estendere all'ambito dell'etica
i metodi delle scienze naturali e delle scienze sociali. Questa intuizione e il
riconoscimento della centralità dell'analisi lo conducono ad introdurre e
sostenere un nuovo modello di statuto dell'etica: etica è una scienza
costituita dai tre rami della meta-etica, dell'etica descrittiva e dell'etica
normativa. Più che al discorso meta-etico, si orienta verso l'etica descrittiva
e normative. In merito alla meta-etica non esiste un discorso diretto dei
nostri due autori, laddove invece etica descrittiva e etica normativa sono
esaminate coàn riferimenti diretti ed attraverso articoli mirati. Saggi a cui
si rinviasenza tener conto della tesi di laurea I Postulati della Scienza
Positiva ed il Diritto Penale dove è comunicata una visione immatura e non
ancora coerente dell'etica- sono: con Du role de l'évidence en morale, del Calderoni
introduce una coerente critica dell'etica normativa tradizionale mettendo sotto
esame utilitarismo e kantismo etici, e con il saggio successivo “De l'utilité
“marginale” dans les questions d'etìque, introduce un tentativo di indicare
un'etica descrittiva che si serva dello strumentario dell'economia; tali
tentativi si concretizzano nel saggio “Disarmonie economiche e disarmonie
morali” contenente estesi accenni a tutti i rami della nuova scienza e mirando
ad estendere in maniera definitiva all'etica lo strumentario della recente
scienza economica;. In “L'imperativo categorico” c'è la reazione al neokantismo
etico e ad un saggio di Croce in cui si recensiva, con molte riserve,
Disarmonie; con i brevi La filosofia dei valori ed Il filosofo di fronte alla
vita morale, ci si limita a riassumere tematiche e discussioni antecedenti,
introducendo chiarimenti ed attuando delucidazioni. La lettura sinottica dei
testi di Calderoni e Vailati conduce ad indicare l'esistenza di tre aree
tematiche essenziali: un discorso sulle funzioni e sullo statuto dell'etica
(meta-teoria etica); un dibattito sul
senso di termini, enunciazioni e discorsi morali e; una discussione su
funzionamento effettivo ed ideale di un sistema morale (etica descrittiva e
normativa). Ssi chiede cosa sia l'etica, che senso abbiano i suoi discorsi e
che modello di normatività essa abbia, e si domanda come descrivere in maniera
esauriente i cosiddetti mercati etici o come massimizzare l'incidenza dello
scienziato della morale nella modificazione delle scelte sociali. Più che
Vailati, è lui ad estrinsecare l'«atteggiamento» giuridico del Pragmatismo
italiano, nella sua riflessione ius-criminalistica sulle nozioni di volizione,
libertà e responsabilità. La discussione in merito alle relazioni tra volizione
e diritto è fervente all'interno della cultura italiana dell'Ottocento. Secondo
Scuola Classica del diritto criminale, volizione umana è base del momento
d'attribuzione della sanzione, in connessione al libero arbitrio. Secondo la Scuola
Positiva del diritto criminale è necessario sconnettere tale nozione dal
concetto di libero arbitrio, non esistendo azioni incausate (scevre da co-azione)
e cadendo volizione insieme a libero arbitrio. Affronta il dilemma della
volizione (distinzione tra atto volontario e involontario) all'interno del suo
cammino di chiarimento e ridiscussione dei termini di discorso ordinario e
discorsi tecnici, stimolato da alcune antecedenti intuizioni di Vailati; e
analizza tale dilemma in due diversi momenti della vita, in I Postulati della
Scienza Positiva ed il Diritto Penale, e sia nel saggio leonardiano Credenza e
volontà. Intorno alla distinzione fra atti volontari ed involontari, sia in un
successivo contributo su altra rivista La volontarietà degli atti e la sua
importanza sociale. Il saggio introduce un'analisi culturale ricchissima di
riferimenti al diritto e immersa nello scenario storico del conflitto
ottocentesco tra determinismi ed indeterminismi. Il dibattito tra scuola
classica italiana (classici) e Positivisti sulle condizioni teoretiche del
diritto criminale evidenzia il suo tentativo conciliazionista di mediare tra
due diversi modi di intendere libertà, sanzione e metodo scientifico,
ricorrendo ad un uso attento della ri-definizione tanto caro a Vailati e
all'intera analitica novecentesca. Pescando dalla metodica analitica lo
strumento della ri-definizionemutuato dal maestro Vailati e riassunto con
estrema abilità nella recensione al volume I presupposti filosofici della
nazione del diritto di Del Vecchio -, avvia un tentativo di «conciliazione» tra
scuola classica e positivisti, in cui, la riflessione sul libero arbitrio e il
diritto di punire costituisce la premessa per affrontare con un chiaro apparato
concettuale l'ulteriore questione dei metodi di studio del diritto penale, attraverso
un'esaustiva ridiscussione dei binomi libertà/ causazione (momento di
attribuzione del delitto), tutela/ difesa (momento di esecuzione della
sanzione) e metodo astratto/ concreto (momento di determinazione del delitto).
Rconosce due sono i punti teorici fondamentali nei quali la scuola positiva si
pone come avversaria alla classica. L'uno è rappresentato dalla questione del
libero arbitrio, l'esistenza del quale la scuola classica postula come
fondamento della imputabilità, mentre è dall'altra scuola negata. L'altro punto
è la gius-tificazione del diritto di punire, che l'una pone nella giustizia,
l'altra nell'utilità, nella necessità in cui si trova la società di difendersi
dai suoi nemici. Per misurare la nozione di responsabilità introdotta
nell'orizzonte culturale italiano d'inizio secolo scorso da lui è necessario
muoversi tra i sue due contribute scarsamente esaminati dalla dottrina moderna
(I Postulati della Scienza Positiva ed il Diritto Penale e Forme e criteri di
responsabilità, senza trascurare come tale concetto mai si distacchi dalla
distinzione vailatiana tra atto volontario e atto involontario o dal binomio
libertà/causazione, tanto cari al dibattito ottocentesco tra Positivisti e
scuola classica italiana del diritto criminale. Gli accenni vailatiani e
calderoniani ai temi della volizione, causazione, libertà confluiscono alla
luce di suo attento ed autonomo esame in
un'assai moderna definizione del concetto di responsabilità, in cui il negatore
del libero arbitrio che non sia vittima di equivoci sul valore di tal negazione,
sarà portato invece a vedere nella libertà e responsabilità, qualità esistenti
nell'uomo, ma analoghe alle altre, atte cioè ad essere studiate nella loro
genesi e nella loro evoluzione, suscettibili di gradazioni infinite, e
subordinate alla presenza di certe condizioni e concomitanti, a concepire in
altri termini la responsabilità piuttosto dinamicamente ed evoluzionisticamente,
che staticamente. Pur se tale concetto sottenda contaminazioni etiche
d'inaudita modernità e benché in Forme e criteri di responsabilità sia
delineata l'idea dell'esistenza di un confine sottile tra morale e diritto, nascendo
come teorico del diritto- si mantiene saldo nel declinare come il termine
“responsabilità” si usi all'interno dell'universo di diritto criminale e
diritto civile; nella trattazione calderoniana «responsabilità» si immettecome
in Hegel/Weber nel contesto della vita statale o sociale e si smarcacome nel
«marxismo occidentale» moderno e in Lévinasdai risvolti individualistici
dell'etica antica. Calderoninell'incipit di Forme e criteri di responsabilità-
scrive: Pochi termini trovano, in ogni campo della vita sociale, così
larga applicazione come il termine responsabilità. L'andar soggetto a
responsabilità è la sorte, spiacevole o piacevole, di chiunque vive nella
compagnia dei propri simili e si trovi in una data compagnia di dati suoi
simili. Nulla potrebbe meglio servire a distinguere l'uomo vivente in società
da un ipotetico uomo vivente in stato di natura” che l'essere il primo avvolto
in una fitta rete di responsabilità. Responsabilità se ne trovano dovunque gli
uomini vengano in urto o in conflitto fra di loro. La riflessione calderoniana
incentrata sulla strada della critica sia nei confronti del nazionalismo
corradiniano sia nei confronti del socialismo rivoluzionario si innesta su un
contesto storico e culturale come l'Italia di Giolitti d'inizio Novecento caratterizzato
dalla intensa dialettica civile tra nazionalismi e socialismi, e, all'interno
di essa, tra visioni moderate (nazionalismo liberale e socialismo riformista) e
concezioni estreme (nazionalismo estremo e socialismo rivoluzionario). Gli auoi
interventi di pubblicati sulla rivista di Corradini scrive M. Toraldo di
Francia- possono distinguersi dal punto di vista dei contenuti e cronologicamente
in due gruppi. Del primo fanno parte gli articoli polemici nei confronti del
nazionalismo propagandato dalla rivista, nel secondo invece si collocano gli
ultimi due scritti, di impronta nettamente “anti-socialista”. La via
dell'analisi sul nazionalismo moderato (liberale e liberista) sondata nelle
recensioni vailatiane a Pareto, Dumont, Trivero, Tombesi, Pierson, Einaudi, Rignano
e Landryè battuta da lui in maniera minuziosa alla luce dei due saggi “Nazionalismo
antiprotezionista? e Nazionalismo borghese e protezionista” nella direzione
d'una estesa accusa al nazionalismo di Corradinia. Moderati dall'interesse
vailatiano verso il socialismo riformista, internazionalista, e non
materialista di darwinismo sociale kiddiano e anti-materialismo effertziano, I
suoi moniti critici nei confronti del socialismo rivoluzionario si estrinsecano
invece con consueta chiarezza nei due contribute, “La questione degli scioperi
ferroviari” “e La necessità del capitale”. Dalle colonne della rivista
corradiniana Il Regno, isulla scia del moderatismo del maestro Vailatitenta di
maturare una concezione intermedia tra estremismi di destra e di sinistra,
idonea a sacrificare valori e ideali della borghesia italiana alla tutela del
bene comune dell'intera nazione e stato italiano, in nome della necessaria
vitalità di un'industria e di un'economia in inarrestabile ascesa internazionale;
a dettacontra Prezzolini- si deve sacrificare il “bene comune” dei ceti sociali
abbienti sull'altare del bene nazionale: Per me personalmente, che mi
sento anzitutto italiano e poi borghese, mi auguro che l'Italia sappia
sbarazzarsi di tutti gli elementi dannosi ed infecondi che la dissanguano e la
opprimono. Dovesse anche, in questo processo di eliminazione, andar sacrificata
buona parte della borghesia attuale, per essere sostituita (attraverso il
meccanismo democratico) da elementi più vitali e più utili che sono veramente
gli interessi della Patria. Scritti, Firenze, La Voce. voll. I e II M. Toraldo di Francia,
Pragmatismo e disarmonie sociali. Scritti sul Pragmatismo (Roma) Pragmatismo
analitico. Dizionario biografico degli italiani. Mario Calderoni. Keywords:
fascismo, politica italiana, stato italiano, comunita, bene comune. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Calderoni” – The Swimming-Pool Library.
Caloprese: (Scalea). Filosofo.
Grice: “Strictly, Caloprese taught Metastasio to be a Cartesian – I know
because I relied on him for my ‘Descartes on clear and distinct perception.’” “I
love Caloprese; he brings philosophy to Arcadee – The keyword is ARCADIA – or
GLI ARCADI, if you must – Caloprese tutored Metastasio – Arcadia is like Oxford
– et in Arcadia ego – or Cambridge – the other place – it’s a bit of a utopia –
of course, Arcadia as a REAL place is in the Pelopponesus, as any Lit. Hum.
Oxon. schoolboy knows! – But Caloprese brings it to civilisation, i.e. to the
Roman-Italian tradition! Figlio di Carlo e da Lucrezia Gravina, che si
sposarono a Roggiano, cade così la leggenda che fosse nato quando i suoi
genitori ancora non si conoscevano. Da onestissimi parenti, di condizione
cittadina, nella terra di Scalea, posta nel paese dei Bruzii, trasse i suoi
natali. Celebre pel suo ingegno, e per l'universale sua letteratura. Visse molto
tempo in Napoli, e in Roma; finalmente tornato alla patria vi morì. I suoi
genitori si resero presto conto dell'intelligenza del loro figliolo e lo
avviarono a studiare a Napoli sotto la guida di Porcella Si laurea successivamente nel campo a lui più
congeniale della medicina. Rimase sempre in rapporto da Scalea, dove si era
ritirato, con i centri intellettuali di Napoli e Roma dove risiedeva suo cugino
e dove lo stesso Caloprese soggiorna. A Scalea fondò una scuola che ebbe una certa rinomanza e partecipò
all'attività culturale dei Medinaceli traendone ispirazione per i suoi
interessi antiautoritari e antidogmatici scientifici e filosofici che lo fecero
schierare dalla parte di coloro che subordinavano l'indagine naturalistica al
metodo razionale di tipo cartesiano.
Vico, Metastasio , Giannone lo qualificano come gran renatista ma la sua reale posizione filosofica è
piuttosto da rintracciare in chi era a lui più vicino: il suo discepolo Spinelli
che racconta come Caloprese, tornato da Napoli a Scalea visse dei proventi di
alcune sue proprietà praticando la medicina solo per i suoi amici e i poveri e
che descrive la scuola di Caloprese come fondata sullo studio letterario e
scientifico e l'esercizio fisico nella convinzione del rapporto tra corpo ed
animo. Alla lettura dei testi di Cartesio si associava quella di Lucrezio e
Bacone secondo l'ideale teorico di una sintesi di sperimentalismo e atomismo,
razionalismo e mentalismo. Altre opere: “Dell'origine degli imperi. Un'etica
per la politica”. Uomini illustri delle Calabrie”. Meravigliosa vivezza
d'ingegno ed acume d'intendimento comparvero in lui sin dai più teneri anni, e
gran diletto di apprendere; per cui gli avveduti genitori, solleciti di
coltivare in lui si belle doti, apparati nella patria i primi rudimenti delle
lettere lo inviarono di buon'ora in Napoli per imprendervi l'usato corso degli
studii. Ebbe da prima a maestro delle lettere umane Porcella insigne filosofo a
quel tempo, e non ignobil poeta. Sotto la costui disciplina molto si
approfittò, congiungendo alla fertilità d'ingegno fervente non interrotta
applicazione; di modo che egli fece la soddisfazione del Maestro e dei suoi
genitori, e l'emulazione dei compagni. Nella sua patria intanto per qualche
tempo era egli stato, dove date avea le prime letterarie istituzioni al celebratissimo
suo cugino per madre, Gravina, .ed ebbe il vanto d'istruire nelle materie
filosofiche, in cui era versatissimo, il gran Metastasio, che seco avea per ciò
condotto alla sua patria, come attesta il Metastasio medesimo in una sua lettera
scritta da Vienna. Godeva gran fama come uno dei maggiori cartesiani italiani
('gran renatista' lo dissero, fra gli altri, il Vico e il Giannone). Teorico e
critico della letteratura. Calopresiane. La civil società e il viver civile:
una lettura sociologica delle Lezioni dell'Origine degli Imperij di in «Rivista
di Studi Politici», n. 4, Roma, Editrice Apes, .Dizionario biografico degli italiani.
Pn di Fabri^o Lomonaco 1 Introduzione Scalea il paese
del Caloprese 1; La vita del Caloprese 11; L'estetica e la poetica 15; II
pensiero filosofico, politico e "civile" 22; Caloprese educatore 33.
37 Bibliografia Edizioni delle opere di Gregorio Caloprese 37; Studi generali
sul periodo e sull'ambiente calopresiani 38; Studi sul Caloprese 45; Articoli
brevi sul Caloprese 47; Opere in cui viene trattato il Caloprese 47; Recensioni
sulle opere e sugli studi del Caloprese 52. “Questa è tutta l'idea colla quale
questi maestri della civil prudenza si sono ingegnati di far altrui concepire
la natura del uomo; dopo la quale, non accorgendosi di haver buttato a terra
tutti gli fondamenti della pace e della concordia, e che, se i loro
insegnamenti fossero veri, i pericoli sarebbon in[e]vitabili, tutto il loro
studio non si raggira in altro che in dare precetti di sicurtà, come se gl'accidenti
humani stessero tutti sottoposti a i loro consigli.” Chi è Gregorio Caloprese?
Un altro Carneade, meritevole di interesse speciale per quegli studiosi,
accreditati e no, in cerca del minore, soddisfati o illusi, a seconda dei casi,
del nuovo per il nuovo nel vasto campo della ricerca storico-filosofica? Questo
lavoro di Alfonso Mirto, vivace studioso della cultura italiana tra Seicento e
Settecento, esperto delle relazioni epistolari tra librai-stampatori europei
(dai Borde agli Arnaud, dai Blaeu agli Janson, dagli Huguetan agli Anisson e
agli Associati lionesi) ed eruditi italiani (da Magliabechi a Cassiano Dal
Pozzo, da Carlo Roberto Dati a Leopoldo e Cosimo III de’ Medici) smentisce un
fortunato stereotipo, offrendo agli studiosi questa Bibliografia del filosofo
calabrese, articolata in sei dense sezioni (scritti di e su Caloprese, opere
sul periodo e l’ambiente. Gregorio Calopreso. Gregorio Caropreso.
Gregorio Caroprese. Gregorio Caloprese. Keywords: naturalism di Lucrezio,
renatismo, cartesianismo, impero romano, vita civile, Vico, Caloprese e Vico,
Croce e Caloprese, animo, corpo ed animo, renatismo, Ariosto, Orlando
innamorato, Orlando furioso, passione, filosofia, Arisosto tra i filosofi, il
nuovo Carneade. Refs.: Speranza, “Grice e Caloprese” – The Swimming-Pool
Library.
Caluso: (Torino).
Filosofo. Valperga: essential italain philosopher. Grice: “Noble Italians love
a long surname, so this is Valperge-Di-Caluso,” and so Ryle had in under the
“C””. Tommaso Valperga di Caluso. Discendente
dai Valperga, nobile famiglia piemontese, nei primi anni della giovinezza si
sentì attratto dalla carriera delle armi. A Malta, ospite del governatore
dell'isola, si addestra alla vita marinara imparando le dottrine nautiche e fu capitano
sulle galee del re di Sardegna. Entrato poi a Napoli nella congregazione dei
padri filippini fu professore di teologia.
Tornato a Torino studia fisica e matematica sotto la guida del Beccaria,
con Lagrange, Saluzzo e Cigna. Frequentatore delle riunioni culturali
sampaoline nelle sale della casa di Gaetano Emanuele a di San Paolo ritrova
l'Alfieri, che aveva conosciuto a Lisbona. Scopre in lui il futuro poeta e tra
loro nacque una profonda amicizia.
Eccelse negli studi filosofici e apprese l'inglese, il francese, lo
spagnolo e l'arabo e conobbe con sicurezza il latino, il greco, il copto e
l'ebraico. Insegna a Torino. Fu direttore dell'osservatorio astronomico di
palazzo Madama, incarico che cede al Vassalli Eandi. Membro della Massoneria. "Le veglie di
Torino, Joseph de Maistre", in: Storia d'Italia, Annali 25, Esoterismo,
Gian Mario Cazzaniga, Einaudi, Torino. Fratello del viceré
di Sardegna. Altre opere: “Literaturae Copticae rudimentum” Parmae, Ex
regio typographaeo); “La Cantica ed il Salmo 18. secondo il testo ebreo
tradotti in versi” (Parma, tipi bodoniani); “Prime lezioni di gramatica
Ebraica” (Torino, Stamperia della corte d'Appello, 1805. 27 giugno . Tommaso Valperga di Caluso, Thomae Valpergae
inter Arcades Euphorbi Melesigenii latina carmina cum specimine graecorum,
Augustae Taurinorum, in typographaeo supremae curiae appellationis; Principes
de philosophie pour des initiés aux mathématiques, Turin, Bianco. Dizionario
biografico degli italiani, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Renzo Rossotti,
Le strade di Torino. L'‘Orlando Innamorato' in «Giornale storico della
letteratura italiana», Milena Contini, La felicità del savio. Ricerche su
Tommaso Valperga di Caluso, Alessandria, Edizioni dell'Orso. Traduttore in
piemontese dell'incipit dell'Iliade, in «Studi Piemontesi», Milena Contini, Le
riflessioni di Tommaso Valperga di Caluso sulla lingua italiana, in La
letteratura degli italiani. Centri e periferie, Atti del Congresso Adi,
Pugnochiuso D. Cofano e S. Valerio, Foggia, Edizione del Rosone. Ugolini mors.
Traduzioni latine di Inferno XXXIII, in «Dante. Rivista internazionale di studi
su Dante Alighieri», Poetica teatrale:
traduzioni ed esperimenti, in La letteratura degli italiani II. Rotte, confini,
passaggi, Atti del Congresso Adi, Genova A. Beniscelli, Q. Marini, L. Surdich,
DIRAS, Università degli Studi di Genova. Il corpo martoriato. L'interesse di
Caluso per quattro atroci fatti di sangue, in Metamorfosi dei lumi 7: il corpo,
l'ombra, l'eco, Clara Leri, Torino, aAccademia university press, Versione latina di Inferno XXXIII, in «Lo Stracciafoglio».
Plagio dal Villebrune apposto al Petrarca: un'appassionata confutazione di
“meschine, arroganti e scortesi” calunnie sull’Africa, in «Sinestesie», Un
maestro da ricordare, in «Rivista di Storia dell'Torino.” Principi
di Filosofia per gl' Iniziati nelle matematiche di Tommaso Valperga-Caluso
volgarizzati dal Professore Pietro Conte con Annotazioni dell 'Abate Antonio
Rosmini-Serbati (Turin, 1840). See also M. Cerruti's La Ragione Felice e altri
miti del Settecento (Florence, 1973).Caluso: motivi
prerosminiani del sentimento
fondamentale corporeo. demiurgo
piemontese. L’interesse del Caluso per l’omicidio e il “lato oscuro” non
è mai stato indagato, perché la critica, nella rappresentazione dell’abate, ha
sempre privilegiato l’immagine severa e inflessibile di maestro onnisciente e
di saggio imperturbabile, scolpita dai biografi ottocenteschi. Questo ritratto
idealizzato e deformato dell’abate ha generato non pochi equivoci
interpretativi: se si studia la sua vita attraverso i suoi diari e il suo ricco
epistolario e si analizzano con attenzione le sue opere tanto edite quanto
inedite, ci si accorge, infatti, che la sua personalità è tutt’altro che
granitica. Prima di accingersi a esaminare la sua figura è necessario quindi
liberarsi di questi stereotipi: il fatto che l’ottimista abate, come lo definì
il Foscolo, avesse dedicato molti scritti allo studio della ragione non esclude
affatto che egli fosse incuriosito anche dalla parte irrazionale dei uomini,
anzi le sue considerazioni sui “limiti della ragione” si collocano
perfettamente all’interno delle sue riflessioni sulle facoltà
intellettive. L’inedito Della felicità de’ governati, ritrovato presso
l’Archivio Peyron della Biblioteca Naziona. Gli studi calusiani sulla ragione,
e in particolar modo sul rapporto tra ragione e virtù, sono inseriti nelle
opere dedicate alla felicità, tema particolarmente caro a lui, che si impegnò
nell’indagine di questo complesso concetto dalla gioventù fino all’estrema
vecchiaia: è possibile, infatti, seguire l’evoluzione della riflessione del
Caluso sulla felicità dalle lettere al nipote degli anni Sessanta del
Settecento fino al Della felicità de’ governati. Il tema della felicità pervade
tutta la produzione dell’autore; esso non è affrontato solo nella saggistica
filosofica, nelle lettere intime ad amici e parenti e nelle poesie, ma si
ritrova anche nei trattati didattici e in alcune opere erudite, perché e convinto
che il fine di ogni studio fosse la felicità, la quale puo essere conquistata
solo attraverso una profonda passione per le lettere e per le scienze. A
proposito del concetto calusiano di “rassegnazione” si legga il seguente passo,
tratto della lette. Euforbo Melesigenio, Versi italiani cit. Diderot constata
che nella pratica quotidiana si incontravano uomini felici, pur essendo tu… L’indagine
sulla felicità porta inevitabilmente il Caluso a scontrarsi con lo studio della
ragione. Secondo Caluso, la ragione ha un duplice ruolo: da un lato ci fornisce
gli strumenti adatti a conquistare la felicità, dall’altro ci fa acquisire la
coscienza di non avere sempre il dominio su ciò che accade. La consapevolezza
porta alla rassegnazione, questa rassegnazione però aiuta sì a sopportare i
casi della vita, ma non dona la felicità, come teorizzavano gli stoici. Caluso
pensa, quindi, che i poteri della ragione siano limitati. Questa presa di
coscienza però non lo porta a meditare sul fatto che la felicità possa essere
disgiunta dalla ragione. Infatti, se da un lato ammette che anche il più saggio
tra gli uomini è vittima della sofferenza («né sognai che ad uom concesso /
Viver fosse ognor lieto, o ne’ tormenti / Sdegnerò dir misero il Saggio
stesso»), dall’altro non arriva a constatare, come avevano fatto, per esempio,
Diderot e Voltaire, che spesso nella vita reale gli uomini privi di ragione e
di virtù sono felici. Euforbo Melesigenio, Versi italiani cit., p. 22. Il fatto
che le passioni fossero necessarie all’uo (...) 8 Id., Versi italiani cit., p.
33. Il manoscritto è conservato presso la Biblioteca Reale di Torino (ms Varia
176, 4). I manoscritti di L’Amour vaincu (ms Varia 176 1/2, s.1, b. 14) e di
Les aventures du Marquis de Bel (...). La ragione ha anche il fondamentale
compito di dominare le passioni. Ripropone la celebre esortazione platonica
alla misura, ripresa da molti autori, tra i quali Rousseau, che in più luoghi
sottolineò come la ragione avesse la funzione di equilibrare i moti violenti
dell’animo. E convinto che i sentimenti estremi causassero soltanto sofferenza.
Non invita certo ad anestetizzare gli affetti, anzi pensava che non vi fosse
nulla di peggio che una vita senza passioni ed emozioni («Che un dolce pianto è
più felice molto / Non delle noie sol, ma dell’inerte / Ghiaccio d’un cor, cui
ogni affetto è tolto»), ma crede che la morbosità fosse una pericolosa
malattia. Nella Ragione felice egli porta l’esempio della follia amorosa di
Polifemo per Galatea. Il poeta descrive la corruzione del corpo del ciclope,
consumato dal desiderio ed incapace di dominarsi («Odil che fischia, livido
qual angue / Le spumeggianti labbra, e l’occhio in foco / Vedil cerchiato di
vermiglio sangue»). L’autore crede che solo i casti amori, congiunti a «l’arti
e gli studi, possano regalare la felicità. Questo riferimento all’amore
platonico è un omaggio alla principessa di Carignano, dedicataria del poemetto,
che teorizza come la felicità si fonda sulla rinuncia alla passione sia nel
saggio filosofico inedito Sur l’amour platonique sia nei due romanzi, anch’essi
inediti, L’Amour vaincu e Les nouveaux malheurs de l’amour. Euforbo
Melesigenio, Versi italiani cit., pp. 213-247. La follia amorosa non è l’unica
passione condannata da Caluso. Infatti deplora ogni sentimento capace di far
perdere il controllo delle proprie azioni. Nel poemetto La Tigrina o sia la
Gatta di S. E. la madre donna Emilia, composto a Napoli, descrive le funeste
conseguenze della gelosia, mentre nei “Varia Philosophica” presenta l’esempio
della vendetta: 12 L’inedito Varia Philosophica, ritrovato presso
l’Archivio Peyron della Biblioteca Nazionale Univers. Onde sono le passioni uno
scaldamento di fantasia, una specie di pazzia, che perverte il giudicio, e ne
fa credere che in quella tal cosa passionatamente voluta vi sia per noi un
bene, un piacere, una soddisfazione che veramente non vi è né la ragione per
tanto ve la può trovare. Tale è per esempio la vendetta. T. Valperga di Caluso,
Di Livia Colonna del cittadino Tommaso Valperga, in Mémoires de l’Académie d. La raccolta fu pubblicata a Roma da Antonio
Barre nel 1555. 15 Id, Di Livia Colonna cit., p. 251. Si dedicò allo studio dei
limiti della ragione in una serie di scritti e appunti su fatti di sangue; nell’articolo
Di Livia Colonna, per esempio, ricostruisce la tragica fine della nobildonna
romana basandosi sulla raccolta di poesie Rimedi diversi autori, in vita, e in
morte dell’ill. s. Livia Colonna14 («Da parecchi versi per la di lei morte si
ritrae che in aprile del 1554, al più tardi, e certamente non prima del 1550,
fu Livia trucidata barbaramente» Quest’opera comprende numerosi componimenti dedicati
a Livia Colonna, scritti da trentuno poeti, tra i quali anche il Caro e il
Della Casa. In un brano del Della certezza morale ed istorica sottolinea
come sia importante esaminar. Cita le seguenti fonti: G.B. Adriani, Istoria de’
suoi tempi di Giouambatista Adriani genti. Ricorda che vari poeti avevano
scritto «molte dolenti rime» su questo tema e cita un pass. Sottolinea che la
raccolta, non essendo dotata né di prefazione né di note, non permette di
contestualizzare i fatti ai quali si allude nelle rime, ma aggiunge che, vista
la notorietà del casato di Livia, non gli è stato difficile identificare la
donna e reperire informazioni in merito alla sua vita17: Livia nacque prima del
1522 da Marcantonio Colonna e Lucrezia della Rovere; nel 1539 fu rapita da
Marzio Colonna duca di Zagarolo, che in questo modo riuscì a sposare la
bellissima e ricchissima giovinetta; qualche anno dopo perse, e di lì a poco
riacquistò, la vista18, nel 1551 rimase vedova. Dopo aver elargito queste
informazioni, il Caluso passa a parlare del tema che lo ha maggiormente
interessato: 19 T. Valperga di Caluso, Di Livia Colonna cit., p. 251. Ma
qui veniamo al punto, che ha stimolata la mia curiosità, e richiede più
diligenti ricerche. Da parecchj versi per la di lei morte si ritrae che in
aprile del 1554 al più tardi, e certamente non prima del 1550, fu Livia
trucidata barbaramente19. 20 L’abate fa una precisazione sul nome della
figlia di Livia: “la figliuola della nostra Livia da Dom (...) Egli deduce da
alcune evidenti allusioni presenti nelle rime della raccolta che Livia fu
uccisa dal proprio genero Pompeo Colonna, che aveva sposato la figlia Orinzia20
poco tempo prima: 21 Ivi, p. 252. Rivolta la carta 87 delle mentovate
rime si legge, che l’uccisore l’empio ferro tinse nel proprio sangue, e alla
carta 113 si fa dire a Livia già ferita, che fai figliuol crudele? Pompeo suo
genero aveva tratto il sangue dallo stesso casato, non che da Camillo suo
padre, da Vittoria sua madre, anch’essa Colonna. E qual altro assassino, che un
genero, poteva chiamarsi figliuolo da una donna giovine, che non avea prole
maschile?21 Identificato l’assassino, passa a esaminare i possibili
moventi dell’omicidio: Pompeo fu spinto a uccidere la suocera dall’avidità,
dall’ira o dal senso dell’onore. 22 Ibid. 23 Ivi, p. 253. 7L’autore
sembra propendere per il primo movente: nelle rime, infatti, si legge che la
nobildonna fu uccisa «sol per far ricco un uomo»22; l’abate riflette inoltre
sul fatto che, con la morte di Livia, Orinzia avrebbe ereditato numerosi
poderi, sui quali avrebbe poi messo le mani Pompeo, dato che «ognun sa quanto
facilmente dell’aver della moglie sia più ch’essa padrone un marito fiero e
imperioso»23. 24 Ivi, p. 252. 8Per quanto concerne invece il movente
dell’ira, suggerito dal fatto che «la mano del parricida vien detta forse di
sangue ingorda più che di vero onor»24, il Caluso non si profonde in ipotesi
specifiche, ma si limita a osservare che i motivi di astio tra persone «che
hanno a fare insieme» sono innumerevoli. Questo movente può essere collegato
con quello dell’onore: la collera di Pompeo, infatti, potrebbe essere stata
causata dalla scoperta o dal sospetto che la suocera si fosse sposata
segretamente con un servo. L’autore trae questa idea da un verso del Dardano,
nel quale si fa riferimento alla mano mozzata di Livia («E la recisa man,
l’aperto lato»), l’abate immagina che Pompeo avesse mutilato la suocera per
punirla d’aver concesso la propria mano a un servitore. Il Caluso riflette
inoltre sul fatto che questo terzo movente può essere collegato anche col
primo, dato che il matrimonio di Livia avrebbe ridotto l’eredità di
Pompeo: 25 Ivi, p. 254. ogni matrimonio della suocera dovea spiacergli
per lo pensiero che in conseguenza n’andrebbe ad altri gran parte di quello che
aspettava dover dalla suocera, quando che fosse, venir a lui25. 26 G. L.
Masetti Zannini, Livia Colonna tra storia e lettere (1522-1554), in Studi
offerti a Giovanni (...) 27 Ivi, p. 293. L’interpretazione calusiana del verso
del Dardano è criticata da Gian Ludovico Masetti Zannini nel saggio Livia
Colonna tra storia e lettere26, nel quale egli fa numerosi riferimenti al
“cittadino” Tommaso Valperga di Caluso, che centosettant’anni prima, «imbastì
su fragilissime basi la trama di un romanzetto che avrebbe potuto incontrare
fortuna, come altri fatti di sangue del secolo xvi, presso fantasiosi
lettori»27. 28 Archivio di Stato di Roma, Tribunale del Governatore,
Processi, sec. xvi, 19 (1554, gennaio 25). 29 I responsabili furono condannati
grazie alle deposizioni di testimoni oculari. 30 La testimone oculare Beatrice
di Petrella, per esempio, dichiarò che Livia fu ferita due volte alla (...) 31
Ivi, p. 309. 32 Ivi, p. 310. 33 D. Chiodo, Di alcune curiose chiose a un
esemplare delle “Rime” di Gandolfo Porrino custodito nel F (...) 9Il Masetti
Zannini ricava dai documenti processuali28, trascritti in appendice al saggio,
che Livia fu uccisa da due sicari assoldati da Pompeo, che non partecipò
attivamente all’omicidio della suocera, ma si limitò ad assistere. I giudici
stabilirono che il movente del crimine fu il denaro; nelle carte del processo e
nel documento di condanna contro il mandante Pompeo Colonna e gli esecutori
Paciacca di Terni e Filippo di Metelica, emesso il 16 marzo 155429, non vi è
alcun accenno né alla mutilazione della mano30 né al matrimonio di Livia con un
domestico. Lo studioso riflette inoltre sul fatto che nel xvi secolo
difficilmente sarebbero stati scritti e pubblicati «tutti quegli elogi» su
Livia, se quest’ultima avesse «abbandonato la castità vedovile per unirsi a un
servitore»31. Egli quindi ritiene che il Caluso abbia mal inteso il verso del
Dardano, che doveva invece essere interpretato in un altro modo: «dando a
“mano” il senso di “fianco”, avremmo una plausibile spiegazione del sogno. Infatti
Livia scopertosi il “lacero petto” non poteva in tal guisa mostrare una “mano”,
ma un fianco con una profonda lacerazione»32. Contro questa interpretazione
polemizza, giustamente, Domenico Chiodo, che difende le ragioni del Caluso: «le
sue [dell’abate] capacità di lettura erano infinitamente superiori alle
‘ragionevoli’ supposizioni del nostro contemporaneo»33. 34 L’opera (mm
198x285) è scritta con inchiostro nero e grafia minuta su 5 carte scritte sia
sul recto(...) 35 È bene precisare che il Verani si rivolge a un anonimo amico
che gli aveva chiesto di commentare il (...) 36 Di Livia Colonna del cittadino
Tommaso Valperga-Caluso: Osservazioni del Cit. Tommaso Verani Ex-ago (...)
10Anche ai tempi del Caluso era stata sollevata una critica alla ricostruzione
dell’abate; nel manoscritto inedito Di Livia Colonna del cittadino Tommaso
Valperga-Caluso: Osservazioni del Cit. Tommaso Verani Ex-agostiniano34,
conservato presso il Castello di Masino (ms 399), il Verani35 dichiarava di non
fidarsi delle parole dei poeti della raccolta, perché: «la maggior parte di
essi soggiornavano lontano dalla Capitale del Mondo Cattolico e perciò soggetti
a ricevere da’ loro corrispondenti varie o false o almen dubbiose
relazioni»36. 37 Scrive il Verani: «Quanto a Pompeo Colonna, che egli
fosse il barbaro uccisore di Livia, non vi è a (...) 11Egli spiegava
diversamente il significato dei versi citati dal Caluso e in questo modo
metteva in discussione sia la colpevolezza di Pompeo37 sia l’interpretazione
del verso del Dardano: 38 Ibid. Altrettanta fede merita il sogno del
Dardano, a cui non comparve Livia con la recisa man, l’aperto lato, sembrandomi
assai più probabile che al primo colpo ella cercasse di ripararsi colla mano,
ed anche al secondo, onde la mano venisse gravemente ferita, ma non
recisa38. 39 L’articolo di lettera è conservato presso gli Annali
calusiani della Biblioteca Reale di Torino (ms (...) La sua spiegazione ha
invece persuaso il Vice Bibliotecario di Mantova Ferdinando Negri, che in una
lettera inedita dell’aprile del 1815 scrisse al Napione di aver trovato un
epigramma latino che confermava le ipotesi del Caluso39; nel componimento però
non vi è un riferimento esplicito alla mutilazione della mano.
40 Il caso dell’assassinio della Contessa Aureli aveva interessato anche
A. Ferrero Ponziglione, che n (...) 41 Il manoscritto (ms 279, III, 3) è
vergato su 6 carte (mm 211x305), compilate sia sul recto sia sul (...) 12Il
Caluso si occupò anche di un altro fatto di cronaca nera dai risvolti torbidi e
brutali: l’assassinio di una contessa da parte di un ufficiale francese40.
Presso il Fondo Peyron sono conservati due documenti, scritti da mani
diverse41, concernenti la vicenda del delitto della Contessa Aureli della
Torricella; le prime due carte contengono una raccolta di cinque testimonianze
intorno a Monsù, ovvero Monsieur, Bresse («Memorie intorno Monsù Bresse che li
3 Maggio 1747 uccise la Contessa Aureli della Torricella, nata Colli, famiglia
patrizia della Presente Città di Cherasco»), mentre le successive quattro carte
contengono un racconto particolareggiato dei fatti. 42 Il narratore
formula varie ipotesi sulle origini del Bresse che, a seconda dei diversi
indizi, può (...) 43 Sotto il racconto si legge la seguente nota: «La presente
Relazione fu trovata trai Scritti dell’al (...) 13La vicenda esposta nel
secondo documento è la seguente: l’ufficiale francese Monsieur Bresse42 è
follemente innamorato della Contessa Aureli della Torricella che però, pur
apprezzando la sua compagnia, non vuole concedersi all’amico. Dopo un anno di
incessanti nonché vani corteggiamenti, domenica 3 maggio 1747, Monsieur Bresse
sale a casa della donna e, approfittando di un momento di intimità, tenta per
l’ennesima volta di sedurla; la Contessa Aureli però si nega in modo risoluto e
la fermezza del suo rifiuto umilia a tal punto il Bresse da farlo cadere in
preda a un raptus omicida: egli brandisce la spada e sferra sei colpi nel petto
della donna. La vittima, nel tentativo di difendersi, si taglia di netto un
dito della mano e il suo disperato schermirsi eccita ancor più il furore sadico
del Bresse, che la colpisce sul volto con pugni e con l’elsa della spada.
Finito il massacro, l’assassino chiude la porta a chiave e torna a casa, dove,
colto dal rimorso e dall’orrore delle proprie azioni, si toglie la vita con un
colpo di baionetta in mezzo agli occhi. La Contessa intanto, non ancora
sopraffatta dalla morte, striscia in un lago di sangue e tenta di alzarsi
aggrappandosi alla tappezzeria, che cede per il peso del corpo e fa ricadere a
terra la donna ormai agonizzante. L’Aureli viene ritrovata qualche ora dopo col
volto tumefatto, il petto squarciato dalle ferite e un orecchio aperto in due.
Più tardi viene rinvenuto anche il cadavere del Bresse, che dopo essere stato
conservato tre giorni nella sabbia, viene seppellito, secondo un ordine giunto
da Torino, come si farebbe con «dei cani o degli asini morti». Il racconto si
conclude con una tirata moraleggiante contro la pratica del cicisbeismo, ormai
diffusasi anche presso le «petecchie di Cherasco» che fanno carte false per
procurarsi un «damerino»43. 44 Il suo comment si trova nella parte
inferiore del recto dell’ultima carta. È da segnalare i (...) 14Il Caluso
scrisse alcune considerazioni in merito al secondo documento del manoscritto44:
45 Ibid. Questa non è relazione, ma novella, a imitazione di quelle del
Boccaccio, benché non molto felicemente lavorata. Le ultime parole sono d’un
impostore, che le ha aggiunte a disegno di far credere che fosse questo un
ragguaglio fatto a un Cardinale. Ma oltre che vi stanno appiccicate collo
sputo, e non sono dello stile del rimanente, non si confanno in modo alcuno col
titolo e cominciamento. Senza dubbio l’autore finì ove ha posta la stelletta. È
qui del rimanente questa novella molto mal concia del suo copista45. 46
Ibid. L’abate quindi commenta il manoscritto da due diversi punti di vista: da
un lato dimostra la falsità delle dichiarazioni che chiudono il racconto e
dall’altro critica i contenuti e lo stile della narrazione. Per quanto concerne
il primo aspetto, il Caluso fa riferimento all’ultima frase del testo, scritta
dopo un asterisco: «E con questa scrizione sonomi ingegnato di contentare
l’eminenza vostra, alla quale contarlo profondissime riverenze divotamente mi
raccomando»46. 47 Lo scritto ricalca la struttura tipica della novella;
il racconto infatti è preceduto da un breve r (...) 15Le argomentazioni addotte
dall’abate per smascherare la contraffazione sono convincenti: lo stile
dell’ultima frase non si sposa con quello del racconto e anche il contenuto di
questa presunta aggiunta è svincolato dalle altre parti del testo. La nostra
analisi grafologica ha stabilito che l’ultima frase fu scritta dalla stessa
mano del resto del testo; questo dimostra che il documento posseduto dal Caluso
non è l’originale, ma è una trascrizione realizzata da un copista inesperto,
che non si era accorto della falsificazione. Per quanto riguarda invece il
secondo aspetto, l’abate sottolinea che il testo del secondo documento non
possiede né lo stile né la struttura di un resoconto rigoroso e oggettivo, ma
somiglia a una novella di poco valore47. Questo giudizio è dovuto allo stile
lambiccato e ridondante del narratore, che in diversi punti cade nel comico
involontario. 16Questo caso di omicidio-suicidio avvenuto nella provincia
cuneese del Settecento stimolò la curiosità del Caluso, che, come abbiamo
visto, si era già interessato al delitto di Livia Colonna. Molti sono i punti
di contatto tra i due fatti di cronaca: in entrambi i casi si ha una bellissima
nobildonna massacrata e mutilata (a Livia, secondo la ricostruzione dell’abate,
viene tagliata la mano, mentre alla Contessa vengono recisi un dito e parte di
un orecchio) da una persona apparentemente fidata e intima (Livia è trucidata
dal genero, mentre la Contessa è uccisa dal proprio cavalier servente).
48 T. Valperga di Caluso, Versi italiani cit., p. 83. 49 Si veda a
questo proposito D. Goldin Folena, Inês de Castro e il melodramma ita-liano: un
incontro. Si ricordi, per esempio, l’Inês de Castro di Antoine Houdar de La
Motte (1723), che ebbe uno straor (...) 17Il Caluso si era interessato anche a
un terzo caso riguardante una bella e sfortunata vittima di un efferato
omicidio dalle conseguenze raccapriccianti: il sonetto Agnese io son, che in
freddo marmo, e spenta dei Versi italiani, infatti, è dedicato a Inês de
Castro, che, come ricorda l’abate nell’intestazione, fu «fatta uccidere nel
1355 da Alfonso VI re di Portogallo, perché sposa di Pietro suo figlio, poi
successore, che nel 1361 la fece dissotterrare e coronare»48. Le notizie
indicate dall’autore sono corrette: Inês de Castro fu l’amante del principe
Pietro di Portogallo dal 1340 al 7 gennaio del 1355, giorno nel quale fu
pugnalata barbaramente di fronte ai propri figlioletti da due sicari mandati
dal re Alfonso VI, che era stato indotto ad autorizzare questo gesto sanguinoso
da tre consiglieri, preoccupati dalla crescente prepotenza dei fratelli della
donna, che si erano conquistati la fiducia e l’appoggio del principe. Pedro perdette
il senno per lo shock e, raggruppate alcune milizie, mosse guerra contro il
proprio padre, con il quale stipulò una tregua solo grazie all’intercessione
della madre. Una volta divenuto re, Pedro diede sfogo alle proprie vendette e
ai propri deliri: condannò a morte due dei consiglieri del padre, ai quali
venne strappato il cuore di fronte ai cortigiani e ai militari d’alto rango,
costretti ad assistere a questa atroce punizione, e fece disseppellire e
ricomporre il cadavere di Inês, affinché la salma della propria amata fosse
incoronata dal vescovo “regina di Portogallo”. Questo fatto sanguinoso ispirò
molti autori, primo tra tutti Camões, che cantò le lacrime di Inês nei Lusiadi;
nel Settecento e nell’Ottocento la dolorosa vicenda di Inês ebbe ampia fortuna
sia nel mondo del teatro musicale49 sia in ambito tragico50. 18Nel
sonetto calusiano, Inês ricorda la propria triste vicenda terrena e la propria
incoronazione post mortem e sottolinea la crudeltà del re e l’efferatezza
dell’omicidio: Agnese io son, che in freddo marmo, e spenta Ebbi scettro
e corona, in vita affanni; Benché pur di pensar foss’io contenta Fra gli
opposti furor di due tiranni. Amando me, cagion de’ nostri danni L’un, di
me privo Re crudel diventa; Sdegnando, credé l’altro i miei verd’anni Ragion di
Re troncar con man cruenta. Ahi suocero spietato! e in che t’offese Beltà
modesta, umil, se de’ suoi rai Perdutamente il tuo figliuol s’accese? 51
T. Valperga di Caluso, Versi italiani cit., p. 83. Io vinta, mal mio grado il riamai.
E se incolpi Imeneo, che a noi discese, Mio bel fallo sarà che non
peccai.51 Il Caluso si dilungò nella descrizione di un macabro fatto di
cronaca anche nella lettera al nipote Giovanni Alessandro Valperga marchese di
Albery del 24 maggio 1775, nella quale viene narrato l’agghiacciante suicidio
del giovane professore torinese Don Casasopra, che, caduto in un profondissima
depressione, si era tolto la vita nella notte tra il 20 e il 21 maggio del
1775: 52 M. Cipriani, Le lettere inedite dell’abate Tommaso Valperga di
Caluso al nipote Giovanni Alessandro (...) si trovò il letto imbrattato
copiosamente di sangue ed egli con un laccio al collo, soffocato presso a una
scanzia, ed era lacerato di colpi di temperino, che alcuni dicono giungere al
numero di vent’otto. Se ne poté conchiudere che egli cominciò per tentar
d’uccidersi sul letto con volersi tagliare i polsi alle mani e alle tempia e
poi si dié tre colpi di punta verso il cuore, e tardando forse la morte, o che
immediatamente egli siasi anche a ciò trasportato, egli passò a impicarsi. La
cagione si può credere una frenesia nata di malinconia e d’accension di
sangue52. 19Se indaghiamo in modo approfondito i quattro casi che
attirarono la curiosità dell’abate, ci accorgiamo subito che l’elemento che li
accomuna è la brutalizzazione del corpo. Livia e la Contessa Aureli non sono
semplicemente uccise con violenza; i loro corpi sono massacrati in modo
gratuito, perché la maggior parte delle ferite inferte non sono funzionali alla
morte delle donne, ma sono frutto della rabbia e del sadismo degli assassini
(la criminologia contemporanea cataloga questi atti come overkilling,
considerandoli una importante aggravante in sede processuale). In questo modo
gli omicidi privano le donne non solo della vita, ma anche della bellezza e,
quel che è peggio, della dignità: lo spettacolo che si apre a coloro che
trovano i cadaveri infatti è indecente. L’insistere sull’avvenenza delle due
donne quindi è funzionale per creare il contrasto tra ante e post flagitium; il
potere deturpante della follia colpisce la sensibilità del lettore, che
inevitabilmente resta più impressionato di fronte al corpo straziato di due
belle e giovani donne rispetto a quello, per esempio, di uomini adulti.
L’assassino di Livia – anzi, stando alle carte processuali, i due killer
assoldati da Pompeo – mutila la donna per lanciare un messaggio, mentre il
Bresse stacca un dito e parte di un orecchio alla Contessa perché non sa
dominare la propria furia. Tanto i primi quanto il secondo non portano con loro
le parti mozzate per farne un trofeo o una macabra reliquia, perché non sono
mitomani o psicopatici, i primi, infatti, lavorano “su commissione”, mentre il
secondo agisce in preda a un raptus. 53 A. Favole, Resti di umanità: vita
sociale del corpo dopo la morte, Bari, Laterza, 2008, p. 37. 20Nel terzo caso,
quello di Inês, si assiste a un ribaltamento di prospettiva: all’amputazione si
sostituisce la ricomposizione del cadavere; opposto è anche il tipo di follia
che provoca il “gesto”, si passa dal furore omicida al furore amoroso, che
sembra essere ancora più sconcertante. Anche in questo caso il contrasto tra la
«beltà onesta, umil» di Inês e la sua salma ricomposta – o meglio quello che
resta della sua salma dopo oltre due anni di decomposizione – è molto forte;
l’incapacità di dominare il desiderio di vedere riconosciuto il ruolo di regina
all’amatissima defunta porta Pedro a spalancarne la bara (la cui chiusura, ci
insegnano gli antropologi, segna «la fine di ogni possibilità di intervento
sociale, culturale e affettivo sul corpo»)53 e a plasmare una creatura
mostruosa. 21Nel quarto caso è l’accumulo verticale di violenze
autoinflitte a creare ribrezzo: la mente allo stesso tempo si serve del corpo e
lotta contro esso, che da un lato si fa strumento di tortura e dall’altro si
ribella, resistendo alla morte il più possibile. Ciò che sconvolge è la
frenetica impazienza del Casasopra, che desidera a tal punto annullare la
propria esistenza da suicidarsi, potremmo dire, tre volte contemporaneamente.
L’abate quindi osserva una terza tipologia di follia, quella suicida.
22Il Caluso si concentra tanto sul corpo mutilato delle vittime quanto sul
corpo mutilante dei carnefici, che possono trasformarsi a loro volta in vittime
di se stessi; in Don Casasopra carnefice e vittima coesistono, mentre il
Bresse, spinto dal rimorso, decide di togliersi la vita in modo razionale, per
quanto è possibile, contrariamente al professore torinese che cede invece alla
«frenesia». 23Negli occhi del Caluso è assente la pietà cristiana, non
perché egli fosse insensibile alle sciagure, ma perché l’interesse che lo
spinge a osservare questi fatti di sangue è di tipo scientifico; egli, in
generale nei suoi scritti filosofici, evita di introdurre considerazioni di
carattere teologico o semplicemente religioso, perché non sente l’esigenza,
provata da molti suoi contemporanei, di conciliare il cristianesimo con la
filosofia dei lumi o con le correnti filosofiche antiche, i concetti di virtù o
di colpa vanno intesi sempre in senso laico. Lo sguardo scientifico è evidente,
per esempio, nella descrizione del terrificante suicidio del professore
torinese. L’abate non spende parole di pietà per il Casasopra, ma presenta
subito le proprie ipotesi in merito alle cause di un gesto così estremo: egli
suppone che la follia suicida sia stata scatenata dalla combinazione di una
causa psicologica («malinconia») e una organica («accension di sangue»). Senza
la sentenza scientifica finale, la descrizione del suicidio del Casasopra
potrebbe avere anche un che di farsesco (un farsesco funereo, ma pur sempre
farsesco): l’immagine di un uomo che con ventotto coltellate e i polsi tagliati
tenta di impiccarsi però non fa sorridere cinicamente, perché il Caluso
descrive il tutto come un caso clinico e non come una scena, mi si passi il
termine, splatter, anzi comic splatter. 54 Il Caluso visse a Lisbona dal
febbraio 1770 al settembre 1773, ospite del fratello Carlo Francesco, (...)
24L’abate non sovrappone la fiction agli oggetti della propria riflessione
filosofica. La componente orrorifica, per esempio, è molto presente nel Masino,
poemetto popolato da mostri, diavoli, folletti malvagi e morti resuscitati;
questo testimonia che egli non fu immune all’influenza dell’Arcadia lugubre, ma
tutto ciò non ha nulla a che vedere con i quattro casi dei quali ci stiamo
occupando, che non sono trattati come storie, come racconti, ma come fatti di
cronaca, recente o lontana, da esaminare. La terrificante incoronazione di Inês
è sviluppata sì in un sonetto, ma la prefazione in prosa che illustra la
vicenda storica testimonia che l’autore aveva compiuto studi approfonditi
sull’episodio, forse durante il suo soggiorno lusitano54. 25Il corpo
smembrato viene “osservato” non con compiacimento morboso, ma con l’occhio
attento del filosofo, che, studiando il potere della ragione, è costretto a
indagarne anche i limiti e le ombre. Il Caluso in verità non censura in alcun
modo i particolari più macabri delle vicende, come l’arto mozzato di Livia, la
pozza di sangue nella quale striscia la Contessa, il foro in mezzo alle ciglia
del Bresse (poi sotterrato come la carogna di un animale), lo scettro ricevuto
da Inês «in freddo marmo», le ventotto ferite del Casasopra; questo sguardo
fisso sui dettagli più agghiaccianti però non è fine a se stesso, ma serve a
“toccare con mano” quanto orrore generi la follia. Così nella vicenda di Inês,
ciò che disgusta maggiormente il lettore non è il ripugnante cadavere
ricomposto, ma la pazzia di Pedro: insomma il mostro non è lo scheletro di
Inês, ma Pedro stesso. 26L’interesse per i fatti di sangue dimostra come
sia fuorviante e falsa la rappresentazione del Caluso come saggio rintanato nel
proprio rassicurante romitorio, dal quale contempla con indifferenza il mondo e
le sue passioni; egli, al contrario, era attaccato alla “vita reale” (ne è una
riprova il fatto che nelle sue opere preferisce sempre offrire esempi
tangibili, senza abbandonarsi a teorie fumose o ad astratte elucubrazioni) ed
era desideroso di studiare l’uomo “vero” – quello che, a volte, cede alla
brutalità e alla follia più nera – e non l’uomo ideale. Il Caluso crede che
ogni progresso sia possibile solo partendo dall’analisi di «ciò che esiste»,
egli non vuole proporre un modello utopistico di uomo perfetto, ma desidera
ragionare concretamente sulla natura umana, sulle sue luci e sui suoi
spettri. NOTES 1 Sulla figura dell’abate di Caluso (1737-1815) si vedano
gli studi del Calcaterra e, soprattutto, del Cerruti (M. Cerruti, La ragione
felice e altri miti del Settecento, Firenze, Olschki, 1973; Id., Le buie
tracce: intelligenza subalpina al tramonto dei lumi; con tre lettere inedite di
Tommaso Valperga di Caluso a Giambattista Bodoni, Torino, Centro studi
piemontesi, 1988; Id., Un inedito di Masino all’origine dell’opuscolo
dibremiano ‘Degli studi e delle virtù dell’Abate Valperga di Caluso’, «Studi
piemontesi», XXIX, 2000, pp. 7-21. Inoltre mi permetto di rinviare anche alla
mia monografia: M. Contini, La felicità del savio. Ricerche su Tommaso Valperga
di Caluso, Alessandria, Edizioni dell’Orso, 2011. 2 Si legga il seguente
passo, tratto da una lettera del Foscolo alla Contessa d’Albany del 1813: «e io
lasciai l’ordine ch’ella, e il pittore egregio, e l’ottimista abate di Caluso
avessero l’edizione in carta velina» (U. Foscolo, Epistolario, a cura di P.
Carli, Firenze, Le Monnier, 1956, IV, p. 317). Questo appellativo si riferisce,
ovviamente, alla più famosa composizione dell’abate, il poemetto in terza rima
La Ragione felice, composto a Firenze nel 1779, come precisa l’abate stesso
nell’introduzione alla raccolta Versi italiani (Euforbo Melesigenio, Versi
italiani di Tommaso Valperga Caluso fra gli Arcadi Euforbo Melesigenio, Torino,
Barberis, 1807). 3 L’inedito Della felicità de’ governati, ritrovato
presso l’Archivio Peyron della Biblioteca Nazionale Universitaria di Torino (ms
segnato 287, II), è ora pubblicato in M. Contini, La felicità cit., pp.
157-194. 4 A proposito del concetto calusiano di rassegnazione, si legga
il seguente passo, tratto della lettera alla Contessa d’Albany del 14 aprile
1808: «De’ cardinali Doria lodo la rassegnazione, virtù troppo necessaria alla
felicità, o per parlare più esattamente a scemare l’infelicità nostra, onde io
ne fo uno de’ punti precipui della mia filosofia, d’acquetarsi alla necessità»
(L.G. Pélissier, Le portefeuille de la comtesse d’Albany, Paris, Fontemoing,
1902, pp. 14-15). 5 Euforbo Melesigenio, Versi italiani cit., p.
38. 6 Diderot aveva constatato che nella pratica quotidiana si
incontravano uomini felici, pur essendo tutt’altro che virtuosi, e lo stesso
ragionamento era stato presentato da Voltaire a proposito della
razionalità. 7 Euforbo Melesigenio, Versi italiani cit., p. 22. Il fatto
che le passioni fossero necessarie all’uomo per sfuggire la noia era stato
sottolineato con forza dall’abate Du Bos nel primo capitolo delle Réflexions
critiques sur la poésie et la peinture (1718), opera che eserciterà una grande
influenza sull’estetica settecentesca. In questi versi il Caluso non fa
riferimento alla noia, ma descrive uno stato d’animo ancora peggiore:
l’apatia. 8 Id., Versi italiani cit., p. 33. 9 Il manoscritto è
conservato presso la Biblioteca Reale di Torino (ms Varia 176, 4). 10 I
manoscritti di L’Amour vaincu (ms Varia 176 1/2, s.1, b. 14) e di Les aventures
du Marquis de Belmont écrites par lui même ou les nouveaux malheurs de l’amour
(ms Varia 176 1/2, s.2, b. 16) sono conservati presso la Biblioteca Reale di
Torino. 11 Euforbo Melesigenio, Versi italiani cit., pp. 213-247.
12 L’inedito Varia Philosophica, ritrovato presso l’Archivio Peyron della
Biblioteca Nazionale Universitaria di Torino (ms segnato 286, 4), è riprodotto
in M. Contini, Nuove ricerche sull’attività letteraria di Tommaso Valperga di
Caluso, tesi di dottorato, tutor Enrico Mattioda, Torino, Università degli
Studi, a. a. 2010-11, II, pp. 218-229. 13 T. Valperga di Caluso, Di Livia
Colonna del cittadino Tommaso Valperga, in Mémoires de l’Académie des sciences
littérature et beaux-arts de Turin, X-XI, Torino, Imprimerie des sciences et
des arts, 1803-1804, pp. 247-257. 14 La raccolta fu pubblicata a Roma da
Antonio Barre nel 1555. 15 Id, Di Livia Colonna cit., p. 251. 16 Il
Caluso in un brano del Della certezza morale ed istorica sottolinea come sia
importante esaminare le notizie riferite dai poeti: «Diciamone adunque
partitamente, vediamo prima qual sia l’esame del fatto per trarne i precetti
per questa prima parte anche per la critica degli avvenimenti che ci siano
tramandati dagli scrittori di qualche genere, e partitamente da’ Poeti» (Della
certezza morale ed istorica; Fondo Peyron; ms 286, 2). L’abate cita le
seguenti fonti: G.B. Adriani, Istoria de’ suoi tempi di Giouambatista Adriani
gentilhuomo fiorentino. Diuisa in libri ventidue, Firenze, Giunti, 1583 e D. De
Santis, Columnensium procerum imagines, et memorias nonnullas hactenus in vnum
redactas, Roma, Bernabo. Il Caluso ricorda che vari poeti avevano scritto
«molte dolenti rime» su questo tema e cita un passo di un madrigale del Caro.
Presso la Biblioteca Apostolica Vaticana è conservato il manoscritto Composizioni
latine et volgari di diversi eccellenti authori sovra gli occhi della Ill.
Signora Livia Colonna (ms Capponi 152). 19 T. Valperga di Caluso, Di
Livia Colonna. L’abate fa una precisazione sul nome della figlia di Livia: “la
figliuola della nostra Livia da Domenico Santi chiamata Orintia, Oritia,
trovisi altrove chiamata Ortenzia” (ivi, p. 257). 21 Ivi, p. 252.
22 Ibid. 23 Ivi, p. 253. 24 Ivi, p. 252. 25 Ivi, p.
254. 26 G. L. Masetti Zannini, Livia Colonna tra storia e lettere in
Studi offerti a Giovanni Incisa della Rocchetta, Roma, Società romana di storia
patria, Archivio di Stato di Roma, Tribunale del Governatore, Processi, sec.
xvi, 19 (1554, gennaio 25). 29 I responsabili furono condannati grazie
alle deposizioni di testimoni oculari. 30 La testimone oculare Beatrice
di Petrella, per esempio, dichiarò che Livia fu ferita due volte alla gola e
molteplici volte ai fianchi, ma non fece alcun riferimento alla mutilazione di
arti. 31 Ivi, p. 309. 32 Ivi, p. 310. 33 D. Chiodo, Di alcune
curiose chiose a un esemplare delle “Rime” di Gandolfo Porrino custodito nel
Fondo Cian, «Giornale storico della letteratura italiana», L’opera (mm 198x285)
è scritta con inchiostro nero e grafia minuta su 5 carte scritte sia sul recto
sia sul verso, a parte l’ultima, scritta solo sul recto. 35 È bene
precisare che il Verani si rivolge a un anonimo amico che gli aveva chiesto di
commentare il saggio del Caluso. Probabilmente questo anonimo amico aveva poi
consegnato all’abate lo scritto del Verani. 36 Di Livia Colonna del
cittadino Tommaso Valperga-Caluso: Osservazioni del Cit. Tommaso Verani
Ex-agostiniano (Fondo Masino; ms 399). 37 Scrive il Verani: «Quanto a
Pompeo Colonna, che egli fosse il barbaro uccisore di Livia, non vi è altro
documento, ch’io sappia, se non la semplice osservazione del Sansovino, di cui
non possiamo fidarci, poiché non Livia, ma Lucia donna di Marzio Colonna, la
quale fu morta da Pompeo suo genero. Quindi è che non so indurmi a credere
Pompeo capace di sì orrido fatto, e molto meno per un vile interesse o di
eredità o di dote o di qualunque altro motivo o di odio e vendetta a noi
ignoto». Egli in un passo successivo sottolinea anche che Livia chiamò
“figliuolo” il proprio uccisore non perché era suo genero, ma per intenerirlo e
indurlo a desistere dal gesto delittuoso (ibid.). 38 Ibid. 39
L’articolo di lettera è conservato presso gli Annali calusiani della Biblioteca
Reale di Torino (ms St. Patria 689). Non si tratta della lettera originale del
Negri al Napione, ma di una copia dello stesso Napione, che, su richiesta del
Balbo, trascrisse la parte della lettera che riguardava il Caluso. 40 Il
caso dell’assassinio della Contessa Aureli aveva interessato anche A. Ferrero
Ponziglione, che nell’adunanza della Patria Società letteraria del 20 maggio
1790 propose la composizione di una novella su questo argomento (C. Calcaterra,
Le adunanze della ‘Patria Società Letteraria’, Torino, SEI, 1943, p. 250). INon
era presente a questa adunanza, in quanto entrerà nella Filopatria solo il 20
dicembre 1792; sappiamo però che egli intervenne a qualche assemblea anche
prima di questa data e che intrattenne stretti rapporti coi Filopatridi.
Probabilmente quindi l’abate si interessò alla vicenda di Monsù Bresse grazie a
qualche conversazione con gli amici e colleghi torinesi. 41 Il
manoscritto (ms 279, III, 3) è vergato su 6 carte (mm 211x305), compilate sia
sul recto sia sul verso: le prime due sono scritte da una mano, mentre le altre
4 da un’altra. Entrambe le grafie non sono riconducibili a quella del
Caluso. Il narratore formula varie ipotesi sulle origini del Bresse che, a
seconda dei diversi indizi, può essere identificato con un ugonotto, un massone
o un ex chierico. 43 Sotto il racconto si legge la seguente nota: «La
presente Relazione fu trovata trai Scritti dell’allora profess. di Retorica D.
Castellani, ed è questa in data dei 12 Maggio 1747, 9 giorni dopo
l’avvenimento». Annotazione scritta dalla stessa mano che aveva compilato il
primo dei due documenti (Memoria intorno a Monsù Bresse; Fondo Peyron 279, III,
3). 44 Il commento del Caluso si trova nella parte inferiore del recto
dell’ultima carta. È da segnalare inoltre che nel verso dell’ultima carta si
leggono alcune prove di firma del Caluso. 45 Ibid. 46 Ibid.
47 Lo scritto ricalca la struttura tipica della novella; il racconto infatti è
preceduto da un breve riassunto: «Un’ufficiale di Francia ama una Donna
Piemontese per lo spazio di più di un anno, e perché da lei gli è vietato il
venir ad ottenere qualche suo fine poco onesto, la uccide, e ultimamente
pentito di tanta atrocità usata, da se medesimo si dà la morte» (ibid.).
48 T. Valperga di Caluso, Versi italiani cit., p. 83. 49 Si veda a questo
proposito D. Goldin Folena, Inês de Castro e il melodramma ita-liano: un incontro
obbligato, in Inês de Castro: studi, a cura di P. Botta, Ravenna, Longo. Si
ricordi, per esempio, l’Inês de Castro di Antoine Houdar de La Motte (1723),
che ebbe uno straordinario successo di pubblico e venne tradotta dall’Albergati
nel 1768 (F. Albergati Capacelli - A. Paradisi, Scelta di alcune eccellenti
tragedie francesi tradotte in verso sciolto italiano, vol. III, Liegi ma
Modena, 1768). 51 T. Valperga di Caluso, Versi italiani cit., p.
83. 52 M. Cipriani, Le lettere inedite dell’abate Tommaso Valperga di
Caluso al nipote Giovanni Alessandro Valperga marchese di Albery conservate nei
fondi del castello di Masino, tesi di laurea, relatore Marco Cerruti, Torino,
Università degli Studi, a.a. 2001-2002, pp. 101-102. 53 A. Favole, Resti
di umanità: vita sociale del corpo dopo la morte, Bari, Laterza, 2008, p.
37. 54 Il Caluso visse a Lisbona dal febbraio 1770 al settembre 1773,
ospite del fratello Carlo Francesco, ambasciatore in Portogallo e futuro viceré
di Sardegna. In questo periodo venne a contatto con la cultura portoghese,
spagnola e inglese e, come tutti sanno, conobbe e “iniziò alla poesia” l’amico
Alfieri. Euforbo Melesigenio. Dydimus Taurinensis. Tommaso Valperga
di Caluso. Caluso. Keywords: principi di filosofia per gli initiate nelle
matematiche, implicature corporali. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Caluso” –
The Swimming-Pool Library.
Camilla (Genova). Filosofo.
Grice: “You gotta love Camilla; I mean, if his name were not Camilla, I would
call him Grice: he philosophised on all that I’m into: mainly ‘uomo’ (since he
was an ancient Italian, he used the mute ‘h’ (dell’huomo’): his anima, the
concetti dell’animma that he ‘dichara’ in il suo palare – la bellezza is
without equal --.” De' misterii e maravigliose cause della compositione del
mondo, 1564 Giovanni Camilla (scritto anche Camilli o Camillo) (Genova),
filosofo. Opere Giovanni Camilla, De'
misterii e maravigliose cause della compositione del mondo, In Vinegia,
Gabriele Giolito de Ferrari, 1564. Note Camilla,
Giovanni CERL cnp Filosofia Matematica
Matematica Categorie: Medici italianiFilosofi italiani ProfessoreXVI
secolo XVI secolo Genova. Ma che diraßi parlar del
dela lingua e diuerſo parlare coſi pronunciato diſtin- l'huc'mo tamente ,
beneficio de i denti e delle labra, il quale coſi benedichiara iconcetti
dell'anima ? CAM . penſate , che ſe piu l'huomo andaſſe conſiderando le coſe
marda uiglioſe di D10 , tanto piu ſe gli infiammerebbe l'ar nimo di
riconoſcerne altre , e contemplarne , e quanto piu stå inuolto e priuo delle
ſcienze e cognitione di tai cole , tanto manco ne prende marauiglia , e ſe ne
in fiamma. .Liv . Auanza , l'huomo tutti gli altri ania mali di ſottigliezza di
ſangue, di memoria , bellezza di corpo , e larghezza di ſpalle . creſce ſino a
uentidue anni , la donna ſino a uenti . Hora che ueggiamo al triſino da
piccioli atti e quaſi inſtrutti beniſsiino in diuerſeſcienze oarti , è coſa
manifeſta. Onde quel Mercurio gran filoſofo Mercurio Trimegiſto chiamò l'huomo
Tremigi - un grande miracolo . Oltre poi , che con l'intelletto fto .
intende,capiſce e diſcorre fopra ogni coſa , e chiamato un picciol mondo ; e
tantage, coſi bella dignità di eſo ON Elle 80 E. = .. 0 . cica . laconoſceuano
benißimo quegli ans 74 ENTHOSIA SMO DI huomo uiene tutta dall'anima . E queſto
ui bafti qudra to alla dichiaratione di quelle coſe , che ſono chiamate
naturali , ueniamo hora alle Mathematiche . CAM ; Se io debbia hauere queſto a
caro , laſciolo confiderda re a uoi : eſſendo , che tai ragionamenti ſopra tante
ecoſi belle coſe , miſaranno aſſai facile uia ad intendea re poi eſſe ſcienze .
-- diverso parlare cosi pronunciato distintamente beneficio de i denti e
della labra, il quale cosi benedichiara i concetti dell'anima? AVO PRIMO ,
OVERO Proemio . a carte . I Cap.2. Dellauirtù . 3 Cap : 3 : Dell'anoicitia .
Cap. 4 Dell'amore IO Cap. s . Del Cielo e delle Stelle . 13 Cap. 6. De gli
elementi . 18 Cap.7. Di quelle cole, che fi generano nell'aere. 22 Cap. 8.
Dell'anima.. 34 Cap . 9. Dell'anima dell'huomo . 45 Cap.io. Delle Piante . 47
Cap. 11. De gli animaliſenſitiui, e prima di quelli, che non hanno ſangue. 53
Cap. 12. Di quelli Animali, che hanno ſapgue primie. ramente de peſci . 15. 59
Cap.13. De gli uccelli . 63 Cap 14. De gliAnimali quadrupedi . 66 Cap.is. Delſhuomo.
71 Cap.16. Della Arithmetica , e fue parti. 74 Cap.17. Della Muſica . 77
Cap.18. Della Geometria, e ſue parti. Cap.19. Della Coſmografia . Gap.20.
Dell'arte del nauigare, e de' precetti , chi fi debbono ofleruare a intender
quella . 86 Cap.21. Della fPerſpectiua, & inſiemedella Symetria dell'uomo ,
91 Cap.22. Dell'Aſtronomia . 95 Cap.23. Della Metafiſica . 107DELLA
PERSPESTTIVA , ET IN = fiemedella Simetria dell'huomo . Cap. XXI. Sole pche
Holl Utre, Duit 3 bel A PERSPETTIVA dunque , Perſpetti - stando nel mezo della
Geometria 4a, . Aſtronomia , proua neceſſaridal incnte molte coſe , che in eſſe
ſi ri = * trouano . Onde che'l Sole illumini pru dela metà della terra , e che
lucendo non ſi poſſa illumini no ueder le stelle , lo proua il Perſpettivo :
dicendo ,'piu della che ogni corpo luminoſosferico illumina una piu pica metà
della ciola sfera piu dela metà . Nella Geometria etiandio queſto è manifefto ,
come nell'arte di rileuo , ſecondo* ; ſi vedono in Romaalcủne statue , con
tanto artificio store fatte , che quantunque una ſia piu grande dell'altra ,
@unapoſta in alto , l'altra a baſſo , paiono nondia 1 : meno tutte
diunamedeſima groſſezza e grandezza . Effetti del la perſpect e cio come ſi
faccid', diſſe il Perſpettiuo', la comprena tiua, en fione della quantità della
coſa urſibile proceder dalla din comprenſione della piramideralioſa , e dalla
compaa ratione dellabafi alla quantità dell'angulo ,o alla lun= ghezza della
diſtanza. Perla medeſima hanno detto gli Aſtrologile stelle effer corpi sferici'e
tondi : pera cioche daejja uien- lor"detto i corpi sferici da lunge ofind
pri 14 . ܙܐ ܕ 2 WA ENTHOSIASMO DI parere piani ; l'eſempio ſia di uno ouo :
oltre di ciò Le ſtelle le stelle nell'Orizonte apparere piu grandi, etiano, a
ell'Ori dio l'iſteſſo Orizonte alla terra contingente , e piu: zones apo
lontano di qual ſi uoglia altro punto aßegnato nel ciez iori, per lo .
L'iſteſſo fàil naturale , il quale afferma, che l'oca chio non baſterebbe a
comprender la grandezza delle coſe ,s'eglinon fuſſe tondo . & etiandio
ſenza luce 1. non uederſi niente. Per queſta ſi ſono ritrouati gli fpecchi:
imperoche il raggio dell'occhio cadente pera pendicularmenteſopra
delloſpecchio, ritorna adietro , e coſi fa , che l'imagine èueduta . Si danno
ancora le cagioni, perche nella piu parte de gli ſpecchiſi ueda stig als
t'imagine dalla banda dilà di ello ſpecchio, &in alcue ni dinanzi: o oltre
di ciò coſi diſcoſta e lontana dallo specchio , quanto é l'occhio lontano da
eſo, e di molte altre. si sà ancora la diuerſa compofitioneloro , coa me de'
tondi , concaui , colonnari, piramidalize triana Pianeri og ifcintilla .
gulari. Laſcioper hora , chela reuerberatione de nocome raggi faccia le stelle
fille ſcintillare: imperoche i pia = le ftefle fiłnetinon ſcintillano . Proua
ultimamente , perche nela l'acqua le coſe paiano piu grandi , e fuori dal ſuo
luos Perche le coſepaia. 80 ;imperochenon ſipuò diſcernere e giudicare la no
mag. grandezza di una coſa per raggio rotto : e per ciò le giori nel ſtelle
nell'orizonte appaiono piu uicine a noi , che nel l'acqua. Meridiano . Si danno
inſieme congnitioni di Iride , e molte altre ; la enumeratione delle quali
troppo longa ſarebbe a dirle . CAM. Veramente tutte le ſcienze ſono di talforte
tra loro ordinate , che’n loro a punto ſi uede fe . GIO. CAMILLA : 93 COM Iron
chat lan ED fi uede una ciclopedia . Liv . Tal dunque è la pera ſpettiua , la
cui conſideratione e di raggio retto, rea feffo , erotto. nella quale non ui
marauigliate che ſi ueggiano coſi eccellenti e buoni Scultori: eſſendo che
scultura ciò ſiuedafacilmente nella Chimica ,Ectypoſi, Celaa parci d tura ,
Plaſtica , Proplaſtica , Paradigmatica , Tomia fa . ca., Colaptica , le quali
ſonotutte parti della Scultuz ra , o hanno della ſua cognitione biſogno. Hora
di queſte nonuoglio io parlare , eccetto ſe a voi pareſſe della simetria
dell'huomo ; dcció da eſſa comprendiate ogn’hora piu le marauiglioſe opere di
Dio . Cam . Queſto miſarebbe di grandißimo contento , è maßime che per la
intelligenza loro ſi potrebbono etiandio conſiderar le parti de gli animali
ſenza ragione.Liv. Queſta miſura dunque, la quale Simetria chiamiamo, Simetria
duenga che'n tutte le coſe create da Dio ſia maraui: dell'huog glioſa , è però
di marauiglia e stupore grandißimo mo. nell'huomo . imperoche miſurate tutte le
parti effatta = mente , dalle quali è compoſto , iui non ſi uede altro , che
ogni coſa piena di harmonia e perfettißima in tuta ti i numeri. E perciò hanno
diuiſo il corpo dell'huomo in noue parti , le quali tutte ſi prendonodalla
faccid ;. hauendola coſi poſta diſopra Iddio grandißimo,aca ciò tutte le altre
pigliaſſero la miſura da eſſa , come contenuta da tutto il corpo noue uolte :
s'intende però queſto degli huominifatti , e non de' fanciulli , i quaa li non
ſono eccetto quattro . La proportion poi de membri tra loroquanta fia , è coſa
di grande contenta CA ľ 94 ENTHOSIASMODI tan è platione. Quanto é dalle ciglia
ſino alla fine del nära ſo , tanto dal mento fino alla gola quanto dal labro di
fopra ſino alla punta del naſo , tanto é la larghezza del naſo di ſotto , è la
concauità de gl'occhi, quanto dalla cima del fronte fino alle ciglia , tanto
ſino alla punta del naſo , o etiandio fino al mento . Hora che tanto ſia la
faccia , quant'è la mano , e dalle congiunz ture di eſa fi ueggiano le
proportioninella faccia ,¿ coſa aſſai ben chiara . Della larghezza, che ne
dires di eſſo al naſo , tanto la larghezza della bocca, quanto la longhezza del
naſo , tanto é la larghezza delle an= che, quanto ſono due faccie inſieme.
L'altezza poi, cioè quello , che uolge e circonda all'intorno , e mard uigliosa
. uolge la teſta , e in quella parte del fronte tre faccie , il petto cinque ,
il uentre , paſſato però l'ombilico , quattro . Laſcio ultimamente , che con
tenga l'huomo la figura circolare , e quadrata , e che da eſſo ſia cauata la
proportione e miſura di far caſei, Fabriche Rocche , Caſtelli , e Chieſe .
Hauete hora viſto la dir moſtrate uifione del corpo del'huomo , quanto ſia
artificioſa , e dalla fime. tria del di quanta armonia e contemplatione . E di
qui conſie l'huomo. deriate qual Geometria ,qual Muſico debbia eſſer l'aua tore
e fattore di tutto queſto, CA M. Veramente da tutte le coſe da D1o create
ſiamobenißimoinſegnati uiuer bene : imperoche hauendo ogni noſtra parte del
corpo con tal proportione diſpoſta, e fatta , ci mom che 3 stra , 1 GIO.
CAMILLA. stra, che ordiniamo i coſtuminoſtri ; acciò in ſi bel corpo poſſa
eſſere una bella anima . Liv. E queſto ulbaſti in queſti ragionamenti, &
andiamo alla Aſtro . nomia . Cam. Come a uoi pare.
His
“Enthusiasm” has a brief section on ‘parlare humano’, parabolize – wondering
how men can ‘express’ the ‘conceptions’ of their ‘souls’ – via this ‘parlare’ –
also philosophised on symmetry, which is like K. O. Apel’s reciprocity. Giovanni
Camillo. Giovanni Camilli. Giovanni Camilla. Keywords. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Camilla” – The Swimming-Pool Library.
Cammarata (Catania).
Filosofo. Grice: “You gotta love Cammarata; for one, like Austin, he goes by
initials, and indeed like me, A. E. – he is the Italian Hart – he thinks
legality comes first, justice second – and he is possibly right – his example
is Oreste’s murder and the institution of justice in Athens – However, that’s
because of his Magna Grecia background – Speranza tells me that at Rome, things
are different, since it’s all Brutus and the beginning of the republic – ‘il
ratto di Lucrezia,’ as he puts it.” -- Fu uno dei più conosciuti rettori
dell'Trieste dal 1946 al 1952, per la difesa della quale ricevette la medaglia
d'oro della Cultura e dell'Arte, mentre all'Ateneo fu conferita nel 1962 la
medaglia d'oro al valor civile.
Biografia Nel corso della sua carriera insegnò filosofia del diritto e
altre materie giuridiche nelle Messina, Macerata, Trieste, Napoli e Roma.
Allievo di Giovanni Gentile, aderì all'idealismo immanentista. Gli scritti
principali di filosofia del diritto sono inseriti, in massima parte, in
Formalismo e sapere giuridico, Giuffrè 1963. Buona parte degli scritti
riguardanti invece la "questione di Trieste" sono pubblicati in Fra
la teoria del diritto e la questione di TriesteScritti inediti e rari, Eut,
Trieste 2007. Fu anche un notevole
fotografo, come documentano le due mostre (Trieste 2004 e Gorizia ) a lui
dedicate. Cammarata, Angelo Ermanno, in
Dizionario di filosofia, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 2009. 9
luglio . Opere di Angelo Ermanno Cammarata, . Filosofia Università Università Filosofo del XX secoloAvvocati
italiani del XX secoloInsegnanti italiani Professore1899 1971 Catania
RomaFilosofi del diritto. Grice: “Excellent philosopher, comparable with Hart –
only not Jewish and thus friendly with the Fascists!” A student of Gentile,
more of an idealist than a positivist, but still. Angelo Ermanno Cammarata.
Keywords: H. L. A. Hart. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Cammarata” – The
Swimming-Pool Library.
Campa (Presicce).
Filosofo. Grice: “You gotta love Campa; he has a gift for unusual metaphors: la
fantasmagoria della parola, -- my favourite has to be his conjunct, ‘stupidity
and unfaithfulness!’ -- Grice:
“Philosophy runs out of names: there are British philosophers G. R. Grice and H.
P. Grice, and Itallian philosophers R. Campa, and R. Campa.” Riccardo
Campa Nota disambigua.svg
DisambiguazioneSe stai cercando il sociologo, vedi Riccardo Campa (sociologo).
Riccardo Campa con il premio Nobel Eugenio Montale (1971) Riccardo Campa
(Presicce), filosofo. Storico della filosofia italiano, la cui indagine teorica
si è incentrata sulla relazione fra la cultura umanistica e la cultura
scientifica, delineando il percorso storico della cultura occidentale, in
particolare nell'ambito europeo-latinoamericano. Negli anni
sessanta e settanta ha diretto la Biblioteca delle idee, sotto la presidenza
scientifica del premio Nobel Eugenio Montale e contemporaneamente è stato
condirettore responsabile del periodico Nuova Antologia, nel quale ha
pubblicato saggi di letteratura e filosofia sul pensiero del Novecento; vi ha
inoltre tradotto e pubblicato testi di Jorge Luis Borges, George Uscătescu,
Vittorio Dan Segre, André Chastel, Walter Kaufmann, Ortega y Gasset.
Riccardo Campa con Jorge Luis Borges a Roma (1983)«Riccardo Campa fue
nombrado doctor honoris causa en las ciudades de Atenas y Nueva York, alfa y
omega del conocimiento de lo que constituye Occidente [...] Asombra en su obra
la recopilacion enciclopedica del pensamiento europeo, cimentada en la razon
que la describe.» «Riccardo Campa ha ricevuto dottorati honoris causa
nelle città di Atene e New York, l'alfa e l'omega della conoscenza di ciò che
costituisce l'Occidente [...] Sorprende nella sua opera la raccolta
enciclopedica del pensiero europeo, fondata sulla ragione che lo
descrive.» (Domingo Barbolla Camarero, Prologo, in Riccardo Campa La
razon instrumental. El mesianismo nostalgico de la contemporaneidad, Madrid,
Editorial Biblioteca Nueva, ) Ha partecipato, a seguito di regolare concorso a
livello internazionale, al Forum Europeo di Alpbach, al Collège de France, e
all'Universidad Internacional Menéndez Pelayo, e, a partire dal 1973, ha
insegnato presso diverse università italiane e straniere (Bologna, Università
degli Studi di Napoli Federico II, Università per stranieri di Siena,
Universidad de Morón), tenendo corsi di storia delle dottrine politiche, storia
della filosofia,,storia delle Americhe e diritto politico. Riccardo
Campa all'Università per Stranieri di Siena () Dal 1987 al 1991 ha diretto
l'Istituto Italiano di Cultura di Buenos Aires e successivamente, dal 1991 al
1992, ha coordinato in Italia e nell'America Latina le attività celebrative del
V Centenario dell'America , per disposizione del Ministero degli Affari
Esteri.. Dal 1993 al 1997 ha svolto le funzioni di Vicepresidente della
Commissione Nazionale per la promozione della cultura italiana all'estero
(Legge 22.12.1990, n.401). Quale ormai consolidata personalità-ponte fra i due
mondi, geograficamente separati ma culturalmente legati dalle comuni radici,
dal 1994 svolge le funzioni di Direttore del Centro Studi, Documentazione e
Biblioteca dell'Istituto Italo-Latino Americano di Roma. Contemporaneamente è
stato Vicedirettore della Società Dante Alighieri. Dal 2002 al 2005 ha
presieduto il Forum Internazionale sulla Società Contemporanea di Madeira e,
alla scadenza di questo mandato, è stato eletto a Roma presidente della
Federazione Internazionale di Studi sull'America Latina e i Caraibi per il
biennio 2005-2007. In questo ambito, con il suo operato, ha garantito
l'interscambio delle figure intellettuali più significative fra la cultura
latinoamericana e quella europea, favorendone la reciproca conoscenza.
Riceve la nomina di Director Emeritus del Giambattista Vico Chair of Italian
Studies en Dowling College, Nueva York nel . Studioso di diverse
discipline: dalla linguistica teorica alla filosofia del linguaggio, dalla
filologia all'analisi letteraria alla storia della lingua; dalla filosofia
teoretica alla filosofia della scienza, nella gestione della complessa realtà
istituzionale, dal 2005 al , ha assunto l'incarico di Direttore del Centro di
Eccellenza della Ricerca dell'Siena. Già Ordinario del S.S.D SPS/2
(Storie delle dottrine politiche) presso la Facoltà di Lingua e Cultura
Italiana dell'Università per Stranieri di Siena, l'11 febbraio gli è stato conferito il titolo di
"Professore emerito". Opere: Appartengono, fra gli altri, alla
produzione classica: Il potere politico nell'America Latina, Edizioni di
Comunità, Milano, 1968; Il riformismo rivoluzionario cileno, Marsilio, Padova,
1970; Appunti per una storia del pensiero politico latino-americano, Lugano,
Pantarei, 1971; L'universo politico omogeneo, Istituto Editoriale
Internazionale, Milano, 1974 Las nuevas herejias, Biblioteca de Estudios
Criticos, Madrid, Ediciones Istmo, 1978; La visione e la prassi: profilo di
Bolìvar (pref. diPignatti, intr. di R. Medina Elorga, postfaz. di L. C. Camacho
Leyva), Istituto Italo Latino-Americano, Roma 1983; A reta e a curvaReflexōes
sobre nosso tempo (Riflessioni con Oscar Niemeyer), São Paulo, Max Limonad,
1986; El estupor de EpicuroEnsayo sobre Erwin Schrödinger, Buenos Aires-Madrid,
Alianza Editorial, 1988; La emocion: la filosofia de la infidelidad (prol. di
R. H. Castagnino), Editorial Sudamericana, Buenos Aires, 1988; La escritura y
la etimologia del mundo (con un saggio di Roland Barthes), Buenos Aires,
Editorial Sudamericana, 1989; La malinconia di EpicuroRiflessioni in penombra
con Jorge Luis Borges, Buenos Aires, Editorial SudamericanaFondazione
Internazionale Jorge Luis Borges, 1990; La primeva unità: saggio sulla storia,
Le Monnier, Firenze, 1990; La practica del dictamen: del ius a la humanitas,
Grupo Editor Latinoamericano, Buenos Aires, 1990; El sondeo de la apariencia:
el libro y la imagen, Gedisa, Buenos Aires, 1991; La trama del tiempo: ensayo
sobre Italo Calvino, Grupo Editor Latinoamericano, Buenos Aires, 1991;
L'avventura e la nostalgia: Omaggio al Portogallo, Presidenza dei Consiglio dei
Ministri, Roma 1994 La metarrealidad, Buenos Aires, Biblios, 1995; Le daimôn de
la persuasion, Toulouse Cedex, Éditions Universitaires du Sud, 1996; The
Renaissance and the invention of method, New York, Dowling College, 1998; La
metafora dell'irrealtà: saggio su "Le avventure di Pinocchio", M.
Pacini Fazzi, Lucca, 1999, L'esilio saggi di letteratura Latinoamericana, Il
Mulino, Bologna, 2000; Il sortilegio e la vanità: saggio su Louis-Ferdinand
Céline, Welland Ontario, Soleil, 2000; Caratterizzano la produzione più
recente: L'immediatezza e l'estemporaneità, New York, Dowling College
PressBinghamton University, 2000; L'età delle ombre, New York, Binghamton
University, 2001; Dismisura, Bologna, il Mulino, 2003; Le vestigia di Orfeo.
Meditazioni in penombra con Jorge Luis Borges, Bologna, Il Mulino, 2003; A
modernidade, Lisboa, Fim de século, 2005; Della comprensioneCompendio di
mitografia contemporanea, Bologna, il Mulino, 2005; Ontem. L'elegia del
Brasile, Bologna, il Mulino, 2007; Vicinanze abissali. L'approssimazione
nell'epoca della scienza, Bologna, il Mulino, 2009; Langage et stratégie de
communication, Paris, L'Harmattan, 2009; El Inca Garcilaso de la Vega, Madrid,
Binghamton University, Ediciones ClasicasEdiciones del Orto, ; I Trattatisti
spagnoli del diritto delle genti, Bologna, Il Mulino, ; La place et la pratique
plébiscitaire, Paris, L'Harmattan, ; El sortilegio de la palabra, Madrid,
Biblioteca Nueva, ; Elegy. Essays on the Word and the Desert, University Press
Of The South, ; L'America Latina. Un profilo, Bologna, Il Mulino, ; La
filosofia de la crisis. Epicureismo y Estoicismo, Editorial Sindéresis, Madrid,
; El tiempo de la inedia. El invierno de Gunter, AntropiQa 2.0, Badajoz, ; La
eventualidad y la inexorabilidad. El invierno de Gunter, Editorial Sindéresis,
Madrid, ; La Destreza y el engano. Ensayo sobre Don Quijote de Miguel de
Cervantes Saavedra, Ediciones Clasicas, Madrid, ; L'America Latina. Un
compendio, Bologna, Il Mulino, ; Octavio Paz. El desconcierto de la modernidad,
Ediciones Clasicas, Madrid, ; La parola, Bologna, Il Mulino, ; Cervantes. La
linea del horizonte, Valencia, Albatros, , L'elegia del Nuovo Mondo, Bologna,
Il Mulino, . La mundializacion, Valencia, Albatros, . Il convivio linguisttico.
Riflessioni sul ruolo dell'italiano nel mondo contemporaneo, Roma,
Carocci, Note Anno di conseguimento del titolo di Professore. Dal 1974 al 1987 ne ha diretto l'Istituto
Storico-politico della Facoltà di Scienze Politiche. Con decreto dell'11 febbraio del Ministro dell'Istruzione, dell'Università
e della Ricerca, vi è stato nominato Professore Emerito di Storia delle
dottrine politiche. Dopo averne curato,
dal 2003 al 2005, il XII Congresso Internazionale, designato dall'Accademia
delle Scienze di Russia ed eletto dall'Osaka.
Luigi Trenti , Il viaggio delle parole: scritti in onore di Riccardo
Campa, Perugia, Guerra Editore, 2008.
978-88-557-0155-6 Antonio Requeni, Nueva vision de la literatura
argentina, "Les Andes", 16 settembre 1984, 3° Seccion pag.1. Antonio
Requeni, Presencia cultural de Italia en la Argentina, "La Prensa",
18 ottobre 1987, pag.3. Antonio Requeni, Los intelectuales del mundo: hoy,
Riccardo Campa: la Argentina, en el laberinto de Borges, "La Nacion",
20 settembre 2006, 1-3. Jesus Francisco Sanchez, Crisis del neocapitalismo
podria hacer renacer ideas del socialismo y la izquierda: Ricardo Campa,
"El Sol de Durango", 22 ottobre 2008, 6/A Altri progetti Collabora a
Wikiquote Citazionio su Riccardo Campa Collabora a Wikimedia Commons Wikimedia
Commons contiene immagini o altri file su Riccardo Campa Filosofia
Letteratura Letteratura Filosofo del XX
secoloFilosofi italiani del XXI secoloStorici della filosofia italiani 1934 21
aprile PresicceProfessori dell'Università degli Studi di Napoli Federico II
Campa – (Mantova).
Filosofo. Grice: “You gotta love Campa – he is right that ‘artificial species’
is an oxymoron – as is ‘transhuman’ – but his philosophising about the
heathens, which is how Nero found the Christians, is very relevant!” Riccardo Campa (Mantova), filosofo. È
conosciuto soprattutto per i suoi studi nel campo dell'etica della scienza e
del transumanesimo e, precisamente, per la sua difesa dell'idea di evoluzione
autodiretta. Svolge ricerche sia nella veste di Professore associato di
Sociologia della scienza e della tecnica all'Università Jagellonica di
Cracovia, sia nella veste di Presidente dell'Associazione Italiana
Transumanisti, della quale è fondatore. Si
laurea a Bologna. Ha conseguito il titolo di Giornalista professionista presso
l'Ordine dei giornalisti di Roma nel 1995, il dottorato in Epistemologia
all'Università Nicolaus Copernicus di Torun nel 1999 e l'abilitazione in
Sociologia all'Università Jagellonica di Cracovia nel 2009. Nell'ambito della
sociologia della scienza, è annoverato tra gli allievi di Robert K. Merton,
fondatore di questa disciplina. A differenza di alcuni continuatori della
scuola costruttivista, Merton ha sempre mostrato un atteggiamento positivo nei
confronti delle scienze, e Campa è rimasto fedele a questa impostazione. A tal
proposito, il filosofo argentino-canadese Mario Bunge ha rimarcato il fatto che
«Campa è uno degli ultimi esemplari rimasti di una specie in estinzione: lo
studioso pro-scienza della comunità scientifica». I suoi studi hanno ricevuto una certa
attenzione da parte dei media dopo che Francis Fukuyama, all'epoca consigliere per
la bioetica del presidente statunitense George W. Bush, ha definito il
transumanesimo «l'idea più pericolosa del mondo». Secondo Fukuyama il
transumanesimo è una nuova forma di biopolitica che, pur essendo liberale e non
coercitiva, rischia di minare il concetto di uguaglianza tra gli uomini. Simili
posizioni critiche hanno assunto, in Italia, Marcello Veneziani, Giuliano
Ferrara, Paolo Rossi, e diversi opinionisti del quotidiano cattolico Avvenire,
che hanno criticato le idee di Campa e di altri filosofi e scienziati
transumanisti (tra i quali, Nick Bostrom, James Hughes, Gregory Stock, e Max
More), stimolando un dibattito ad ampio raggio sulle prospettive aperte dalle
nuove tecnologie. Campa ha difeso le idee transumaniste in numerose
pubblicazioni, interviste e dibattiti pubblici, apparendo talvolta anche in
televisione, e sostenendo che le tecnologie emergenti e convergenti GRIN (un
acronimo per Genetica, Robotica, Informatica e Nanotecnologia) non
rappresentano un rischio inutile, come lasciano intendere i critici, ma
un'opportunità di sviluppo in linea con l'atteggiamento prometeico che
caratterizza la storia della civiltà occidentale. Le sue valutazioni,
sull'opportunità di allungare la vita media e potenziare le facoltà mentali e
fisiche dell'uomo, sono soprattutto di ordine etico e sociale. È autore di
numerosi articoli e saggi, tra i quali spiccano sette libri monografici. Il filosofo
è nudo (Marszalek) Etica della scienza pura (Sestante Edizioni) Mutare o
perire. La sfida del transumanesimo (Sestante Edizioni, ) Le armi robotizzate
del futuro. Il problema etico (CEMISS, ) Trattato di filosofia futurista
(Avanguardia 21 Edizioni, ) La specie artificiale. Saggio di bioetica evolutiva
(D Editore, ) La rivincita del paganesimo. Una teoria della modernità (D
Editore, ) Creatori e Creature. Anatomia dei movimenti pro e contro gli OGM (D
Editore, ) La società degli automi. Studi sulla disoccupazione tecnologica e
sul reddito di cittadinanza (D Editore, ) Credere nel futuro: Il lato mistico
del transumanesimo (Orbis Idearum Press, ) È inoltre curatore della serie
"Divenire. Rassegna di studi interdisciplinari sulla tecnica e il
postumano". Note Cerimonia di abilitazione all'Cracovia C. Cipolla, Manuale di sociologia della
salute, Franco Angeli, R. Campa,
Epistemological Dimensions of Robert K. Merton's Sociology, Copernicus University
Press, quarta di copertina. F. Fukuyama,
“Transhumanism: The World's Most Dangerous Idea”, Foreign Policy, La versione
italiana è apparsa sul Corriere della Sera con il titolo “Biotecnologie: la
fine dell'uomo”, . M. Veneziani,
“Attenti l'uomo è fuori moda. La scienza prepara “l'oltreuomo”, Libero, G. Ferrara, “Mettere in dubbio il dubbio”, Il
Foglio, Rossi, Speranze, Il Mulino,
Bologna A. Galli, “Nietzsche, profeta
dell'eugenetica”, Avvenire, Rassegna
stampa degli articoli pro e contro il transumanesimo. “Nascita del superuomo”, documentario di RAI
3, Archiviato l'11 aprile in .; “Futuro in pillole”, puntata de Le
Invasioni Barbariche condotta da Daria Bignardi, LA7, 21 gennaio .;“Musica
maestro”, servizio biografico di RAI 1, Sito della rivista Divenire Giorgia Mazzotti, Il Prof che suonava il
rock, Gazzetta di Mantova, 8 gennaio 2008. Roberto Guerra, Futurismo per la
nuova umanità, Armando Editore, Roma .
Il transumanismo. Cronaca di una rivoluzione annunciata, Lampi di
Stampa, Milano 2008. Riccardo Campa
biografia e nel sito "transumanisti".
Riccardo Campa. Keywords. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Campa” – The
Swimming-Pool Library.
Campailla (Modica).
Filosofo. Grice: “You have to love Campailla; when I philosophised on ‘be
orderly,’ I was drawing from Campailla: “Order is the first – ‘ordinato
discorso dell’uomo;’ Campailla flouts the maxim: he allows that a man in
ecstasi, in mutual contemplation of beauty, say, may lose the order – Oddly,
Campailla dedicates more than a section to, then, ‘del disordinato discorso
dell’uomo,’ or men, as we’d prefer!”
Grice: “You’ve gotta love Campailla – I would have preferred he chose
the Graeco-Roman mythology, but he chose “Adamo,” and he provides, in verse,
all I ever philosophised on – human discourse – discorso umano – on top, he
considers ‘amore’ as a ‘passione dell’anima,’ and speaks of ‘self-love’ (amore
proprio) and even virility and testicles – a Renaissance man!” Nasce sotto la
rupe del Castello dei Conti. Tommaso Campailla, incisione dall'Adamo
(Roma-Palermo, 1737) Mostrò le sue migliori doti d'ingegno in età matura,
giacché, in gioventù, per la sua gracile costituzione, il padre preferì
educarlo in campagna affinché si irrobustisse all'aria aperta, piuttosto che
indirizzarlo agli studi. Nel 1684, si trasferì a Catania per studiarvi
giurisprudenza, ma l'improvvisa morte del padre, che lo lasciava erede di un
discreto patrimonio, lo costrinse a ritornare nella città natale, la sua cara
Modica, in cui rimase fino alla morte, senza mai muoversi da essa. Lì,
poté dedicarsi interamente agli amati studi, prevalentemente da autodidatta,
coltivando con passione ed abnegazione, fra le tante discipline, l'astronomia, le
lettere e la filosofia. Sempre da autodidatta, studiò Aristotele e i classici,
per poi dedicarsi alla fisica, forse spinto dall'onda emotiva suscitata dal
terribile sisma che, nel 1693, distrusse Modica e tutto il Val di Noto.
Morì per un colpo apoplettico, il 7 febbraio del 1740. Il suo corpo fu sepolto
sotto l'altare maggiore del duomo di San Giorgio in Modica, del quale una
lapide, deposta alla sinistra dell'ingresso principale, lo ricorda.
Campailla, filosofo e poeta Studioso di Cartesio, che vuole conciliare con la
filosofia scolastica, ne applicò i principi alle sue indagini conoscitive,
fatte di osservazione ed esperimenti, divenendo, insieme col filosofo trapanese
Michelangelo Fardella, uno dei principali divulgatori delle teorie cartesiane
in Sicilia. Poeta raffinato, fu accademico degli Assorditi di Urbino, dei
Geniali di Palermo, e della più celebre Accademia degli Arcadi di Roma;
restaurò quindi l'Accademia degli Infocati nella sua città natale. Nel 1709
diede alle stampe i primi sei canti (ispirati ai moduli letterari lucreziani)
del poema filosofico, in due parti, L'Adamo, ovvero il Mondo Creato,
successivamente dedicato, nella sua stesura completa (in venti canti) del 1723,
a Carlo VI d'Austria, Imperatore e Re di Sicilia. Il poema, che conobbe una
discreta fortuna e che è stato recentemente ristampato, rappresenta una summa
delle idee teologiche, cosmologiche, fisiche e filosofiche dell'autore, alla
luce del cartesianesimo. All'inizio del Settecento, la fama del
Campailla, tra l'altro in corrispondenza epistolare con importanti personalità
fra i quali Ludovico Antonio Muratori (bibliotecario del Duca di Modena), si
diffuse anche all'estero, toccando Lipsia, Parigi, Londra, tanto che il
filosofo George Berkeley volle conoscerlo personalmente e, poiché il Campailla
non si muoveva mai dalla sua città natale (come Kant), nel 1718 fu lo stesso
Berkeley a recarsi in Sicilia a trovarlo, informandolo fra l'altro delle nuove
teorie newtoniane, le quali verranno poi usate dal Campailla nelle sue successive
opere. Il Muratori si fece intermediario persino per una cattedra
all'Padova da assegnargli, invito che venne pure da Londra, ma il suo ostinato
rifiuto a viaggiare e lasciare la sua Modica (in ciò, ancora simile a Kant) lo
portò a declinare tali prestigiose ed onorevoli proposte. Per lo stesso motivo,
invitato ad assistere, il 24 dicembre 1713, all'incoronazione a Re di Sicilia,
nella Cattedrale di Palermo, del Duca Vittorio Amedeo II di Savoia, disdisse
gentilmente la visita. Nel 1738, pubblicò, rimanendo però incompiuto, il
poema sacro L'Apocalisse di San Paolo, in cui, oltre ad affrontare i temi della
grazia e della virtù attiva, fornì pure una personale confutazione delle teorie
di Miguel Molinos, fondatore del "Quietismo", un'eresia che aspirava
all'unificazione con Dio. Infine, nello stesso periodo, iniziò a scrivere il
primo volume di un'opera sistematica intitolata Opuscoli filosofici, di cui
uscì solo il primo volume (in dialoghi) intitolato Considerazioni sopra la
fisica del signor Isacco Newton (1738), contemporaneamente alla stesura di un
trattato, in due volumi, di fisica cartesiana, pubblicato postumo, nel 1841,
sotto il titolo Filosofia per principi e cavalieri. La cura della
sifilide con le botti del Campailla Pur non essendo medico di professione,
Campailla riuscì tuttavia a promuovere, nella Contea di Modica, gli studi di
medicina. Infatti, il suo impegno, quasi umanitario, lo portò a sperimentare,
dal 1698 in poi, le sue famose "botti" (dette poi botti del
Campailla) per la cura non solo della sifilide (considerata, allora, il male
del secolo, e ritenuta dalla Chiesa come un castigo di Dio per i peccati degli
uomini), ma anche dei reumatismi e, in genere, di qualunque forma di
artrosi. La "botte", in realtà, è una stufa mercuriale con
all'interno uno sgabello, sul quale il paziente veniva fatto sedere, in attesa
della cura. Questa consisteva nel versare, in un braciere che si trovava pure
all'interno della stufa, la relativa dose di cinabro, da cui, per sublimazione,
esalavano dei vapori di mercurio, che erano poi assorbiti dal corpo del
paziente in piena sudorazione. La novità introdotta dal Campailla consistette
nell'aggiunta di incenso all'interno della botte, in una dose che consentiva,
ai vapori sprigionati, di essere più "respirabili" per un certo lasso
di tempo, variabile dai 10 ai 20 minuti circa, a seconda dalle condizioni
soggettive del paziente. Il contributo del Campailla consentì pure di
modificare la forma della botte, rispetto alle altre già esistenti in Italia ed
in Europa, le quali avevano un foro in alto da cui fuoriusciva la testa del
paziente che, in tal modo, non poteva respirare i vapori di mercurio
medicamentosi. Tuttavia, questi vapori, così esalati, erano curativi solamente
per i sifilomi che infestavano la cute, i quali regredivano sì ma senza
remissione del morbo (che solo con l'avvento della penicillina, nel '900, si
debellerà), con i germi patogeni che continuavano ad agire e moltiplicarsi nel
sangue dei soggetti infetti. Invece, grazie all'innovazione del
Campailla, i pazienti, completamente all'interno della botte, potevano ora
respirare la miscela di mercurio e incenso, la quale, agendo così in modo
sottocutaneo, uccideva i germi diminuendone la carica patogena; spesso, si
ottenevano delle guarigioni, a volte anche definitive, che, all'epoca, venivano
considerate quasi miracolose. Infatti, un rapporto medico dell'epoca riferisce
che " [...] Dopo la cura mercuriale col metodo Campailla, si può
assistere a delle rinascite complete di individui ridotti in condizioni
impressionanti di cachessia o con lesioni tali da rendersi impossibile
qualsiasi intervento curativo per via percutanea o
ipodermica". I risultati furono talmente soddisfacenti che
Modica acquisì notorietà in tutta Europa proprio per le botti del Campailla,
ancor oggi esistenti all'interno dell'antico Ospedale di S. Maria della Pietà e
visitabili all'interno di un percorso museale appositamente dedicato.
Negli anni a venire, le botti del Campailla furono, ma con scarsi risultati,
imitate altrove, sia in Italia che all'estero: ad esempio, nel 1891, sorse a
Palermo, per volere del prof. Mannino della locale facoltà di Medicina, un
Sanatorio Campailla; agli inizi del '900, fu poi costruita, a Roma, una
cosiddetta Botte di Modica; a Milano, ancora negli anni '50, furono costruite
botti di vetro sul modello di quelle del Campailla; mentre, a Parigi, furono
fondati istituti a imitazione del Sifilocomio Campailla palermitano, per la
cura delle malattie reumatiche e nevralgiche. Teatro La rappresentazione
Cygnus, atto unico scritto da Nausica Zocco, prende spunto dalla vita e dalle
opere di Tommaso Campailla, ed è stato portato in scena l'8 maggio a Modica, per la regia di Tiziana
Spadaro. Note L'esatta data di
nascita è riscontrabile, come quella di morte, negli appositi registri
dell'Archivio Parrocchiale della Chiesa Madre di San Giorgio in Modica. Taluni, sulla base di nessuna fonte storica
attendibile, hanno diffuso l'infondata notizia secondo cui il Campailla stesso
sia stato vittima della sifilide, contrariamente al fatto che lo studioso
modicano costruì comunque le sue botti, per il trattamento di questa infezione,
nel 1698, quando aveva solo 30 anni, ma morì a 72 anni, età veneranda e
considerevole, per quei tempi, in cui la vita media di un individuo di sesso
maschile era di 55-58 anni, per non tener conto poi del fatto che, nel
Settecento (e così, fino all'avvento degli antibiotici nel Novecento), un
sifilitico aveva comunque delle bassissime aspettative di vita dopo il
manifestarsi della malattia, dell'ordine di pochissimi anni. Ad ogni modo, le
botti del Campailla raccolsero, per molti decenni, un gran numero di pareri
positivi a favore di un loro benefico influsso contro il morbo. Tommaso Campailla, "L'Adamo" ovvero
"Il mondo creato" poema filosofico , Volume unico, Messina, Michele
Chiaramonte e Antonino Provenzano, 1728.
//treccani/enciclopedia/tommaso-campailla/
Cfr. D. Scinà, Prospetto della storia letteraria di Sicilia nel secolo
decimottavo, Tipografia Lorenzo Dato, Palermo, 1824, I, Capo III.
Tratto dalla Rassegna di Clinica, Terapia e Scienze Affini, Anno XXVIII,
Fascicolo IV. Secondio Sinesio, Vita del
celebre filosofo, e poeta Signor D. Tommaso Campailla, Patrizio modicano,
Siracusa, 1783; ristampa Modica, 2005. Valentino Guccione , Tommaso Campailla
ed il suo museo in Modica, Leggio & Diquattro, Ragusa, 1992. Carmelo
Ottaviano, Tommaso Campailla. Contributo all'interpretazione e alla storia del
cartesianesimo in Italia, introduzione e note Domenico D'Orsi, CEDAM, Padova, 1999.
Giovanni Criscione, Tommaso Campailla. Un poeta e filosofo modicano,
Idealprint, Modica, 2000. Valentino Guccione, Tommaso Campailla, il suo museo,
la scuola medica modicana, Comune di Modica, Modica, 2001. Tommaso Campailla e la Scuola Medica
Modicana, Ed. IngegniCulturaModica, Modica, . Altri progetti Collabora a
Wikiquote Citazionio su Tommaso Campailla Collabora a Wikimedia Commons
Wikimedia Commons contiene immagini o altri file su Tommaso Campailla Tommaso Campailla, su TreccaniEnciclopedie on
line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
Tommaso Campailla, in Dizionario biografico degli italiani, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana. Opere di
Tommaso Campailla, su openMLOL, Horizons Unlimited srl. Sotto il titolo
“Disordinato discorso dell’uomo” sono raccolti due saggi pioneristici del
filosofo modicano sul ruolo della mente nei sogni, nel delirio, nell’estasi e
nella follia. L'estasi (dal greco ἔκστασις, composto di ἐκ o ἐξ + στάσις,
ex-stasis,[1] «essere fuori») è uno stato psichico di sospensione ed elevazione
mistica della mente, che viene percepita a volte come estraniata dal corpo: da
qui la sua etimologia, a indicare un «uscire fuori di sé». Nonostante la
diversità delle religioni, culture e popoli in cui l'estasi è stata
sperimentata, le descrizioni circa il modo in cui essa viene raggiunta
risultano straordinariamente simili. Si afferma di provare in questi momenti
una sorta di annullamento di sé, e di identificazione con Dio o con
l'"Anima del mondo".[2] Indice 1Descrizione ed effetti
2Manifestazioni dell'estasi nell'antichità 2.1Il corteo dionisiaco 2.2L'estasi
oracolare 2.2.1Figure oracolari 3L'estasi nelle filosofie orientali 4L'estasi
in Plotino 5L'estasi cristiana 6L'estasi paradisiaca in Dante 7Il Rinascimento
8L'Ottocento e il Romanticismo 9Note 10Bibliografia 11Voci correlate 12Altri
progetti 13Collegamenti esterni Descrizione ed effetti Psichicamente è
caratterizzata dalla cessazione di ogni attività da parte dell'emisfero
cerebrale sinistro (noto anche come emisfero dominante o della "razionalità
discorsiva"), consentendo così all'emisfero destro (quello recessivo o
passivo, detto anche "emotivo") di attivarsi. È uno stato di estrema
concentrazione simile per certi versi all'ipnosi, quando ad esempio la mente
rimane attonita nel fissare un punto o un oggetto, dimentica di ogni altro
pensiero. Generalmente produce uno stato di notevole beatitudine e benessere
interiore.[3] Manifestazioni dell'estasi nell'antichità Una simile
condizione mentale era nota sin dall'antichità ed era considerata
manifestazione diretta della divinità.[4] Il corteo dionisiaco
Nell'antica Grecia erano famose le menadi (o Baccanti), donne greche che
partecipavano a riti non ufficiali. Si trattava di culti misterici e iniziatici
che si svolgevano al di fuori delle mura della città ed erano aperti agli
emarginati della società, quali appunto le donne, gli schiavi e i meteci. I
protagonisti di questi culti (detti anche Misteri, connessi sia ai riti
dionisiaci che a quelli orfici sorti intorno al VII secolo a.C.), presi in uno
stato di trance o estasi ballavano sfrenatamente e uccidevano a mani nude degli
animali.[5] Si trattava di elementi legati all'aspetto esoterico della
religione greca, che convivevano sotterraneamente con l'exoterismo della
religiosità tradizionale.[6] L'estasi oracolare L'estasi era ciò che
rendeva possibili gli Oracoli, essendo vissuta come momento di tramite fra la
dimensione terrena e quella ultramondana. A volte lo stato di estasi veniva
raggiunto artificialmente mediante l'uso di sostanze psicotrope; la persona
coinvolta era portata così a compiere gesti o azioni insoliti.[7] Figure
oracolari Figure emblematiche e famose per le loro estasi collegate al dono
della profezia erano le Sibille, donne laiche che gravitavano presso un tempio
di Apollo proprio per la loro capacità di connettersi col divino, che
proferivano i loro responsi restando nell'ombra, non mostrandosi facilmente
agli umani che le avessero consultate ed interrogate; oppure poi la Pizia vera
e propria sacerdotessa di Apollo che dimorava nel famoso santuario apollineo di
Delfi, la quale si mostrava ai fedeli e proferiva gli oracoli dopo appositi
riti e sacrifici. La Pizia raggiungeva uno stato di estasi indotto dai vapori
inebrianti che uscivano da una spaccatura del suolo, durante il quale proferiva
gli oracoli.[8] In Magna Grecia era invece famosa la Sibilla di Cuma, antica
città greca situata nei Campi Flegrei. I responsi delle Sibille tuttavia erano
spesso oscuri e non facilmente interpretabili, venendo compresi ora in un senso,
ora in un altro.[9] L'estasi nelle filosofie orientali Nelle religioni
asiatiche, come l'induismo, il taoismo, e soprattutto il buddismo, l'estasi è
il momento sacro in cui avviene l'illuminazione, ed è il pieno sviluppo delle
potenzialità e delle qualità naturali presenti nell'individuo.[10] Questo stato
è anche chiamato onniscienza oppure saggezza suprema e perfetta, dal sanscrito
anuttarā-samyak-saṃbodhi, comunemente detta semplicemente Bodhi, e corrisponde
all'illuminazione del Buddha; è lo stato in cui la mente diventa illimitata e
non più separata dal resto del mondo, il punto in cui il microcosmo della
persona si fonde con il macrocosmo dell'universo.[11] Diventa così
possibile una condizione di nirvana, alla quale ci si allena sotto la guida di un
maestro tramite la meditazione, cioè la concentrazione su di sé e la
consapevolezza della propria energia.[12] L'estasi in Plotino Secondo
Plotino (filosofo ellenistico neoplatonico del III secolo d.C.), l'estasi è il
culmine delle possibilità umane, che avviene dopo aver compiuto a ritroso il
processo di emanazione da Dio: essa è un'autocoscienza, ed è la meta naturale
della ragione umana, la quale, desiderando ricongiungersi col Principio da cui
emana, riesce a coglierlo non possedendolo, ma lasciandosene possedere. Il
pensiero cioè deve rinunciare ad ogni pretesa di oggettività abbandonando il
dinamismo discorsivo della razionalità, ovvero negando se stesso.[13] Tramite
un severo percorso di ascesi, che si serve del metodo della teologia negativa e
della catarsi dalle passioni, la ragione riesce così a uscire dai propri
limiti, superando il dualismo soggetto/oggetto e compenetrandosi con l'Uno.
Quello di Plotino non è tuttavia un semplice panteismo naturalistico, poiché
per lui l'estasi è essenzialmente un percorso in salita verso la
trascendenza.[14] Il circolo nella filosofia di Plotino: dalla
processione all'anima umana, e dalla contemplazione all'estasi.[15] Essendo
l'Uno non descrivibile, perché descriverlo significherebbe sdoppiarlo in un
soggetto descrivente e un oggetto descritto (e quindi non sarebbe più Uno, ma
due), anche l'estasi è di conseguenza uno stato psichico non descrivibile a
parole, dato che l'estasi è la condizione stessa dell'Uno che si
auto-contempla. Intuirla è possibile solo per via di negazione: tramite il suo
contrario, prendendo coscienza di ciò che l'Uno non è, cioè del molteplice.
L'Uno stesso, in quanto autocoscienza del pensiero, per intuirsi deve pertanto
uscire fuori di sé, diventando molteplice. L'estasi è appunto l'atto con cui
l'Uno genera il molteplice: essa è un cogliere tutt'insieme l'uno e i molti, in
un circolo che dalla processione ritorna alla contemplazione.[15] Cusano,
teologo cristiano del Quattrocento, dirà in maniera simile che l'universo è
l'esplicatio dell'Essere, ovvero il fuoriuscire di sé da parte di Dio. A
differenza del Cristianesimo però, secondo Plotino l'estasi non è un dono della
divinità, ma una possibilità naturale dell'anima. Essa tuttavia si manifesta
non per una propria volontà deliberata, ma da sé, in un momento fuori della
portata del tempo. Plotino stesso raggiunse l'estasi solo tre o quattro volte
nella sua esistenza. Viverla è infatti dato a pochissimi, in rari momenti della
loro vita. L'estasi inoltre non serve ad uno scopo pratico; essendo
contemplazione fine a se stessa, in questo mondo non c'è nulla di più
inutile.[16] È solo nell'estasi però che l'essere umano ha la rivelazione della
sua condizione più vera e autentica. Per il resto la via indicata da Plotino
verso la saggezza consisteva in una vita retta, oppure nella ricerca di
espressioni artistiche come la musica. L'estasi cristiana Santa
Teresa d'Avila La filosofia plotiniana diede quindi avvio a una lunga
tradizione neoplatonica, che concepiva l'universo animato da un eros o tensione
amorosa mirante a ricongiungersi a Dio tramite l'estasi. La teologia di Plotino
fu ripresa in particolare da quella cristiana, e rivisitata però alla luce
dell'aspetto personale della Trinità. L'estasi venne intesa in un senso più
ampio: per il cristianesimo essa non è più soltanto una contemplazione fine a
se stessa, ma è funzionale all'azione; deve tendere cioè non solo verso Dio, ma
anche verso il mondo.[17] Tale mutamento di prospettiva venne introdotto
affiancando all'amore greco di tipo ascensivo, corrispondente al concetto di
eros, un amore discensivo corrispondente al concetto evangelico di àgape.[18]
L'esperienza estatica cristiana consiste così in una comunione, una sorta di
abbraccio col mondo e l'umanità in esso dispersa con lo scopo di alleviarne le
sofferenze e ricongiungerla al Padre. Essa avviene tramite
un'illuminazione operata direttamente da Dio. Questi fuoriesce nel mondo non
per un atto involontario (com'era nel plotinismo), ma perché ama le sue
creature. Identificarsi con la sua estasi divina è, secondo Agostino, la meta
naturale della ragione umana, la quale può riuscirci non per una deliberata
volontà individuale, ma per una rivelazione da parte di Dio stesso che si rende
presente alla nostra mente; l'estasi è dunque essenzialmente un dono, reso
possibile per intercessione dello Spirito Santo, grazie a cui l'essere umano
trascende i propri limiti e si rende strumento di Dio nel mondo.[19] A
differenza di altre religioni la persona coinvolta non perde comunque la
propria individualità, pur compenetrandosi in Lui.[20] Per i mistici
medioevali, come San Bernardo,[21] o i neoplatonici tedeschi come Meister
Eckhart, l'estasi è una visione beatifica che avviene quando l'anima è rapita
in Dio, e l'essere si annulla in un Pensiero senza più limiti né contenuto: Dio
infatti non può essere oggettivato, perché non è oggetto, ma Soggetto. Si
tratta di una comunione mistica accesa da un fuoco d'amore, un'esperienza di
beatitudine suprema simile a quelle che saranno riferite in seguito anche da
Santa Teresa d'Avila,[22] figura di riferimento della Controriforma. Un'altra
testimonianza sull'estasi in tal senso è quella medioevale del beato Jacopone
da Todi nella lauda O iubelo de core. L'estasi paradisiaca in Dante Nel
Trecento Dante Alighieri, nel Paradiso della Divina Commedia, di fronte alla
visione beatifica di Dio, negli ultimi versi della cantica prova così a
descrivere l'estasi, conscio della sua ineffabilità, dell'impossibilità di
riferirla a parole in maniera oggettiva: Dante contempla l'Empireo,
incisione colorata dell'originale di Gustave Doré «Qual è 'l geomètra che tutto
s'affige per misurar lo cerchio, e non ritrova, pensando, quel principio ond'
elli indige, tal era io a quella vista nova: veder voleva come si convenne
l'imago al cerchio e come vi s'indova; ma non eran da ciò le proprie
penne: se non che la mia mente fu percossa da un fulgore in che sua voglia
venne. A l'alta fantasia qui mancò possa; ma già volgeva il mio disio e
'l velle, sì come rota ch'igualmente è mossa, l'amor che move il sole e
l'altre stelle.[23]» (Paradiso, canto XXXIII, vv. 133-145) Il
Rinascimento Il desiderio di estasiarsi godette quindi di una notevole fortuna
durante il Rinascimento.[24] Al di là del significato religioso l'estasi
assunse allora principalmente una valenza artistica o estetica. Il bello era
visto sia dai filosofi rinascimentali che dagli idealisti romantici come la via
privilegiata per ricongiungersi a Dio.[25] Nel Cinquecento Giordano Bruno
paragonò l'estasi a un eroico furore: non un'attività pacifica che spegnesse i
sensi e la memoria, ma al contrario li acuisse, simile a un impeto
razionale.[26] L'Ottocento e il Romanticismo A una rivalutazione
dell'estasi nell'Ottocento contribuirono sia la Critica del giudizio di Kant,
sia l'idealismo di Fichte e Schelling.[27] Kant vedeva nel giudizio estetico un
sentimento universale di partecipazione con l'Assoluto, nel quale la ragione
non è più vincolata da un'attività conoscitiva soggetta alla necessità delle
relazioni causa-effetto, ma è libera nel formulare i propri legami associativi.
Per Fichte l'estasi è intuizione intellettuale, l'atto immediato con cui l'Io,
nel diventare autocosciente, può intuire se stesso solo in rapporto a un
non-io; così nel porre se stesso l'Io pone al contempo anche il molteplice al
di fuori di sé.[28] Parimenti Schelling vedeva nell'estasi un'attività infinita
con cui Dio crea il mondo. L'uomo può riviverla nell'estasi artistica, che è la
manifestazione più tangibile dell'Assoluto, nel quale l'aspetto attivo e
passivo, il lato conscio e quello inconscio della mente, non sono più in
conflitto tra loro, ma si fondono in una sintesi armonica di comunione cosmica
con la Natura.[29] Note ^ Paolo Mantegazza, Le estasi umane (1887),
Marzocco, Firenze 1939, pag. 5. ^ La Civiltà Cattolica, p. 321, Legislative
Reference Bureau, anno 80°, vol. II, Roma 1929. ^ Enciclopedia Treccani alla
voce «estasi», di Marco Margnelli e Enrico Comba, 1999. ^ Paola Giovetti,
Dizionario del mistero, p. 161, Mediterranee, 1995. ^ Atlante illustrato della
mitologia del mondo, p. 304, Giunti Editore, 2002. ^ U. Bianchi, A. Motte e
AA.VV., Trattato di antropologia del sacro, Jaca Book, Milano 1992. ^ Diana
Tedoldi, L'Albero della musica: tamburo, stati altri di coscienza, p. 66, Anima
Srl, 2014. ^ Walter Burkert, La religione greca di epoca arcaica e classica, p.
245, Jaca Book, 2003. ^ Rocco Messina, Riflessioni e verità, vol. II, p. 2,
Edizioni del Faro, 2015. ^ Aa.vv., Dizionario della Sapienza Orientale:
Buddhismo, Induismo, Taoismo, Zen, p. 433, Mediterranee, 1991. ^ Jack Kerouac,
Il libro del risveglio, p. 33, a cura di T. Pincio, Mondadori, 2010. ^ Julius
Evola, Oriente e Occidente, p. 100, Mediterranee, 2001. ^ «La scienza è ragione
discorsiva e questa è molteplicità: perciò, una volta caduta nel numero e nella
molteplicità, essa perde l'Uno. È necessario dunque trascendere la scienza e
non allontanarsi mai dal nostro essere unitario, ma abbandonare la scienza.
[...] Perciò si dice che Egli è ineffabile e indescivibile» (Plotino, Enneadi,
VI, 9, 4, traduzione di G. Faggin). ^ Giuseppe Faggin, in La presenza divina,
pag. 23, D'Anna editrice, Messina-Firenze 1971. Emanuele Severino, La
filosofia dai Greci al nostro tempo, pp. 253-271, Il circolo nella filosofia di
Plotino, Milano, Rizzoli, 1996. ^ G. Faggin, op. cit., pag. 25. ^ Giuseppe
Mazza, La liminalità come dinamica di passaggio: la rivelazione come struttura
osmotico-performativa dell'"inter-esse" trinitario, p. 556, Gregorian
Biblical BookShop, 2005. ^ Sulla differenza terminologica tra agape ed eros,
cfr. E. Stauffer, Agapao, in G. Kittel-G. Fridrich, Grande lessico del Nuovo
Testamento, vol. I, Paideia, Brescia 1965, coll. 57-146. ^ R. Bonetti,
Matrimonio in Cristo è matrimonio nello Spirito, p. 63, Città Nuova, 1998. ^
Julien Ries, Communio, p. 88, Jaca Book, 2008. ^ «Come una piccola goccia
d'acqua che cada in una grande quantità di vino sembra diluirsi e sparire per
assumere il sapore e il colore del vino; [...] così ogni affetto umano, nei
santi, deve fondersi e liquefarsi per identificarsi alla volontà divina. Come
infatti Dio potrebbe essere tutto in tutto, se nell'uomo restasse qualcosa di
umano? Senza dubbio, la sostanza rimane, ma sotto un'altra forma, un'altra
potenza, un'altra gloria» (Bernardo di Chiaravalle, De diligendo Deo, 10, trad.
di G. Faggin). ^ Santa Teresa d'Avila descrive l'estasi come un momento di
"assenza" nel quale afferma di aver percepito tutto il dolore provato
da Cristo durante la Passione, ma anche una così grande gioia interiore da
coprire il dolore (cfr. Autobiografia, XXIX, 13). ^ Nella descrizione di Dante
si tratta di quella condizione paradossale di «estasi per cui la mente esce di
sé e perviene a un potenziamento di sé» (T. Di Salvo, Paradiso, Zanichelli,
1988, p. 622). ^ Reinhard Brandt, Filosofia nella pittura: da Giorgione a
Magritte, p. 432, Pearson Italia S.p.a., 2003. ^ «Una delle qualità necessarie
al sapiente, cioè a colui che intende spingere l'ascesi conoscitiva fino
all'estasi e all'indiamento (farsi Dio), è un livello erocio di amore per la
bellezza, un furore divino nella terminologia di Ficino» (Ubaldo Nicola,
Atlante illustrato di filosofia, p. 238, Giunti Editore, 1999). ^ Ubaldo
Nicola, Atlante illustrato, ivi. ^ Alessio Dal Pozzolo, La fede tra estetica,
etica ed estatica, p. 64, Gregorian Biblical BookShop, 2011. ^ S. Mati Novalis,
Del poeta regno sia il mondo. Attraversamenti negli appunti filosofici, p. 81,
Pendragon, 2005. ^ Antonello Franco, Essere e senso: filosofia, religione,
ermeneutica, p. 170, Guida Editori, 2005. Cfr. anche Luigi Pareyson, Lo stupore
della ragione in Schelling, in AA.VV., Romanticismo, esistenzialismo, ontologia
della libertà, Mursia, Milano 1979. Bibliografia Carlo Landini, Psicologia
dell'estasi, Franco Angeli, Milano 1983 Ioan Petru Culianu, Esperienze
dell'estasi dall'ellenismo al Medioevo, Laterza, Bari 1986 Mircea Eliade, Lo
sciamanismo e le tecniche dell'estasi, ed. Mediterranee, 1995 Luigi Razzano,
L'estasi del bello nella sofiologia di S. N. Bulgakov, Città Nuova, 2006 ISBN
8831133594 G. Merlin, F. Vettori, Un'estetica estatica, edizioni Cleup, Padova
2007 ISBN 978-88-6129-079-2 Voci correlate Beatitudine Esperienza extracorporea
Illuminazione (Buddhismo) Illuminazione (cristianesimo) Indiamento Misticismo
Sofianismo Trance (psicologia) Transverberazione Altri progetti Collabora a
Wikiquote Wikiquote contiene citazioni sull'estasi Collabora a Wikizionario
Wikizionario contiene il lemma di dizionario «estasi» Collabora a Wikimedia
Commons Wikimedia Commons contiene immagini o altri file sull'estasi
Collegamenti esterni (EN) Estasi, su Enciclopedia Britannica, Encyclopædia
Britannica, Inc. Modifica su Wikidata V · D · M Stati di coscienza Controllo di
autoritàThesaurus BNCF 32810 · LCCN (EN) sh85040886 · BNF (FR) cb11934577d
(data) Filosofia Portale Filosofia Psicologia Portale Psicologia Religione
Portale Religione Categorie: Concetti e principi filosoficiEmozioni e
sentimentiFilosofia della menteMisticaTeologia SOMMARIO 226 . DEL CANTO
DECIMOTTAVO. IL DISCORSO UMANO. A 28. 37. Comie ſi genera. 38. Nima Ragionevole
, come di Anima , come sà, che, fuor del ſuo ſcorre nel Corpo Organico. St.1.
Corpofieno , altre Coſe Corporee.27. Obbietti Senſibili terminan le Idee Per le
Idee degli Obbietti,nel Senſo nel Senſo Comune. St. 2 . Comune rappreſentatele.
Corpi Striati , e loro ſtruttura, 3. Cometalora s'inganna. 29. Fornice, e ſua
teſtura . 4. Delirio nell'Ubriachezza. 31 . Setto Lucido, e ſua fabrica . 5.
Vino or fà dormire ,or vegliare. 32. Corpo Calloſo, e ſua anatomia . 6. Come
alle volte porta il ſonno. 33 Senſo Comune ne 'Corpi Striati. 7. Come talora
induce vigilia. 34. Da quali paſſano tutti gli Spiriti Ubriaco, perche Delira.
35. Motivi , e i Senſitivi. 8. Mania , eſuo Delirio. Anima,in quanto
ſente,riſiede ne’ Corpi Striati. 9. Siſpiega in particolare. 40. Fantaſia ſi
eſercita nel Fornice. Io. Morficati dal Can rabbioſo , e lor Memoria riſiede
nel CorpoCallofo.1.1 . Delirio. 43 . Imaginativa, come ſérve al Di Come prendon
proprietà Canine. 44. ſcorrere. 12. E credono , eller Cani. 45. Facoltà Motiva
,coni'è eccitata. 13. Core procede tal Trasformazione.46. lilee Senſibili,coine
ſi formano,e 's' Delirio Febrile , ò Frene fiu . 48. imprimono nel Cerebro. 14.
Come faffi. 49. Spiriti Animali, fimilialla Luce.15. Come ſi dà Febre ſenza
Delirio , e Paragone fra queſta, e quelli. 16 . Delirio ſenza Febre. Spiriti
Animali , comeformano le Cerebro deſtinato agli uficj Anima Idee. 17 . li , e
il Cerebello à i Vitali. FI. Idee non ſono, che una pittura, in Anatomia del
Cerebello. protata nelle pieghe del Cerebro.19. Nervi, che naſcono
dalCerebello. 53 . Sterienza. · 20. La Mente non bà dominio ſul Cea Idee, come
laſciano la loro inpronta rebello . 54. nuel Corpo Calloſo. 22. Comunicazioni
fra il Cerebro , e il inima, come ſi rigorda. 24. Cerebello ſcambievoli. 55.
Guajti gli organi del Diſcorrere , Impreſſioni del Cerebro,come ſi par iguafla
il Diſcorſo Umano. 26. tecipano al Cerebello , e quelle 50. 52. del 227 84. del
Cerebello al Cerebro. 58. Come ſi genera . 79. Agitazione Febrile, cagionata al
Delirio dellº Incubo, come ſi forma.81 . Cerebello, partecipanıloj al Ce
Maliæconia Ipocondriaca. rebro, induce il Delirio. 59. SueCagioniantecedenti.
85. Non comunicandoſi , no’l produce.62. Suoi triſti effetti. 86. Delirio de '
Sognanti. 63. Come induce ilDelirj. 89. Sonno, come ſi fa . 64. Per gli efluvj
degli Umori, corrotti Cbefia 68. nelle Viſcere, 90 . Sogni, come ſi formano.
69. | Rimedj, che riducono allo ſtato di Sogni, perchè ſi formano,à miſura
Sanità gli Organi , guariſcono, degli Appetiti , e delle Paffioni dal Delirio.
91 . attuali , 74. Diſcorſo depravato per erroriLoa Incubo . 77. gici, e ſuoi
rimedja IXIETAS2140S147 Μ Α Ν Ω. ARGOMENTO. 27482 A82FATIRAF ETAFARAYAX 2X1%
XKAYARANJE D E l'ordinato pria Diſcorſo Umano Dichiara la Meccanica ragione il
dotto Serafin , poi de l’ Inſano Le falſe Idee , l Opere prave eſpone : Qual ne
i Senni , anche Savj , il ſogno vana Le incongrue fantaſie finge , e compone ;
Qual la Ragion prevarica , e travia L ' Ipocondriaca , à l' Uom , Malinconia .
STATE 24789273173727WTAYARAN485 27382838485 484 1 sãto, 2 . CANTO DECIMOTTAVO .
4. Su queſte Midollar due fondamenta Del Corpo inilerabile , c mortale La
propria mole anteriore appoggia Compreſo lò dal tuo dir, cô doglia,e pianto ,
Il Fornice , che il Cerebro ſoftenta , Lo ſtato lagrimevole , e fatale , Ed in
Corpo Calloſo ad alto poggia. Seguì à parlar , per conſolarmialquanto, Sul
Midollo allungato ei , dietro, afſenta De l'Anima si nobile , c Immortale ; Due
pic poſterior , di Volta in foggia : Coin'ella , in queſta fua Corporca mole,
Del Palagio cosi de l'Alma intero Intende , idea , membra , diſcorre , e vuole.
L'uno , e l'altro loftien doppio Emisfero . 5 E il Serafin : Dopo che invia
l'Obbietto Mà del Fornice al tetto interiore, Il Carattere fuo nel Sento
eſterno , Qual Zona , un Setto lucido li appende ; Per il canal de Nervi , ei
và diretto Che , in mezo , da la parte anteriore, Sè ad improntar nel comun
Senfo interno . A la poſterior , curvo , diſcende . Queſto è il luogo del
Cerebro , ch'eletto A i lati fuoi , con ſempre ugual tcnore E de moti ſenſibili
al governo. Di quà , di là ſerie di ſtrie , ſi ſtende , Qual van le linee al
centro , in lui convienli, Che tutte in lui riguardano egualmente , Ch’entrin
tutte le Idee de gli altri Senſi . Il qual, di Vetro in guiſa , è traſparente .
3 . 6. Pria,che il Cervello i ſuoi due faſci accoppi L'ampio Corpo Calloſo è
ſovrapoſto In Midollo allungato , e poi Spinale, Al Fornice, e sù quel li
ammaſſa , e annette , Da quai ſpuntano pofcia , ad ordin doppi E con ordin
mirabile è compoſto Tutti i Nervi del Senſo univerſale , D'inteſti filamenti à
retinette, Di Cannei Midollar compon due groppi , Di cui l'immenſo numero
diſpoſto Conici , e curvi , in forma lunga ovale In fuperficie vien piane
perfette, Che , perchè ſono à lunghe ſtrie ſolcati , Molli così , che ammettono
, à l'azzione ' i detti laran Corpi ftriati. De gli Spirti , ogni minima
impreffione. Entso CANTO DECIMOTTAVO , 229 8. 7 . 13 . Entro de i Midollar
Corpi Striati , E de gli eſterni Obbietti lor là dove La reſidenza il Comun Senſo
ottiene , Hà la Malizia , d la Bontà compreſa , C'hà de le proprie Glandole
irrigati I principj de i Nervi apre, e vi piove Le cavità , di Spiriti ripiene,
Copia di Spirti, ove ella vuole, inteſa : Atti ad eſſere impreſli , e
conformati I Muſcoli ritira, e i membri move In ogni Idea ,che a lor da i Senſi
viene, Al'ampleſſo, à la fuga, à la difeſa; Azili , e fnelli , à figlirarſi
eſpoſti E quando poi di quei reſta ſicura D'infiniti , in cui fian , modi ,
diſpoſti. Più Spiriti non manda , e i Nervi ottura 14. I Nervi in lor degli
Organi Senſori Spiegami meglio (aggiūge Adam )traslata, Tutti invian de gli
Spiriti i refulli : Come i'ldea nel Comun Senſo ha forma: E quei , da lor , de
gli Orgeni Motori Come dal Settolucido paſſata , Spontanei tutti han degli Spirti
i fluſſi : Entro il Corpo Calloſo imprime l'orma : Cid, che vien dentro ammeſio
, ch'eſce fuori E come poi , che in quel reſta improntata, Di Senſitivi , o di
Motivi in Auſli , Entro la Fantafia la Copia forma, Del Cerebro , ove l'Alma à
regnar ſtarfi, Simile a quella Idea , che pria l'affiſſe: Per queſta regia Via,
convien, che palli Cosi ei richiede : E così Quei gli diffe 9. 15. In queſti
l'Alma Umana, in quanto ſente , Benchè vario fra loro il naſcimento Corpi
Striati aſſiſte , e ognor riſiede : Han la Luce , e gli Spiriti Aninali :
Quilegata, à gli Spirti intimamente , Che quella dal ſottil Primo Elemento, La
sè, incorporea , à i Corpi aggir concede : Queſti portan dal Terzo i lor
natali, Qui l'occhio Spirital ſempr’hàprefente : Ne la velocità , nel movimento
, Qui tocca , guſta, odora, afcolta, e vede : Nel Terbar riflettendo angoli
eguali Qul le potenze Senſitive hà immote, De l'incidenza à l'angolo, ſembianti
Qui non ſentir ciò, che s'idea,non puote . Fra lor ſon inolto , c in eſſere
rifranti. 16 . La Fantaſia, del Fornice nel Setto Tra gli ſpazi de
GloboliCeleſti Lucido, fuole eſercitarli , cui Ruota in centro la Luce, à
vorticetti : Come pervio , e diafano perfetto Girano in centro ancor mobili
queſti Per ogni parte han via gli Spirti ſui , Sottilmente formatl in
Globoletti : Qui le Idee rappreſentano l'aſpetto , Son de la Luce i Corpi
agili, e preſti, Che dal Senſo Comun paſſano in lui : Atti à modificarli in
vari aſpetti ; Le mira in queſto Specchio, e le contempla Queſti da Corpi,onde
ſon mai rifelli , L'Alma, e in sè Spirital l'Idee n'eſempla . Tornano poi
modificati anch'eſſi. 17 . La Idea, dal Setto lucido, leggiera Quale il Lume de
i Corpi, onde riflette Entro il Corpo Calloſo alfin trapaſſa , Ovunque
dirizzarſi abbia permeſſo, E ne le tele ſue l'Iminago intera, Di quei le
colorate Immagginette Imprime , e il ſuo Carattere vi laffa . Modificate al par
porta in sè ſteſſo : S'impronta in lor , come Sugello in cera , Ne gli ſpirti
de l'Ottiche fibrette Nè per tempo sì facile fi caffa . Quelle dipinge , entro
de l'Occhio ammeſlo: Altre Idee in altre fibre impreffe poi Laſciando in quegli
Spiriti i modelli Serbano à la Memoria i teſor fuoi. Che ne la fuperficie
ebb’ei di quelli . 12 . 18 . Se diſcorrer talor la Mente hà brame Tal gli
Spirti Senſor modificati Sù quelle Idee , che il Comun Senſo invia Da gli
obbietti, onde füro indietro ſpinti ; Uop'è , che le trafcorſe Idee richiame
Nel Comun Senſo portano traslati , Dala Mémoria à la fua Fantaſia .
Quegl'Idoletti Mobili diſtinti, Ponle nel Setto lucido ad elame, Che nela
Fantafia rapprefentati, Le rigette, o le approva , odia, ò defia , Ne la
Memoria alfin reftan dipinti, A miſura, che trae da loro effenze Con quello
ſteſſo colorato aſpetto , Utili , a infaufte à sè le conſeguenze . Che in ſuperficie
å vea l'efferno Obbietto . L'Adamo del CampaiHas Mmm L'ldos ro . II . 230 IL
DISCORSO UMANO : 20. 19 . L'idea, che ne le fibre interiori In queſta forma,
Adam , l'Umana Mente ; Del Caitofo Midol poi fi figura , Mêtre informa il ſuo
Corpo,e leſuc Membra) Per mezo de'caratteri impreſſori Da i fantaſmi di quello
è dipendente: Non è, ch'una verilima pittura , Con queſti ſente , immagina , e
rimembra : Per via dipinca in lor , non di colori, Mà in sè diſcorre , e vuol
liberardente, Mà per mutazion de la teſtura, E ciò clegge , che buon , che bel
le ſembra : Chenegli Spiīti !!! tal rifleſſo induce, Pur , de gli Enti Corporei
, uop'e , che penſi, Quale iColor riñettono la Luce. Per via d'Idee material di
Senſi. 26 . Non ſono i Color tutti altro in sè ſterfi, Mà perd , che del Corpo
i Morbi fono Che ſuperficie , tal.configurata , Per l'intima union, Morbi de
l'Alma , Sù cui rifranti i raggi , e infiem rifleſſi, Perdendo il Corpo il
natural ſuo tuono , Han si la rifleſſion modificata , Se inferma è mai la fua
Corporea Calma , Che imprimono ne l'Occhio i color Ateli . La Mente , che nel
Cerebro ha il ſuo trono Con cui la ſuperficie è colorata : Tra gli Spirti
animai non reſta in calma ; Cosi Criſtal diafano hà coſtume Perchè di lor
difregolato il corſo , Sol culorir per Refrazzione , il Lume. La perturbata
Idea turba il Diſcorſo. 21 . 27., Si diffé il Serafino , e tenue Stile Che ſien
fuori de l'Anima in Natura Che di piun colore affatto intinſe , Corpi reali , e
fisici , eſiſtenti, Sù quella , che il veſtia , tela ſottile La Mente entro il
ſuo carcere procura Scolpi la fuperficie , e la dipinfe , Da i canvelli ſcoprir
de'Sentimenti, E à colorata Immagine fimile , Sol per mezo de'Senſi ella è
ſicura , Immago in lei, fenza color, diſinfc, Che fieno quelli al Corpo ſuo preſenti.
Che in quel fcolpito Lin con par tenora Nel Comun Senfo , à l'obbiettiva
effenza, Il Lume riticttea , qual fa il Colore. De le coſe attual så
l'Efiſtenza . 28. Cosi ( poi fegue à dir ) la ſola azzione. Sc al Comun Senſo
fuo fi rappreſenta De lo Spirto animal rr odifica to, Idea , che altronde ella
avvenir ti avvcda, Få nel Corpo calloſo impreſione, L'Obbietto, far non può,
che allor non ſenta , Con renderlo, in riflettervi', improntato. E ſentirlo non
può , che non lo creda. Tanto , ver'fua natia coſtituzione , Così à l'Occhio ſe
alcun ti ſi preſenta , E' quel Midollo tenero formato Tu già mai far potrai ,
che non lo veda : A''Idea Spiritofa in lei rifleffa Così se ne lo Specchio
Immigo eſpreſſa , Ccde la superficie , e reſta impreſa. Noncrederla non puoi da
Obbietto impreſa. ?? 29. De l'Occhio in modo tal sù la Retina, Or qualvolta à
la Mente Idea ſi porta Che ancor 'efla Soſtanza è Midollare , Entro il Senſo
Comun per altra via , Se talun filo 1 riguardar ſi oſtina Che per la regia , ed
ordinata porta , Illuminofo in Ciel Corpo Solarc, Onde al Senſo Comun l'Idea
s'invia , Per molto tempo,ancor, che il guardo inchina, Mà lo Spirto retrograda
la porta Del Sol P'linmago lucida gli appare; Da la Memoria , • da la Fantasia,
Elabbagliato acume ovunque gira , Per la ſtrada de'Senfi allor la crede
Quell'infocato lampo ognor rimira . Da Obbietto eſterno impreſa, e le dà fede.
24. 30. Mà fe di ricordarti unqua defia E Fede tal , che giudica , e diſcorre ,
La Mente poi di un traſandato Obbietto , Qual ſe agiffe , nel senſo eſterno
Obbietto ; Al Calloſo Midot , placido , invia E a miſura ingannata amalo,
dabborre , Di Spiriti animali un rivoletto, Cheprova in sè ſvegliar gioja , è
diſpetto ; Che in quell'Idea incontrandoſi per via, Agita i membri , e à un
operar traſcorre Torna modificato in Idoletto : Corriſpondente à l'eccitato
affetto : Dal Tipo Midollar la forina prende , Depravato cosi delira infano E
de l'antica Idea ( imil ſi rende. Per morboſa cagion Diſcorſo Umano . A tur
CANTO CECIMOTTAVO 238 37 . 32. 312 A turbar giunge un Senno , anche prudente,
Per fimile cagion , ſe non la ſteſſa , De l'afforbito Vin le copia enorme :
Mania provien , d'onde Ebrietà provenne Che l'eſaltato Spirito la Mente ,
Perchè la delirante Ebrezza eſpreſſa Or forza à delirar con vane forme, Di
breve tempo è una Mania ſolenne, Or gli Spirti gli ottenebra talmente , E la
Mania , nel Senno Umano impreffa , Che n'è ſopito ogni fuo Senſo , e dorme . Di
lungo tempo è un'Ebrietà perenne, In diverſi Soggetti hà varj eventi , Furiola
Mania , cui fon ſoggetti Ch'or furiofi rende , or fonnolenti. Gli acuti più
talor favj Intelletti. 38. Il come ad indagar , contrari , vate, Il Sangue de
Maniàci è con ecceffo Effetti à partorir ne gli Ebri il Vino , Tal di Sulfurei
ſpiriti impregnato Rifletci , che nel latice vitale Che col reſpir per i
Polmoni in eſſo Del Sangue è un doppio fpirito falino : Il Nitro aereo ſpirto
infinuato, L'un ,che diſciolto entro il fuo Siero è un Sale Spira nel
vicendevole congreſſo Urinoſo volatile Alcalino : Indomitaura , ed alito
sfrenato , L'altro dentro del Sangue infinuato , Ch'eſalta in movimenti
univerfali Con l'Aria , e i Cibi, è un fpirito Nitrato , Pria gli Spirti vitai
, poi gli animali, 334 39 . In quei,che la purpurea,in copie,han piena, Che
concorrendo ai Cerebro , accreſciuta Mafia Sanguigna , di Alcali urinofo , Di
moto, e quantità, rapiſcon tutti Lo ſpirito delVin ſi meſce appena ,
Gl’Idoletti Ideal, che contenuti Che genera un coagolo vifcolo . Trovan nel
Setto lucido, e ridutti, La Linfa ingroffa , e i vitai Spirti affrena, O fien
da la Memoria, ivi venuti, E concilia un ſonnifero ripoſo. O ne la ſteſſa
Fantaſia coftrutti , Tal Miſto , fi condenfa in gelatina , E invianli al Comun
Senſo, e de la Mente Lo ſpirito di Vino à quel di Urina , Ingannano colà l'occhio
preſente. 34. 40. Mà in quell'Uomo,in cui trovafi eccedente Qui dice Adam :
D'un operar al ſcempio Il Sal Nitroſo entro il Sanguigno Umore , De PUman
miſerabile Intelletto Mifta appena del Vino è l'Acquardente, Tal che può farlo
e furiofo , ed empio, Che à gli Spirti vitai creſce il fervore , Di prudente,
che ſia , ſano Soggetto, Spirando un'aura Elaſtica potente , Deh dona à me ,
mio Precettor, l'eſempio Che gli Spirti animai move à furore. Per farne più
diſtinto alcun concetto , Tai lpiran , mitti , un'alito focolo Cosi lo prega ,
e il Serafin verace Del Viu la Ipirto. , e l'Acido Nitroſo , Il di lui bel
deſio cosi compiace. 35. 414 Quindi de gii Ebri à i Midollar cannelli Il Sangue
del Maniaco un tal fervore Lo Spirito con impeto s'invia : Nel ſuo Corpo talor
riſveglia , e crea , Seco il caratter trae , che ne ſuggelli, Che il capo punge
, o il petto , e di un dolore Trova de la Memoria , e il porta via , Intenſo à
lui fà lovvenir l'Idea , L'aſporta feco al Comun Senſo , e quelli , Quando di
un ſuo Nemico oftil furore Che trova, anco tener la Fantafia , Ferillo , e
tutto il fatto allor s'idea : Ne i Corpi introducendoli Striati , Poi da la
Fantaſia per falla porta Per retrograda frada ivi traşlati . Al fuo Senſo Comun
l'Idea fi afporta. 42. Quella Idea crede allor l'Umana Mente E da la vaua Idea
l’Alma ingannata, Introdotta per via di eſterni Senfi Che rappreſenta il ſuo
fucceſſo antico , Da Obbietto , che fia à l'Organo preſente , Stima ver ciò,
che vede, e che aſsaltata Che quei moti Sengbili difpenfi . Sia, già preſente à
lui . , dal ſuo Nemico . Onde ingannata , avvien , che follemente Si accinge a
la difeſa , ed opra irata De la ſtesſa maniera operi , e penſi , Cotr'Uoin ,
che gli ſi incotra ,ancor che amico , Comc fe quell'Obbietto aveffe avante , Che,
preoccupata da l'Idea mentita, Di qui la vana Idea forta il ſembiante, Nemico
il crede, e contro lyi s'irrita. Mà 36. 233 IL. DISCORSO LIMANO. 43 51 . 49. Mà
mirabil vieppiù , più portentoſo Che da quei Solfi indomiti inveſtiti
Loſtravoito penſiero è del Diſcorſo Di periferia al centro in mille forme, Di
chi dal dente mai del Can rabbioſo Syolgon de Simulacri, ivi ſcolpiti, Prova in
un di fue meinbra il fero morſo , L'Idee de la Memoria , à varie torme; Che
infetto già dal ſuo velen bavoſo, E ne la Fantaſia poi male uniti E dopo ancor
, che lungo tempo è ſcorſo , Soa gi'iacaagruiFantaſmi in ſtuol deforme : Fra
mille altri ſintomi alfin riinane , Alfio nel Comua Senſo entran ſovente , Col
creder sè già trasformato in Cane. Adingannare , à ſpaventar la Mente. 44. 50 .
Nè ſolo al par del Canc addenta, e morde, Febricitando il Sangue, uopè, che
fpici E ſimile anche al Cane ei latrar s'ode Del Cerebro più Spirti à le
latebre : Ma con fame Canina , e voglie ingorde Delicando gli Spirti , uop'è,
che giri Prono diyora į cibi, e l'olla rode; Il Sangue in pollazion celeri, e
crebre : E con oprar col ſuo penſier concorde Or come Febre è mai lenza Deliri
? Le qualità Caninç affettar gode ; Come delirj fon mai fenza Febre ? Lungi chi
vien sà preſentir , dotato Adamo al Serafin cosi propoſe : Di acuto, e
ſottiliffimo Odorato . E si ad Adamo il Serafin riſpoſę. 45. Premetto , per
ſpiegar, d'onde contratto Per dichiarar Fenoineno si bello , Concetto Uom poſſa
aver cotanto ſtrano , Che interamente jo ſviluprar prometto , Che allor, che
vien de l'unione à l'atto Dopo gli uſi , che detti hò del Cervello , Il corpo
fral con l'Animo ſovrano , Deggio gli uſi anche dir del Cervelletto :
Gl'imprime de'luoi Spiriti il contatto Cheagli uficj Animali eletto è quello ,
L'ldea di eſſer congiunto à Corpo Umano, A gli uli Naturali è queſto eletto :
La qual conſiſte in ’ n Caratter tale , Må pria di eſaminar la ſua Natura.
Ch'ngli Spirit, Umani è fpeciale, Sentine l'anatomica Struttura . 46 . 52, Del
rabbioſo Velen taptu inaligna Nel Cranio è, dietro il Cerebro, ripoſto Hà
corrottiya attività la Forma , Il picciolo Cervello, e ſegregato, Che gli Spiro
animali, ov'egli alligna, In forina quaſi sferica diſpoſto, Ajo: o à poco in sè
inuta , e trusforına , E da le due Meningi andò ammantato : In rio Venen l'Aura
animal traligna, Di Cannellini hà il ſuo Midol compoko i E di Canin Carattere
s'inforina : E il cortice di Glandole am maffato , Cool ne le Materie , oy'i
gli ha loco , In cui con Meccaniſmi , al grande eguali , Muta , e trasforma il
tutto in foco il Foco . Si prepurun gliSpiriti aniinali . 47. S3 Sentendo aggir
quell'Anima infelice Dal Cervelletto fol naſcon produtti Impreſſion di Spiriti
Cunini, Quei Nervei tronchi, e quei lor rami varj; La di cui f.colta
immaginatrice Che daii gli Spirti à i Muſcoli, coſtrutti Hà depravuti affatto i
retti fini , Al miniſter de’moti involontarj. Tradita ancor da quei Fantalmi,
elice Da lui movong i Vaſi, e gli Umor tutti , Da ſe Brutali affetti, atti
Ferini , Ch'a l'uficio vital ſon neceffari, Adam , nel tuo fullir quanto hai
perduto ! Cor, Vene, Arterie, Glandole, Fermenti , Sei ſoggetto ad un Mal,che
di Vom fà Bruto. Polmon, Linfa; Inteſtin, Chilo, Alimenti. 48. 54. Dal già
detto finor molto evidente Giuridizion ſul Cerebel la Mente Argomentar fi può,
come fi dia Punto non tien , nè i ſuoi eſercizi hà noti, Il Diſcorſo de l'Uomo
incoerente Non sà , chiuſa entro il Cerebro, nè fente , Nel Delirio Febril ,
ch'è Freneſia : Come il Chil ſi amminiſtri , e il Sangue ruoti. Che allor, che
bolle il Sangue in Febre ardête, Di quel, che dal Cervello è indipendente , S
fulfurea falina hà diſcraſia , Fermar non puote, è regolarne i moti . Gi
Spiriti nel Cerebro avanzati, Aſſoluti, e diftinti i lor Governi In copia, c
mobiltà fon gencrati . Commercio hap fol per ſei Proceſſi alternt. Manda CANTO
DECIMOTTAVO . 233 55 . 61.. Manda al Cervello il Cervelletto pria E per la via
retrograda, ch'è dietro , Doppia Protuberanza orbicolare , Paffa nel Setto
lucido il torrente : Più baſſo due proceſſi indi gl'invia Quelle Idee , che vi
trova ei ſpinge addietro Per la Protuberanza altra anulare, Verſo i Corpi
Striati obliquamente ; Due altri alfine imprendono la via E al corſo natural
turbando il metro, Da ſuoi due Gambi al Calcc midollare L'offre per falfa porta
ivi à Ja Mente E di Spiriti alterni han participi. Che venute credendole da i
Senli , De’Nervi il pajo ottavov'hà principja. Vopè , che follemente operi, e
penſi. 56. 62 . Per l'uno , e l'altro orbicolar Ricetto Se però nel ſol Cerebro
è riſtretto Son gli Spirci animai partecipati De'Spirti il moto , e de'fantafmi
erranti , Da gli Striati Corpi al Cervelletto , E à trapaſſar non và nel
Cervelletto, E daqueſto anco à i Corpi fuoi Striatia Senza febricitar fà
deliranti : Per le altre quattro vie con corſo retto Perchè fol ne ſuoi Spiriti
è il ſoggetto , Vengono , e ven gli Spiriti mandati, Che fà le Arterie , e il
Cor febricitanti ; Pe'l calce midollare , ove inſeriſce E quello Spirto , onde
il ſuo moto prende Le ſue due braccia il Fornice , e li uniſcea L'Arteria , e
il Cor , dal Cerebel diſcende a 57. 63 . Sol queſte ſon le occulte vie , per
cui Maggior ſoggiunſe Adam ) inêtre a dormea Ciò , che ſuccede in lor di ben ,
di male, Stupore, è il Delirar di fan penſiero , Mandanſi internamente infra
lor dui Che di vani fantaſmi, e incongrue forme Il vital Miniſtero , e
l'animale , Ad un ſtuol dona fe si menzogniero , La Potenza animal gli affetti
ſui I qual , non ſolo al Ver non è conforme I moti fuoi la Facoltà vitale , Mà
par , ch'è falſo , e credefi per vero : Secondo , in Pro comune, à lor
conviene, In modo tal , che un Senno , anche prudente , Opporſi al Mele , o
farfi incontro al Bene. Di creder gl'impoſſibili conſente . 58. 64; E quinci
avvien , che al ſol penſier ſovente Come inganni la Mente à dichiararti Nel
Cerebro , o di Gioja , d di Timore, De i Sogni l'incredibile Bugia , Moffo è il
Polmone , e il Cor placidamente ( Replica Raffael) d'uopo è ſpiegarti, Soſpira
il Petto , e batte fpeſſo il Core. Come il Sonno produceſi , e che ſia : Quete
, è ſvolte le Viſcere , hà la Mente Mà pienamente , Adam , rammemorarti L'idea
de la Salute , ò del Malore : La teſtura del Cerebro dei pria : Intelligenza ,
e auſiliario impegno Che la foſtanza ſua , teſfuta á velli Paſſa così tra le
Provincie , e'l Regno . Di cavi coſta , e sferici Cannelli . 59. 65. Or mentre
la febrilc agitazione Che à i lati de'ſuoi concavi Canali Nel Sangue , e ne
le.Viſcere ſi avanza , Triangolar fon gl'interſtizj inteſti : Gli efAlvj.al
Cervelletto , e la mozione Che in quei ſcorron gli Spiriti animali, Mandar per
via de Nervi hà ben poſſariza : E che diſcorre ilSugo nerveo in queſti , Quefto
annuncia al Cervel la impreſſione Fatti gli uni di Spiriti vitali, Per doppia
orbicolar Protuberanza, L'altro di Umor linfatici digefti : Entro i Corpi
Striati , onde la Mente Che ſtan fra lor , quei di elater dotati , Di quel
calor febril l'affanno ſente . Queſto di fode fibre , equilibrati. 60. 66. Mà
ſe gli effuvi, ei moti ſuoi ſon tali , Mentre gli Spirti à tal ſon rarefatti
Che al Cerebel traſceudono le ſponde, Che tengan quei cannelli intumiditi , Nel
Cerebro i ſuoi Spiriti animali O'quefti cosi reſtino diſtratti Per l'anular
Protuberanza infonde : Da ariditi , ò durezza irrigiditi, Poi da i poſterior
recti canali O'il nervco Umor pien di fali acri , ed atti Del calce Midollare
alfin trasfonde , Le fibre à ſtimolar , gli Spirti irriti , Del Fornice gli
Spirti à le due braccia Sta tempre aperto il Cerebro , e produce E in quel gli
eſtranj effuvj infinua, e caccia. Spirti continui , e la Vigilia induce.
L'Adamo del Campailla. Nina Por 237 IL DISCORSO UMANO . 1 ( I 1 ( c & } ( (
1 ( 67. 73 . Per poco influſſo, ò per diſpendj immenfi, Nel tempo del Dormire
al Cervelletto Se al minorar fi vien lo Spirto in effi, Copia inaggior di
Spirti il Sangue infonde O’i ſuoi interſtiz; il nervco Umor più eféli Che
oſtrutto allora il Cerebro , e riſtretco, i ; Tien, con più copia , e i
cannellin compreffi, Quei,che nõ manda à queſto, à quel trasfondo Queſti già
reli vuoti , e non più tenſi Maggior moto pertanto , e più perfetto Chiudonfi,
molli, e calcano in sè ſteſſi. Del Torace han le viſcere profonde , Continuar
nel Cerebro non porno E quelle de l'Addome, allor, che appieno Gli ſpiriti
l'influſſo : e faffi il Sonno . Immerfo è il Corpo Uman del Sonno in feno. 68 .
74. Il Sonno è un feriar di Senſi , e Moti, Mà perchè (dice Adam ) ſpelo, à
miſura Mà Senli eſterni , e Moti volontarj. Di noſtra Paſſion ſi formi il Sogno
? Gli Spirti del Cervel ſtan quafi immoti, Perchè m'idea , dormendo , e mi
figura Chiuſe le vie de Senſitivi Affari : Quell'Obbietto ,che temo,ò quel,che
agogno ? Solo i ſuoi membri proſſimi, e i remoti Qualor per breve , in queſta
notte oſcura Tutti mantiene in eſercizi varj , Michiuſe al Sonno i rai natio
biſogno , ( Perchè infuſſo di Spiriti interdetto Vidi nel Sonno il Cherubino
armato, Non hà ) la Region del Cervelletto . Che mi avventava in fen brando
infocato , 69 . 75. Or così ſtando il Cerebro.in quiete, L'Angiol riſpoſe : Il
già commeſſo errore In una , in tutto oſcurità diffuſa, Nel ſonno anche ti
affigge , e ti tormentas Si occultan le fue Immagini inquiete , Ti ſtringe il
Cor , l'anguſtiato Core Ogni altra Idea de i Senti eſterni eſcluſa ,
L'imprellione al Cercbel preſenta, In folche folitudini fecrete Che pe'i
Procelli orbicolar và fuore , La Mente è tutta in sè raccolta, e chiuſa ; E al
tuo Senſo comun i rappreſenta : E del Cervello il diſcoriivo Mondo Poi ne la
Fantaſia forma i'alpetto Dorme in ſilenzio altitlimo, e profondo. Del Cherubin
, qual ſe ti apriſſe il petto , 76. Ed ecco , che per cieca obliqua via , Altro
ruſcel di Spirti al modo fteffo Di Larvette ideali erranti ſquadre Dal
Cervelletto al Cerebro diſcorre ; Nel Coinun Senio , o ne la Fantaila E per la
via de l'anular Proceſſo Vagan leggicie or fpaventole , ed'adre , Lc radici del
Fornice traſcorre . Or veſtite di ainabije bugia , De Cherubin l'idea , che
trova in eſſo , Pingon bei Spettri, e Fantafie leggiadre ; Seco rapiíce , e
ullin valia : deporre E van col Fallo, in naſchera di Vero, Nel Senſorio Comuo
: l’Alma, che'l vede De l'Anima à ingannar l'occhio, e’i penſiero. E lente il
duolo al Cor, ferito il crede. Tal ſe in Teatro cinbroſo il Popol liede,
Anch'io diſs’Eva) in quel notturo orrore , Niirando chiare aprir comiche Scene,
Mentre più gli occhi mici pianger nő ponno , E da Mimi larvati aſculta , e vede
Viep; iù per lo ſpavento, e pul timore , Tragiche finzion , menzogne amene :
Che per quieto oblio , mentre che a !Tonno , Quali del Ver fcordato , ii Falſo
crede Strangolate le fauci , oppreſſo il Core E da’luoi Seun italicdotto viene
, Sento da un Moftro , infra vigilia, e ſonno : Chefveglia ii Finto in lui ,
verace intanto Volea gridar , volea fuggir , volea Odio, ) Amer,Picea, d
Sdegno,c Rilo,o Piáto. Scuoţer dal ſen la Belva, e non potea . 28. Chile fopite
Immagini alCervello Queſto č l'Incubo, Adamo ( à dir riprende Svegli , i luoi
Spisti in renderne eccitati , A lui rivolto , ii Filico Divino ) Facile è di
aſſignar, dal Cerebello, Paroliſino terribile, che apprende Che fieno effiuvi,
• Spiriti ſcappati, L'Uoin, mentre che talor dorineſupino. Per quei fentier,
che ſon , tra queſto,e quello, Il Petto, e il Core ilmoto ſuo ſoſpende, Ne i
Proceſi ſcambievoii, incavati E fofpende ancu i Sangue il ſuo camino ; De le
Protuberüize orbicolari, Che riſtagnando entro i polmoni in petto E de i terzi
Proceſli , ed anulari , Fà un breve si, mà aſſai moleſto effetto . Cò, che 1 (
I ( 1 C 70. 71 . 79 72 . CANTO DECIMOTTAVO . 79. 85. Cio , che il Sonno al
Cervel coſtituiſce , Del Morbo Malinconico cagioni Vien l’Incubo à produr nel
Cerebello Son , ipaventoſi , e ſubiti tercori Qual, groſſo il nerveoLiquido,
impediſce Affetti violenti, e pailioni, Degli Spirti animali il corſo in quello
, Ipocondriaci, e Iſterici Malori : Tal di queſto il medemo anche oltruiſce In
queſte inordinate ripreſſioni Ogni talor ſuo midollar Canuello , Si guaſtano le
Viſcere, e gli Umori : Qualvolta amplia foverchio, in modi vari , Onde mandati
al Cerebro, ed eſtratti Di queſto pur le Strie triangolari . Spirti ne fono, à
gli uſi lor malatti. 80 . 86 . Come, al Cervel gli Spiriti impediti , Mal fan
l’uſo adempir più principale , Fermanſi gli uſi à gli Organi animali, Ch'è :
coʻlor moti armonici, adequata Così , gli Spirti al Cercbel fopiti, Tener de
l'Uomo à l'Anima immortale Ceffan quei de le Viſcere vitali , Quella , che al
ſommo Ben tendēza hà innata, Il Sengue, e gli altri Liquidi irretiti Mentre in
queſto ſuo carcere mortale Ne i polmoni , e lor vafi arteriali. Vive ad un
Corpo organico ligata : Ciò nel dornir ſupin ſuccede ſpeſſo: Che priva di lor
Tolita Armonia, Che il Cercbel dal Cerebro è compreffo, Sente una interior
Malinconia , 81 . 87 . Prefa daʼNervi impreffion si rea Scemi di loro elaftica
potenza, Al Cerebro s'invia dal Cervelletto Debil tai Spirti à ſpanderſi han
vigore, La Mente un Moſtro in fantaſia s'idea , E di contrari Agenti à la
prelenza Qual ſe l'affoghi, e le comprima il petto : Producon , contraendoſi,
il Tiinore. Poi tratta al Comun Senſo è quell’ldea, Grolli , oltre del dover,
ne l'aderenza Con un corſo retrogrado indiretto Portan le loro Idee forina
maggiore : La Idea ne vede, e la impreſſion ne ſente ; Onde di quel,ch'è in sè
, ſempre più immenfo Or che ſtupor, fe'l crede ver la Mente ? Rapprefentan
l'Obbietto al Comun Senfo . 82. 88 . Miquel dal Setto lucido repiſce Anzi, però
clie indebite miſture Spirto le klee ne'Corpi ſuoi Striati ? Di eſtrani effluvj
in lor glaſtan le forme Del Cerebel non già , che non fluiſce Appajono
d'infolite figure Spirito in lui, chii Cannellin turati. I lor Fantaſmi, e di
feinbianza informe : Si parla Adaino : E Raffacl fupplilce Tenebroſe le
lınmagini, ed oſcure Del Cerebel gli Spiriti privati, Non terbano à gli
Obbietti Idea conforme: Per doppia orbicolar Protuberaliza , Quindi de i
Malinconici eſſer dee u Cerebro, che n’hà minor inancanza . Piena la Fantalia
d'incongrue Idee. 83 . 89 . De le vitali ſu Vilcere à l'uſo Inino il
M.lincolico à tal ſegno, Tutti gli Spirti il Cercbel riparte ; Solo in penſier
fantaſtici ſi aggira : Il Cercbro non già , che benchè chiuſo, Pregna hila
Fantatia , colmo l'ingegno , Ne reſts pieno, e altrui non ne fi partc.
D'incoerenti Idee ; ma non deli. a : Reſtande elauſto quel, da queſto infuſo
Chc, benchè erranti, in sè ſenza ritegno , Hà lo Spirto animal per quella
parte, Le involontarie Immagini riinira, Che dal Corpo Callofo , ove diſcende,
Pur ben fi avvede, e noto há ben , che ſia A gli Striati , ivi le Idee
diſtende. Sol tutto l'Effer loro in Fantaſia. 84. 90. 11 Sogno paſſaggiera è
una Pazizia, Mà ſe da le ſuc viſcere eſalato , Ma la Pazzia poi Sogro è
permanente , Per i Nervi , Par vago, e intercoſtale, La Ipocur driaca in cui
Malinconia Morbofo effuvio , al Cervelletto alzato , Riduce PUomo à delirar
fovente . Per il di dietro al Fornice poi fale, Contraria de Maniaci à la
Follia , Ogni incongruo Fantafina, ivi formato, Ch'è cir :Je !, furioia,
audace, ardente , Che ne la Fantuſia difpiega l'ale, Quefiriè timida, e
imbelle, e'l penſier volto Nel Senforio Comun con feco tira : Hà follecito al
Plen, itupido al Molto . L'Alma allor Ver lo giudica, e delira. Del IL DISCORSO
UMANO , Del nobile cosi Diſcorſo Umano, De'tanti ancor traccò Logici errori E
de'ſuoi varj organici difetti Che al diſcorſo depravauo i Giudici, Filoſofo
l'Arcangelo ſovrano, E qual di Verità gli alti ſplendori Con ſottili penfieri,
e chiari detti . Oſcurano à la Mente i Pregiudicj: Indi ſpiego i Rimedj,
ond'egl’inſano Come la Dialettica riſtori , Reſo , à cagion de gli Organi
imperfetti, Con norme, i falli in lei , regolatrici; Poffi à i retti tornar
ſuoi Sentimenti, E al fine il giuſto Metodo glieſpone , Con medicarne i gu'aſti
ſuoi Stromenti. L'ulo à bene adoptas di fua Ragionc. Tommaso Campailla.
Keywords: oposcolo, ecstasi, discorso disordinato, discorso ordinato, discorso
umano, uomo, vita. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Campailla” – The
Swimming-Pool Library.
Campanella
(Stilo).
Filosofo. Grice: “One has to take Campanella seriously; admittedly, an Oxonian
will focus on More, but Campanella is closer to Plato! I especially like that
the walls of the city of “Sol” – it’s a proper name for the prince, not the
sun! – have all the semiotic elements of the semiotic systems by which the
‘solari’ communicate – Campanella designs a very Griceian model based on
‘efficiency’ and LOVE! There’s ibenevolence everywhere – indeed, it is
Campanella’s Sol’s City that I was thinking when inventing the principle of
conversational benevolence to be spoken in the City of Eternal Truth!” -- one
of the most important of the Italian philosophers. H. P. Grice enjoyed his philosophical poems. Tommaso Campanella, al secolo chiamato Giovan Domenico
Campanella, noto anche con lo pseudonimo di Settimontano Squilla (Stilo, 5
settembre 1568Parigi, 21 maggio 1639), filosofo, teologo, poeta e frate
domenicano italiano. Giovan Domenico Campanella nacque a Stilo, un piccolo
borgo della Calabria Ulteriore, al tempo parte del Regno di Napoli (attualmente
in provincia di Reggio Calabria), il 5 settembre del 1568, come egli stesso più
volte afferma nei suoi scritti e come dichiarò il 23 novembre del 1599 nel
carcere di Castel Nuovo a Napoli, al giudice Antonio Peri: «son di una terra
chiamata Stilo in Calabria Ultra, mio padre si domanda Geronimo Campanella e
mia madre Caterina Basile». Fino al 1806 si conservava anche l'atto di
battesimo nella parrocchia di San Biagio, borgo di Stilo, così redatto: «A dì
12 settembre 1568, battezzato Giovan Domenico Campanella figlio di Geronimo e
Catarinella Martello, nato il giorno 5, da me D. Terentio Romano, parroco di S.
Biaggio [sic] nel Borgo». Il padre era un ciabattino povero e analfabeta che
non poteva permettersi di mandare i figli a scuola e Giovan Domenico ascoltava
dalla finestra le lezioni del maestro del paese, segno precoce di quella voglia
di conoscenza che non l'abbandonò per tutta la vita. Nel 1581 la famiglia
si trasferì nella vicina Stignano e nella primavera del 1582 il padre pensò di
mandare il figlio presso un fratello, a Napoli, perché vi studiasse diritto, ma
il giovane Campanella, per il desiderio di seguire corsi regolari di studi e
abbandonare un destino di miseria, più che per una reale vocazione religiosa, decise
di entrare nell'Ordine domenicano. Novizio nel convento della vicina Placanica,
vi fece i primi studi e pronunciò i voti a quindici anni nel convento di San
Giorgio Morgeto, assumendo il nome di Tommaso (in onore di san Tommaso
d'Aquino), continuando gli studi superiori a Nicastro dal 1585 al 1587 e poi, a
vent'anni, a Cosenza, dove affrontò lo studio della teologia.
L'istruzione ricevuta dai domenicani non lo soddisfaceva e non gli era
sufficiente: «essendo inquieto, perché mi sembrava una verità non sincera, o
piuttosto falsità in luogo della verità rimanere nel Peripato, esaminai tutti i
commentatori d'Aristotele, i greci, i latini e gli arabi; e cominciai a
dubitare ancor più dei loro dogmi, e perciò volli indagare se le cose ch'essi
dicevano fossero nella natura, che io avevo imparato dalle dottrine dei
sapienti essere il vero codice di Dio. E poiché i miei maestri non potevano
rispondere alle miei obiezioni contro i loro insegnamenti, decisi di leggere da
me tutti i libri di Platone, di Plinio, di Galeno, degli stoici, dei seguaci di
Democrito e principalmente i Telesiani, e metterli a confronto con il primo
codice del mondo per sapere, attraverso l'originale e autografo, quanto le
copie contenessero di vero o di falso». Fu in particolare il De rerum
natura iuxta propria principia di Bernardino Telesio una rivelazione e una
liberazione insieme: scoprì che non esisteva soltanto la filosofia scolastica e
che la natura poteva essere osservata per quello che è, e poteva e doveva
essere indagata con i mezzi concreti posseduti dall'uomo, con i sensi e con la
ragione, prima osservando e poi ragionando, senza schemi precostituiti e senza
mandare a memoria quanto altri credevano di aver già scoperto e di conoscere su
di essa. Era il 1588 e Telesio, che da anni era tornato a vivere nella nativa
Cosenza, vi moriva ottantenne proprio in quei giorni. Il neofita frate
entusiasta non poté sottrarsi a deporre sulla bara, nel duomo, versi latini di
ringraziamento devoto. Quelle che dai suoi superiori furono considerate
intemperanze gli costarono il trasferimento nel piccolo convento di Altomonte,
dove tuttavia il Campanella non rimase inattivo: la segnalazione di alcuni
amici, che gli mostrarono il libro di un certo Jacopo Antonio Marta,
napoletano, scritto contro l'amato Telesio, lo spinse a replicare e nell'agosto
del 1589 concluse quella che è la sua prima opera, la Philosophia sensibus
demonstrata, pubblicata a Napoli due anni dopo. In essa Campanella ribadì
la sua adesione al naturalismo di Telesio, inquadrato però in una cornice
neoplatonica, di derivazione ficiniana, per la quale le leggi della natura non
mantengono più la loro autonomia, come in Telesio, ma sono spiegate dall'azione
creatrice di Dio, dal quale deriva anche l'ordine provvidenziale che governa l'universo:
«chi regola la natura è quel glorioso Iddio, sapientissimo artefice, che ha
provveduto in modo da non reprimere le forze della natura, nella quale tuttavia
agisce con misura». Campanella non poteva rimanere a lungo ad Altomonte:
alla fine del 1589 abbandonò il convento calabrese e se ne andò a Napoli,
ospite dei marchesi del Tufo. Nella capitale del viceregno, pur non
abbandonando l'abito di frate, fu tutto inteso ad approfondire i suoi interessi
neoplatonici e scientifici, che allora erano connessi strettamente con gli
studi alchemici e magici: «scrissi due opere, l'una del senso, l'altra della
investigazione delle cose. A scrivere il libro De sensu rerum mi spinse una
disputa avuta prima in pubblico, poi in privato con Giovanni Battista Della Porta,
lo stesso che scrisse la Fisiognomica, il quale sosteneva che della simpatia e
dell'antipatia non si può rendere ragione; disputa con lui avuta appunto quando
esaminavamo insieme il suo libro già stampato. Scrissi poi il De investigatione
rerum, perché mi pareva che i peripatetici ed i platonici portassero i giovani
per una via larga ma non diritta alla ricerca della verità». Il De sensu
rerum et magia, iniziato a scrivere in latino nel 1590, fu completato e
dedicato al granduca di Toscana Ferdinando I de' Medici nel 1592;
sequestratogli il manoscritto a Bologna dal Sant'Uffizio, fu riscritto in
italiano nel 1604, tradotto in latino nel 1609 e pubblicato finalmente nel 1620
a Francoforte. Campanella vi persegue una sintesi di naturalismo telesiano e di
platonismo: a Democrito e ai materialisti rimprovera di voler far derivare
l'ordine del mondo all'azione degli atomi, che non hanno sensibilità, e agli
aristotelici la mancata iniziativa di Dio nella costituzione della natura.
D'altra parte egli non intende nemmeno sacrificare l'autonomia delle forze che
agiscono nella natura, pur se la spiegazione ultima delle cose va ricercata
nella primitiva azione divina. Secondo Campanella, i tre principi,
materia, caldo e freddo, di cui è composta la natura, sono frutto della
creazione divina: «Dio prima fece lo spazio, composto pure di Potenza, Sapienza
e Amore [...] e dentro a quello pose la materia, che è la mole corporea [...]
Nella materia poi Dio seminò due principi maschi, cioè attivi, il caldo e il
freddo, perché la materia e lo spazio sono femmine, principi passivi. E questi
maschi, da codesta materia divisa, combattendo, formano due elementi, cielo e
terra, che combattendo tra loro, dalla loro virtù fatta languida nascono i
secondi enti, avendo per guida della generazione le tre influenze, la
Necessità, il Fato e l'Armonia, che portano l'Idea». Le tre primalità
(primalitates)che corrispondono alle tre nature divinecostituiscono il triplice
carattere di ogni essere: Dio «ha dato a tutte le cose potenza di vivere,
sapienza e amore quanto basti alla loro conservazione [...] Dunque il calore
può, sente e ama essere, e così ogni cosa, e desidera eternarsi come Dio e
attraverso Dio nessuna cosa muore ma si muta soltanto, anche se ogni cosa pare
morta all'altra e in verità è morta, così come il fuoco pare cattivo al freddo
ed è veramente cattivo per lui, ma per Dio ogni cosa è viva e buona». Se si
considera ogni cosa nel tutto ci si rende conto che nulla muore veramente:
«muore il pane e si fa chilo, questo muore e si fa sangue, poi il sangue muore
e si fa carne, nervi, ossa, spirito, seme e patisce varie morti e vite, dolori
e piaceri». Dalla Potenza le cose sono solo perché possono essere e hanno
una determinata natura; Dio attraverso questa potenza dona la Necessità alle
cose, la Sapienza permette alle cose di conoscere il Fato, ossia il saper
vedere la successione di causa-effetto nei processi naturali e infine l'Amore
permette l'Armonia fra gli esseri, perché questi amano essere così e non
diversamente: «tutti gli enti si compongono di Potenza, Sapienza e Amore e
ognuno è perché può essere, sa essere e ama essere, combatte contro il non
essere e, quando gli manca il potere o il sapere o l'amore dell'essere, muore e
si trasmuta in chi ne ha di più». Tutte le cose hanno sensibilità: «Tanta
sciocchezza è negare il senso alle cose perché non hanno occhi, né bocca, né
orecchie, quanto è negare il moto al vento perché non ha gambe, e il mangiare
al fuoco perché non ha denti, e il vedere a chi sta in campagna perché non ha
finestre da cui affacciarsi e all'aquila perché non ha occhiali. La medesima
sciocchezza indusse altri a credere che Dio abbia certo corpo e occhi e
mani». Inoltre Campanella ci parla anche delle primalità del non-essere,
presenti inevitabilmente nel mondo finito, che sono l’Impotenza, l’Insipienza e
l’Odio: solo in Dio, che è infinito, le primalità dell'essere non sono
contrastate dalle primalità del non-essere. A queste tre primalità si
contrappongono le potenze negative, che possono variamente combinarsi alle
primalità nell'ambito delle varie forme della magia, che è l'insieme delle
regole che vanno osservate per intervenire nella natura. Il mago è il sapiente
che scopre le relazioni esistenti tra le cose: «beato chi legge nel libro della
natura, e impara quello che le cose sono, da esso e non dal proprio capriccio,
e impara così l'arte e il governo divino, facendosi di conseguenza, con la
magia naturale, simile e unanime a Dio». La magia si manifesta attraverso
le sensazioni, che possono essere negative o positive: sensazioni che l'uomo
coglie, e che gli fanno capire di essere parte integrante di un ordine
universale; tuttavia, nonostante sia parte di questo ordine, può opporsi a tale
ordine, e se si oppone all'ordine universale la magia è negativa, se invece si
armonizza, ovvero cerca di seguire l'ordine universale, allora la magia è
positiva. La pubblicazione della Philosophia sensibus demonstrata
provocò scandalo nel convento di San Domenico: un domenicano che non frequenta
il convento e che rifiuta Aristotele e San Tommaso per Telesio non può essere
un buon cattolico. Anche se nessuna affermazione eretica è contenuta nel libro,
in un giorno imprecisato del 1591 Campanella fu arrestato dalle guardie del
nunzio apostolico con l'accusa di pratiche demoniache. Non si conoscono gli
atti del processo ma è conservato il testo della sentenza, emessa in San
Domenico il 28 agosto 1592, contro «frater Thomas Campanella de Stilo
provinciae Calabriae» dal padre provinciale di Napoli, fra Erasmo Tizzano e da
altri giudici domenicani. L'accusa di praticare con il demonio e di aver
pronunciato una frase irriverente contro l'uso delle scomuniche vengono a
cadere, ma resta quella di essere un telesiano, di non tener conto
dell'ortodossia filosofica di Tommaso d'Aquino e di essere stato per mesi «in
domibus saecolarium extra religionem»: dopo quasi un anno di carcere già
scontato, è allora sufficiente che reciti dei salmi e torni, entro otto giorni,
nel suo convento di Altomonte. Campanella si guardò bene dall'ubbidire all'ordine
del tribunale, che lo avrebbe costretto a rinunciare, a soli 24 anni, a un
mondo di cultura nel quale egli era convinto di poter offrire un contributo
fondamentale. Così, munito di una lusinghiera lettera di presentazione al
granduca di Toscana, rilasciatagli dall'amico ed estimatore, il padre
provinciale di Calabria fra Giovanni Battista da Polistena, il 5 settembre 1592
fra Tommaso partì da Napoli alla volta di Firenze, con il suo carico di libri e
manoscritti, contando su di un posto di insegnante a Pisa o a Siena. La
prudente diffidenza di Ferdinando I, che non mancò di chiedere informazioni sul
suo conto al cardinale Del Monte, ottenendo una risposta negativa, spinse il 16
ottobre Campanella a lasciare Firenze per Bologna, dove l'Inquisizione, che lo
sorvegliava, per mezzo di due falsi frati gli rubò gli scritti che si portava
appresso, per poterli esaminare in cerca di prove a suo danno. Ai primi
del 1593 Campanella fu a Padova, ospite del convento di Sant'Agostino. Qui, tre
giorni dopo il suo arrivo, il Padre generale del convento venne nottetempo
sodomizzato da alcuni frati, senza che egli potesse identificarli, e perciò,
fra i tanti sospettati del grave abuso, anche il Campanella fu messo sotto
inchiesta. Non si sa se dall'inchiesta si passò a un processo che abbia visto
imputato, tra gli altri frati, anche Campanella: in ogni caso egli ne uscì
innocente. Rimase a Padova, probabilmente con la speranza di trovarvi
lavoro; vi incontrò Galileo e conobbe il medico e filosofo veneziano Andrea Chiocco.
Ma il Sant'Uffizio lo teneva ormai sotto osservazione: alla fine del 1593 o
all'inizio del 1594 fu nuovamente arrestato. Fu accusato di: aver scritto
l'opuscolo De tribus impostoribusMosè, Gesù e Maomettodiretto contro le tre
religioni monoteiste, un libro della cui esistenza allora si favoleggiava, ma
che nessuno aveva mai letto; sostenere le opinioni atee di Democrito,
evidentemente un'accusa tratta dall'esame del suo scritto De sensu rerum et
magia, rubatogli a Bologna; essere oppositore della dottrina e dell'istituzione
della Chiesa; essere eretico; aver disputato su questioni di fede con un
giudaizzante, forse condividendone le tesi, e di non averlo comunque
denunciato; aver scritto un sonetto contro Cristo, il cui autore sarebbe stato
però, secondo Campanella, Pietro Aretino; possedere un libro di geomanzia, che
in effetti gli fu sequestrato al momento dell'arresto. A Padova, in un primo
tempo gli furono contestate solo le ultime tre accuse: per estorcere le
confessioni, Campanella e due imputati presunti «giudaizzanti», Ottavio Longo,
originario di Barletta, e Giovanni Battista Clario, di Udine, medico
dell'arciduca Carlo d'Asburgo, furono sottoposti a tortura. Nel frattempo,
dall'esame del suo De sensu rerum, fatto a Roma, dovettero trarsi nuove
imputazioni, che richiesero lo spostamento del processo da Padova a Roma, dove
infatti Campanella fu condotto e rinchiuso nel carcere dell'Inquisizione l'11
ottobre 1594. Per difendersi dalle nuove accuse di essere oppositore
della Chiesa, Campanella scrisse già nel carcere padovano un De monarchia
Christianorum, perduto, e il De regimine ecclesiae, ai quali fece seguito, nel
1595, per contestare l'accusa di intelligenza con i protestanti, il Dialogum
contra haereticos nostri temporis et cuisque saeculi e, a difesa
dell'ortodossia di Telesio e dei suoi seguaci, la Defensio Telesianorum ad
Sanctum Officium. La tortura cui fu sottoposto nell'aprile del 1595 segnò la
pratica conclusione del processo: il 16 maggio Campanella abiurava nella chiesa
di Santa Maria sopra Minerva e veniva confinato nel convento domenicano di
Santa Sabina, sul colle Aventino. Le disavventure giudiziarie di
Campanella non finirono però qui. Il 31 dicembre 1596 era stato liberato dal
confino di Santa Sabina e assegnato al convento di Santa Maria sopra Minerva;
intanto, a Napoli, un concittadino di Campanella, condannato a morte per reati
comuni, Scipione Prestinace, prima di essere giustiziato il 17 febbraio 1597,
forse per ritardare l'esecuzione, denunciava diversi suoi conterranei e il
Campanella in particolare, accusandolo di essere eretico: così, il 5 marzo,
Campanella fu nuovamente arrestato.[25] Non si conoscono i precisi
contenuti della deposizione del Prestinace né i dettagli del nuovo processo,
che si concluse il 17 dicembre 1597: nella sentenza, Campanella fu assolto
dalle imputazioni e, diffidato dallo scrivere, liberato «sub cautione iuratoria
de se representando toties quoties», finché, consegnato ai suoi superiori,
questi lo confinino in qualche convento «senza pericolo e scandalo». In
tutto questo periodo di tempo, il Campanella non era certamente rimasto
inoperoso nemmeno sotto l'aspetto della produzione speculativa e letteraria:
oltre agli scritti difensivi del De monarchia, del Dialogo contro i Luterani e
del De regimine, e ai Discorsi ai prìncipi d'Italia, che è un tentativo di
captatio benevolentiae all'indirizzo della Spagna, giustificato dalla difficile
situazione giudiziaria, scrisse l'Epilogo magno, destinato a essere integrato
nella successiva Philosophia realis, con il Prodromus philosophiae
instaurandae, pubblicato nel 1617, l'Arte metrica, dedicata al compagno di
sventura Giovan Battista Clario, la Poetica, dedicata al cardinale Cinzio
Aldobrandini, e i perduti Consultazione della repubblica Veneta, Syntagma de
rei equestris praestantia, De modo sciendi e Physiologia. Ai primi
del 1598 Campanella prese la via di Napoli, dove si fermò diversi mesi, dando
lezioni di geografia, scrivendo le perdute Cosmographia e Encyclopaedia facilis
e terminando l'Epilogo Magno. In luglio s'imbarcò per la Calabria: sbarcato a
Piana di Sant'Eufemia, raggiunse Nicastro e di qui, il 15 agosto, Stilo, ospite
del convento domenicano di Santa Maria di Gesù. Per poco tempo il
Campanella rimase tranquillo in convento, dove scrisse il piccolo trattato De
predestinatione et reprobatione et auxiliis divinae gratiae, nel quale affermò
la dottrina cattolica del libero arbitrio. In un abbozzo dei suoi Articuli
prophetales, appare già l'attesa del nuovo secolo che gli sembra annunciato da
fenomeni straordinari: inondazioni del Po e del Tevere, allagamenti e terremoti
in Calabria, il passaggio di una cometa, profezie e coincidenze astrologiche.
Un nuovo mondo sembra alle porte, a sostituire il vecchio che in Calabria, ma
non solo, vedeva «i soprusi dei nobili, la depravazione del clero, le violenze
d'ogni specie [...] la Santa Sede [...] sanciva i soprusi e proteggeva i
prepotenti. Il clero minore, corrottissimo nei costumi, abusava ogni giorno più
delle immunità ecclesiastiche, e profanava in ogni modo il suo ufficio. Fazioni
avverse contendevano talvolta aspramente tra loro, e non poche lotte erano
coronate da omicidi e delitti d'ogni specie. Gruppi di frati si davano alla
campagna, e, forniti di comitive armate, agivano come banditi, senza che il
governo riuscisse a colpirli [...] I nobili e le famiglie private, dilaniate da
inimicizie ereditarie, tenevano agitato il paese con combattimenti incessanti
tra fazioni [...] l'estrema severità delle leggi, che comminavano la pena di
morte per moltissimi delitti anche minimi [...] la frequenza delle liti e delle
contese, aumentavano in maniera preoccupante il numero dei banditi».[26]
In tale situazione di degrado e nell'illusione di un rivolgimento già scritto
nelle stelle, Campanella progettò, senza preoccuparsi di valutare
realisticamente le possibilità di realizzazione, la costituzione in Calabria di
una repubblica ideale, comunistica e insieme teocratica. Era necessario per
questo cacciare gli Spagnoli, ricorrendo anche all'aiuto dei Turchi: cominciò a
predicare dai primi mesi del 1599 l'imminente ed epocale rivolgimento,
intessendo nell'estate una fitta trama di contatti con le poche decine di
congiurati che aderirono a quella fantastica impresa. Le autorità ebbero ben
presto sentore del tentativo di insurrezione e in agosto truppe spagnole
intervennero a rafforzare i presidi. Il 17 agosto Campanella fuggì dal convento
di Stilo, nascondendosi prima a Stignano, poi nel convento di Santa Maria di
Titi; infine, nascosto in casa di un amico, progettò di imbarcarsi da Roccella,
ma venne tradito e consegnato il 6 settembre agli spagnoli. Incarcerato a
Castelvetere, il 10 settembre firmò una confessione nella quale faceva i nomi
dei principali congiurati, negando ogni sua partecipazione all'impresa. Ma le testimonianze
dei suoi complici erano concordi nell'indicarlo come capo della
cospirazione. Trasferito a Napoli insieme ai suoi compagni di avventura,
Campanella fu rinchiuso in Castel Nuovo. Il 23 novembre 1599 avvenne il
riconoscimento formale dell'accusato, descritto come «giovane con barba nera,
vestito di abiti civili, con cappello nero, casacca nera, calzoni di cuoio e
mantello di lana». Il Santo Uffizio non ottenne dall'autorità spagnola che i
religiosi imputatiCampanella e altri sette frati domenicanifossero trasferiti a
Roma e papa Clemente VIII, l'11 gennaio 1600, nominò il nunzio a Napoli, Jacopo
Aldobrandini e don Pedro de Vera, che fu fatto ecclesiastico per l'occasione,
giudici nel processo che si sarebbe tenuto a Napoli. Ad essi venne aggiunto il
19 aprile il domenicano Alberto Tragagliolo, vescovo di Termoli, già consultore
nel primo processo, scelto dal papa per trattare in modo favorevole Campanella,
poiché Clemente VIII era, anche se prudentemente, antispagnolo.
Campanella era passato sotto la giurisdizione del Sant'Uffizio, che nessun
tribunale statale poteva violare, nemmeno nei casi di lesa maestà. Ciò permise
di ritardare la prevedibile condanna a morte del frate. Durante il processo
presieduto dal vescovo Benedetto Mandina, Campanella, sotto tortura, riconobbe
le proprie eresie e, in quanto relapso, diventò passibile della pena capitale.
La sua strategia di difesa, disperata e rischiosissima, fu quella di fingersi
pazzo, poiché un eretico insano di mente non poteva essere messo a morte dal
Sant'Uffizio. I giudici, dubbiosi, lo sottoposero il 18 luglio, per
un'ora, al supplizio della corda per fargli confessare la simulazione, ma egli
resistette, rispondendo alle domande cantando o dicendo cose senza senso.
L'accettazione da parte dei giudici della pazzia avvenne il 4 e 5 giugno 1601,
durante una terribile seduta di tortura denominata "la veglia", che
consistette in 40 ore di corda alternata al cavalletto, con tre brevi
interruzioni. La resistenza morale e fisica di Campanella gli permise di
superare la prova, anche se rimase poi tra la vita e la morte per sei
mesi. Frontespizio della Metaphysica Trascorse 27 anni in prigione
a Napoli. Durante la prigionia scrisse le sue opere più importanti: La
Monarchia di Spagna (1600), Aforismi Politici (1601), Atheismus triumphatus
(1605-1607), Quod reminiscetur (1606?), Metaphysica (1609-1623), Theologia
(1613-1624), e la sua opera più famosa, La città del Sole (1602), in cui
vagheggiava l'instaurazione di una felice e pacifica repubblica universale retta
su principi di giustizia naturale. Egli addirittura intervenne sul cosiddetto
“primo processo a Galileo Galilei” con la sua coraggiosa Apologia di Galileo
(scritta nele pubblicata nel 1622). Fu infine scarcerato nel 1626, grazie
a Maffeo Barberini, arcivescovo di Nazareth a Barletta, poi papa col nome di
Urbano VIII, che personalmente intercedette presso Filippo IV di Spagna.
Campanella fu portato a Roma e tenuto per qualche tempo presso il Sant'Uffizio;
fu liberato definitivamente nel 1629. Visse per cinque anni a Roma, dove fu il
consigliere di Urbano VIII per le questioni astrologiche, avendo con successo,
secondo il Papa, impedito il verificarsi di profezie che preannunciavano la sua
morte imminente in occasione di due eclissi del 1628 e 1630. Nel 1634,
però, una nuova cospirazione in Calabria, portata avanti da uno dei suoi
seguaci, gli procurò nuovi problemi. Con l'aiuto del cardinale Barberini e
dell'ambasciatore francese de Noailles, fuggì in Francia, dove fu benevolmente
ricevuto alla corte di Luigi XIII. Protetto dal cardinale Richelieu e
finanziato dal re, passò il resto dei suoi giorni al convento parigino di
Saint-Honoré. Il suo ultimo lavoro fu un poema che celebrava la nascita del
futuro Luigi XIV (Ecloga in portentosam Delphini nativitatem). Gli è
stato dedicato un asteroide, 4653 Tommaso. Il pensiero di Campanella
prende le mosse, in età giovanile, dalle conclusioni cui era giunto Bernardino
Telesio; egli si riallaccia quindi al naturalismo telesiano, sostenendo che la
natura vada conosciuta nei suoi propri principi, che sono tre: caldo, freddo e
materia. Essendo tutti gli esseri formati da questi tre elementi, allora gli
esseri della natura sono tutti dotati di sensibilità, in quanto la struttura
della natura è comune a tutti gli enti; quindi mentre Telesio aveva affermato
che anche i sassi possono conoscere, Campanella porta all'esasperazione questo
naturalismo, e sostiene che anche i sassi conoscono, perché nei sassi noi
ritroviamo questi tre principi, ovvero caldo, freddo e massa corporea
(materia). Il problema della conoscenza (e la rivalutazione dell'uomo) Il
naturalismo di Campanella, in conseguenza di ciò, comporta una teoria della
conoscenza essenzialmente sensistica: egli sosteneva infatti che tutta la
conoscenza è possibile solo grazie all'azione diretta o indiretta dei sensi, e
che Cristoforo Colombo aveva potuto scoprire l'America perché si era rifatto
alla sensazione, non di certo alla razionalità. La razionalità deriva dalla
sensazione: non esiste una conoscenza razionale intellettiva che non derivi da
quella sensitiva. Tuttavia Campanella, a differenza di Telesio, cerca di
rivalutare l'uomo e pertanto afferma l'esistenza di due tipi di conoscenze: una
innata, una sorta di coscienza interiore, e una conoscenza esteriore, che si
avvale dei sensi. La prima è definita ‘sensus inditus', che è la conoscenza di
sé, la seconda ‘sensus additus' che è la conoscenza del mondo esterno. La
conoscenza del mondo esterno appartiene a tutti, anche agli animali; la
conoscenza di sé, invece, appartiene solo all'uomo, ed è la coscienza di essere
un essere pensante. Campanella si rifà ad Agostino d'Ippona, poiché afferma che
noi possiamo dubitare della conoscenza del mondo esterno, mentre non possiamo
dubitare della conoscenza di sé. Questo ‘sensus inditus' sarà poi il punto
essenziale della filosofia cartesiana, che si basa sul ‘cogito': io penso
quindi esisto (cogito ergo sum). La religione e la politica In base a
queste premesse, Campanella si sofferma sulla religione che egli distingue in
due tipologie: una religione naturale e religioni positive. La religione
naturale è una religione che rispetta l'ordine universale dell'universo stesso;
le religioni positive sono invece religioni che vengono imposte dallo stato.
Campanella afferma però che il cristianesimo è l'unica religione positiva,
poiché è imposto dallo stato, ma al contempo coincide con l'ordine naturale
(cui però aggiunge il valore della rivelazione). Tuttavia anche questa teoria
della religione razionale contrastava con i dogmi della Chiesa della
Controriforma. Egli sostenne, del resto, la superiorità del potere temporale su
quello spirituale, individuando poi il potere supremo, di volta in volta, nella
Spagna e poi nella Francia, a seconda di convenienze politiche e
personali. La città del Sole Magnifying glass icon mgx2.svg La città del
Sole. Civitas Solis Campanella fu autore anche di un'importante opera di
carattere utopico, ovvero La città del Sole. Nella Città del Sole egli descrive
una città ideale, utopica, governata dal Metafisico, un re-sacerdote volto al
culto del Dio Sole, un dio laico proprio di una religione naturale, di cui
Campanella stesso è sostenitore, pur presupponendo razionalmente che coincida
con la religione cristiana. Questo re-sacerdote si avvale di tre assistenti,
rappresentanti le tre primalità su cui si incentra la metafisica campanelliana:
Potenza, Sapienza e Amore. In questa città vige la comunione dei beni e la
comunione delle donne. Nel delineare la sua concezione collettivista della
società, Campanella si rifà a Platone (V secolo a.C.) e all'Utopia di Tommaso
Moro (1517); fra gli antecedenti dell'utopismo campanelliano è da annoverare
anche La nuova Atlantide di Francesco Bacone. L'utopismo partiva dal
presupposto che, poiché non si poteva realizzare un modello di Stato che
rispecchiasse la giustizia e l'uguaglianza, allora questo Stato si ipotizzava,
come aveva fatto a suo tempo Platone. È però importante sottolineare che,
mentre Campanella tratta una realtà utopistica, Niccolò Machiavelli rappresenta
la realtà concretamente, e la sua concezione dello Stato non è affatto
utopistica, ma assume una valenza di metodo di governo, finalizzato ad ottenere
e mantenere stabilmente il potere. Interpretazioni storiografiche del
pensiero politico L'incertezza è già evidente nell'interpretazione della
critica idealistica, che, nei limiti di una conoscenza ancora incompleta
dell'opera, coglie nel pensiero campanelliano un deciso orientamento in
direzione del moderno immanentismo, contaminato tuttavia da residui del passato
e della tradizione cristiana e medioevale. Per Silvio Spaventa,
Campanella è il "filosofo della restaurazione cattolica", in quanto
la stessa proposizione che la ragione domina il mondo, è inficiata dalla
convinzione che essa risieda unicamente nel papato. Non molto dissimile la
lettura di Francesco de Sanctis: "Il quadro è vecchio, ma lo spirito è
nuovo. Perché Campanella è un riformatore, vuole il papa sovrano, ma vuole che
il sovrano sia ragione non solo di nome ma di fatto, perché la ragione governa
il mondo". È la ragione che determina e giustifica i mutamenti politici, e
questi ultimi "sono vani se non hanno per base l'istruzione e la felicità
delle classi più numerose". Tutto ciò conduce Campanella, secondo il
pensiero idealista, alla concezione di un moderno immanentismo. Opere
Aforismi politici, A. Cesaro, Guida, Napoli 1997 An monarchia Hispanorum sit in
augmento, vel in statu, vel in decremento, L. Amabile, Morano, Napoli 1887
Antiveneti, L. Firpo, Olschki, Firenze 1944 Apologeticum ad Bellarminum, G.
Ernst, in «Rivista di storia della filosofia», XLVII, 1992 Apologeticus ad
libellum ‘De siderali fato vitando’, L. Amabile, Morano, Napoli 1887
Apologeticus in controversia de concepitone beatae Virginis, A. Langella,
L'Epos, Palermo 2004 Apologia pro Galileo, Michel-Pierre Lerner. Pisa, Scuola
Normale Superiore, 2006 Apologia pro Scholis Piis, L. Volpicelli,
Giuntine-Sansoni, Firenze 1960 Articoli prophetales, G. Ernst, La Nuova Italia,
Firenze 1977 Astrologicorum libri VII, Francofurti 1630 L'ateismo trionfato,
ovvero riconoscimento filosofico della religione universale contra
l'antichristianesimo macchiavellesco, G. Ernst, Edizioni della Normale, Pisa
2004 88-7642-125-4 De aulichorum
technis, G. Ernst, in «Bruniana e Campanelliana», II, 1996 Avvertimento al re
di Francia, al re di Spagna e al sommo pontefice, L. Amabile, Morano, Napoli
1887 Calculus nativitatis domini Philiberti Vernati, L. Firpo, in Atti della R.
Accademia delle Scienze di Torino, 74, 1938-1939 Censure sopra il libro del Padre
Mostro [Niccolò Riccardi]. Proemio e Tavola delle censure, L. Amabile, Morano,
Napoli 1887 Censure sopra il libro del Padre Mostro: «Ragionamenti sopra le
litanie di nostra Signora», A. Terminelli, Edizioni Monfortane, Roma 1998
Chiroscopia, G. Ernst, in «Bruniana e Campanelliana», I, 1995 La città del
Sole, L. Firpo, Laterza, Roma-Bari 2008
88-420-5330-9 Commentaria super poematibus Urbani VIII, codd. Barb. Lat.
1918, 2037, 2048, Biblioteca Vaticana Compendiolum physiologiae tyronibus
recitandum, cod. Barb. Lat. 217, Biblioteca Vaticana Compendium de rerum natura
o Prodromus philosophiae instaurandae, FrancofurtiCompendium veritatis
catholicae de praedestinatione, L. Firpo, Olschki, Firenze 1951 Consultationes
aphoristicae gerendae rei praesentis temporis cum Austriacis ac Italis, L.
Firpo, Olschki, Firenze 1951 Defensio libri sui 'De sensu rerum', apud L.
Boullanget, Parisiis 1636 Dialogo politico contro Luterani, Calvinisti e altri
eretici, D. Ciampoli, Carabba, Lanciano 1911 Dialogo politico tra un Veneziano,
Spagnolo e Francese, L. Amabile, Morano, Napoli 1887 Discorsi ai principi
d'Italia, L. Firpo, Chiantore, Torino 1945 Discorsi della libertà e della
felice soggezione allo Stato ecclesiastico, L. Firpo, s.e., Torino 1960
Discorsi universali del governo ecclesiastico, L. Firpo, UTET, Torino 1949
Disputatio contra murmurantes in bullas ss. Pontificum adversus iudiciarios,
apud T. Dubray, Parisiis 1636 Disputatio in prologum instauratarum scientiarum,
R. Amerio, SEI, Torino 1953 Documenta ad Gallorum nationem, L. Firpo, Olschki,
Firenze 1951 Epilogo Magno, C. Ottaviano, R. Accademia d'Italia, Roma 1939
Expositio super cap. IX epistulae sancti Pauli ad Romanos, apud T. Dubray,
Parisiis 1636 Index commentariorum Fr. T. Campanellae, L. Firpo, in «Rivista di
storia della filosofia», II, 1947 Lettere 1595-1638, G. Ernst, Istituti
Editoriali e Poligrafici Internazionali, Pisa-Roma 2000 Lista dell'opere di fra
T. Campanella distinte in tomi nove, L. Firpo, in «Rivista di storia della
filosofia», II, 1947 Medicinalium libri VII, ex officina I. Phillehotte,
sumptibus I. Caffinet F. Plaignard, Lugduni 1635 Metafisica, Giovanni Di
Napoli, (brani scelti del testo latino e traduzione italiana, 3 volumi),
Bologna, Zanichelli 1967 Metafisica. Universalis philosophiae seu metaphysicarum
rerum iuxta propria dogmata. Liber 1ºPonzio, Levante, Bari 1994 Metafisica.
Universalis philosophiae seu metaphysicarum rerum iuxta propria dogmata. Liber
14º, T. Rinaldi, Levante, Bari 2000 Monarchia Messiae, L. Firpo, Bottega
d'Erasmo, Torino 1960 Philosophia rationalis, apud I. Dubray, Parisiis 1638
(comprende Logicorum libri tres) Philosophia realis, ex typographia D.
Houssaye, Parisiis 1637 Philosophia sensibus demonstrata, L. De Franco,
Vivarium, Napoli 1992 Le poesie, F. Giancotti, Einaudi, Torino 1998 Poetica, L.
Firpo, Mondatori, Milano 1954 De praecedentia, presertim religiosorum, M.
Miele, in «Archivum Fratrum Praedicatorum», LII, 1982 De praedestinatione et
reprobatione et auxiliis divinae gratiae cento Thomisticus, apud I. Dubray,
Parisiis 1636 Quod reminiscentur et convertentur ad Dominum universi fines
terrae, R. Amerio, CEDAM, Padova 1939 (L. I-II), Olschki, Firenze 1955-1960 (L.
III-IV) Del senso delle cose e della magia, Rubbettino, Soveria Mannelli 2003
De libris propriis et recta ratione. Studendi syntagma, A. Brissoni,
Rubbettino, Soveria Mannelli 1996 Theologia, L. I-XXX, Libro Primo, Edizione
Romano Amerio, Vita e Pensiero, Milano, 1936. Scelta di alcune poesie
filosoficheChoix de quelques poésies philosophiques, Edizione Marco Albertazzi,
Traduzione francese di Franc Ducros, La Finestra editrice, Lavis 978-88-95925-70-7. Campanella nel
cinema La città del sole, regia di Gianni Amelio (1973) Note A. Casadei, M. Santagati, Manuale di
letteratura italiana medievale e moderna, Laterza, Roma-Bari 249. Luigi Firpo, Campanella Tommaso, «Dizionario
biografico degli Italiani», Roma 1974: «Non hanno fondamento le asserzioni
ricorrenti, attizzate da un patetico campanilismo, che lo vorrebbero nato nel
vicino comune di Stignano». Nel Novecento nacque una disputa campanilistica tra
il comune di Stilo e quello di Stignano, che rivendica di aver dato i natali al
filosofo calabrese e indica nel proprio territorio la presunta casa natale di
Campanella In Luigi Firpo, I processi di
Tommaso Campanella, Roma 1998117 In
Opere di Tommaso Campanella, Alessandro d'Ancona, Torino 185412. Un decreto del
16 maggio 1968 ad opera del Ministero della Pubblica Istruzione Caleffi fissa
la casa natale di Tommaso Campanella nell'attuale Comune di Stignano, al tempo
casale del vastissimo territorio di Stilo, adducendo a prova del fatto
l'archivio provinciale di Napoli. La differente indicazione del cognome della
madre, Basile e Martello, fa ritenere che quest'ultimo sia un soprannome Massimo Baldini,Nota biobibliografica, in T.
Campanella, La Città del Sole, Newton Compton, Roma 1995, p.16 T. Campanella, Syntagma de libris propriis et
recta ratione studendi, I Germana Ernst,
Tommaso Campanella: The Book and the Body of Nature [1 ed.], 9048131251, 9789048131259,
Springer Netherlands, . Gli amici
Giovanni Francesco Branca, medico di Castrovillari, e Rogliano da Rogiano,
entrambi telesiani, gli segnalarono il libro dell'aristotelico Marta, il
Propugnaculum Arìstotelis adversus principia B. Telesii, Roma 1587 Philosophia sensibus demonstrata, impressum
Neapoli per Horativm Salvianum 1591 Il
libro è andato perduto T. Campanella,
Syntagma de libris propris14 John M.
Headley, Tommaso Campanella and the Transformation of the World, 0691026793,
9780691026794, Princeton University Press, 1997. T. Campanella, De sensu rerum et magia, II,
26 Pubblicata da Vincenzo Spampanato in
Vita di Giordano Bruno, Messina 1921572
Il cardinale rispose che l'inquisitore fra Vincenzo da Montesanto gli
aveva riferito che del Campanella «si rivedono molti libri pieni [...] di
leggerezza e vanitade, e [...] ancora non sono chiari se vi sia cosa che
appartenghi alla religione»; cfr: lettera del Del Monte a Ferdinando I del 25
settembre 1592 in Archivio di Stato di Firenze, Mediceo, f. 3759 La vicenda di questo sequestro, simulato con
il furto, è esaminata da Luigi Firpo, Appunti campanelliani, in «Giornale
critico della filosofia italiana», XXI, 1940
Non vi sono documenti relativi a quell'episodio, essendone unica fonte
lo stesso Campanella in due sue tarde lettere, a papa Paolo V il 12 aprile 1607
e a Kaspar Schoppe il 1º giugno dello stesso anno, nelle quali Campanella
sottolinea la sua innocenza senza entrare in dettagli. Campanella, lettera a Kaspar Schoppe del 1º
giugno 1607: «accusarunt me quod composuerim librum de tribus impostoribus, qui
tamen invenitur typis excusis annos triginta ante ortum meum ex utero
matri». Due libri di simile contenuto
furono scritti soltanto alla fine del Seicento e ai primi del Settecento. Campanella, ivi: «quod sentirem cum
Democrito, quando ego iam contra Democritum libros edideram». Ibidem: «quod de ecclesiae republica et
doctrina male sentirem». Ibidem: «quod
sim haereticus». Campanella, lettera al
papa del 12 aprile 1607: «Primo ex dicto unius judaizantis molestatus». Il
giudaizzante dovrebbe essere un certo Ottavio Longo da Barletta, anch'egli
arrestato a Padova e processato a Roma.
Ibidem: «secundo ob rythmum impium Aretini non meum». «Lecta depositione Scipionis Prestinacis de
Stylo, Squillacensis Diocesis, facta in Curia archiepiscopali Neapolitana,
Illustrissimi et Reverendissimi Domini Cardinales generales Inquisitionis
praefatae mandaverunt dictum fratrem Thomam reduci ad carceres dictae Sanctae
Inquisitionis», in L. Firpo, I processi di Tommaso Campanella88 C. Dentice di Accadia, Tommaso Campanella,
1921, 43-44 Opere Tommaso Campanella, Apologia pro
Galileo, Frankfurt am Main, Gottfried Tampach, 1622. Tommaso Campanella,
Metaphysica, 1, Paris, 1638. Tommaso
Campanella, Metaphysica, 2, Paris, 1638.
Tommaso Campanella, Metaphysica, 3,
Paris, 1638. Tommaso Campanella, Poesie, Bari, Laterza, 1915. Tommaso Campanella, Medicinalium libri,
Lugduni, ex officina Ioannis Pillehotte : sumptibus Ioannis Caffin, &
Francisci Plaignard, 1635. Delle virtù e dei vizi in particolare, testo critico
e traduzione Romano Amerio, Ed. Centro internazionale di studi umanistici,
Roma, 1978 Studi Luigi Amabile, Fra Tommaso Campanella, la sua congiura, i suoi
processi e la sua pazzia, 3 voll., Morano, Napoli 1882 (ristampa anastatica,
Franco Pancallo Editore, Locri 2009). ID., L'andata di Fra Tommaso Campanella a
Roma dopo la lunga prigionia di Napoli, Memoria letta all'Accademia Reale di
Scienze Morali e Politiche, Tipografia della Regia Università, Napoli 1886
(ristampa anastatica, Franco Pancallo Editore, Locri 2009). ID., Fra Tommaso
Campanella ne' castelli di Napoli, in Roma ed in Parigi, 2 voll., Morano,
Napoli 1887. Giuliano F. Commito, IUXTA PROPRIA PRINCIPIALibertà e giustizia
nell'assolutismo moderno. Tra realismo e utopia, Aracne, Roma, 2009, 978-88-548-2831-5. Luigi Cunsolo, Tommaso
Campanella nella storia e nel pensiero moderno: la sua congiura giudicata dagli
storici Pietro Giannone e Carlo Botta, Officina F.lli Passerini e C., Prato
1906. Rodolfo De Mattei, La politica di Campanella, ARE, Roma 1928. ID., Studi
campanelliani, Sansoni, Firenze 1934. Francisco Elías de Tejada, Napoli
spagnola, IV, cap. II, Tommaso
Campanella astrologo e filosofo, Controcorrente, Napoli . Luigi Firpo, Ricerche
campanelliane, Sansoni, Firenze 1947. ID., I processi di Tommaso Campanella,
Salerno, Roma 1998. Antonio Corsano, Tommaso Campanella, Laterza, Bari 1961.
Mario Squillace, Vita eroica di Tommaso Campanella, Roma, 1967. Pietro
Pizzarelli, Tommaso Campanella (1568-1639), Nuove Edizioni Barbaro, Delianuova
1981. Donato Sperduto, L'imitazione dell'eterno. Implicazioni etiche della
concezione del tempo immagine dell'eternità da Platone a Campanella, Schena,
Fasano 1998. Nicola Badaloni, Germana Ernst, Tommaso Campanella, Istituto
Poligrafico dello Stato, Roma 1999. Silvia Zoppi Garampi, Tommaso Campanella.
Il progetto del sapere universale, Vivarium, Napoli 1999. Germana Ernst,
Tommaso Campanella, Laterza, Roma-Bari 2002. ID., Il carcere, il politico, il
profeta. Saggi su Tommaso Campanella, Istituti Editoriali e Poligrafici,
Pisa-Roma 2002. Antimo Cesaro, La politica come scienza. Questioni di filosofia
giuridica nel pensiero di Tommaso Campanella, Franco Angeli, Milano 2003.
Vincenzo Rizzuto, L'avventura di Tommaso campanella tra vecchio e nuovo mondo,
Brenner, Cosenza 2004. Arnaldo Di Benedetto, Notizie campanelliane: sul luogo
di stampa della «Scelta d'alcune Poesie filosofiche», in Poesia e
comportamento. Da Lorenzo il Magnifico a Campanella, Alessandria, Edizioni
dell'Orso, 2005 (II edizione), 185–89.
Germana Ernst e Caterina Fiorani , Laboratorio Campanella: biografia, contesti,
iniziative in corso, Roma, L'Erma di Bretschneider, 2007. Ylenia Fiorenza, Quel
folle d'un saggio, Tommaso Campanella, l'impeto di un filosofo poeta, Napoli,
Città del Sole, 2009. Paola Gatti, Il gran libro del mondo nella filosofia di
Tommaso Campanella, Roma, Gregoriana & Biblical Press, . Sharo Gambino,
Vita di Tommaso Campanella, Reggio Calabria, Città del Sole Edizioni, 2008, 978-88-7351-241-7. Saverio Ricci, Campanella
(Apocalisse e governo universale), Roma, Salerno Editrice, . Luca Addante,
Tommaso Campanella. Il filosofo immaginato, interpretato, falsato, Roma-Bari,
Laterza, . Metafisica (Tommaso
Campanella) Altri progetti Collabora a Wikisource Wikisource contiene una
pagina dedicata a Tommaso Campanella Collabora a Wikiquote Citazionio su
Tommaso Campanella Collabora a Wikimedia Commons Wikimedia Commons contiene
immagini o altri file su Tommaso Campanella
Tommaso Campanella, su TreccaniEnciclopedie on line, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana. Tommaso
Campanella, in Enciclopedia Italiana, Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
Tommaso Campanella, su Enciclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
Tommaso Campanella, su The Encyclopedia of Science Fiction. Tommaso Campanella, in Dizionario biografico
degli italiani, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Opere di Tommaso Campanella, su Liber Liber. Opere di Tommaso Campanella, su openMLOL,
Horizons Unlimited srl. Opere di Tommaso Campanella, . Opere di Tommaso
Campanella, su Progetto Gutenberg. Audiolibri di Tommaso Campanella, su
LibriVox. di Tommaso Campanella, su
Internet Speculative Fiction Database, Al von Ruff. italiana di Tommaso Campanella, su Catalogo
Vegetti della letteratura fantastica, Fantascienza.com. Tommaso Campanella, in
Catholic Encyclopedia, Robert Appleton Company.
Archivio Tommaso Campanella, su iliesi.cnr. Le opere di Campanella, su
bivio.filosofia.sns. Historiographiae liber unus iuxta propria principia, su
imagohistoriae.filosofia.sns. testo tratto da Tutte le opere di Tommaso
Campanella, Milano, 1954.Germana Ernst, Tommaso Campanella, in Edward N. Zalta
, Stanford Encyclopedia of Philosophy, Center for the Study of Language and
Information (CSLI), Stanford. Filosofia Letteratura Letteratura Filosofo del XVII secoloTeologi
italianiPoeti italiani Professore1568 1639 5 settembre 21 maggio Stilo
ParigiDomenicani italianiLetteratura utopicaAccademia cosentinaVallata dello
StilaroErmetisti italianiAforisti italianiItaliani emigrati in Francia. Tommaso Campanella, al secolo chiamato Giovan Domenico
Campanella, noto anche con lo pseudonimo di Settimontano Squilla. Tommaso
Campanella. Settimoontano Squilla. Giovan Domenico Campanella. Campanella.
Keywords: lingua artificiale, lingua perfetta, la lingua d’utopia, lingua
utopica, l’utopia di Campanella, il problema del linguaggio nella utopia di
Campanella. Italia. Campanelliana. Refs.: Luigi
Speranza, "Grice e Campanella," per Il Club Anglo-Italiano, The
Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria, Italia.
Cantoni (Gropello Cairoli).
Filosofo. “Kant”.
Posts
No comments:
Post a Comment